Turkmen Edebiyaty

I. Begmekow, P. Rejebow, M. Tuwakbayewa

TURKMEN EDEBIYATY

Mugallymgylyk mekdepleri iigin synag okuw kitaby

Tiirkmenistanyn Bilim ministrligi tarapyndan hodtirlenildi

A§gabat Turkmen dowlet ne§iryat gullugy 2010 UOK 377 : 82 В 44

Begmekow I., Rejebow P., Tuwakbayewa M. В 44 Turkmen edebiyaty. Mugallymgylyk mekdepleri iifpin synag okuw kitaby. - A.: Turkmen dowlet ne§iryat gullugy. 2010.

TDKP № 2256 2010 KBK 83.3 Ttir 7 ya 73

GIRI § CEPER EDEBIYAT - SOZ SUNGATY

Tiirkmenistanyn Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedow: - Turkmen edebiyatynda gunnur halk parasatly- lygyny beyan edip, ajayyp eserler pe§ge§ beren ussatlar az dal. Men Magtymgulynyn, Andalybyn, Azadynyn, Keminanin... oniinde ba§ egyarin.

£eper edebiyat soz sungatydyr. £eper dil arkaly durmusjda bolup gegen ya-da dowam edyan wakalary beyan edip, ol adam hasiyetlerini yiize gykaryar, adamlaryn §u giinki ya§ayy§laryny, oy-pikirlerini, ertirki giine ymtyly§laryny, arzuw-isleglerini beyan edyar. 01 §eyle etmek bilen adamyn oz tebigatyna du§tinmegine, ozunin gowy we yaramaz taraplaryna an yetirmegine, oz giiyjune hem miimkingiliklerine goz yetirmegine, ynanmagyna komek edyar. Adamlarda onat gylyk-hasiyetlerin kemala gelmegine we osmegine yardam edyar. Aslynda, geper edebiyatyn ba§ wezipesi adamlarda tebigat we ynsan gozelligine dii§iinmek, ol gozelligi soymek we ony goramak duygusyny terbiyelemekdir, adamlaryn anyna we duygusyna tasir etmek arkaly olara asylly terbiye bermekdir. £eper eserin ba§ gahrymany da§-towerekdaki adamlar bilen gatna§ykda bo lup, §ahsy ideyalary bilen bir wagtda jemgyyetgilik bahbitli pikir-hyyallaryn hem durmu§a gegmegi ugrunda gynlakay tagallalar edyar. §eyle ahlumumy tagallalar Watan we watangylyk terbiyesini oziinde jemleyar. Watanyny soymek, ony da§arky du§manlardan goramak, Watanyn at-abrayy, syyasy-ykdysady taydan giillap osme gi ugrunda galy§mak yaly ahlihalk bahbitli meseleleri gozgap, diinya edebiyatyn da, §ol sanda turkmen edebiyatynda engeme ajayyp eserler yazyldy, nusga alarlyk obrazlar doredildi. §ol eserlerin mysaly, olardaky gahrymanlaryn goreldesi watan gylyk terbiyesine gozli gesme bolup hyzmat edyar. Ynsanperwer edebiyat hemi§e ynsan ahlagynyn pak hem dumukly bolmagy iigin alada edip geldi. Yazyjy-§ahyrlaryn doreden geper obrazlarynyn ahlisinde diyen yaly ahlak meseleleri gozgaldy. Nahili hasiyetin, hereketin adama gel§ik 7 berip, namelerin ynsan mertebesini peseldyandigini, geper edebiyat gahrymanyn oziine durmu§ wakalarynyn iginde alyp bar§yny, adamlar bilen ozara gatna§ygyny, oylanmalaryny we §.m. yagdaylary suratlandyrmak arkaly yiize gykaryar, onat ahlaklary iindeyar. Ya§lara ahlak terbiyesini bermekde edebiyata gymmatly hazyna hokmunde garalmagy hut §onun iigindir. Ttirkmenlerin “Edebiyat” sozi “edep” sozunden yazylypdyr. Bu onun esasy wezipesini alamatlandyryar. Ya§lara edep-terbiye bermek, nesillerin ondebaryjy adamlar bolup yeti§megi ugrundaky tagallalar soz sungatynyn esasy wezipelerinin biri. Ya§ayy§da hem jem gyyetgilik durmu§ynda oziini edep-ekramly alyp baryan adamlar hemmeler tarapyndan sylanyar we hormatlanyar. §ona gora-de geper edebiyatyn goreldeli gahrymanlary, ilkinji nobatda, edep-ekramy bilen okyjylara oziini aldyryar we ya§laryn soygiili gahrymanlaryna owriilyarler. £eper edebiyat edep terbiyesini belli bir me sele boyunga dal, eysem durmu§yn ahli ugry boyunga one stiryar. Her tematikanyn edep ideallary bar. £eper edebiyatyn ahli zanrlary edep terbiyesini one surmage borgludyr. Bu wezipani odemeyan edebi eser halk tarapyndan goldanylmayar. Edebiyat geper soz sungaty bolany iigin, adamlarda gozelligi duymak, go zelligi soyup bilmek duygularyny terbiyelemekligi oziinin ba§ wezipelerinin biri edip goyyar. £eper edebiyat adam durmusy bilen bir hatarda tebigatyn, haywanat diinyasinin, yer-yurtlaryn we §.m. geper §ekillerini, gahrymanlarynyn igki dunyasini suratlandyrmak arkaly gepergilik seri§delerini ussatlarga ulanmagyn iisti bilen diirli gomu§li gozelligi goz onunde janlandyryp, estetik-emosional taydan okyjylaryn anyna we duygularyna tasir edyar. §ahyryn go§gy setirlerini sazla§ykly duzmegi, yazyjynyn sozlem diizii§ stili okyjyda estetik duygulary oyarmakda uly rol oynayar. Yazyjy-§ahyrlaryn sowatlylygy, medeniyeti, ruhy baylygy okyjylara estetik terbiye bermegin ge§mesi bolup duryar. £eper edebiyatda terbiyanin ahli ugry we gomu§leri obrazlar arkaly amala a§yrylyar. Aslynda, obraz hem obrazlylyk geper edebiyatyn esasy alamatydyr. Edebi eserlerde adam we onun gylyk-hasiyetleri wakadyr hadysalaryn anyk beyanynda, bir-birine gatna§ygynda, pikir-hyyallarynda, ymtyly§larynda we §.m. hereketlerde obraz §ekiline girip, goz onunde janlanyar. Obrazlylyk eserde suratlandyrylyan predmetlere, beyan edilyan hadysalara, pursatlara hem mahsusdyr. Obrazyn kemala gelmeginde edebi tarlere we gepergilik seri§delerine uly hyzmat degi§lidir. £eper eserde yazylan zamanasynyn meseleleri, jemgyyetgilik gatna§yklary beyan edilmek bilen, §ol dowrun taryhy hadysalary, adamlaryn durmu§-ya§ay§y mohurini galdyryar. Turkmen edebiyaty bize gadym zamanlardan ba§lap, §u gttne genii halkymyzyn durmusy, dap-dessurlary, milli 6zbolu§lylygy, gon§y dowletler bilen medeni-ykdysady gatna§yklary, ba§dan gegiren pajygaly wakalary, gahrymangylyklary, ertirki giin baradaky arzuw-islegleri barada habar beryar. Tiirkmenlerin halky eserlerinde: nakyllardyr atalar soziinde, lalelerdir mon- jugatdylarynda, legenda-rowayatlarynda, ertekidir §orta sozlerinde, “Oguznama”, “Gorkut ata”, “Gorogly” yaly eposdyr dessanlarynda ata-babalarymyzyn durdane pahim-payhaslary oz beyanyny tapypdyr. Olar arkaly watansoytijilik, mertlik, edermenlik, adalatlylyk, ho§niyetlilik, yaramaz gylyk-hasiyetleri yazgarmak yaly me- selelerdaki garayy§laryny owrenip bilyaris. Halk doredijiliginin eserleri yazuwly edebiyatyn doremegine dayang bolup hyzmat edipdir. Haysy bir halkyn yazuwly edebiyatyny alsan hem onun esasynda halky eserlerin yatandygyny gormek bolyar. Yazuwly edebiyat halk doredijiliginin edebi daplerinden, pahim-payhaslaryndan, geper obrazlaryndan, halkylyk we dogrugyllyk hasiyetlerinden dowamly gorelde alyar. Halky eserler yazyjy-§ahyrlaryn dunyagaraysynyn we gepergilik ussatlygynyn yzygiderli kamille§megine hemi§e itergi beryar. Turkmen edebiyatynyn taryhy gadymy dowtirlerden gaydyar. Tiirkmenlerin yazuwly edebiyatynyn kemala gelen zamanasy diyip, alymlar orta asyrlary salgy beryarler. Bu kesgitli netije daldir. Onun orta asyrlardan hem irkirak dowiirlerde peyda bolan bolmagy miimkin. IX asyrdan ba§lap Orta Aziyada medeniyet we ede biyat ostip baslayar. XI-XII asyrlarda bolsa ol has-da kamille§yar. Gadymy hem orta asyrlarda ya§an alym-§ahyrlar (Muhammet al Horezmi, Yusup Balasagunly, Mahmyt Ka?garly, Hoja Ahmet Yasawy, Emir Muizzi, Yunus Emre, Bayram han, Fizuly, Berhurdar Tiirkmen, Garajaoglan...) turkmen edebiyatynyn dorap, ostip ba§lamagyna uly itergi berdiler. Olar barada Nazar Gullayewin “Ga- dymdan galan nusgalar” atly kitabynda gymmatly maglumatlar berilyar. XIII asyrdan ba§lap turkmenlerin 6zba§dak dowlet bolmak ugrundaky gore§leri edebiyatyn osmegine onayly tasir edyar. Bu edebi hadysa XVIII-XIX asyrlarda turkmen edebiyatynyn meshur wekillerinin orta gykmagyna yardam beripdir. Andalyp, Azady, §abende, Magtymguly, Gayyby, Kemine, Seydi, Zelili, Mol lanepes, Mataji, Misgingylyg we beyleki gorniikli §ahyrlaryn eserleri mazmun we forma taydan halkylygy, pahim-payhasa eylenen ideyalary bilen il-gtintin arasynda gin me§hurlyk gazandy. Olaryn eserlerinde dowriinin jemgyyetgilik gatna§yklary, zahmetke§ halkyn gtin-gtizerany, ozba§daklyk, erkinlik ugrunda alyp baran gore§leri we isleg-arzuwlary §6hlelenyar. Halk gahrymanlarynyn mysalynda mertlik, batyrgaylyk, Watana soygi yaly owtit-tindewler one stirtilyar. Y§ky lirika, watangylyk, ahlak pakligi, sosial densizlik yaly meseleler bilen birlikde diinya we ya§ayy§ hakdaky oylanmalar klassyk §ahyrlarymyzyn tinstini oziinde jemleyar. Yag§yny yayyp, yamany naletlemegin goreldesini gorkezmekde XVIII-XIX asyr tiirkmen Sahyrlarynyn eserleri gepergilik nukdaynazardan hem ajayyp nusga bolup hyzmat edyar. Turkmen klassyk sahyrlarymyzyn olmez-yitmez eserlerinin iisti bilen halkymyzyn gegmis durmusyny we taryhyny yakyndan owrenyaris. 9 Turkmen edebiyaty Gara§syz turkmen halkynyn uly ruhy hemayat9ysy- dyr. Turkmen yazyjylarynyn eserlerinde hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyn yolba$9ylygy astynda yurdumyzda adamlaryn gayduwsyz, janayamazlykly zahmetleri, senagatyn hem oba hojalygyn ondebaryjylarynyn gahryman^ylykly zahmet ustunlikleri, halkyn e§retli durmu§y, dostluk, watancylyk, parahatfylyk ugrundaky gore§leri beyan edilyar. (^eper edebiyat okyjyny ruhy tay dan terbiyelemek bilen adamlara nahili ya§amalydygyny, nenensi zahmet gekmeli- digini, nahili gore§melidigini owredyar, durmusda taze-taze iistiinlikler gazanmaga ruhlandyryar. Turkmen edebiyaty adamlarda yokary ahlagy terbiyelemek wezipesi ni amala a§yryar. Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyn taryhy gorkezme- lerinde turkmen yazyjylarynyn in yakyn hem-de ynamdar komek^i bolup duryandygy ayratyn nygtalyp gefilyar. Turkmen yazyjylary bizin dowurde§lerimizin obrazlaryny doretmek ugrunda i§jen galy^maga 9agyrylyar. Turkmen yazyjylary durmu§ hakykatyny yonekey beyan edijiler dal, eysem ony tazeden gurujylar, ozgerdijiler hokmunde 9ykys edyarler. Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow doredijilik i§garlerinin oniinde eden taryhy 9yky§ynda Gara^syz Tiirkmenistanyn barha one ilerleyan osii§lerini mynasyp beyan edyan we ony halk kop9tiligine yokary gepergilikli anladyp bilyan eserlerin gerekdigini bellap ge9di. Hormatly Prezidentimiz Gurban guly Berdimuhamedowyn bu ajayyp gorkezmeleri yazyjy-§ahyrlarymyza, sungat i§garlerimize uly ruhy badalga berdi. Bizin doredijilik i§garlerimiz Prezidentimizin onde goyyan wezipelerini 96zmage giri§diler we eyyam bima9e dowrebap eser ler doretdiler. Entek onde uly wezipeler duryar. Edebiyatyn we sungatyn bitirmeli jogapkarli wezipeleri has uludyr. GADYMY TIIRKMEN EDEBIYATY

Merkezi Aziya halklarynyn taryhy yaly, turkmen halkynyn taryhy hem oran gadymydyr. Turkmen halkynyn durmu§ynda-da her hili 6zgeri§ler bolup gegipdir. Milli edebiyatymyzy owrenmage arheologik tapyndylar uly komek edyar. Bizin eramyzdan ozalky bir miin yylyn dowamynda Merkezi Aziyada Baktriya, Horezm, Sogdiana, Margiana, Parfiya yaly uly-uly dowletler bolupdyr. Massa- getler, saklar, dahlar, horezmliler §ol dowletlerin ilatyny dtizyan diirli-diirli urug hem taypalardyr. 01 dowletler Hindistan, Russiya, Hytay yaly yurtlar bilen sowda, ykdysady we medeni aragatna§ykda bolupdyr. Olar hazirki Merkezi Aziyanyn Ko- petdag hem-de Uly Balkan we Kigi Balkan daglarynyn eteklerinde, Hazar, Aral denizlerinin gyralarynda, Garagum, Gyzylgum gollerinde, Murgap, Tejen, Uzboy, Jeyhun deryalarynyn boylarynda ya§apdyrlar. Parfiyanlar hem-de Horezm halklary Merkezi Aziyada ya§ayan birnage halklaryn, §ol sanda turkmen halkynyn ata-babalary hasaplanylyar. Olaryn ozbolusly arhitekturasy, senetgiligi, ylmy, medeniyeti, yazuwy, edebiyaty, sungaty bolupdyr. Yokarky dowletlerin iginde merkezi Nusay bolan Parfiya dowleti tapawutlanypdyr. Margiana dowleti hem osupdir. Hazirki Turkmenistanyn sahralarynda saklar, massagetler ya?apdyrlar. Bu iki taypa hem garwagylyk bilen me§gul bolupdyrlar. Gadymy grek taryhgysy Gerodot massagetlar hakynda §eyle habar beryar: «Massagetlar hig zat ekmandirler. Oy haywanlaryny, balyklary iyip onupdyrlar. Amyderyadan balyk tutupdyrlar. Olar demirden peydalanypdyrlar. Harby e§ikler, palta, gylyg yasapdyrlar». Hazirki Eyran tarapda Ahamenidler dinastiyasy doreyar. Ony Kir doredyar. Bizin eramyzdan ozalky 550-547-nji yyllarda tiirkmenlerin yeri Kirin eline dti§yar. Eyranyn territoriyasynda Ahamenidler, Sasanidler dinastiyasy bolyar. Ahamenidle- rin sonky §asy Dariy I dahlary Amyderyanyn iistiine kopri salyp eyelapdir. Halk Dariy I -in gar§ysyna gore§ipdir. Bizin eramyzdan onki IV asyrda eyranlylardan ozal, bizin ata-babalarymyzy 331-nji yylda Aleksandr Makedonskinin yolba?gylygynda grek-makedonlar basyp alyarlar. Ahamenidlerin dinastiyasyny dargadyarlar. Bahremgur (bizin eramyzda bolan) (421 - 438), Kubat I (438-531), Hysraw I (531 - 579), Anu§irwan (531 -579), Mahmyt Gaznawy (998 - 1030), M asud(1030- - 1040) - bu paty§alar Eyranda hakimlik edipdirler. Mahmyt Gaznawy bilen Masud

11 turkmen ekeni. Gadymy 9e§melere seretsen, bizin eramyzdan ozal I munyyllykda Hytay taryhfysy Uii Ma Siyan: Orta Aziya halklary bilen Eyran halklary biri- birinin dillerine dii§iinipdirler diyip yazyar. Aleksandr Makedonskiy gelenden son, ko§klerde, edaralarda grek dilleri ulanylyar. Dort miin yyl ozal Aralyn yakalarynyn merkezine Aziyadan hunlar taypasy suy§yar. Olar oran kop bolup, massagetler, dahlar bilen assimillesyarler. §unlukda, ttirki diller yiize gykyar. Taryhy dowtirler bilen bagly yazuwyn, hatyn taryhy hem uly. Aleksandr Makedonskiy bilen grek haty gelipdir. Awesta haty, Horezm haty, Ku§an haty, Orhon -Yenisey hatlary, uygur, arap hatlary hem ulanylypdyr. Eyranyn territoriyasynda bisutun haty bar. Eyranda bir dag 9apylypdyr. 01 adamyn i§i dal. 01 edil diwar yaly tekiz, barar yaly dal. Diwardaky yazgylarda ttirki diller bara da zat yok, Dariy I barada maglumat bar. Tiirkmenistanyn territoriyasynda her hili arheologik tapyndylar tapylyar. Parfiyanlarda hat yazmak bolupdyr. Kiiyze boleklerine, yylmanak tagta mum galyp hat yazyarlar. Pergament haty yiize 9ykyar. Haywanlaryn hamyna hat yazylyar. Sonra §aherin bezeg i§leri gegirilipdir, yarag i§leri osupdir. Margiana demir adyny alypdyr. Ozbegistanyn Toprakgalasyndan 3 sany ayalyn §ekili ?ekilen tapyndy tapylyar. Ellerinde saz gurallary bar. Bizin ata- -babalarymyz §ol yerde ya§apdyrlar. Sonra Merkezi Aziya gidyarler. Sibirde hem ya§apdyrlar. §onun ugin §ol yerdaki sozler ttirki dillerdir. Baykal - “bay”- ?ип, “kal” - kol, Yenisey - “Ene say” diyen manylary aiiladyarlar. Uly yiipek yoly bo lupdyr. Bu yolun gegmegi 6sti§e eltipdir.

«Syrak» eseri

In yowuz §alardan biri bolan Dariy I Orta Aziyada yasayan sak taypalarynyn iistiine hiijiime ge9yar. Yerli ilat merdanalyk bilen olara gar§ylyk gorkezyar. Bir gezek sak taypalarynyn durmusy howp astyna dii§yar. Dariy I olara yakynla§yp gelyar. Sak hokumdarlary ona gar§y gore§megin meyilnamasyny diizyan wagtlary Syrak atly 9opan peyda bolyar. 01 du§many yenmegin yoluny oylap tapyar. Bu yol sak taypalaryny Darinin gul9ulyk howpundan azat etmeli, du§many helak9ilige alyp barmaly. Emma 9opan Syrak bu maksadyny amala a§yrmakda janyny gurban etmeli bolyar. Darinin ynamyna girmek ti9in, Syrak oziini iiinan peri§an yagdaya salyp: “Muny saklaryn serdarlary etdiler” diyip aydypdyr we du§manyn tarapdary bolan bolupdyr, Syrak Dariy I-in ynamyna giryar. Du§manyny 9ol-beyewanyn i9ine akidyar. Olar ymgyr 90ШЙ i9inde a9lykdan, suwsuzlykdan helak bolyar. Yedinji giin diylende, saklardan derek tapylmanyndan sonra Dariy I go§un ba§lygy Ranos- bat Syragyn kellesini kesyar. §onda Syrak: “Men yendim, yalnyz bir oztim biitin bir go§uny yendim, mahriban saklaryn we ene topragymyn ba§yna du§en belany yok edip, Darinin le§gerini helakgilige alyp geldim, dort tarapyn haysysyna gitseniz hem yedi giinliik yol, islan tarapynyza gidiberin. Barybir, ahlinizi a9lyk we suwsuz-

12 lyk alar. Menin ganym §u yerde dokulmeli” diyip, oliimi mertlik bilen kabul edyar. Dariy I depa 9ykyp, Apollondan (Giin hudayy) yagy§ sorayar.Yagy§ yagyp, azajyk esgerleri bilen 90I zulumyndan, helakgiliginden zordan gutulyar.

«Tomiris» dessany - «Tumar» (eposy)

Tomiris massaget taypalarynyn ba§tutany-hokumdar ayal bolupdyr. Yurdunyn dyn9lygyny, ilinin asudalygyny goziinin goreji yaly edip saklamaga 9al§ypdyr. Aha- menidler paty§asy Kir massagetlerin asudalygyna howp salyar. 01 ba§da Tomirise oylenmek bilen massagetleri oziine tabyn etmek9i bolyar. Tomiris zalym patysanyn bu bet niyetini bilyar. Onun teklibini goldamayar. Kir uru§ arkaly oz maksadyna yetmekgi bolyar. Tomiris ur§un oniini almak iigin jan gekyar. Emma Kir oz palinden gaytmayar. Merdana ayal ata atlanyp, du§mana §eyle diyyar: "Biz bilyaris, sen dyn9lygy halamayarsyn, bizi diiileman iistumize 9ozdun. Uru§ isleyan bolsari, Amyderya kopri yasaly, deryadan U9 gtinluk uzak yola go9tip gideli, arkayyn deryadan otersin. §ondan son yuzbe-yuz dump ur§arys. Bizin bilen ozunin duran tarapynda uru§mak9y bolsan, bize ony hem ayt, biz razy, namartlyk etme” diyyar. Tomiris sowe^e tayyarlanyar. Kir hile, mekirlige yuz ump, Tomirisin ogly Sparga- niza kop mey berip, kop massagetler bilen bilelikde yesir alyar. Tomiris: “Kir, eden i?ine pu§man edersin! Sen oglumy yiizbe-yiiz sowe§de yenmedin. Mekirlik edip, §erap igirip ele saldyn. Maslahatymy alsan, oglumy mana ber, zyyan 9ekman, yzyna dolan. Eger soziimi dinlemesen, massagetler hudayy- Giine§in adyndan kasam edyarin. Senin yaly yuhany gan bilen suwararyn” diyyar. Kir gulak salmayar. Uru§ ba^lanyar. Massagetler gayduwsyzlyk gorkezyar. Olar Kirin go^unyny yenip, ozuni oldiiryarler. Tomiris Kirin ba§yny kesip, gandan doldurylan me§ige salyar. 01: “Ey, namart, sen meni - sowe§de mertlik bilen iistiin 9ykan bir ayaly mekirlik bilen oglundan ayra dii§tirip, perzent oduna koydurdin. Sen omiirboyy gandan doymadyn, men oz andymy amala a§yryp, seni gana gark etdim. Birinin yurduna zorluk bilen girenlerin j ezasy §u! ” diyyar.

«Ergenekon» oguz dessany

Tiirk illerinde Goktiirkler hokiimdarlyk edipdirler. Olaryn oky ya goly yetmeyan yeri bolmandyr. Bu bolsa beyleki kowumlara yakmandyr. §onun U9in olar Goktiirklerden 69 almak iigin iistlerine gozupdyrlar. Goktiirkler hem bulara gar§y sowe§ipdirler. On giin dowam eden sowe§de Goktiirkler iistun 9ykyarlar. Yenlenine gahary gelen du§man Goktiirkleri hile bilen almaly diyen karara gelyar. Du§manlar hile gurap gagyp ba§layarlar. Bulara ynanan Goktiirkler olaryn yzyna dii^yarler. Du§man yzyna owriilip sowe§ip, Goktiirkleri gapyllykda goyup yenyarler, uly adamlaryny gylygdan gegirip, galanlaryny gul edyarler.

13 §ol wagtlar Gokttirklerin hany Ilhandy. Onun kop ogullary bardy. Bu sdwe§de onun in kigi ogly Kayandan galany helak bolupdyrlar. Kayan dusmana yesir dti§yar. Kayan on giin hem gegmanka, ayallary hem alyp gagmaklygy baâryar. Du§manyn ayagynyn yetmejek yerinde, dagyn bir jiilgesinde, mallara seret- mage amatly bolan yerde yurt tutunyp, mallara seredip ya§aberyarler. Bu yere Er- genekon diyip at berdiler. Kayan bilen Ilhanyn Dokuz atly yegeni bu yerde omiir- lerini ottiryarler. Olaryn kop gagalary bolyar. Kayanyn owladyna Kayat, Dokuzyn Owladyna Dokuzlar we Durulganlar diyip iki at beripdirler. §eylelikde, olar Ergenekonyn iginde dort yiiz yyldan gowrak wagt yasayarlar. Sonabaka olar bu yere sygman ba§layarlar. Olar ata-babalarynyn dagyn ustiinde gadymy yurdunyn bolandygyny, onun basylyp alnandygyny eîdyarler. Olar kone Watanlaryna barmagyn yollaryny gozlap ba§layarlar. Bularyn arasynda bir demirgi ussa bar eken. 01 dagyn depesine gykylmaly yerde demir kaninin bardygyny, eger §ony eredip bolsa, dagyn depesine gykmak ugin yoluii agyljakdygyny aydypdyr. Adamlar kop mukdarda ot yakyp, ol demirleri eredipdirler. Tanrynyn gudraty bilen demir erap, bir gyra suyîipdir we yiikli diiyeler geger yaly yol agylypdyr. Goktiirkler Ergenekondan gykypdyrlar. Bu Ergenekondan gykylan giini her yylda bayramgylyk edipdirler. Demir gyzdyryp yengmek olaryn bayramgylyklarynyn ba§y bolupdyr. Ergenekondan gykanlarynda, Kayan hanyn neslinden bolan Bortegine Gokttirklerin hany ekeni. Bularyn Ergenekondan gykyp gelmegi hemme yerlere habar edilipdir. Birnageler begenipdir, bimagelere bolsa bu habar yakmandyr. Bularyn gelenini unanlar ba§ egip, boyun bolup, dostlukly ya§apdyrlar. Gar§y gykanlar bilen sowe§ eden Goktiirkler iistiin gykypdyrlar.

Gahrymansylykly eposlar. «Gorkut ata» eposynyii temasy we ideyasy

Halk doredijiliginin uly gowrtimli hem-de boydan-ba§a gahrymangylykly eserlerine epos diyilyar. Eposda beyan edilyan pikirler dine bir ayratyn adamyn dal-de, kop adamlaryn duygy-du§tinjeleri arkaly yiize gykarylyar. Onda hadysalar, waka lar, sowe§ler has aydyn, has gin, kop wakaly gorkezilyar. Galyberse-de, eposda kop waka, kop adam, uzak dowriin ya§ay§y j'ikme-jik suratlandyrylyar. Mysal iigin, «Gorogly», «Gorkut ata» (tiirkmen halk eposlary), «Manas» (gyrgyz halk eposy), «Dawid Sasunly» (ermeni halk eposy) we ba§galar. Tiirkmen halkynyn biitin taryhy Watanyn abatlygy, gara§syzlygy, halkyn asuda durmusy ugrunda keseki yurtly basybalyjylara, talangylara gar§y alnyp barlan gore^lerden, sowe§lerden dos-doludyr. Uzak asyrlaryn dowamynda tiirk men halkynyn §ol gore§lerde gorkezen gahrymangylyklary, olaryn watansoytijiligi, mertligi, gayduwsyzlygy... geper edebiyatda oz mynasyp beyanyny tapypdyr.

14 Halkyn arasyndan doran soz ussatlary §ol wakalary, ol sowe§lerde edermenligiii, gahrymangylygyn misilsiz nusgasyny gorkezen halkyn merdana ogullarynyn adyny ebedile§diripdirler. §eyle eserlerin biri hem turkmen halkynyn in gadymy yadygarliklerinin biri bolan «Gorkut ata» kitabydyr. «Gorkut ata» kitabynyn doreyi§ taryhy, onun haysy halkyn edebiyatyna degi§lidigi barada edebiyatgy alymlaryn we belli taryhgylaryn arasynda diirli pikirler bar. Kop alymlar bu eseri oguz-turkmen edebi yadygarligi hasaplayarlar. Kabirleri bolsa ony turkmen, tiirk hem azerbayjan halklarynyn ortak eseri hasap layarlar. Mesele, oguzlaryn haysy halklaryn ata-babalarydygyndadyr. Kone yazuw- ce§melerinde oguzlar tiirkmenlerdir diylip tassyklanylyar. Mysal iigin, XI asyrda ya§ap gegen turkmen alymy Mahmyt Ka§garly oziinin «Diwany lugat et-tiirk» eserinde: «Oguzlar- bu ttirkmenlerin bir kabylasy bolup, olar tiirkmenlerdir» diyip tassyklayar. XIII asyryn taryhgysy Fazlyllah Re§ideddin: «Oguz - bu kowumyn bargasyna §u mahal turkmen diyilyar» diyip yazyar. XV asyr taryhgysy Mirhondyn «£ingiz hannamasynda»: « Oguz hanyn alty ogly bardy... Mongol taryhynda doly yazylyp gorkezili§i yaly, barga tiirkmenler ôlaryn nesilleridir» diylip nygtalyar. XVII asyrda ya§ap gegen we Hywada hanlyk eden belli taryhgy Abulgazy Bahadyr «§ejereyi terakime» («Ttirkmenlerin nesil darag- ty») diyen kitabynda oguzlaryn ttirkmenlerdigini, ttirkmenlerin ata-babalarynyn oguzlardygyny subut edyar. W. W. Bartold, W. A. Gordlewskiy, L, Yakubowskiy, Z. G. Freykin yaly diinya belli alymlaryn i§lerinde-de oguzlaryn tiirkmenlerdigi aydylyar. Y. E. Bertels, A. N. Samoylowig, A. G. Tumanskiy we onde ady getirilen alymlar «Gorkut ata» kitabynyn tiirkmen edebiyatynyn gymmatly yadygarligi- digini nygtayarlar. Tiirkmen edebiyatyny owrenmekde uly i§ler eden M. Kosayew, R. Rejebow yaly edebiyatgy alymlar-da ogzun tiirkmendigini, «Gorkut ata» kitabynyn ttirkmen edebiyatynyn taryhyna degi§lidigini tassyklayar. «Oguz» hem «tiirkmen» dti§tinjelerinin bir zatdygyny hazirki zaman diinya taryhynda-da umii- my kabul edilen jedelsiz faktor diyip edebiyatgy alym R.Rejebow nygtayar. Ikinji bir mohiim meselede hem alymlaryn pikiri bir-birine gapraz gelyar. Ol-da bolsa: «Gorkut ata taryhy §ahsmy, dalmi?» diyen meseledir. Bu soraga alymlar diirli hili jogap beryarler. Olaryn kabiri Gorkut atanyn taryhy §ahs bolandygyny inkar etseler, beyleki birleri onun entek anyklanmandygyny, subut edilmelidigini belleyarler. M. Kosayew, R. Rejebow, A. Bekmyradow yaly ttirkmen alymlary Gorkut atanyn, takmynan, VI-VIII asyrlarda ya§ap gegen taryhy sahsdygyny tassyklayarlar. Ozi- -de kop derejede XVI asyr ttirkmen taryhgysy Salyr Baba Gtilalynyn «Oguznama» eserine we kabir beyleki taryhy ge§melere salgylanypdyrlar. Ine, Salyr Baba oziinin «Taryhy oguz» eserinde §eyle maglumatlary beryar: «Bu patyâh dowriinde (Kay Ynal han dowriinde) Hezreti Muhammet Mustafa... zuhur kyldy (doredi). Merwde Gorkutny anyn hyzmatyga iberip, musulman boldy. Gorkut Maman (bayat) neslinden turur. Gara hoja ogly we ol azym-akyl we dana, sahyby-keramat erdi... Anyn hekayaty kop turur». 15 «Gorkut ata» kitabynyn ba§ynda hem §eyle maglumat bar: «Resul Aleyhys- salam (Muhammet pygamber) zamanyna yakyn bayat yerinden (bayat boyundan) Gorkut ata diyerler bir ar gopdy (doredi)...». Aly§ir Nowayynyn 1045-nji yylda yazyp gutaran «Nesaimul Muhubbet» diyen eserinde-de Gorkut atanyn taryhy §ahs bolandygy tassyklanyar. 01 seyle yazyar: «Gorkut atanyn ttirki halayygyn arasynda sohraty juda artykdyr, §6hrata mynasypdyr. Me§hurlygy §eyledir. Oziinden nage yyl on bolan, oziinden nage yyl son boljak zatlary bilipdir. Kop-kop pahimli owiit-nesihatlary bardyr... ». Beyik Nowayy Gor kut atany oziinden has on otiip gegen uly akyldar we yazyjy hasaplayar. §eylelikde, Gorkut ata we onun ady bilen baglany§ykly bizin giinlerimize ge lip yeten golyazmalaryn doredilen wagtyndan has onler hem Orta Aziyada ya§an turki kowumlaryn, hususan-da, tiirkmenlerin arasynda ginden me§hur bolupdyr. Edebiyaty owreniji alym H. G.Gorogly «Kitaby dadem Gorkut» diyen sozleri ebjet hasaby bilen okap, eserin 887-nji hijri (1482-nji milady) yylynda yazylandygyny tassyklayar. Seyle hem «kitabyn» sahabyndaky yazga esaslanyp, Abdallah bin Faraj Kethody diyeri adam tarapyndan yazylandygyny tekrarlayar. «Emma Abdal lah bin Faraj Kethodynyn bu eserin awtorydygy ya-da ony duzujidigi belli bolman galyar diyip hem belleyar. Alysir Nowayynyn sozleri bolsa onun (Kethodynyn) awtor dal-de, diizuj idigini subut edyar. Edebiyatgy alym R. Rejebow kop subutnamalara we delillere esaslanyp: «Gor kut ata oran ozbolusly yazyjy hem §ahyr bolupdyr... Gorkut atany oz yazan ese- rinden mahrum edip, onun kitabyny folklor eseri hokmiinde gorkezmekgi bolyan adamlar, bizin pikirimizge, degi§li edebiyatlar bilen tany§ bolman, nadogry pikir yoredyarler»... diyip nygtayar. Hali-hazirlikge Gorkut ata we onun «Kitaby» bilen baglanysykly kop meselelerin jedelli bolup galyandygyna garamazdan, «Gorkut ata» eposynyn irki orta asyrlara degisli tiirkmen edebiyatynyn eseridigi ikugsuzdyr. Bu «Kitabyn» esli derejede gysgaldylan we kabir derejede «timarlanan» nusgasy professor Mati Kosayew tarapyndan 1945-1946-njy yyllarda «Garagum» (“Sowet edebiyaty”) zurnalynyn sahypalarynda gap edilipdi. Onda «Kitabyn» bize gelip yeten 12 boyy (§ahasy) bardy. Son bu eposdan bolekler orta mekdepler iigin edebiyatdan hrestomatiya kitaplaryna girizilyar. Ahyrda bolsa bu epos professor Mati Kosayew tarapyndan 1950-nji yylda ozbasdak kitap gomii§inde дара tayyar- lanypdy. 01 1951-nji yylda gapdan gykarylmalydy. Emma «Kitabyn» jemgyyetgi lik ara alnyp maslahatla§ylmagy maksat edilen az sanlysy ne§ir edilen hem bolsa, «Kitabyn» ozi okyjylar kopgiiligine yetirilman saklanypdyr.« Gorkut ata» eposynyn bu ne§irinin taleyi §ol taryhy dowrun talaplary bilen baglylykda seyle bolupdy. Bu epos 1989-njy yylda «Garagum» zurnalynyn sahypalarynda (№7,8) tazeden gap edildi. Ayratyn kitap gorniiînde bolsa «Gorkut ata»- (Gadymy turkmen eposy) ady bilen 1990-njy yylda ne§ir edildi. ■ 16 «Gorkut ata» kitabynyn barynda Gorkut ata we onun wesyetleri hakda gysgaga giri§ sozleri berilyar. Sonra «Buga? han Derse han oglunyn boyy», «Salyr Gazanyn oyiinin yagmalandygy boyy», «Bay Bugra beg ogly Bamsy Birek boyy», «Gazan begin ogly Oraz begin tussag bolmagy boyuny beyan eder”, «Dowhe goja ogly Dali Dumrul boyuny beyan eder», «Ganly goja ogly Hantoreli boyuny beyan eder», «Kazylyk goja ogly Yegenek boyuny beyan eder», «Besedin Depegozi oldiirdigi boyuny beyan eder», « Bekel ogly Ymragyn boyuny beyan eder», «Salyr Gazanyn tussag olup, ogly Orazyn gykardygy boyuny beyan eder», «Igogza Da§ogzun ba§ galdyryp, Biregin oldiigi boyuny beyan eder» diyip atlandyrylyan boylardan yba rat hekayalar toplumy getirilyar. Kitapdaky hekayatlar dessanlara hasiyetli bolan kyssa bilen go?gynyn gatna§ygynda garysyk zanrda berilyar. Eposda §eyle tarin- kyssa bilen gosgynyn gaty§dyrylyp ulanylmagy- bu eposyn asyrlaryn dowamynda bag§ylaryn iisti bilen dilden-dile gegip ya§amagyna uly hemayat edipdir. §ahyrana turkmen halky aydym-sazy oran onat goryar. Oziinin §atlygyny, gaygy-gussasyny aydym bilen beyan edyar, her bir kyngylykdan, hatda du§mandan hem §ygryn, aydym-sazyn giiyji arkaly iistiin gykyar. Bu eserde §u mesele has hem gorniikli orny tutyar. Muna gatna§yan her bir gahryman ur§a girjek bolanda, aydym aydyar, oziinin ajayyp obrazly belent sozi, yiti aydymy bilen du§mana yiizlenyar. §eydip onun badyny alyar, sussuny basyar. §u yagdaylar bag§ylaryn, §ahyrlaryn bu eserde ymykly yz galdyrandyklaryny gorkezyar. «Gorkut rowayaty, giirriinsiz, gadymy oguz aydymgylary-ozanlary tarapyndan duziilipdir» (Y. E. Bertels). Bu- dogry pikir. Edil Gorkut atanyn ozi hem kitabyn ba§yndan ta ayagyna genii wakany gyzyklandyryjy, boylaryn arasyny birle§diriji §ahyr-bag§y roluny oynayar. (giinki bu kitap dur§y bilen ba§dan-ayak belli bir wakany beyan etman, ayry-ayry wakalardan gumalyar. Dine Bayandyr han, Salyr Gazan we Gorkut ata yaly ba§ gahry manlar kitabyn hemme boliimlerinde gatna§yarlar. §eylelikde, eser bitewi gomu§e eye bolyar. Oguz tiirkmenlerinin bu gahrymangylykly eposynyn kop §ahalary hali-hazire genii tapylman gelyar. Emma bu eposyn §ahalarynyn on ikiden has kopdugini we olaryn aglabasynyn has irki dowiirlere - VII-XIII asyrlara degi§lidigini bizin gtinlerimize gelip yeten yazgylardan anmak bolyar. Ustesine-de, bar bolan §ol on iki §ahanyn-da bimagesinin oguzlaryn Kawkaza, Kigi Aziya suy§mekleri bilen baglany^ykly diiypli ozgerdilmelere sezewar bolandygyny we kabir §ahalaryn XV-XVI asyrlarda doredilendigini alymlar belleyarler. §onun bilen birlikde «Ki tapda» ya§ gahrymanlary (Gara Budak, Dundaz, Bogag han we ba§galary) hasaba almanynda-da, Salyr Gazan, Bamsy Birek, Beg Yegenek we yene-yeneler hakda entegem birnage gadymy hekayatlaryn bolmalydygyny hem §ol edebiyatgy alymlar tekrarlayarlar. Elbetde. duvpliwe hertaraply owrenilmage degisli bu eser geljekde bizin halkymyzyaêj|§dfe^mîriyzyn taryhynda kop zatlary aydynla§dyrmaga ummasyz uly l^mfelfeder. \

2* ’ 17 Eserdaki bas ideya gahrymancylykdyr. Boltimlerin aglabasynda turkmen taypalarynyn keseki yurt basybalyjylaryna gar§y gayduwsyz gore§ alyp bary§lary, §ol aygytly sowe§lerde yigitlerin gahrymangylyk bilen oz eziz yurtlaryny goran- dyklary suratlandyrylyar. Kitapda Watana, il-giine soygi, yolda§a wepalylyk, mert lik, uru§ hiinarlerini ttirgen bilmek yaly §ol wagtky durmu^yn talap eden yagdaylary oran yiti goylupdyr. Hatda oglan yigit yetip, bir gahrymangylyk gorkezmese, ona at hem dakmayarlar. Meylislere gatna§yp, gtirrtine go§ulyan yigitden, haysy-da bolsa bir ugurdan goz gorkezmeklik talap edilyar. Meselem, «Ow§an goja ogly Segregin boyuny beyan eder» boluminde §eyle waka beyan edilyar. Ow§anyn uly ogly Segrek Gazan begin diwanynda oran horelsireyar. Emma oziine gowni yetyan yigitler yeke bu dal. Bir otury§ykda Tersuzamy§ diyen hem bir kelenhir yigit bolyar. Segrek tore gegiberende, yanky yigit ondan: «How, Ow§an gojanyn ogly, §u oturan begler-a oz orunlaryny gylyjynyn zarby bilen ya-da goreklilikleri bilen gazandylar, sen name ba§ kesdinmi, gan dokdiinmi, ajy doyurdynmy ya-da yalanaja don etdinmi?» diyip sorayar. §undan son Segrek Gazan begin go§unyny alyp, dowriine mynasyp §ohrat gazanmak iigin du§manyn tisttine atlanyar. Oguz tirelerinin §ol wagtky esasy kesbi-kari garwagylyk bolupdyr. §ol sebapden olar yygy-yygydan yazlaga, gyslaga gogiip durupdyrlar. Olaryn mallary, esasan, diiye, goyun, yylky bolupdyr. Dabaraly toylarynda hem su mallary soyyarlar. Emma siiri gylyallardan ba§ga-da sowe§ iigin, awgylyk iigin yorite saklanyan atlar hem bar. Goroglynyn «Gyraty» yaly her atyn «Gonur at», «Boz at» diyen yaly beyleki bir lakamy bar. Hatda du^man kim bilen saly§yandygyny garsysyndakynyn atyny goreninden tanayar. A§aky gatlagyn wekillerinden gopanlara eserde gorniikli orun berlipdir. £opan- lar sada, dayaw hem oran guygli sypatda berlipdir. Meselem, Salyr Gazanyn oyi talananda, du§manyn alty yiiz atlysy onun goyun siiriisinin tisttine at goyyar. Ga- raja gopan oziinin Demirgiiyji, Gabangiiyji diyen inilerini yanyna alyp, apet sapany bilen dusmanyn gar§ysyna sowe§ edyar. “Garaja gopan sapanyn ayasyna da§ goydy, atdy, birini atanda, ikisini-iigiisini yykdy, ikisini atanda, tigusini, dordiisini yykdy, du§manlaryn goztine gorky diisdi. Garaja gopan yagynyn iig ytiztini sapan dasy bilen yere sokdy. Iki garda§y oka dii§di, §ehit boldy. £opanyn da§y ttikendi, goyun diymez, gegi diymez- sapanyn ayasyna goyar, atar, du§many yykar”. Eposda ayal-gyzlar hem edil erkekler yaly kop meselelere erkin gatna§yarlar. Mergenlik bilen ok atmak, at mtintip, gylyg galmak, sugun, keyik awlamak, dayman bilen sowe§megi ba§armak, yolda§yna wepaly bolmak yaly asylly terbiyanin ozi erkekler bilen barabar ayallara-da berlipdir. Edil oylenmek meselelerinde-de yokarky i§leri kimin nahilli ukyp-giiyjtinin bardygy iki tarapdan hem barlanyar.- Eger bir yigit oylenjek bolsa, ol gyzyn yanyna baryar, onun §ertleri bilen tan§yp, gtiyg synany§maga baslayar. Yigit at gapmakda ozsa, ok atmakda ny§anany hatasyz 18 ursa ya-da gore§ip yyksa, dine §onda gyz ony oziine mynasyp yolda§ diyip hasap edyar. Emma bir wada berenden son welin, oldiirsenem, gyz 5z ahtinden danmeyar (Bamsy Birek bilen Banu £egegin yary§y). Yoldasa wepalylygyn ajayyp nusgasyny «Salyr Gazanyn oyiinin yagmalandygy boyy» hekayasynda du§man eline yesir dii§en kyrk sany oguz gyzynyn bol^unda hem goryaris. Bu boliimde Gazanyn oyi talanyp, biitin emlagi bilen birlikde ayaly Burla hatyn, ogly Oraz, garry enesi hem kyrk sany oguz gyzy du§manlar tarapyn dan zor bilen akidilyar. Du^manlar oz meylislerinde Burla hatyny getirip, ona §erap siizdiirip, Gazany namys astynda galdyrmak isleyarler. Olar ayallaryn arasyna ge lip: «Gazan begin hatyny haysynyz?» diyip sorayarlar. Kyrk gyzyn kyrkysy hem kyrk yerden «Men» diyip jogap beryarler... §onun iigin hem du§man oz maksadyna yetip bilmeyar. Umuman, ayallar her bir meselede akylly, parasatly we edermen edilip gorkezilipdir. «Ow§an goja ogly Segregin boyuny beyan eder» §ahasynda Segrek oz gelnine: «Eger men iig yylda gelmesem, h.alan adamyna are baryp bilersin» diyende, gelnin yuregi yarylan yaly bolup: - Yigidim, men sana bir yyl bakam; bir yylda gelmesen, iki yyl bakam; iki yylda gelmesen, iig, dort yyl bakam; dort yylda gelmesen, ba§, alty yyl bakam. Alty yyl ayyrdynda gadyr dikeyin, gelenden-gegenden habar sorayyn. Hayyr habar getirene at, don bereyin, эефау geydireyin. §er habar getirenin ba§yny keseyin. Erkek synasyny iistiime gondurmaz men, myrat ber, myrat al, ondan son git, yigidim” diyyar. Gelnin bu sozleri are, yolda§a wepalylygyn belent goreldesidir. «Gorkut ata» kitabynyn sonky boliimi bolan «Igogza Dasogzun ba§ galdyryp, Biregin oldiigi boyuny beyan eder» diyen §ahasynda oguzlaryn ozara du§mangylygy beyan edilyar hem §unun yaly yagday lardaher tarapyn oz yagdayyny berkle§dirmage ymtylandygy we «bir gukura tuykiirmek», kasam etmek yaly dabin §ol zamanlarda hem bolandygy gorkezilyar. §ular yaly yagdayda oz geljekki i§lerini §owly etmek maksady bilen du§man tarapyndan bolan tasirli hem giiygli adamlary oz taraplaryna cekmek ya-da yok etmek yaly hasiyetlerin bolandygyny-da §u hekayadan goryaris. Oraz goja Biregi aldap, oyiine gagyryp, namartlyk bilen oldiiryar. Bulardan ba§ga- da §ol wagtyn daplerinde ar almak bilen birlikde gan almak yaly daplerin hem bar ekendigini goryaris. . Seljuk dowletinin hem, esasan, oz igki agzalagylyklary zerarly helakgilige sezewar bolandygyny biz bilyaris. §ona gora «Gorkut ata» kitabynyn §u ahyrky hekayasy §olar yaly wakalaryn nazara alnyp dtiziilen bolmagy oran ahtimaldyr. «Gorkut ata» kitaby il-yurduny jan-dilden soymegi wesyet edyar, owredyar. Arly-namysly gergek, edep-ekramlylyga yugrulan beyik ynsan bolmagy iindeyar. Il-guniin abatlygy, watanyn gara§syzlygy, halkyn abadanlygy ugrunda gore§ip we §ol ■ hili gore§ijileri goldap, uly at-abraya, il soygiisine, bagta mynasyp bolup bolyandygyny gorkezyar. Eposda il-yurduna hyyanat etmek, doniiklik, goriplik, 19 gorkaklyk hem lellimlik yaly hasiyetler naletlenyar. Ata-babalaryn gowy dap-dessurlaryny alyp gotermek, olary ayawly saklamak ya^lara nesihat edilyar. Agzybir- lik, watansoyujilik, mert hem batyrlyk il-yurdun abadanlygynyn girewi hokmunde wasp edilyar. Ene-ata bolan soygi, olaryn wesyetlerine wepalylyk sonky maksada yetmegin esasy §ertlerinden diyip tekrarlanyar. §u aydylanlar hem «Gorkut ata» kitabynyn terbiyegilik we owredijilik ahmiyetinin nenensi uly bolandygyny gorkezyar.

«Gorogly» eposy, Eposyn gadymylygy, temasy

Hatarda ytik alan nemin biri sen, Garyplar ba§ynyn howandary sen. Agayunus

Ozganiz gylyglan dary, Так oziim Hiinkar iistiine. Gorogly «Gorogly» eposy in gadymy edebi yadygarliklerin biri hasaplanylyar. Bu epos «Gorogly», «Korogly», «Kerogly» yaly atlar bilen turkmen topragynyn ahli ktin- jeklerinde XVII - XVIII asyrlarda hem meshur bolupdyr. «Gorogly» eposynyn doreyi§ taryhy gadymy dowurlerden ba§lanyar. Emma onun bitewi bir eser halyna owriilen wagtyny edebiyatyn we halk doredijiliginin taryhy bilen щ saly§yan kop adamlar XII asyr diyip hasap edyarler. §eyle pikiri entek gutamykly diyip hasaplamak bolmaz. Yone eposyn XVIII asyrdan on belli bir bitewi eser halyna gelendigini tassyklamaga kabir deliller bar. Mysal iigin, bu eposyn 12 §ahasyny doly diyen yaly yatdan aydyp b'eren (1937-nji yyl) Palwan bag§y Ata oglunyn tassyklamagyna gora, XVIII asyryn ahyrlarynda, XIX asyryn ba§larynda bag§ylaryn bir yygnany§ygy bolyar. §ol yygnany§ykda 44 §ahadan (bapdan) ybarat bolan bu eposyn (Palwan bag§y oz kakasynyn §ol §ahalary bilendigini-de tassyklayar) in ahyrky §ahasyny aytmazlygy §ert edyarler. Munun-da sebabi ahyrky §ahada Goroglynyn olumi barada gttrrun berilyar. Bag§ylar bolsa eposy halkyn soygiili gahrymanynyn oliimi bilen tamamlamagy yoku§ goryarler. Kopguligin hapa bolaryndan gekinyarler. Merhum Palwan bag§ynyn bu gurriinlerinden eseri bitewi eser hokmunde XVIII asyryn ahyrlaryndaky we XIX asyryn ba§laryndaky bag§ylar-da yatdan bilipdirler diyen netija gelmek bolyar. «Gorogly» eposy XX asyryn 30-njy yyllarynda Turkmenistanyn diirli etrapla- ryndan, diirli adamlaryn bag§ylaryn, dessangylaryn dilinden yazylyp alyndy. §onda- -da bu eposy aydyp beren her bir bag§y, dessangy halypasynyn bu eserden bilyan 20 zadynyn oziininkiden has kopdtigini tassyklady. Diymek, hut §unun ozi-de «Gorog ly» eposyny XVIII-XIX asyr adamlarynyn has doly bilendigini tassyklayar. Turkmen klassyklarynyn doredijiliklerinde hem il-yurt, batyrlyk, gahryman gylyk meseleleri orta atylanda, ilki bilen Goroglynyn ady agzalyar. Mysal iigin, adamzat kalbynyn §ahyry Magtymguly ozunin «Yar senden» diyen go§gusynyn bir yerinde §eyle diyyar:

§erap igip, serho§ bolup segresem, Ganym janyn gyyym - gyyym dograsam. Gorogly dek dagdan - daga ugrasam, Ya reb, habar bilerinmi yar senden!

Bu bendin iigtinji setirinde Goroglynyn ady getirilyar. Emma esasy zat bu bolman, eysem bendin birinji, ikinji, iigtinji setirlerinden anlanyan manynyn-da gonuden-goni Goroglynyn gahrymangylykly ke§bi bilen baglylygyndan ybaratdyr. Yokarda getirilen delillerin esasynda «Gorogly» eposynyn XVIII asyrdan has onrak, yagny XVI-XVII asyrlarda bitewi bir eser halynda halkyn arasynda ginden yayrandygyny tassyklamak mtimkin. «Gorogly» eposynyn esasy temasy gahrymangylyk, il-yurduny soymek, onun erkinligini gorap saklamak, adalatyn goraggysy bolmak yaly meselelerdir. Bu meseleler eposda biri-birinden ayra, ozba§dak temalar hokmiinde dal-de, umumylyk- da, bir bitewi, biri-birinden ayryp bolmayan temalar hokmiinde beyan edilipdir. «Gorogly» eposy dine bir tiirkmen halkynyn arasynda belli bolman, eysem azerbayjan, ermeni, gruzin, ozbek, tajik, gazak we ba§ga birnage halklaryn arasynda-da gadymy edebi yadygarliklerin in gin yayran eseri hasaplanyar. Aleksandr Hodzko 1842-nji yylda «Goroglyny» Londonda inlis dilinde gap etdiryar. Bizde bu eposyn 44 §ahasy bar diyilyan-de bolsa, hazire genii olaryn dine 20-si tapylyp, halkyn arasyndan yazylyp alyndy. «Gorogly» Ttirkmenistanda ilkinji gezek 1941-nji yylda gap edilip gykaryldy (Ata Gow^udow gapa tayyarlayar). «Gorogly» eposy son hem birnage gezek gap edildi (Ata Gow?udow bilen Mati Kosayew gapa tayyarlayar).

«Goroglynyn dorey§i» boliimi

«Goroglynyn dorey§i» tiirkmen halkynyn soygiili eseri «Goroglynyn» birinji §ahasydyr. Munda halkyn gahryman ogly Row^enin - Goroglynyn diinya ini§i-dorey§i, onun gagalyk yyllary, terbiyelenili§i, dogumlylygy, batyrlygy bilen il halkyn arkadayanjy bolup yetisi§i beyan edilyar. Bu §ahada waka (^ardagly Candybil diyen yurtda ba§lanyar. Jygalybeg atly ady belli seyis oztinin adamkargiligi, yag§y-yamana dti§buligi bilen il-halkyn yuregin- den turan bir adam bar ekeni. Halk ony oz yurduna han saylapdyr. Jygalybegiii 21 Genjim, Momin hem Adybeg diyen iig sany ogly bolupdyr. Onun kigi ogly Ady- beg batyr, edermen yigit ekeni. 01 oz toweregindaki kyrk yigidi bilen yurdy keseki basybalyjylardan gorapdyr. §onun ugin il-giin ony gowy goriipdir. Bir giin Adybegin ayaly ya§ iistiinde aradan gykyar. Onun yzysiire Adybeg hem diinyaden otyar. Il-halk §eyle batyr yigidin yzynda perzendinin galmandygyna gynanyar. Giin- lerde bir giin Genjimin gopany mazargylykda bir gaga goryar. Ony diirli yol bilen ele salyarlar. Bu oglan Adybegin ayalynyn gowresi bilen giden gaga bolup gykyar. Garankylykdan yagty diinya gykany iigin, ona «Rowsen» diyip at goyyarlar. Oba oglanlary bolsa ona gorden gykan “Gorogly” diyip yorensonlar, onun yorgunli ady Gorogly bolup gidiberyar. Ya§ajyk Gorogly atasy Jygalybegin elinde terbiyelenyar. Jygalybeg ony arly-namysly, il halkyn bahbidini gorayjy, ejizlerin tarapyny tutujy yigit edip terbiyeleyar. Jygalybeg “dagdan arkasy bolanyn da§dan yiireginin boljakdygyny” Goroglynyn kalbyna orna§dyryar, Gorogla il-yurdy soymegi, payhasly, gin gowrumli, tutanyerli, ugurtapyjy bolmagy, dusmana rehimsiz daramagy owredyar. Onun:

“Yalnyz balam, algyn pendim, Yurdun terk ediji bolma. Oziinden gayry namardyn, Minnetin gekiji bolma“ diyip, ba§lanyan owiit-nesihat bcriji gosgusy Goroglynyn biitin ya§ay§yna, i§ine, durmu§yna yol gorkezme bolyar. Gorogly atasynyn wesyetlcrine hemiselik wepaly bolup, omriinin ahyryna genii il-halkyn bahbidi iigin hyzmat edyar. Gorogly gergek-gog yigit bolup yeti§cnson, yurdun ar-namysyny, asudalygyny goramakda mertligin, batyrlygyn in yokary goreldelerini gorkezyar. Oz halkyna gyn yiirekden hyzmat eden Goroglyny kopgiilik gyn yiirekden soyyar, ona guwanyar. Emma agalyk ediji toparlar ony yigrenyarler. Sowdagarler, hannaslar, siiythorlar ya§ Goroglyny oldiirmegin kastyna dii§yarler... Gorogly ya§lykdan diirli mu§akgatlyklary ba§dan gegiryar. 01 yesirlikde bolup, Hiinkar §anyn ko§giinde hor-homsy yagdayda diirli jebri-jepalary gekyar. Paty§a hem onun wezir-wekilleri tarapyndan yrsaralyp, Goroglynyn agasy (kakasynyn dogany) Momin oldiirilyar, garry atasynyn gozi oyulyar. Gorogly gozi oyulan Jygalybeg, dul galan Gulendam bilen §a ko§giindaki diirli kemsitmelerden gagyar. Olar Uggtimmez dagynda gizlinlikde yasayarlar. Dagda hem bularyn ya§ayy§lary owerlik bolmayar, emma «Ад ba§ym - dyng gulagym» diyen yaly, bir garny ад, bir garny dok hem bolsa, oz ygtyyarlaryna gun gegiryarler. Ya§lykda Watandan ayra dU§mek, gekilen horluklar, §a ko§giindaki pyssy-py- jurlyklar, gaga-gaglyk, hor-homsy ya§ayy§ Gorogla kop zatlary owredyar. Ya§ Go rogly zahmetke§ halkyn dost-du§manynyn kimdigine goz yetiryar, gore§ yollaryny owrenyar, bi§i§yar, berkesyar. 22 Gorogly atasynyn komegi bilen sowe§ yolda§y, gaganda gutaryan, kowsa yetiryan Gyraty osdiirip yeti§diryar. Abdylla galandaryn komegi bilen Gorogly oziinin deni-tayy bolmadyk giiyg-kuwwatyny gorkezip, oziine ok-yarag edinyar. Gyratly, ahli ok-yaraglary tipjiin edilen, yigit gykan Gorogly atasy Jygalybeg bilen oz yurduna - (^ardagly Candybile dolanyp gelyar. Gorogly eposynyn bu §ahasynda hyyaly elementler hem bar. Meselem, ya§ gaganyn gorde bolmagy. Suw atlary, Gyratyn doremegi, onun osdtirilip yeti§dirili§i we §una menze§ler. Bu hili hyyaly zatlar halkyn isleg-arzuwlaryny has aydynla§dyrmakda, gahrymana adatdan dasary giiyg-kuwwat berip, ony bii tin omriinin dowamynda du§ geljek elheng hem agirt uly giiyglerden iistiin gykyp bilyan gayduwsyz palwan sypatynda gorkezmekde uly rol oynayar. §unun yaly hyyaly zatlarda halk oziinin yenilmez giiyjiini, igki hem dasky dusmanlardan iistiin gykmaga bolan arzuwyny beyan edyar.

«Gorogly» §adessanynda Goroglynyn ke§bi

Gorogly tiirkmen halkynyn in belent soygiisine mynasyp bolan, onun kalbynda hemi§elik ya§ayan legendar gahrymandyr. Goroglynyn kc§bi gegmi§dc hut turkmen topragynda bolup gegen taryhy wakalar esasynda, dowriinin talabyna gora halk genisinin oylap tapan legendar kesplerinih biridir. Bu kesbin esasynda gahrymang\'lygyn rowsen simwoly hokmunde bizin ata-babalarymyzyn watangylyk dessuiiary yatyar. Citirogl\' «deprenmez hazynaly sa ogly», «berimsiz bay ogly» dal. eysem il-giiniin howandary. Adybeg serdaryn ogly, Jygalybegin bolsa aglygydyr. Olaryn \\alane_\lyk dessurlary Gorogly iigin ta omriinin ahyryna genii nusga bolup hy/mal edyiir. Ciorogly Watanyn hatyrasyna adamzat iigin in eziz zat janyndan-da gegmiige tayyn. Ciahrymanyn oniinde goyyan maksadyny onun turuwbasdan aydyan sozlei'i bilen kesgitlemek bolyar: «Menin dilegimi bersehiz, atyma, oziime 120 ya§ berin, 120 yerime yara dii§se, yyldyz goremde gutulayyn». Eposy doreden halk oziinin penakari Goroglyny dowriinin talabyna gora, «Diiyrme gylyg», bedew at, «Adam ogly adamzadyn giiyji yetmeyan» ok-yay, demir don («Bedew atly, demir donly Gorogly») bilen iipjiin edyar. Qandybilin onki serkerdesi, Goroglynyn atasy Adybeg aradan gykyp, tiirlc- menler ba§tutansyz galyar. «Ba§ bolmasa, gowre la§» diyli§i yaly, du§manlar §u pursatdan peydalanyp, tiirkmen topragyny at toynagynyn astynda tozdurypdyrlar. §eylelikde, Gorogly yaly serkerdanin dorap, halk barynda durmagyny gos-goni dowrun ozi talap edipdir. «Gorogly» eposy, soziin doly manysynda, feodal ganhor- laryny gyrgyna bermek barada halkyn yglan eden hokiimidir. §ol hokiimin yerine yetirilmegi bolsa Gorogla tab§yrylyar.

23 Gorogly ar iigin, namys iigin:

«Kyrk yigidim, gogaklarym, Turun sowe§ giini geldi» ya-da «Kesgir gylyg yanar otdur, Oda oziin uran yorsiin» diyen watangylyk sozleri bilen yiizlenip, yigitlerini gazaply og almaga, mukaddes sowe§e galkyndyryar. Hut §u pursatdan-da eposda ata-babalarymyzyn §6hratly watansoyujilik dessurlary one siirliip, dowriinde gorliip-e§idilmedik gahrymangylykly hereketler ba§lanyar. Du§manlaryn oniinde gorkmak, aljyramak yaly pes hasiyetler Gorogly tigin yat. 01 Osmanly soltany Hiinkaryn, Arzyrum §asy Hasanyn, Weyennam begi Yusubyn, Gurjustan §asy Lekanin garsysynda bolan sowe§lerdaki yeni§leri, ozaly bilen, ruhubelentligi, yen§e bolan ynamy, halkyna dayanmagy bilen gazanyar. Halk we Gorogly bir manyny, bir dii§imjani anladyar. §eyle bolanson, eposda Goroglyny halkdan, halky bolsa Gorogludan iizne goz oniine getirmek mtimkin dal. Gorogly oz halkyna guwanyp, onun bahbidini oz bahbidinden yokary tutyan serkerdedir. 01 dine ozi dal, eysem yigitlerinin hem halk bahbidini, watan bahbidini goramak iigin halka yakyn durmaklaryny, dine halka yakyn durlanda, islendik arzuwa yetip boljakdygyny olara nesihat beryar («Gary§san-gaty§san goldap illeri», ya-da « Illere hayr etmek -yhsan senindir»). Umuman, eposda halkdan uznelik elheng tragediya diyip du§tindirilyar. §eyle bolanson, eposy doreden halk oz gahrymanyny, soweyen yigitlerini hemi^e oziine yakyn tutyar. Gorogly we onun yigitleri yowuz giinlerde halk bilen bir j an, bir ten bolup hereket edyar. Gorogly atasynyn:

«§at bol, il-halkyn gorende, Soztin al, gene§ berende» diyen wesyetinden ugur alyp, hemi§e oz halkyna yakyn duryar, ona berk ynanyar. Halk, il-giin onun okgunly maksadyna yetmegi iigin ganaty bolup hyzmat edyar. §eyle bolanson Goroglynyn sarsmaz gtiyji eposda ozaly bilen halkyn goldawy bilen olgelmelidir. Gorogly hemise horlananlaryn hossary, «ne watany, ne geteni» barlaryn hemayatgysy. 01 §alar, soltanlar tarapyndan kemsidilyanlere, stitem edilyanlere rehimdarlyk edyar. Olaryn aryny yerine salmak iigin yeri gelende, «diiyrme» gylyjyny i§ledyar. Gayry yurtly Galandar palwany yada salalyn («Owez getiren»). Galandar palwan fiziki taydan gtiygli, emma garyp. Garyplygy zer'arly-da uzak yyllar oylenmek, oyli-isikli bolmak arzuwyna yetip bilmeyar. 01 towrizli gyzyn durmusa gykmak 24 iigin yglan eden §ertini berjay etmekde halk gahrymany Gorogla yuzlenip, ondan howandarlyk isleyar. Gorogly bolsa ona duygudaslyk edip, gyzyn iig sertinin ikisini (Gore§de Galandaryn ozi palwan gykyar) yerine yetirip, Galandar palwanyn oylenmegine sebap bolyar. 01 Goroglynyn §eyle belent ynsansoyujilik, hossarlyk hasiyetine guwanyp, §ol yerde-de onun bilen dogan oka§yar. Yeri gelende, Galan- dar-da doganlygyn hatyrasyna Gorogly bilen den dump, sowe? meydanyna gykyar («Bu yygna Galandar bilen Gorogly ba§ bolup, at goydular»). Buldur gassabyn mal surusinin yzynda omtirboyy selpap gezen, ona elgarama ya§an Gul gopan ba§yndan agyr gtinleri gegirip, sonundan gykgynsyz yagdayda galyar: «Oglum, pukaralykda ayypla§ma. Men Buldur gassabyn garry gopanydyryn. Adyma Gul gopan diyerler... ozumem garrap hyzmatdan galypdyryn, garyp dtistip, hor boldum, oglum» diyip, kemsidilen goja Goroglynyn onunde boyur-boyur ya§ dokyar. Gorogly onun bilen ata-ogul bolup, ony goldayar («Gorogly bir penje ak tennani garrynyn etegine doktip goyberdi»). Galandardan, Gul gopandan ba§ga-da Gorogly Weyennam hakimi tarapyndan yenjilip goyberilen Hemdem sowdagar yaly engeme komege mataglere komek edip, olaryn diregi bolyar. Gorogluda §eyle ynsansoyujilik, duygudaslyk hasiyetlerinin jemlenmegi eposyn halkylygy barada soz agylanda, on hatarda goyulmaly delillerin biridir. Eposda Goroglynyn gylyk-hasiyetindaki kigigowtinlilik, sadalyk, ozunden ula hormat goymak adamkargiligin belent derejesi hokmunde one stirltipdir. Meselem, Gorogly gayry milletden bolan adamlar bilen du§u§yp, olaryn toy-toma§alaryna gatna§yar, dostla§yar, dogan bolyar, marekede aydym aydyar, bilini gu§ap gore§e cykyar. Millet ayrylygy onun doganlyk-dostlugyna bowet bolup bilmeyar. Muna Goroglynyn Weyennam §asynyn gayratly serkerdelerinin biri Mustapa beg bilen giiyg synany^yp, onun bilen dostla§magy, dogan bolmagy yaly mysallary getirmek yeterlikdir. «Agag miwesinden, gu§ sayray§yndan» bilinyan bolsa, adam ozunin gylyk- hasiyeti, ozuni alyp bar§y bilen tanalyar. Akbeg ogly Bezirgen Gorogly bilen ytiz- be-yuz bolanda, Goroglynyn belent adamkargiligine, mertligine goz yetirip, onun bilen dogan oku§yar. Bezirgen oluminin ontisyrasynda Gorogla: «...Menin Aysoltan diyen doganymyn Garahan Dow diyen yagysy bardyr, §ol belany dep edeweri» diyip yiizlenyar. Sonundan Gorogly doganlygyn hatyrasyna Garahan Dowi gylygdan gegiryar. Gahrymanyn komege mataglere hossarlyk etmegi, olar bilen dostla§yp dogan bolmagy gos-goni halk bahbidi bilen baglanysyklydyr. Agzybirlik, doganlyk-dostluk, birle§me ideyasy bizin ata-babalarymyzyn asyrlarboyy edip gelen arzuwydyr («Dagdan arkasy bolanyn, dasdan ytiregi bolar»). §ol arzuw eposyn stinnune birkemsiz sindirilipdir. Doganlyk-dostluga, agzybirlige watangylygyii ayrylmaz bir bolegi hokmunde ayratyn uly orun berilmegi eposyn halkylygyna yene bir gezek sayatlyk edyar. 25 Gorogly bir atadan yalnyz we perzentsiz serkerde. §eyle bolanson eposda onun mynasyp ogullygynyn, arkadayanjynyn bolmagy iigin yol agtarylyar. 01 engeme dag-dereleri, golleri ka atly, ka pyyada gegip, weyennamly yigit Owezi oziine ogullyk alyar. Goroglynyn oziine Owezi ogullyk edinmeginin diiyp maksady, dowriinin talabyna gora, watan goraggysy edip yeti§dirmekden ybaratdyr. Hut §u maksat bilen hem ona oziinin harby tilsimlerini owretmeklige giri§yar: Men bilermen bu ur§un girdabyn, Ozal ba§da oldiirerler serdaryn. Owez Goroglynyn sowe§ tarlerini owrenip, «Yiini yeten gog yigit» bolup yetiryar. 01 sonky sowe^lere, eger eposyn dili bilen aytsak, «hyrlynyn oky yaly» atylyp gidyar. In giiygli du§manlardan biri Arabyn nayza bilen agdarylmagy Oweze uly §6hrat getiryar. Gorogly ozunin Owez oglunyn §eyle yen§ine guwanyp, ony ar§a gykaryar: Araby agdaran atdan, Berekella, han Owezim.

Du§manlar, elbetde, Gorogludyr Owezin ataly-ogul bolmagyny ozlerinin garsysyna sarsmaz giiyjiin-howpun doredigi diyip dii^iinyaiier. Seyle bolanson, olar her edip, hesip edip Owezi ele salmaklygyn kiil-kiiliine diisyarler. Hiinkar: «Her kim Goroglynyn Owezini getirip berse, hazir bas yiiz tiimen tylla beryan, gaydyp gelende-de... yigrimi ba§ yasynda, torde oturan gyzym bar. munam nikalap beryiin» diyip, jar iistiine jar gekdiryar. Gazaba miinen Hiinkara Owe/i gola salmak basardyar. Gorogly Owez oglunyn ele diismegini, onda-da Hiinkar yaly ocli dusmanynyn eline diismegini hemme zatdan agyr goryar. Su pursatda aygytly here ket edip, onun hatyrasyna janyndan-da gegmage tayyn bolyar («Owez diyp Gorog ly scrinden geger»). Gorogly Owezi daryn astyndan halas edip, oziinin mukaddes atalyk borjuny berjay edyar. Gahrymanyn oz yurdunyn gozel tebigatyna, argaly-gynarly daglaryna, boz marally gollerine, biitin tiirkmen sahrasyna sinen gyzgyn mahri onun watansoyiijilik duygusynyn bir tarapydyr. Yiirekden mowg urup gykyan sozlerin iisti bilen Magtymguly Dehistan sahrasyny, Etrekdir Giirgeni, Seydi Lebaby, Mollanepes Maru-§ahu-jahany wasp eden bolsa, «Gorogly» eposynda §eyle.soygi Dehistana, Balkan daglaryna sindirilipdir. Gorogly yurdundan, mesgeninden ayrylyp, alys yerlere gidende, oniip-osen yerleri, Dehistanyn sahrasy, «seyilgahi» bolan Balkan daglary yadyna dii§iip, ozuni howiirtgesiz gus yaly duyyar. Eposda Goroglynyn begenji, gynanjy, arzuw-islegleri tebigat hadysalary, dag- -dereler bilen baglany§dyrylyp janlandyrylyar:

26 Owez oglum tapylmasa, Siirmersin dowrany daglar. ... Yyldyz dagy, negiin gitmez dumanyn. Tebigat hadysalarynyn janlandyrylmagy beyleki halklaryn folklor eserlerinde hem i§jen ulanylyar. Meselem, rus halk doredijiliginde deryanyn bulanyk akmagy (pomutilas reka), gara buludyn abanyp gelmegi (nadwigalas gyornaya tuga) bilen haysy-da bolsa bir howpun, yaramaz wakanyn, ur§un alamaty anladylyar. Gorogly ruhubelentlige yen§in esasy §ertlerinin biri hokmunde garap, yigitlerini mukaddes sowe§e galkyndyrmagy ba§aryan serkerdedir:

(^andybilin yiiwriik atyn miinenler, Il-halk ugin ba§yn yola goyanlar, Den bolup, Goroglyn nanyn iyenler, Ya alalyn, ya olelin, yigitler...

Diymek, Gorogly sowesjen yigitlerinin oniinde dine iki yol goyyar: «ya almaly, ya olmeli» - iigiinji yol yok. Sonra ol oziinin §ahsy goreldesini gorkezip, sowe§ meydanyna arslan bolup atylyar: Goriin ynha Goroglynyn uru§yn, Dusman bilen gapma-gar§y duru§yn» ya-da «О/ganiz gylyglan dary. Так oziim Uiinkar iistiine. Goroglynyn halk arasynda: «Ner dek giiycli. sir dek yurekli, gaplan dek calasyn. ayy kimin asylysly, durna dek gorgiir...» diyip hasiyetlendirilmegi bilen eposda onun tebigy gahrymangylyk ukyby gorkczilipdir. Halk oziinin gahrymanyny ejiz halda-da du§manlaryn eline gaytawulsyz, gore^siz bermeyar. Meselem, Goroglynyn yigitlik bahary, dyzynyn kuwwaty gidip, bili biikiilyar. Tiirkmenlerin ganym du§many Hiinkar Gorogly §u haldaka, onun iistiine «gopde san bar, olarda san yok» le§gerini siiryar. Goroglynyn olara nazary dii§ende, endamynyn tiiyleri syh-syh bolup, «diiyrme» gylyjyny in sonky gezek isledyar («Gorogly bar giiyjiini. yygnap, nagra gekip, yaraly gaplan yaly topuldy»). Eposy doreden halk soygiili gahrymanyny, hatda olenden sonra-da, du§- manlaryn goziine gudrat edip gorkezipdir. Meselem, Gorogly in sonky damja ganyna genii sowe§ip, dagyn gowagynyn agzynda jan beryar. Sonra gozlerinin ody alnan du§manlar oli yatan Gorogludan eymenip, ep-esli wagt onun yanyna baryp bilman, simap kimin sandyrakla§yarlar. Eposda iindelyan ynsanperwer ideyalaryn biri-de ba§ gahrymanyn tiirk men halkynyn ahlisine bir jan, bir ten hokmunde garamagydyr («Kiilli tiirkmen

27 barysyny, men soyermen ili bilen»). Turkmen taypa-tirelerinin arasyndaky bolan gegmi^daki agzalalyk, dagynyklyk eposda asla agzalmayar. Diymek, halk §eyle agzalalygy, dagynyklygy yek yigrenipdir. Agzybirlik- birle§me ideyasy tiirkmenlerin asyrlarboyy yureklerde beslap gelen arzuwydyr. §eyle bolanson, bu tema halk doredij iliginin diirli zanrlarynda, §ol sanda «Gorogly» eposynda hem watangy lygyn in belent §ahasynyn biri hokmunde uly orun berlipdir. Du§manlar Goroglynyn halk bilen jebisligine, iistesine-de onun gayry yurtly adamlar bilen doganlyk-dostluk aragatna§ygyna gortibilmezlik edip, baryp yatan hilegarlige ba§ uryarlar. Zandyyaman Htinkar «yagymysy ktiyki, boyny btiktir, iki egni gulagyndan gegip duran» Zeynel kempirin iisti bilen Gorogludyr Akbeg ogly Bezirgenin arasynda yiti gar§ylyk doredip, sonkynyn olumine sebap bolyar. Hunkara satylan Zeynel kempir «Dagy-da§y yel bozar, adam arasyny soz bozar» diyli^i yaly, Gorogla: «Bezirgen gelse, yurdun-a bir talar, perizadyny-da elinden alar» diyen sozler bilen yiizlenyar. Gorogly §um kempirin hilesine ynanyar we ganygyzgynlyk edip, Bezirgene bolan garay§yny iiytgedyar. Sonra yzyndan yetip, ony oldiiryar. Goroglynyn bu hayyar kempire, igala ynanjaiilyk etmegi, elbetde, onun gow§ak tarapydyr. Yone welin Gorogly oziinin bu hereketinin nadogrudygyny mertlerge boyun alyar we etmi§ine hyrgyny di§lap gynanyar. Bezirgenin ayal doganyndan otiing sorayar («Aglama, Aysoltan, agan bolayyn»). Sonra nahak dokiilen gan iigin Zeynel kempir gazaply jezalandyrylyar, «Gorene goz, e§idene gulak» edilip, tistiinden da§ yagdyrylyp oldurilyar. Eposda Goroglynyn yerliksiz ynanjanlygy berk yazgarylypdyr. Muny delillendirmek iigin «Kempir» §ahasyna salgylanmak bolar. Gorogly bu yerde hem du§manlar tarapyndan iberilen igaly kempirin hilesine ynanyp, ona rehimdarlyk edyar. Kempir bolsa Goroglynyn bu gow§ak tarapyndan peydalanyp, onun ynamy na giryar we Gyratyny ogurlap gagyar. Gor§iimiz yaly, halk Goroglynyn §eyle ynanjanlygyny ya§yrmayar, eysem bu tragik hakykaty bol§y yaly gorkezip, oz gahrymanynyii men-menligini yiize gykaryar. Sonra bolsa ony gekip bolmajak kyngylyklara ugradyp, «eli bilen edenini egni bilen gekdiryar». Goroglynyn ogurlanan Gyratynyn yzyndan payy-pyyada, ilden-ile sorag salyp gitmegini, ba^yndan gegiren agyr giinlerini, yiirek awusy bilen aydyan elegiyasyny у ada salyn: Meslik bilen Gyratymy aldyrdym, Mana bir garryja zalymdan boldy» ya-da: Men-menlik guratdy omriimin salyn. Bu yerde halk oz dowrtinin §eyle hem geljekki neslinin gahrymanlaryny §unun yaly yerliksiz ynanjaiilygyn zyyanly netijesinden habardar edyar.

28 Goroglynyn yene bir gow§ak tarapy kahalatlarda onun oz giiyjune buysanyp, du§manlaryna kembaha garamagydyr. 01 Reyhan Arap yaly giiygli du§manyny asgermezlik edip, howply yagdaya ugrayar. Gahrymanyn §unun yaly kemter taraplarynyn gorkezilmegi eposda du§man bilen dosty saygarmak, olaryn giiyjune dogry baha bermek ideyasynyn one siirlenligini anladyar. Gorogly son-sonlar gegen yoluna ser salyp, seresaply hereket edyar. «Zelelin yaryndan gaytmagam bir peyda» diylen parasatly sozlerden ugur alyp, yerliksiz ynanjanlykdan, men-menlikden el gekyar: Jo§ma-ha Gorogly, jo§ma, Gyrat mtiniip hetden a§ma.

§eylelikde, halk oz soygiili gahrymany Goroglyny durmu§yn in howply, in kyn we gyl§yrymly yollary bilen akidip, ony kabir yalny§malary, aza§malary yenip gegmek hadysalarynda-da terbiyelapdir. Gorogly du§manlarynyn iistune hemi^e at salyp durman, eysem olara ka ha latlarda assyrynlykdan arala§many hem ba§aryar. §eyle yol bilen ol du§manlaryny olaryn hut oz howiirtgesinde gyrgyna beryar. Soiiabaka Goroglynyn, yeri gelende, gagy§y-da harby hila-taktika owriilyar. Goroglynyn ayal-gyzlara bolan ynsanperwer garay§y, duyguda§lygy bilen eposda halkyn demokratik osiisi one stirliipdir. Gorogly Agayunusa, Gulendama, gelinleri Giilruha, Giilayyma, Aysoltana, Bibijana we beylekilere hormat goyup, olaryn zenanlyk mertebesini hemi§e yokary tutyar. Agayunus perinin akylly masla- hatlaryny dinlap, onun bilen iggin pikir aly§yar. Goroglynyn ynsanperwer garaysy hemi§e halal zahmet bilen giizeran goryan yonekey halk kopgiiliginin, garyp-gasarlaryn, gopan-goluklaryii tarapynda. Muna Agayunus perinin: “Hatarda yiik alan nemin biri sen. Garyplar ba§ynyn howandary sen” diyen gun manyly sozlerini mysal getirmek bolar. Gorogly £andybilin hakimi, emma muna garamazdan, ol dowriinin han-begleri valy ile salgyt salyp, hazyna toplamagy oniinde maksat edinip goymayar. Eysem ol: «Nan diyene nan, serpay diyene serpay berip, at gapdyryp, altyngabak atdyryan», sahylykda oz dowrunin Hatam Tayy bolan serkerdedir. §eyle hasiyetler Goroglynyn halk tarapyndan gyzgyn soyiilmegine sebap bolyar. Eposda yoredilyan mazmun boydan-ba§a oz dowrunin talabyna - gahrymangylykly sowe§e gabat getirilipdir. Bu fakt «Gorogly» eposynyn kompozisiya taydan-da, mazmun taydan-da gun halkylygyna §ayatlyk edyar. Dogry, gahrymanlaryn hereketleri eposda oz bol§undan ulaldylyp gorkezilyar. Meselem: «...Ine, tagsyr, «Wellem§aha» su «Aylantabak» diyenem bir oyny bar, onam gorkezeyin» diyip, kepjanin sapynyn ujuragyndan tutup, goziini yumup pyr- 29 lanyberdi. Bir-iki yarymynyn bokurdagyndan degyar, gowresi otyr, kellesi pyzlawuk kadi yaly bolup honda yatyr». Bu yerde ulaltma dabine eyerilip, du§manlaryn bir- salymda gyrgyna berilmegi bilen halkyn arzuw-islegi, du^manlara bolan yigreng duygusy agylyp gorkezilyar. Eposda Goroglynyn ke§bi onun bilen bir ma§galada oniip-osen Genjimin ke§bine gar§ylykly goylupdyr. Genjim oz bahbidini il-giiniin bahbidinden yokary tutyan, gara nebsinin yesiri bolan tersin tipdir. Eposy doreden halk Genjimin mysalynda egoist, harsydiinya tipin ke^bini beripdir. Haysy bir yerde onun ady tutulsa, ol dine oz ojagy barada alada edyan doymaz-dolmazyn biri hokmiinde pislenilyar. Muny ba§galaryn dal, eysem hut atasy Jygalybegin sozleri bilen-de delillendirmek bolar. Genjim nebsinin, gysganglygynyn derdinden telpegini-de tazelap bilmeyar. Eposyn «Arapdan ar aly§» §ahasynda oz atasynyn ynamyndan gagan naletkerdanin ke§bi §eyle gekilyar: «Genjim nebsine yeser zannar. Telpeginin yeserini a§yryp, §ol yanrap otury§y». Gorogly ^r-namysy yzarlap, alys yurtlara gidende, yigitlerine yiizlenip: «Eger gi§ip olseniz-de, Genjimin malyna el gatman» diyip, tab§yryp gitmegd Genjimde dogan-garyrrda§lyk, arkala§yk yaly duygularyn bolmandygyny anladyar. Genjim aldym-berdimli sowe§ gidip durka-da, ayalynyn yanyndan ayrylman janly maslyk bolup galyar. In barki zat, tiirkmenlerde bir ho§ habary getirene soyiinji bermek, adyny tutmak, guwandyrmak ata-baba gelyan dap. Emma Genjim «Yere-goge sygmayan mal-garasyndan» «Gorogly gelyar» diyen hos habary buslayan yigide yekeje kel toklusyny-da bermage bogny ysmayar, gayta oziine tarap gelyan §ol yigide gozi dii§ende, «Nesye goyun dilemage gelyandir» diyip, gara gayga batyar. Yigit: -Hay, Genjim aga, soyiinji,soyiinji,ArabystandanGorogly iningeldi-diyende, ol: - A, gelse gelipdir-da... - diyip, yanky yigidin yiiziini alyar. Genjilm eposda yeke-tak husydyn ke§bi daldir. Genjimin iisti bilen dine oz ojagy barada alada edyan husytlaryn ahlisi pa§ edilyar. Genjim yaly tipler, umuman, tiirkmen halk doredijiliginde, tiirkmen klassylcy edebiyatynda hemi§e yazgarylyar.

Yusup Has Hajyp Balasagunly

Yusup Has Hajyp 1020-nji yylda Balasagun §aherinde dogulyar. Balasagun §aheri hazirki wagtda Gyrgyzystanyn Tokmak §aherinin golayynda yerle^yar. Bala- 1 sagun sowda mefkezlerinin biri bolup, iki gezek Garahanlylaryn paytagty bolupdyr. Yusup sowatly bolup, arap-pars dillerini oran onat bilipdir. Edebiyat, astronomiya, matematika, pelsepe, geografiya we §.m. ylymlar bilen me§gullanypdyr. §ahyryn «Kutadgubiljk» eseri Garahanlylar dowriinde doredilipdir. Eseri §ahyr 1069-1070-nji mi lady'-yylynda; 5Q ya§larynda yazypdyr. §ahyr «Kutadgu bilik» eserini Balasagun §aheHndfe'yazyp.'ba§layar, Ka§garyda tamamlayar. Eseri Garahanlylar hokiimdary

30 Tawgag Bugra hana bagy§layar. Hakim Yusuby hormatlap, ona «Has Hajyp» i§ik derejesini beryar. Bizin dowriimize onun iig sany golyazmasy gelip yetipdir. Biri Wena §aherinden tapylyp, XV asyrda uygur harpynda Geratda gogiirilipdir. Ikinjisi arap harpynda bolup, Kairden; iigiinjisi hem arap haфynda bolup, 1916-njy yylda Ozbegistanyn Namangan §aherinden tapylypdyr. Eserin ilki ba§da haysy harpda yazylandygy belli dal.

«Kutadgu bilik» eseri

Eser ttirki dilde yazylyp, jemi 73 bapdan ybarat bolup, eserde dort sany me sele one surulyar: Adalat, Dowlet, Akyl, Kanagat. Olaryn her birine ttirki dilde at berilyar. Adalat - Giindogdy paty§a ornunda goyulyar. Dowlet - Aydoldy wezirin ornunda, Akyl - Okdolmu§ wezirin oglunyn ornunda, Kanagat - Odgurmu§ wezirin garynda§ynyn ornunda goyulyar. Olaryn arasyndaky sowal-jogaplar, aydy§yklar beyan edilyar. Eserde Giindogdy diyen hokiimdar taryplanylyar. Gundogdynyn sohraty uzaklara yayrayar. Aydoldy diyen akylly adam onun gullugynda bolmak iigin paytagta gelyar. 01 kop horluklary, jebir-siitemleri goren. Ol kop dost-yar toplan. Sohbetde§likden son Giindogdy Aydoldyny i§e alyar. 01 oz akyl-payhasy bilen wezirlik derejesine yetyar. Paty§a ak yiirekden hyzmat edyar. Birnage wagt gegenden son, paty§adan rugsat alyp, oz yurduna gaydyar, §ol yerde hem aradan gykyar. Aydoldynyn ogly Okdolmu§ hem hyzmat iigin Giindogdynyn ko^gune gelyar. 01 akyl-payhasy bilen paty§anyn ynamyna giryar, onun gowniinden turyar. Paty§a akylly adamlary toweregine jemlesen, dowlet i§ine kop peyda getiryan- digine anyk goz yetiryar. Terkidiinya bolup il arasyna gykan Odgurmu§y saraya gagyryar. Okdolmu§yn payhasly giirriinlerini dinlaninden son, Odgurmu? hem ko§ge gelyar. Giindogdy Odgurmu§ bilen dowleti dolandyrmak i^leri, ahlak-edep we §.m. barada kop giirriin edyar. Odgurmu§ Gtindogda kop-kop maslahatlary beryar. §ahyr garahanlylaryn hokiimdarlaryny adalatlylyk, pahim-payhaslylyk bilen i§ etmage gagyrypdyr. Oziinin-de ko§ge golay duryandygyny a§gar edyar. Sahyr eserde hakimlerin kesplerini a§a ideallasdyryar. Olary artykmag taryplayar. Meselem: «Paty§a yokary gatlak emeldar bolup, garamayak halkdan akyllydyr. Bile oturyp -turmaly daldir» diyse, tersine: «Paty§a, emeldaflar halka yakyn bolmalydyr. (Jiinki halk olary ekleyar. §onun iigin halka komek etmelidir» diyyar. §ahyr «Hakim bilimli, du§iinjeli adamlardan saylanylmaly, dine §eyle adamlar hakimlige mynasyp bolar, alymlar bilen aragatna^ykda bolmaly, beg-hakimler oz ahli gujur- gayratyny dowlet i§lerine, bilimi osdiirmage sarp etmeli, meyhorlykdan, yaramaz i§lerden gaga durmaly, §onda ol halkyny bagtly ya§adyp biler, oz §ahsy bahbidini jemgyyetgilik bahbidinden sonda goymaly, halka yaramly kadalary yoretmeli, ilata yiik gekdirman, ozi yiikgi bolmaly» diymek bilen, hakim gatlaklary adalatly bol maga gagyrypdyr. Yeri gelende^olary tankytiapdyr.

3.1. Bu begler ot, ol oda barma golay, Golay barsan, seni koydtirer alaw. Osal bolma, begler koyer ot durar, Koyer oda barsan, bagtyn yandyrar. §ahyr hakimlerin «II iigin ynancly, dumukly we dogry kanunlary gykarmagy- ny talap edyar. Cykarylan kanuny wezipeli adamlar-da, dayhanlar-da, giirrtinsiz, oz wagtynda yerine yetirmeli, dowlet salgytlaryny wagtynda toplap, dowlet gaznasy- na tabsyrinaly, ahli halk hokiimdaryn dostuna dost, dusmanyna du§man bolmaly» diyyar. Sahyr ylma sarpa goyupdyr. Alymlara uly hormat goymalydygyny, olary dow let i§lerinde ulanmalydygyny §eyle teswirleyar:

Ki§i iki diirli bolup at alar, Birisi owreder, biri owrener. §u iki bolmadyk adam dal, yylky, Hala ikinji bol, hala-da ilki.

Eserde tebigat ylmy barada, diplomatiya isi, ilgilerin ozlerini nahili alyp bar- malydygyny, ilginin oran duygur, bilimli, dii§unjeli, her bir gylsyrymly yagdaydan ba§ gykaryp bilyan, dilewar, agyk yuzli, otur-tur§y bilyan, soziiii manysyna dogry dti§iinyan adam bolmalydygyny ayratyn nygtayar. Eserde go§un yolba§gysynyn sowe§ iistiinliklerini beyik sungat hokmunde taryp edipdir, sowe§de dusmany yenmek iigin go§un serkerdesine mahsus bolmaly sypatlary §eyle kesgitlapdir:

Birinji: dogry soz-yoluny agar, Gepi iki gyksa, ynamdan gagar.

Ikinjiden: jomart bolmaly serdar, Bahyl bolsa, onun go§uny dargar. Ugunjiden: bolmaly ol dogumly, Eger gorkak bolsa, ba§y oliimli.

Diirdiinjiden: ba§y gyksyn hileden, §eyle bolsa, syrtmak salar §ire-de... Yusup Balasagunly bu eserinde dilin jemgyyetgilik hyzmaty, onun durmu§daky ahmiyeti hem-de soze erk etmek meselesine onlarga setiri bagy§ edipdir. Metbugat- da filologiya ylymlarynyn kandidaty M.Saryhanowyn «Kutadgu bilik» dil hakyn da» diyen i§i berildi. Onda dil barada seyle maglumat berilyar:

32 «Kutadgu bilik» dil hakynda

XI asyryn ikinji yarymynda Garahanly turkmen dowletinde yurtda yetilen derejani saklamak we osdiirmek pikiri doreyar. Bu taryhy zerurlygy Yusup Bala- sagunly duyup, oziinin «Kutadgu bilik» /«Abadangylyk ylmy»/ atly uly gowriimli eserinde dowletin durmu§yna degi§li meselelerin toplumyny galam astyna alyar. Awtor dilin jemgyyetgilik hyzmaty,onun durmu^daky ahmiyeti hem-de soze erk etmek meselesine onlarga setir bagy§ edipdir.

Til erdemin miinin asygyn yasyn ayur

Uku§ka biligke bu tylmagy til Yaruttagi erni yorik tilni bil Ki§ig til agyrlar, bulur kut ki§i Ki§ig til uguzlar,baryr yer ba§y Til arslan turur kor i§ikte yatur Aya ewlig yer sale ba§ynny yiyur Tilin emgemi§ er negii tir e§it Bu soz i§ke tutgyl oziine i§ tut Mini emgetiir til idi ok telim Ba§ym kesmesini keseyin tilim Biliglig bilig birdi tilke by§yg Aya til idisi kiidezgil basyg Esenlik tilese senin bu oziin Tilinde gykarma yaragsyz soziin Bilip sozlese soz biligke sanur Biligsiz sozi oz ba§yny yiyur Okii§ sozde artuk asyg kormedim Yana sozlemiijte asyg tulmadym Okii§ sozleme soz birer sozle az Tiimen soz tiigiinin bu bir sozde yaz

Kisi soz bile kopty boldy melik Okiis soz ba§yg yirke kyldy koliik Okiis sozlese yan§ady tir bilig Yana sozlemese iigyn tir tilig. Kaly mundag erse yoruk utru ur, Yoruk utru ursa kisig yoklatur.

3'3 Tilig Iced ktidezgil kiidezildi ba§, Sozunni kysurgyl uzatyldy у as. Til asgy telim bar ya§y ma okii§, Ara ogditiir til ara min goku§. Kaly mundag erse bilip sozle soz Soziin bolsu kozsiiz karaguka koz. Biligsiz karagu turur belgiiliig Yory, ay, biligsiz bilig al iiliig. Togugly olur, kor, kalyr belgi soz, Soziin edgi sozle, ozun olgiisiz. Iki nen bile er karymaz ozi, Bir edgti kylyngy, bir edgi sozi. K.i§i todgy oldi sozi kaldy kor, Ozi bardy yalnuk aty kaldy kor. Tiriglik tilese oziin olmegi, Kylyngyn, soziin edgii tut, ay, bugi! Tilig ogdiim, anga ara soktiiktim, Tilekim soz erdi sana yordiikiim. Kamug sozni yygsa uku§ taplamaz, Kerek sozni sozler ki§i kizlemez. Soziim ogluma sozledim men tona, Ogul minde altyn mana ne tene. Sana sozledim men soziim, ay, ogul, Sana birdi bu pend oztim, ay, ogul. Kumii§ kalsa altyn meninden sana, Any tutmagyl sen bu sozde tene. Kiimii§ i§ke tutsa tiiker, alkynur, Soziim i§ke tutsa ktimtis kazganur. Ki§iden ki§ige kumaru soz ol, Kumary sozug tutsa asgy yiiz ol.

Dil edebin, mtiynun, peyda-zyyanyny aydyar. Akyla, bilime bu dilmajy dil, Adamy yagtyldyan agyk dili bil! Ki§i dil sarpalar, tapar bagt ki§i, Ki§i dil har tutar, gider ar ba§y. 34 Dil arslandyr, gor, i§ikde yatar, Sak bolmasan, eya ba§yny iyer. Dilin emgan ki§i nahilidir e§it, Bu sozi i§e tut, oziine yolda§!

Meni emgeyar dil eyesi kop-telim, Ba§ym kesilmanka, keseyin dilim. Sowatly bilim berdi dile bi^irip, Eya, dil eyesi, goragyn ba§yn! Esenlik islesen senin bu oziin, Dilinden gykarma yararsyz soziin! Bilip sozlense soz, bilimli diyler, Bilimsiz soz oz ba§yny iyer. Kop sozde artyk peyda gormedim, Yene sozlemek peydasyndan gegmedim. Kop sozleme,sozi azajyk sozle, Tiimen soz diiwniini bir sozde gozle! Ki§i soz bile galdy, beg boldy, Kop soz kimsanin ba§yn yere saldy. Kop sozlesen,gow§ayandyr bilim. Yene sozlemesen, laldyr dilin. §eyle bolsa, agyk dogry sozlegin, Dogry soz ki§ini mydam yokladar. Diline erk etsen, gutarsyn ba§yn, Soziini gysgansan, uzalar ya§yn. Zyyanam bar, yone peydasy - telim, Ka owiip, miin kerem dowyandir dilim. Eger §eyle bolsa, bilip sozle soz Soziin bolsun gozsiiz korlere-de goz. Bilimsiz kor bolar, muny pugta bil, Yor, ey, bilimsiz, bilim payyn al! Doglan oler, ger, galar belli soz, Yag§y soz sozlesen, oziin olgiisiz. Iki zat bilen ar garramaz ozi, Bir yag§y gylygy,bir yag§y sozi. Ki§i dogdy, oldi, sozi galdy, gor, Ozi gitdi, adam ady galdy, gor! 35 Dirilik islesen oziin olenson, Gylygyn,s6ziin yag§y tut,ey, akyllym! Dili owdiim, yene nige sozdiigim, Islegim sozdi sana bardygym. Hemme sozi yygsan, akyl taplamaz, Gerek sozi sozlar ki§i gizlemez Soziim ogluma sozledim men, batyrym, Ogul, mende ne altyn bar, ne kiimti§?! Sana sozledim men soziim, ay, ogul! Sana berdim bu pendi oziim, ay, ogul! Kiimti? galsa, altyn menden sana, Ony tutmagyn sen bu soze dende Kiim§i ise tutsan, ttikener, bayar, Sozi i§e tutsan, kiinuis gazandyr! Ki§iden ki§ige ol miras sozdtir, Wesyet soziin tutsan, peydasy yiizdur!

Metbugatda ba§ga-da «Yusup Balasagunly sozlemi§...» diyen at bilen onun dana setirleri berildi. Biz ony §ol gornii§inde bermegi makul bildik. Yusup Balasagunly sozIemi§... • §eker, yilik bilen baksanam, asylsyzyn hereketi wepasyz we jepaly bolar. • Ynsanlaryn pesi - hayasyz adamdyr, hayasyzyn dili dogry soz sozlemez. • Hayasyz adamdan uzak dur, uzak! • Haya bilen ynsanyn abrayy artar. • Gozel ynsanyn tebigaty-da gozel bolar. • Yaramazlyk nirede bolsa, yaramazlar hem sol yerdedir. • Yaman yag§y bilen hig bir zaman gorii§mez, dogry egri bilen yola dii§mez. • Tumltik yagtylyga yakynla§maz, ya§yl suw gyrmyzy ata§a myhman bolmaz. • Her bir narse ozi kibi zada gara§ar. . • Yoreyan, ugyan her bir zada bak, her biri oz denine tarap gider. • Tanamayanyny tanamak islesen, onun tanayanlaryny sora. • Tekepbir adam gaflatda galar. • Yaramazlara gazap et, yag§ylara - hormat. • Gorkak kimse du§man gorse hassa bolar. • Yaman ynsany owsen, ol yag§y bolar. • Dowleti gylyg bilen ele alyp bolar, yone galamsyz dowlet saklatmaz. • Tebigaty yag§y ynsan sozlerine dyngy berip geplar.

36 • Gozi dok ynsan wezipe ba§ynda para almaz, wezir para alsa, beg giilkiing yagdaya diiser. • Yola dii§en i§i bozan-da, bi§en i§i gig eden-de paradyr. • Ynsan parasatly bolsa, hig wagt mala matag bolmaz, bilimli bolsa, i§inde yalny§maz. • Bilimden nesibini almadyk ki§a diri diymek bolmaz. • Bilimsiz adam bo§ bir galypdyr. ' • Akylsyz adam miwesiz agag kibidir, ag adam miwesiz agajy name etsin. • Konli bolmasa, ynsan gury suratdyr.

Mahmyt Ka§garly. «Diwany-lugat it-tilrk» eseri

2008-nji yylyn «Halkara diller yyly» diylip yglan edilmegi adamzadyn yn sanperwer yorelgelerine nur gaydy. Dunya milletlerinin ruhy-ykdysady 6su§Ieri dilde §6hlelenyar. Dilin ahli ayratynlyklaryny, taryhyny owrenmek milletin ruhy gujurynyn naderejededigini kesgitlemage komek edyar, diinyagaray§yiiy osdiiryar. Taze Galkyny$ we beyik ozgertmeler zamanasynda dana akyldarlarymyza, taryhy sahsyyetlcrimize, soz ussatlarymyza sarpa goymak has-da rowaglanyar. Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow turkmen alymy Mahmyt Kasgarlynyn medeniyeti goldamak we osdiirmek boyunga diinyanin in uly halkara guramasy UNESCO tarapyndan bellenip gegilyan doglan giintinin 1000 yyllygy mynasybetli 2008-nji yylyn fewral ayynyn 21-22-si aralygynda A^gabatda «Mah myt Ka§garly ttirkologiya ylmyny esaslandyryjydyr» atly halkara ylmy maslahaty gegirmek hakynda karara gol gekdi. 01 maslahatyn maksady Mahmyt Kasgarlynyn gin we bay mirasynyn 6wrenili§ine halkara ylmy-medeni jemgyyetgiliginin unsiini gekmekden ybaratdyr. Mahmyt Ka§garly Gorogly beg Turkmen eyyamynyn dilgisi, mirasgari, siwesynasy, edebiyatgy alymy, tiirki diller boyunga bilermen bolupdyr. Mahmyt Kasgarla yeke-tak ensiklopedik ahenli «Diwany-lugat et-tiirk» sozliigi uly §6hrat getiripdir. Su isi n gymmatlydygyna esaslanylyp, beyik alym tutu§ tiirkologiyada, tiirkmen dil§ynaslyk ylmynda-da kerwenba§y hasaplanyar. Bar bolan maglumatlara gora, XI asyrda yasap gegen Mahmyt ibn Husayyn ibn Muhammet al Kasgarlynyn asly oguz ttirkmenlerinin kynyk taypasyndan bo lupdyr. 01 Ka§garda eneden bolyar. Geografiklerin dti§undirmegine gora, Kaxgar saheri hazirki Hytay Halk Respublikasynyn demirgazyk-giinbatar tarapynda yerle§yar. 01 yerlerde ezdatlarymyz ya§apdyrlar. Ona hazirem ol yerlerde gady my salyr ttirkmenlerinin nesillerinin ya§amagy §ayatlyk edyar. Mahmyt Ka§garly ba§langyg bilimi oz obalarynda alypdyr. 01 kop yerlere syyahat edipdir. Mahmyt Ka§garly begzada neslinden bolup, ya$lyk yyllaryny okuwa we zahmete beslapdir. Yetginjeklik yyllaryndan baslap, tiirki taypalara degisli maglumatlary toplamaga

37 ba§lapdyr. §eylelikde, «Diwany-lugat et-tiirk» sozltigi diinya inipdir. Bu i§ beyik Seljuklaryn in rowag wagtynda soltan Malik §anyn dowriinde yazylypdyr. Mah myt Ka§garlynyn «Tiirki dillerin sintaksisinin gowherleri» kitabynyn hem bolup, onun bizin giinlerimize gelip yetmandigi barada aydylyar. Ka§gar - gadymy taryhy we geografiya babatdaky kitaplarda yatlanyan me§hur saher. Hazirki wagtda Hytay Halk Respublikasynda Gtindogar Tiirktistan diyip atlandyrylyan okrugyn merkezi §aheridir. Ka§gar sebiti miladynyn XII asyryna genii tiirklerin, has takygy, uygurlaryn, garahanly tiirkmenlerin, garahytaylaryn yasayan we dolandyryan mesgeni bolupdyr. 1875-nji yylda Ka§gar Gtindogar Tiirkiistanyn paytagty diylip ykrar edilyar. 1928-nji yyldan 1937-nji yyla genii Gara§syz Tiirkustan dowleti bolup ya^ayar. §oI yylyn ahyrynda bolsa bol§ewiklerin hemayaty bilen ol yerleri Hytay oz gagine go§yar. Hazirki wagtda Gtindogar Tiirkustan ya-da Ka§gar sebiti hytay dilinde resmi yagdayda Sinszyan diylip atlandyrylyar. «Sinszyan» soztini hytaygadan tiirkmenga gegirsek, «Taze tapylan yer» diyen manyny beryar. 01 sebitde hazirki wagtda hem ttirki kowumlar yasayarlar. Mahmyt Ka§garly «Diwany-lugat et-tiirk» eserini 85 ya§ynda yazyp tamamlapdyr. Bu waka beyik alymyn yalangyny terlc etmezinden 12 yyl ozal bolup gegipdir. 01 ajayyp eserde 7500 soz, 290 pahim, atalar sozi, nakyllar hem-de 220 kytga (§ygyr setirleri) yerle^dirilendir. Yone alymyn bir sozi dti^tindirmek iigin ony bir sozlemin iginde hem mysal getiryandigini goz ontinde tutsak, onda ol sozltikde getirilen turkmen sozlerinin sany 15000-den hem anyrdadyr. Okyjylarda: «Eger Mahmyt Ka§garly ya-da arap dilinde eser yazan akyldarlar oguz-turkmen ncslinden bolsalar, name iigin oz eserlerini arapga yazypdyrlar?!» diyen sowalyn yiize gykmagy hem ahmal. Sebabi ol dowiirler yslam dininin merkezi, halyflyk araplaryn elinde bolupdyr. Onsonam Garahanly turkmen neslinden bolan hokiimdar hem, Mahmyt Gaznaly hem arap diline tins berip, ol dili resmi dowlet dili hokmiinde kabul edipdirler. Arap dilinde yazmagy ba§armayan §ahsyyete, alym-dana hokmunde orta gykmak oran kyn bolupdyr. Yekeje mysal, hatda hekim Omar Hayyam hem oziinin 7 ylmy i§inden dine ikisini pars dilinde yazypdyr. Mahmyt Kasgarly ol ajap eserin in sozbasysynyh ahyrky sahypalarynyn bi rinde ttirki kowumlarynyn yasayan mekanlarynyn kartasyny yerlesdiripdir. 01 ttirki kowumlaryn §ejeresi, yasayan mekanlary barada gyzylan hem-de bize gelip yeten ilkinji we in gadymy kartadyr. Bu kartada gadymy tiirki kowumlaryn yasayan yerleri, olaryn gonsulary gorkezilen. Kartanyn merkezinde ol zamanlar Gtindogar Tiirkiistanyn bas saheri, yagny paytagty bolan Balasagun yerle§dirilen. Balasagun §aherinin ol kartada merkezi §aher diylip gorkezilmegi bilen ummasyz gin Tiirktistan diyarynda yerle^yan daglaryn renkini Mahmyt Kasgarly 38 gyrmyzy renkde, denizleri ya§yl, kolleri sary, gay deryagalary mawy renklerde gyzypdyr. Sebitler hem taypa atlary, §aher atlary nepis edilip yazylypdyr. Dilgi alym Mahmyt Ka§garlynyn «Diwany-lugat et-tiirk» eseri oz zamanasynda diysen uly §6hrata eye bolupdyr, §onun iigin hem oguz-tiirkmen alymlarynyn, dilgilerinin onlargasy oguz-tiirkmen dili barada ondan sonky yiiz yyllyklarda bima ge eserleri yazypdyrlar. Ynha, olaryn kabirinin atlary: 1. «Al-adrak-l-lisan-ul et-Tiirk» 2. «Helitel lisan we helbet-ul biyan» 3. «Belaget-ul-mp§tak fi log’at et-Tiirk wel-kytjak». Yone bularyn hig biri Mahmyt Ka§garlynyn sozliiginiii derejesine yetip bil- mediler. Mahmyt Kasgarly aslyyetinde hem asylzada masgalada, hijri-kamary hasabynda 380-nji yylda Giindogar Tiirkiistanyn Barsgan §aherinde diinya inyar (01 §aher Yssyk koliinin golayynda yerle§en). Yone ol hakanlygyn nesil dowamatlarynyn arasynda iizniiksiz dowam edyan yiti dawalar, du§mangylyklar netijesinde, Mahmyt Ka§garly oz dogduk sebitini ta§lap, Merkezi Aziyadaky oguz-tiirkmenlerin arasyna gelip, mekan tutunyar. Sonra ylma te§neligi ony parslardyr araplaryn yasayan sebi- tine akidyar. Netijede, ol, oguz-tiirkmen, tiirki dillerini, ba$ga-da pars, arap hem-de yunan (grek) dillerini kamil owrenyar. Mahmyt Kasgarly Barsgan saherinin adyny gadymy oguz-liirkmen hokiimdary Afrasiyabyn ogly Barsganyn ady bilen baglany^dyryar hem-de ol §aheri Barsganyn csaslandyrandygyny habar beryar. Yone son Mahmyt Kasgarly Barsgandan Ka§gara gogyar. $onun iigin hem onun lakamy Kasgary. yagny Kasgarly bolupdyr. Kasgarly kitabynyn aglaba yerinde «lurk» soziini ulanyar, ka yerde bolsa «oguz tiirkmenleri» diyip beyan edyar. 2000-nji yylyn fewral ayynda bizin yurdumyzda «Mahmyt Ka§garlynyn «Di wany-lugat et-tiirk» eseri tiirkmen dilinin, edebiyatynyn we taryhynyn ge§mesidir» ady bilen ylmy maslahat gegirildi. «Tiirkmen edebiyatynyn taryhy» atly kitapda (A§gabat, 1975 I, tom). 37-52- -nji sahypalarynda maglumat berilyar. Alym Nazar Gullayewin yazmagyna gora, «Diwany-lugat et-tiirk» sozliiginiii giri§inde §eyle yazgy bar: «Men tiirkler, tiirkmenlerin, oguzlaryn, gigillerin, yagmalaryn, gyrgyzlaryn saherlerini, gy§lalc hem yazlaglaryny kop yyllaryn dowamynda aylanyp gykdym, sozlerini topladym, diirli sozlerin 6zbolu§lylygyny owrendim, anykladym. Men bu i§leri dil bilmeyanligim iigin dal, bu dillerdaki her bir kigijik parhlary hem anyklamak iigin etdim...». Toplanan sozler, milli ayratynlyklar fonetika, leksika, morfologiya, sintaksis yaly dil biliminin meselelerinden ba§ga-da, halk doredij iligimizi, taryhy gegmi§imizi, gadymy yer-yurt atlarymyzy,

39 dap-dessurlarymyzy owrenmegi bilen baglanysyklydyr. Ylmy isde tiirk kowumynyn ilkinji kartasy hem yerle§dirilipdir. Sozliikde «Um bilse, ar olmez», «Ay dolan bolsa, el bilen iimlenmez», «II aglak bolsa, donuz depa cykar», «Gu§ ganaty bilen, ar aty bilen myradyna yeter» yaly yiizlerge nakyllar hem oz beyanyny tapypdyr. Bu eser turkmen we tiirki halklaryn taryhyny, dilini we edebiyatyny, medeniyetini owrenmekde tapylgysyz ahmiyete eyedir. Mahmyt Ka§garlynyn bitiren i§lerinin gymmatyny ya§ nesle dii§undirmekde rus sozliikgisi Wladimir Dalyn we belli mirasgar Umiir Esenin halkdan alyp, hal ka taze 6wti§ginler bilen gaytaryp bermek yaly asylly i§lerini yatlamak yerlikli bolyar. Turkmen alymy S. Ahally «Mahmyt Ka§garynyn sozlugi we turkmen dili» (A§gabat, 1958) diyen i§ini yazypdyr. A.Annanurow lcandidatlyk dissertasiyasynda (A§gabat, 1960) sozlukdaki nakyllar barada durup gegipdir. M. Hydyrow «Turk men dilinin taryhyndan materiallar» (1962), R. Rejebow «Gadymy turkmen ede biyaty» (1991) diyen i§lerde gymmatly hazyna denelyar. Golyazmadan gogiirme Tiirkiyede saklanyp galypdyr. «Diwany-lugat et-tiirk» diirli yyllarda diirli dillere terjime edilipdir. Bu babatda tiirk alymy Kilisli Rifat, nemes alymy K. Brokkelman uly hyzmatlary bitiripdir. Bu i§in arap dilinde bolmagynyn sebabi sol dowiirlerde Gurhanyn dili bolan arap dilinin resmi dil bolandygy bilen dusiindirilyar. Tiirkmen dil biliminde ilkinji ylmy eser bolan «Tiirki dillerin diwany» bizin giinlerimizde taze ruhy we medeni Galkynyjlar eyyamynda ilkinji gezek asyl nusgadan, yagny arap dilinden Tiirkmenistanyn milli medeniyet «Miras» merkezinin boliim mudiri Rahmet Gylyjow terjime etdi («Tiirkmen dili» gazeti).

Hoja Ahmet Yasawy (1102(3)- 1165(66))

Medinede Muhammet, Tiirkiistanda Hoja Ahmet. Hoja Ahmet Yasawy Ttirktistan saherinin golayynda Yassy (Yasa) diyen obada dogulyar. Onun atasy §yh Ybrayym tanymal ruhany, §yh hasaplanypdyr. Sufizmin dort basgangagy bolupdyr. §yh Ybrayym sol basgangaklary gegipdir, kop sopulara gol beripdir. 1. Menzil - serigata uyyan adamlar, dini kanunlary amala a§yryp, oziini kemsiz sopugylyk (sufistik) yoluna salmaly. 2. Tarykat- sopy adyna eye bolmaly, kemsiz din yoluna dii§en ruhany. Pirlerin ahli tab^yryklaryny berjay etmeli, terkidiinyalige bas urup, fiziki - maddy bahbitle- rinden gegmeli, dine (ol diinya) bolan howes bilen ya§amaly. 3. Magryfat - §agirt (m iirit) tutunmaga hakly, «агур» diyen ady alyar, ahli zada perwaysyz garamaly. Hudaydan ba§ga zady bilmeli dal.

40 4. Hakykat - ozlerini «hudaya-haka» gow§an hasaplayar, olaryn arasynda dine oliim perdesi galyar. $yh Ybrayym Muhammet pygamberin gyzy Patmanyn neslindenmi$. Hoja Ahmet Yasawy ilki atasyndan, sonra Arslan baba diyen ruhanydan sufistik terbiye alypdyr. Ondan son Buharadan Yusup Hemedany diyen me§hur sufistden talim alyar. 01 aradan gykandan son, onun ornuna gegyar, §yhlyk derejesine yetyar. §ahyr medrese ylmyny alypdyr. Yassa gelip sufistik ugur boyunga §6hrat gazanyar. Ona Merkezi Aziyadan, Eyranyn kop yerlerinden sufistik talim almaga sopular gelipdir. Hoja Ahmedi keramatly hasaplapdyrlar. Rowayata gora, Ahmet Yasawy Muham met pygamberden artyk omiir siirmekligi «giina» hasaplap, 63 yasyndan sonky omriini yerzeminde gegiryar. Altmy§ iigge ya§ym yetdi, otdiim gapyl, Yedi ya^da Arslan babam yzlap tapdy, Her syr goriip, perde birle bokiip yapdy, Bihamdilla gordiim diydi, yzym opdi, 01 sebapden altmy§ iigde girdim yerge. Onun sygyrlary dini hasiyetde. 01 bilimli adam bolmak bilen halk doredijiligini, dowriinin edebiyatyny onat bilipdir. §ygyrlaryny yerli geple^ik dilinde (tiirki dilde) yazypdyr. «Hiiw» halkasy guruldy, Ey derwii§ler, gelinler. Halk sufrasy yayyldy, Andan tilii§ alynlar.

Adamynyn asly birdir, bir-birinden parhyya, Biri ba§a agyrykdyr, biri gozge totyya, Suw iginde gamy§ kandir, hemmesinin ady bir, Birisinden gant ederler, birisinden boryya.

Onun eserleri «Hikmetlerdiwany» diyen at bilen Da§kentde, Stambulda, Ka/anda birnage gezek ne§ir edilyar. Eser yslam dininin kadalary bilen utga§dyrylypdyr. Gadymy turkmen dilinde eser yazan Hoja Ahmet Yasawa beyik turkmen ogly Magtymguly uly hormat goyupdyr, onun omiir yoluna belet bolupdyr. 01 hatda onun nirede jaylananyny hem yanzydyp gegipdir. Muny §ahyryn §u setirleri tassyklayar: Hyrka geyen Hoja Ahmet Sayramdadyr - sayramda. Tiirkmenlerin arasynda Hekim ata ady bilen meshurlyk gazanan «Ahyrzaman kitaby», «Bibi Meryem kitaby» yaly dini eserlerin awtory, pir Suleyman Bakyr- gany, Mansur ata, Abdylmalik, Tag Hoja dagy ozlerini Hoja Ahmet Yasawynyn 41 §agirtleri hasaplapdyrlar. Abdylmaligin fagirdi, sygryn piri Zenni Baba hem Uzyn Hasan, Bedir ata, Sadr ata, Seyit Ahmet yaly pirleri yeti§diryar. Halyl ata bolsa Ba- haweddin Nagy§bendinin hem halypasydyr. Teymir 1395-1397-nji yylda onun gubrunyn tisttine uly ha§amly giimmez galdyrypdyr. Sonky paty§alar hem alada edipdir. Onun yorelgeleri Wepayynyn, Azadynyn, Andalybyn doredijiligine tasirini yetiripdir. Hikmetler: Menin hikmetlerim dertlik e§itsin, E§itgenler bary maksadga yetsin. Yeti ya§da Arslan babam yzlap tapty, Hurma berip perde birlen syrym yapty. Behamdulla, gordiim diydi yiiziim opti, 01 sebapden altmy§ u?de yerge girdim.

Hakdan sana sozlar idim e^itmedin, Diinya goyup hak yoluga yiigurmediii, Diinya haram andan koniil sowutmadyn, Zalymlarny sana jeza berdim men-a.

Astanyga ba?ym goyup, toba kylsam, Gybat kylgan tillerimni yiiz-miin tilsem. Giinah kylgan bcdenlerim para kylsam, Dostlar, meni Hojam bcndam, diygeymikiin?

Bilbil bolup, bostan igrc sayrasam men. Asyklar dek meydan igre aylansam men, Tarhan bolup, ny^an golga eltsem men, Zary kylyp, tanry, huda diygum men-a.

Y|ksyzlarny hem jany yok, hem imany, Resulylla soziin aytym many lcani, Nife aytsam es?itguji dan капу? Bihabarga aytsam koftli gatar, dostlar.

A§yk bolsan, tun uykyny kylgyl haram, Gije-giindiz halcny istap yygla mydam, Andan sonra hakdan sana yetgey peyam, Has gullary hak nuryga batar, dostlar.

42 Amal kylmay alym ylmyn basyp yorgey, Tania barsa tar lahadda hi'ille geygey, Ba hasrata, emelsizler nigik lcylgay Jany dilde hak zikrini etin, dostlar.

Essiz alym amal kylmay yolda galar, Okap - okamay diinya malyn golga alar, Mominlikde essiz omriin zaya kylar, Jany dilde hak zikrini etin, dostlar.

Alym oldur: jandan gegip yolga girse, Diinya goyup ahyretnin gamyn iyse, Hakdan gorkup, §amu - saher rebbim diyse, Jany dilde hak zikrini etin, dostlar.

Andak alym iki gozi giryan bolar, Hak yoluga bagry koyiip, biryan bolar, Kuran okar, hakdan gorkup, nalan bolar, Jany dilde hak zikrini etin, dostlar.

Hakykatnyn gowheriden algan ki§i, Ozi munlug, konli synyk, gozde ya§y, Harlyk - zarlyk mu§akgatdyr, dayym i§i, Bu dunyani pucek pulga satar, dostlar.

Nadan bilmes alymlarga sozni aytay, l:y, alymlar, yagsy sozliin. gurup gaytay, Hal ylmydan beyan eylan, gulak tutay, Cyn alymdan hak syryny sorgum gclur.

01 alymny aslyn sorsan tofrakdan kim, Yol iistiide bujudlary erdi berhem, Garyb bolup fakyrlarga bolar hemdem, 01 alymny her giin yiiz-miin gorgtim gelur.

Akyl ersen garyplarnyn konlun awla, Mustafa dek ilni gezib yetim awla, Dunyaperest najynslardan yuztin tawla, Yiiziim tawlap derya bolub ta§tym men-a.

43 A§yk koyse has mag^ugy hemra koyer, Bui howesler koymey turub jandan toyar, £yn a§yklar koyen sary yanyb lcoyer, Anyn iigin mag§ukyga nazi bolgay.

ORTA ASYRLAR TURKMEN EDEBIYATY (X-XVI asyrlar)

Orta asyrlarda turkmen edebiyaty hil taydan taze basgancaga gadam basdy. Bu eyyamda tiirkmenlerden uly alymlar, §ahyrlar one gykdylar. Bu eyyamda agirt uly ylmy agy§lar bilen bir hatarda diinya edebiyatynyn genji-hazynasyna owriilen geper eserler doredi. §ygyr alemi biitinley taze akaba dii§di. §ygryyet diinyasi mazmun we forma taydan kamil gornii§e eye boldy. Oguznamagylyk, Gorkut atagylyk daplerinin yorelgesi bolan kyssa bilen go^gyny utga§dyryp yazmak bu dowiirde-de osdiirildi. Emma liriki gosgular, dort- lemeler, rubagylar, kytgalar, mesnewiler, gazallar, hatda epiki poemalar doretmek yon boldy. Yslamyn arala§magy bilen birbada edebi eserler arap dilinde doredilen hem bolsa, sony bilen gon§y yasayan halkyn, yagny pars dilinde §ygyr yazmak gin gerime eye boldy. Bu dowrun barynda diirli tiirkmen taypalary agirt uly gaklere hokiimdarlyk edyardiler. Eger X asyra genii Samaniler dinastiyasy hoktim siiren bolsa, olary Gaznalylar dinastiyasy galy§dy we XI asyryn ba^larynda (1038—40) oz imperyasyny Seljuk tiirkmenlerine bermage mejbur boldy. Sonra Seljuk tiirkmenlerinden Rumustana (Tiirkiya) baran turkmen taypalary birlesip, gayy tiresinden bolan Osman Gazynyn ba§tutanlygynda Osman imperiyasyny gurdular. Bu im- periya XX asyryn ba§laryna genii dowam etdi. Bu imperiyanyn oz yazuwy (Osman yazuwy) we ahli taypalaryn geplesik dili boldy. Onun esasynda bolsa gadymy Oguz ttirkmenlerinin dili yatyr. Ylmy ge§melerden malim bolsun a gora, «tiirk» sozi «tiirk-iman», yagny «tiirk men» diyen soziinden gelip gykandyr. Edil §onun yaly-da, tiirki halklar hem tiirk men halkynyn irki dowurlerdaki taypalaryndan osiip gykan §ahalardyr. §eylelikde, turkmen hokiimdarlary alymlary we s?ahyrlary, danalary we talantly ki§ileri oz howandarlygynda saklapdyrlar. Olaryn ylym bilen me§gullanmagy, ylmy eserler doretmegi, oz ylmyny ya§lara owretmegi iigin $ert doredipdir. Mysal iigin, Horezm tiirkmenlerinden bolan alym Abu Reyhan Biruny (973-1048) Mahmyt Gaznalynyn ko^giinde 150-a golay kitap yazypdyr. 01 tiirkmen dilinden ba§ga-da dariy, arap, sanskrit (gadymy hindi dili), grek we ba§ga dilleri-de bilipdir. 01 go§gy yazmak bilen bir hatarda terjime bilen hem me§gullanypdyr. «Hindistanyn taryhy»,

44 astronomiya, geografiya degi§li ylmy i§leri yazypdyr. Abu Reyhan Biruny diinyade i'kinji bolup, Yer togalagynyn globusyny doretdi. Omar Hayyamy alyp gorelin! 01 hem Seljuk tiirkmenlerinin ko§gunde Merwde alymlaryn ba§tutany bolupdyr. Astronomiya, matematika, alhimiya bilen me§gullanypdyr. Henize genii in takyk kalendar Omar Hayyamyn kalendarydyr. Alymlaryn atasy, §ahyrlaryn $asy hasaplanyan Omar Hayyam olmez-yitmez rubagylaryny doredipdir. Bu dowiir dil biliminin emele gelmegi we osmegi bilen baglydyr. Eger §ahyrlar pars dilinde §ygyr yazan bolsalar, ayry-ayry alymlar turkmen dilini owrenmek, onun oguz taypalaryndaky siwe gatnasyklaryny yygnamak hem-de tertibe salmak :fi bilen hem me§gullanypdyr. Sebabi kagyz ondiirilmeginin tiirkmen hokiimdar- .ary tarapyndan yola goyulmagy edebiyatyn pajarlap osmegine getiripdir. §unlukda ‘-aypalaryn we kowumlaryn, halklaryn sozleyis? dilinin ayratynlyklarynyn bir bitewi milli edebi dile owriilmeginde yazuw edebiyatynyn ahmiyeti bimogberdir. §u ba- oatda Mahmyt Ka§garlynyn «Diwany-lugat et-tiirk» eserini, Yusup Balasagunlynyn Kutadgu bilik» dessanyny, Abulkasym Zamah§arynyn eserlerini we ba§ga kabir eserleri mysal getirmek bolar. Bu dowiirde edebiyatyn, ayratynam, §ygyr senedinin yokary derejede ?smeginin yene bir sebabi sopugylyk akymynyn doremegidir. XII asyrda Hoja Ahmet Yasawynyn Yasawygylyk, XIII asyrda Nejmeddin Kubranyn Kubragylyk, XIV asyrda Bahaweddin Nagy§bendinin Nagy§bendigilik akymlary we doredilen hikmetleri, §ygyrlary muna aydyn mysaldyr. Bu dowiir ylmyn we edebiyatyn, saz sungatynyn we medeniyetin has osenligi bilen tapawutlanyar. Netijede, olmez-yit- ~ez eserler doreyar.

Yunus Emre. §ygyrlar. «Nusgalar beyany»

Yunus Emranin omri Gadymy hem orta asyrlarda ya§ap gegen tiirkmenin beyik akyldarlarynyn, sahyrlarynyn omiir beyanyny dolulygyna dikeltmek yenil i§ dal. Olaryn omiir taryhyny irki asyrlardan galan yazuw yadygarliklerinden-tezkirelerden, mezmugalardan, ;unlerden, diwanlardan, rowayatlardan, halk giirriinlerinden owrenmeli bolyar. Yunus Emranin doglan we ya§an welayaty hokmiinde giirt-kesik bir yen gorkezmek miimkin dal. Bu barada diirli rowayatlar hem-de kopsanly maglumatlar ?ar. «Welayatnama» eserinde bir rowayatda Yunus Emranin Sakarya deryasynyn ■.'akasyndaky Siwrihysar kazasynyn (welayatynyn) Sarykoy obasynda doglandygy, 5ol yerde-de jaylanandygy aydylypdyr. Golpynarlynyn yazmagyna gora, «A$-§a- •ayyk» eserindc-de, Laminin maglumatynda-da Sakaryanyn boyundaky bir oba ya Sakarya agzalypdyr... «А§-§акауук» eserinde Yunusyn halypasy Tapdyk Emranin

45 (Emre soltanyn) hem Sakarya boyunda oturandygy aydylyar. Sahyryn oziinin bolsa Bolu diyen yerden bolandygy gorkezilyar. £agatay Ulucay bolsa Yunusyn Balh §aherinde yeti§en bolmagynyn ahtimaldygyny, her nigik hem bolsa, onun aslynyn Horosandandygyny bellapdir. Yunusyn omri we doredijiligi boyunga kop yyllar dowamynda i§ alyp baran tiirk alymy Golpynary §ahyryn aslynyn ttirkmendigini habar beryan maglumatlary 6zle§dirip, onun Horasandan Anadola (GtinortaTtirkiya) gogiip baran Ysmayyl Hajy (ya-da Hajy Ysmayyl) diyen bir adamyn neslinden bolandygyny tassyklayar. Yunusyn diinya inen we aradan gykan yyly hakda sonky dowiirlere genii her hili gaklamalar bolupdyr. Abdulbaky Golpynarly oziinin bir isinde Yunusyn 1273- nji yylda aradan gykan mowlana Jelaleddin Rumy bilen gor§endigini, onun bilen aragatna^ykda bolandygyny, halypasynyn halypasy Barak Babanyn oldiirilen yyly bolan 1307-nji yylda «Rysalatyn-nushyyya» («Nusgalaryn beyany») atly eserini yazandygyny nazara alyp, §ahyryn 1329—1334-nji yyllarda aradan gykandygyny gak edipdir. Emma Adnan Sadyk Erzinin §ahyryn 82 ya§ap, 720-nji hijri yylynda aradan gykandygyny tassyklayan ahtibarly maglumatyna (Adnan Sadyk. Tezkire-orta asyrda diiztilen antalogiya. Diirli yazarmanlar barada Erzi Stambuldaky Umumy kitaphanada 7912-nji nomerli mejmugada «Wefaty Yunus Emre sene 720 mtiddeti omiir 82» diyen yazga du§yar. §ol esasda ol «Yunus Emranin hayaty hakynda bir wesika» diyen bir makala bilen gyky§ edipdir) we alty asyr mundan on 80 ya§larynda diinyaden otendigini gorkezyan ba§ga bir maglumata esaslanyp, Yunusyn, takmynan, 1238-1320-nji yyllar aralygynda ya§ap gegendigini aytmak mtimkin. Yunus Emranin omiir taryhyna degi§li maglumatlaryn gorkezmegine gora, ol Tapdyk Emre atly sufinin terbiyesini alyp, kamil bolan sahyrdyr. 01 Tapdyk Emranin terbiyesini alandan son, Konya gelyar. 01 yerde Jelaleddin Ruma du§yar. Rumy ony gtiler yiiz bilen gar§y alyar, birnage giin myhman alyp hezzetleyar. Miiritler Jela leddin Rumynyn bir yonekey ki§a beyle uly hormat goymagynyn sebabjni soranlarynda, ol: «Men haysy bir merteba ayak bassam, bu tiirkmen gojasyny hemi§e ontimde gordiim» diyip jogap beryar. Jelaleddin Rumy yaly gorniikli §ahyryn beyle baha bermesi Yunus Emranin ylymly-bilimli hem-de uly abrayly adam bolandy gyny anladyar.

Yunus Emranin doredijiligi

Yunus Emranin doredijiligi, hususan-da, onun soygi hakynda soz agyan eser leri sopugylyk pikirlerine, yorelgelerine yugrulandyr. Onun bu hili go§gularynda §u diinyanin barlygyna ynsan soygiisi bilen birlikde, hatda koprak hem ilahi soygi hakda giirriin edilyar. Kahalatda sahyryn y§k hakda aydyanlarynyn be§eri yska ya-da ilahi y§ka degi§lidigini-de saygarmak kyn. Bu yagday, ylayta-da, haysydyr bir howayy y§k, 46 howayy y§kyn yiizlendirilyan-goniikdirilyan zady nabelli y§kyn giiyji-gudraty hakynda giirriin gidende §eyle bolyar. Mysal iigin, §ahyryn: «Y§k aldy ba§dan meni, Mana sen gerek, sen gerek. Men yanaram diiyn-u giini, Mana sen gerek, sen gerek.

Ne barlyga soyiinerem, Ne yokluga imrinerem, Y§kyn bilen awunaram, Mana sen gerek, sen gerek...» diyen setirler bilen ba§lanyan gosgusynda «Sen gerek!» diyip yiizlenyani kim? Yn san gozelimi ya-da Huday? Dii§iinmek kyn. va-da: «Ne wadany soylesem, Dilim seni soylejek. Kanda yiigiirsem,yiigiirsem, Sen tarapa gagar dilek.

Hakdyr seni soymezleri, Jansyz suratdyr oyiitsem. Onun iigin janlylara, Senin kibi mag§uk gerek...» diyen setirler bilen ba^lanyan go§guda Huday hakda aydylyandygyna dini dii§iinjeleri yeterlik bolmadyk okyja dogry dti§tinmek ansat dii§meyar. Ozi-de Yunus Emranin doredijiliginde §eyle eserler bir-iki dal. Olar - kop. Dogry, hut §u hili go§gularda-da kim we name hakda giirriin gidyandigini anlamaga miimkingilik beryan deliller bar. §ol delilleri seljermek iigin okyjylaryn azda-kande pikirlenme- gi zerur. §eyle go§gularyn okyjyda pikir biidremesini emele getiryandigi-de ony saginmage, pikirlenmage itekleyar. Yonekey, hazirki zaman okyjysy be§eri soygi - diinyadaki barlyga, ynsana soygi. Sopugylyk taglymatlary bilen yeterlik tany§ bolmany iigin, be§eri soygiiden basga hili soyginin §ygryyetdaki beyany hakda kan bir oylanyp-da oturmayar. Emma §ahyryn a§akdaky yaly setirlerinde kim we nahili soygi barada giirriin gidyandigini seljermek juda zerur:

Ilahe,bir y§k ber mana Kandalygym bilmayin men...' Al, gider menden menligi, Doldur igime senligi. 47 Diriligimde oldiir meni, Baryp onda olmayin men...

Yunus Emranin soygi meselesindaki pelsepesine du§iinmek kyn dal. 01 soygiiden mahrum bolan adamy adam dal-de, bir gezip yoren mahluk hasaplayar. Yunus Emre «Menzar» diyen gosgusynda §eyle yazyar:

E§idin, ey yaranlar, Y§k bir giine§e menzar. Y§ky bolmayan koniil Mysaly da§a menzar.

Da§ koniilde ne biter, Dilinde awy tutar. Nige yum§ak soylese, Sozi sowe§e menzar.

Yone soygi du§unjesini bolii§diryar: ilahi soygi, yagny pany diinya dal-de, baky diinyadaki azapsyzlyklara soygi hem be§eri soygi - §u diinyanin e§retlerine soygi. §ahyr oziine ilahi soygini Hudaydan hemi^e dilap, §ol y§ka wepaly bolup yoren adam. Muny yokarda getiren «Ilahi bir y§k ber mana» diyen setir hem gorkezyar. Yone §ahyr diinyewi e§retin, yagny be§eri soyginin guyjuni, kuwwatyny-da inkar etmeyar. Aslynda, Magtymgulynyn «Y§k yiikiini dagyn boynundan assan, dag hem gekip bilmez, adam ony goterip bilyan merdana» diyen pikirleri Yunus Emreden gaydyar: Dag dii§er-kiil eylar, Koniillere yol eylar, Soltanlary gul eylar, Hikmeti nesnedir y§k.

Densizleri gaynadar, Mowje geler, oynadar, Kayulary soyleder, Kuwwatly nesnedir y§k.

Yone §u setirlerden son hem §ahyr oz y§kynyn dine Hudayadygyndan lezzet alyandygyny nygtayar:

Misgin Yunus neylcsin, Derdin kime soylesin? Barsyn. Dosty toylasyn, Lezzetli nesnedir y§k.

48 Kop gosgularynda bol§y yaly, ine, §eyle ajayyp pikirlerin-de sonuny ylahy y§k bilen baglayar. Munda Yunus Emraninka-de yalny§ diymek bolmaz. (giinki Hudayy bir bilip, ona biitin sydky bilen ynanyp, onun buyruklaryny (Parzlygyny) uytgew- siz berjay edyan adam pis hasiyetlerden, gtina i§lerden, adalatsyzlyklardan, harsy- dtinyaliklerden, goripliklerden, umuman, erbet gortilyan edim-gylymlardan da§da bolyar; pak, juda arassa ahlakly adam bolyar. Yunus Emre ylahy y§ka berlende, hut §u zatlary goz ontinde tutyar. §ahyr §u diinyanin e§retlerinden biis-biitin gegip, yone о diinya diyip oturmagy- -da makullamayar. Yone ol diinyewi ya§ay§yn, §u diinyanin halal e§retlerinden lezzet alyp ya§amagyn tarapdary:

Gelin, tany§lyk edelin, I§in golayyn tutalyn, Soyelin, soyiilelin, Diinya kimsage galmaz.

Yunus, soziin anlar isen, Manysyny dinlar isen, Sana iy-u dirilik gerek, Munda kimsage galmaz.

«§6hle» go§gusynda okyjysyny diinyanin gozelliklerinden - baharyn bark uryan gunlerinin egilen lezzetinden bahre almaga gagyryar:

Yene yaz giinleri geldi, §6hle, bilbiljigim §6hle...

Gudrat haznasy agyldy, Aleme rehmet sagyldy, Hulle donlary bigildi, §6hle,bilbiljigim, §6hle. Diymek, Yunus Emre §u diinyanin e§retlerini inkar etmeyar. Ondan payyny almagy, lezzetlenmegi undeyar. Yone sol e§ret payyn, alyan lezzetin arassa, juda pak bolmalydygyny nygtayar. 01 haramy e§retden, haramy lezzetden gaga durmaga gagyryar. Bu ajap pikirlerdir. Yunus Emrede «Sen Haky, hakykaty gynyn bilen gozleyan bolsan, Hakyn namedigini bilyan bolsan,yalan sozleme. Hakyn goztine dogry bak-da, Hudayyn buyruklaryny ytiregin bilen berjay et. Oztinem Hudayy ba§ga yerden gozleme, Haky, hakykaty da§yndan agtarma. 01 senin oziinde,senin messebinde,ygrarynda durup, hak zada hak, nahaka nahak, pis zada pis, erbede erbet, gowa gowy diyip, ytiregin

4* 49 bilen ynanmagynda. §ol ynanja adalat bilen amal edip bilmeginde. Hudayy-Haky sen oziinden gozle we oziinden talap et. Hak senin §ahsyyetinden, senin oziinden ayry yerde bolmayar» diyen pikir kop gaytalanyar:

Hak jahana doludyr, Kimseler haky bilmez Ony sen senden iste- 01 senden ayry bolmaz...... Biz siz dany sizde goriin, Dostum mende gordiim ahy. Mende bakdym,mende gordiim, Menin bile men bolaly. Mag§uk menimlidir bile, Ayry degil kyldan gula...

Nije kim men, meni bildim, Bu oldu kim-Haky bildim...

§eyle pikirlerin asyl koki sopugylyk yorelgelerinin «Men enel-hak - menin oztim Hakdyryn, Huday menin §ahsyyetimden ayra zat daldir, ol menin §ahsyyetimde ya§ayandyr» diyen yorelgelerinden gelip gykyar. Yunus Emre §u sopugylyk ugrun wagyzgylarynyn biridir. Yunus Emre sopugylyk yorelgelerinden ugur alyp, maddy diinyani - §u diinyani kolege-yalan-pany diinya, ilahi diinyani - о diinyani hakyky-baky diinya diyip hasap edyar. Ilahi diinyade adam, onun ruhy-jany Huday bilen birle§yar diyen dti§unja esaslanyar. Yslam adama akyl-payhas, erk-ygtyyar beryar diyen pikirl eri goldayar. 01 yslamyn adamlary den derejede gormeli, adalatly bolmaly, bu dunyanin e^retlerine kowala^yp, nebsini 'one salmaly dal, harsydiinyalige berlip, hayany yitirmeli dal, miimkingiligin bolanda adamlara komek etmeli, hemayat bermeli... diyen yaly yorelgelerini goldayar. Hudayy ya§ay§a, durmu§a, tutu§ tebigata diizgiin-tertip, serenjam beriji, egsilmez we mahirli giiyje eye bolan yeke-tak gudratly hokiimdar hasap edyar. $u hili meseleler onun kop eserlerinde oz beyanyny tapyar:

Diinya gelen geger, Bir-bir §erbetin iger, Bu bir koprtidir, geger, Jahyllar ony bilmez...

Gider imi§ munda gelen, Diinya i§i-jumle yalan...

50 §ahyryn kop sygyrlarynda «misgine duyguda§lyk bildirmeli», «misgini go- reninde komek et», «adamy agyrtma», «palini pes tut», «ulumsy bolma», tekepbirlik etme diyen pikirler nygtalyar:

Ki§i gerek goh bile, 01 gerek owtit ala...

Kim are gulluk etse, 01 azapdan gutulsa...

Yowuzlyk eyleme, sakyn, Ajal sana senden yakyn...

§irin hulklar eylegil, Datly sozler soylegil...

...Iki jahan betbagty, Kim kontil yokary i§e.

...Ytiz Kabeden yegrakdir, Bir kontil zyyaraty...

Yunus Emre diyr, hoja, gerekse mtin bar Haja, Nepesinden iyije bir kontile girmekdir.

C^iinki sahyryn pikirige, bu dtinya pany, gahba pelek hemme zady, hemme ki§ini yer bilen yegsan edyar, §onun tigin hem bu dtinyanin sony pug, $onun tigin hem mala-mtilke kowala^maly dal. Sen Kapdan-Kaba genii dtinyani eyelan hem bolsan, Feridunyn we Now$irwanyn genji-hazynasyny alyp, Karun malyny gola salan hem bolsan, baryny goyup gitmeli:

Sen bu jahan mtilktine Kafdan-Kafa tutdun tut, Iy bu alem malyny oynayyban utdun tut. Sen Feridun haznasyn Now§irwan genji-le, Eltip Karun malyny sen malyna gatdyn tut. Omrtin bitin bir okdy yay iginde dop-doly, Dolmu§ oka ne durmak, ha sen ony atdyn tut. 01 haysydyr bir meselede mataglik gekyan ya-da yyly soze zar adama hemayat etmegin haj sogabyna dendigini,-onun Hudayyn yalkawyna mynasyp boljakdygyny aydyar:

51 Bir hassaya bardyn ise, Bir igim suw berdin ise, Baryp onda gar§y gele Haj §erabyn igmi§ kibi.

Bir misgini gordiin ise, Bir e§ek-de berdin ise, Baryp onda saha gele Hak lybasyn bigmi§ kibi.

Yunus Emre dogry soziin giiyjiine oran uly ahmiyet beryar. 01 bir soz bilen ada my oldtirip-de, gtildiirip-de bolyandygyny kop gaytalayar. Bu meselede ol «Yag§y soz yylany hinden gykar» diyen dana soze esaslanyar:

Keleji bilen ki§inin yiiziini ak ede bir soz, Sozi bi§irip diyeyin, i§ini sag ede bir soz.

Soz ola-keser sowe^i, soz ola-kesdire ba$y, Soz ola-agyly a§y bal ile yag ede bir soz.

...Hezeran gowher, dinary gara toprak ede bir soz, ...Bu jahan jahennemini sekiz ugmah ede bir soz. §ahyr sozi «Halygyn owazyndan gelen», Hudayyn eradasy bilen diinya inen zat-birlik hasaplayar. Ony seljerip ulanyp bilsen, onun oniinde dump biljek zat yok diyip aydyar. Malim bol§y yaly, bu pikir sonra Jamy, Nowayy, Azady, Magtymguly yaly edebiyat §irlerinin hem giirriinini kop eden meselelerinin biridir. Nowayynyn dili bilen aydylanda, soz dine bir adamlaryn adamlar bilen dal, eysem ynsanyn tutu§ tebigat, Huday bilen bolan aragatna§yklarynda hem bibaha gowredir. §eyle pikirlerin kokleri Giindogarda juda gadymlardan gaydyar. Yunus Emre-de bu ba rada kop gezek ajap pikirleri aydan §ahyrdyr: Ey, sozlerin aslyn bilen, Gel, diy, bu soz kandan geler? Soz aslyny anlamayan Sanyr bu soz menden geler.

Soz garadan, akdan degil, Yazyp,okamakdan degil, Bu yoreyen hakdan degil, Halyk2 owazyndan degil.

52 Yunus Emranin sargydy ynsan balasy §u «Halk owazyndan gelen zady dine gowulyk, paklik we adalat bilen Hudaya arassa yiirekden hyzmat etmek iigin ulanmaly. Her hili erbetlige gar§y gore§ yaragy etmeli. §onun iigin hem §ahyr dogrugyllyk guygli yaragdyr» diyyar. «Dil arkaly adamyn ahli ynanjy, yag?y-yamany, bar ruhy diinyasi agylyar. 01 ruhun aynasydyr. §onun iigin hem sozi aytmazdan on, ayt- jak zadyny anynda aylagyn. Sonra pikirindaki yag^y-yamany seljergin. Agzyndan gykjak soz erbetlige eltjek sozler bolsa, dodaklaryny yumup, sesini gykarmagyn. Eger ol yag^ylyk getirjek bolsa-da, §ol yagdayda-da ony yene has yag§y sozler bilen aytgynyn» diyyar. Bilimli bolmak, ylym almak name? Muna Yunus Emre §eyle jogap beryar:

Okadym, bildim diyme, £ek, tagat kyldym diyme...

Dort kitabyn manysy Bellidir bir elip-le. Sen elifi bilmesen, Bu nigik okymakdyr.

Ylym-ylym bilmekdir, Ylym kendin bilmekdir. Sen kendini bilmesen, О nigik okymakdyr.

Yone Yunus Emre elipden bihabar adamlaryn-da ozlerini okuwly-bilimli hasaplan bolup, yalan okuwlylaryn, yalan mollalaryn orta gykyp ba§landygyny gynang bilen beyan edyar. Ozi-de §eyle mollasumaklaryn dini gurriingilige-de gelmeyandiklerini, bilyanlerin owut-iindewlerini-de almayandyklaryny aydyar. Yone olaryn ozlerinden gowniiho§, bilim-ylymdan bo§ yalangy kezzaplardygyny, §eyle mollalaryn gitdigige kopelip baryandygyny nygtayar:

U§bi meylise gelmeyen, Owiit-nesihat almayan, Elifden, bi-den bilmeyen, Okyr ki§i bolar bir giin.

Tutmaz olar tutan eller, Qiiyrir §ol sozleyan diller, Sowup gazandygyn mallar, Waryslara galar bir giin.

53 Yunus Emre adamlara dini ynanglar bilen baglany§dyryp, gowy hasiyetliligi, adamkargiligi iindeyar. Onun owiit-iindew hasiyetli beryan maslahatlarynyn kopiisi hazirki okyjylar tigin-de peydalydyr. «Nusgalaryn beyany» («Rysalatyn Nushyya») eseri. Yunus Emranin uly gowrtimli «Nusgalaryn beyany» atly eseri - ylmy hasiyetli eseri-de bar. Bu eser on tig bent go§gudan duryan «Giri§» bilen ba§lanyar. Giri§de adamyn yaradyly^y hakda aydylyar. Onun bedeninin toprakdan, suwdan, otdan we howadan (yelden) yaradylandygy, sonra bu bedene jan berlendigi aydylyar. Adamyn beden §ekili doredilende, alnan $ol dort zat (toprak, suw, ot, howa) bilen ynsana hasiyetlerin hem sindirilendigi aydylyar. Toprak bilen adamyn bedenine yag§y gylyklar: yag§ylyk etmek, zahmet gekmek, sabyrly bolmak... yaly gylyk-hasiyetlerin sindirilendigi bellenyar. Suw bilen §ol bedene paklik, sahylyk, jomartlyk; Ot bilen tekepbirlik, aggozltik, husytlyk, goriplik yaly gylyk-hasiyetlerin be dene girendiginin gtirrtini edilyar. Howa-yel bilen bolsa ona yalangylyk, galplyk, betnebislik yaly yaramaz gylyk- -hasiyetlerin girizilendigi aydylyar. Huday adama hormat, mertebe, utang-haya, edep-ekram, paklik (ahlak pakligi), lebzihalallyk yaly zatlary-da jan bilen girizyar. §onun iigin hormatyny, mertebani, utang-hayany, edep-ekramyny janyn gykmasa harlamaly-zayalamaly dal. Olar jan bilen girip, jan bilen hem gykmaly zatlar hasap edilyar. Eserin kyssa boltiminde akyl we akyllylyk hakda giirriin berilyar. Akylyn mertebesi taryp edilyar. Sonra §ahyr akyl-payhas bilen harsydtinya-nebsewtirligin gore§lerini obraza salyp gorkezyar. Ine, dokuz ogully, dokuz miin atly Nebsin aggoz esgerleri. Olaryn i§i zandyyamanlyk, dawa-jenjel. Her edip, hesip edip, ili talap, zat- -baylyk yygnamak. Yone Rehimin rehmetli gosuny Nebsinkiden kop. 01 on tig miin esgerli ledger. Gore?de Nebis yenilyar. Akyl Nebis-aggozden stitem goriip yanyna gelen bir enkamy gidenin arzyny dinleyar. §undan son akyl Kanagaty gagyryar- -da, ony go§unba?y belleyar we nebsin iistiine iberyar. Nebsin gosuny Kanagatyn go?unyny gortip gagyp gidyar. §undan son ol yerde abadan durmus ba§lanyar. Ahli zatlaryn bolgulygy adamlary §ady-horram edyar. §ahyr bu yerde: “Nebis obrazynyn iisti bilen adamlara - nebsin yzyna dti§sen, imandan ayrylyp, Hudaydan das dti§ersin. Bakyyetini dowzah iginde gegirersin. Bu diinya yalan-panydyr, ahli yygnan-yyg§yran zadyny barybir goyup gitmelidir. Sonun iigin oziinden artyk zadyny mysapyrlara, yetim-yesire berip, о dtinyani- -ahyryetini gazan!” diyyar. Eserin «Destany-Kanagat» diyen boliimi ulumsylygy, tekepbirligi yazgaryar. 01 ulumsyny bukulyp, yoldan gegyan bendeleri talayan garakgy hasap edyar. Yurdy Kanagat sorayar. Akyl onun hemayatgysy. 01 Tekepbiri Algagyn guyji bilen yenyar. Algagy goren badyna Tekepbir timdiizine gagyp gidyar. §ahyr bu boliimi jem- 54 lande «men-men» diyen engeme owiinjen zannarlaryn gum bolup gidendiklerini, men-menlik satanlaryn ahyrda tagtynyn synyp, sinege sam bolandygyny, palini pes tutmagyn dowletlilikgini, dine pes pallilik bilen halka, Hudaya hyzmat etsen, san-sohrata yetip bolyandygyny nygtayar. «Tag-tagt Kanagatynkydyr, ol ornunda makam otursyn. Haramy Tekepbir hacana genii dagyn barynda yol kesip, yiiregini, gun uni bular yorer? «Bir giin ele dii§er» diyyar. §ahyr Tekepbirin iisti bilen bir oziini bilyan, dine oziinin aladasyny edip, ba§galary asgerman, gabarylyp yoren ulumsylary naletleyar. Eserin «Destany bo§u», yagny «Gazap» diyen boliiminde Gazabyn iisti bilen zalymlyk edyanleri yazgaryar. Gazap: «Gaharymdan denzi oda yandyryan. Ba- ran yerimde kelleler kesilyar. Gazap edenim derrew oler. Menin yaly zalymlygy ba§aryan, jana doziimli darayan yokdur. Menin edyan i§imi pelegem, melegem ba^armaz.Menin baran yerimde ot bitmez. Derdem bolmaz, sebabi men oliimi nagt edyarin. Janly jandar menin garsyma gykyp bilmez» diyip owiinyar. Hil bir is edyan yaly gi§yar. «Menin goziime yiiz miin arem, arslan-§irem gybynga gornenok. Men abady bibat etmegin gadyryny bilyan mekir hilegar, al, pirimi bibaha bir giiygdiirin» diyyar.Sonra §ahyr bir sopyny gahar-gazaba yugrup gykaryar. Onun gahar-gazabynyn guyjune berlip, dalilik derejesine yetisini oran tasirli beyan edyar. 01 sopynyn oziini olgeman, ba§galardan ayyp agtaryp, dogryny egri edip, hemmeden dine sumluk tapyp yoren zannardygyny nygtayar. §ahyr ona: «Oziini diizet. Dasyny bezeseiiem, igin §umlukdan doly, palini diizet, gaharyny yuwutmagy ba§ar. Il-gune azar yamanyny berip yorme» diyyar. Yunus Emre sopynyn iisti bilen dini yol-yodanyn asyl manysyna dii§iinman, dini kitaplardan bas-iig siirani yat beklan bolup, Gurhany, §erigaty yoyup yoren ruhany wekillerini rehimsiz yazgaryar. «Nusgalaryn beyany» eserinin bir boliimi sabyrly bolmaklyga bagy§lanyar. Onda §ahyr: «Kim sabyrly bolsa, ar§a genii oser, beygeler. Sabyrly adam haysy hiinare yapy^sa, onun eyesi bolar. Sabyrlylyk kyn i§leri ansatla§dyryar. Sabyrlylyk agyny giilka, ajyny siiyja owrer. Sabry elden gidirsen, dirikan oldiigindir» diyen pikirleri beyan edyar.

Owiit gerek i§e, sabr ile i§ et, Uzayyn diyr isefi, sabr ile bit.

Bahyl we bahyllyk hakdaky boliimde §ahyr bahyla §eyle sozler bilen yiizlenyar: «Ey, bigayrat, edep-terbiyesiz osen mahluk. Ey, gorip, erbet pyglyn bilen oz elini oziin baglapsyn. Sen bahylyn hig wagt wepaly yolda§y bolmaz. Bahylyn ygrary, ar-namysy yokdur. Onun bet pali oz ganymydyr. Ona oz pali ejir berer. Goriplik ody ony yakyp yandyryp baryandyr. 01 oziinden ba§gany yigrener. 01 mydama aladanyn, howsalanyn, biynjalyklyk odunyn igindedir. Bahyl dine oz nebsine gapar. Karun yaly diinyanin ahli maly-baylygy oziininki bolsun diyip, gozi zatdan doymaz». Sahyr bahyl-gorip adamy ynsan hasaplamayar. «Onun kyyamat-magsar guni 55 ahli yygnan zadyny otly zynjyrdan halka edip, boynuna dakarlar» diyyar. «Goriplik keseldir. Ony dine sahabatlylyk bilen bejerip bolar» diyyar. §ahyr goriplik, bahyllyk keselinin gar§ysyna gore§ip, ony yenip gegip bilen adamy gahrymangylykly i§ eden mert hasaplayar. Yunus Emre goripligi, bahyllygy, igigaralygy, harsydiinyaligi, nebisjenligi, husyt-gysganglygy adamy adamlykdan ayyryan, onun adamgylyk mertebesini peseldyan in erbet-pis hasiyetler hokmunde rehimsiz yazgaryar we naletleyar. Ynsanyn mertebesini pak saklap, onun isleg-arzuwlaryna hemayat etmegi Yunus Emre adamyn mukaddes borjy diyip hasap edyar. Eserin «Destany akyl» bolumi §ahyryn bu i§inin in uly boliimlerinin biridir. Bu bolumde §ahyr gybatyn, oyke-kinanin akyl bilen bir yere sygy§mayan zatlardygy- ny gini§leyin beyan edyar. «Gybatdan da§da bolanyn gaznasy doly bolar. 01 ahli i§lerinden bereket tapar, maksadyna yeter» diyyar. «Gybatyn onuni alsan, poslan, heiilan zady arassaladygyndyr. Yhlas et-de akyla-payhasa dayan». «Yer gazmasan, hazyna tapdyrmaz. Hatda gyzdyrmasan, altyn-kiim§un-de arassadygyny, sapdygy- ny bilip bolmaz. Gybat hem adama ugran keseldir. Pahim-payhas bilen ony bejerip bolar» diyyar. Eserde Akyl Dogrulygy gagyryp, gybat oyiini yykmagy buyuryar. Dogrulyk buyrugy yerine yetirmage ugrayar. §ahyr dogrulygy «Imanyn gyragy» hasaplayar. Dogrugyllygyn guyji ahli §er i§leri berbat etmage yeter diyip hasap edyar. Yunus Emranin «Nusgalaryn beyany» eseri tutu§lygyna adam ruhuny, ynsan hasiyetlerini terbiyelemage goniikdirilen oran gymmatly eserdir. Onun terbiyegilik ahmiyeti oran uludyr. §ahyryn omrunin ahyrynda, yagny durmu§ tejribelerinin in kamil dowiirde (1307-nji yyl) doreden bu eseri onun doredij iliginin jemlemesidir. Yunus Emranin diinya, ya§ayy§, durmu§, dogulmak-olmek, iki diinya hakdaky pikirleri yorite owrenilmage degi§li oran mohiim wezipedir. Turkmen halky, kiilli jahan jemgyyetgiligi 1991-nji yyly UNESCO-nyn kararyna pitiwa kylyp, diinya inenine 750 yyl dolan beyik turkmen §ahyry Yunus Emra soygi yyly hokmunde bellap gegdi.

Turkmenistan topragyna; I§bu ile, i§bu dowre, Pyrkat sygman kiikregine, Gaydyp geldi Yunus Emre.

Beyik tiirkmen §ahyry Yunus Emranin eserleri 1992-nji yylda «Giildesse» ady bilen ilkinji gezek ne§ir edildi.

Wepayy

Wepayynyn omri we doredijiligi. XV asyr turkmen edebiyatynyn gorniikli wekili Wepayynyn omri-durmusy barada henize genii anyk maglumatlar tapyla- 56 nok. Wepayy §ahyryn edebi lakamy bolup, onun hakyky ady Ahmetdir. Onun Hazar denzinin giindogarynda, kenar yakasynda yasayan garwa ttirkmenlerinin yomut taypasyndandygyny anladyan kabir yazgylar bar. 01 §agadam etrabynda oz gtintini gortip bilyan bay bolmasa-da, gurply ma§galada terbiye alypdyr. Wepayy Hywa medreselerinin birinde okap, oz dowrunin sowatly, bilimli adamy bolup, bize «Rownakyl-yslam» («Yslamyn nury», 1464y.) diyen eserini yadygarlik galdyrypdyr. Wepayynyn «Rownakyl-yslam» eserini hut oziinin yazandygyny onun §u setir leri hem tassyklayar: Ey, Wepayy,bilenini gizleme, Bilmezinni bilurem diyp sozleme. Bilmi§imge sozlemedim kag sozleri, Yitmesun diyp,ol erenler yzlary. Yary kyldy 01 Kerimi Ziiljelal, Batyn igre zahyr oldu bu makal. Her zaman yat eylesen,kylgyl doga, Men pakyr §ikeste beste binowa.

Wepayy edil §u yerde «Rownagyn» («Rownakyl-yslamyii») otuz bapdan, kyrk ba§ pasyldan (bolekden) ybaratdygyny-da yazyar: Bap-otuz,kyrk ba§ pasyl boldy dtirs, Yaz, oky, al konliine galaky-gust. Bu yazgynyn gogurij iler tarapyndan eserin asyl nusgasyndan bir zatlary galdyr- maga, onun haysydyr bir bolegini ta§lap gogiirmage yol goymanlygy-da ahmiyetlidir. «Rownak dili jahetden orta asyrlarda doredilen «Kysasyl-enbiya» («Pygam- berlerin kyssasy», 1310 y.), «Kutadgu-bilik» («Bagta ataryan bilim», 1070 y.), «Kyssayy-Yusuf», 1233 y.) eserlerine yakyndyr. Oguz elementlerinin bardygyny-da nazara alanynda,onun turkmen edebiyatynyn taryhynda owrenilmage degi^lidigi jedelsizdir. «Rownagyn» mazmunynyn arassalyk, paklik, edep-ekramlylyk, mal- miilkiinden zekat bermek... yaly meselelerin dini kadalar bilen baglap wagyz edilyandigini §ahyryn ozi-de nygtayar. 01 kitabyn «Jumlesi din ylmydyr, hig §eki yok» diyip agyk aydyar. «Rownakyl-yslamda» yslamyn esasy nazaryyet dayanjy bolan «Gurhan» we ondan ugur alyp doredilen $erigat kada-kanunlaryny gineldip dii§iindiryan «Muhtasere» dayanylyar. «Muhtaserdaki» esasy dii^iinjeleri, kadalary ilkinji gezek :iirki dilde go§gy bilen beyan edyar. §ahyryn garwa tiirkmenlerinden osiip yeti§en adam bolandygyny «Rownagyn» mazmuny-da belli derejede subut edyar. Sebabi eserdaki dini owiit-undewler, esasan, garwalaryn durmusy bilen baglany§dyrylyar.

57 Wepayy dini ylymlary, dini kitaplary juda diiypli owrenen, onat bilyan adam bolupdyr. Muny «Rownagyn» dine dini kadalary du^iindiryan yerlerinde dal-de, eysem durmu^da, esasan hem,garwalaryn durmusynda hali-sindi gabat gelip duran edim-gylymlary dii§iindirende hem aydyn goriip bolyar. 01 §erigatyn kadalaryny pugta berjay edip, Allatagalanyn birligini ykrar etmegi gaytalap-gaytalap nygtayar. §u hakyky dunyanin e§retlerine berlip,baky diinyani unutmazlygy, su diinyade ahyryetini gazanmagy iindeyar. Munun iigin namazyny gegirmezligi, oraza kada laryny berk berjay etmegi, haja gidip gelmegi, gurbanlyk etmegi, dini oziin juda gowy bilip, ilata-da wagyz etmegi, din yolunda janyny gurban etmegi, nebsini owsarlamagy, goriplik, gybat... yaly nejisliklerden pak bolmagy iindeyar. Elbetde, Wepayy oz dowriinin ogly, oz zamanasynyn pikirleri bilen yugrulyp, pahimdar hok munde wagyz eden sahyr. «Rownakda» adamyn pakligi, sagdyn ruhy we fiziki jahetden sagat bolmagy bilen bagly anladyan pikirlerin aglabasy bizin giinlerimizde hem oz ahmiyetini yitirenok. Hazir Gara§syz, hemi§elik Bitarap Turkmenistan dowletinde adamlara berlen hakyky azatlygyn iginde ynang azatlygy, dap-dessur azatlygy, §ahsyyet azatlygy yaly zatlar esasy orunda duryan wagty «Rownakyl-yslamy» owrenmek mohum ahmiyete eyedir.

«Rownakyl-yslam» («Yslamyn nury») eseri

Wepayynyn bu eseri §ahyryn oziinin aytmagyna gora, 1464-1465-nji yyllarda yazylyp gutarylyar. Muny «Rownakylyn» a§akdaky setirleri tassyklayar:

Bu kitap hatymynda erdi ol sene- Tisga sittuna samaniya miya.

Biraz onrakde kitabyn ady hakda-da aydylyar:

«Rownakyl-yslam» muna berildi at Owrenip, yadynda tutgul jiimle yat.

Kitabyn in ahyrky setirlerinde eserin haysy §ygyr gornusinde yazylandygy-da nygtalyar:

Wezn iginde mezbur olmu^dyr beyat- Failatun, failatun, failat. Gorstimiz yaly, «Rownakyl yslam» aruz olgeginin remel bahrinde (olgeginde) yazylypdyr. Bu olgeg turkmen klassyky edebiyatynda kop ulanylan olgeglerin biridir. Ba§gaga aydanda, her setiri on bir bogundan diiziilyan gosgulardyr. Wepayynyn «Rownakyl-yslam» kitaby dini dii^unjelerin esasy bir ugruny yerli dilde owretmek maksady bilen yazylan okuw kitabydyr. Bu kitap 1917-nji yyldan

58 on Orta Aziyanyn dini mekdeplerinde maksatnamalayyn ulanylypdyr. Turkmen mollalary-da bu eseri okuw kitaby hokmunde peydalanypdyrlar. Onki dini mekdeplerde «Elipbiy», «Epdek», «Gurhan», 6zle§dirilenden son, «Rownagy», «Sopy Allayary», sonra bolsa Nowayy, Fizuly, Hoja Hafyz, Sagdy, Bidil yaly alymlaryn eserlerini owrenmek hokmany hasaplanypdyr, « Rownak», esasan, dini kada-kanunlary, dinin halal-haram hasaplayan dti§iinjelerini, edim-gylym kadalaryny gagalara ya§lykdan owretmegi goz oniinde tutyan okuw-gollanma kitapdyr. 01 «bis- milladan», yagny gorniisi jahetden bizin hazirki yazgylarymyzda ulanyan «Giri§» boliimine kybapda§, Allanyn, sonra bolsa Muhammet pygamberin adyna aydylyan alky§lar bilen baslayar. §undan son esasy mazmuna gegilyar we otuz bapda Allatagalanyn, yslamyn ba§ binasyndan baslap, ugmah sypatlary beyanyna genii nameleri bilmeli, nameleri etmeli, nameler giina, nameler sogap, nameler giina dal weli, sogaba-da sayylanok.... hemmesi birme-bir dii§iindirilyar. Elbetde, «Rownak» yslamyn ahli meselelerinden soz aganok. 01, esasan, tiirkmen (tiirki halklar) durmusynda, ya§ay§ynda hali- sindi gabat gelip duran meseleler hakda, hususan-da, maldargylyk, aw etmek yaly meseleleri dini dii§iinjeler bilen baglap wagyz edyar. Akademik B.A.Garryyewin tassyklamagyna gora, «Rownagy» yazmagy bir dul galan bay tiirkmen garwa ayaly Wepayydan hayy§ edipdir. Kitap tayyar edilip getirilende, ol ayal Wepaya kyrk sany ko§ekli diiye beripdir, Ine, §ol nusgadan hem «Rownak» dilden-dile, yazgydan-yazga gegip yayrapdyr. Elbetde, bu - rowayat. Yone kop halatda rowayatyn hakykata golay ya-da hakykatyn ozi bolandygy hemmelere malimdir. Rownagyn girisinde Hudayyn tak yekeligi nygtalyar-da, sonra onun keramatly doredijiliginden soz agylyar:

Yok eken bu adamy bar etgen 01 Jan berip, diinya yiize yoretgen OL

Janlary bag§ eyleyen ruzy-ezel. Jiimlage ryzk beren Oldur bijedel.

Sonra kimlere pygamberlik tajini, kime §alyk tagtyny, kime-de gara giinde gan aglap omiir siirmegi berenin-de Hudaydygyny nygtayar. Ahli bar we bolyan zatlar Hudayyn buyrugy, onun islegi bilen bolyandyr. Ondan bidin « gopiin ba§y-da gy- myldamayar» diyyar.

Kimleri soltan kylyp, tagt miindiirur, Kimleri derwi§ kylyp, malyn alur..

Kimleri hiiyri-zenan bagy§lady... Kimleri otly tamuga ta§lady...

59 Kimni erklik, kimni erksiz kylan 01. Jtimlanin syryny a§gar bilen 01...

Kimleri eylap nubuwwat eyesi, Kimlere bermez nemerse eyesi... Mahlasy, dtinyadaki ahli bolyan ya-da bolmayan zatlar, ahli barlyk we yokluk Hudayyn bir ozunin buyrugy, onun eradasy bilen bolyandygy aydylyar. Adamyn elinden gelyan, Hudaydan bidin onun edip bilyan we edip biljek hi? bir zady yokdur. Dine Hudaya sygnyn, §ondan hemayat dilan. Ondan ygtyyarsyz adamyn ozunin islegi, arzuwy, giiyg-kuwwaty, akyl-payhasy bilen bitirip biljek isi yokdur diyip nygtalyar. §eyle bolyan bolsa, adam name? 01 Hudayyn we onun islegleri boyunga i§ goryan peri§delerin elindaki gurjak bolmayarmy? Ine, dunyewi diinyagaray§yn dini dtijtinjeler bilen gapraz gelyan esasy meselesi-de §u yerdedir. Nesimini dabanyndan soyduran, Omar Hayyamy birsyhly yzar- lanmalara sezewar eden.... mesele §u mesele bilen baglany§yklydyr. Adama jan bilen akyl-payhas beren Huday ona ozbasdak hereket etmage erk hem beryar ahyry. Eger onda hig hili erk-ygtyyar bolmasa, onda akyl-payhasyn nama geregi bar? Bu mesele gegmi§in danalarynyn hemi§e jedel nokady bolup dyr. Yone Wepayy hig kes bilen jedele girman, dini du§unjeleri, oz ynanjyna gora, iiytgemesi mtimkin bolmadyk pikirler hasaplayar we olary Hudayyn buyranlary hokmiinde beyan edyar. «Rownagyn» ba§ky dokuz babynda Allatagalanyn ylmy-bilimi, onun sekiz sypaty, yslam name, yhsan name, yslamyn ba§ binasy, wajyp, parz, §erigatyn §ertleri name, ine, §u zatlaryn beyany berilyar. Onunjy bapdan ba§lap, haram-halallykdan, arassa-hapalykdan gtirrtin edilyar. Mysal tigin, suw nahili yagdayda pak, nahili yagdayda hapa bolyar? Bu yerde акаг suw, yata suw, guyy suwy... barada aydylyar. Sonra siiyt, yag yaly zatlaryn pakligi hakdaky talaplar berilyar. Bularyn hemmesi ayry-ayry boltimler sekilinde onunjy bapda jemlenyar. On birinji bapda jayy (hajathana), on ikinji bapda teharet resimleri, teharet, namaz pakligini bozyan yagdaylar, bu resimlerde suwdan peydalanmagyn, pak- lenmegin kadalary dti§tindirilyar. On tig, on dort, on ba§, on altynjy baplar boy-inini halallamagyn yollary, bu mesele bilen bagly kadalar, e§igini nahili geymek, sakla- niak dtizgiinlerini berjay etmegin dini edim-gylym kadalary bilen tany§dyrylyar. On yedinji bap uly boltimlerin biri bolup, munda namaz, parz, sunnet, wajyp hem-de berjay etsen sogap, berjay etmesen-de gtina hasaplanyan edim-gylymlar dti§tindirilyar. On sekizinji bap tutu§lygyna zekat kadalaryny beyan edyar. §u babyn ahyrynda zekady kimlere bermeli diyen soraga jogap berilyar: Alym, derwti§, yesir, 60 ine, §u adamlara zekat dti§yar. Emma §u yerde bir zat aydylmayar, has dogrusy, jikme-jik dii§undirilmeyar. Alym, hatdat hokmiinde hii§iir-zekady mollalara, i^anlara, umuman, ruhanylara bermek dogrumyka? Bu sorag durmu§da adamlaryn hali-§indi sorayan meselesi. Sunni sagat ruhanylyry halk onsuz-da ekleyar ahyry? diyyarler. Bu giirriin, esasan hem, bizin giinlerimizde dogry dii§iindirilmegini talap edyar. Eger biitin omriini halkyn oliisine-dirisine sarp edip, indi hem gurpdan dii§iip, mataglik gekyan bolsa, §eyle yagdayda olara zekat dii§yar. Ya-da dini ylym bilen me§gullanyp, ondan-da hig hili girdeji gazanmayan bolsa, §eyle-de il-giiniin hyzmatyndan dii§yan girdeji bilen ma^galasyny eklap bilman, hor du§en yagdayynda olara zekat dii^yar. Emma dine molla-ruhany bolanlary iigin olaryn zekat almaga haklary yokdur. Zekadyn iginde Huday halary oz garynda§laryn arasynda garyp dii§enlerine hem-de derwii§lere berilyan zekatdyr. Eger olar yok bolsa, zekat yetimlere, yesirlere, ekleng ge^mesi bolmadyk garyp-gasarlara we olaryn gagalaryna berilmelidir. Zekat saglygyny yitiren mayyp - miijiiripler saklanyan oylere, yetim gagalar saklanyan oylere berilse hem, eger berilyan zekat olara paylanyan bolsa kabul bolyar. Zekadyn asyl manysy tebigy betbagtlyk bilen hor-homsy yagdaya dii§en adamlara barlylaryn edyan hemayatydyr. Bu hemayat etmeklik Hudayyn wajyp diyip belleyan sogap i^lerinden biridir. «Rownagyn» on dokuzynjy baby oraza (ruza) tutmagyn, yigriminji bap pitre (fitr) sadakasy, yigrimi birinji, yigrimi ikinji baplary ten paklikleri hakdaky dini kadalary du§iindiryar. Yigrimi dordiinji bap sapar hokmiinin, myhman almagyn, oziini tamiz hem mertebeli saklamagyn, tagam iymegin berjay edilmeli duzgunlerinin dii§iindiri§lerinden duryar. Yigrimi ba^inji bap birinin ba§ga birine beren, bagy§ eden zadyny gaydyp alyp bilyandigi ya-da bilmeyandigi baradaky meselanin dii§undiri§idir. Yigrimi altynjy bap maly halallamagyn kadalaryny dii§tindiryar, yigrimi yedinji bap gurbanlyk soymagyn, soylan malyn iymesi haram edilen zatlarynyn, at eti hakdaky dini dii§unjelerin beyanydyr. Su bapda durmu§da du§ ge- Ivan kabir edim-gylymlar, adamy gaygy-gamly edyan edim-gylymlar hakda-da gysgaga giirriin berilyar. Yigrimi sekizinji bapda ayal ma§gala bilen gatna§yklardaky oatulmaly edep barada aydylyar. Yigrimi dokuzynjy bap jemleyji ahende «Wagyz '.\'e nesihat beyany» diylip atlandyrylyar. «Rownakyl-yslamda» beyany edilyan, orta atylyan meselelerin hemmesi dini kada-kanunlar bilen baglanysdyrylyar. Yone ondaky pikirlerin kopiisinin tiirkmenin ya§ayy§-durmu§yna, edim-gylymlaryna layyk gelyandigi bellenmelidir. Ondaky kada-kanunlary tiirkmen hig wagt okamadyk bolsa-da, oz ya§ayy§-durmu§ynda olaryn kopusini berjay edyar. 01 kada hokmunde tiirkmen durmu§ obrazyna giripdir. «Rownakda» aydylyan kadalaryn aglaba kopiisi durmusda peydaly edim- gvlymlaryn, dabe owriilip giden dini kada-kanunlaryn dii§iindiri§ kitabydyr. §onun

61 iigin hem ona belli giindogar^ynas alym Y. E. Bertels «Rownak owtit kitabydyr» diyip yazyar. Ahmet Wepayynyn «Rownakyl-yslam» kitabynyn dili hazirki zaman turkmen okyjylary iigin juda agyr. Onda dini adalgalar, arap-pars sozleri oran kop ulanylypdyr. Gara§syz, baky Bitarap Tiirkmenistanyn Prezidenti hormatly Gurbanguly Berdimuhamedowyn permany bilen «Rownakda» giirriini edilyan gurbanlyk - Gur ban bayramy indi dabaraly halk bayramgylygyna owriildi. «Rownakda» aydylyan halky dap-dessurlary, edim-gylymlary adamlaryn hig bir gypyngsyz berjay etmeklerine yol agyldy.

Muhammet Bayram han (1505-1561)

«Bayram han toplum yyldyzlar yaly §6hle sagyan adamlaryn arasynda in sohleli yyldyzlaryn biri bolup, Hu- mayun hem Ekberin ko§klerinin iistiine yalkymyny sagyp- dyr. Onun ady XVI asyryn birinji yarymyny beyan edyan Hindistan taryhynyn sahypalarynda uly orun tutyar». Ihlis alymy Ross

§ahyryn omri, durmu§y. Sahyr Muhammet Bayram hanyn doredijiligi XVI asyrda Hindistandaky turkmen edebiyatynyn in anryba§y hasaplanyar. Muham met Bayram han 1505-nji yylda Badah§anda (hazirki Tajigistan) eneden doglupdyr. Onun ata-babalary garagoyunly tiirkmenlerin baharly kabylasyndan bolupdyr. Bayramyn atasy Seyfaly beg imperator Babyr bilen yakyn aragatna§ykda bolupdyr. Bayram, megerem, atadan ir galypdyr. Atasy aradan gykandan son, Gaznadan Bal- ha - oziinin atly-abrayly garyndaslarynynka gidipdir..Atasy olenligi sebapli arasy kesilen okuwyny Bayram Balhda dowam edipdir. Bu yerde ona saherin gorniikli alymlary bilim beripdirler. Ylma hem-de sungata bolan soygini onun ya§ kalbyna ornasdyrypdyrlar. Yas Muhammet Bayram han oz ene dilinden da§ary, musulman mekdeplerinin-medreselerini'n okuwgylary iigin hokmany bolan parsy dile tiirgenle§yar hem-de arap dilini ymykly owrenyar. Munun da§yndan bolsa ol harby talimlere tiirgenle§yar. Mogol imperiyasyny esaslandyran Muhammet Babyryn we sonra onun miras- dary Humayunyn wepaly tarapdarlarynyn kop yayran yeri Badah§an bolupdyr. Muhammet Bayram on alty ya§ynda Humayunyn go§unyna meyletinlik bilen go^ulypdyr. Bayram oziinin duygurlyk, hatda harby hilegarlik bilen hem utga§yp gidyan gayduwsyz gahrymangylygy arkaly ilkinji yori§de beyleki esgerlerden bada-bat tapawutlanypdyr. §ol yori^den son onun harby ginini we wezipesini yokary

62 galdyrypdyrlar. Aradan bir yyl hem gegmanka, Bayram §azada Humayunyn in yakyn adamlarynyn hatarynda durupdyr. 1530-njy yylda imperator Babyr olenden son, ol Humayunyn in yakyn masla- hatgysy bolupdyr, imperatoryn ahli harby yorisjlerinde we diplomatik saparlarynda onun yany bilen gidipdir. Imperator Humayun bilen oran yakyn dost bolan Bayram onun hokumdarlyk eden dowriinde ko§kde yokary wezipani eyelapdir. Humayun Bayram hanyn wepalylygyna, dowleti dolandyrmakda gorkezen akyl-payhasyna oran yokary baha beripdir we onun bilen garyndaslyk gatna§ygyny agmak arkaly dostlugy pugtalandyrmagyn yollaryny hem gozlapdir. Gandagardyr Sirhintde Humayun §anyn go§unlarynyn uly yeni§ler gazanmagyna Bayram hanyn go§un serkerdesi hokmiinde bitiren hyzmatlaryna mynasyp baha berilyar. Ona «Han-hanan» («Hanlaryn hany») diyen in uly harby dereje ber ilyar. Humayun sanyn yasajyk ogly Ekbere atalyk terbiyesini bermek ynanylyar. 1556-njy yylda Humayun olenden son, onun tagtyna ya§ajyk Ekber oturdylyar. Emma Ekber entek ya§ bolanson, hokiimet i§lerine-de Bayram han yolba§gylyk etmeli bolyar. 01 yurdy hem go§uny pugta tertibe salmak iicin aygytly gareleri goryar. Boynyyogyn Sa Ebul Maalyny tussag edyar. Dusman go^unlarynyn garsysyna emel- siz hem ba§amyksyz yolba§gylyk edeni iigin, mogol serkerdesi Tardy begi oliime buyuryar. Go§unda berk diizgiin-tertibi yola goyyar. Nokerlerin harby hiinarleri kamil ele almaklary iigin gareler goryar. Muhammet Bayram han orta boyly, bugdayrenk, hemme agzalary jayba-jay, mertebeliligi merdemsi yiiziinden gomiip duran, pe^eneli, gormegey yigit bolup dyr. 01 toweregindaki adamlary halys wepadarlyk, kamil mertlik, batyrlyk yaly hasiyetler bilen terbiyelapdir. Ozi-de §eyle hasiyetlere yugrulan §ahs bolupdyr. Bayram hanyn at-abrayy, sahsy goreldeleri onun nokerlerinde hemi§e yen§e bolan berk ynamy terbiyeleyar, olaryn ruhuna ruh goryar. * «Hanlar hany Bayramyn kamil harby serkerdeliginde we onun yolba§gylygynda gazanylan yenislerden gylaw alyan, gowiinleri goterilyan mogol go§unba§ylarynyn her biri ozlerini Riistemden pes gormeyardiler» diyip, taryhgylar nygtayardylar. «Muhammet Bayram han dine bir dowrunin harby talimlerini kamil 6zle§diren serkerde bolany iigin sohratlanman, eysem buyanky ynsangylyk hasiyetleri, meylishalar yigit bolanlygy, ajayyp sahyrlygy iigin-de uly at-abraydan peydalanypdyr» diyip, taryhgylar tekrarlayarlar. Bayramyn we onun oglunyn (Abdyrahymyn) toweregini Mir Dosty, Ha§ym kyssa, Kyblan beg-Halaty yaly kopsanly tiirkmen §ahyrlary, edermen yigitler gursap alypdyrlar. Kop meselelerde ondan talim alypdyrlar. Muhammet Bayram han §6hrat labryna doly girenden son, Humayunyn ye- gengisi Selime Soltan begime oylenyar. Selime Soltan begim diysen adamkargilikli, akyl-payhasly, edep-ekrama bay, juda gork-gormekli gyz bolup, Bayram han onun sahandazlygyna uly sarpa goyupdyr. §eylelikde, Bayram han mogolla'ryn 63 hakim topary bilen garynda§ bolyar. Tiirkmen yigidinin §a tagtynyn eyeleri bilen garynda§lyk gatna§ygy, Bayram hanyn yurtda abrayynyn artyp gidip oturmagy k6$kdaki emeldarlaryn, ilkinji nobatda, imperatoryn kowumlarynyn Bayram hanyn garsysyna pitne doretmeklerine sebap bolupdyr. Bayram han oziinin dowletdaki yokary wezipesine buysanyp, ilkiba§da ol pitnelere kan bir tins hem bermandir. Yone Bayram hany halamayanlaryn bu pitneleri, atyan tohmetleri, myjabatlary ya§, gujurly Ekber bilen Bayramyn arasynda ya§yryn dusmangylygy doredipdir. Bu du§man9ylyk 1560-njy yylda a§gar bolupdyr. Imperiyany we ko§gi dolandyrmak i§inden Bayram han iiziil-kesil mahrum edilipdir. Kosgiin gorkezmesi boyunda he reket edyan erkli hokiimdarlaryn gysmagy zerarly, Bayram han Bikanar galasynda yasayan bir hindi rajynyn oyiinde oziine ga

64 Bayram hanyft doredijiligi

Muhammet Bayram han doredijilik i§ine ya§lyk yyllarynda ba§lapdyr. Ozem onun ya§lyk yyllarynda yazan §ygyrlary, ahtimal, onun oz ene dilinde, yagny turk men dilinde bolandyr. §ahyryn bize gelip yeten eserleri Hindistanda doredilipdir. Yone §ahyryn su giine genii saklanyp galan diwanynda onun irki yyllarda yazan eserlerinden biri hem yok. Kop cesmelerin tassyklamagyna gora, Bayram han oz toweregine zehinli §ahyrlary, alymlary, sazandalary we suratke§leri tiy§iiripdir Bayramyn ozi §ahyr bolanson, hakyky geper soze yokary baha beripdir we onun ussatlaryna hemayat edipdir. Sol dowiirde sahyrlaryn yygnany§yklarynda-ag§amlarda parsy we turki dillerdaki klassyky edebiyatlaryn gorniikli wekillerinin: Enwerinin we Hakanynyn, Sagdynyn we Hafyzyn, Rumynyn we Hayyamyn, Lutfynyn we Nowayynyn, Atayynyn we Sakkakynyn, Emirinin we Husayynyn in gowy eserleri okalyp- dyr hem maslahatlasylypdyr. §ondan son §ahyryn dowiirde^lerinin eserleri hem dinlenilipdir. TQrki dildaki eserleri-de ara alyp maslahatla§ypdyr. §olaryn birinde in sonky sozler Bayram hana berlipdir. £iinki dowiirde§lerinin ykrar etmeklerine gora, ol tiirki dildaki edebiyaty oran gowy bilipdir. Bayram han proza eserlerini hem yazypdyr. §ahyryn ogly Abdyrahymyn yasan dowriinde gulluk eden taryhgy Nahawandy §eyle yazypdyr: <<01 §ygryyetin we kyssanyn aylawynda okde gapyk- suwar bolupdyr». Bayram han saza uly hormat goyupdyr, ona kop iins beripdir. 01 dine bir turki halklaryn sazlaryny dal, eysem hindi halklarynyn sazlaryny hem bilipdir. Hazir tiirkmen edebiyatgylarynyn elinde Bayram hanyn 1910-njy yylda Bengalyn Aziya jemgyyeti tarapyndan nesir edilen uly bolmadyk diwany bar. Bayram hanyn bu diwany parsy we turkmen dillerinde yazylan 1918 setiri oz igine alyar. Beyleki golyazma ge§melerde §ahyryn eserlerinden saklanyp galan §ygyrlaryn hasabyna bu sany yene 100 setir artdyrmak miimkin. Bayram han iki dilde eser yazan §ahyrlaryn toparyna giryar. Onun diwany parsy hem tiirkmen dillerinde yazylan uly bolmadyk iki bolekden ybaratdyr. §ahyryn parsy dildaki diwany mogberi boyunga tiirkmen dilindaki diwanyndan tapawutlanyar. Bayram hanyn bu diwany onun oz ogly Abdyrahym tarapyndan diiziilipdir. Bayram hanyn parsy dildaki, §eyle hem tiirkmen dilindaki diwanynyn kop bolegini liriki gazallar tutyar. 01 gazallarda Bayram han oran yonekey we labyzly dil bilen ayralyk gam-gussasynyn owii^ginine boyalan soygiilini, soyyan yiiregin nazik duygusyny beyan edyar. Manyly omriinin kopiisini yolaggylykda, yori§lerde gegiren §ahyr ayralygyn ahli agramyny we hesretini gerdeninde gekipdir hem-de olary oz gazallarynda bermegi ba§arypdyr:

Ey, sen gozelligin arkaly adamlaryn gozleri nurly bolan, Bayramyn gozleri hagana genii senden nursuz bolmaly!

5* 65 Bayram hanyn mylayymlyk bilen wasp eden soygusi dine hakyky diinyadaki soyga degi§lidir. Onun bu hili eserleri XVI asyryn birinji yarymynyn, §ygryyetinde Hudaya barypyatan ylahy soygi bildirip yazylan eserlerden gornetin tapawutlanyar. Bayram han, soziin hakyky manysynda, diinyewi sahyr bolanson, ona dowriinin edebiyatynda doran bu zyyanly tasirden, hususan hem, hindi-parsy §ygryyetinde sufizm atlandyrylan akymyn tasirinden oz eserlerinde gaga durmak basardypdyr:

Ga§ynga diigeli ey, serwi-gtilgiizar sagyn, Meni yel osgeli dek kyldy bikarar sagyn.

Pyraky-yar tiini boldy subhy-rowseni wasl, Dararda dii§geli ytizune tar-tar sagyn.

Agylsa nafa yiiki mii§k ysy dagalgan dek, Muater eyledi alemni mtiskbar sagyn.

Yesiri-yfkyn imes, ozliigi bilen Bayram, Salypdyr any bu sowdaga, ey nigar, sagyn.

Bayram hanyn turkmen dilindaki gazallary onun doredijiliginin tajidir. §ahyr bu gazallarynda oziini hakyky, yakymly inge soz ussady hokmunde gorkezipdir. Onun turkmen dilindaki gazallarynyn gepergiligi, hatda parsy dilindaki gazallarynyii gepergiliginden hem yokarydyr. Bu yerde sahyr hokmunde Bayram hanyn ussatlygynyn uly gepergilik giiyjiinden yene-de onun ene dil baylygyny, oziinden ozal doredilen ttirki dildaki sygryyet bilen ysnysykly baglanysygyny, elbetde, doredijilikli rowii^de nazara almak gerek. Bayram hanyn gysga sozli we oran labyzly turkmen dilindaki gazallary beyik Fizulynyn gagyryslarynyn, §ygryyetdaki anyk jebislesiginin aydyn subutnamasydyr. giinki Bayram han Fizuly §ahyryn hakyky ahmiyetini onun §ygyrlarynyn halka dusniikli bolmagynda goriipdir. Bayramyn gazallary ffiys yiirekden aydylanlygy sebapli, ilkinji setirleririden ba§lap, okyjylaryn iinsiini oziine dartyp alyar:

Her nige, ey biwepa, waslyna layyk bolmasam, Y§k ahli bolmayyn, y§kynda sadyk bolmasam.

Tapmayyn senden myrady ygtykadym bolmasa, Sen mana bolgul muhalyp ger muwapyk bolmasam.

Y§k alem kaydydan boldy halasymga sebap Netgey erdim munga mahnet mirm asyk bolmasam.

66 Goy, ki Bayram dek yrakdan jilweyi-husnun gorey, Her nige, ey biwepa, waslynga layyk bolmasam.

Bayram hanyn turkmen dilindaki §ygyrlaryna halk §ygryyetinin tasiri oran guygli. Bu tasiri yokarda mysal alnan gazalyn «bolmasam» redifinden, onun umu my gurlu^yndan-siinnunden (aydaly, ilkinji setiri tutuslygyna gaytalamak bilen gazaly tamamlamakdan), ahyrda hem kabir degisme ahenlerden gormek bolyar. Bayram hanyn turkmen dilindaki gazallarynyn, hatda rubagylarynyn hem ahlisi diyen yaly turkmen halk aydymlarynyn ruhunda yazylypdyr. §ahyryn gazal larynyn, sol sanda yokarda mysal getirilen gazalynyn-da iginden gegyan оку olaryn halk sygryyetinin nusgasyna-iilniisine ussatlyk bilen yakynlasdyrylan labyzly nus- gasydyr-iilnusidir. Halk aydymlarynyn gaytalap bolmajak nepis we gun labyzlylygyny §ahyryn oz gazallarynda berip bilendigini a§akdaky mysal hem agyk gorkezyar:

Ey, gemeni jan era, serwi-huramanginam, Omtir giilustanyda gungayy-handanginam.

Gozge meni almagan, bir nazary kylmagan, Konlum alyp bilmegen, dilberi-nadanginam.

Hem ozi yag§ygine, hem gozi yag§ygine, Hem sozi yag§ygine, yary-suhandanginam.

Ey yiizi giil-giilgiine, wey sagy siinbiilgiine, Kylma tagapylgine, bolma pu§aymanginam.

Ey kaddy abikgine, wey lebi nazikginej Wey sozi otrtikgine, wadasy yalganginam.

Wasygeyi dowleti waslyn eger bolmasa, Mahneti hijan era gykgusydyr janginam.

Muhammet Bayram hanyn hakyky ynsan soygiisini wasp edyan sygyrlaryndan ba§ga-da, ayry-ayry edermen yigitleri taryplap yazan eserleri-de bar. Muna «Yar- muhammet» §ygry mysal bolup biler. Bayram han sahyr hokmunde oz dowiirdcslerine uly tasir yetirip bilen, koplerin gowniini awlap bilen gosgular doredipdir. 01 go§gularda §ahyryn hut oz hasiyetleri bilen bir perdeden gopyan oran kop setirleri dilden-dile gegipdir. Bayram halk yensini, halk toylaryny, halk §atlygyny olar bilen den paylasan sahyrdyr:

67 Yene yeni§ yuziin owiirdi bari, §atlandylar muna dostlaryn bary.

Guwanyarys bu durmu§yn oziine, Gtiliip bakyas dostlarymyzyn yiiziine.

Bu giin nowruz, bu gtin bayram, bu giin toy, Gaygy-gamsyz satlyk eder her bir oy.

Bayram han oldiirilenden son, onun dort ya§ly ogly Abdyrahymy ma§galasy bilen Bayram hanyn dostlary Ahmedabada akidyarler. Yas oglany birnage yylyn dowamynda Bayram hanyn dostlary-tiirkmenler we hindiler terbiyelapdirler. Emma Ekberin gorkezmesi boyunga, tiz wagtdan Abdyrahymy Ahmedabatdan paytagta- Agra getiryarler. §eylelik bilen, ya§ajyk Abdyrahym mogollar ko§giine dti§yar we §ol yerde ymykly bilim alyar. Abdyrahymy terbiyelemek i§i bilen dine bir musulman alymlary dal, eysem onun anyna ahli Hindistana bolan soygi duygusyny orna§dyran hindi panditleri hem me^gullanypdyrlar, Abdyrahym tiirkmen, pars, arap, hindi we sanskrit dillerini oran onat owrenipdir. Abdyrahymyn sanalyp gegilen dilleri nahili gowy bilendigini onun dort dilde yazan ajayyp §ygyrlary subut edyar. Yone ol hindi dilindaki edebiyatda genial sahyr diyen §6hraty gazanypdyr. Ajayyp §ahyr we alym, serkerde we diplomat, hanlaryn hany bolup yetisen murze Abdyrahym imperator Ekberin yakyn eginde§i bolupdyr. Muhammet Bayram han we onun ogly Abdyrahym dagy hindi halky bilen tiirkmen halkynyn arasynda ilkinji dostluk kopriisinin nawlaryny atan adamlardyr. Bayram hanyn doredijiligi tiirkmen alymlary tarapyndan hertaraplayyn owrenilmage mynasyp edebi miras-yadygarlikdir.

Garajaoglan (1606- 1679-89)

Garajaoglanyn omri. Tiirk edebiyatynyn klassygy hasaplanyan Garajaoglan tiirki halklaryn edebiyatlarynyn osiisinde uly yz galdyran sahyrdyr. Sahyryn go^gularynyn bizin bagsylarymyz tarapyndan aydym edilip aydylmagy, «Gara jaoglan» atly tiirkmen dessanynyn bolmagy onun doredijiliginin bizin edebiyatymyz bilen arabaglany§ykdadygyny gorkezyan zatlardyr. Garajaoglanyn hagan we nirede doglandygy, sahyryn ma§gala durmu§y hakyn da anyk maglumatlar yok. §onun iigin hem onun omriine degi§li maglumatlary anyk taryhy ge§me hokmiinde,garamak miimkin bolmasa-da, sahyr hakynda halk arasynda galan rowayatlardan, onun oz eserlerinden agtarmaly bolyar. Bar bolan maglumatlara gora, Garajaoglan XVII asyrda, yagny 1606-1679 ya-da 1689-njy yyllarda Turkiyede ya§ap gegen §ahyrdyr. Darganata demir yol 68 duralgasynda yasayan (1855-nji yylda doglan) Baky Nurmammet oglunyn dilin den 1958-nji yylda yazylyp alnan rowayatda hem Garajaoglanyn, Magtymgulynyn oniisyrasynda yasap gegendigi barasynda aydylyar. Yone bu rowayatda §ahyryn ya§an yeri Tiirkiye dal-de, Balkan we Sonudag sebitleri diylip gorkezilyar. Bu maglumatlaryn ikisini-de inkar etmek bolmaz. Qtinki gecmisde ykdysady §ertleri zerarly basdan gowgaly gtinleri gegiren tiirkmenlerin gogiip-gonup yormage, taze yurt saylamaga mejbur bolandyklary taryhdan belli. Garajaoglanyn yasan yerleri hakyndaky maglumatlara hem su nukdaynazardan garamak gerek. Turk alymlary engeme taryhy gesmelere we halk rowayatlaryna esaslanyp, Garajaoglanyn ata-babalarynyn gunorta tiirkmenlerden (Ttirkiyanin gunortasynda yasayan tiirkmenlerden) bolandygyny yazyarlar. «Tiirkge metinlerde» getirilen maglumatda §eyle diyilyar: «Karajaoglanyn nerede dogdugu kesin olarak bilinme- mektedir. Diirli piwayetler onu ba§ka yerlere mal etmektedir. Siirlerinde gegen yer adlaryndan, adetlerden we Guney tiirkmenleri arasynda kullanylan giyim tabirler- inden (atlaryndan) Karajaoglanyn oralarda yeti§mi§ bir §air oldugu kanaatine weri- lir». Garajaoglanyn haysy nesilden, haysy nebereden bolandygy hakynda takyk maglumat yok. Yone tiirk alymlarynyn gorkezmegine gora, her turkmen taypasy ony ozlerinden hasap edyar. Bir maglumatda Garajaoglan Bahja kazasynyn (etrabynyn) Farsak obasynda doglan we hazir hem §ol obada ya§ayan Sayyl ogullary neberesin- den bolan diylip gorkezilyar. Jahyt Oztelli diyen tiirk alymy bolsa §ahyryn oziinin:

«Kozan dagyndan neslimiz, Ary ttirkmendir aslymyz... » diyen setirlerine salgylanyp, munun hakykata yakyndygyny belleyar. Belli polyak alymy Hodzko 1842-nji yylda Londonda gap edilen «Parsy poe- ziyasyndan me§hur pargalar» kitabynda Garajaoglanyn tcke tiirkmenlerinden bo lup, onun Horasanda juda mesluir sahyr-bagsy hasaplanandygyny nygtayar. Garajaoglanyn masgala yagdayy. ylym derejesi barada maglumat yok. Yone onun seksiz meshur sazanda, aydymcy sahyr bolandygyny gorkezyan maglumatlar welin oran kop. 01 eli sazly. oran kop saheticrde we iilkelerde bolupdyr. $ygyrlaryndan gornilsi yaly, sahyr Maras. Urfa. Halap. Sam, Rukka, Mamluj, Hah, Konya, Karaman. ljel. Hama, Miisiir. Aydyn. Tokat, Bor, Ankara, Adana, Diyar- bekir, Keyseri, Mardin, Bursa yaly saher we welayatlarda gezipdir. «Indim seyran etdim Ferengistany» diyip ba§lanyan gosgusynda Yewropa hem syyahat edendigini aydyar. Yokarda belleysimiz yaly, Garajaoglanyn 6mri-durmu$y hakynda kop rowayatlaryn, halk giirriinlerinin bolmagy, hatda onun omiir beyanynyn dessanlarda iflenmegi iinsi gekyan zat.

69 Garajaoglan hakyndaky hekaya-gtirriinleri has gin we doly gomu§de beyan edyan eser ttirk edebiyatcysy Rasih Yukayyn «Karajaoglan ile Benli kyz» atly dessanydyr. Dessanyn gysgaga mazmuny §eyle: Giin §6hlelerini Diyarbekiriii iistiine sagyp ba§landa, gala derwezelerinin bi rinde bir uly kerwen goriinyar. Bu gelenler Tiirkiistandan, bay at turkmenlerinden bolan Muhammet Arslan bilen uly ogly Ysmayyl, kigi ogly Gara Aly we taypanyn beyleki adamlary. §aherin halky giiler yuzli Muhammet Arslany soygi bilen garsylayar. Ony Diyarbekiriii gozel bir yerinde yerlesdiryarler. Birnage wagtdan son, Muhammet Arslan uly ogly Ysmayyl begi oylendiryar. Bu toyda kigi ogly Gara Aly bolsa yerli ilatdan Mustapa beg diyen birinin ma§galasyndan bir gozel gyz bilen adagly edilyar. Gara Aly boyly-syratly palwan sypatly yigit bolup yetiryar. Atasy Muhammet Arslan ony hem oylendiryar. «Bir ay gegenson, tiirkmen begi ogluna kyrk giin, kyrk gija geken §eyle bir toy tutdy ki, Diyarbekir, belki, hig beyle toyy goren daldir». Wagt gegip, Gaira Alynyn ogly bolyar. Muhammet Arslan agtygynyn bolanyna oran §atlanyar. Toy edip, halky iiysiirip, agtygyna Hasan diyen at goyyar. Hasan bir ya§a yetende, Arslan beg diinyaden otyar. Ma§gala yasa batyar. Enesi agtygyny oran soyyar. «Garaoglanym, Garajaoglanym» diyip bokdiiryar. Sondan son Hasanyn ady Garajaoglan bolup gidiberyar. Garajaoglan iki ya§yna yetende, kakasynyn dogany Ysmayyl begin bir gyzy bolyar. Gyzyn adyna Zeynep dakyarlar. (gagalar ulalyp, mekdep ya§yna yetyar. Olar molla tutulyp okadylyar. Garajaoglan sekiz yasyna yetende, hayran galdyryjy geper §ygyrlar duziip ba§layar. Gara Aly oglunyn §ahyrgylyga we saza bolan howesini goriip, ona dutar alyp beryar we okde sazandany getirip, ona saz owretdiryar. Ene si §eyle ey goryan agtygyna Zeynebi mynasyp goryar. Gyzyn yiiziinde meni kop bolanson, enesi Zeynebe «Menli gyz» diyip yiizlenyar. §eylelikde, ona hem Menli at galyar. Iki dogan hem enelerinin soztini yykyp bilman, razy bolyarlar. Baharyn bir gozel gtini Garajaoglan bilen Menli gyz adaglanyar. Tiz wagtdan garry ene aradan gykyp, masgalany yasa batyryar. Birnage ay gegenson, Gara Aly hem aw awlap yorka, atdan yykylyp olyar. Garajaoglan ejesi bilen galyberyar. Onun yakyn hossary kakasynyn dogany Ysmayyl beg bolyar. Menli barha gozelle§ip, onun owadanlygy biitin towerege me§hur bolyar. Gara jaoglan Menli gyza gosgular go§up, saz diiziip, aydym aydyp beryar. 01 bolsa ho§ bolyar. Ysmayyl beg Garajaoglany halamayar. Dogany Gara Aly aradan gykandan son, has hem sowa^yar. Enesinin adagly edip gidenini yatlap, ona gar§y bir gare agtaryar. Ysmayyl beg «gowni agylar» bahanasy bilen gyzyny igki gala gogiiryar. Garajaoglanyn Zeynepden umydyny iizmek, umytsyzlyk netijesinde Diyarbekiri ta§lap gitmegini gazanmak maksady bilen igki galadan bir gep gezdirip yoren, 70 arabozar ayaly tapyp, ona birgiden pul beryar we Garajaoglanyn yanyna baryp, Zeynebin soygiisine biwepalyk edendigine ynandyrmagy tab§yryar. 01 ayal Ga- rajaoglany ynandyryp, yuregini ci$irip gidenson, Zeynebin yanyna baryar we Garajaoglanyn basga bir gyzy soyyandigi hakynda yalan sozlap, gyzy ynandyryar. Garajaoglan bilen Zeynebin siiyji arzuwlary, maksatlary pug bolyar.Garajaoglanyn ejesi oglunyn betbagtlygyna gaygylanyp keselleyar we basym diinyaden otyar.Ga- rajaoglan oylerini, oylerinin go^laryny satyp, bir at edinyar. Zeynep bilen gezen yerlerine yene-de birlay aylanyp gykyar. Diyarbekir bilen ho§la§yar we Mara§a - Bekir aganynka gelyar. Bekir aga: «Garajaoglan menin olen oglumyn yerine geldi» diyip, ony yiirekden soyyar. Bekir aga aydym-sazyn a§ygy. Biitin ma^galasy bilen iiy§iip, Garajaoglanyn aydymlaryny dinlap hezil edyar. Bekir aganyn gyzy Elif Garajaoglana a§yk bolyar.Gagajaoglan peydasyz Zeynebi yadyndan gykarmak iigin Elifi soymekgi bolsa-da, onun soygtisi ba§a barmayar, ytiregi etmeyar. Elifi gorse, Zeynep goz oniine gelyar. Garajaoglandan ayrylanson, Zeynep gaygy-gam bile saralyp-solyar, oler hala gelyar. Zeynebin giin-giinden haly agyrlasyar. 01 Garajaoglanyn adyny gaytalap- gaytalap, bir gi je jan beryar. Heniz Zeynep dirika. yone onun haly agyiiasanson. Ysmayyl beg oz eden i§lerinin yalnysdygyna diisiinmage. akylyna aylanmaga mejbur bolyar. 01 derrew Garajaoglanyn gozlegine adam iberyar. Emma bary gig bolyar. Zeynep basym ara dan gykyar, Ysmayyl beg hem olyar. Garajaoglanyn yzyndan giden adamlar idilp-sorap, ahyry ony tapyarlar we Zeynebin oliimi hakdaky ajy habary aydyarlar. Garajaoglan Ysmayyl begin hile- pirimlerine aldanandygyny, soygiilisinin oziinden ba§ga hig kimi soymandigini we durmu§a gykmandygyny bilip, zar-zar aglayar. Hyyanatyn, bikanunlygyn pidasy bolan soygiilisinin armanly oliimi yiireginde arman goyyar. §ondan son bar umydy, arzuwy ogyar. Dtinyade howes eder yaly hig zady galmayar. Dunyade bar guwanjy bolan Zeynep olenson, diinya goziine zyndan bolup goriinyar. Ajy habary e§idenson hem birbada oz yurduna ayagy gekmeyar. 01 hig zatsyz yeke. 01 yurtdan-yurda aylanyp yormegi maksat edinyar. Aydym-saz bilen gtintini gegiryar. Gamly konliini §onun bilen ko§e§dirmek isleyar. Teselli tapmak iigin kofehanalarda aydymgy bo lup hyzmat edyar. Bu dunnus? hem ony irizyar, son sergezdan halda yurtdan-yurda aylanyp yoreyar. Hig yerde mekan tapmayar, biri bilen durmu§ gurmak, ma§gala gurup ya§amak hakda pikir hem edip bilmeyar. In sonunda oz yurdy Diyarbekire gelip, ya§lygynyn, §adyyan, bagtly giinlerinin, ajy ayralygyn ba^lanan giinlerinin gegen yerlerine aylanyar. Soygiilisinin mazaryna zyyarat edyar. Ahyrda gozgyny halda diinyaden otyar. Gomii§i yaly «Karajaoglan ile Benli kyz» dessanynyn mazmunynda gahry manlaryn obrazlary ymykly islenipdir. Gahrymanlaryn etmisleri, hereketleri os- 71 durilipdir. §ol esasda hasiyetleri yiize cykarylypdyr. Gahrymanlaryn hereketleri anyk durmu§ wakalary bilen baglanysdyrylypdyr. Bu zatlar bolsa dessanyn Gara jaoglan hakyndaky beyleki dessanlara garanynda dogrugyl lygyny, hakykata yakyn- lygyny has guyclendiripdir.

§ahyryn doredijiligi

Garajaoglanyn, takmynan, 9000 setirden ybarat 500-e golay sygry bize gelip yetipdir. §ygyrlaryn hemmesi 11 bogunly we 8 bogunly gosgulardyr. Garajaoglanyn §ygyrlarynyn dili sada we dii§ntikli. Jahyt Otelli §ahyryn doredijiligine «dil hazynasy» diyip baha beryar. Garajaoglanyn eserlerinin kopiisi ozlerinin doredilenine 300 yyl gowrak gecendigine garamazdan, okyjylar kopgiili gine, esasan, dti§niiklidir. §eyle hem bolsa, onun eserlerinde dti§nuksiz arap-pars we tiirk sozleri-de bar. Beyle yagdayyn bolmagy tebigydyr. Osmanly illerin arasyn da ya§an §>ahyra tiirk geplesik dilinin tasir etjekdigi §iibhesizdir. Onun sygyrlarynda men-ben, mana-bana, bar-war, ormesar-belik, gowy-iyi, asty-alty, degmek-dokun- mak, diyr-der, gunca-tomurjyk, ulje-kiraz yaly gomu§lerde gabat gelyar. Garajaoglanyn dine bir §ahyr dal, eysem §ahyr-bagsy, belli dessancy-bag§y bo lan bolmagy-da miimkin. Yone onun oz diizen gosgularyny saza, hene salyp, aydyma owriip, olara ikinji bir ganat beren sahs bolandygy weli ol hakdaky ahli mag- lumatlarda nygtalyar. Muny sahyryn oz go§gularynda sol bir sozlerin, setirlerin, ahenleriii gaytalanyandygy hem subut edyar. Garajaoglanyn doredijiliginin tematikasy gin. Onun go§gularynyn agramly bolegini soygi hakdaky sygyrlar tutyar. Yone watana, il-gtine soygi, dostluk, agzybirlik, edep-ekram, tamiz ahlaklylyk meseleleri-de, watandan, il-giinden, soygiilinden ayra dusmegin ruhy azaplarynyn beyany-da sahyryn gosgularynda uly yz galdyrypdyr. Garajaoglanyn §ygyrlarynyn kop bolegi soygi meselesine bagy§lanypdyr. Soy gi §ahyr iigin beyik giiyg, ynsan durmusynyn lezzeti. Garajaoglanyn taryplayan gozelleri hyyaly duygular bilen wasp edilyan hiiyrlerden, perilerden yokarda duryan, hakyky diinyanin gozelleri. §ahyryn soyyan, hormatlayan gozelleri durmu§yn, ya§ay§yn bezegi, «ynsanyn kalbyny yagtylandyryan» beyik giiyg: Gyzlar gozel, gozel asly hiiyriiden, Yer yuziini lale, yasyl biiriiden, Kaswetli konliimin gamyn eriden, Garanlyk kalbymyn gyragy gyzlar. §ahyr gyzlaryn dine da§ky gozelligine-gorkiine, gormegeyligine mayyl bolman, olaryn el hiinarine, i§ine hem a§yk. Gyzlar dine durmusyn owadan bezegi bolman, oz zahmetleri, el hiinarleri bilen ony gozellesdiryan, bezeyan soygiili ynsanlar: 72 Gyzlar gozel, emma nagy§, i§ ile, Boynun donatyrlar tel kuma§ ile. Ptiskulli1, monjukly, yiije2 ba§ ile, Al, ya§yl gerdege3 giresi gyzlar.

Garajaoglanyn eserlerinde aydynlyk, ynandyryjylyk, anyklyk aydyn duyulyar. Onun §ygyrlaryndaky liriki gahrymanlar anyk hereket tisti bilen we durmu§ bilen baglanysykly goz oniine gelyar. Sahyryn sygyrlarynda suratlandyrylyan durmu§ wakalary gyzlar diinyasi bilen baglany§ykly. «Gyzlaryn» diyen go§gusyndaky:

«Sabahdan-saherden suwa giderken, U§iiyor barmagy, eli gyzlaryn» diyip baslanyan setirlerde anyk durmus wakasy suratlandyrylyar. Bu iki setiri okanynda, yany ukudan oyanan obanyn saher wagtyndaky gornii§i, irden turup, ma§galanyn - igerinin hysyrdyly i§lerinin eyyam kopiisini etmage yeti§en we ertirin cigregine barmaklary, yanaklary bimeme gyzaran isennir gyzyn sallanyp suwa bar§y goz oniine gelyar. Garajaoglanyn doredijiliginde anyklyk bilen birlikde millilik hasiyeti hem guygli. §ahyr gyz-gelinlerin gozelligini wasp edende, olaryn milli §ay-seplerini suratlandyrmagy unutmayar:

Garajaoglan ower, yene-de ower, Altyn sag baglary topuga deger, Ay ile bahs etmi§, giin ile dogar, Jenneti aglanyn nury bir gelin.

Garajaoglanyn halk aydymlary yaly oz-oziinden saza, hene go^ulysyp baryan sada hem geper dilde yazylan go§gulary liriki gahrymanyn §ahdagyklygy, keypi, yiirek josguny, hyjuwy bilen yugrulypdyr. Garajaoglanyn §ahyrlyk ussatlygyna goz yetirmek kyn dal. Onun doredijiliginde sazla§yk iigin mazmuny, geper menzetme iigin pikiri gurban etmek yagdayy az du§yar. Sahyryn doredij iliginin kopiisi, ine, seyle yakymly §ygyrlar.

Sowdiigim tistune dort lybas geymi§, Bir gara, bir yasyl, bir al, bir beyaz. Gozellere dort §ey adat olunmy§, Bir §iwe, bir jilwe, bir eda, bir naz.

Ahlidir husnuny muhalif etme, Mekdebi- irfandan bir gadam gitme, Sana bir soziim war, sakyn, unutma, Bir owren, bir owret, bir oka, bir yaz. 73 Karajaoglan diyr ki, bak jana girdim, Tomurjyk gtillerin guncasyn tirdim, Sowdugim gowsiinde dort ny§an gordiim, Bir alma, bir aywa, bir nar, bir kiraz. Durmu§y, ya§ay§y, diinyanin gozelliklerini belent hyjuw, tamiz duygular bilen soyen §ahyr zamanasynyn adalatsyzlyklarynyn, garyp-gasarlaryn agyr durmu§ ze rarly gekyan ahy-nalalarynyn deninden-de goz yumup gecmandir. Garajaoglan haramdan-halaldan agirt kop baylyk toplan harsydiinyalerin bol§uny, beglige yetenin il bahbidini unudysyny, zalymlygyny berk yazgarypdyr: Diinya benim diye zenginlik satan, Halal ekmegine haramlar gatan, Sonlardan sonraya beglige yeten, Zalym olur, il gadyryn ne biler. Diinyani, onun ba§ giinliikdigini, ahyrda harsydiinyalik bilen yygan mal- diinyani ta§lap gitmelidigini unudyp baylyk toplayan adamlaryn Hudayy unudyan- dyklaryny, olaryn ruzy-mag§ar giiniinde dowzah oduna yanjakdygyny, giinki beyle adamlaryn dowzah oduny §u diinyade eden etmisleri bilen gazanyp gidyandiklerini oran tasirl i beyan edyar: Garajaoglan melul, mahzun oturyr, Aglamakdan kendi ya§yn bitirir, Her kes ata^yny burdan goturir, О diinyade ata§ olmaz, nar olmaz. $ahyr yasan jemgyyetindaki yokary synp wekilleri bilen garyp gatlaklaryn arasyndaky gapma-gar§ylygyn we densizligin diiyp mazmunyna, esasy sebaplerine dii§iinmedik hem bolsa, beglerin zalymlygyny, garyplaryn horlany§yny yiirek awusy bilen beyan edipdir: Her nira bardymsa, dertliler aglar, Aradym jahany, dertsiz yok imi§. Bir ba§yma olsam, gam gekmez idim, Bir ben degil, jiimle alem peri§an. Garajaoglan adalatsyzlyga, zalymlyga, talangylyga gar§y alag tapman, her kimin ba§yna gelyan oliimi, ahyryeti yatladyp, tasir etmekgi bolupdyr. Diinyanin Siileymana hem galmandygyny yatladyp: «Aga-da bolsan, beg hem bolsan, §a-da bolsan, garyp hem bolsan, ahyry olmeli. Bu diinyade hayyr i§ et, ki§inin malyny iyme, ol diinyade sorag bardyr» diyip wagz edipdir: ..A ga olsa, pa§a olsa, beg olsa, Yakasyz gomlege sarylyr bir gun. 74 ya-da: Bu dtinyede adam ogluyam diyrsin, Halaly, haramy dynmayyn iyrsin.

Iyme il malyny, ir-gig werirsin, Igneden iplige sarylyr bir giin.

Garajaoglanyn doredij iliginin renbe-renligine goz yetirmek iigin onun owiit- -nesihat, ahlaky eserlerini hem owrenmek gerek. Sahyryn bu hili eserleri onun adamkargilik mertebesini, dtinyagaray§yny, dunnusa diisiini§ini, ahlagyny, edebi- ni, durmus tejribesini, jemgyyete bolan gatnasygyny kesgitlemekde uly ahmiyete eyedir. XVII asyryn jemgyyetgilik pikirlerinden ugur almak bilen birlikde, her hili durmus meseleleri, adamlaryn arkala§ykly aragatnasygy we asylly hasiyetleri hak da soz agyp, §eyle diyyar: Dinle sana bir nesihat edeyin, Hatyrdan, koniilden gegiji olma. Yigidin ba§yna bir i§ gelende, Any yat illere agyjy olma.

Bentde §ahyr oz bahbidini arap, yolda§yn hatyrasyny yere galmazlyga, ki§i gowniini yykmazlyga, ol bir bela sata§anda - kyn giin ba§yna dii§ende, ony illere jar edip yormezligc gagyryar. Sahyr jemgyyetgilik yerlerinde. mejlislcrdc -■ oturyly§yklarda gorum-gorelda eyermegi. edep saklamagy yatladyar. Marekcdc edilyan gurrunleri dinlemegi ba^armagy, oz ornuny, yagdayyny, geplejek gepini bilmegi tabsyryar:

Mejlisde aryf ol, kelamy dinle, II iki soylarse, sen birin soyle.

Bu jiimleler bilen Magtymgulynyn:

«...Aklyn bolsa, marekede az sozle, Kop soz seni il iginde har eylar» diyen parasatly pikirleri sazlasyp gidyar. Garajaoglan: «Elinden geldikge iyilik eyle» diyip, basardygyndan yagsylyk etmage, il-giin bilen ysnysykly, aragatnasykly yaâmaga gagyryar. «Eden yagsylygyiiy il unutmaz, halk senin gadyryny biler, halk matag giiniin hemayatgyii, ba§yna i§ diisende, arkadayanjyn bolar» diyip diiîindiryar: II aryfdyr yoklar senin bendini, Dagydyrlar duzagyny, bendini... 75 Garajaoglanyn eserlerini okanynda, onun kop ayragylyk gekendigine, hor- lanandygyna goz yetiryarsin. §ahyryn il-yurda bagy§lap yazan eserlerinin bir bolegini onun il-yurduny arzuwlap doreden §ygyrlary tutyar. Haysy sebabe gora bolsa-da, Garajaoglan mejbury yagdayda ilinden ayracylykda yasamagyn derdini gekipdir. 01: «Garajaoglan diyr ki gonanlar gogmez, Bu ayralyk bizden arasyn agmaz...» diyip §ikayat edipdir. Ba§ga bir gosgusynda ozunin yat illere dii§endigini, ayra lyk elinden yiireginin daglydygyny, kowum-garda§, ata-eneden, yakyn dostlaryn- dan mahrumdygyny, olse, yasyny tutjagyn yokdugyny, arman bilen goziini agyp gitjegini yazyar: Gitdim gurbet ile geri gelinmez, Kirn olup-de, kim galdygy bilinmez, Olsem gurbet ilde, goztim yumulmaz, Enem-atam, bir aglarym yok benim. Garajaoglanyn watan, il-yurt hakyndaky pikirlerini dine onun §ahsy yagdayy, yat illerde ayragylyk gekenligi bilen kesgitlap, netije gykarmak nadogry bolar. Beyle edilmegi onun il-yurda bolan soygiisinin gagini daraltmak bolar. Garajaoglanyn doredijiligi turkmen edebiyatynda gorniikli yz galdyrypdyr. §ahyr kop sygyrlary ozlerinin diiziiliî, mazmuny, one siiren pikirleri- manylary taydan tiirkmen halk aydymlaryny, turkmen klassyk sahyrlarynyn eserlerini yadyna salyar. Mysal iigin, Garajaoglanyn «Soymesem oldiim» sygrynyn kabir bendini alyp gorelin: Bir Iiift gozel gegen baglardan ary, Daramy§ ziilpiini, berm is tirnary, Ak gowsiin ustiinde Zem-zem pynary, Igsem oldiirirler, igmesem oldiim.

Karajaoglan diyr ki kendim ovvmayin. Josgun suwlar kibi bendim dowmayin, Gozel soyme diyrler, nasyl soymayin, Soysem oldiirirler, soymesem oldiim. $u ahende bolan tiirkmen halk aydymy bagsylarymyz tarapyndan kop aydylyar. §ahyryn bu go§gusy «§asenem-Garyp» dessanyndaky bagbanyn §aseneme yuzlenip aydan: «Men s6ymti§em ziba Senem adynny, Soysem oldiirerler, soymesem olem Ile me§gur bolan asyl zatynny, Diysem oldurerler, diymesem olem» 76 diyip ba§lanyan aydymyny we §ol aydym esasynda «Aygytly adim» kinofilmine girizilen Artygyn aydymyny yadyna salyar. Hut §eyle ahendaki aydym «Sayatly- -Hemra» dessanynda-da bar. XIX asyr tiirkmen edebiyatynyn gorniikli wekillerinin biri bolan Misgingylyjyn «Sagyn» atly gosgusynyn doremeginde hem Garajaoglanyn «Sagyn» atly §ygrynyn tasir edendigi barada aytmaga esas bar. Dogry, Giindogarda soygiili gozelin sagyny, ziilpiini taryplamadyk §ahyr az-azdyr. $onun iigin §eyle §ygyrlarda pikir taydan totanleyin menze§liklerin bolmagy hem mumkindir. Emma bu iki §ygyrda yagday beyle dal. §ygyrlarda pikir menze§liklerinden ba§ga-da kabir setirler sozme-soz gabat gelyar. Meselem, Garajaoglan:

«Gaflat basmy§, uyumy§syn, «Оуап» diye diirte sagyn» diyse, Misgingylyg: «Gaflatda galdym, yandym, «Оуап» diye diirte sagyn» diyyar. Garajaoglan: «Gaik, sowdiigim, geyin, gu§an, Diydiler sowdana dii§en» diyip yiizlense, Misgingylyg: «Gu§an, oglan, §itde gu§an, Dali bolar y§ka dii§en» gomiisinde yiizlenyar. Garajaoglan: «Bas gulaja karar eylar, Dort gulagdan arta sagyn» diyip taryplasa, Misgingylyg: «Bulut kimin tolkun urup, Dort barmakdan artar sagyn» diyip taryplayar. Gorniisi yaly, bu iki sygyrdaky menzeslikler, gabat gelmeler totanleyin yiize gykan zatlar dal. Garajaoglanyn tutu§ doredijiligine Misgingylyjyn belet bolandygyny tassyklamak kyn. Yone Garajaoglanyn ylhamyna yugrulan «Sagyn» atly sygryn, gontileyinmi ya-da gytaklayynmy, garaz nahili-de bolsa, Misgingylyjy jo§durandygyny, §ona menzes sygry doretmekde Misgingylyja hem oziinin §ahyrlyk ukybyny synap gormage itergi berendigini weli aytmak mumkin. Beyle yagday 77 Mollanepesin-de, Matajinin-de doredijiliginde duyulyar. Belki, Garajaoglanyn ganatly aydymlarynyn tasiri yetendir?! Saz sungaty bilen halk §ygryyetinin nepis tarlerini oz §ygyrlarynda uly ussatlyk bilen utga§dyran ajayyp turkmen §ahyrynyn - Garajaoglanyn edebi mirasy orta asyrlardan galan gymmatly yadygarlikdir. Garajaoglan zamanasynyn ke^bini okdelik bilen suratlandyran, halk arzuwlaryny, nazik soygini belent duygy bilen dabaralandyran §ahyrdyr.

XVIII ASYR TURKMEN EDEBIYATY

XVIII asyrda Tiirkmenistanda jemgyyet^ilik-syyasy yagday, ykdysady we medeni durmu§

1219-nji we 1222-nji yyllarda mongol basybalyjylarynyn talangylykly gozu§- laryndan son yurdun ykdysadyyetini, yakylyp-yandyrylyp harabagylyga owriilen obadyr §aherleri, yumrulan suw desgalaryny dikeltmek tiirkmenlere uzak asyrlaryn dowamynda ba§artmandyr. Bir tarapdan, seljuklaryn weyran edilen bir wagtky kuwwatly dowletinin yerinde son gurlan we mongol imperiyasynyn synmagy netijesinde giiyglenip ba§lan feodal dowletlerin (Hywa hanlygy, Buhara emirligi, Eyran §alygy) hali-§indi gegirip duran talangylykly gozu§lary, ikinji tarapdan, ykdysady kyngylyklar (suw yetmezgiligi, ori meydanlarynyn darlygy...) netijesinde ondan- -ona gogiip-gonup yormage mejbur bolupdyrlar. Turkmenler XVIII asyrda, esasan, Mangyslak, Ustyurt yerlerinde, Hazar denzinin demirgazyk, giindogar ginisliklerinde, Balkan, Etrek, Gurgen jiilgele- rinde, Kopetdagyn demirgazygyndaky Etek we Ahal towereklerinde, Tejen we Murgap deryalarynyn boylarynda, Amyderyanyn yakalarynda, Balhda, seyle hem Horezmin diirli etraplarynda, Garagumun sahralarynda ya§apdyrlar. Olaryn kabir bolegi Eyranyn denizyaka etraplarynda, Turkiyede, Owganystanyn demirgazyk etraplarynda yasapdyrlar. Hazir hem olar sol aydylan yerlerde, seyle hem Yragyn, Siriyanyn we beyleki arap yurtlarynyii, Hytayyn, Orta Aziya dowletlerinin kabir etraplarynda ya§ayarlar. XVII asyrda ba§lanan Tiirkmenistanyn demirgazygynda yasan turkmen taypalarynyn gunorta Tiirkmenistana kopgiilikleyin gogup gelmekleri XVIII asyrda hem dowam edipdir. Seylelikde, bu yerlerde onden ya§ap gelyan turkmen taypalarynyn taze gogiip gelyanlerin tasiri bilen giindogara we giinorta, demirgazy- ga, hatda giindogardan Mangy§laga tarap hem siiy§yarler. Mysal iigin, Amyderyanyn orta hem yokary akymynda, Badah^anda, Balkan etraplarynda ya§an kop turkmenler 1740-njy yyllarda Mangyslaga gogup gidyarler. Hazaryn kenarlarynda we gunorta

78 Ustyurtda yasayan tiirkmenlerin oran uly toparlary gundogar Tiirkmcnistana we demirgazyk-giindogara- Horezme siiysyarler. XVII asyrda Hazaryn yakasynda we gunorta Ustyurtda ya§an salyr ttirkmenlerinin kopiisi Horezme gogiipdirler. XVII asyryn ahyrlarynda, XVIII asyryn baslarynda on bu yerlerde ya§an yomut we teke taypalarynyn uly bolegi, eowdur tiirkmenleriniii kop bolmadyk topary kop suwly ekerancylyk etraplaryna- Kopetdag etek etraplaryna, esasan hem, Murgap jtilgesine siiy§iipdirler. Olar on bu yerde ya§an ozlerinin san taydan uly bolmadyk dogan taypalaryny gysypdyr- lar. Alili, yemreli, goklen tiirkmenleri we beyleki kabir has ownuk taypalaryn ad amlary bolsa bu suysmelerde kawagt olar bilen birlesipdirler kawagt topar bolup Gurgen, Horezm, Balh yaly alys yerlere gociipdirler. Umuman, XVIII asyr tiirkmen taypalarynyn ondan-ona suy§melerinin dowam eden we ahyrda tamamlanan asyry bolupdyr. XVIII asyr turkmen halkynyn esasy boleginin oturymly durmu§ yagdayyna ymykly gegen dowrtidir. Turkmenler XVIII asyryn biitin dowamynda diyen yaly Giindogaryn gon§y feodal dowletlerinin talangylykly gozu^laryna sezewar bolupdyrlar ya-da olaryn rayatlary hokmiinde ummasyz kop salgytlar tolapdirler. Mysal iigin, XVIII asyryn birinji yarymynda tiirkmenlerin ya§an yerleri towerekdaki iig feodal dowlet (Eyran, Buhara, Hywa) tarapyndan birsyhly ezilipdir we talangylykly gozu§lara sezewar edilipdir. Amyderyanyn orta akymynyii sebitlerinde ya§an ahli tiirkmenler Buhara emirliginin golasty hasaplanypdyr. Seyle elgaramalyk sonraky yyllarda-da, hatda XIX asyrda-da dowam edipdir. Murgap jiilgesinde, Etekde, Ahalda, §eyle hem Etrek, Giirgen sebitlerinde yasan tiirkmenler, kopleng, Eyran §alarynyn golastynda bolupdyrlar ya-da olaryn talangylykly gozu§lary zerarly tozdurylypdyrlar. Horezm- daki tiirkmenler bolsa Hywa hanlygyna garasly bolupdyrlar. Hazar denzinin giindogar we gunorta kenarlaryndaky sahralarda we Balkan daglarynyn towereklerinde ya§an tiirkmenler hem Hywa hanlygyna gara§ly hasaplanypdyr. Emma beyleki yer lerde ya§an tiirkmenlere garanda, bu towerekde we Ahalda yasan garwalar ozlerini belli bir derejede erkin hasaplapdyrlar. XVIII asyrda ozal Garagumun jiimmu§ine gekilmage mejbur edilen tiirkmenlerin uly bolegi yene gunorta Ttirkmenistana, Etrek, Gurgen, Kopetdag eteklerindaki suwly yerlere gogiip gelyarler. Horezmde ya§an tiirkmenlerin uly bolegi Tejen jiilgesine siiysiip gaydyar. Edil su yyllarda Hywa, Buhara hanlyklary igki feodal gozgalanlar, garwa taypalaryn cozuslary we tagt tistiinde yzy iizulmeyan tire-taypa goresleri zerarly butinley gowsayar. Eyranyn yagdayy hem bularynkydan gowy bolmayar. Syyasy taydan dumuksyzlyk emele gelyar. Ykdysady jahetden oran pese dii§en bu hanlyklaryn hokiimdarlary hyrag, talangylyk bilen yurdy dikeltmage calysyarlar. Gon§y feodal dowletlerin hokmiirowanlygynyii belli derejede gowsamagy tiirkmenlerin erkinlige bolan ynamlaryny, ozba^daklyga bolan ymtylyslaryny tazeden 79 oyandyryar. Adalat’hakdaky pikirlerin yuwa§-yuwa§dan osmegine sebap bolyar. Muny Dowletmammet Azadynyn, Magtymgulynyn we beylekilerin §u mesele bilen baglany§ykly doreden eserleri hem subut edyarler. Emma tiirkmenler emele gelen amatly pursatdan gowy peydalanyp bilmeyarler. Olaryn ozara birle§ip, bir dowlet emele getirmeklerine miimkingilik bolmayar. Da§ky du§manlar we yerli han-begler tiirkmen taypalarynyn birleîp, bitewi bir giiyje owriilmeklerine diirli yollar bilen pasgel beryarler. Olar ayratyn hem ori meydanlary we oturymly ya§ayy§ ugin amat ly yerler ustiinde yiize gykan urug, tire-taypa gapma-gar§ylyklary ojiikdiryarler. §u yagday tiirkmenlerin birle§megine, bitewi dowlet bolmak ugrundaky ymtyly§laryna diiypli urgy bolyar. Olar ozara on§uksyzlyklar sebapli, yene §ol gon§y feodal dowletlerin elgaramagynda galyarlar. Eyran, Hywa, Buhara bolsa ykdysady tay dan gow§an dowletler bolmaklaryna garamazdan, tiirkmenlerin agzalalyklaryny oz bahbitleri iigin doly peydalanyarlar. Olar, bir tarapdan, tiirkmenlerin arasynda urug, tire-taypa agzalalyklaryny ojiikdiryan bolsalar, ikinjiden, agzalalyklar zerarly has- da giiygden gagyan tiirkmen taypalaryny ka syyasat bilen, kop yagdayda bolsa giiyg bilen tozduryarlar. XVIII asyryn yigriminji yyllarynda Eyran, Hywa, Buhara dowletlerinin pese duêninden peydalanyp, engeme talangy toparlar ata gykyarlar. Ine, sol toparlaryn birine-de Nedir diyen tiirkmen yolba§gylyk edyar. 01 atlylary bilen ownuk taypala ry giiyg bilen oziine tabyn edip, Nedir han bolyar. Sonra ol Mary, Etek galalaryna hem yori§ler edyar, oz atlylarynyn sanyny artdyryar. Eyyam yigriminji yyllaryn ahyrlarynda ganhorluk, talangylyk bilen dabaralanan ady towerege yayrap baslayar. Bu dowurde ondan-ona siiy§meler we tire-taypa agzalalyklary zerarly mertebesi peselen tekelerin serdary Keymir kor teke-yomut agzalalygynyn gowsamagyna we bitewi bir giiyje owmlmegine uly itergi beryar. Onun sarpasy ulalyp, Nedir sany gysyp baslayar. Nedirin talangylyklaryndan bez bolan garamayak halk, kabir tasirli ownuk begler Keymir kori goldayarlar. Bu yagdayy asly Daraygezli owsar turkmenlerinden bolan Nedir onat duyyar. 01 ?undan son Eyranyn sasy Tahmaspyn hyzmatyna gegyar we basym Eyranda tasirli gosun serkerdesi bolyar. 01 tiz wagtda Eyrany tazeden guyglendiryar we 1736-njy yylda ozunin Owganystana, Yraga, Zakawkaziya yori§ eden giiygli gosunyna dayanyp, §a tagtyny eyeleyar. §undan son Nedir §anyn basvbalyjylyk syyasaty has-da rowaglanyar. Nedir §a esasy iinsi goûna berip, onun giiyji bilen Orta Aziyany, Hindistany, Zakawkaziyany oziine tabyn edyar. §aherleri, obalary tozduran, adamlary kopgiilikleyin gyran, gul-gymak edip, yurdundan ayra diisuren Nedir yene yzy tiziilmeyan ozara onûksyzlyklardan peydalanyp, Tiirkmenistany hem oziine tabyn edyar. Nedirin dowriinde tiirkmenlerin yagdayy has-da erbetle§yar. Onun tiirkmenlerin iistiinden agalyk etmek iigin goyan dikmelerinin zalymlyklary halkyn gahar-gazabyny guyglendiryar. Tiirkmenlerin 6zba§daklyk we erkinlik baradaky pikirlerine taze giiyg beryar. Nedir §anyn we onun dikmelerinin garsysyna birsyhly yaragly gozgalanlar turuzyarlar. Mysal ugin, 80 Keymir koriin yolba§gylygynda Nedir §anyn we onun goyan dikmelerinin gar§ysyna tekelerin we yomutlaryn gore§leri hakda halk arasynda kop rowayatlar bar. Emma Keymir kor olyar. Onun az sanly atlylary-da dargayar. §undan son Nedirin gazabyna gydaman, gunorta Tiirkmenistanda yasayan birnage turkmen taypalary yene demir- gazyga siiyûpdirler. Mysal ugin, yomut tiirkmenlerin kop bolegi §ol dowurde Hywa gogiipdir. Hywa hanlygy bolsa gogiip ya-da gagyp baryan tiirkmenlere dayanyp, Nedir §a gar§y syyasat yoredipdir. Nedir §a Hywany-da, Buharany-da oziine tabyn edipdir. Emma ona tiirkmenleri doly boyun egdirmek ba§artmandyr. 1743-nji yyl dan tiirkmenler Eyran dowletinin garsysyna ag-agan ba§ goteryarler. Nedir §anyn gar§ysyna ba§lanan bu gore§ Astrabatdan Horezme genii bolan biitin aralygy oz igine alyar. Nedir hem §eyle yagdaya gydam edip oturmayar. 01 guygli go§un bilen gozgalangy tiirkmenleri kopgiilikleyin gyryar. Olary rehimsiz talayar we Eyran §alygy iigin howpsuz diyip hasap edyan yerlerine gogiiryar. Bu ganhor §a 1747-nji yylda, oz tagtynda otyrka oldiirilenden son, Tiirkmenistanda birle§mek, 6zba§dak dowlet gurmak, adalatlylyk yaly pikirler has osyar. Agzybirlik, bitewi bir dowlet gurmak, adalatlylyk yaly pikirler anyk rowii§de, giinden-giinden tiirkmenlerin anyk durmusy bilen baglany§ykda ag-agan wagyz edilyar. Muna Azadynyn, Magrupynyn, esasan hem, Magtymgulynyn biitin doredijiligi aydyn mysal bolup biler. XVIII asyrda tiirkmenler, esasan, maldargylyk we ekerangylyk bilen me§- gullanypdyrlar. Olar goyun, gegi, kop bolmadyk mukdarda gylyal, sygyr, miiniilyan we gapylyan atlar saklapdyrlar. Olarda dowar mallar, diiyeler has kop bolupdyr. Amyderyanyn kenarlarynda ymykly oturymly yasaysa gegmankaler, her yylda Hywa hanlaryna on alty miin goyny salgyt hokmunde tolandikleri hem subut edyar. Ekerangylykda, esasan, bugday, афа, jowen, kop bolmasa-da, §aly, pagta, bak- ja ekinleri, miweli baglar bolupdyr. Maldarlar ekerangylar bilen haryt gomiiîndaki aly§-galy§lar edipdirler. (ârwalar mal, yiin, deri, bagana berip, ozlerine gerek eke rangylyk oniimlerini alypdyrlar. Yiinden mata, haly, palas yaly zatlar dokapdyrlar, diirli zerurlyklar iigin ulanylyan yupler, urganlar, kegeler (dii§ek, oy e§igi) edilipdir. Derilerden gon harytlar (mesi, adilc, gokay, garyk, kowii§, yelken, gayy§ gu§aklar, me§ikler, at esbaplary...igmek, telpek yaly zatlar) edilipdir. Diymek, maldargylyk oniimleri bilen baglany^ykly senetgilik hem tiirkmenlerde juda osen yagdayda bo lupdyr. Maldargylykdan onyan oniimlerin hig bir zady yrya edilmandir. Siiyt, gal, siizme, agarandan basga-da maldargylykdan gys aylarynda juda uly ahmiyeti bo lan gurt (siizmeden, agarandan) alnypdyr. Hur§luk iigin soylan mallaryn etlerini gowurma edip ya-da gigligine goynun arassalanan garnyna salyp, stinklerini bolsa kakadyp, kop aylap saklap bilipdirler. Ekerangylykdan alynyan oniimleri hem gomrular bir mowsumleyin peyda- lanmandyrlar. Olary guradyp-kakadyp, ki§mi§, ki§de, как...edipdirler. Pagtadan pamyk, pamygy egrip, egin-esik iigin mata dokapdyrlar. §unda haly-palas yaly zatlaryn er§inde, argajynda, yiiptinde meydan goplerinden hig solmayan renkler (boyaglar) yasap ulanypdyrlar. Kiinjiiden, gigitden juwazlarda yag gylcarypdyrlar. 6* 81 Bularyn hemmesi doredijilik zehinini talap edipdir. Ttirkmenlerde, ayratyn hem turkmen zenanlarynda §eyle uly zehin hem ukyp bolupdyr. XVIII asyrda tiirkmenlerin yasan aglaba yerinde keyikler, gyrlarda, dag eteklerinde we ona yakyn diizliiklerde bolsa gulanlar, saygaklar, ayraklar siiri-siiri bolup gezipdirler. Gu§laryn diirli gornti§leri adamlardan kan bir gacmaly hem oyt- mandirler. §eylelikde, tiirkmenlerin belli bir bolegi (han-begler, barly adamlar) aw awlamagy keypi-sapanyn bir gomii§i, giiymenje hokmiinde goren bolsalar, beyleki bir topary awgylygy ma§galanyn ekleng ge§mesi bolan bir kar hasaplapdyr. Suw boylarynda ya§an tiirkmenler balyk tutmak bilen hem me§gullanypdyrlar. Hazar denzinin yakasynda bolsa bekre, doky, tirana yaly gymmat bahaly balyklar tutulyp, olardan hojalygy dolandyrmak, ma§galany eklemek iicin peyda goriipdirler. Tiirkmenlerin belli bir bolegi satmak iigin nebit, nebitdakyl, duz, garaboyag yaly zatlary gozlap tapypdyrlar we gykarypdyrlar. Tiirkmenler dine bir ozara garwa-gomry (aly?-galy§) bilen onmandyrlar. Olaryn yasayan topragynyn iistiinden Russiya bilen sowda etmek iigin Hywanyn, Buharanyn, Balhyn, hatda Hindistanyn tajirleri eylak-beylak gegipdirler. Bu tajir- lerden giimrtik pajyny alan tire-taypa serdarlary kop peyda goriipdirler. Mundan basga-da, tiirkmenler Hywa, Buhara, Owgan, Eyran bazarlary bilen-de gatna§ykda bolupdyrlar. 01 yerlerde haly, nepis agar gakmen, bagana yaly zatlary satypdyrlar. Galla oniimlerini, matalar, don we gayry senetgilik oniimlerini satyn alypdyrlar. XVIII asyrda Ttirkmenistanda magaryf isleri oran pes derejede bolup, halkyn aglabasy sowatsyz galypdyr. Dine azda-kande barly adamlaryn gagalary ba§langyg sowady almaga miimkingilik tapypdyr. Azady, Magtymguly yaly yek-tiik adama dowriin yokary mekdebi hasaplanyan medreselerde bilim almak baârdypdyr. 01 medreseler hem, esasan, Buharada, Hywada yerle§ip, dini hasiyetli okuw jaylary bolupdyr. Hatda XX asyryn basynda hem tiirkmenlerin mun adamyndan yedisi sowatly bolan bolsa, onda XVIII asyrda Ttirkmenistanda magaryf i§inin juda pes derejede bolandygy oz-dziinden dii§niiklidir. Magaryf i sin in yza galaklygy yazuw edebiyatynyn 6sii§ini we onun halk arasyna golyazmalar arkaly yayramagyny onaysyz yagdaya eltipdir. Sowatsyz halka edebi eserleri, esasan, dilden yetirmek amatly bolupdyr. Bu meselede tiirkmenlerin arasynda bigak uly hormatdan peydalanan halk bag§ylary diysen uly rol oynapdyrlar. Bag§ylar halk doredijiliginin we klassyky edebiyatyn diirdanelerini kopgiilige yayradan, bizin nesillerimize yetirip gelen «janly ensiklopediyalar» bolup, turkmen medeniyetinin taryhynda agirt kop hyzmat gorkezipdirler.

£eper edebiyat

Tiirkmenlerin XVIII asyr edebi durmusy barada gurriin edilende, onun onki dowiirlerdaki edebi doredijiliklerden esli tapawutlanyandygyny ayratyn gorkezmek gerek.

82 §eyle ayratynlygyn biri XVIII asyr tiirkmen edebiyatynyn zahmetke§ halka oz gozgan durmu§ meseleleri, one siiren pikirleri, mazmuny, §eyle-de gepergiligi bilen yakynla§magydyr. Bu dowiir edebiyatynyn in uly wekillerinden Azady, Magtymgu ly, Andalyp, Magrupy, §abende, Gayyby, §eydayy yaly §ahyrlar, soziin doly manysynda, klassyk §ahyr adyny alyp, tiirkmen edebiyatynyn klassyky edebiyat hataryna girmeginde oran uly hyzmatlar gorkezipdirler. §ahyrlar oz eserlerinin mazmunyny durmu§ bilen baglanysykda i§lapdirler, zahmetke§ halkyn gepleyi§ dilinin esasynda geper seri§deleri bayla§dyryp, oz doredijiliklerini yonekeyden du^nukii we geper dilde yaybanlandyrypdyrlar. Azadynyn we Andalybyn Giindogar halklarynyn doredijiligi bilen baglany§ykly doreden sygyrlary, poemalary bolaymasa, galanlary, §ol sanda Magtymgulynyn sygyrlary, Andalybyn «Leyli-Meznun», $abendanin «Giil-Bilbil», §eydayynyn «Giil-Senuber» dessanlary muna mysal bolup biler. XVIII asyr turkmen edebiyatynyn many-gepergilik ayratynlygy barada giirriin edilende, onun hem mazmun, hem dtiztili? babatda halk kopgiiligine yakynla§andygyny ayratyn bellemek gerek. Bu ilki bilen, edebi doredijiligin oz mazmunyny halkyn arzuw-niyetleri, g6re§leri, dap-adatlary bilen baglany§dyryp alyp baranlygynda yiize gykan bolsa, ikinji tarapdan, onun diiziili§inin, hususan- -da, dilinin, geper seri§delerinin halk kopgiiliginin dil miimkingiliklerinden, halk doredijiliginin tarlerinden ugur alanlygynda goriinyar. Elbetde, bu dowurde ede biyat ugdantutma halk bahbidinden ugur alyp, ony gorap gyky§ edipdir diymek yalny§ bolar. Edebiyat uly yol gegmek bilen, oziinin synpy hasiyetini hig wagt yitirmandir. Edebiyatda halk bahbidini goran, halk bahbidinden ugur alan §ahyrlar we eserler bilen birlikde, barly synplaryn bahbidini gorayjy eserler hem bolupdyr. Emma ol eserler halk iginde ongakly rowaglanmandyr. Halkyn hemmesi diyen yaly sowatsyz bolup, kopgiilik dine oz gowniinden turyan eserleri yatdan aydypdyr we olaryn jemagata ginden yayramagyny gazanypdyr. Ruhanylaryn wagyzlaryny beyan edyan dini eserler bolsa kagyz yiiziinde galyp, omriinin gysgalygy, halk ara synda yayrayys oriisinin darlygy bilen hasiyetlenipdir. XVIII asyr tiirkmen edebiyatynda gozgalan meseleler barada giirriin edilende, onda diirli meselelerin orun alandygyny bellemek gerek. Olaryn iginde esasylary hokmiinde §u a§akdakylary gorkezmek bolar: 1. Il-halk, yurt baradaky watangylyk eserler. 2. Gahrymangylyk, edermenlik, gayduwsyzlyk baradaky eserler. 3. Agzybirlik, dostluk baradaky eserler. 4. Adalatsyzlyk, sosial densizlik baradaky eserler. 5. Adamlaryn gylyk-hasiyetleri baradaky owiit-nesihat hasiyetli eserler. 6. Soygi, soygiili gyz-gelin baradaky eserler. 7. §ahyrlaryn syyahatlary, baran yurtlary, yerleri baradaky eserler. 8. Diinya, diinyanin gurlu§y baradaky eserler.

83 9. Halk rowayatlary esasynda diirli meselelere degi§li yazylan eserler. 10. Dini rowayatlar ulanylan eserler. 11. Kopleng, dunyanin gurlu§y, halk rowayatlary, dini rowayatlar, taryhy wakalar bilen bagly sorag-jogap gornii^inde yazylan maglumatlar. 12. Durmusy §ygyrlar. 13. Taryhy wakalar, taryhy sahslar baradaky eserler. 14. Sahyrlaryn oz sahsy durmusy baradaky eserler. Diymek, XVIII asyr tiirkmen edebiyaty §ol dowrun durmu§ynyn uly me selelerine orun berip, ol barada seslenipdir. Ba§ orny watancylyk, gahrymangylyk, soygi hakdaky eserler, §eyle hem owiit-nesihat hasiyetli we sosial densizligi tankyt edyan §ygyrlar eyelap, §ol dowiir tiirkmen jemgyyetindaki in mohiim meseleler gozgalypdyr. XVIII asyr turkmen edebiyatynda agzybirlik, watangylyk, gahrymangylyk meselelerinin gozgalmagy, onun geper edebiyatda uly orun tutmagy oz dowrtinin taryhy, syyasy yagdayy bilen baglany^ykda bolupdyr. Malim bol§y yaly, Nedir sanyn hakimlik siiren dowriinde turkmenler onun talangylygyny, jebir-siitemini ba§laryndan gegiripdirler. Turkmenler bilen birlikde ozbekler hem zalym §anyn talangylyklaryna, zulum-siitemlerine gar§y bolek-bolekleyin hem, kopgiilikleyin hem gozgalanlar turzup, watangylykly gyky§lar edipdirler, onun gowy yaraglanan gosunyna berk gaytawul beripdirler. §eyle gozgalanlaryn, sowly gutaran mahallary hem bolupdyr. XVIII asyryn orta giirplerinde we ikinji yarymynda hem tiirkmen ler da§ky clubmanlaryn talangylykly yorislerinc gaytawul beripdirler. Seyle taryhy, syyasy yagdayda halkyn Magtymguly yaly ondebaryjy ogullary ahli tire-taypalaryn agzybirliginin, olaryn birle§en giiyglerine yolba^gylyk etmek ugin merkezle§en, adalatly dowlet gurlu§ynyn gerekdigine dii§iinipdirler. §onun iigin §eyle watangylyk pikirleri beyan edyan §ygyrlar hem §ol dowiir yagdayynda taryhy, syyasy durmu§ bilen baglylykda yiize gykypdyr. £eper edebiyat taryhy wakalara seslenipdir, olara oz garay§yny anladypdyr. Muna Magtymgulynyn, Magrupynyn, Sabcndanin, Seydayynyn watangylyk ahendaki §ygyrlary we epik eserleri sayatlyk edyar. XVIII asyr turkmen edebiyatynda uly orun eyelan meselelerin yene biri hem soygi, soyga wepalylyk baradaky mesele bolupdyr. Soygi meselesi halk doredi jiliginde we yazuw edebiyatynda gadymdan bari i§lenip gelyan mesele bolup, ol XVIII asyrdan onki tiirkmen halk doredijiliginde we yazuw edebiyatynda hem oran kop beyan edilipdir. XVIII asyr tiirkmen klassyky edebiyatynda soygi meselesi §ol dowrun dap-dessurlary, durmu§ §ertleri, adam hasiyetleri, §ol dowriin ahlak yorelgeleri bilen baglanysykda islenip, oziinde hakykylyk, dogrugyllyk hasiyetleri saklapdyr. Elbetde, §ahyrlar oz sahsy soygiilerini, soyyan gyz-gelinlerini, olardan ayra- lykda gelcyan azaplaryny, soygiilileri bilen du§u§mak isleglerini, howesini, emma du§u§yp bilmeyi§lerini, bir-birlerine yetmeklerine kop zatlaryn bowet bolyandy-

84 gyny we §. m. beyan etseler-de, soygini oz-ozliiginde guraksy ahende suratlandyrman, olara jemleyji pikirleri, dowriin soygi meselesine garay§y we dap-adatlary yaly jemgyyetgilik, taryhy ahmiyetli pikirleri hem sindiripdirler. XVIII asyr turkmen edebiyatynda onayly i§lenen meselelerin biri hem §ol dowriin durmu§ynda hokiim siiren sosial densizligin pa§ edilip, §ol densizlige gar§y hyjuwly sozlerin yanlandyrylmagydyr. Bu dowriin fahyrlary ozlerinin bu hili eserl erinde garyp halkyn agyr durmusyny biitin dolulygy bilen dogrugyl gorkezipdirler. §eyle etmek bilen olar, bir tarapdan, XVIII asyrda dowam eden durmu§ §ertlerini dogrugyl beyan eden bolsalar, ikinji tarapdan, ozlerinin ynsanperwer pikirleri bilen garyp halka duyguda§lyk bildiripdirler, olaryn «yaraly yiireklerine» melhem edipdirler. XVIII asyr turkmen edebiyatynda has kop, belki, in kop i§lenen mesele owiit- -nesihat, ahlak meselesidir. Muna, birinjiden, tiirkmenlerin ata-babalarynyii oran gadym dowiirden bari watansoyiijilik, mertlik, ygrarlylyk, ho§niyetlilik, myhmanparazlyk, il-giiniin bahbitlerine, ma§gala ojagyna wepalylyk yaly tamiz ahlak sypatlaryna ayratyn sarpa goyandyklary, munun halk doredij iliginin we yazuw edebiyatynyn eserlerinde tirg edilip i§lenendigi sebap bolan bolsa, ikinji tarapdan, tiirkmenler iigin §eyle hem syyasy, hem ykdysady kyngylykly dowiirde halkyn ahlak arassalygyny, onun asyrlaryn dowamynda kemala getiren bay ahlak daplerini gorap saklamaklygy, ony dowrebap osdiirmegi dowriin ozi geper edebiyatyn oniinde oran wajyp mesele hokmiinde keserdip goyupdyr. Umuman, XVIII asyr tiirkmen edebiyatynyn 6sii§ine ser salanynda, ol bu dowiirde zahmetke§ halkyn agyr, kyngylykly, gowgaly giinleri ba§dan gegirendikleri- ni, §ol yagdaylarda halkyn jiimmiisinden gykan Magtymguly yaly ajayyp §ahyrlaryn doredij iliginin esasy mazmunynyn dowriin wajyp meseleleri bilen baglany§ykda gelendigini gorkezyar. XVIII asyr turkmen edebiyatynyn gazanan in uly yen§i bolsa dowriin wajyp meselelerini arassa tiirkmen dilinde geper suratlandyryp bilenligindedir. Bu dowiirde tiirkmen edebi dilinin diiybiinin tutulanlygyndadyr. Bu dowiir edebiyatyn, turkmen dilinin §eyle bay, geper, sireli, §ahyrana dildigini subut edenligindedir.

Nurmuhammet Andalyp

Nurmuhammet Andalyp XVIII asyr turkmen edebiyatynyn taryhynda in kop dessan we poema yazan sahyr hokmiinde tanalyar. 01 «Leyli-Meznun», «Yusup- -Ziileyha», «Zeynelarap», «Babarow§en», «Melike-Mahrinigar» dessanlary, «Nes imi», «Oguznama», «Sagdy-Wakgas» atly poemalary, birnage liriki §ygyrlary bilen belli. §ahyryn gyn ady Nurmuhammet bolup, onun Andalyp (Bilbil), Garyp diyen lakamlary hem oziine kabul edip alandygyny «Yusup-Ziileyha» dessanyna we «Ne-

85 simi» poemasyna yazan giri§ setirlerinden gormek bolyar... Andalybyn durmusy we onun haysy dowurde yasap gecendigi barada takyk bir yazylan zat yok. Yone §ahyryn durmu§yna degisli 1941-nji yylda diirli yerlerden yazylyp alnan yazgylarda ol hakda su hili maglumat bar: «Andalyp diyen sahyryn ady Nurmuhammet, atasynyn ady Seyit Ahmet». Ikinji bir maglumatda aydylysyna gora, «Andalyp» arap dilinde «bilbil» diyen sozdiir. Takmynan, mundan 250 yyl ozal Koneiirgencde bir zor alym-§ahyr dorapdir... ol yaslygynda Giil atly bir periwe§e a§yk bolup, onun y^kynda kop-kop gazallar, muhammesler yazypdyr. Onun soygiilisinin ady Giil bo lup, ozi onun yzynda sergezdan gezeni ugin, oziinin tahallusyna Andalyp, yagny Giiliin pyrakynda sayrawcy bilbil at goyupdyr. §ahyr 1660-njy yylda diinya inyar. Andalybyn masgala durmusy, name kar edendigi, nirede okandygy, nahili ylym alandygy barada hig hili maglumat yok. Andalybyn hazirki elimizde bar bolan §ygyrlarynyn aglabasy soygi lirikasyna degi§lidir. Emma sahyryn durmusa degisli «Jykyr» diyen eseri ayratyn bellenmage mynasypdyr. Bu §ygyrda §oI dowriin dayhanlarynyn yagdayy, ondiiryan oniimleri, suw barada ulanyan gurallary suratlandyrylyar. Eserin igindaki «Siikiir Alla Anda lyp kyldy jykyr jowlan urar» diyen setir uns berilmage degislidir. Andalybyn §ygyr yazmakda in kop ulanan formasy muhammes-ba§lemedir. Andalybyn yigrimi alty muhammesinin yigrimi iki sanysy §ahyrlar Nowayynyn, Fizulynyn, Jamynyn, Ubaydynyn, Habybyn, Wepayynyn gazallaryna baglanan tahmys-muhammesdir. Andalybyn lirikasynda, yokarda gorkezili^i yaly, in saldamlysy muhammes formasynda yazylan go^gularydyr. Munun hem kopiisi tahmyslardyr. Tahmys yazy- landa, haysy hem bolsa bir §ahyryn gazaly alnyp, onun §ol iki setirinin onunden tahmys diizen adam oziinin iig sany setirini yazyar. $eyle bolanda, onki gazal for masynda yazylan §ygyr sonra onunden go§ulan setirler esasynda muhammes formasyna owriilyar. Andalyp dine munun bilen gaklenip durmandyr. 01 Nowayynyn gazaly esasynda miiseddes-altylama we miisemmen-sekizleme formada hem eser doredipdir. Tahmys yazmak onki §ahyryn pikirini gaytalamak, onun tayyar for- masyny, olgegini, rifmasyny ulanmak bolman, oziinin beyik §ahyrlaryn hatarynda dump bilyanligini gorkezmekdir. Andalybyn go§gularynda we dessanlarynda um umy bir hasiyet bar, ol hem hujuwlylyk, durmusa bolan howes, adamzada bildi- rilyan soygiidir. Ine, bu hasiyetler §ahyryn eserlerini howes bilen okamaga meyil doredyar.

«Leyli-Meznun» dessany

Andalybyn doredij iliginde ayratyn orun tutup, ol sahyryn ussatlygynyn in kamille§en dowriinde yazylypdyr. Eserin kompozisiya, gepergilik, ideya tay dan kamilligi, §owlulygy muiia giiwa gegyar. Andalybyn doredijiliginin hasiyetli

86 taraplarynyn biri-de, onun Giindogarda belli syuzetleri toplap, owrenip, olaryn esasynda epiki eser yazmagydyr. §eyle eserlerin hataryna «Leyli-Meznun» hem giryar. Leyli we Meznunyn uly, kop kyngylyklara sezewar bolan we tragik gutaran soygiisi hakda Giindogar halklarynyn arasynda diirli rowayatlar me§hur bolupdyr. §ol rowayatlaryn esasynda engeme §ahyrlar dessanlar, poemalar doredipdirler. Andalyp halk arasyndaky §eyle rowayatlardan okdelik bilen peydalanypdyr. §ol syuzetde yazylan diirli epiki eserleri okapdyr, owrenipdir. Solardan ruhlanyp, turk men halk doredij iliginin daplerine layyklykda ozbolusly, innan geper dessan doredipdir. Andalybyn peydalanan ge§melerini iki topara bolmek miimkin. Birinjiden, halk doredij iliginin eserleri, ikinjiden, yazuw edebiyatynyn yadygarlikleri. Halk doredij iliginin yadygarlikleri hokmunde rowayatlary we kabir halk dessanlaryny yatlamak miimkin. Leyli we Meznunyn soygiisi barada tiirkmenlerin arasynda rowayatlaryn belli bolandygyna bu soygiililerin atlarynyn turkmen sahyrlarynyn eserlerinde hali-§indi du§ gelmegi, olaryn obrazynyn diiypli, guniiur, pak soyginin simwoly hokmiinde ulanylmagy hem §ayatlyk edyar.

Dessanyii kop wariantlylygy

«Leyli-Meznun» dessanyn otuzdan-da gowrak warianty bolup, halk doredijiliginden alnan bu tema Andalyba genli-de birnage §ahyr tarapyndan i§lenilipdir. «Leyli-Meznun» temasynda beyik §ahyr Nyzamy Genjewi (1141-1203) 1188-nji yylda bir poema yazyar. Bu poema halk ertekisinden son, §u temada yazylan ilkin ji eser hasaplanylyar. Sonra Giindogaryn beyik sahyrlary Hosrow Dahlewi (XIII asyr), Abdyrahman Jamy (1414-1492). Aly§ir Nowayy (1441 1501), Muhammet Fizuly (1494-1556) we basgalar bu temany ozlerice tazeden i^leyarler. $eylelikde, «Leyli-Meznunyn» kop wariantlylygy emele gelipdir. . Dessanyn gvsgaga maznuiny. Bagdat bilen Basranyn aralygynda yerle§yan welayatyn iki sany hakimi bolupdyr. Olaryn ikisi-de uzak wagtlap perzentsizlikden zeyrenipditier. Giinlerin birinde olaryn birinin gyzy, beylekisinin hem ogly bolyar. Gyzyn adyna Leyli, oglanyn adyna Kays dakyarlar. Kays heniz gundagdaka Leylini soyyar. Kays bilen Leyli yedi yasa genii bir yerde terbiyelenyarler, sonra olaryn ikisini-de mekdebe beryarler. Bu ikisinin biri-birine bolan soygiisi giin-giinden giiyjeyar. Kays bilen Leylinin bu mahirli aragatna§ygy - soygiisi il arasyna yayrap, ahyry Leylinin ata-enesine malim bolyar. Mundan son ata-enesi Leylini okuwdan alyp galyar. Her giin mekdepde Leylini goriip, §at bolyan Kays indi tukat bolyar, iymek-igmek bilen hem i§i bolman, birnage giinden son mekdebi terk edyar. Yaz paslynyn bir giini oglanlar Kaysy, gyzlar Leylini gowiin agmaga baga gezelenje gykaryarlar, sonda bular biri-birlerini goriip, bihu§ bolup yykylyar- lar. Gyzlar Leylini husuna getirip oylerine alyp gaydyarlar. Kays esli wagtdan son husuna gelyar, gorse yanynda Leyli yok, ol yanyndaky yolda§laryny, oyiini,

87 ilini ta§lap, gole gykyar. Mundan son onun i§i-pi§esi golliikde ah gekip, Leylinin didaryny gormage zar bolup gezmek bolyar. Adalatsyz dowriin agyr siitemi ony Meznun edyar. 01 oylerine gelman, golde ya^amaga ba§layar. Ata-eneleri ozlerinin yeke perzentlerinin §eyle hala dii§megine gynanyp, ony буе getirmegin aladasyny edyarler we aldap oylerine getiryarler. Meznunyn ata-enesi Leylilere sawgy iberyar- ler, emrna Leylinin kakasy: «-Leylini jynla - gezip yoren diwana bermek nahili bo lar?... eger Kays sagalyp yigitler hatarynda gezse, Leylini berermiz» diyyar. Sonra Meznuny «sagaltmak» iigin birentek tebipleri, porhanlary, i§anlary gagyryarlar. Olar Meznuny Kaba alyp baryarlar. Meznun Kabeden ozunin derdini, yagny Leyli ni hayy§ edyar. Kakasy oglunyn «sagalmajagyna» goz yetirip, ony sol yerde taslap gaydyar. Meznun bolsa §ol yerde daglara, daglardan gol-beyewana tarap ugrayar. 01 gije-giindiz «Leyli-Leyli» diyip ah gekyar. Meznun gol-beyewanlarda yasayan haywanlary, gu§lary oziine yolda§ edinyar, olar bilen derdini payla§yar. Leyli hem oylerinde gamdan-gussadan yana giin-giinden saralyar. Meznunyn gol-beyewanda ag-yalanag, hor-homsy bolup nala gekip yormegi Leylini gam layyna batyryar. Leyli Meznunyn hal-yagdayyny bilmegi hayys edip, Zeyde yiiz tutyar. Zeyt oz dosty Meznunyn sergezdangylygyny ona habar beryar. Yaz paslynda bir giin gyzlar Leylini seyrana gykaryarlar. §onda awdan gaydyp gelyan beg ogly Ibn Salam malyn -pulun giiyji bilen Leylini almakgy bolyar. Emma Leyli Meznuna beren wadasynda berk durup, Ibn Salam bilen уasamajakdygyny ona giirt-kesik aydyar. Meznunyn Leyla asyk bolup, gol-beyewanda mesgen tutup, gaygy-gussa gekip yorenini Rum serdary Nowful esidyar. 01 a§yklara komek et mek maksady bilen go§un gekip, Leylinin kakasynyn iistiine gelyar. Uru§ Nowfulyn peydasyna gutaryar. Leylini goren Nowful Meznuna beren wadasyndan danip: «Bu gyz bu gezip yoren dalige haypdyr. Bular dek gozel gyz mana mynasyp» diyip, Meznuny oldiirip, Leylini ozi aljak bolyar. Emma serdaryn bu pikiri ba§a barmayar. Meznun ugin zaherlenen awuly §eraby bilmezlikde onun ozi igip olyar. Nowfulyn go§uny dargayar. Leylini bolsa ata-enesi alyp gidyar. Meznunyn kakasy oglunyn yagdayyna gynanyar, gaygylanyar. Ahyrda bolsa kesele dugar bolup olyar. Yaz paslynyn bir giini Leylinin obasy yayla gogyar, Leylinin miiniip baryan diiyesi tirkegden galyar we ol Meznunyn iistiinden baryar. Leyli Meznuna: «Men oz ayagym bilen oziim geldim, indi name maksadyn bolsa ayt» diyende, Meznun ony zor bilen obasyna ugradyar. Uzak wagtyn hasraty Leylini oliim halyna eltyar. 01 oltiminin on yanynda Zeyt halypa Meznuny gagyryp getirdyar we onun bilen ho§la§yar. Leyli olenden son, Meznunyn hem gaygysy-derdi has giiyglenyar. Birnage giin gegenden son Meznun hem olyar...

88 У «Yusup-Zuleyha» dessany

«Yusup-Zuleyha» syuzetinin yazuwly edebiyata girmegi irki orta asyrlara degi§lidir. Dessanyn irki syuzeti Gurhandan (12-nji stire) ba^lanyar. Bu syuzet dessan gornti^inde Alynyn «Kyssayy Yusup» diyen eserinde i^lenyar. Aly oguz ttirk- menlerindendir. 1310-njy yylda belli yazyjy Nasreddin ibn Burhaneddin Rabguzy «Pygamberlerin kyssasy» («Kysasyl-enbiya») diyen i§inin 15, 16-njy kyssalarynda «Yusup-Ziileyhanyn» syuzetini beryar. Bu yerde Gurhanyn syuzeti esas edinilyar. Edil Rabguzynyn syuzetinin esasynda-da Balhly yazyjy Dtirbek 1409-njy yylda bir dessan doredyar. Nurmuhammet Andalybyn «Yusup-Ziileyhasy-da» Rabguzynyn kitabyndaky syuzet esasynda yazylypdyr. Yakup §anyn alty ayaly, on iki ogly bilen bir gyzy bar. 01 hoktimet i§lerinde edi§i yaly, ma§galasynda-da adalatlylygy berjay etmeyar. In kigi ayaly Rahlyya- ny, ondan bolan gagalary beyleki ayallaryndan we olardan bolan gagalardan has artykmag sarpa bilen saklayar. Sonun iigin uly ayallarynyn biri, §emgunyn ejesi patysadan nagile bolyar. Y usuby kakasynyn oziinden son sa tagtyna gykarjakdygyny e§idenden son-а ol beyleki ogullaryny Yusubyn du§many edip goyyar. Yusubyn yoguna yanmasalar, olaryn §alyk mirasyndan mahrurn boljakdyklary bilen ytireklerini gi^iryar. §eylelikde, ma§galada elheng agzalalyk ba§lanyar. Doganlary Yusubyn kastyna gykyarlar. Olar Yusuby awa-§ikara diyip, gole gitmage razy edyarler. Yone kakalary Yakup bu gezelenje razy bolmayar. 01 Yusup entek ya§ diyip, ony sahra ibermejek bolyar. Emma Yusup: «Arkamda §unga agalarym barka, mana hig zat bolmaz» diyip, ozelenip duranson, olara rugsat beryar. Bir menzil yol gegenlerinden son, Yusubyn jebir- -jepalary baslanyar. Agalary ony iki yerden yenjip, azap baryny berip, oldiirjek bolyarlar. Ahyrda-da onun elini-ayagyny danyp, guya taslayarlar. Yone Yusubyn bagtyna Mtistire gegip baryan bir sowdagarin hyzmatgylary guyudan suw aljak bo lup, Yusuby gykaryarlar. Yusubyn doganlary gelip, ony gul hokmunde sowdagare satyarlar. Seylelikde, Yusup Miisiire diisyar. Bu yerde-de ona azap bary berilyar. Emma ahyrda Yusup Mustirin §a tagtyna eye bolyar. §ol yerde ol Ziileyha duryar. Ahyrda Yusup sowda ugin baran doganlaryna dusyar. Olary tanandan son, Ztileyhanyn-da rehim-§epagatlylygynyn goldawy bilen Yusup: «Bular-a mana jepa kyldylar, biz wepa kylarmyz. Olar hata kyldylar, biz hata kylmarmyz» diyip, doganlarynyn agyr giinalerini gegyar. Masgala yene birlesyar. Emma Andalyp Yusuby seyle agyr giin I ere salyp, Yakuby ruhy azaplara dugar edip, yene bir meselani orta gykaryar. Yakup hokmiirowanlygyndan peydalanyp, bir ken- ganly kempiri ynjydyar. Onun ogluny gul edip satyar. 01 kempir bolsa Hudaya yal- baryar. Sanyn adalatsyzlygy iigin ona jeza berilmegini sorayar. Asmandan ol kempire §eyle owaz gelyar: «Onun hem sower ogluny jyda kylarmen, ta senin oglun gelip, sana gowusyanga, anyn ogly Yusupny hem gow§urman». §eyle-de bolyar. Kempirin ogly Be§ir Musurde Yusuba dusyar. Yusup ony kerwene go§up, yurduna

89 yollayar. Ozi bolsa Yakuba ondan son gowu§yar. Bu yerde «Yakma bisersin, gazma diisersin» diyen halk payhasynyn hekayatynyn beyany berilyar. Andalyp Yakup obrazynyn iisti bilen hokmtirowanlary adalata gagyryar.

«Melike-Mahrinigar»

Bu eser soygi hakynda powestdir. Powestdaki hadysalar bizi VI asyra eltyar. Wakalar Hysraw §anyn dowriinde yaybanlanyar. Hysrow I Anu§yrwan (531-579) patysanyn dowri Eyran sasanidlerinin yokary derejede giilleyan cylsyrymly, bay medeniyetinin osen wagty bolupdyr. Bu medeniyetin doremegine Eyrana gara^ly halklaryn hemmesi, §ol sanda hem orta Aziyanyn ilaty aktiw gatna§yk edipdir. Andalybyn eserinde Anusirwan Adylyn gagasynyn bolmaysy hakynda gurriin beryarler. Yag§ylyklary iigin Huday ona bir gyz bagyslayar. Gyza Mahrinigar at goyyar. Mahrinigarin bolmagyna bagy§lanan dabaraly toy giini Anusirwan Adyl go§unyndan galyp, denzin gyrasynda gyzynyn ykbaly hakynda giirriin beren garra du§yar. Garry onun gyzyny nabelli arap Hemza durmusa gykarjaklygyny oniinden aydyar. Anusirwan du§man bilen garyndas bolmak islemandir. Ylayta hem, onun geljekki giyewisi ba§ga dinli bolupdyr (01 musulman, Anu§irwanyn ozi bolsa ot- paraz). Sa gyzyny iiznelesdinnek kararyna gelip, ona ko§k-bag salyp beryar we ony §ol yerde i§ledyar. Hemze bir giin Mahrinigari diiy§iinde goriip, ona a$yk bolyar. 01 dostlary bilen maslahatla§yar. Hemzanin dostlary ona gyzyny sorap, Anu§irwana hat yazmagy, eger razy bolmasa, ony uru§ howpy bilen gorkuzmagy maslahat beryarler. Olaryn arasynda uru§ ba^lanyar. Uru§da Anu§irwanyn tarapynda kop yurtlaryn Hytayyn, Hindistanyn, Balhyn we Haweranyn go§unlary bolyar. Uru$ uzaga gekip kop adam lar olyar we ur§un sony gelmeyar. Ahyrda Hemze Anusirwana hal yazyp, yara§yk teklip edyar. Eger-de Hemze Landahuny yesir edip getirse, Anusirwan ona gyzyny berjekdigini aydyar. Landahun giiygli go§un serkerdesi bolupdyr. Anusirwan bol sa Hemze ony onarmaz we §onun bilen hem toy bolman galar diyip umyt edyar. Emma Hemzanin dosty Baba Omar komege yetiryar. 01 jadygoyliik bilen owadan gyz g6mii§ine owriilip, go§un serkerdesinin miilkiine baryar, Landahuna hem onun meylisine gatna§an beyleki adamlara ukladyjy derman gaty§dyrylan §erap berip hu§dan gagyryar we olaryn gymmat bahaly zatlaryny alyp gidyar. Landahun gahar bilen oyanyar we ar almak iigin onun yzyndan ugrayar. Bu wagta genii Baba Omar haraza baryar. Baba Omar harazmana yzyndan yetip gelyan atly mana zor bilen gyzyny bermejek bolyar, men bolsa garry, ona oylenmek islemeyarin diyyar we harazmana es?igini galysmagy teklip edyar. Harazmanyn e§igini geyen Baba Omar harazyn gapysynda duryar. Andalybyn edebiyat meydanyndaky orny. Nurmuhammet Andalyp tiirkmen klassyky edebiyatynyn osiisinde uly orun tutyar. Onun ajayyp zehini, pahimi bilen

90 doredilen eserler: «Yusup-Ziileyha», «Leyli-Meznun», «Oguznama», «Nesimi», «Sagdy-Wakgas», «Kyssayy-Fyrgun», «Babarow§en», «Zeynelarap», «Jykyr» we ba§galar turkmen edebiyatynyn guwanjydyr. Nurmuhammet Andalybyn ede bi doredijiligi bilen turkmen edebiyatynyn naderejede osendigini gormek bolyar. Onda oz dowrtinin syyasy, ykdysady, jemgyyetgilik gurlu§ yagdayy, an-dii§tinjesi, psihikasy, dili belli derejede beyan edilyar. Bizin bag§y-sazandalarymyz Andalybyn sozlerine onlarga aydymlar doredyar- ler. 1991-nji yylda onun aydyma owriilen me§hur gosgulary «Aydymlar» ady bilen ne§ir edildi. Yygyndydaky aydymlar Andalybyn doredijiligini, turkmen halkynyn aydym-saz sungatyna nahili go§ant gosandygyny gorkezyar. 1989-njy yylda Tiirkmenistanyn Medeniyet ministrligi bilen Tiirkmenistanyn Suratke§ler birlesigi Nurmuhammet Andalybyn 325 yyllyk yubileyi mynasybetli bu beyik sahsyii sekilini doretmek boyunga konkurs yglan etdi. Ug tapgyrda gegirilen basle§ikde hudoznik Allamyrat Muhammedowyn §ahyr, filosof Andalybyn guniiur obrazyny agyan portret eseri kabul edildi. Gazakbay Yollyyewin «Garamazyda gopan gowga» eseri Andalybyn omri barada yatda galyjy maglumatlar beryar.

Dowletmammet Azady (1700-1760)

«Men oz bilyan turkmen yazyjylarymyn arasynda bilimi jahetden dine Magtymgulynyn atasy Dowletmam met Azadyny §onun (Abdysetdar kazy) bilen bir hatarda goyup bilerdim, hatda ondan-da bir mertebe yokarrakda goymakdan gaytjak dal» /V. Sam ovlowic Dowletmammet Azadynyn omri Dowletmammet Azady XVIII asyr turkmen edebiyatynyn gorniikli wekili bo lup, 1700— 1760-njy yyliar aralygynda yasap gegipdir. Onun terjimehalyny doly beyan edyan yazgy ya taryhy maglumat yok. $eyle-de bolsa, Magtymguly Pyragy oz §ygyrlarynda («Atamyn», «Azadym hany») atasy hakda azda-kande maglumatlar galdyrypdyr. Mundan ba§ga-da, kabir halk doredijilik eserlerinde we edebi yazgylarda Azada degi§li rowayatlar, yatlamalar bar. Oz yurduny, il-halkyny jan-dilden soyen beyik ynsan hakda halk onlarga rowayat doredip, §ahyryn doredijiligine, il- -halk oniindaki bitiren hyzmatlaryna mynasyp baha beripdirler, onun adyny sohrat lybasyna beslapdirler. Yone halkyii dilinden alnan rowayatlara mydama taryhy maglumat hokmunde garamak bolmaz, giinki olaryn biri-birine gapraz dii§yanleri- de, hakykatdan daslasyanlary-da, §ol bir rowayatyn birnage adamynyn adyna ay- dylyanlary-da bar. Seyle-de bolsa, halk arasyndan yygnalan maglumatlar, yatlama lar, esli derejede, sahyryn durmu§yny dogry owrenmage miimkingilik beryar. 91 Dowletmammet Molla

Magtymguly Yonacy (1654-1720)

Dowletmammet Azady (1700-1760)

Ilki ayalynyn ady Orazgiil

c<3 N Q h d o3 3 3 c 3 Г"1 N СЛ с/ > Д о W) 5b •O В Д Д i- , £ N c о J—i ■4—> a o3 od 5-( s < o a < :c 3 c d 3 N О a 2 с s Q ( / >

Dowletmammet Azady tiirkmenlerin goklen taypasyndan bolupdyr. 01 bu taypanyn XVIII asyryn birinji yarymynda Etrek deryasynyn boyunda oturymly ya§ay§a gegmage ba§lan dowriinde ya§apdyr. Halk rowayatlarynda berilyan maglumatlara gora, Azadynyn kakasynyn adyna Magtymguly Yonagy diyer ekenler. 0 1 garyp bolup, gtizeranyny talabangylyk etmek arkaly dolandyrypdyr. Yonagy oz garynda§larynyn birine uzak wagtlap hyzmat edenden son, oy eyesi onun kemally yigitdigine goz yetiryar we agasynyn gyzyna oyeryar. Magtymguly Yonagynyn §ahyrgylykdan hem habary bolup, onun «Gerkezin» atly go§gusy bizin dowriimize gelip yetipdir. §ahyr bu go§gusynda oziinin oniip-osen yerine, il-halkyna bolan gaksiz soygiisini bildiryar. Yaylymy yakyndan, argysy dasdan, Barysy howesdir garwadar gogden, Gyzyl diiye ener bozlap yanba§dan, Hig yeri kiiysetmez jayy Gerkezin.

92 Gok yantamy siirtip gawun ekerler, Gtindogardan giinbatara gekerler, Gonakly toylara bizi elterler, Adyny gykar men ar§a Gerkezin. Bu eser gegmis edebiyatymyzy owrenmekde oran ahmiyetli bolup, ol Mag tymguly Yonagynyn zehininin kamille§en wagty yazylandyr diymage miimkingilik beryar. Go§gynyn iki asyrdan-da kop wagtdan bari dilden-dile gegip gelmegi sahyryn durmus cesmesinden ylham alandygyny, ilinin gowniinden turandygyny a§gar edyar. Magtymguly Yonacy, esasan, dayhancylyk, at esbaplaryny yasamak we kiimu§ ussagylygy bilen me§gullanypdyr. Yonacy kyrk alty yasyna baranda, yagny 1700-nji yylda onun bir ogly bolyar. Oglana Yonagynyn kakasynyn adyny - Dowletmammet diyen ady dakyarlar. §eyle- -de bolsa ony atasynyn ady bilen baglylykda «Garry molla» diyip atlandyrypdyrlar. Ol edebiyatymyzyn taryhynda Dowletmammet Azady ady bilen rnesburlyk gazanyar. Magtymguly Yonacy altmys alty ya§ynda aradan gykyar. Onun ya§an wagty 1654—1720-nji yyllara gabat gelyar. Magtymguly Yonagynyn ogly Dowletmammet (Garry molla) yedi yasyndan baslap oba mekdebine gatnap ugrayar. Oba mekdebini tamamlap, Dowletmammet dayylarynyn maddy taydan komek bermegi bilen Hywa medreselerinin birinde okayar. §ol dowurde ol turki dilinin yazuw edebiyatynyn dilini, arap we pars dillerini onat owrenyar. §ol dillerin usti bilen dini ylym bilen birlikde Giindogar §ahyrlarynyn, taryhgylarynyn, pelsepegilerinin eserlerini mazaly 6zle§diryar, oz doredijiligini hem §ol yol bilen baglany§yklylykda dowam etdiryar. Dowletmammedin esasy kari dayhangylyk bolupdyr. §onun bilen birlikde, ol oba mekdebinde oglan okadypdyr. Oglan okatmak bolsa §ahyra dostluk, agzybirlik, il-halka hyzmat etmek yaly asylly pikirleri ya^lara iindemage miimkingilik doredipdir. Dowletmammedin arassa ahlakly, kigigowiinli adam bolandygyny, mugt eklenje asyl-ha meyil etmandigini halk dilinden alnan maglumatlar habar beryar. Muny Magtymguly hem atasyna bagyslap yazan sygyrlarynda tassyklayar: Agyr dowletlere koniil goymady, Bu dunyanin e^retini soymedi, Esgi §aldan artyk pu§e§ geymedi, Ahyryet oyi boldy kasdy atamyn. Dowletmammet Azadynyn ba§da§ ayalyna Orazgiil diyer ekenler. §ahyryn Orazgiil ayalyndan, ol hakda sonky yygnalan maglumatlara gora, on gagasy (Ab- dylla, Mammetsapa, Sanyyaz, Magtymguly, Gayryguly, Durdunyyaz, Annas, Ziibeyda, Bayram, Garagoz) bolupdyr. Ba§da§ ayaly aradan gykandan son, Dowlet mammet asly Orenburgly, sol wagtlar Hywada yasan gazak ayala oylenyar. Gazak ayalyndan hem iki ogly (Yary, £aky) bolyar.

93 Dowletmammet Azady gagalarynyn il halar, asylly adamlar bolup yeti§mekleri ugrunda alada edipdir, olara asylly terbiye beripdir. Beyik alym, ynsanperwer sahyr 60 yasap, 1760-njy yylyn mart ayynda aradan gykyar. Magtymguly kakasynyn oliim ine bagyslap yazan «Atamyn» elegiyasynda §eyle yatlayar: Altmy§ ya§da, nowruz giini, luw yyly, Turdy ajal, yolun tusdy atamyn. Bu diinyanin i§in eylemis beli, Omriinin tanapyn kesdi atamyn. Azady oz doredij iliginde adyllygy, rehimdarlygy, asudalygy, agzybirligi, ysny§ykly aragatna§ygy iindapdir. Hazire genii toplanan maglumatlara gora, Azadynyn doredijiligi «Wagzy-Azat», «Hekayaty-Jabyransar», «Behi§tnama» we go§gy bilen yazylan kigenrak eserlerden hem-de az-owlak kigi gowriimli §ygyrlardan ybaratdyr. «Wagzy-Azat» eseri sahyry we onun yasan dowriini goz oniine getirmek iigin oran ahmiyetli eserdir.

«Wagzy-Azat» eseri Dowletmammet Azadynyn doredijiliginin merkezinde onun «Wagzy-Azat» poemasy duryar. Bu kitap §ahyryn akyl-payhasynyn kamillige yeten, edebi-doredijilik zehininin giillap osen yyllarynda, takmynan, 1753-1754-nji yyllarda doredilipdir diyip gaklamak miimkin. Bu eser alty miine golay setir go§gudan diiziilip, ol mesnewi gorniisinde, aruz olgeginde yazylypdyr. Poema mynajat bilen ba§lanyp, Hudaya bolan soygi bildirilyar we ondan rehim-§epagat dilenyar. §ahyryn ulanan bu usuly Giindogar edebiyatynda ozaldan dowam edip gelyan dapdir. Azady «Wagzy-Azat» eserini dort baba boltipdir. Sahyr eserin girisinde durmu§da dort san bilen baglanysykly bolan we bolyan zatlary agzayar: Muhammet pygamberin dort garyyarlary bolupdyr, jandarlaryn dort ayagy bar, oy dort ganatdan, jay dort di- wardan ybarat. Umuman, Gtindogaryn gadymy pelsepesi diinyanin gurlu§yny dort maddadan: toprakdan, suwdan, howadan, otdan ybarat diyip dii§undiryar. Azadynyn hem ahli diinyagaraysyny beyan edyan «Wagzy-Azat» kitabyny dort baba bolmegi §unun bilen bagly bolsa gerek. Eser §ahyryn hasiyetlendiri§ine gora, §eyle boliinyar: I bap dowlet patysalai barada; II bap baylaryn garyp-pukaralara hayyr, komek etmelidikleri barada; III bap ylym we alymlar hakynda; IV bap derwii§ler dogrusynda. t Azady eserini dort baba bolse-de, ondaky one siirulyan meselelerbuboltini§den has da§a gykyar. Kitapda §ahyryn XVIII asyrda ya§an turkmen halkynyn durmusyny gowulandyrmagyn ahli ugurlaryna diyen yaly deglip gegilyar, dernelyar.

I bap. Paty§alar barada. «Wagzy-Azat» kitabynyn birinji babynda ozbas- daklyk, asudalyk, yurdun ykdysadyyetini gowulandyrmak barada asylly pikirler yoredilyar. 94 Azadynyn dowriinde turkmen halky kop gowgaly gtinleri ba§dan gegiripdir. Beyleki birnage yurtlar bilen birlikde tiirkmen topragyna gan gaykan Nedir sa tagta gykmanka-da, ol olenden (1747y.) sonra-da, dagynyk ya§an turkmen ili basybalyjy han-beglerin talaw, olja, hyrag meydany bolupdyr. Azady zahmetke§ halkyn han- beglerin jebir-siiteminden azat bolmagyny islapdir. Dagynyk yasan tiirkmen tire- lerini, taypalaryny, uruglaryny birikdirmage, bir bitewi, merkezle§en dowlet gurmaga, merkezle§en dowleti bolsa adalatly edara etmage gagyrypdyr. §ahyr halkyn ykbalyny gozmekde adyl ya-da zalym paty§a, hakim tarapyndan edara edilmeginin onyn we tersin netijelerinin iistiinde durup gegyar. Azadynyn pikirige, paty§a, han adyl bolmaly hem-de dowleti adalatly edara edip, oziine §an-§6hrat gazanmaly: Halk iizre gun hakim otursa bir ar, Adyl ile hokiim eylegey leylu-lahar. Hakim olganlar jahanda adyl ola, Bezegey Yer yiizuni adyl ile. Tiirkmen halkynyn hor-homsy ya§amagynyn, ykdysady we medeniyet ba rada yza galmagynyn esasy sebabini Azady onun dagynyk ya§amagy, hut §onun iigin-de da§ky talangylara gaytawul bermage mumkingiliginin bolmanlygy bilen dii^iindiryar. 01 oz ilde§lerine milli dowlet gurup, ozygtyyarly, agzybir ya§amagy maslahat beryar. Azady tireleri birle§dirmek, bitewi dowlet gurmak barada pikir yoredende, ilkinji nobatda, hemma den goz bilen garayan adyl patysanyn zerurdygyny nygtayar. 01 patysanyn yurtda uly wezipani yerine yetirmelidigini bellap, ony yolaggylaryn yolba§gysyna, gosunyn serdaryna menzedyar: Aza§ur, yol ahli rahbersiz ola, Dagylur, ledger ki serdarsyz ola. Azady halk bilen patysanyn arasyndaky aragatnasygyn ysnysykly bolmalydygyny nazarda tutup, hakimiyet basynda oturanlardan jemagatyn gowniini tapmagy, onun rayyny yykmazlygy, ona hormat goymagy talap edyar. Bir koniilin §i§esin her kim doger, Durmay anyn iistiige lagnat yagar. Kabe weyran etmeden miin mertebe, Bir koniil yykmak yamandyr, ey dede! Konliin algyl mert isen, mumiinlerin, Konli gamhana bolan gamgynlaryn. §ahyr kisinin gowniine degmekligin umumy isin bahbidine zyyan yetiryan- digine gowy dii§iinipdir. 01 ynsanyn adamkargilik mertebesinin kemsidilmegini yazgarypdyr. Dowletmammet Azady dowleti edara etmekde kabir demokratik hasiyetli pikirleri-de one siirupdir. Sahyr yasaysyn, dowlet durmusynyn diirli

95 meselelerini dogry, gownejay gozmekde kopguligin pahiminin uly ahmiyetinin bardygyny ayratyn nygtayar. Yurt hakimlerinin her bir meselani halka gene§ip, maslahatla§yp, bilelikde gozmegini arzuw edipdir. §ahyr kopgiiligin akylynyn bir yere jemlenmeginin we ondan peydaly netije gykarylmagynyn tarapyny galyar.

Pady§ah emir, wezir jemg eylegey, Her biri i§ tedbiri diyip soylegey. Anlary birle gene§ kylmak gerek, Andan ol i§ tedbirin bilmek gerek. Bes gene§, kylmakda kopdiir menfagat, Yah§ylarda bergey ol sah maslahat. Bes genes birle bitgen i§ler heman, Bitmegey ok, nayza birle biguman.

Bu yerde i§in kopgtilige sala salynman, gizlin edilmegini yazgaryar. Azady her hili gyl§yrymly meseleleri-de yarag ulanmazdan, payhas bilen, birek-birege du§uni§mek arkaly goziip bolar diyen pikiri aydyar. Onun ylalasyga, maslahata beren uly bahasy bizin gunlerimizde hem oz ahmiyetini yitirenok. §ahyr pikirini kopgiilige has du§niikli yetirmek iigin adamlaryn durmu^da hali-§indi ulanyp duran i§ usullaryna yiizlenyar, yagny dowlet meselelerini dtiwne, maslahaty bolsa ony gozmeli barmaklara menzedyar. Azadynyn gormek isleyan paty§asy ekerangylyk i§lerine-de uly uns bermeli. §ahyr tiirkmenlerin XVIII asyrda maldargylykdan oturymly durmu§a gegip ba§lamagynyn mohiim ahmiyetine dii§unip, eserinde ekerangylygy gineltmekligi yorite mesele edip goyupdyr. 01 ekerangylyga yaramly yerlerden peydalanmaga, ondan kop hasyl almaga yardam bermelidigine gormek isleyan paty§asynyn iinsiini gelcyar. Umuman, patysanyn aladasy kop bolmaly. 01 ilata zyyan beryan ogrulary, sowda kerwenlerini talayan garakgylary jezalandyrmaly, amana getirmeli, kopgiiligin parahat zahmet gekmegini iipjiin etmeli:

Bolmagay tajirlerin yoly aman, Kylmasa teblisini §ahy-heman. Yol uranlar birle ogrusyny §ah, Kesmese, oltiirmese her saly-mah. Yagny zalym kanatyn yolgu gerek, Ten jefalarda aryg kylgu gerek.

Yene-de, Azadynyn pikirige, paty§a oz permanlarynyn yerlerde amala a?yrylysyna gozeggilik edip durmaly. Ony barlamak iigin patysa oziini tanatman, halkyn arasyna gykmaly, ilatyn ya§ay§yna syn etmeli, kopgiiligin bahbidine hyyanat

96 edyanleri jezalandyrmaly. §ahyryn bu pikiri dowriine gora dogry garayy§dyr. Sebabi ol, birinjiden, hakimin adyl bolmagyny iindese, ikinjiden, onun yerli emeldarlaryn galp maglumatlaryna ynanyp oturmazlygyny isleyar. II bap. Baylaryn garyp-pukaralara hayyr, komek etmelidikleri hakynda. Turkmen klassyky edebiyatynyn taryhynda Azady durmusy, synpy meselani ilkinji we 6zbolu§ly beyan eden §ahyrlaryn biridir. 01 orta atan meselesini, ya§an jemgyyeti bilen baglany§ykda, oz dini dtisiinjesinin esasynda gozmekgi bolyar. Dowletmammet Azady barly we garyp gatlagyn arasyndaky gatna§ygy gowulandyrmak islaninde, ilki adimini baylara nesihat etmekden ba§layar. 01 barly adamlaryn oz baylyklarynyn belli bir bolegini mataglere bermegini (olaryn malyn- dan-baylygyndan yslam dininin talaby boyunga zekat bermeklerini) isleyar. Eger §eyle edilse, yoksullaryn giini yagsylanar diyip dii§iinyar. §ahyr baylara adamkarcilikli bolmagy nesihat edip, olaryn oz harajatlary bilen yurtda uly ilin derdine yarar yaly birnage mohiim i§ler gegirmeklerini isleyar. Azady bu yerde kopgtiligin bah bidi iigin eden i§leri sebapli baylaryn jennete barjakdygyny aydyp, meselani dini ahende teswirlese-de, ol ilkinji nobatda garyplaryn peydasyny goz oniinde tutyar. 01 iki gatlagyn arasyndaky gatna^ygy kadala§dyrmagyn basga yoluny tapman, dowri bilen baglany^ykly, dini wagyzlara yiiz uryar, ony horlanyanlaryn peydasy iigin ulanmakgy bolyar. Dowletmammet Azady yoksullara komek etmek barada giirriin edende, bar- lylary rehimli bolmaklyga gagyryar. 01 sahylygy ynsanyn borjy hasaplayar. Gurp- ly adamlaryn oz emlaklerinden bigarelere mydama berip durmaklaryny isleyar, §u onat adamkargilik iigin Azady olara «jenneti» wada beryar, bir ajy doyurmaklygy we ona egin-e§ik bermekligi haja gidip gelmek bilen den hasaplayar. Beyik akyldar «Wagzy-Azat» kitabynyn II babynda adamlarda tamiz ahlaklylygy terbiyelemegin in gyl§yrymly g6mii§lerini saylap, ata-ena, birek-birege hormat goymak, dogan-garynda§y, il-giini sylamak, ussadyn gadyryny bilmek yaly mohiim meselelerin iistiinde yorite dump gegyar. Azady ata-ena mahirli bolmagy, olara hemi§e hormat goymagy, ak yiirekden hyzmat etmegi her bir perzendin oniinde borg edip goyyar. §ahyr: «Tanry haky bolsa parzydan eda, Ata-ene haky hem kyrk, ey dede!» diyip, perzendin ata-ene oniindaki jogapkarli hyzmatyny kyrk borg bilen kesgitleyar. Azady her bir gagadan oz ata-enesinin oniinde perzentlik borjuny berjay etjek bolsa, ata-enesini razy etmek islese, onda su kyrk borjy hokmany suratda yerine yetirmegi talap edyar. §ahyr perzendin ata-ene ontindaki kyrk hak-borjuny dort topara boliip, her topary hem ona bolup beryar:

97 Kyi eda ata-enanin kyrk hakyn, Hak tagala dergahinde bol yakyn. Ten biledir on haky, dahy ony, Ttilge wabeste bolar, bilgil muny! Onusy koniil biledir, onusy mal, Bargasyn hyzmatda kylgyl payy-mal. 1. Ten- hereket bile bitmeli hak-borg: Dinle indi tendaki haky onyn: Biri hyzmat, biri hormatdyr, bilin. Birisi permanyny tutmakdyr ol, Biri neyhinden yrak bolmakdyr ol. Biri razy bolmasa, kylma sapar, Her tarapdan gelse biri, gar§y bar. Bol §erik, yedinji ger gitse yola, Qagyrarsa, sekizinji tiz gele. Dokuzunjy, onunjy mohummatyn anyn, Kylmayyn tahyru-tahsyr bitgerin.

2. Dil-soz bilen bitmeli hak-borg: Biri owazyndan oz owazyny, Bar, belent kylmay, gotergil nazini. Birisi gustahwar soz diymegil, Birisi adyn tutup gagyrmagyl. Soz diymekni ana gatyg eylemey, Ytiziine bakyp, garar, soz soylemey. Ho§lug-yum§aklyk ile soz diygey. «Et» diyip, «Etme» diyip soz diymegey. Yiiziine garsy anyn tiiykiirmeye, Giilmek ile yanynda pynkyrmaya.

3. Gowiin-duygy bilen bitmeli hak-borg: Konliige wabeste haklar bu tutar: Biri anyn mahriden konli erer. Ikilenji dost tutmaklykdyr any, Bilgey any bu konltinin soltany. §adymanlyk kylsa, §at bolgay olar, Gaygyly bolsa, tukat bolgay bular. Kop sozi birle anyn dar olmagay, Hem jepalar etse, gahry gelmegey. Derdi birle anyn hem dertli bola, «Ynjydar «diyip, ini gorkuly bola. Kowluna hem paline anyn taky, Hig hylapat niyet etme, ey ahy! Ajyzu-pir olsa hergent ol ata Bar, uzyn ya§yn dilegil, ey petal

4. Mal-maddy zatlar bilen bagly bitmeli hak-borg:

Biri budur-ol atanyn ortiisin Yah§y etgey oziinin ortiisiden. Hem tagamyn oz tagamyndan yene, Yah§yrak etgey, muny dinlesene. Mahazarda her tagamy yahsyrak, Gel towazyg birle alnynda byrag. Aryzusy herne bolsa, kim anyn, Bes daryg etmey serenjam eylegin. Hem magy§atynda ne bolsa gerek, Sagy edip ol nesneni tapsa gerek. Dunyesi-bary anyn sary sagyk, Gollaryny hem ana kylgay agyk. Bes razy bolsun diyip ata-ene, Hem tasaddyk eylegey yarlaryna. Hem garda§lary, alarnyn dostlary, Myhmanlyk eylegey anlary. Hasta bolsa, istegil sagatlygyn, Hem doga birle tasaddyk kyl yagyn.

Akyldar §ahyr bu bellan kyrk hakyny, borjuny her bir gaganyft, perzendin gysarnyksyz berjay etmegini isleyar: U§bu kyrkdan bolmasa bir bja, Haky odelmez alarnyn muddaga. Dowletmammet Azadynyn adamlary, gagalary terbiyelemelc baradaky owut- nesihatlary oz dowriinde-de, hazir-de oran ahmiyetli. §onun iigin Azadynyn ata- enani hormatlamak baradaky owiit-nesihatlaryny, perzendin oniinde goyyan kyrk hakyny-borjuny yerine yetirmek her bir gaganyn, perzendin mukaddes borjudyr.

99 Azady yaslar iigin gayynata, gayynene hakda-da hazir hern ahmiyetini yitirmeyan nesihatlar edyar: Hem dahy gayyn atanyn hormaty, Yzzat etgey, ol giyew bolgay gaty. Hem ga§ynda biedeplik kylmasyn, Biedep soz sozleyiban gtilmesin.

Elgaraz, hem parz bolar anyn haky, Konliin alsyn her kim bolsa miittaky.

Kitabyn II babynda adamy terbiyeleyan, ona hiinar owredyan, durmiisa ataryan ussatlaryn hyzmatlary barada oran asylly pikirleri one stiriipdir. Azady:

«01 ikisin bildin, ustadyna gel, Mal-u-janyn hem munun yolunda sal. Malu-janyn hyzmatynda kyl nisar, Du§egin oziin yolunda, bol gubar. 01 ikewden ilgeri tut huzmatyn Hyzmat et, al rayygan hak jennetin. Dahy ustadyna dik-dik gozleme, Biedep soz alarga sozleme. Hem edepsiz olturyp hem turmagyl, Hem yanynda kimseni gagyrmagyl. Ten era jan dek eziz tut, ey ki§i, Gul kibi hyzmatynda dur yazu-gysv. Elgaraz, parzdyr sana anyn haky, Odegil ten-jan bile, ey muttaky!» diyip, §agirde, hiinar owrenyane yiizlenyar we ussadyna hormat goymagy, onun gadyryny bilmegi, ona sarpa goymagy iindeyar. Akyldar §ahyr agzybir masgala, garynda§Iyk gatnasyklarynyn jebis bolmagy bilen gaklenman, ol gon§y-golamlaryn, il-gi'miin, butin halkyn hem agzybir, bir-birine hormat goyup ya§amagyny islapdir. Bu ajayyp pikirlerini §ahyr §eyle anladypdyr: Gardasa rehim eylemek wajyp erer, Omiir birle ryzkyny hem artdyrar. Gon§y-yu-garda§lara rehim eylegil, Merhemet kyl, lutf ile ho§ soylegil. Bar, ula garda^laryiiga oziini, Her biriden ayama ho§ soziini.

100 ... Hem olar ahwalyny soramak gerek. ... Dost-u-yazan bargasyn gormek gerek. Yuz sowutman bir-birinizden heman, Bolmanyzlar bir-bire hem bet giiman, Bir-birinizge dahy etman siitem Gelse goldan, bir-bire eylan kerem. Tutmagay siz bir-biriniz masgara, Hem utandyryp, ytiztin berman yere. Azady adamlaryn agzybir, ylalasykly ya§amagyny, birek-birege eserdeii, ga- rasykly, yumsak gowiinli, eli acyk bolmaklygyny, yagsy-yaman giinde birek-bi- rekden habar tutup durmaklaryny nesihat edyar. Adam bolup sahylygy, birek-birege komek edyan, goldaw beryan yiiregi yumsaklygy, ynsanperwerligi bilen yurdy abadanla§dyrmak, ilatyn maddy hal-yagdayyny gowulandyrmak isleyar.

Ill bap. Ylym we alymlar hakynda. «Wagzy-Azat» kitabynyn iigiinji baby §ol dowriin ylmyna we alymlaryna bagys?lanypdyr. Azady oz durmu§ tejribesi, sowady, dtistinjesi boyunga ylma hem-de onun durmu§daky ahmiyetine yokary baha beripdir. Ylmyn diinya goz yetirmekde, yagsy-yamany, haky-nahaky seljermekde adamlara komek edip biljekdigine §ahyr ynanyar. Azady ylma bolan garay§yny diirli denesdirmelerin iisti bilen §eyle beyan edyar:

Sahyby Giindiz isedir-ylym giin Agyk eylar gormage batyl goziin. Sahyby gije bolursa-aydyr ol, Row§en oldur hem yaman, hem yah§y yol. Eyesi bolsa beden, oldur yiirek, Hana bolsa eyesi, oldur derek. Gowre bolsa eyesi, ol-janydyr, Eyesi il diysen, ol-soltanydyr. Ger gus olsa-wu ylymdyr ganaty, Hem ylymdyr jiimle alem zynaty.

Azadynyn iindeyan ylmy dini ylym bolup, §ahyr dini osdurmek, ony gin yayratmak ugrunda jan edipdir. §ahyr oz dowriinin umumy yorelgesi bolan dini ylmy - Huday hakyndaky ylmy keramatly hokmunde wasp edipdir. §ol sebapli- de bu ylym ady bile halka hyyanat etmeli daldigini ya-da dine hususy bahbidini arap, ona perdelenmeli daldigini nygtayar. Dowletmammet Azadynyn beyan etmegine gora, ylym, magaryf seyle gin, ony nage dowam etdirsen, fonga-da gowy. §ahyr ylymly adama - kop bilyane-de, az bilyane-de yiizlenip, onun ylym iigin

101 yadawsyz i§lemelidigini maslahat beryar. 01 amalsyz, nalajedeyin, ylym iigin perwaysyz dara§yp, ondan ba§ gykaryp bilmeyanleri ile-giine hayyrsyz, durmu§ yoluny ansyrmayan, kor, nadan adamlar hasaplayar. Sonun yaly-da, ol harsydiinya, gara nebsinin yesiri, hile-pirim bilen mal-miilk edinyan amalsyz mollasumaklaryn haywandan tapawudynyn yokdugyny, §u tetelli mollasumaklardan heder etmeli- digini nygtayar: Alym kim agmalydan yok ny§an, Gowredir kim, yok tutur iginde jan. Yagny bil haywany yah§yrak, Bolsa aklyn, bolawer andan yyrak. Gel gagawer, etme ahry te§wii§i Yanta§ar sen, di§lar anlar, ey ki§i. Azady ylym we alymlar barada oz pikirini ayan edeninde, ilatyn olara nahili garamalydygynyn iistiinde hem durup gegyar. Onun pilcirige, adamlar ozlerine ylym owredyan alym bilen peydasyz alymyn parhyny bilmelidirler, olaryn ikisine-de den garamaly daldirler. Soyeni soymeli, soymedigin ozi yaly bolmaly. Ilat oziine akyl beryan, yag§y wagyzlar edyan alymyn toweregine iiy§meli, onun gadyryny bilmeli. Onun ylmyndan owrenmeli. Yag§ylyk ediji alymyn uzak ya§amagyny dileg etmeli, basaryp bilyan hajatyny bitirmeli. Su yerde Azady ylym beryan alymlary oziinin nahili soyyandigini beyan edip §eyle yazyar: Yetse anlaryn ayak kef§i mana, Siirme kylsam tozuny gozden yana. Gordiimiz yaly, XVIII asyryn feodal jemgyyetinin garankylygynda Azady tiirkmen halkyny §ol dowriin ylmy esasynda sowatly etmek meselesini goyup, bu ugurda basardygyga aladalanypdyr. Onun goz oniinde tutyany dini ylym bolsa-da, hut §ol dini ylmyn yonekey kadalaryny owrenen adam hem ruhanylaryn oz bahbitleri iigin dini yoyyandygyny anladyardy. §onun iigin §ahyryn «Wagzy-Azat» eserinde lcopgiiligi ylymly, sowatly bolmaga gagyrmagy oz dowriine gora ondebaryjy hasiyetlidi. Onun dowriindaki sowatly adamlaryn ugdantutma hemmesinin ozlerinin bar giiyjiini dini sohratlandyrmaga bagyslan «alymlar» bolmandygyny, olaryn ara synda halk bahbidini aran alymlaryn hem kop bolandygyny §ol dowriin maglumatlary gorkezyar.

IV bap. Derwu§ler hem pakyr-pukaralar hakda. «Wagzy-Azat» kitabynyn dordiinji babynda derwii§ler hem pahyr-pukaralar barada gurriin berilyar. Derwii§ soziinin anladyan manysy «Tiirkmen dilinin sozliiginde» (A§g. 1962y.) §eyle dii§iindirilyar: «Dinin adyndan diwanalyk edip yoren galandar, gapy-gapy aylanyp yoren geday». Emma Azadynyn goz oniinde tutyany yone bir «hiiw-hak» diyip aylanyp yorenler dal. Onun gtirriinini edyani ylymly-bilimli, dini yorelgeleri, 102 Allatagalanyn pendini wagyz edip yoren, sabyrly «hem §irin», agyk gowiinli, dunyanin ahli e^retinden, gozelliginden oziini mahrum edip, hor-zar ya§ap yoren derwu§ler. Munun hut §eyledigini babyn ba§ynda §ahyryn ozi hem beyan edyar. Azady oz dowrtinin zahmetke§lerinin igki hem da§ky zalymlar tarapyndan ezili§ine perwaysyzlyk bilen garamandyr. §ahyr olara bu gozgyny yagdaydan nadip halas bolmalydygyny salgy berip bilmese-de, zahmetke? halkyn giin-giizeranynyn gowy bolmagyny, olaryn hormatlanmagyny islapdir. Yagny anlary hakykat sahy bil, Bes bu garankynyn rowsen mahy bil. Dolan ayga menzese, gor gyn pakyr, Bagzysyn yyldyzga bil, gorme hakyr. Oz giiniini dolandyrmak iigin durmusyn agyr labryny gerdeni bilen gekmage mejbur edilen pukaralary Azady sada, sap yiirekli, adamkargilik mertebesi artykmag.yasayys iigin diirli nygmatlary ondiiryan adamlar hasaplayar. §ahyr baylyk-garyplyk, onun diiyp kokleri, ezyan hem ezilyan synplaryn bir- birine garaysy, gatnasygy barada pikir yoretmeyar. Emma ol garyplaryn zahmetinden kop zadyn onyandigine, olaryn barlylar topary iigin yeke-tak gazang ge§mesidigine, dine zahmetke§ halkyn jepaly zahmetinin hasabyna baylyk yygnanylyandygyna goz yetiripdir: Ger pakyrlar bolmasaydy diinyede, Bes helak bolgaydy baylar, ey dede. §onun iigin olary asgermezlik etmeli dal, olaryn gowniine degyan soz aydyp, mertebesini peseltmeli dal: Anlama her kim tekepbir eylese, Kast edip ya bir yaman soz soylese, Eyleyir Tanry har anlarny ozi, Bolmaz anlarga nesip ugmah yiizi. §ahyr bu bapda birek-biregi goldamak, hormatlamak, sylamak we gowy aragatna§ykda bolmak baradaky pikirlerini jemlap, garyplaryn ulusyny-da, kigisini- -de sylamagy hemmelerden talap edyar: Bolsa oziinden ulug, sangyl atan, Bolsa kim senden kigik, sangyl botan. Ger senin birle barabar ya§, Bil, dogan saygyl goziin iistiinde ga§. Azady «Wagzy-Azat» kitabynyn ahyrynda ony okanlara, dinlanlere gowy arzuwlar edyar. Oz kitabynyn dort bapdan ybaratdygyny, onun yazylan yylyny we adyny:

103 «Hatm olundy bu kitap tort bap iize, Bizden olsun yadygar ahbar iize. U§bu nazm igre eger sorsan sene, Miin yiiz altmys yedi erdi, bilsene. Bu kitap ismin nedir diyip sorsan ad, Goydular adyn munun «Wagzy-azat»» diyip yorite belleyar. Azadynyn «Wagzy-Azat» kitabynda il-halk hakyndaky aladalary, belent ynsanperwerlige yugrulan pikirleri XVIII-XIX asyr tiirkmen §ahyrlarynyn doredij iliklerinde hem oziine mynasyp orun alypdyr.

Magtymguly Pyragy (1733-1783)

Tiirkmenistanyn Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedow: «Magtymguly Pyragy soztin gtiyji, gudraty bilen Sygryyet aleminde ady ar§a galan beyik akyldar §ahyrdyr. Magtymgulynyn sygryyet alemi - tiirkmen edebiyatynyn buldurap akyan, gunnur mana we geper soze te§ne kalplary gandyryan децте».

Gtindogaryn §ygyr sungatyny baylasdyrmakda we dsdiirmekde uly hyzmat eden soz ussatlarynyn biri tiirkmen halkynyn milli guwanjy beyik Magtymgulynyn doredijiligi §ahyryn oz ya§an dowriinin one gykaran mohiim meselelerini many- -mazmun hem gepergilik taydan yokary derejede beyan edyanligi, umumadamzat bahbidini goldayan pikirlere yugrulanlygy bilen ahmiyetlidir. Dowrebaplyk sahyryn eserlerinin baky hemrasy bolup galyar. (giinki halkyn ykbaly bilen ebedilik baglany§dyrylan geper miras wagt synagynyn oniinde ba§ egmeyar. Magtymgulynyn halkyn durmu§-ya§ay§yny gowulandyrmak, watangylyk, ahlak pakligi, soygi, mertlik, gahrymanlyk, yurdy 6zba§dak edara etmek, agzybirlik, myhmanparazlyk, zenan mertebesi, zahmetsoyerligi, salyhatlylygy, edepliligi' we gayry meselelere degisli aydan pikirleri bizin giinlerimizde hem tamiz owaz bilen yanlanyar, taze §6hle bilen sugla sagyar. §ahyryn: «Hyzyr gezen golde iller yayylsyn, Yurt binamyz gayym bolsun, goyulsyn... » diyen sozleri arzuwlygyndan indi hakykata owruldi. Turkmenistan Garassyzlygyny gazandy. Yurt binamyz gayym gurlup ba§landy. Ulkamiz oz baylygyna ozi eye bolmaga, ykdysadyyeti, halkyn hal-yagdayyny galkyndyrmaga tarap ynamly gadam urmaga miimkingilik tapdy.

104 “Magtymguly Pyragy soziin giiyji, gudraty bilen sygryyet aleminde ady ar§a galan beyik akyldar sahyrdyr. Magtymgylynyn §ygryyet alemi - turkmen edebiyatynyn buldurap akyan, gunnur mana we geper soze te§ne kalplary gandyryan ge§mesi“. Magtymgulynyn 6mn-durmu§y. Turkmen halkynyn beyik §ahyry Mag tymguly Pyragy goklen turkmenlerinin gerkez tiresindendir. 01, takmynan, 1733-nji yylda Gurgen deryasynyn boyunda, Hajygowsan diyen yerde eneden doglupdyr. 01 omriinin kopiisini Etrek, Gurgen, Garrygala sebitlerinde gegiripdir. §ahyr «Alemge belgilidir» diyen §ygrynda: «Yaz geler, wagt-da gider, gaflata gykmy§ gozlerim, Agayyn diysem, agylmaz, ne agyr uykulydyr Bilmeyen soranlara aydyn bu garyp adymyz: Asly-gerkez, yurdy-Etrek, ady Magtymguludyr» diyip, oz adyny we niredendigini, kimlerdendigini aydyar.

Magtymguly baslangyg bilimi we terbiyani atasy Dowletmammet Azadydan alyar. 01 bu barada: «Ylym owreden ussat-kyblam pederdir» diyip yazyar. Magtymguly ilki oba mekdebinde okayar. Onun ilkinji mugallymyna Nyyaz- salyh diyer ekenler. Magtymguly oran yiti zehinli bolupdyr. 01 diirli kitaplary irginsiz kop okayar. Kakasyndan, ejesinden we obanyn garry adamlaryndan kop-kop halk rowayatlaryny, go§gy-gazallary, erteki we nakyllary howes bilen dinlapdir, owrenipdir. 01 kakasy Dowletmammet Azadynyn doreden eserlerinin kopiisini yatdan owrenipdir. Magtymgulynyn zehinliligine, okuwa howesliligine goz yetiren Dowlet mammet onun ylymly adam bolup yeti§meginin aladasyny edipdir. XVIII asyrda Etrek, Ahal, Mary sebitlerinde guygli medreseler bolmandyr. §onun iigin hem Dowletmammet Azady oz ogluny ilki Halajyn Gyzylayak obasynda yerlesyan Id ris babanyn medresesine okuwa iberyar. Magtymguly bu medresede birnage wagt okayar. Sonra ol §ol wagtky Giindogaryn uly ylym we medeniyet merkezlerinin biri bolan Buhara gidyar. Buharanyn oran uly abrayly medreselerinin biri bolan Gogelda§ medresesine okuwa giryar we onda iki yyl okayar. §ahyr §ol medresede ders beryan siriyaly turkmen Nury Kazym ibn Bahr bilen tany§yar we dostla§yar. Emma medresedaki miiderrislerin, talyplaryn tertip-diizgiininin bozuklygy sebapli iki dost medresani terk edyarler. Sundan son olar Tiirkmenistanyn giindogaryn- dan ta Garrygala baryanga syyahat edyarler. Tiirkmenlerin diirli tire-taypalarynyn durmus-yasayyslary, dap-dessurlary, edim-gylymlary bilen yakyndan tany§yarlar. Kop yerde turkmen ya§ululary, tasirli adamlar bilen giirrtindes bolyarlar. Sonra

105 Magtymgulynyn dogdulc mekanyna gelyarler. Birnage wagt Azadynyn yanynda bolanlaryndan son, iki dost Garry mollanyn ak patasyny alyp, Owganystana tarap yola dii$yarler. Magtymgulynyn «Oglum-Azadym» atly aydysyk hasiyetli gosgusynda atasyna yiizlenip: «Jylawdary bolam Yazyrhan pirin, Koniil gusy perwaz urar pakyryn...» diyyan setirlerinde agzayan Yazyrhan pir, megerem, Nury Kazym bolsa gerek. 01 yerden hem olar Hindistana baryarlar. Bu yerde olar alty ay bolyarlar we Kabilin (hazirki Owganystanyn paytagty Kabul) iisti bilen Ozbegistana-Margelan, Samar- kant saherlerine syyahat edyarler. Tiirktistan saherinde bolup, Hoja Ahmet Yasawy medresesinin miiderrisleri bilen du§u§yarlar, ahyrda yene Buhara gelip, esli wagt bolanlaryndan son, Hywa §aherine gidyarler. Buharanyn «Gogelda?» medresesinden gaydandan son, barybir, duypli bilim almak howesi §ahyry oz erkine goymandyr. §onun iigin ol hem Hywadaky «§irgazy» medresesine okuwa giryar. Bu medresede iig yyl okandan son, Magtymguly yzyndan atasynyn oltimi hakyndaky ajy habary e§idip, «§irgazy» medresesi bilen ho§la§yar. Bu hakda §ahyr oziinin «Gozel §irgazy» diyen belli §ygrynda §eyle yazyar: Mekan eylap, iig yyl iydim duzuny, Gider boldum, ho§ gal, gozel «§irgazy». Otiirdim gysyny, bahar-yazyny, Gider boldym, ho§ gal, gozel «§irgazy!». Kamil bolup, serenjamlyk kylyp men, Mu§fygyndan-ol pederden galyp men, Kabamden ayrylyp, jyda bolup men, Gider boldum, ho§ gal, gozel «§irgazy». Magtymguly sundan son ikinji gezek syyahata ugrayar. 01 Merkezi Aziyanyn kop yurtlaryna, Yakyn hem orta Giindogara, §eyle hem Hazar denzinin giindogar, demirgazyk kenarlaryna, giindogar Kawkazyn engeme saherlerine syyahat edipdir. Aslynda, Magtymguly jahankesde adam bolupdyr. Diinyanin kop yurtlaryna syyahat etmek howesi onda ir dorapdir. Muny onun «Bady-sabany gorsem» atly sygrynda agzayan yer-yurt atlary hem subut edyar. Yokarda Hindistany, Arkada Tiirkiistany, Owliiyaler ummany - 01 Rumustany gorsem.

Jan dali, jahan §eyda, Mundan hig yokdur peyda, 106 Yedi dag, yedi derya - Dali dunyani gorsem... Magtymgulynyn kop yurtlara syyahat etmegi §ol yurtlardaky diirli halklaryn ya§ayy§lary, dap-dessurlary bilen tany§magyna miimlcingilik beripdir. Bu syyahat- lar onun diinyagaray^yny has gineldipdir. Magtymguly hem beyleki zahmetkes gagalary yaly ya§lykdan zahmete bisi- §ipdir. 01 ya§lykdan zahmetke§ halkyn arasynda bolup, olaryn durmusyny gowy owrenipdir. Magtymguly oz zahmeti, gol hiinari bilen gtizeran dolandyrypdyr. Ozunin kop wagtyny ussahanasynda gegiripdir. 01 tanymal zergar bolup, kiimii§den, altyndan diirli bezeg §aylaryny yasapdyr.

Yiiwriik yetmez uzagyna, Dii§diim pelek duzagyna, Menli gyzyn yiiziigine, Ga§lar goysam kumti§ bile.

Halk arasynda aydylyan rowayatlara gora, atasy Magtymguly yonagynyn kowii^-gokay tikmek we yonagylyk, teletinfilik hiinarini hem dowam etdiripdir. Magtymgulynyn ma^gala durmusy barada henize fenli edebiyaty owreniji alymlar tarapyndan diirli-diirli maglumatlar berilyar. Edebiyatgy alymlaryn kabiri halk arasyndan yygnalan rowayatlara salgylanyp (Baymuhammet Garryyew, Durdumuhammet Nuralyyew, Mati Kosayew, Ahundow Giirgenli...) Magtymgula yennesi Akgyzy dakypdyrlar diyip tekrarlasalar, kabiri (Saylaw Myradow, Ahmet Bekmyradow, Oraz Yagmyr...) §ahyryn oz go§gularyna esaslanyp, ona yennesi Akgyzyn dakylmandygyny, ba§ky gowiin beren gyzy Menla oylenendigini, yone nahilidir bir sebap bilen (ya aradan gykyp, ya-da eyranly talancylar tarapyndan ye sir edilip alnyp gidilip) ondan ayrylandygyny tassyklayarlar. Yone Magtymgulynyn yasynyn bir cene baran mahallarynda dul galandygy barada §ahyryn gosgulary («Ayryldym», «Her yana», «Bagrym dilenim»...) §iibhelenere yer goyanok.

Yarsyzlykdan yaman i§ yok, Ser salyp gezsem her yana. Ya yaradan, bir yar bergil Kop mu§akgat berdi jana.

Keremin giiy?liidir, gorgiil, Diyr sen: « Doga kyl, el gergil». Ne bersen, tizrak bergil, Ygtybar yokdur bu jana. («Her yana», I tom. 18 sah.)

107 Dertli dilber, dille§er sen, gel bari! Dullukdyr menin-de bagrym dilenim. Sorayyr men, men hem sen dey dilberi, Seni soramakda yokdur yalanym. («Bagrym dilenim», I tom. 13 sah. )

§ahyryn Menla bagy§lap yazan me§hur «Ayryldym» sygry-da Menlinin Magtymgula berilmandigi bilen baglany^ykly bolman, eysem basga hili yagdayda (Menlinin biwagt aradan gykmagy ya-da yesir edilip alnyp gidilmegi...) ayra diisendigi bilen baglany§ykly bolmagy oran ahtimaldyr. Magtymgulynyn iki sany ogly (Sary hem Ybrayym) bolup, olaryn biri yedi yadynda, beylekisi bolsa 12 yasynda aradan gykypdyr. Ogullarynyn у as oliiminin agyr tasiri astynda sahyr «Mtibtela kyldym», «Yzlamayan bolarmy», «Mollababek» yaly elegiyalaryny yazypdyr. Magtymguly, takmynan, 1783-nji yylda Abasary diyilyan gesmanin yanynda, Sonudagynyn giiney tarapynda aradan gykypdyr. Ony akmayayiiklap, Aktokay diyen yere getiripdirler we «Garry molla» gonamgylygynda kakasy Dowletmammedin sag tarapynda jaylapdyrlar. Hazir olaryn gubrunyn iistiinde yadygarlik goylupdyr. §ahyryn nebereleri hazir Gurgen,Tiirkmensahra, Garrygala, Gyzylarbat, Gyzylet- rek towereklerinde ya^ayarlar. Sonky yyllarda Magtymgulynyn doredijiligine kop tins berlip baslandy, jemgyyetgilik aktiwligi artdy. Gara§syz, baky Bitarap Ttirkmenistanyn hormatly Pre- zidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyn goldawy we tagallasy bilen gegirilyan gareler parasatly ynsanyn adyny has belende goteryar. Her yylyn may ayynda Mag tymguly gtinlerini gegirmek (24.01.1990) we Eyranyn Aktokay diyen yerindaki Magtymgulynyn gubruna zyyarat etmek yola goyuldy. Zamananyn gyl§yrymla§an dowriinde Magtymgulynyn agzybirlikde, para- hatgylykda yasamaga gagyryan dana pikirleri halkymyzyn we hoktimetimizin esasy dayanyan yorelgesi boldy.

Magtymgulynyn doredijiligi

Magtymguly oziinin dtirdane doredijiliginde XVIII asyr tiirkmen durmusynyn ahli meselelerine oz sesini go§updyr. Ttirkmenlerin arasynda «Magtymguly bar zady bilipdir», «01 hemme zada goz yetiripdir». «Onun aytmadyk zady yok» diyen yaly pikirleri hali-§indi e§itmek bolyar. Elbetde, bu yone yerden dal. Sahyryn halk arasyndaky seyle uly welilik derejesindaki abrayy gazananlygynyn esasy sebabi onun oz eserlerinde gozgan meselelerine XVIII asyr iigin ondebaryjy, soztin doly manysyndaky halkylyk jahetden gemele§enligidir.

108 Sosial adalatsyzlyk, emlak densizligi meselesi. Bu mesele Magtymgulynyn doredij iliginde ayratyn iirg edilip i§lenen meseledir. Munun §eyle bolmagyna §ol dowriin agyr ykdysady we syyasy yagdaylary itergi beripdir. Mundan basga-da, yurdun icindaki gara nebsin ugrunda hallan atan han-begler, emeldarlar, din hadymlary garyp zahmetke§ halky biitinley tozdurypdyr. Yurtda syn py boliini§ik guy cl i suratda osiipdir. Baylar yyl-yyldan bayapdyr. Garyplar yyl-yyldan garyplasypdyr. Muny §ahyr oziinin «Ili gozlar» sygrynda §eyle suratlandyryar: Kimlerde altyn tacdir, Kimler sayyl matagdir, Kimler diiypden gallagdyr, Kim parga-haly gozlar.

Kim nan tapmaz iymage, Kim yer tapmaz goymaga, Kim don tapmaz geymage, Kim tirme §aly gozlar. Sahyr garyplygyn, matacligin adamy dine bir maddy taydan dal, eysem ruhy taydan hem mynjyradyandygyny, kemsidyandigi kop go§gularynda dogrugyl beyan edipdir: Muhammet ummaty malsyz bolmasyn, Malsyz bolsan, dogan-garda§ yat bolar. Gagar agan, inin, bolmaz hatyran, Guwanar du^manyn, dostun mat bolar.

Garyp ayak yalan, kendir gu§akdyr, Bir mareka barsa, orny a§akdyr, Garyplar at miiniip, depse e§ekdir, Dowletliler e§ek miinse, at bolar.

Beyik ynsanperwer §ahyr garyp halkyn agyr durmusyny olaryn goziinin alnynda seyle dogrugyllyk bilen geper suratlandyrmak arkaly garyp halkyn gamgyn gowniine teselli bermage, olaryn yaraly yiiregine melhem etmage gal^ypdyr. Magtymguly durmu^yn haysy meselesinden soz agsa-da, ona dti§iinyan, on dan jemgyyetgilik many gykaryp bilyan adam hokmunde pikir yoredyar. 01 oz dowriindaki erbetlikleri, sosial densizligi doredyanin hem adamdygana du§iinyar. §eyle hem §ahyr §ol adamlaryn kimlerdigini, nenensi orundaky adamlardygyny bilyar. Olaryn zamanany erbetlige owiirmeklerinin sebaplerine-de dogry baha beryar. 01 «Gaga baslady» diyen §ygrynyn:

«Indi bildim zamananyn azanyn, Yamanlar yag§ydan gaga baslady.

109 Gayta bedasyllar asylzadadan, Pisint etmey, tore gece ba§lady». diyen setirlerinde zamananyn azmagynyn bir sebabini yaman adamlaryn yagsylaryn dana sozlerini dinleman, olardan gagyp ba§landygy bilen dii^iindiryar. §ol yaramaz adamlaryn yagsylardan gagmagynyn sebabi bar. Olar yagsylardan gorkup gaca- noklar. Eysem olary ozleri-ge gorman, asgerman, diyenini etmeg-a beylede dursun, soziini hem dinlemek isleman gagyarlar. Sebabi olar yaramazlyk etmek bilen, ozlerinin haram i§leri bilen zat gazanyarlar, haram baylyk toplayarlar. Olar ozleri yaly yaramazlyk edyan adamlary hem goldayarlar. Eysem bu adamlar kimler we Magtymguly olary seljerip bilipmi? Hawa, §ahyr olaryn kimlerdigini seljeripdir. Name iigin olaryn ilin goziinden dii§yandigini-de aydypdyr. Magtymgulynyn «Gaga ba§lady» diyen sygrynda olaryn kimlerdigi birin-birin aydylyar. Olar: §alar, kazylar, miiftiiler, gamgysyndan gan damyan begler, ozlerine alym diyip at beren azgyn molla-i§anlar, «her i§ikde halka guryan» bozuk sopular, haramzada §ugulgylar, ejize ganym synp wekilleri. §’ahyr zamanasyny erbetligin mekanyna owren adamlary yone bir sanap gegmek bilen kanagatlananok. Olary name iigin pisleyandigini-de aydyar: §alarda galmady hokmi adalat, Bir pul iigin mufti berer rowayat...

...Orramsydan bolan haramhor begler, Yurdy bir yanyndan yyka baslady. .

Isanlary her gapyda tapylar, Mollalaryna yok myjabat yapylar...

Magtymguly, ba§a baglap selleler, Ag bori dey yortup nige mollalar, Halaldan, haramdan yygnap gallalar, Herne tapsa, dynmay dylca baslady.

Beyik §ahyr sosial densizlik hakda yazan kopsanly tankydy eserlerinde dinin kada-kanunlaryny yoyup, zahmetke§ halka jebir-siitem edyan eziji synpyn diirli «geyimdaki» wekillerini pas edyar, zahmetkes halk kopgiiliginin tarapyny tutyar. Yone Magtymguly eziji gatlagy dine dinin kada-kanunlaryny bozandyklary iigin ayyplapdyr diyip aytmak nadogry bolar. 01 kop halatda dini yorelgeleri zahmetke§ halkyn, adalatyn goragy hokmiinde ulanypdyr. Adyllygy depeleyan adamlary hut §ol dinin usti bilen amana getirmage gal§ypdyr. Magtymgulynyn sosial densizlik baradaky yazan eserlerinin ahmiyeti sahyryn §ol dowriin zahmetke§ adamlarynyn durmu§-ya§ay§yny, ba^dan gegiren hup-

110 batlaryny, ejize ganym synp wekillerinin eden-etdiliklerini biitin dolulygy bilen dogrugyl, geper beyan edenligindedir. §eydibem, garyp halka onun kyn giintinde ruhy hemayat berenligindedir, olaryn kalbynda ertirki giine umutly garamaga cal^anlygyndadyr: Kyyamatdan bir soz diydim bayakda, Garaw bardyr yersiz urlan tayakda, Zalymlar har bolar, galar ayakda, Garyp, sen yyglama, §ir dek bolar sen. Watangylyk, gahrymangylyk meselesi. Akyldar §ahyr oz Watanyny, il-giiniini jany-teni bilen hyjuwly soyiipdir, ozunin biitin omriini Watanyna, onun aba- dangylygyna bagy^lapdyr. §onun iigin hem Watan, il-yurt, agzybirlik, birle§mek hakyndaky §ygyrlary onun doredijiliginde in gorniikli orunlaryn birini eyeleyar. Bu meselede Magtymguly «Tiirkmenin», «Yeli Giirgenin», «Depe nedir, diiz nedir», «Oni-ardy bilinmez», «Doker bolduk ya§ymyz», «Gidiji bolma», «Gozlar men», «Ba§y gerekdir», «Mert bolmaz» yaly we §una menze§ kopsanly go§gulary diiziipdir. Oz il-yurduny soymek, ony goramak, ona hyzmat etmek pikiri bu hili go^gularyn iginden eri§-argag bolup gegyar. (Jiinki Magtymguly iigin oz dogan yurdundan eziz, mahriban yurt yok: ...E§it adam, dogan ilden, Gayry mahriban yurt bolmaz. Watangy sahyr il-yurt hakyndaky sygyrlarynda Tiirkmenistanyn, ayratyn hem ozunin oniip-osen yeri bolan Etrek, Giirgen towereklerinin gin, gozel we hasylly sahralaryny, daglaryny, tebigi baylyklaryny, tiirkmenin husny pelekden pag alyan gelin-gyzlaryny, batyr gog yigitlerini belent hyjuw bilen wasp edyar:

Oniinde belent dag, serinde duman, Denizden owiiser yeli Giirgenin. Bulut oynap, dolsa gaylara baran, Alcar boz bulanyp sili Giirgenin.

Tokaylary bardyr gargy-gamyfly, Gozelleri bardyr altyn-kiimii§li, Boz giisbent, gyr yylky, gara gawmi§li, Argaly, gaw bolar maly Giirgenin.

Magtymgulynyn dowriinde tiirkmen taypalary dagynyk ya§apdyrlar. Olaryn agyr du§mana gaytawul berip biljek birle§en giiygleri bolmandyr. §ol sebapli tiirk menler da§ary yurt basybalyjylary tarapyndan yzygiderli talanypdyr. Halkyn §unun yaly pajygaly durmu§yna §ahyr jany-teni bilen gynanypdyr we §eyle durmu^dan

111

t halky gutarmagyn aladasyny edipdir. 01 keseki yurt basybalyjylaryndan goranmak iigin turkmen yigitlerini mertlige, batyrlyga, gahrymancylyga gagyrypdyr. 01 kopsanly gosgularynda («Depe nedir, diiz nedir», «^owdur han», «(^owdurhan ugin», «Gegdi diydiler»...) il-yurdun bahbidi iigin gerek bolsa, ba§yny orta goyup bilyan gog yigitleri wasp edipdir, olaryn §6hratyny dabaralandyrypdyr: Yigit oldur - yurt ustiinde, Janyn berse din ustiinde, Gog yigitler il ustiinde, Namys bilen ar gerekdir. Akyldar §ahyr dine yigitlerin batyrlygy, uru§ hiinarlerine ezberligi bilen halky keseki yurtbasarlarynyn talangylykly gozu§laryndan dyndaryp bolmajakdygyna, munun iigin dagynyk tiirkmen taypalarynyn birle§ip, bir bitewi dowlet gurmaly- dygyna du§unipdir. Sonun iigin sahyr kop gosgularynda («Tiirkmenin», «Turkmen binasy», «Doker bolduk ya^ymyz») turkmen taypalaryny egsilmez giiyje owriiljek- digini, yurdun giillap osjekdigini, onun ykbalynyn goteriljekdigini owran-owran nygtapdyr: Kontiller, yiirekler, bir bolup ba§lar, Tartsa yygyn erar topraklar, daslar, Bir suprada tayyar kylynsa aslar, Goteriler ol ykbaly tiirkmenin ya-da: Tiirkmenler baglasa bir yere bili, Gurudar Gulzumy,deryayy Nili, Teke, yomut, goklen, yazyr, alili, Bir dowlete gulluk etsek ba§imiz.

§ahyr kahalatlarda tire-taypalaryn agyz birikdirendigini goriip, muna guwanypdyr, ony gutlapdyr. Ahli taypalaryn-da birlestnegini jan-dilden arzuw edipdir:

Magtymguly diydi janyn dirligine, Musulmany goyma kapir horlugyna, Rowag bergil yomut, goklen birligine, 01 Kemalhan owgan bolsun ba§ymyz.

Magtymgulynyn batyr-gorkak, gayratly-bigayrat, mert-namart yigitler, tire-taypalary birle§dirmek barada one siiren pikirleri, beren owiit-nesihatlary il-yurdy keseki yurt basybalyjylaryndan gorajak mert yigitleri tayyarlamakda, turkmen halkynyn watangylyk duygularyny jo§durmakda agirt uly ahmiyete eye bolupdyr.

112 Magtymgulynyn owiit-nesihat hasiyetli fygyrlary

Turkmen halky oziinin biitin taryhynda durmusyn ruhy gymmatlyklaryna ayratyn ahmiyet berip gelipdir. Bu yagday ttirkmenin geper edebiyatynda hem oz mynasyp beyanyny tapypdyr. Magtymgulynyn doredijiliginde adamlarda adamkarcilik hasiyetlerini terbiyeleyan owiit-nesihat hasiyetli §ygyrlar ayratyn gorniikli orun tutyar. Sebabi Mag tymgulynyn dowriinde bir adamyn iisttinden beyleki bir adamyn agalygyna esaslanyan adalatsyz jemgyyet adamlaryn arasynda her hili yaramaz edim-gylymlaryn, gylyk-hasiyetlerin yiize gykmagyna, olaryn kopelmegine sebap bolupdyr. §onun iigin hem akyldar §ahyr durmusyn ol nogsanlyklaryna gar§y goresmegi, halkynyn ahlak arassalygyny gorap saklamagy oziinin borjy hasaplapdyr. §ahyr:

«Soziimi dinleye bir bilen, belke, Myradym nesihat etmekdir halka...» diyen pikire hemi§e gulluk edipdir.Bu temada ol «Janyna degmez», «Durasyn ge ler», «Yor bilani», «Yykmayan arden», «II yagsy», «Zor bolar», «Bolar sen», «Pa§ eder seni», «Ayrylma», «Meydan yoluksa», «Jo§ gelse» yaly onlarga §ygyr yazyp dyr. §u hili §ygyrlaryndan ol oz dowiirde^lerine asylly terbiye bermekligi maksat edinipdir. Yagny olaryn mert, arly-namysly, siiyji sozli, sahawatly, myhmanparaz... bolmaklaryny nesihat edip, namart, binamys, husyt, betpal adamlary yansa alypdyr. Magtymgulynyn sygyrlarynda mertlik, namartlyk diisunjelerinin gygry oran gin. Ynsanperwer §ahyr mert yigitler diyip, dine bir watan ugrundaky sowe§lerde batyrlyk, gahrymangylyk gorkezen yigitleri dal-de, eysem adama, onda-da il-halkyny soyen, il-giin bilen bagry bada§an hakyky adama mahsus hasiyetleri oziinde jemleyan yigitleri hasap edyar. Eysem Magtymgulynyn mert hasap edyan yigidi nahili bolmaly? Gin gowriimli, pahimli, hiinarli bolmaly: Mert oldur ki bolsa konli rehimli, Gowresi gin gerek, ozi pahimli, Gin yerde garga dey bolsun wehimli, Yerinde hiinari, i§i gerekdir. Dosta, yolda^a wepaly bolmaly: ...Ya basyn biyr, ya ba§ alar, Gog yigit yoldas iistiinde. ya-da: ...Mertden a§na tutsan, abrayna §arik, Namart asnasyna hile getirmi§.

8* 113 Rehimdar, sahawatly, dogry sozli bolmaly: Mert ogludyr, ile yazar desterhan, Dogry soz ustiinde berer §irin jan, Omriini otgerer, diymez bir yalan, Jaht eylap yalan soz aydyjy bolma. Myhmansoyer bolmaly: ...Mert gykar myhmana giiler yiiz bilen, Namart oziin gizlar myhman yoluksa. Magtymguly oz §ygyrlarynda adam hasiyetinin dine bir mertlik-namartlyk ya-da batyr-gorkaklyk yaly taraplary dal-de, beyleki ahlak meselelerine degi§li-de diiypli giirriin edilyar. Dostluk, myhmanparazlyk, sahawatlylyk, dogrucyllyk, hos- gylawlyk, kigigowiinliilik, rehimlilik, eli agyklyk...ine, Magtymgulynyn wasp eden adamkarcilik sypatlary:

Misgin bolsun mydam senin syrda^yn, Oldur yiirekde?in hem-de garda§yn, Yowuz giine dii§se bu ajyz ba§yn, Oda bile yanar, dermana geler.

Gelene gar§y gyk, bolsa mejalyn, Yag§y tutawergil niyetin-palin, Diinya dowranynda acyk tut elin, Dowiir senden gider, dowran eglenmez.

...Aty meydan tanar, hiimmeti - myhman, Jomart ogly supra yayyp, a§ doker.

Mert ogludyr ile yazar desterhan, Dogry soz iistiinde berer §irin jan, Omrtini otgerer, diymez bir yalan, Jaht eylap yalan soz aydyjy bolma.

Eger sen hem bolsan nerm-u mylayym, Sen mylayym bolsan, gulun bolayym, Gulagyma bergen owdiin alayym, Ki§ige gaty soz aydyjy bolma.

Magtymguly - il-yurduny jany-teni bilen soyen sahyr. 01 ahli giiyjiin-kuw- watyn, adyn-abrayyn senin iline-yurduna edyan hyzmatyna, olara goyyan gadyr-

114 gymmatyna baglydygyny yzygiderli nygtayar. Hakyky adamkarciligin hut il-yurt meselesi, ona bolan yhlasyn, ona bolan soygin bilen baglydygyny okyjynyn anyna pugta ornasdyrmaga cal§an §ahyryn oz beyikligi-de hut §u mesele bilen ayrylmaz baglany^yklydyr. §onun Iigin hem onun: Gel, konliim, men sana owtit bereyin, Yrak kylma gorer goziin-ilinni...

...Yurt derdine gider ilde merdanlar...

...Jen wagtynda yigitlerin serho§y, II tisttinde namys bilen bas doker.

...Kop da§y yyrak atylar, Yigit oler yurt iistiinde.

...Goc yigide toydur-bayram, Her is gelse il bilani.

Ilinden ayra dii^en, Ah urar, ili gozlar. yaly enceme setirleri hut §u mesele bilen baglany§ykly aydylyan atalar sozlerine owriilip gidipdirler. Sahyr il-yurt meselesine bolan garayy§laryna: mertligin-namartlygyn, husytlygyn, batyrlygyii-gorkaklygyn, umuman, belent adamkargiligi emele getiryan hasiyetlerin olceg dasy hokmunde orta fykaryar. Adamy onun hut il-yurt meselesine bolan garayyslary esasynda saldarlap goryar, baha beryar. §u jahetden ol: «Guryp galsyn il derkary bolmasa» diyip yazyar. Sahyr ulyny sylamak, ona hormat goymaklygy, ata-enanin sarpasyny belent saklamaklygy yaslaryn birinji derejeli borjy hasaplayar. Onun oz kakasy Dowlet mammet Azada bolan garayyslary, aydysyklaryndaky mertebe saklay§y §u giiniin oglan-gyzlary iicin-de nusga alarlykdyr. Yigitlerin oz atalaryna nahili garamaly- dygyny gorkezyan nusgadyr. Ynsanperwer sahyr onat gylyklary wasp etmek bilen bir hatarda adamlar ara synda yiize cykyan her hili yaramaz hasiyetleri, edim-gylymlary tankytlapdyr. Sahyr yersiz yerde giirlap, owiinyanleri, yanralary berk yazgaryar: ...Ozun owen yigdin tanapy fiiyriik...... Aklyn bolsa, marekede az sozle, Kop soz ahyr il icinde har eylar. ...Akylsyz, yanra yigidin, Ilde gadry az bolar. 115 Sahyr gep gezdirip, gybat edip, adamlaryn agzyny alardyan arabozarlary in bir erbet hasiyetli adamlar hokmunde yazgaryar. Seyle adamlardan gaga durmagy iindeyar: Adam bardyr adamlary azdyran, §eytan bolup dogry yoldan azdyran, Hatyn, soziin oy arada gezdiren, Yigrenjidir, ona giiman bolarmy?

Konli gara bilen bolmanlar iilpet, Yokar ondan diirli-diirli kesapat...

...Agzy giiliip, kalby bulan namarda, Garda§ olma, yyrak eyle oziinni. Ussat §ahyr owiit-nesihat hasiyetli §ygyrlarynda kop doredijilik zehinini sarp etmek bilen, geper edebiyaty halkyn hyzmatyna goyupdyr. Onun doredijiliginin agramly bolegi owiit-iindewden, akylly-parasatly maslahatlardan ybaratdyr. §ahyryn liriki gahrymany ahlak meselesinin ahli ugurlaryndan soz agyar we oz dinleyjisine gozgalyan mesele boyunca dana maslahatlar beryar. Magtymguly hut §u jahetden hem XVIII asyrda ya§an ilde§lerine we ondan sonky nesillere bahasyna yetip bolmajak hyzmatlar etdi. Dostluk, soygi lirikasy. Oziinin il-yurduny, milletini jan-tenden soyen beyik sahyr tiirkmenin yiizunin, ar-namysynyn tuwagy bolan gelin-gyzlaryny-da soyiipdir. Oziinin onlarca gosgularyny, gelin-gyzlaryna bagy^lapdyr. «Gozel sen», «Giil- zardan ayryldym», «Uyat eyleyir», «Bu derdi», «Boylaryna», «Durasyn geler», «Menzar hokiimli», «Nowruzdan seni» yaly gosgulary dine bir Magtymgulynyn doredijiliginde dal, eysem tutu§ tiirkmen §ygryyetinin in kamil eserleridir. Magtymgulynyn ynsan soygiisi barada yazan go§gularynyn esasy bolegi onun oz soygiilisi Menli bilen baglany§yklydyr. 01 Menlinin gork-gormegini, edep-ekramyny, oziinin Menla bolan soygiisini wasp etmek bilen tutu? turkmen gelin- -gyzlarynyn owadanlyklaryny, adamgylyk mertebelerini hemme zatdan yokarda goyyar: Gyzyl diysem, gyzyl, al diysem, al sen, Hindistanda §eker, Bulgarda bal sen, Y§k bilen agylan bir taze giil sen, Yusup-Zuleyhanyn tayy gozel sen. Akyldar §ahyryn pikirige, gelin-gyzlar ynsan durmu§ynyn ayrylmaz bolegi, onun manysy, ynsan durmu§ynyn bezegi, duzy: ...Diinya sozi menzar duzsuz tagama, Soz iginde gelin-gyz hem bolmasa. 116 Magtymguly gelin-gyzlaryn owadan bolmaklaryndan ba§ga-da olaryn akylly-payhasly, edepli-ekramly, siiyji dilli, pakize bolmaklaryny islapdir: Gozel bardyr gozellerden zyyada, Anyn hyzmatynda durasyn geler. Edepli, ekramly, mylayymzada, Та olincan bile yoresin geler. ya-da: Yagsy hatyn giiler arin yiiziine, Mtin jan gurban anyn her bir soziine, Aram berer dergahine, oziine, Gazanyndan, tabagyndan bellidir.

Munun tersine, gelin-gyzlaryn arasynda seyrek dus gelyan yaramaz gylykly, hapysa, nalajedeyin gelin-gyzlary tankytlapdyr:

Bardyr gozel sirka basdyr sacyny, Artmaz, yuwmaz tabagyny, dasyny, Sylamaz atasyn, ene ya§yny, Anyn hyzmatyndan gagasyii geler. ya-da: Yaman hatyn alyn sagy top bolar, Geplegende, yaman gepi kop bolar, I§ignin aldynda dyzdan gop bolar, Atmaz kiiltin, ojagyndan bellidir.

Magtymguly we halk doredijiligi

Magtymgulynyn eserleri tiirkmenlerin oran bay halk doredijiligi hem-de Giindogaryn yazuwly edebiyaty bilen ayrylmaz baglanysykly. §ahyryn dore dij iliginin halk doredijiligi bilen ysny§ykly baglany§ykda bolmagy onun eserlerinin gymmatyny has-da artdyryar. Magtymgulyny klassyk sahyr hataryna, diinya edebiyatynyn gorniikli wekillerinin hataryna yetiren esasy zat hem onun eserlerinin halkylygydyr. Wagt gegip, dowiir dolandygyga Magtymgulynyn akyl, parasat beriji setir leri ilat arasyna sinip, halk nakyllaryna owrtilip gidipdir. Indi olaryn kiminkidigini seljermek hem kyn: Atda ayak bolsa, ozge syn bolmaz, Arde gayrat bolsa, i§i kyn bolmaz... Esiden den bolmaz goren goz bile... Yaman bilen yolda§ olma...

117 ...Asyl adam i§de bellidir. ...Agzy ala bolan ilin, Dowleti gagan yalydyr. ...Agzalalyk agyr ile yarasmaz. ...Her yaman soz yiirek bular...... Oziin owen yigdin tanapy ciiyriik...... Zynhar kast etmegil iydigin nana. Yag§y soze gulak salgyl, Yag^ylardan alky§ algyl...... Kop da§y yrak atylar... Nakyl hasiyetinde aydylyan gysga setirler Magtymgulynyn gosgularynda aydylyan pikirler bilen hem many, hem gomii§i tayyndan bir-birlerine oran yakyn gelyar. Halk arasynda owtit- nesihat hasiyetinde ulanylyan «II bilen gelen- toyda, bayram» diyen nakyl Magtymgulynyn «II bilani» sygrynda: «... G05 yigide toydur, bayram, Her щ gelse il bilani» diyen g6rnii§de getirilipdir. Magtymguly oziinin sygrynda halk nakyllaryny geper suratda ulanypdyr:

... Gawunyn gowusyn §agal iyr diyerler...

...Nakyl bardyr:» Ten agyrsa, jan syzar,

.. .Kim goriipdir, ugan gu§dan pal ozar?

... Nakyl bardyr: « Dasa atylan oklar Da§a girer bolar, dolanyp gaytmaz. Hatda halk arasynda ulanylyan §ahyrana halk anlatmalaryny ulanyan wagtlarynda, adamlar ony kimin doredendigini bilmese-de: «Magtymguly aydypdyr» diyyarler.

Magtymgulynyn doredij iliginin ahmiyeti

Beyik akyldar Magtymguly tiirkmen klassyky sygryyetinin deni bolmadyk, agirt uly wekilidir. 01 oz ya§an zamanasynda halk bahbidi, agzybirlik ugrunda uly i§ler bitiren tiirkmen sygryyetinin beyik palwanydyr. Parasatly sahyr dowurdeslerinih we oziinden sonky yetisen sahyrlaryn doredi jiligine uly tasir edipdir. Ayratyn hem bu tasiri Magtymgulynyn yegeni Zelilinin,

118 serkerde §ahyr Seydinin, Keminanin, Mollanepesin, Matajinin doredijiliginde gormek bolyar. Turkmen edebiyatynda Zelili dayysy Magtymgulynyn sagirdi, onun daplerini dowam etdiren, ony oz dowrtine layyk osdiiren §ahyr diyip hasaplanyar. Ussat sahyr Magtymgulynyn doredijiligi gohsy halklarynyn sahyrlaryna, ylayta-da, garagalpaklaryn beyik §ahyry Berdaga (Berdimyrat Berdaga 1827-1900) we onun dowurde§lerine guygli tasir edipdir. Olar Magtymgulyny ozlerinin halypasy hasaplapdyrlar we uly soygi bilen ona minnetdarlyk bildiripdirler. Ine, Berdak oziinin «Yzlardym men» diyen sygrynda seyle yazyar:

Magtymgulyny men olcap, Sozlerini etdim togap, Kemi barmy, berin jogap?! §ol sahyry yzlardym men.

Tiirkmen edebi dilinin doredilmeginde we osdiirilmeginde Magtymgulynyn hyzmaty oran uludyr. 01 edebi dili halk medeniyetinin osmeginin hokmany §ertlerinin biri hasaplapdyr. §onun iigin hem ol oz eserlerinde halk kopgiiliginin yiiregindaki arzuw-duygulary diisniikli we sada dilde beripdir. 01 halk dilini osdiiripdir we bayla^dyrypdyr. Magtymguly her bir soztin gysga, diisniikli hem-de manyly bolmagy iigin gal^ypdyr we onun hotdesinden gelip bilipdir. Muna §ahyryn:

«...Her soziim bir diirdiir kamil bolana... Magtymguly, soziim gysga, serhi kop, Bilmeze hig, bilenlere nyrhy kop... » diyen yaly sozleri-de sayatlyk edyar.

Gurbanaly Magrupy ( 1734(35)—1810)

Turkmen klassyky edebiyatynyn epiki hem liriki zanrynyn osmeginde we kamille§meginde uly rol oynan Gurbanaly Magrupy, esasan, oz dowriinin ondebaryjy pikirlerinin beyangysy bolupdyr. Magrupy bay doredijiligi bilen dine bizin edebiyatymyzda dal, eysem gon§y ttirki halklaryn (ozbek, gazak, garagalpak, tatar) arasynda hem tanalypdyr. §ahyryn hagan, nirede we nahili ma§galada doglandygy barada takyk maglumat yok. Yone edebiyat taryhgylary ol barada bir topar maglumat beripdirler. Galyberse-de, sahyryn oz eserlerinden hem onun omriine- -durmu§yna degi§li maglumatlary tapmak miimkin. §ol maglumatlara esaslanmalc bilen, biz Magrupy, takmynan, 1734—35-nji yylda doglandyr diyip gak edyaris. Magrupy tiirkmenlerin yemreli taypasyndan bolupdyr. Bu hakda sahyr «Seypelmelek-Medhaljemal» dessanynyn ba§ynda §eyle maglumat beryar: «Asyl 119 nesebim yemreli, tiram magrup, adym Gurbanaly, emma meshur adym Magrupy idi». §u maglumat dessanda berlen ilkinji §ygyrda hem gaytalanypdyr: Aslymyz yemreli, zatymyz magrup, Asym patysyny edermiz tagryp. Magrupynyn takyk nirede doglandygy belli dal, yone edebiyat taryhymyzda §ahyryn Baherden, Durun towereklerinde bolandygy habar berilyar. Magrupy iki nusgada bize gelip yeten «Watanym galdy» atly §ygrynda ozi hakda §eyle maglu mat beryar: Agalar, arzymny beyan eylesem, Durun, Mehin atly watanym galdy... Gokdepe, Bahre il, Urgengdir yurdum, Bamydyr lennerim, arslanym-§irim...... Durunda yazlayyp, Mehin gy^lardym, On gije-giin toylar tutanym galdy. Garasenir, Jamly, Dowletdir jayym, Tutluda, Furanda kop bolyar bayym... $u maglumatlara esaslanmak bilen, biz Magrupy yaslyk yyllaryny Gokdepe, Baherden, Durun, Bamy, omriinin ahyrky yyllaryny bolsa Dasoguz towereklerinde gegiripdir diyen netija gelyaris. Magrupy eserlerini «Magrupy» tahallusy bilen doredipdir. §ahyrgylykda edebi tahallus gotermek ttirkmenlerde dap bolupdyr. Turkmen sahyrlary tahallusy ozlerige saylapdyrlar. Olaryn kabiri tahallusy oz ya§an yeri (Horezmi, Merwezi), kasi mohiim wakalar (Mataji, Pyragy), kabiri gownupesligi, jebirde ya§anlygy bilen (Kemine, Zelili) baglanysykly saylap alypdyr. Su hasiyet Magrupynyn tahallus saylap al§yna hem degi§lidir. «Magrup» sozi «belli, me§hur, tanymal» diyen manyny anladyar. §ahyryn oz dowriinin belli, me§hur adamy bolanlygy iigin, §eyle tahallusy saylap alan bolmagy ahtimaldyr. Yone onun ba§ga hili sebabinin bolmagy-da miimkin. Magrupy yemreli ttirkmenlerinin «magruplar» diyen tiresindendir. Sonun iigin onun oz tiresinin adyny lakam edinip alan bolaymagy da§ dal. Rowayatlarda yatlanylysyna gora, Magrupy saz sungaty bilen oglanlykdan me§gullanyp ugrapdyr. 01 dutar galmaga, mukam yzarlamaga, aydym aytmaga ezber bolupdyr. Sahyr oz go§gularyny-da saza salyp aydyar eken. Magrupynyn aydyma, saza uly iins berendigini onun «Dowletyar», «Yusup-Ahmet» eserleri hem belli derejede tassyklayarlar. Dessanyn polozitel gahrymanlarynyn ahlisinin diyen yaly bir golunyn gylygly, beyleki golunyn dutarly gorkezilmegi, Gozel sanyn zyndanyndan Yusup bilen Ahmedi halas edenin hem dutardygy, meshur Babagam- mar, turkmen sazynyn yesiri bolan Garagoz we beylekiler §ahyryn saza beletdigini, onun sarpasyny yokary tutanlygyny kepillendiryar. Irki edebiyatda saza we sygra bir bitewi sungat hokmunde garalandygy baradaky ynanjy has berkidyar. 120 Rowayatlaryn birinde ya§ka Magrupyny alamanyn gelip, Eyrana akidisi, Eyran hanynyn gyzynyn onun aydymyna we gorkiine as у к bolsy, sahyryn hig yere gitmezligi tigin onun goziine nil gekdiri§i, onun yedi yyldan son zyndandan gagyp, Watana gel§i hakda habar berilyar. Magrupynyn ma§gala durmu§y barada hem takyk maglumat yok. Yone bag§ylaryn iisti bilen bize gelip yeten we Magrupynynky hasaplanyan «Yarym amanmy» («Saltyk») atly meshur tiirkmen aydymynda ol hakda kabir maglumatlar saklanyp galypdyr. Magrupy §ol §ygryny §eyle ba§layar: Dur, gardasym, senden habar alayyn, Artyknyyaz atly yarym amanmy? Serwi dek boylary, ay dek yiizleri, Ak yiiziinde ziilpi tarym amanmy? §u setirlerden gornti§ine gora, Magrupynyn ya§lykda gowiin beren yarynyn ady Artyknyyaz bolupdyr. Halk rowayatlarynda Magrupydan perzent onmandigi hakda hem kabir mag lumatlar bar. Muny §ahyryn oz go§gulary hem belli bir derejede tassyk edyar. Magrupy «Zamandyr diyme» hem «Istar koniil» atly sygyrlarynda a§akdaky yaly yazypdyr: «Dowletim» diyip, guwanmagyl malyna, Ogulsyz dowleti dowrandyr diyme. ...Bu koniilnin ho§lugy - yalangyda ziiryat gerek, Diinyade yansa gyragym, bir ny§an istar koniil... Obrazly dilde aydylyan «gyrag», «ny§an» we gayry adalgalar Gtindogar edebiyatynda, esasan, perzent diyen dii§iinjani beryar. Bu go§gularyn ruhy, liri ki gahrymanyn diinya we durmusa garay§y Magrupynyn ol gosgulary yarynyn durug^an dowtirlerinde yazandygyny habar beryar. Rowayatlarda Magrupynyn yedi yyllap Eyran hanlarynyn birinin zyndanynda oturandygy, gozlerinin kor edilendigi barada hem aydylyar. Eysem §eyle zadyn bol magy miimkinmi? Hawa, miimkin. Yone Magrupynyn gozlerinin oyulmagyndan §ikayat edyan §ygryna-ha henize genii du§ gelnenok. Halk giirriinlerinde Magrupynyn ayagynda yarasynyn bolandygy barasynda hem aydylyar. Munun dogry bolaymagy ahtimal, giinki ony §ahyryn ozi hem ag- zapdyr. Magrupy «Isanym» atly sygrynda seyle yazyar:

Ag gurt idim, nige guyruklar gapdym, Azyp idim, oziim palimden tapdym, Pil bilen gore§ip, gu§ bilen gapdym, Paylar §ikest bolup galdym, i§anym.

121 Yone §ahyryn §eyle betbagtlyga nahili yagdayda, hagan we nirede sezewar bolandygy bize belli dal. Magrupy dowiirdesleri Magtymguly, Gayyby, §eydayy, Durdy §ahyr, Zunuby, Orazmenli, Muhammetnyyaz dagy bilen gatna§ykda bolup dyr. Magrupynyn Magtymguly we Gayyby bilen aragatnasyklaryny olaryn arasyn daky «Gurbany dort-diwany dort», «Nirde bitildi-§onda bitildi» diyen sowal-jogaplar hem tassyklayarlar. Magrupy dine XVIII asyr soz ussatlary bilen dal, eysem turkmen iilkesinin soweyen yigitleri, agyr go§una serdarlyk eden serkerdeleri bilen hem dostlukda bo lupdyr. Magrupynyn Keymir koriin ogly Annamenli, £owdur han, Owezgeldi ser dar, Hojageldi serdar, Esen oglan, Sary han isan, Mammetberdi Gyzylinjik, Soyeg serdar, mangy§lakly Hatam serdar, Sopy isan, Dowletyar beg, Weli beg, Mammetje serdar bilen dostlukly aragatna§ykda bolandygy hakda maglumatlar bar. Asyryn ba§larynda harby gakny^yklar zerarly yemreliler Ahaldan gekilyar- ler. Olaryn bir topary Sarahs, Mary, Pendinin tisti bilen giindogar Tiirkmenistanda, ikinji bolegi orta guyynyn usti bilen Horezme gekilyar. Hywa taryhgylary 1804-nji yylda yemrelilerin Hywa barandyklary barada yatlayarlar. Magrupy, gaklany§yna gora, Sarahs, Mary, Pendi, Lebap tisti bilen Hywa tarap gidipdir, ol kop wagtlap Urgengde oturypdyr, Emma Horezimdaki uzniiksiz harby caknysyklar Magrupyny Mangy^laga tarap gekilmage mejbur edipdir. Magrupynyn gojalygy hem §ol yerde gegipdir. §ahyr uzak ya^apdyr, ol oziinden kigilerin hem sabandygy hakda aydyan «Artyp baradyr» sygrynda muny tassyklayar:

Bahry-usyan deryasyna batyp sen, Kan jowherin yeke §aya satyp sen, Ey, Magrupy, ne bihuda yatyp sen, Oziinden kigiler yortup baradyr.

Magrupy, takmynan, 1810-njy yylda Mangyslakda aradan gykypdyr. Hazir Magrupynyn mazary Mangy§lakdadyr. Sahyryn XIX asyryn ba§larynda aradan gykandygyny dine turkmen alymlary dal, eysem ozbek edebiyatgylary hem ykrar edyarler. Magrupy kop eser doredipdir. Hazir bizin elimizde onun «Yigide», «Ba§y ge rek», «Zyba gerek», «Gugmadymy?», «Bellidir», «At yagsydyr», «Bilip bolmaz», «Bar bolsa», «Isanym», «Gaytgyl», « Watanym galdy», «Hal galmaz», «Dasyny §aylar», «Наг bilen», «Gul gotar», «Kerwen gelmese», «Han gykar», «Zamandyr diyme», «I§in tanymaz», «Нагар eyledi», «Deni-du§y begenmez», «Pa§ geldi», «Bu diinya», «Azdyra bilmez», «Ayan getirdi», «Cilimkes», «Dert bile», «Artyp baradyr», «Saltyk», «Janyna degmez», «Yar eylar», «Malyna degmez», «Delalat yagsy», «Baglamak bilen», «Asyny», «Sapa bolar», «Stiythor», «Gurbany dort- diwany dort», «Nirde bitildi-§onda bitildi», «Arman bilen», «Diinyanin», «lstar

122 кбпШ», «Sazyna degmez» atly go§gulary; «Seypelmelek-Medhaljemal», «Dow- letyar», «Aly beg-Baly beg», «Yusup-Ahmet» dessanlary bar.

Magrupynyn doredijiligi

Magrupy turkmen milli sygryyetini osdiiren ussatlardan biri hassaplanyar. Magrupy klassyky §ygryyetimizden onki dowiirdaki, esasan, hyyalbentlik (romantiki) ugur bilen osen turkmen yazuw edebiyatynyn daplerine garanda, halk §ygryyetinin daplerini goldapdyr, esasan, onun yoly bilen gidipdir. Magtymguly yaly Magrupy yazuw edebiyatynyn yiilmenen, leji gykan formalaryny mowriti oten, durmu§y dogrugyl gorkezmek iigin dar hasap edipdir. Magrupy ozaly bilen sygyrlarynyn durmu§ bilen baglanysygyny, onun durmusyn kop taraplaryny oz igine almagyny gazanypdyr. 01 sygry durmusyn talaplaryna goniikdirip, ona adamyn aladalaryny, yasaysyny, goresini, arzuw hem meylini girizipdir. Magtymguly bilen ostip ugran halky §ygryyetimizin §eyle ondebaryjy dapleri Magrupynyn doredij iliginde gin gerim alypdyr. §ahyr uly gowriimli (epiki) eserlerinde edi§i yaly, gosgularynda hem durmusyn, esasan, harby-syyasy tarapyna kop tins beripdir. Magrupynyn seyle etmeginin anyk- -taryhy sebapleri bar. Birinjiden, XVIII asyrda turkmen halky gon§y feodal dowletler (Eyran, Hywa, Buhara) bilen hali-§indi harby gakny§ykda bolupdyr. Ikinjiden, yurdun iginde turkmen taypalarynyn yer-suw, ori meydanlary iistiinde tire-taypa uru^lary iizniiksiz dowam edip gelipdir. Bu yagdaylar Magrupynyn har by-syyasy mesela uly iins bermegine sebap bolupdyr. §eylelikde, harby-syyasy mesele Magrupynyn biitin doredijiliginin esasy oky bolup duryar. §ahyr oz gosgularynda dowriinin sosial-jemgyyetgilik meselelerine mohiim ahmiyet beryar. Bu meselede Magrupynyn pikirleri, psasan, Magtymgulynyn pikirleri bilen utga§yp gelyar. Magtymguly yaly Magrupy hem XVIII asyr turkmen jemgyyetgiliginin taypa-urug gurlusyna, onun milli birlik ugrundaky hereketine gunnur garayar. Jemgyyetin sosial-syyasy gatlaklaryna we olaryn gatna§yklaryna eserdenlik bilen syn edyar. 01 jemgyyetin her bir agzasynyn maksatly yasamagyny we gore§de mohiim rol oynamalydygyny goldayar. Bu bolsa, oz nobatynda, §ahyryn syyasy gore§iji hokmiinde eyelan synpy ornuny, zahmetkes halk bilen bir pikirde ya§andygyny gorkezyar. Magrupy sygyrlarynda y§ky mesela hem uly ahmiyet beryar. Onun §u meseledaki oy-pikirleri a§yk-mag§uk obrazynyn da^ynda jemlenipdir we olarda gyzlaryn hayaly bolmak, edeplilik, asyllylyk, pakizelik, wepalylyk, i§jenlik, siiyji dillilik, yi gitler iigin mertlik, ygrarlylyk, jomartlyk, gayduwsyzlyk nygtalypdyr. §eyle ahenler dine onun sygyrlarynda dal, eysem, «Dowletyar», «Seypelmelek-Medhaljemal», «Yusup-Ahmet» dessanlarynda hem yzygiderli osdiirilipdir.

123 Magrupy sowe§ aydymgysydyr. Onun harby-syyasy temada yazan «Yigide», «Ba§y gerek», «At yagsydyr», «Isanym», «Gaytgyl», «Watanym galdy», «Is in tanymaz», «Bar bolsa», «Bilip bolmaz», «Bellidir» yaly gofgularynda watana soyginin, il-giine wepalylygyn belent duygusy mowg uryar. Magrupy sowe§jen yigitlerin hasiyetlerini we hereketlerini iki toparda (katego- riyada) jemleyar. Yone sygyr sungatynyn taryhynda bu tar Magrupynyn doredijiligi bilen ba§lanmayaram, onun bilen gutarmayaram. 01 tar bas da halk edebiyatynda (turkmen halk gahrymangylyk aydymlarynda, «Gorogly» eposynda we gayrylarda) i§lenipdir. Klassyky §ygryyetimizde munun in ajayyp nusgalaryny ilki gorkezen Magtymguly bolupdyr. Bu tarin has kamillesmeginde Magrupynyn hem hyzmaty uludyr. Mert-sowe§jenlikde §ahyryn osdiiren we jemlan, tindan we §6hratlandyran nusgalyk obrazy. «Mert» diyen adalga klassyky §ygryyetimizde polozitel ahlagyn ahli hasiyetini oziine sindiryar. §onun iigin Magrupynyn doredijiliginde hem ol in bir siinnalenip i§lenen obraz. Bu obraz edebiyat taryhymyzda hem onden i^lenip gelnipdir. Sahyr mert hakynda soz aganynda, sygyr ayratyn giiyje eye bolyar, soz onun agzyndan uly hyrug bilen gogup gykyar. §ygryn her sozi, her jiimlesi, her bendi mahir bilen doly many, pikir dur yaly dury, jowher yaly yiti: Ey yaranlar, gog yigidin, Bir dil bilen ba§y gerek. Ya gylygy, ya gylyjy, Gazan igre a§y gerek. Bu setirlerde mert yigitlere mahsus bolan esasy sypatlar: ho§gylyklylyk, sowe§jenlik, bol nan-a§lylyk jemlenyar. §ahyr harby-syyasy meseleler bilen birlikde sosial mesela hem uly iins beryar. §onun iigin Magrupy turkmen jemgyyetgiliginin sosial-ykdysady gurlusyna, dolandyryly§ usulyna, synplara we synpy gatnasyklara iins bilen garayar. Halkyn durmusynyn maddy taydan pesligi bolsa Magrupynyn sygryyetine hasrat henlerini gayypdyr: Ne hiinari bar yigidin, Garyplykda bilip bolmaz. Garyplyk bir sum owkatdyr, Kaza yetmey, oliip bolmaz.

Dessanlary. «Yusup-Ahmet» dessany. Magrupynyn gahrymangylyk hakda yazan in gowy dessanlarynyn biri «Yusup-Ahmetdir». Megerem, ol sahyryn otuz ya§larynyn towereginin hasyly bolsa gerek. Bu eserin eyyam yiiz yyl toweregi sonra erteki g6rnii§inde dine bir turkmen topragynda dal, eysem Buhara etraplaryna-da yayrandygyna sayatlyk edyan maglumatlar bar.

124 Turkmen edebiyatgy alymlary A. Meredow, A. Miilkamanow, S. Garryyew dagy Buharada yasayan araplaryn arasynda yazylyp alnan bir ertekide Magrupynyn «Yusup-Ahmet» dessanynyn kan bir tiytgedilman, gegen asyryn otuzynjy yyllarynda-da aydylandygyny aydyarlar. Dogrudan-da, §ol ertekinin mazmunyny, gahrymanlaryny iins bilen dinlaninde, Magrupynyn «Yusup-Ahmet» dessany bilen bir zatdygyna goz yetiryarsin. Dessanyn gysgaga mazmuny. Yspyhan yurdy. Serkerdeler Aga beg bilen Baba begin ma§galasynda Yusup bilen Ahmet diinya inip, omip-osiip, olaryn at-owazasy alem-jahana, tagty pelege yayrayar. Mosul §aherinin paty§asy Gozel §a bir dtiy§ goryar. Diiy§unde ol patysanyn ba§yndaky altyn jygalar dokiilip, depesinden dowlet gu§y ugup gidyar. Paty§a duy§iini yorduryar. Patysanyn ko§giinde Babagammar diyen bir garry gelmi^ek bu diiyse seyle yorgut beryar: «Basynyzdan dokiilen altyn senin ganyndyr, basynyzdan ugup giden gu§ bolsa senin janyndyr. Ahmet bilen Yusup gelip, seni oldtirerler, yurduny alarlar». Patysa muna gaharlanyp, dergazap bolyar we Babagammary zyndana atmagy buyuryar. Yone ol rahatdan ayrylyar we Mtirzemmet diyen oz adamlarynyn birine Yusup bilen Ahmedi nirede bolsa-da tutup, ko§ge getirmegi buyuryar. Oziine-de bir yyl mohlet beryar. Miirzemmet yurt soktip gozlanden son, Yusup bilen Ahmedi tapyar. Yusubyn razylygy bilen опий yigitlerinin hataryna go§ulyar. Sonra ol mekirlik bilen Yusupdyr Ahmedin in yakyn adamlarynyn biri bolyar. Onun kiiyi-pikiri bolsa Yusup bilen Ahmedi oz paty§asynyn yanyna yesir edip akitmek bolyar. Sol arada Yusubyn dayysy Bozoglan hem diiy§ goryar. Diiy§iinde onun edil yiiregine bir gara кеде yelmesyarmi§. Bozoglan bu dtiy$tim Yusup bilen bagly hasaplayar. Sebabi Bozoglan Yusuby yiireginden gowy goryar. Ras dtiy§imde yiiregine bir gara кеде yelme§dimi, diymek,Yusubyn yigitlerinin arasynda bir betpal adam stimltip giren bolmaly diyip hasaplayar. Bozoglan §u pikir bilen Yusubyn yanyna gelyar we ol yerde Miirzemmedi goryar-de, yegenine: - Bu erbet pikirli adam. 01 seni alyp gitmage gelipdir. Sen ony oldiir - diyyar. Yone Yusup dayysynyn diyen sozlerine kan bir ahmiyet berman: - Bir adamyn name edip biljek zady bar - diyip, Mtirzemmede hig zat etmeyar. Miirzemmet bolsa Yusup bilen Ahmedin yigitlerinin arasynda bir yyl gezyar. Olaryn ahli edim-gylymlaryny, hasiyetlerini owrenyar. Ahyrda-da, Yusuba al salmak maksady bilen seyle diyyar: - Men on patysanyn hazynadarydym. Hazynanyn agary-da menin yanymda. Yoriin, §ol hazynany alyp gelelin! Ynanjan, hig bir erbet pikirleri gowniine getirmeyan, hemmeleri-de ozleri yaly pak gowiinli adamlar diyip hasap edyan Yusup bilen Ahmet Miirzemmedin diyen- lerine ynanyarlar. Olar oz yigitlerinin serdary A§yrbege hemmeleri yori§e tayyar- lamagy buyuryarlar. 125 Mtirzemmet olaryn online dti§tip, oz paty§asynyn yurduna golay bir daglyk yere getiryar. Bu yerde du§lemegi maslahat edyarler. Mtirzemmet Yusup bilen Ahmede hyzmat eden bolup, olara §erap berip, melul edyar. Ozi bolsa tizden-tiz paty§anyn huzuryna baryp, bas ytiz atly bilen dolanyp gelyar. Atlylary bir buky yerde gizlap, Yusup bilen Ahmede: - Men siz yatyrkanyz palysanyn hazynasyny on esege ytiklap alyp geldim. Yone e§ekler §u jtilgede mana el berman, gacyp dargadylar. Yortin, §olary tutup getirelin - diyip aldap, olaryn ozlerini al bilen yanky ba§ ytiz atlynyn eline beryar. §eydip, Yusup bilen Ahmet eli bagly, ytiregi dagly, yenjilip, horlanyp paty^anyn huzuryna getjrilyar. Olar yolda gccrncsi mtimkin bolmadyk dagy, dtiypstiz deryany gudrat bilen yenip gegyarler. A§yrb.eg Yusupdyr Ahmedi azat etmek barada uly alada edyar. Patysanyn gyzy Yusup bilen Ahmede zyndandaka kop hemayatlary edyar. Yusupdyr Ahmedin zalym sanyn zulumyndan gutulyp, yzlaryndan kowgy iberilen uly go§uny derbi-dagyn edi§leri, oz yurtlaryna gelip, dontik guldan ar aly§lary, aglap-aglap kor bolan yakyn adamlarynyn goztini agyp,olary ya§ yigitlere 6wrti§leri we basgalar «Yusup-Ahmet» «dessanynyn esasy syuzet ugurlarydyr. Magrupynyn «Yusup-Ahmet» dessanynda Yusup, Ahmet, Asyrbeg, Bozoglan, Babagammar, Mtirzemmet we ba§ga birnage gahrymanlar boydan-ba§a hereket edyarler. «Yusup- -Ahmet» dessanynda Magrupynyn «Gorkut atadan», «Gorogly» eposynyn kabir tarlerinden, gahrymangylyk, ugurtapyjylyk bilen bagly kabir hekayatlaryndan hem doredijilikli peydalanandygyny gortip bolyar. Tiirkmen halkynyn bu gahrymangylykly eposlarynyn kabir wakalarynyn doredijilikli i§lenen birnage nusgalyk yzlary «Yusup-Ahmet» dessanynda hem du§yar. Magrupy «Yusup-Ahmet» dessanynda harby-gahrymangylyk meselesini i§leyar. §u maksat bilen ol Yusupdyr Ahmedin mertligini, batyrlygyny gahryman gylykly soweslerde beyan edyar. Seyle eserin «Gorkut ata», «Gorogla» dayanmagy kanuny yagdaydyr. Yusupdyr Ahmet dessanda her hili kemsidilmelere, stitemlere sezewar bolyarlar. Emma olar rehimsiz §anyn we onun zalym nokerlerinin ontinde birjik-de mtizzerip, aman dilemeyarler. Oz janlaryny aman saklamak tigin ya-da patysanyn, onun emeldarlarynyn ozlerine beryan stitemleri ugin oz yolda§larynyn hut A§yrbegin we onun yigitlerinin-de howply-hatarly i§lere ba§ go^maklaryny islemeyar. Dine oz pahim- payhaslaryna we giiyglerine bil baglayarlar. Goyberen yalny§lyklarynyn jezasyny dine ozleri gekmeli diyip hasap edyarler. Yusup bilen Ahmet tiirkmen halkynyn anynda §u hili hasiyetleri bilen-de mertligin, batyrlygyn goreldesi - n у sany bolup yasayarlar. «Yusup-Ahmet» dessanynyn syuzeti gyl§yrymly dal. Onun dili hem §eyle agyr dal. Dessanyn kop go§gulary bagsylaryn repertuarynyn bezegi bolup gelyar. Bu eser dessangy bagsylaryn-da repertuarynda oz mynasyp omuny eyeleyar.

126 Abdylla §abende ( 1720- 1800)

Dereksiz zat iigin dostundan gegme, Yamandan yyrak bol, yag§ydan gagma, §abende, her yerde pynhan syr agma, Yanynda ahtibar ki§i bolmasa.

§abendanin omri we doredijiligi

Abdylla §abende XVIII asyr turkmen edebiyatynyn gorniikli wekillerinin biridir. 01 1720-nji yylda hazirki Akdepe etrabynyn golayyndaky Was diyen yerde eneden bolyar. Sahyryn yaslygy Was, Koneiirgeng sebitlerinde gegyar. Son ol Hy- wada, Turkmenistanyn giinorta-giinbatar etraplarynda, Etrek, Gtirgen, Ahal towe reklerinde hem yasayar. §abende sahyryn edebi lakamy bolup, onun adyna Abdylla ya-da Abdylnazar diyipdirler. Onun Sabende lakamyny alsy barada halk arasynda bir rowayat aydylyar: «Abdylnazaryn in gowy goryan dostlarynyn biri Eyran sasynyn gosunlaryna gar§y bolan soweslerin birinde yityar. §ahyr dostunyn gozlegine gykyar. Ony sorag- ideg edip baslayar. Sonda ona biri: «Senin dostun saga bendi boldy, ony yesir edip, Eyrana alyp gitdiler» diyyar. Ine, §undan son Abdylnazar hem «Sen indiden beylak

127 oziine Abdylla diyip yorme. §anyn bendisi bolup giden mert garda§yndan senin tapawudyn name?» diyyar. §ondan son ol: «Sen hem §anyn bendesi» diyen manyda oziine §abende lakamyny goyyar. Elbetde, bu taryhy maglumat daldir. Yone bu rowayat halkyn §abende sahyry gowy gorenligini subut edyar. Galyberse-de, Sahyryn: «§abende diyr, mert gardasa, Yandym-bi§dim yazdan-gysa, Tutan i$i barmaz basa, Tasipli ili bolmanyn...» diyen setirleri-de §ol rowayatyn hakykata yakynlygyna belli derejede gtiwa gegyar. Gorsumiz yaly, bu bendin birinji setirinde §ahyr §abende lakamyny ulanypdyr. Esasy mesele hem sahyr oziinin mert yoldasynyn bolandygyny yatlayar. Bu setir yokardaky rowayatda Eyran sasynyn lesgerleri tarapyndan yesir akidilen yoldasy hakda §abendanin dilinden aydylan sozlere oran yakyn gelyar. §abendanin kakasyna Mami diyipdirler. 01 oz dowriinin ylymly, Hywa medreselerinin birini gutaran adam bolupdyr. §onun iigin ona Mami molla hem diyer ekenler. Mami molla oz ogly §abendani ylymly-bilimli adam edip yetisdirmek iigin alada edipdir. Ony ilki obada, sonra bolsa Hywa medreselerinin birinde okadypdyr. §abende hem bu miimkingiliklerden yhlas edip peydalanypdyr. 01 yaslykda zat howesi bilen dal-de, at, hat, saz hem soz howesi bilen yasapdyr. Bu bolsa sonra §abendanin okde atsynas, belli sazanda, gorniikli soz ussady- sahyr bolup yetismegine sebap bolupdyr. §eyle hiinarleri bilen §abende toy-meylisin bezegi, kopgiiligin hormat goyyan adamlarynyn biri bolup yetiripdir. §ahyr ayratyn hem dil bilimine, logika ylmyna kop tins beripdir. 01 oz gosgularynyti birinde seyle yazyar: «Sai'p kyldym omrtimni gtin-gtin okyban ylmy-nahu, Ylmy mantyk pikiri birle ruzygarim boldy pahu». §abende dil bilimini hertaraply ozlesdirmage kop wagt, giiyc sarp edipdir. Dil biliminin we logika ylmynyn her bir medeniyetli ynsan iigin, ayratyn-da medeniyeti tindeyji hasaplanyan sahyr, yazyjy, iigin oran uly ahmiyetinin bardygyna Sabende dtistinipdir. Elbetde, sahyr iigin hemme zady bilmek zerur. Emma durmusy bilmek, pikiri dogry hem aydyn, yzygiderli hem-de halka dti§ntikli beyan etmek hasam ge rek bolupdyr. §abende hem su pikirden ugur alypdyr. Oz dowriinin ylymly-bilimli adamy §abende tiirkmen edebiyatynyn, halk doredijiliginin dasyndan azerbayjan, ozbek, tajik-pars edebiyatyny, ol halklaryn folkloryny-da ozlesdiripdir. Muny sahyr «Bizar oldum» diyen gosgusynyn: «Dayym, Meznun golde gezdi, Perhat Bistun dagyn gazdy,

128 Halyl tenin nara dozdi, Bu tenimden bizar oldum» diyen setirleri-de tassyklayar. Sahyryn «§abahram», «Gul-Bilbil» yaly dessanlary-da onun gon§y halklaryn, esasan hem, tajik-pars edebi yadygarliklerinin in gowy nusgalary bilen tany§ bolandygyny anladyar. Sabendanin doredijiliginde turkmen bedew atlarynyn taryplanmagy, halkyn saz sungatyna uly orun berilmegi hem yone yerden dal. Bu hut §ahyryn §ahsyyeti bilen, onun okde at§ynaslygy we ukyply sazanda bolanlygy bilen baglanysyklydyr. Sahyryn lirikasynda bedew atlara: «Ba§ yolda§y - bedew gitmesin goldan, Desti §em§at erur, kamaty daldan, Asly gowher, zaty yaranmys yelden, Gagsa gutar, kowsa yeter arap at» diyen yaly setirler bagy?lanan bolsa, dessanlaryndaky gahrymanlarynyn elinden dutar dii§meyar. §abende oz obada§y bolan Menli atly gyza oylenyar, dort ogul: Seyitnazar, Dowletnazar, Mammetnazar, Annamenli bu masgalanyn guwanjy bolyar. Emma biri-birine wepaly, agzybir masgalanyn mylakatly ya^aysy uzaga gekmeyar. Menli aradan gykyar. Menlinin oliiminden son §abende bu diinyanin «yalangy, biwepa- lygyndan» zeyrenyan eserleri yazyar. Muny sahyryn «Menli hany natdin?» atly belli go§gusynyn: «Kimse sagdyr, kimse jansyz,, Ahtibaryn yok gtimansyz, §abende diyr, galdym sansyz, Bizin Menli hany natdin?» diyen setirleri subut edyar. Abdylla §abende 1800-nji yylda Wasda aradan gykypdyr. Bar bolan maglumatlara gora, onun gubry Wasda, A§yk Aydyn giimmezinin gapdalynda yerlesyar.

§abendanin poeziyasy

Sabende turkmen klassyky edebiyatynyn tazeden yokary goteri 1 is dowriinde bizin edebiyatymyzyn ideya-gepergilik jahetden aygytly ostis gazanmagyna sal damly go§ant go§an §ahyrlaryn biridir. 01 §ahandaz Kemine, lezzetli lirik Talyby bilen yakyn aragatnasyk saklapdyr. §abendanin oran ondiimli i§lan §ahyrdygyny ayratyn bellap gegmek gerek. 01 y§ky-liriki, sosial, §eyle hem owiit-nesihat te-

9* 129 masynda engeme gosgulary yazypdyr. §abende «Kaydadygy bilinmez», «Dagy Ьа§», «Кугк» yaly muammalaryn, dtinyewi temada yazylan enceme sygyrlaryn-da awtorydyr. §abende feodal jemgyyetin adalatsyzlyklaryny goryar. Emma sahyr kop yerde §ol adalatsyzlyklary sahsy ahlak, adamkarcilik, seyle hem «ykbal», «yazgyt» bilen baglany§ykly yiize gykyan zat diyip dti§tindiryar. Her halda §abende oziinin ruhy dtinyasi, geken zahmeti, ayratyn-da edebi doredijilik isi bilen zahmetkes halkyn tarapynda duryar. Sonun iigin hem onun eserlerinin agramly bolegi halkyn bahbitlerine hyzmat edipdir. Sabendc «Bolmasa», «Kim biler» yaly gosgularynda okyja pakize ahlaklylygy tindeyar. Sahyr ili aldayan eziji synpyn wekillerini pas edyar. Kahalatlarda ol «gog yigit» bilen «bedasyl» adamy orta gykaryar. Gog yigitleri sadalygy, halka hyzmat edyanligi iigin taryplayar. Bedasyl adamlary bolsa adalatsyzlyklaryn sebapkarleri hokmiinde yazgaryar. Muny sahyryn:

«Gog yigide nisbet daldir gedemlik, §ir bolsa, bargadan oziin kem biler. Bedasyl yigide yeti§se beglik, Tumak baglap, hatyrasyn jem biler» diyen setirlerinden hem gormek bolyar. Sabendc adamlaryn agzybirlikde yasamagyny iindapdir. Ol adamlaryn biri-birleri bilen baryp-gelismegini, biri-birine dii§tini§megini gowunleriii agary, agzybirlige tarap getiryan yol diyip dii§iinyar. 01 giiyjiin agzybirlikdedigini oziinin liriki eserlerinde hem ayratyn nygtapdyr. Oz halkyny birlesmage, bir bitewi giiyg bolmaga gagyrypdyr. Sabende diirli temalarda yazylan gospgularyn awtory bolmak bilen birlikde, tiirkmenlerde yhlas bilen okalyan «Giil-Bilbil», «Sabahram», «Hojamberdi han» dessanlarynyn we «Syyahatnama» atly ogerk hasiyetli eserin awtorydyr.

«Giil - Bilbil» dessany

Sabende «Giil-Bilbil» dessanyny omriinin sonky yyllarynda yazypdyr. Muny biz eserin ahyrynda berilyan «Begler» atly sygrynda goryaris:

Goriip bilgen barmy §amda, Yrakda, Goriip nusga aldym parsy warakda, Mtin iki yiiz on tort boldy taryhda, Bijin yyly dtizdtim kyssany, begler!

Bu setirler dessanyn dine bir yazylyp gutarylan wagtyny gorkezmek bilen gaklenman, ol eseri yazmakda awtoryn nameleri nusga edinendigini hem anladyar. Dessan 1214-nji hijri yylynda, hazirki yyl hasabynda 1799-njy, 1800-nji yyllarda 130 yazylyp gutarylypdyr. Sahyr eserin ustiinde esli wagt islapdir. §ol go§gynyn bir yerinde: «Siz diymaii: «Duziipdir her gije birin», Bitmez bu agyrtman dendany begler» diyen setirleri, awtoryn bitewi eser iistiinde dal, eysem her bir bendiri ustiinde hem engeme zahmet gekendigine giiwa gegyar. Dessanyn temasy, ideya-mazmuny. §abendanin «Giil-Bilbil» dessany hem «§abahram» yaly ysky-fantastik temada yazylypdyr. Eser, umuman, dessanlara mahsus bolan: «Emma rawylar andag rowayat kylar kim, gadym eyyamda Turan welayatynda Nasyr atly bir patysa bar erdi. Adyllykda ana alem paty§asy barabar gelmez erdi. Anyri perzent nysanasy yok erdi. «Arman, dunyaden perzentsiz gegdim» diyip, dayyma ah urar erdi...» diyen yaly giris sozleri bilen baslanyar. Mundan son patysa diiy§ goryar. Dilysiinde onun ogly boljakdygy aydylyar we eyyam §ol bolmadyk oglanyn geljekdaki ykbaly dagyn gowagynda mesgen tutan terkidunya bilgijin dilinden umumy sozlerde gysgaga beyan edilyar. Dessanyn biitin dowamyn da sol dtiysim yorgudynyn dogrudygyny wakalar arkaly gorkezmeklik ba§lanyar. Nasyr patysanyn ogly bolyar. Ona Bilbil diyip at goyyarlar. Eserin giris boliiminden ba§lap, awtor real durmusdan fantaziya gegip ugrayar. Dessanyn ba§ gahrymany Bilbil eyyam yedi yasyn dan Giile a§yk bolyar. 01 Gul diyen gyzy duy§tmde goriip, ona a§yk bolyar. Mundan son dessanyn sonky sahypalarynda wakalaryn gozgiidi bilen goniiden-goni dahylly adamlar, Bilbilin mekdep yolda§lary: Sala beg, Zelili, olaryn mollasy Galandar hakda giirriin agylyar. Ine, dessanyn biitin dowamynda olaryn Bilbil, onun tutan maksady bilen gatna§yklary beyan edilyar. Watangylyk, gahrymangylyk, dostluk, yolda§a wepalylyk ideyalary dessanyn iginden eri§-argag bolup gegyar.

§eydayy

§eydayy XVIII asyr turkmen edebiyatynyn gorniikli wekillerinin biri bolup, onun engeme liriki gosgulary we «Giil-Senuber» dessany halk arasynda ginden yayrapdyr. §eydayynyn §u wagta genii toplanan edebi mirasy segsene golay liriki sygyrdan we «Giil-Senuber» dessanyndan ybaratdyr.

§eydayynyn omri-durmufy

Seydayynyn haysy dowurde ya§anlygy barada dokumental maglumatlar entek yok. §ona gora onun doglan we aradan gykan yylyny anyklamakda dine §ahyryn oziinin bize galdyran eserleri yeke-tak ge§me bolup hyzmat edyar. §ahyryn doredijiliginden belli bol^una gora, ol XVIII asyryn ortalarynda ya§ap gegipdir. Muny

131 §eydayynyn «Mesnetne§in» odasyndan gormek bolyar. 01 gosgy 1785-1800-nji yyllar aralygynda Buharada hakimlik eden Mir Magsym §amyrada bagy§lanyp yazylypdyr. Mundan basga-da, 1927-nji yylda akademik A.N.Samoylowigin yolbasgylygy astynda gegirilen ylmy ekspedisiyasynyn maglumatlary hem §eydayynyn XVIII asyrda ya§ap gegendigini kabir derejede tassyklayar. §ol i§lerin birinde §eyle diyilyar: «Salyr garrylary Magtymguludan son «hakdan igen» sahyr §eydayy diyip tanalyar. §eydayy salyryn к i gaga tiresinden, onun-da arslan ya-da yeyke urugyndandyr. §eydayy tiirkmenlerin Mangyslak welayatynda oturyp, ondan barik gogyan eyyamlarynda gogupdir, ony salyr ili yag§y tanayar...». Bu maglumatlardan g6rnu§ine gora, §eydayy tiirkmenlerin Mangy§lakdan gogyan dowriinde ya§ap gegyar. Emma munun ozi anyk bir netija gelmeklige mumkingililc bermeyar, giinki turkmen taypalarynyn Mangyslakdan gogiis hereketleri belli bir yylda bolman, kop yyllaryn dowamynda amala asyrylypdyr. Tiirk men taypalarynyn esasy boleginin giinbatar Tiirkmenistandan ekerangylyk etmek mtimkin bolan yerlere - Horezme we Kopetdag eteklerine tarap gogmek hereketleri ilkinji gezek XVI asyrda ba§lanyar. Ot-iymin, suwun yetmezgilik etmegi olaryn §u gogii§ine sebap bolyar. Emma son has giiygli garwalaryn - XVI asyrda nogaylaryn, XVII asyrda galmyklaryn we XVIII asyrda hem XIX asyryn ba§larynda bolsa gazaklaryn turkmen taypalarynyn iistiine hiijiim etmekleri olary §ol yerlerden gogiip gaytmaga mejbur edyar. Seylelikde, yokarky maglumatlardan Seydayy haysy asyrda yasanlygy barada gutarnykly netije gykarmak kyn. Emma §ahyryn Buhara emiri §amyrada (1775-1800-nji yyllar aralygynda Buharada hakimlik eden) bagyslap yazan §ygryny nazara alsak, bu maglumatda hem XVIII asyryn gogiis her eketleri goz oniinde tutulyandygyny gak etmek bolar. Galyberse-de, §eydayynyn birnfige go§gusynyn, seyle hem ol hakdaky maglumatlaryn XVII-XVIII asyrlarda Mangyslakdan Stawropola gogiip giden hem-de galmyklar tarapyndan akidilen tiirkmenlerin arasynda yayramagy hem sahyryn XVIII asyrda yasandygyny gorkezyan maglumatlaryn hayryna gosmaga delil bolup hyzmat edyar. §eydayy kabir gosgularynda ozunin yasy barada agzap gegyar. Meselem, «£aglar gegdi» diyen gosgusynyn ahyrky bendinde kyrk bir yasanlygy hakynda: «Seydayy diyr, konliim tire, Hyzmat etmedim bir pire, Yasym yetipdir kyrk bire, Gadymkyja gaglar gegdi» diyip yazsa, «Biriya» atly muhammesinde yasynyn eyyam altmysdan hem otendigini belleyar, yigitlik gagyny bolsa goren diiysi hokmunde yatlayar. Giindizim, gijam, mehu-salym yazym-gysym, Haby-gaflatdan oyanman otdi ellim, altmysym, 132 Boldy eyyamy yigitlik goya gorgen diiy§iim, Hak ryzasyna muwapyk bolmady hig bir i§im, Hasyly-omrumni tarag eyledi nefsi-howa. §unun yaly-da §ahyr «La§ gitdi» gazalynyn in sonky setirinde oziinin altmy§ ba§ ya§anlygyny, bilinden giiyg-kuwwatynyn gidendigini bildirip, §eyle yazyar: Neyley, ne kylay, hayp, omiir biamal otdi, Altmy§dan a§yp, yetmi§e diyip ba§ gitdi. Kadyr eyamnin gullukny kim kyla bilmey, Bilimde kuwwat galmady, berda§ gitdi.

Seydayynyn has garrap aradan gykandygyny onun «Hu§um gidipdir» diyen go§gusyndan hem gormek bolyar. §ahyr oziinin durmu§yndan zeyrenyar, agyr yagdayda yasayandygyny, oy-owzarynyn yoklugyny gowniigokgiinlik bilen beyan edyar: Dali konliim, dowranlyja serim yok, Yalan diinya bilen hu§um gidipdir. Menzilim, mekanym, belli yerim yok, Abat oyiim, nanym, a§ym gidipdir. §eydayy «synasynda agyr yaranyn» barlygyny, yagsyny, yamany, agy, garany saygaryp bilmeyandigini, akyl-hu§unyn gidenligini aytmak bilen birlikde, §agalanly yigitlik eyyamynyn otendigini, gadymky dowrany beyan etmage dili bar hem bolsa, dilinin yoklugyny gynang bilen yatlap gegyar: Yigitlik bir taze giiliin bossany, Hany, bile dowran siirenin kany? Aydar bolsam gadymkyja dessany, Diymage dilin bar, di§in gidipdir. §ahyr §ygryny oz kysmatyndan, nesibesinden kayinmek bilen tamamlayar, in sonunda oz-oziini atlanmaga, yagny diinyaden otmeklige-oliime tayyar bolmaklyga gagyryar: §um kysmatlar nesibane yazyldy, Giinakar bende sen, bagryn ezildi, Esbaplaryn gal§yp, ordan bozuldy, Tur, atlan, §eydayy, go§un gidipdir. Hakykatdan-da, Seydayy biitin omriini garyplykda gegiryar. Halk arasyndan toplanan maglumatlara gora, sahyr heniz yaska onun ata-enesi aradan gykyar. 01 yetim galyp, oglanlykdan gopangylyk edip ba§layar. Ya§lygyndan talantly §eydayy saza-sohbete howesli bolupdyr.

133 §eydayynyn asly salyr tiirkmenlerinin kicaga tiresinden bolup, onun-da arslan ya-da yeyke urugyndandyr. «§eydayy» sahyryn tahallusy-edebi lakamydyr. «§eydayy» diymek bir zadyn yskyna dii§en, ysk yolunda telbe bolan diymekdir. Sa- lyrlar XVII-XVIII asyrlaryn dowamynda Mangyslakdan bari tarapa gociip gaydyp- dyrlar. Olar XIX asyryn birinji yarymynda hazirki Sarahs etrabynda ya§apdyrlar we, esasan, ekerangylyk bilen me§gul bolupdyrlar. §eydayy hem §ol goge-gogliik dowriinde Mangyslakdan gogiip gaydan we Sarahs etrabynda orun alan salyr ttirk- menlerindendir. §ahyryn engeme eserlerinin, gosgular yygyndysynyn gadymy golyazmasynyn, seyle hem ol hakdaky kop maglumatlaryn Sarahs we £arjew (Tiirkmenabat) sebitlerinden toplanmagy-da totanden daldir, giinki sol yerlerde onun tiredesleri bolan salyrlar ya§apdyrlar. §eydayynyn ma§gala durnmsy barada hig hili maglumat galmandyr. Toplanan maglumatlaryn arasynda dine yekeje rowayatda ona Ayjemal atly bir han gyzynyn asyk bolanlygy aydylyar. 01 gyz «§eydayy bilen meylis gurup tanys bolyar, sonundan ona muhabbeti artyp, bir meylisde ozuni magtap gazal aytmagy sorayar. §onda §eydayy: «Gara gozli, galam gasly perizat, Sen deyin alemde hayran bolarmy? Royy-semaylaryn dat ile peryat, Delmirip, gozlerin giryan bolarmy?» diyen bent bilen baslanyan go§gusyny diizyar. Emma §ahyryn ol gyz bilen bolan sonky aragatna§ygy hakda hig hili maglumat yok. §eydayy barada su wagta genii bize belli zat, ol hem bolsa onun turkmen sahyry Mollamurtun dayysydygydyr. Bu hakda Mollamurt «Allahym» atly §ygrynda §eyle yazyar: Mollamurta bolar Seydayy dayy, Sozleri §irindir diydigi sayy, Gormek arzuw eder pakyry, bayy, Ana soz i§igin agdy Allahym.

§eydayynyn doredijiligi

§eydayy durmu§yn durli meselelerine bagyslanan engeme liriki §ygyrlaryn we Yakyn Gundogarda meshur bolan «Giil-Senuber» dessanynyn awtorydyr. $eydayynyn lirikasynyn tematikasy oran gin, onda sahyr birnage ondebaryjy, parasatly pikirleri one siiryar. Ylayta-da, onun sosial-tankydy eserleri: zalym han-begleri, betnebis i§an-mollalary pa§ edyan §ygyrlary, ynsanperwerlige yugrulan owiit-nesihat hasiyetli we y§ky-dtinyewi go§gulary has ahmiyetlidir. Sosial-tankydy eserler. §eydayynyn doredij iliginde hali-§indi gabat gelyan mohiim mesele, §ahyryn ya§an dowriinde hokiim siiren sosial densizligi pa§ et-

134 тек, zalym hoktimdarlaryn, betnebis siiythorlaryn we aggoz pir-sopularyn pyssy-pyjurlyklaryny tankytlamakdyr. §u jahetden onun «Sopular», «Ahyrzaman», «Betkarler», «Gtilen barmy», «Sizleri» we s.m. go§gy-gazallary mohiim ahmiyete eyedir. Seydayy «Sopular» muhammesinde oz dowriinin in hormatly adamlary hasaplanyan sopulary, olaryn din duzgiinlerini bozup, kamahalda bolsa dine bukulyp edyan her hili pyssy-pyjurlyklaryny pas edyar. §ahyr §u hili ruhanylaryn yyllarboyy gije-giindiz hars urup, halal-harama garaman, dine mal toplamak iigin jan edyan- diklerini dini we beyleki ylymlardan asla habarsyzdyklaryny aydyar: Nefs iigin dynman yugrtip, gije-giindiz mahu-sal, £tin talap eylap jahanda yygsyrarlar munga mal, Saylamazlar lukmanyn kaysy haram, kaysy halal, Sorasa, bilmezler nedir kim ylmy-kalu, ylmy-hal, Iygen, iggen kuty zahri-mar bolgan sopular. §eydayy sopularyn ikiyiizliiligine, dini иф-adatlary dine halky aldamak we garynlaryny gabartmak iigin yerine yetiryandiklerine dii§iinyar, §ona gora bu hili sopulara a§yn, nanyn deregine da§ bermekligi tabsyryar. §ahyr « gijeler tagat gekmegin» deregine seyle bozgakgylyklar bilen me§gul bolyanlaryn dowzah oduna sezewar boljakdyklaryny aydyar: Gijeler tagat gekip, dokmez goziinden ya§yny, Halk resmi seyle diyip, kybla goyarlar ba§yny, Hos gorer gamyn gaberdip, iyse nanu-asyny, Bu sypatlyg sopulara siz berinler dasyny, Taiila dowzah oduna derkar bolgan sopular. Emma §eydayy sopulary tankyt etmek bilen, olaryn diiyp taglymatyna degmek islemeyar, yone olary dinin kada-kanunlaryny bozmakda ayyplayar. Salryr sopulygyn §ertlerini birin-birin sanap, §ol §ertleri yerine yetirmekligi hem sopular- dan talap edyar. Seydayynyn pikirige, sopulygyn sertleri, tagat-ybadat etmek, bir musulman patysa boyun synmak, Hudayyn beren gtintine razy bolup, ona gulluk etmek we s.m. ybaratdyr. Sopulyk serti - serigat tagat, ybadat eylemek, Bir musulman paty^aga hem itagat eylemek, Heme bergen ryzky-ruzuna kanagat eylemek, Bendelikni dembe-dem, sagatba-sagat eylemek, Rastmydyr, aydyn, eya ktiffar bolgan sopular Sahyr «Sizlere» gosgusynda ruhanylary has hem beter urgy astyna alypdyr. Sahyr olaryn «behi^t», «alia» ady bilen garyp-gasarlary, garamayak halky aldap, gallalaryny alyslarynv ag-acan yazypdyr: 135 Satyarlar behi§t htillesin, Alyarlar garyp gallasyn, Kimler «gorenmi§ allasyn?» Bardyr, tanymaz ozleri. §eydayynyn sosial-tankydy eserlerinde dowrtinin syyasy yagdayy, agalyk stirtiji gatlaklaryn halk kopctiligini rehimsiz ezi§leri, ezijilerin alyp baran syyasaty zerarly dagynyk taypalaryn biri-biri bilen dusmancylykda bolu§lary, baylarda sahawatyn yokdugy we §.m. engeme meseleleri belli derejede §6hlelenipdir. §ahyryn paty§alara, baylara ytizlenip: Paty§a, sen kyl adalat, Yary bolsan, kerem, htimmet, Bay bolsan, kylgyl sahawat, Mai goldan gitmezden burun. Owiit-nesihat hasiyetli §ygyrlar. §eydayynyn doredij iliginin bir bolegi owiit-nesihat, ahlaky-didaktiki go§gulardyr. Onun bu zeyilli go§gulary, esasan, Magtymgulynyn bu mesela bagy§lap yazan sygyrlarynyn ahenindedir. §eydayynyn hemme eserlerinde, hatda dini-sopugylyk aheninde yazan gosgy- -gazallarynda-da il-halk bilen bolmak, halk kopgtiliginin, garyp-pukaralaryn, maz- lumlaryn tarapyny galmak pikiri ilkinji orunda goyulyar. Sahyr «Pesden ayrylsa» atly go§gusynda oziinin durmu§ tejribesi we syngylygy arkaly umumylasdyran pikirini beyan edip, her bir adamyn il-halk bilen ysnysykly bolmagyny one stiryar. §eydayy: «Uly set ile gen bolar, Molla pe§den ayrylsa. §ire sagal rtistem bolar, Dyrnakdan, disden ayrylsa» diyip yazmak bilen mugallymyn-mollanyn pesden ayrylmagyny, §irin di§den-dyrnakdan ayrylmagy bilen bir hatarda goyyar, munun bolsa il-halk iigin gen zatdygyny aydyar. §ahyr gosgynyn dowamynda ynsanyn yigitlik dowrtini yaz paslyna menzedyar, gog yigide kowum-garda§ gerekdigini, §onsuz hor-homsy bolyandygyny nygtayar: Yigitlik bir yazdyr, geger, Nowga gtiltin gurar, oger...

Sejer gorki bar goriiner, Yol gorki gubar goriiner, Gog yigitler har goriiner, Kowum-garda§dan ayrylsa.

136 §eydayy gosgynyn sonuny su wagt halkyn gadyryny bilmeli, ayra diisen mahalynda pu§man edenin hayry yok diyen pikir bilen tamamlayar: §eydayy diyr, gordiim baryn, Ganymat bil il didaryn, Nala geker zaryn-zaryn, It eger gogden ayrylsa. Gor§iimiz yaly, §ahyr itin gogden ayra dii§ende nahili kyn yagdaya ugrayan- dygyny we zarynlap nala geki§ini yatlatmak arkaly, adamlary halk bilen bolmaklyga gagyryar. Seydayynyn kabir eserlerinde birnage yaramaz gylyk-hasiyetler hakynda, solaryn getiryan zyyanlary barada aydylyp, adamlary dogrugyllyk, sapyiirekli- lik ruhunda terbiyelemeklik goz oniinde tutulyar. Meselem, onun «Biriya» atly muhammesinin bir bendini alyp gorelin: Harsydan oti jeset, boldy bu iman du§many, Bolma a§nayy-gazap, bigane akyl eylar seni, Sarp bolur salyk amal, sen gybat etsen bendini, Ez berayy-nefs iigin soyme huzury-diinyeni, Her ki§i kesbi-tamag kylsa, gider sermu-haya. Gor§iimiz yaly, §ahyr bu yerde biderek yere gaharlanyp gazaplanmazlygy, gybatke§lik bilen me§gullanmazlygy we nebis ugrunda hars urmazlygy nesihat edyar. Adamyn gaharlanan wagty akylyny yitiryandigini, gybat etmekligin onat i§leri yerine yetirmek iigin harglanmaly wagtyn biderek gegmegine sebap bolyandygyny aydyar. Aggozliik, harsydiinyalik edyan adamlaryn bolsa abraydan diisyandiklerini beyan edyar. Seydayynyn owiit beryan meselelerinin biri-de men-menlilc etmezlik we kigigowiinli bolmakdyr. Bu hasiyet, birinji nobatda, §ahyryn oziine degi§lidir. Seydayynyn biitin doredijiliginden onun sada, kigigowiinli adam bolandygyny anlamak bolyar. Seydayynyn «Asmasa gerek», «Bazyn tanymaz» atly go^gulary hem owiit-nesihat hasiyetli eserlerdir. Bu go§gularda §ahyr mertlerin we namartlaryn ke§bini doretmage galy§yar. Munun ozi totanden daldir. 01 XVIII asyr tiirkmen jemgyyetgilik durmu§ynda halkyn bahbidini goramak, bu ise biperway garayanlary pa§ etmek we yazgarmak pikirleri bilen baglany§yklydyr. Uzak bolar merdin oyy, Asyl bolmaz deni-tayy, Her namardyn oylan oyy, Alnyna du§masa gerek.

§eydayy diyr, goz ya§yna, Razy bol gelen i§ine, 137 I§ dti§se merdin basyna, Akyldan ga$masa gerek. Y§ky-liriki go§gular. §eydayynyn doredijiliginde ysk-soygi, gelin-gyzlara bagyslanyp yazylan gosjgular-da ep-esli orun tutyar. Bu gosgular many-mazmuny, gepergiligi we sada-du§niikliligi boyunga sahyryn beyleki meseleler barada yazan eserlerinden bus-butinley tapawutlanyar. Bular tiirkmen halk sahyrana doredij iliginin gadymdan gelyan soygiili formasy bolan dortlemede yazylypdyr. Olarda halk kopgiiligine dti^niiksiz arap, pars sozleri oran az du§ gelyar. Bu gosgularyh aglabasy halk bagsylary tarapyndan aydyma owriilip, hali-sindi toy-meylislerde, radioda, telewizorda yanlanyar. Olaryn dunyewilik, gowiin goterijilik hasiyeti dinleyjilerde hem-de okyjylarda durmusa we ya§ay§a howes doredyar, adamlary umytlylyk we §ahdagyklyk ruhunda terbiyelemek isine yardam edyar. Seydayynyn ysky-soygi lirikasynda gelin-gyzlaryn gork-gormegi, onat gylyk- -hasiyetleri, akyllylygy wasp edilyar. Olary taryplamakda sahyr Gtindogar ede biyatynda, §ol sanda turkmen klassyky sygryyetinde ulanylan engeme gepergilik serisdelerinden ussatlyk bilen peydalanypdyr. Sahyryn soygi lirikasyna mysal edip, onun «Sirin dilli jenanym», «Biri peridir», «Perizadymyn», «Yer tile», «Nazler bilen», «Gelin», «Yaranlar», «Sowdtigim» we §.m. go§gulary gorkezmek bolar. Bu gosgularda Seydayy §u diinyadaki hakyky durmusy, ozunin soyen gyzyna pak duygusyny beyan edyar. Sol duygyny we soygiilisinin gozeldigini, asylly gylyk-hasiyetini gorkezmek iigin her hili sahyrana tarlerden peydalanyar. Seydayy ysk-soyga degigli gosgularynyn hemmesinde diyen yaly («Getir- di» atly gosgusyndan basgalarynda) agykdan-agyk ayal-gyzlar hakynda yazyar. Bu gosgular kamahal umumy hasiyetde bolsa, kawagt hem anyk belli bir gelne ya gyza bagyslanyp yazylypdyr. §ahyryn oz soyen gyzy Ayjemala bagyslap yazan gosgulary muna mysal bolup biler. Seydayy wasp edyan gelin-gyzlaryny her bir jahetden beyleki gelin-gyzlaryn hemmesinden yokarda goymaga galysyar: Sadakasy jennetin, htiyri-gulmany, Pidasy pirdewsin tuby-ryzwany, Miin gelin, miin gyz bolsun gurbany, Tarypyny diysem perizadymyn. ya-da: §eydayy diyr soz bolmasa, Bakjada guliim solmasa, Zyyada gurur bolmasa, Bermen yiiz miin gyza gelin. (Bagsylar bu bendin iigiinji setirini «Zyyada zerur bolmasa» diyip hem aydyarlar). Sahyr olary tebigatyn in gozel zatlary, ynsan iigin in zerur zatlar bilen denesdiryar. 138 §u jahetden sahyryn «§irin dilli jenanym» diyen gosgusyny mysal gorkezmek bolar. §ahyr go§guda ilki bilen soyyan gyzynyn gozelligini Giine menzedyar, siiyji dilli- digini wasp edyar we gije-gtindiz §onun ugrunda bikarardygyny aydyar. Son bolsa ony oziinin durmu§y, menzil-mekany, asmanyii ayy, yyldyzy, yerin sahy-soltany we gtiltistany hokmiinde taryplayar: Row§enim sen, gyragym sen, gagym sen, Ata§ym sen, diigtinim sen, dagym sen, Bilbil menem, bossanym sen, bagym sen, Hem giilzarym, giilustanym, baharym.

Eklenjim sen, peywendim sen, pendim sen, Hem §aherim, hazynam sen, kendim sen, §ekerim sen, §irinim sen, gandym sen, Injirim, engurym, alma, enarym.

Menzilim sen, mekanym sen, jayym sen, Serwerim sen, soltanym sen, §ahym sen, Asman tizre enwerim sen, mahym sen, Zemin iizre nazeninim, nigarim. Sahyryn wasp edyan gelin-gyzlary dine bir gork-gormekleri bilen dal, eysem akyllydyklary, pahimlidikleri bilen hem tapawutlanyan gozellerdir: Gozi bilen sorar a§yk halyny, Iman bilen bildir kyly-kalyny, Akylda agsadar pelek zalyny, Tarypyny diysem perizadymyn. «Giil-Senuber» dessany. §eydayy kopsanly liriki go§gular bilen birlikde, en geme halklaryn arasynda meshur bolan «Giil-Senuber» dessanynyn hem awtorydyr. Dessancylyk doredijiligi XVIII-XIX asyr turkmen edebiyatynyn taryhynda mohiim orna eye bolyar. §u dowurde diirli hasiyetde yazylan engeme dessan yiize gykyar. Olardan «Sasenem-Garyp», «Hiiyrlukga-Hemra», «Sayatly Hemra», «Nejep oglan» yaly anonim halk dessanlaryny we XVIII-XIX asyrlarda ya§ap gegen §ahyrlar Magrupynyn «Yusup-Ahmet», Sabendanin «Giil-Bilbil», «Sabahram», Andalybyn «Leyli-Meznun», «Yusup-Ziileyha», Mollanepesin «Zohre-Tahyr» yaly eserlerini we §.m. dessanlary gorkezmek bolar. Dessangylyk dabi §u dowiirde epiki eserleriii esasy beyan edi§ formasy hokmiinde tiirkmen klassyky edebiyatynyn ayrylmaz hasiyetine owriilyar. Sygryyetin ayry-ayry formalary bilen bir hatarda dessangylyk- -da dowam edyar. Bu hasiyet hatda XX asyryn ba§yna genii saklanyar.

139 Emma dessangylyk dabi ttirkmenler arasynda oran gadymy zamanlarda yiize gykyar. Engeme gahrymangylykly dessanlar, poetik rowayatlar ilkinji gezek tiirk men taypalarynyn arasynda dorap, son Kawkaz, Kigi Aziya halklarynyn arasyna yayrayar. Bu hakda belli wenger tiirkology l.Kunos oziinin «Kigi Aziyada tiirk halk romanlary» (1893y) diyen i§inde §eyle yazyar: «Gadym zamanlarda §ygyr hem proza bilen yazylan halk kitaplary dorapdir. Olaryn dilinden we mazmunyndan belli bolsuna gora, bu kitaplaryn ilkinji watany azerbayjanlaryn, yagny Eyran tiirklerinin yaâyan oblasty bolupdyr. Bu halk kitaplary aslynda Eyran ya-da Ana- doly tiirklerinin topragyna dii§up, siinni-§yga renkini alan tiirkmen gahrymangy lykly eposlarydyr». Tiirkmen poetik rowayatlary §u yol bilen azerbayjanlara, gelip cykysy tiirk men bolan we tiirk îwesinde gepleyanlere, ol yerden-de Kigi Aziya taypalaryna, Anadoly tiirklerine arala§ypdyr. XVIII-XIX asyrlarda doran dessanlar ozlerinin ideya-gepergilik mazmunlary boyunga birmenze§ bolman, diirli hasiyete eyedirler. Dessanlary gelip gyky§yna garap, esasan, iki topara: folklor we kitaby dessanlara bolmek miimkin. Folklor dessanlaryn esasynda halk doredij iligi—ertekiler ya-da rowayatlar yatyar. Kitaby dessanlaryn emele gelmegi bolsa edebi yadygarlikler we yazuw ge§meleri bilen baglany§yklydyr. Tiirkmen dessanlaryndan birinji topara «Hiiyrlukga-Hemrany», «§asenem-Garyby», ikinji topara-da «Seypelmelek-Medhaljemaly», «Giil-Bilbili», «Giil-Senuberi», «§abahramy» mysal gorkezmek bolar. Merkezi Aziyada «Kitaby Senuber», «Senuber jan», «Dessany Senuber» atlary bilen me^hur bolan «Giil-Senuber» dessany, esasan, soygi-fantastiki dessanlaryn hataryna giryar. Onda hig hili sosial mesele goztilmeyar. Dessanyn gysga mazmuny §eyle. (^yn saherinin paty§asy Hursyt patysanyn ogly Senuber bir gije diiy§iinde §aheri §ebistanyn paty§asy Ferruh sanyn gyzy Giil perizada a§yk bolyar. §ondan son ol atasynyn Giil perinin yurdunyn oran alys- dadygyny, ona yetmegin asla miimkin daldigini, giinki onun mekanynyn tig yiiz yyllyk yoldugyny, §onun tigin hem bu pikirinden el gekmegini hayy§ edip, aglap- -enremelerine gulak asman, yanyna bas yiiz sany dost-yarlaryny alyp, Gtiltin soragyna gykyar. Yolda deryadan gegenlerinde, Senuberin yolda§laryndan wezirin ogly Ziwerden ba§gasy derya gark bolyarlar. Emma deryanyn kenaryna gykanlaryndan son, Ziwer hem kesellap, aradan gykyar. Senuberin ozi tak galyp, yene yoluny dowam etdiryar. Bir garbaga yetende, garbagyn eyesi jadygoy ony keyik sypatyna owiiryar. Sol dursuna birnage yol yorap, jadygoytin gyzy Mahrengizin yasayan yerine gelyar. Mahrengizin ona rehimi inip, Senuberi yene adam sypatyna aylandyryar, ikisi bilele§ip, jadygoyi oldtiryarler. Sondan son Senuber Mahrengizin yanynda birnage giin galyp, ikisi ay§y-e§rete me^gul bolyarlar. Birnage gtin gegenson, Senuber yene-de Mahrengizin yanyna gaydyp gelmegi wada berip, onun bilen ho§la§yar we yoluny dowam etdiryar. 140 §ondan son ol birnage kyngylyklardan (berzengilerden, rudapayiardan...) iistiin gykyp, oz soygiilisine gowu§yar. Giiliin yanynda birnage wagt bolandan son, ol Giili alyp oz yurduna dolanyar we yiizugra Mahrengizi hem alyp oz yurduna sag- aman gelyar. Emma dogry §ahere barayman, yolda§larynyn gark bolan deryasynyn golayynda dii§lap, atasyna habar iberyar. Atasy gelip: «Ey perzent, §ahri Cynga ba- raly, hemmeler sizge intizardyrlar» diyyar. Emma Senuber: «(^yn-Magyn yurduna ne yiiz bilen barar men, ba§ yiiz yigit hemrahym bar erdi, men sebapli bargasy gark boldular. Eger oziim tenha barsam, joralarymnyn ata-eneleri goriip, matamy zyyada bolup, perzentlerini menden sorasalar ne jogap berer men, alarnyn yiiziige nigik garar men» diyyar. Ondan son Senuberi gar§ylamaga gykan hemme adamlar Hudaya yalbaryp, mynajat okayarlar, hezreti-Hyzyr alayhyssalam hem bulary goldayar. Jemagatyn dilegi Allatagalanyn yanynda kabul bolup, Senuberin hemralarynyn hemmesi direlyarler. Son hemmesi jem bolup, £yn §aherine gelyarler, uly toy tutup Giili Senubere, Mahrengizi hem wezirin ogluna nikalap beryarler. Dessanda Mahrengizin wezirin ogly we Senuberin dosty Ziwere berilmegi okyjynyn bowriini dinledyan meseledir, giinki dessanda Senuber ilkinji gezek Mahrengize sataânda, onun bilen birnage wagt «ay§y-e§rete me§gul bolyar», ona «sower yary» hokmiinde yiizlenyar. 01 Mahrengiz bilen ho§la§yp gaydan mahalynda ona teselli berip, aydan go?gusynyn engeme yerinde «§irin tilli sower yarym», «hos gylykly wepadarym», «kamar yuzli lalezarym» diyyar. In sonunda bolsa Mahrengize «wepaly yary» hokmiinde seyle diyyar: Senuberin sen-sen wepaly yary, Sana pida bolsun jany-efkary, Goziimnin rowêni, konltim mydary, Orta boyly, ak maralym gayt indi. Mahrengiz hem Senubere «sen-sen wepaly dildarym» diyip yiizlenyar we: «...Bir ozgage mahrin salyp, Aht ile peyman eyleme» diymek bilen, hatda Senuberin ozga gowtin bermezligini-de ondan hayy§ edyar. Mahrengizin Ziwere berilmegi bir goraymage onat hem-de iki ayallylygyn garsysyna edilen yaly bolup goriinse-de, hakykatda beyle dal. Dessanyn Mah rengiz bilen baglanysykly boliimini nazara alanynda, §u waka arkaly agalyk siiruji gatlaklaryn: han-beglerin, paty§a-soltanlaryn pyssy-pyjurlyklarynyn, ah lak azgyngylyklarynyn doly pas edilyandigini gormek bolyar. Dessanyn sonunda Mahrengizin Ziwere berilmegi eserin syuzetinin hakykatdan da§la§magyna eltse- -de, paty§a-sazadalaryn bozgakgylygyny we bet ahlaklylygyny ag-agan pa§ edyar. Olaryn §ahsy bahbit we haram nebis ugrunda, hatda ozlerinin in yakyn dostlaryna-

141 -da hyyanat etmekden we olaryn namysyna tokunmakdan hem gekinmejekdiklerini gorkezyar. Seydayynyn doredijiligi bitewiiligine goz oniinde tutulanda, «Giil-Senuber» dessany bilen sahyryn sygryyetinin arasynda esli tapawudyn bardygyny gormek bolyar. Durmus bilen, XVIII asyr tiirkmen jemgyyetgilik gurlusy bilen baglanysykly nukdaynazardan §eydayynyn nusgalarynda jemgyyetgilik meselelerini, ezyan we ezilyan gatlaklaryn syyasy-ykdysady yagdaylaryny belli derejede suratlandyrmaga ymtylan bolsa, «Giil-Senuber» dessanynda, esasan, fantastiki-ey Isyrym ly wakaly soyginin taryhyny beyan edyar. Dessanda dine soygi barada, soyusyanlerin basdan gegiren gylsyrymly fantastiki wakalary hakynda oylandyryan bolsa, sygyrlarynda sosial-syyasy, ahlaky-didaktiki, soygi we s.m. engeme meseleler orta atylyar. Ideya- -mazmun, gepergilik jahetden hem sahyryn in onat liriki gosgulary, onun dessanyndan polozitel tarapy bilen tapawutlanyar. §eyle-de bolsa «Giil-Senuber» dessanynda-da kahalatlarda sosial-syyasy ahenlere syrygan, durmusdan, «garhy-pelekden» zeyrenmek yaly pursatlara gabat gelmek bolyar. Aslynda, dessan sosial mesela bagyslanylyp yazylmadyk bolsa-da, obyektiw suratda onun mazmunyndan sosial-syyasy meselelere degisli kabir netijeler hem yiize gykyar. Seylelikde, XVIII asyr tiirkmen edebiyatynyn taryhynda Seydayy iki tarapdan, yagny dessangylyk dabini dowam etdirmek hem-de liriki eser ler doretmek arkaly yz galdyrypdyr. 01 oziinin in onat liriki sygyrlarynda Gtindogar poeziyasynyn ajayyp wekilleri bolan Nowayynyn, Fizulynyn, Sagdynyn, Hafyzyn we beyleki ondebaryjy sahyrlaryn onat daplerini dowam etdirip hem-de olary oz dowriine, oz halkynyn durmusyna layyklykda osdiiren sahyrdyr. Seydayynyn in geper gosgy-gazallarynyii, muhammeslerinin we «Giil-Senuber» dessanynyn des- lapky dernewi onun dine bir tiirkmen klassyk sahyrlarynyn arasynda dal, eysem biitin Merkezi Aziya edebiyatynyn taryhynda hem mynasyp orun almaga hakly- dygyny aydyn gorkezyar.

Mahmyt Gayyby ( 1735- 1800)

Gorniikli turkmen sahyry Mahmyt Gayyby Magrupynyn we Seyitnazar Sey dinin dowiirdesi bolupdyr. Olar bilen $ygyr aydysypdyr. Gayyby XVIII asyryn 1735-nji yylynda eneden doglup, 1800-nji yylda aradan gykyar. 01 tiirkmenlerin uwa taypasyndan bolup, Buharanyn Garakol etrabynda yasap gegyar. Gayybynyn masgala dunnusy hakyndaky maglumatlar bizin gtinlerimize gelip yetmandir. Sahyryn hakyky ady Mahmyt bolup, Gayyby onun edebi lakamydyr. 01 Gayyp- nazar, molla Gayyp, kor Gayyp lakamlary-da gosgularynda ulanypdyr. Okumys adam bolany iigin molla Gayyp diyen ady goteren bolsa, kor Gayyp lakamy bir gozi sikesli bolanlygy sebapli dakypdyrlar.

142 §ahyr oziinin «Gozlerim» diyen muhammesini (ba§lemesini) yazyp, oz dunmisy hakda kabir maglumatlary bize galdyrypdyr. 01 gosguda ya§lykdan ter- biyelenip, kop kyngylyklary ba§dan gegiri§i hakda giirriin beryar. 01 go§guda aydy§yna gora, ba§ ya§ynda oglanlar bilen oynapdyr, dokuz ya^ynda hat-sowat owrenmage baslapdyr, on ya§ynda mekdebin in goreldeli talyby diyen ady alypdyr. Go^gynyn bafinji bendinde 24 ya§a («Alty kem otuzda erdim...») yetendigini, §u yasda-da goziinin §ikes tapyp, omiirlik azap gekendigini §ahyr §eyle beyan edyar: Alty kem otuzda erdim, yasymy kyldym hasap, Hat yazardym, hat okardym, goynuma saldym kitap, Nagehandan geldi apat, yiiziime gekdim nykap, Gormedim yer, asmany, ay, yyldyz, apytap, Sag bile solga bakyp, deryany gorgen gozlerim. §ahyr goz keseline ducar bolup, yzygiderli okamak miimkingiliginden mahrum bolyar, emma kitaba, okamaga, owrenmage bolan howesini yitirmandir. Edebi doredijilik bilen dowamly me§gul bolupdyr. 01 mekdebi tamamlandan son, Buhara medreselerinin birinde okap, dowriinin yokary bilimini alypdyr. Gayyby edebi doredijiliginin da§yndan aydym-saz bilen hem gyzyklanypdyr. Kopculige cykyp aydym-saz edip yormese-de, aydym-sazdan, sazyn taryhyndan her bir bag§yga ussatlarga ba§ gykarandygyny, habarly bolandygyny sahyryn «Sopu- lar», «Saz etsin», «Gelende bardyr» diyen §ygyrlary subut edyar. Bizden salam bolsun ussa Badama, Bize bir saz etsin, yag§y saz etsin, Miweli agagdan, bir ttirpe zatdan, ■ Sapy menek-menek hally saz etsin.

Perdesin j ayynda bilip baglasyn, Gapagy gokmesin, yag§y daglasyn, Dertle§ende, bizin bilen aglasyn, Saherler kiiylenen jynly saz etsin.

Her bir ussat alabilmez eline, Her bir nadan dti§ebilmez diline, Summatyn og§atsyn Akja geline, §asenemden inge billi saz etsin. Gayyby gyl§yrymly we agyr zamanada ya§apdyr. Zamanasynyn agyr diisendiginden zeyrenip, sahyr «Zamana geldi», «Pena diinya, pena diinya», Yaman peyda», «Eylar sen kebap», «Jowri-jepalar ba§yma», «Bigane hem» yaly eserlerini doredipdir.

143 Gayybynyn eserleri bizin giinlerimize yazuw usti bilen gelip yetipdir. §ahyr lygyrlarynv, esasan, tiirkmen halk §ygryyetine mahsus bolmadyk kitaby dilde (stilde) yazypdyr. Olaryn kopiisi aruz olgegli gazal formasynda. §ygyrlaryn dilinde агар, pars, cagatay sozleri kop ulanylypdyr. §ahyryn halky dilde yazan eserleri oz wagtynda aydyma owriilip, toy-toma§alarabezeg berip gelipdir. Опий «Istar koniil», «Annasoltanym menin» yaly §ygyrlary §u giinler hem aydym edilip aydylyar. Maiimyt Gayybynyn edebi mirasy nesiller iigin bahasyna yetip bolmajak hazynadyr.

Gelende bardyr

Saz bile sohbeti yaman diymanler, Adam, Howa diinya inende bardyr. Habyl bile Kabyl ene garnynda, Olar hem diinyage gelende bardyr.

Adamy kowdular behi§t oyiinden, Her kim tapar oz palinden, hiiytinden, Oziin sakla aby-hayhat suwundan, Nuhun kestisine mtinende bardyr.

Muhammet pygamber din yolun acdy, Bilal azan aytdy, kapyrlar gacdy, Ebubekir, Omar, Osman yeti§di, Aly ziilptikaryn galanda bardyr.

Mollalar jem bolup, tapmady delil, Men sana sygyndym, ya rebbim Jelil. Ysmayyl pygamber, Ybrayym Halyl, Mekge, Medinani salanda bardyr.

Mollalar jem bolup, gitdiler hemme, Adalat diygenin manysy name? Seyle adalatly soltan Jiimjiime, Diinyanin lezzetin gorende bardyr.

Adam ogly her haysysy bir i§de, Yer yiiziinde tutmak iigin seri^de, Harut, Marut atly iki perisde, Babyl guyusyna diisende bardyr.

144 Sohbet iigin Musa asmana galdy, Isgender Ztilkameyn dunyani aldy, Musanyn hasasy azdarha boldy, Nesiminin postun soyanda bardyr.

Hezreti Dawudyn kyrk ogly boldy, Men-menlik eyledi, kyrkysam oldi, Kyrk oglun yerine bir ogul geldi, Dawudyn kyrk ogly olende bardyr.

Daglaryn basyndan gitmez dumany, Bir giin bolar Yaradanyn permany, Mati gelip alar yagty dunyani, Dawudyn kyrk ogly olende bardyr.

Molla Gayyp aydar Hyzyrdyr pirim, Pirim §ahy-merdan Aly destgirim, Soltansoytin miirze, mir Aly§irim, Diinyanin toyuny tutanda bardyr. Gayybynyn «Gelende bardyr» §ygrynyn yazylmagynyn 6zbolu§ly taryhy bar. Mirhaydaryn emirlik edyan zamanasynda Buharada Giin tutulyp,bir giin garankylyk bolupdyr. Buhara emiri bilgigleri, palgylary, i§an-mollalary, alymlary yygnap,bu tebigy hadysanyn name sebapden beyle bolyandygyny sorapdyr. Yygnananlaryn icinde aydym-sazy, go§gyny halamayan bir alymsumak: «Bu zamanda bag§y- sazandalar, §ahyrlar kopelipdir. Solaryn kopelendigi iigin Gun tutuldy» diyip jogap beripdir. Buhara emiri: «Bag§y-sazandalaryn, §ahyrlaryn hemmesi gelsin. Toy-toma§amyz bar» diyip, gar tarapa gapar yollapdyr. Bir yerde bag§y-sazanda, §ahyr bolsa toyy toylamak maksady bilen Buhara Liysyarler. §ol wagtlar Buhara emirli- ginde iki yiize yakyn sahyr bar eken. Geljek gelenden sonra, go§un bagsy-sazandalaryh, sahyrlaryn da§yny gabap- dyr. Buhara emiri olara: «Siz juda kopeldiniz. Sizin aydym-sazynyz zerarly Ay-Giin tutuldy. Sizin basynyz oliimli» diyyar. Bagsy-sazandalara, §ahyrlara oliim howpy abanyar. Toya diyip gelen sahyrlar emirin bu emrine anka-tanka bolyarlar. §ol pursatda Gayyby oziini yitirman, adamlardan saylanyar-da, emirin oniine baryar. Emire yiizlenip: «Gelende bardyr» diyen sygryny belent ahen bilen aydypdyr.Gayyby bu §ygryny su yerde duziipdir. Gayyby «Gelende bardyr» sygrynda aydym-sazyn taryhy hakynda geper dilde sohbet edyar. §ahyryn geper dilde beyan edisi yaly, sungat adamzat taryhynyn butin boyuna dowam edip gelyar.

10* 145 Saz sungaty, §ahyrcylyk adam ymmatynyn asly Adam ata we How ene diinya inende dorapdir. Yer yiiziini suw alyp, Nuh janly-jandary gamisine miindurip halas edende, saz we §ahyr bar eken. Muhammet pygamber Allanyn emri bilen yslam dinini doredyar. Yslam dininin Yer yiiziine yayramagy iigin Ebubekir, Omar, Osman, Aly dagy kapyrlara (dine ynanmayanlara) garsy sowe§ alyp baranda, saz bilen §ygyr olara ruhy goldaw beripdir. Ysmayyl pygamber bilen Ybrayym Halyl mukaddes Mekgani we Medinani salypdyr. §ygyrda yazyly§y yaly, saz bilen sohbet (§ygyr) §ol wagt hem bar eken. Harut bilen Marut atly iki perisde Babyl guyusyna dii§en zamanlarynda-da saz-sohbet bar eken. Saz bilen sohbet Musa pygamberin asmanda hemi§elik galan mahalynda-da, Isgender Ziilkarneynin (Aleksandr Makedonskiy) dtinyani alan zamanynda-da, Musanyn hasasynyn azdarha owriilen pursadynda-da, Nesiminin derisini diriligine soyan wagtlarynda-da yasapdyr. Dawut pygamberin kyrk ogly bar eken. Gunlerde bir giin kyrk ogluny da§yna iiy§iirip otyrka, birden gowniine ulumsylyk arala§yar-da: «Menin yaly kyrk ogully barmyka!» diyip, men-menlik edyar. Dawut pygamberin tekepbirligi Allata- gala yaramandyr, kyrk oglun kyrkysy-da bir wagtda yogalyar. 01 oziinin kiipiir geplap,yalny§andygyna sonra dii§iinipdir we toba edip, Hudaya nalys edipdir. Huday pygamberin gunasini gegip, kyrk oglun yerini tutup biljek bir ogly beripdir. §u hekayatlaryn bolyan wagtynda-da saz bilen sohbet bolupdyr. Bu dunyanin toyuny tutmaklyk Soltansoyiin bilen Myrala (Aly§ir Nowayy) tab^yrylypdyr diyip, halk rowayatlarynda aydylyar. Olar bu dunyanin toyuny aydym-saz bilen, §ygyr bilen toylapdyrlar diyen mazmunda Gayyby «Gelende bardyr» diyen ^ygryny diiziipdir. Saz bilen sohbetin bolmadyk wagty yok. Gayybynyn §ygryny boydan-basa iins bilen dinlap, Buhara emiri: «§ahyryn aydan zatlary dogrumy?» diyip' alymlardan sorapdyr». §ahyr dogry zatlary aytdy» diylen jogaby e§idenson emir: «Adam ata, How ene we pygamberler zamanynda §ahyrgylyk, bag^ygylylc yoredilen kesp-kar bolsa, ol bizin dowriimizde-de dowam etdirilmelidir» diyipdir. Uly betbagtgylygyn oniini alany iigin, Buhara emiri Gayyba gowniinin islan zadyny berjekdigini aydyar. Emir gakylyga gelen beyleki sahyrlardyr bagsylara hem halat-serpay yapypdyr. Gayybynyn «Gelende bardyr» diyen sygry §ahyrgylyk we saz sungaty temasyndan giirriin edip, onun gudratyny geper obrazlar, anlatmalar arkaly agyp gorkezyar. Bu go§gy bizin gunlerimizde-de oz ahmiyetini yitirman gelyar.

«Otuz iki tohum kyssasy» eseri

Gayyby «Otuz iki tohum kyssasy» diyen eserini halk arasynda yayran rowayat esasynda yazypdyr. §ahyr ony eserin ba§ky iki setirinde bellap gegyar.

146 Sahyryn «Otuz iki tohum kyssasy» diyen eseri allegorik poema. Ekin daneleri ozaralarynda jedellesyarler. Olaryn geki§meleri gysgajyk, ozbolusly bir syuzeti emele getiryar. 01 syuzet (waka) §ular yaly: Adam Ata otuz iki tohumy ekip yeti§diripdir, hasylyny Yer yiiziine yayradypdyr. Ine, Adam Atanyn jepa eekip yeti§diren §ol daneleri ozara jedelle§yar. Hersi oziini owtip, jennete ilki girmegin dawasyny edyar. Zugary (jowen) boyunyn uzynlygyny, sakgalynyn akdygyny magtayar: 01 bilini ba§ yerinden boglandygyny aydyp owiinyar. §onun iigin ol oziini jennete ilkinji bolup girmage ygtyyarly diyip hasap edyar. Emma bu pikire Bugday garsy gykyar we onun kemgiliklerini birin-birin sanap beryar. Sonra Bugday beyleki tohumlar kimin behisde ilki barmalydygy hakdaky maslahaty edyar. Hemme tohumlar Bugday barmaly diyen karara gelyarler. So! wagt Arpa sohbete gosulyp, Adam Ata bilen How enanin Bugday sebapli ozal jennetden gykandygyny yatladyar. Bugday Allatagalanyn emri bilen bu waka boldy diyip dii§iindiryar. Oz nobatynda Bugday Arpanyn ayyplaryny agyar. Olar biri-birinin yetmezgiligini aydyp, ozlerini taryp edyarkaler, Dary olaryn jede- line go§ulyar-da, Aipany yazgarmaga duryar. Arpa oziini aklap, Darynyn ustiine gowjemage baslayar. Olaryn dawasy sonundan ur§a yazyar. §aly olary aralayar. Arpanyn tarapyny tutyar. Sonra Kiinji bu jedele go§ulyar hem oziinin peydaly taraplaryny taryplamaga duryar. Jedel!e§manin sony Goza yetyar. 01 oziinin beyleki tohumlardan artykmag taraplaryny beyan edyar. §eylelikde, Gozany tohumlar ba§y diyip ykrar edyarler. Gayyby «Otuz iki tohum kyssasy» diyeii poemasyny allegorik mazmunda yazmak bilen, dtirli-dtirli gylyk-hasiyetli adamlar barada soz agypdyr. Tohumlaryn hemmesini Adam Ata kemala getirip nesillerine bagy§ edyar. Tohumlaryn hemmesi ynsana hyzmat etmeli. Olaryn hersinin oz yeri, oz orny bar. Adama oz yerinde Bugday hem gerek, Arpa hem derwayys, Kiinjinin-de oz orny bar. Mahlasy, olaryn hig biri ynsan ya§ay§ynda artykmaglyk edenok. Olaryn birini owiip, birini naletle- melc hem bolmaz. §onun iigin «Men jennete ilkinji bolup barmalydyryn. Galanynyz menden a^akdasynyz» diyip owiinmeleri tohumlaryn hig birine geli^yan hasiyet dal. Men-menlik halanmayan gylykdyr. «Sen ozuni owme, il seni owsiin» diylen pahim poemanyn pahimi bolup orta gykyar. Adamlar hem tohumlar yaly diirli-diir- liidir. Olaryn hem hersinin durmusda tutyan orny bar. Gayyby «Otuz iki tohum kyssasy» diyen poemasynda yokardakylar yaly akyl-payhasy orta atypdyr. Sahyryn one stiren bu payhasy hemme zamanda sapak edinmeli pahimlerdir.

147 XIX ASYRDA TURKMENISTANDA JEMG Y YET^ILIK-S Y Y AS Y YAGDAY WE ^EPER EDEBIYAT

XIX asyrda Tiirkmenistanyn ahli yerinde uruslar, gapawulgylyklar we talancy- lyklar yekeje yyl hem bes edilmandir. XIX asyryn basynda Hywa hanlygyna Mu hammet Eminin ogly Owez beg (1790-1804) gegyar. §u dowiirde yomutlar hana tabyn bolmakdan boyun gacyryp, salgyt tolemekden yiiz donderip ba§layarlar. Owez beg olyar. Tagta onun ogly Iltezar han (1804-1806) gykyar. 01 Hywa hanlygynyn territoriyasynda ya§ayan tiirkmen taypalaryny oz toweregine gekmek iigin diirli pirimleri ulanypdyr. Emma altmy§ yyllap hanlyga boyun egmedik yomutlar Iltezer hanyn iistiinden giiliipdirler. §eylelikde, yomutlar bilen Hywa hanlygynyn gatnasygy ozalkasyndan-da erbetle§ipdir. Iltezer han boyun egmedik yomutlara: «Ya-ha tabyn bolup, beyleki rayatlar yaly yasan, ya-da Hywa hanlygynyn topragyndan gykyp gidin» diyipdir. Agyr yagdaya diiên bu taypa iki yere boliinipdir. Boyun egmedikler Astrabat tarapa gekilipdir. Iltezer han olardan rehimsiz og alypdyr. Emma, esasan, tekelerin we gayry taypalaryn yasayan oazisi bolan Maryny eyelemek ugrunda Bu hara emirine garsy gore§in ba^lanmagy bilen Iltezer han-da oz syyasatyny iiytge- dipdir. §onun iigin tabyn bolman giden yomutlary yene-de hanlyga gagyrypdyr. Bu yagdaya «urusda yomutlar yaly mert esgerlerin gerek bolandygy sebap bolupdyr». Tiirkmenleri diirli pirimler bilen oziine rayat etmekde Iltezerden son hakimligi ele alan Muhammetrahym (1806-1825) ayratyn tapawutlanypdyr. Ol Hywa sebitlerinde yasayan yomut, yemreli, gowdur taypalary bilen tiz wagtyn iginde arany saz- lapdyr. Hywa hany Mangy§lakda ya§ayan abdallar hem-de gowdurlar bilen yakyn ai'agatnasykda bolupdyr. Seylelikde, «...turkmenlerden kopsanly harby otryadlar diiziilipdir, §ol otryadlaryn kethudalary bolsa dolandyry§ i§ine gekilipdir hem-de Muhammetrahymyn gos-goni gene^gilerine we komekgilerine owriilipdir». Tiirk- menlerden hem-de hanlyga degi§li yerlerde yasayan beyleki halklardan yeterlik otryad toplamagy basaran Muhammetrahym han Astrabatda, Giirgende, Garry- galada, Etrekde hem-de dag eteklerinde yasayan turkmenleri zorluk bilen boyun egdirmegin ugruna gykypdyr. Hanyn Ahal tekeleri bilen birinji gakny§ygy 1812- -nji yylda bolupdyr. Yenlen tekelerden noker talap edilipdir. Emma bu talap yerine yetirilmandir. §onun iigin han dine bir ahallylary dal, eysem yomutlary, goklenleri hem talamaklygy dowam etdiripdir. Bu isde ona tiirkmenlerin yerli bay-feodallary goldaw beripdirler. Muhammetrahymdan sonky Hywa hanlary-da ttirkmenler bilen gan dokti§ikli uruslar alyp barypdyrlar. Muna mysal edip Allaguly hanyn (1825- 1842) Ahal hem-de Mary tekelerinden zekat yygnamagyny, 1843-1846-njy yyl lar aralygynda dikeldilen Soltanbent galasynyn Muhammet Emin hanyn (1845— 1855) weyran etdirmegini (1847) gorkezmek bolar. Muhammet Eminin Mary tekelerinin iistiine hali-sindi hiijiim edip durmagy bu oazisde yasayan taypalaryn ka halatda birle§ip, dusmana garsy sowese cykmaklaryna sebap bolupdyr. Muham met Eminin in sonky htijiimi teke we saryk tiirkmenlerini boyun egdirmek iigin Mara eden yorisidir. Hywa hany tiirkmenlere Saragtdan Mara gogmekleri barada buyruk beryar. Buyruk yerine yetirilmanson, han gosunlaryny Saragta siiryar. §ol wagt Saragt, Mary tekelerinin kethudasy Gowsut hanyn ur§un oniini almak iigin hywalylar bilen gegiren geple§igi §owly bolmayar. Hywa hany sowe§e baslayar. Bu uru§da tiirkmenler ustunlik gazanypdyrlar. 1855-nji yylyn mart ayynyn 12-sinde hanyn gosunlary derbi-dagyn edilipdir. Muhammet Emin oziinin yakyn adamlary bilen §ol sowesde oldiirilipdir. Muhammet Eminin go§unlarynyn Saragtyn yanynda derbi-dagyn edilmegi bilen Hywa hanlary Giinorta Tiirkmenistanda yasayan tiirkmen taypalarynyn tisttine gozmaklaryny bes edipdirler. Emma tiirkmen taypalary bilen gadymdan bari alamangylykly uru§lar edip yoren Eyran feodallary ozalky syyasatlaryny dowam etdiripdirler. Gyzylba§laryn talangy gosunlary Garrygala, Gyzylarbat, Tejen, Mary yaly ilatyn oturymly yerlerine hali- -§indi gapawulgylyk edip, mal-garalaryny talapdyrlar, adamlaryndan yesirler aki- dipdirler. Emma ttirkmenlerin ata gykan yigitleri hem bu ugurda gyzylba§lardan pes oturmandyrlar. Yeri gelende, hanlary bolan ayry-ayry taypalar birle§ip, du§manyn toply-tophanalary le§gerlerinin engemesini kiil-peyekun edipdirler. Ttirkmenlerin seyle yenislerinin biri 1858-nji yylda Garrygalada bolupdyr. Btijntirdin hoktimdary Japarguly han Eyran hakimi Nasreddin §adan buyruk alyp, Ahaly boyun egdirmegin ugruna gykyar. Garrygalanyn golayynda Monjukdepe diyen yerde tekeler we yomutlar goklenler bilen birigipdirler hem-de Japarguly hanyn goûnlarynyn tisttine duydansyz gozupdyrlar. Ttirkmenlerin birlesen gosunyna Ahal tekelerinin bastutany Nurberdi han yolba§cylyk edipdir. Bu sowesde Japarguly han yenlipdir. Eyran go§unlarynyn §u hili yenli§i 1861-nji yylda hem bolupdyr. 01 yylda Hemze Miirzanin bastutanlygynda Mary ttirkmenlerinin tisttine iberilen otuz mtin go sun hem derbi-dagyn edilipdir. §ondan son Mary oazisi doly suratda tekelerin eline gegyar. Eyran hakiminin Ahaly, Maryny basyp almak iigin eden synanysyklary sol uru§laryn netijesinde puja gykarylyar. Murgap hem-de Amyderya kenarlarynda yasayan ttirkmen taypalary Buhara emirleri tarapyndan kop ezyetler gekip gelipdirler. Buhara emiri §amyrat (1785— 1800), onun ogly Mirhaydar (1800-1826) Lebapda ya§an arsary tiirkmenlerini hemi§elik boyun egdirmek ugin uly yori§ler edipdir. XIX asyryn ba§larynda Lebap, Sayat, Sakar, Garabekewtil, Halag, Kerlci etraplary Buhara gara§ly bolupdyr. Mu hammetrahym ayry-ayry galalarda dikmeler goyup, zahmetke§ halkdan pag-hyrag (salgyt) yygnapdyr. Boyun egmediklerden og alypdyr. Kabir yerli feodallar emirin zulumyna garsy bas goteripdir. Muna mysal edip arsary feodaly Soltannyyaz begin gozgalaiiyny yatlamak yeterlikdir. Lebap boyunda yasayan tiirkmenlere han bolmak maksady bilen gykys eden Soltannyyaz beg arsarylaryn arasynda uly abraya eye bolupdyr. Sonun iigin Seydi yaly sowesjen sahyryn bu begin tarapynda durup, ony 149 gendena§a mahabatlandyrmagy totanden dal bolsa gerek. Soltannyyaz beg Buhara emirinin agyr salgytlaryndan dynmak iigin, Hywa hany Muhammetrahymdan delalat gozlapdir. Emma bu hem onayly netije bermandir. Yone arsarylaryn bu meyilleri Hywa hany bilen Buhara emirinin agzalalygyny gtiyglendiripdir. Bu dowtirdaki gepleîk yigriminji yyllarda birbada Hywa hanynyn bahbidine goziilipdir. XIX asyrda tiirkmenlerin durmusynda bolup gegen agirt uly wakalaryn biri hem Zakaspi oblastynyn Russiya imperiyasyna birikdirilmegidir. XIX asyryn birinji yarymynyn dowamynda rus-ttirkmen gatnasyklarynyn taryhy Kyyat hanyn we onun ogullarynyn ady bilen yakyndan baglanysykly bolupdyr. Kyyat han yomut tiirkmenlerinin hem-de rus ginowniklerinin arasynda uly abraydan peydalanypdyr. XIX asyrda baslangyg okuw jaylary ayry-ayry obalarda yerle§yan eken. Turk men talyplary ymykly sowat owrenmek iigin bolsa Buhara, Hywa medreselerine gidipdirler. Medresani gutaryp gelen adamlaryn arasyndan beyik §ahyr Mollanepes yaly watanda§laryna sowat owretmek bilen mesgullanan adamlar yiize gykypdyr. Malim bol§y yaly, XIX asyrda ya§an progressiw pikirli §ahyrlar dini ideyalary, terkidiinyaligi wasp etmekden da§la§yp, demokratik ugra yiizlenipdirler. Dowriin one siiren wajyp meseleleri barada seslenipdirler. Eysem XIX asyr tiirkmen klassyklary, esasan, haysy ideyalaryn towereginde jemlenipdirler? Bu soraga klassyklarymyzyn doredijiliklerine iggin goz yetirmek bilen jogap bermek bolar. Her bir taryhy dowriin syyasy, ykdysady durmusynda oz ugurlayynayratynlyklarynbol^y yaly, edebiyatda-daozgeri^likleryiizegykyar. Emma XIX asyryn ilkinji yarymynyn jemgyyetgilik gatna§yklarynda, ozal bellap gegi§imiz yaly, XVIII asyra garanynda, diiypli tapawut bolmandyr. Halkyn ruhy «iymiti» bo lan edebiyatda hem yagday §eyle. XVIII asyrda ya§ap gegen §ahyrlar watangylyk, agzybirlik, gumanizm henlerini galmak bilen, turkmen klassyky edebiyatynyn osmeginde agirt uly rol oynapdyrlar. Dowletmammet Azadynyn, Magtymgulynyn, Nurmuhammet Andalybyn, Magrupynyn, §abendanin, §eydayynyn progressiw ideyalara yugrulan eserleri XIX asyryn §ahyrlary iigin uly mekdep bolupdyr. §u progressiw mekdebin tasirinde osiip yetiên Seydi, Zelili, Kemine, Mollanepes yaly §ahyrlar ezilyan synpyn, zahmetke§ halkyn bahbidini gorayjylar hokmunde gyky§ edipdirler, ozleriniii ajayyp eserleri bilen dowriin talabyna jogap bermekde one saylanypdyrlar. Bu dowiirde edebiyat meydanyna girip, diirli temada eserler dore den Mataji, Talyby, A^yky, Abdysetdar Kazy, Misgingylyg, Katibi, Dosmammet, Mollanepesin ogly Muhammetrahym yaly engeme §ahyrlar hem, kabir derejede, yokarda ady tutulan §ahyrlardan pes oturmandyrlar. §onun iigin XIX asyr turkmen edebiyatynyn taryhynda bu §ahyrlaryn doredijilikleri hem ayratyn owrenilyar. XIX asyryn klassyklary, esasan, XVIII asyrda zahmetkes halkyn anyna sindirilip gidilen progressiw pikirleri ozlerine nusga edinipdirler. §ol pikirlerin ozeni-hamyrmayasy bolsa watangylygy wasp etmekdir. Dowriin real wakalary esasynda demokratik ideyalary edebiyata yzygiderli ornasdyrmakda Seyitnazar Seydi bilen Gurbandurdy 150 Zelilinin doredijiliginin ahmiyeti agirt uludyr. Dowiirde§lerinin ytireklerinde doran watangylyk duygularyny anyk wakalaryn tisti bilen geper forma girizmekde Zeli li hem dosty Seydinin giden ugry bilen gidipdir. Bu ugra ymykly (ins bermegine onun §ahsy durmu§ynda bolup gegen gyl§yrymly hadysalar uly tasir edipdir. XIX asyrda zahmetlce§ halkyn da§ky du§manlara gar§y alyp baran gore§lerini ginden beyan edyan eserlerin biri Abdysetdar Kazynyn «Jennama» poemasydyr. Poemada §ahyryn uruslarda edermenlik gorkezen adamlaryn atlaryny, dasky sypatlaryny jikme-jik beyan etmegi onun sowe§ meydanyndan uzakda bolman, ahli wakalary gozi bilen gorendir diyen pikiri tassyklamaga esas doredyar. Onda turkmen tirelerinin agyz birikdirip, Japarguly hanyn serbazlaryny Garrygalanyn, Hemze Miirze Esmet Daulanyn serbazlaryny Marynyn sebitlerinde kiil-peyekun edi§i, Eyran §asy Nasreddinin ahli planlarynyn puja gykarylysy suratlandyrylyar. XIX asyryn sahyrlary tire bilen tiranin, taypa bilen taypanyn arasyndaky na- sazlyklary gorupdirler. §onun iigin klassyklar hem-de olaryn goreldesini alan ede biyat wekilleri agzalalyklaryn garsysyna gore§ip, ylala^yk gazanmak maksady bilen adam ahlagyny terbiyelemekligi goz oniinde tutupdyrlar. XIX asyr tiirkmen edebiyatynyn halk doredijiligi bilen gatna§ygy, esasan, diirli temada doredilen liriki §ygyrlarda agyk duyulyar. Muna edebiyat wekillerinin sada dilde yazylan geper go§gularynda halk nakyllaryndan, atalar sozlerinden peydalany§laryny gorkezmek bolar. Zelilinin «Bellidir» diyen go§gusyny alyp gorelin. Yedi bentden ybarat bo lan bu §ygyrda: «(^yn dost gene§de belli, yiiwriik yary^da belli», «Batyr sowesde belli, jomartlar a§da belli» yaly nakyllara du§ gelmek bolyar Watan ayralygy ze rarly gtin-giizeranyny goge-gogliikde gegiren §ahyr Seydi il-yurt baradaky halk nakyllaryny dilinden diisiirmandir. Olary diirli usulda beyan edip, watan hakyndaky pikirlerinin manysyny gineldipdir. «Yaryndan ayrylan yedi yyl aglar, yurdundan ayrylan - olinga», «Miisiirde §a bolandan, Kenganda geda bol» yaly nakyllardan yurt ayragylygynyn adamyn durmusyndaky in gynangly wakadygy anlanylyar. Sey di bu hili nakyllaryn manysyny:

Her kim yurdundan ayrylsa, Ortenip olene menzar.

Oz yerinde eger §a sen, eger gul, Kese yerde gymmatyn bir gara pul yaly setirlerinde oziige beyan edyar. XIX asyrda ya§an §ahyrlaryn hem birnage §ygrynyn, bendinin setirleri halk aforizmlerine owriilipdir. Mollanepes «Ner gezgin» sygryny «Kyrk yyl maya gezingan, biitin bir yyl ner gezgin» diyen halk nakylynyn esasynda doretmek bilen, onun manysyny has gineldipdir. §onun iigin §ahyryn beyleki setirleri hern aforizmlere owriilip gidipdir. Muny Mollanepesin: Iki adam uru§sa, geger yaly yol berme, Birisine gep berip, ol birine al berme, Owwal adamdan gagma, gagsan asla el berme, «Jan aga, oztin bil» diyip, her nakese yalbarma, Kyrk yyl maya gezingan, biitin bir yyl ner gezgin. kimin setirlerinin mysallaryndan gormek bolyar. Edebiyaty owrenyan adamlaryn gozlegi netijesinde sonky dowiirde doredijiligi az owrenilen sahyrlar barada hem ep-esli i§ler edildi. Bularyn hatarynda XIX asyryn ikinji yarymynda, XX asyryn baslarynda diirli hasiyetli sygyiiary bilen azda-kande belli bolan Dowan, Gara, Yagmyr, Guba, Durdy, Oraz, Dowletmammet Balgyzyl, Bayram §ahyr, Molladurdy, Mammedoraz, Kormolla, Abdyrazak, Muhammetguly Atabayew, Bayly §ahyr yaly ba§ga-da engeme sahyry go§mak bolar. Emma bular XIX asyryn birinji yarymynda ussatlyklary bilen one gykan Seydi, Zelili, Kemine, Mollanepes yaly jemgyyetin syyasy meselelerine seslenmekde uly ozgeri§ler edip bilmandirler. XIX asyr edebiyatynyn bir ayratynlygy edebi eserlerin halkylyk hasiyetinin jemgyyetin jummiisine gunnur ornasanlygydyr. Bu dowurde, XVIII asyrdaky yaly, epiki eserler, dessanlar kop doredilmandir. Has dogrusy, sahyrlar dessangylyk dabine yzygiderli eyermandirler. XIX asyrda sahyrlaryn doredijilik temasy ginelipdir. Temalaryn i§leni§ usuly hem kamille§ipdir. Soygi, sosial, watan gylyk mazmunly eserler bilen birlikde, dayhangylyga, janly hem-de jansyz tebigata degi§li kopsanly eserler doredilipdir. §ahyrlaryn bir topary durmusy go§gulary, elegiyalary doretmekde ayratyn tapawutlanypdyrlar. XIX asyrda doredilen liriki sygyrlaryn aglabasy halk aydymlaryna owriilipdir. Bu ugurda zahmetkes halkyn jiimmiisinden doran ussat bag§ylar (Sary bag§y, Kel bag§y, Durdy bagsy, Hally bagsy we s.m. ) uly hyzmat gorkezipdirler. Sonun iigin oz wagtynda halk tarapyndan hormatlanan, halkyn soygiisini gazanan bag§ylaryn atlary bizin giinlerimizde hem hormat bilen tutulyar.

Myrat Talyby ( 1766- 1848)

Turkmen klassyky edebiyatynyn osii§ taryhyna goz aylanymyzda, kop sanly talantly §ahyrlaryn adyna du§mak bolyar. Olar ozlerinin onat eserleri bilen edebiyatymyzy baylasdyrypdyrlar. Edebiyatymyzyn taryhyna belli derejede gosant go§an sahyrlaryn biri hem XVIII asyryn ahyrynda hem-de XIX asyryn birinji yary mynda yasap gegen Myrat Talybydyr. Magtymgulynyn edebiyat meydanynda peyda bolmagy, onun diirli temalarda §ygyrlar yazyp, ozunden sonkulara yadygar galdyrmagy halypa §ahyryn §agirtleri iigin ajayyp nusga bolyar.

152 Talyby beyik sahyryn edebiyatymyzda one siiren onat daplerini dowam et diryar. Ondan doredijilikli peydalanyar. Edebiyatymyzyn bayla§magyna yardam edyar. Hakyky §ahyr oz halkynyn gozi, gulagy, dili bolmalydyr. Onun oy-pikirini beyan etmelidir. Olaryn arzwularyny durmusa gegirmek ugrunda yadawsyz galysmalydyr. Hakyky sahyrdan edilyan bu mohiim talaby Talybynyn eserleri belli bir derejede odap bilipdir. Talybynyn eserlerinde adamkarciligin in onat taraplary: mertlik, jomartlyk, sahylyk, rehimlilik, myhmanparazlyk, watany someklik beyan edilipdir. Seyle hem onun eserlerinde, Magtymgulynyn doredijiliginde bol§y yaly, ynsany soymek, ayal- -gyzlaryn mertebesini yokary gotermek, onun §ahsyyetini hormatlamak yaly onat pikirler yzygiderli wagyz-nesihat edilipdir. Talybynyn doredijiliginde ya§an jemgyyetindaki sosial toparlaryn arasyndaky gapma-gar§ylyk belli bir derejede gorkezilipdir. Onun eserlerinde eziji synpyn wekilleri, ylayta-da, ruhanylar rehimsiz tankytlanypdyr, olaryn pyssy-pyjurlyklary pa§ edilipdir. Yokarda gorkezilen sebaplere gora, Talybynyn bize galdyran edebi yadygarligi owrenilmage mynasypdyr, edebiyatymyzyn taryhynda degisli orun almaga hakly- dyr. Gecmi§ih gymmatly edebi yadygarliklerini owrenmek i§inde sonky wagtlarda kop i§ edildi. Klassyky edebiyatymzyn gorniikli wekillerinin omri we doredijiligi barada birnage makalalar, ylmy i§ler yazyldy. Olaryn gowy eserleri gap edilip, yurdumyzyn hemme yerine yetirildi. 1917-nji yyldan ozal Magtymgulynyn go§gulary bilen birlikde, kabir dessanlar (“§asenem-Garyp”, “Giil-Senuber” we §.m.) Kazanda, Da^kentde gap edilen bolaymasa, klassyky edebiyatymyzyn koptisinin eserleri yorite kitap bolup gyk- mandy. Olaryn eserleri dine dilden-dile, nesilden-nesle gegip, bizin dowriimize genii gelip yetdi. By gymmatly materiallary kopgiiligin arasynda ginden yayrat- makda bagsylaryn roly az daldi. Olar §ahyrlaryn eserlerini hene salyp, aydym edip aydypdyrlar. Bagsylar kopsanly go§gulary halkyn anyna orna§dyrypdyrlar. §eylelik bilen hem yatke§ adamlar gowunlerinden turan go§gulary yatda saklap, ozlerinden sonky nesle tabsyrypdyrlar. Seyle yagday bilen §ahyrlaryn kopiisinin eserleri, §ol sanda Talybynyn edebi mirasy-da bize gelip yetipidir. §eyle hem §ahyryn kabir go§gularynyn gorniikli rus alymy akademik A. N. Samoylowigin tiirkmen diline, edebiyatyna, halk doredijiligine, taryhyna degisli toplan materiallarynyn arasynda “Gazaly Talyby-towsifi garrylyk”, ” Bu gije”sygyrlarynyn bardygyny aytmak gerek. Talybynyn bir gofgusy rewolyusiyadan ozal Magtymgulynyn “Diwany Magtymguly” ady bilen Daskentde gykan sygyrlar yygyndysynyii ahyrynda yerle§dirilipdir.

153 Talybynyn eserler yygyndysy ilkinji gezek 1941-nji yylda gapdan gykdy. Bu yygyndy §ahyryn liriki §ygyrlaryny oz igine almak bilen birlikde, awtoryn doly bolmadyk “Talyby we Sahypjemal” atly dessanyndan hem birnaee bolekler yerle§dirilipdir. Yygyndyny дара tayyarlan merhum edebiyatcy N. Hojayew onat sozba§y yazypdyr. §ahyryn omri we doredijiligi barada ilkinji gezek ginden maglu mat beripdir. Yokarda agzalan yygynda §ahyryn onat eserleri yerle§dirilipdir. Yone welin, kabir ba§ga §ahyrlara degi§li bolan go§gular hem Talybynyn ady bilen yygynda girizilipdir. Mysal ugin, Dostmammet §ahyryn “Ysga§aly, sowdugim”, §eydayynyn “Pe§den ayrylsa” diyen eserlerini gorkezmek bolar. Taryhy ge^melerden malim bol§una gora, Talybynyn ya§an dowriinde tiirk men halky dagynyk yagdayda yasapdyr. Her bir taypanyn ozbasdak hany bolupdyr. Taypanyn biitin erk-ygtyyary hanlaryn elinde bolupdyr. Tiirkmenlerin esasy kopgiiligi gadym zamandan ba§lap, maldargylyk bilen me§gullanyp gelipdir. §eyle-de bolsa tiirkmenlerin bir bolegi, gogme-gonma halda ya§amak bilen birlikde, ekerangylyk i§ini-de alyp barypdyrlar. Maldargylyk, ondan onyan zatlar tiirkmenlerin ykdysadyyetinin esasy ge§mesi bolupdyr. Galla ekilse-de, ekerangylykdan alynyan hasyl yurtda ya^ayan halkyn islegini doly kanagatlandy- ryp bilmandir. §ol sebapden hem tiirkmen taypalary aglyk howpunyn oniini almak iigin, gallany Hywadan, Eyrandan getirmeli bolupdyrlar. Talybynyn ya§an dowriinde tiirkmen taypalary Eyran salary, Buhara emirleri, Hywa hanlary tarapyndan talanyp, horlanyp gelnipdir. Yurtda syyasy taydan birligin bolmazlygy, dagynyk halda yasalmagy tiirkmenleri agyr yagdayy basdan gecirmage, kese yurtly basybalyjylara sajgyt-hyrag tolemage mejbur edipdir. (^'akdanasa zulum, salynyan agyr salgydy tolemek yerli halka agyr degipdir. Olar yurdun hemme yerinde diyen yaly du§mana garsy gazaply gozgalan turzupdyrlar, ar-namyslaryny goramak, erk-isleglerini ele almak ugrunda gayduwsyz goresipdirler. 1780-nji yylda Kadyr han tiirkmenleri hem-de Horasanyn serhedinde yasayan beyleki halklary birle§dirip, Eyranyn merkezi hokiimetine, hut Agamuhammet §aha gar§y gore§ipdir. Emma §a go§unlarynyn giiygli yarag bilen doly iipjiin bolanlygy zerarly, tiirkmenlerin turzan gozgalany sowsuz cykypdyr. 1797-nji yylda Astrabada hem-de goldenlerin iistiinden wassallyga bellenilen Ryzaguly han gajar aradan gykyar. Sol pursatda yomut, goklen taypalary birlesip, Gajar dinastiyasyna garsy giiycli gozgalan turzup baslayarlar. Bu gozgalany birbada basyp yatyrmak sanvh Astrabatdaky go§unlaryna basartmandyr. §onuh iigin hem sa yene-de 10 miin adamdan ybarat bolan go§uny tiirkmenlerin iistiine iberyar. Sowe^in ilki ba§ynda tiirkmenler yeni§ gazansalar-da, ur§un dowamynda yenilyarler. Tiirk- menler onda-da parahat yatmayarlar. Olar pursat gelende, yene gozgalan edyarler. Tiirkmenlerin Gajar dinastiyasyna gar§y alyp baran sowe§leri birnaee yyla cekyar. 1803-nji yylda hut Fetaly §anyn §alyk eden dowriinde hem Giirgen, Etrek 154 sebtinde yasayan tiirkmenler onun salyan agyr salgydyna, Astrabatdaky dikmesinin elhenc zulumyna tap getirman, sol yerdaki taypalaryn hemmesi gozgalan edipdirler. 1820-nji yylda Mazanderanyn hakimi Mammetguly Miirze Bamyda, Bormede yasayan ttirkmenlerin tisttine cozu§ edip, parahat oturan ilaty gyryp, kop mukdarda olja alypdyr. Eyranly taryhgylaryn yazmagyna gora, 1832-nji yylda Horasynyn hakimi Abbas-Mtirze Saragtdaky ttirkmenlerin tisttine talangylykly gozu§ edyar, ol yerli ilatdan kop mukdarda galla, at, olja alypdyr hem-de 3 mtin oylini Ma§ada zor bilen gogiiripdir. Dagynyk turkmenleri ezmekde Eyran salarynyn basde§leri Hywa hanlary, Bu hara emirleri hem kem galmandyrlar. Olar-da oz nobatynda turkmen taypalaryny horlap gelipdirler. Buhara emiri §amyrat Welnamy, enceme yyllap sowe?den son, Maryny basyp alyar. Soltanbendi bolsa weyran etdiryar. Murgap sebtinde ya§ayan ilaty ekerangylyk i§i bilen mesgul bolmakdan mahrurn edyar. Son onun ogly Mirhaydar hem Lebap towereginde yasayan tiirkmenlere azar baryny beryar. Gorniikli watancy §ahyr Seydinin yazan setirleri zalym emirin tiirkmenlere garsy yowuz syyasat yoredenligine acyk §ayatlyk edyar. Gorniikli tiirkmen sahyry Myrat Talyby XVIII asyryn ikinji yarymynda takmynan, 1766-njy yylda Gokdepe etrabynyn towreginde garyp ma^galada eneden bolupdyr. Sahyryn ady Myrat bolup, Talyby onun edebi lakamydyr. Talybynyn ene-atasynyn ady bize belli dal. Yone welin, $ahyryn asly telce taypasynyn ama§a boliiminin zeren diyen tiresindendigi barada Tiirkmenistanyn Ylymlar akademiyasynyn Golyazmalar institutynda saklanyan materiallaryn arasynda maglumat bar. 01 yasslygyny Gokdepe sebitlerinde gegirip, ba^langyg bilimi oz obalaryndaky mekdepde alypdyr. Talybynyn mollada okanlygy barada onun “Talyby we Sahypje- mal” atly dessanynda §eyle maglumat berilyar: “Talyby bu soziini tamam etdi. Erse, ondan son §ahere yetifdi. §aherde bir molla bar erdi. 01 sol mollanyn hyzmatyna bardy. Biis-alty giin ylym tahsil kylayyn, gownumi gtiymayin diyip, molladan sapak alyp yordi” diyen setirler bilen birlikde, mollanyn Talyba ytizlenip: «Bu ne sowdadyr, Talyp, Ne yar boldy, yar diyenin. Ylym, tahsilden galyp, Hayyp, bu yanyp, koyenin» diyen setirleri hem tassyklayar. Emma onun son nirede okanlygy, haysy medresede yerlesenligi barada maglumat yok. Talybynyn medresede okamaga miimkingiligi bolmasa-da, onun ozba^dak bilimini artdyranlygyny §ahyryn eserlerinden gormek bolyar.

155 Talyby turkmen edebiyatyny, halk doredijiligini owrenmek bilen birlikde, Giin- dogar edebiyaty bilen hem tan§ypdyr. Ony sahyryn bize galdyran edebi mirasyndan gormek kyn dal. Mysal iicin, §ahyryn eserlerinde du§ gelyan gorniikli adamlaryn ady hem-de me§hur dessanlaryii, poemalaryn ba§ gahrymanlarynyn adynyn yatlan- magy yokarda aydanlarymyzy tassyklap biler: ... Ya §yh Attar weli, ya Allaeddin, Bize bir yaranlyk eder giiniindir. ya-da A§yklaryn ussady men, Wagty saherin bady men, §ol §irinin Perhady men, Ba§y bilen daglar gazan.

... Men bir bagyn nahalyyam, Meznun dek a§ygy Leylim. Bulardan ba§ga-da, Talybynyn sygyrlarynda Wamygyn, Giilsanyn, Warkanyn, Uzranyn atlaryny hem gormek bolyar. Talyby ya§ wagtlarynda obada§laryndan ozi yaly garyp masgalanvn Totu- jemal atly gyzyny soyiipdir. Birnage kyncylykdan son, bu iki soyguli biri-birine gowsupdyr. Talyby onun bilen uzak wagt bile yasapdyr. Olardan bir ogul diinya inipdir. Talyby “Yardan ayryldym” atly elegiyasyny ayalynyn aradan cykanyna bagy^lap yazypdyr. Arzy-halym beyan etsem, yaranlar, Alla jubut eylegen yardan ayryldym, Bu pelegin suteminden, jebrinden, Ga§y keman, ziilpi tardan ayryldym. Talyby dowriinin atly bag§ylaryndan biri bolupdyr. 01 toy-toma§alarda aydym aydypdyr. Talyby omriinin kopiisini onup-osen yeri bolan Gokdepe towereginde gegiren hem bolsa, ol bag§ygylyk edeni iigin Tiirkmenistanyn diirli kunjeklerine aylanypdyr. Hywa hem barypdyr. §ahyryn gezendeligini, kop yerlerde bolandygyny onun: «Talyby diyr, gezdim gendan jaylary, Beyhuda oturdim, giini-aylary» diyen setirleri-de gorkezyar. Talyby satirik §ahyr Kemine, “Giil-Bilbilin” awtory §abende hem-de Mol lanepes bilen tan§ypdyr. Olar bilen aragatna§ykda bolupdyr. Talyby 82 ya§a golay ya§ap, takmynan, 1848-nji yylda aradan gykypdyr. XVIII-XIX asyr tiirkmen edebiyatynda Myrat Talybydan ba§ga-da yene Myrat atly §ahyryn adyna du§mak bolyar. Mysal iigin, arsarylaryn arasynda oniip-osiip, 156 son goklenlerin arasynda ya§an A§yk Myrat atly bir §ahyryn bolanlygy bize belli, Asyk Myrat §ahyr Nedirin, molla Owez §ahyryn, Gylyg §ahyryn, Begim §ahyryn dowtirdesidir. Talyby oziinin doreden onat eserleri bilen turkmen klassyky edebiyatynda gorniikli orny eyelemage hakly §ahyrlarymyzyn biridir. 01 birnage liriki eserleri bilen birlikde, “Talyby we Sahypjemal” atly dessanyny hem yazypdyr. Talyby sada dilde, yenil stilde, diirli formada, soygi, owiit-nesihat, sosial-densizlik, watany soymek, satiriki, durmusy hem-de dini hasiyetli eserler yazypdyr. Giindogar edebiyatynyn 6sti§ taryhyna goz aylanynda, soygi temasynyn ginden i§lenendigini gormek bolyar. Yone soygi hakynda pikir yoretmekde iki ugur yiize gykypdyr. §ahyrlaryn birnagesi eserlerinde hakyky soygini wasp etman, ozlerinin “mag§uk” diyip hasaplanyan zadyny, yagny tebigatda bolmadyk “hudayy” goz oniinde tutupdyrlar. Olar “hudaya” a§yk bolmak bilen, ozlerinin hyyallarynda ona yakynla§magy maksat edinipdirler. Soygi hakynda yoredilyan bu zeyilli pikirler ynsany umytsyzlyga, terkidiinyalige, hereketsizlige alyp baryar. 01 pikir adamlary synpy gore§den el gekmage, agalyk ediji synpyn buyrugyny yerine yetirmage undeyar. Giindogar edebiyatynyn kabirinde one siiriilyan bu pikir turkmen klassyky edebiyatyna hem tasir edipdir. Mysal iigin, Gayybynyn kabir gazallarynda, ayry-ayry §ahyrlaryn birnage sygyrlarynda bu tasiri agyk gormek bolyar. Emma yokarda agzalan ugurdan ba§ga-da, Giindogar edebiyatynda, sol sanda turkmen klassyky edebiyatynda hem hakyky ynsany soymek, real soygini wasp et mek ugry bolupdyr. Magtymgulynyn, Seydinin, Keminanin, Zelilinin, Mollanepesin, Matajinin engeme y§ky-liriki §ygyrlary hakyky ynsana bolan gaksiz soygi barada yazylypdyr. Beyleki sahyrlarymyzyn doredijiliginde bol§y yaly, Talybynyn eserlerinde hem soygi lirikasy ep-esli orun tutupdyr. Onun bu temada yazan §ygyrlarynyn kopiisi oz §ahsy soygiisine degi§lidir. Turkmen edebiyatynyn halypasy Magtymguly Pyragy soygi temasynda “Hoktimli”, “Gozel sen” yaly birnage §ygyrlar doredipdir. 01 ya§an jemgyyetinde ezilip, horlanyp gelen ayal-gyzlara adam hokmunde garamagy nesihat edipdir. Olaryn §ahsyyetini yokary gotermek ugrunda gal^ypdyr. Magtymgulynyn bu asylly pikirini XIX asyr turkmen edebiyatynyn gorniikli wekilleri Kemine, Seydi, Zelili we beylekiler goldap, ayal-gyzlary owiip, engeme onat liriki gosgular doredipdirler. Talyby hem dowrtinin zahmetsoyer ayal-gyzlarynyn igki duygusyny, da§ ke§bini teswirlap, kopsanly §ygyrlar bilen birlikde, bitewi bir dessan-da yazypdyr. §ahyryn “Garagoz gelin”, “Bujeren”, “Yadyma dii§di”, “Rowayat eyle”, “Gatmaga geldim”, “Enegiil” yaly birnage go§gulary soyga bagy§lanyp yazylypdyr. Olaryn kopiisi halk aydymyna owriilipdir, bizin dowriimizde hem aydylyar.

157 Talyby “Goziinde bolsun” atly gosgusynda ayal-gyzlara mynasyp bolan sypat lary, hasiyetleri bellap, §eyle yazyar:

Mundan gider bolsan, Mammetnur garda§, Bize bir §eyle yar goziinde bolsun. Garyggay sypatly, lagyn baky§ly, Bize bir §eyle yar goziinde bolsun. §ahyr ayal-gyzlaryn da§ky ke§binin gormegeyligi bilen birlikde, onat hasiyet li, edepli-ekramly bolmaklaryny halayar. Bu pikir onun eserlerinin engeme setirlerinde gaytalanyar. §ol sebapden hem ol gelin-gyzlaryn §irin dilli, mylakatly bolmaklaryna ayratyn tins beryar: Nige gilndtir dii^diim yaryn y§kyna, Men a§ygam gylygyna, hulkuna, Leylinin y§kyna, gezen yoluna, Meznun kimin gezsem, yolun Enegiil. ya-da Kepder topuk bolsun, alma yanakly, Pisse dahan bolsun, yuka dodakly, §irin sozli bolsun, badam gabakly, Bize bir §eyle yar goziinde bolsun. Talyby a§yk bilen mag^ugyn biri-birine wepaly bolmagyny, sozlerinin iistiinde berk durmaklaryny talap edyar. §ahyryn bu pikirini onun “Rowayat eyle” atly §ygryndaky setirlerden gormek bolyar:

Ga§yna wesme gekilsin, gabagyn belli bolsun. Kiptin belent gurulsyn, uzyndan edilli bolsun, Kakillerin towlansyn, buyrasy telli bolsun,

Gel, wadany birge goy, ykraryn belli bolsun, §ol wadadan donmezge, mahzer rowayat eyle.

§ahyryn yasan dowriinde ayal-gyzlar erk-ygtyyarsyzdy, olar her taraplayyn kemsidilyardi, hatda mal hokmunde satylmak bilen §ahsyyetleri hem peseldilyardi. Dinin, urp-adatyn giiygli hokiim siiryan dowriinde sahyr ayal-gyzlaryn mertebesini yokary gotermeklige gal§ypdyr. 01 ellerinden diir segilyan ayal-gyzlary sozde hokiimli soltanlar, dabaraly §alar bilen bir hatarda goyyar:

Giil bergine menzemi§, dilber senin yanagyn, Hey habaryn barmydyr, balmy, §eker dodagyn,

158 Bende sana arz eylar, salarmy sen gulagyn, Arzym budur, gan bolar, basma yere ayagyn, Didam iizre yol salyp, bolgul gozel rowana. ya-da Kdyiinde sergezdanam, hig rehim yok sende, Y§lc halym harap etdi, ygtyyarym yok mende, Sen bir hokumli soltan, men bir gapynda bende, Munda konlumi alsan, jayyn jennet dowranda, Hijran tohmun janymda, ekdin gara goz gelin. §ahyryn ayal-gyzlara bolan bu onat garay§y, onun dessanynda hem gaytalanyar. Emma yokarda agzalan pikir bilen birlikde, onun yaramaz gylykly ayallary yazgaran setirlerine-de du§mak bolyar: Sogii§ip ari bilen hig bolmagay oyde bam ya-da: Arini gozden salyp, namahreme yardyr heley Talybynyn y§ky-lirikasynda one siirulyan esasy pikir erkana ya§ayy§da parahatgylykly ma§gala durmusyny gurmak, ma§galada agzybir ya§amakdyr. Turkmen klassyky edebiyatynda terbiyegilige degisli kopsanly eserler doredilipdir. Magtymgulynyn: «Sozumni dinlese, bir bilen, belke, Myradym-nesihat etmekdir halka...» diyen setirleri beyik §ahyryn terbiyegilige ayratyn tins berenligini gorkezyar. Turkmen ^ahyrlary, §ol sanda Talyby hem dowriinin terbiyegisi hokmiinde orta gykyar. Ilde§lerini adamkargilige, onat gylyk-hasiyetlilige, halka, watana wepaly- lyga gagyryar. §ahyryn engeme go§gulary §u mohiim mesela degi§lidir. Yazyjy, §ahyr-psiholog bolmalydyr, ol adamlaryn psihikasyny onat owrenmelidir. Talyby dowiirde§lerinin hasiyetini, jemgyyetde ozlerini alyp bary§laryny belli bir derejede owrenipdir. Talybynyn owiit-nesihat hasiyetli go§gularynda, esasan, mert bilen namardyn psihiki ayratynlygy gorkezilyar. §ahyr halkyny, ilini yiirekden soyeni iigin, watany gorayjy gahryman yigitleri terbiyelemage galy^yar, mert bilen namardy saygaryp, bu iki tipdaki adamlary biri- -birinden diiypgoter tapawutlandyryar. Talyby arly-namysly edermen yigitleri yurdunda gormek islapdir. §ol sebapden hem §ahyryn “Yarasmaz”, “Dowran yoluksa” yaly sygytiary mertlige, namartlyga bagy§lanylyp yazylypdyr. 159 §ahyr “Yarasmaz” atly sygrynda: «Ey yaranlar, bir mert bile namarda, Yow yerde yolda§lyk bile yara§maz» diyip, mert bilen namardyn arasyndaky tapawudy gorkezyar. Gor§timiz yaly, §ahyr bigayratlary, hiimmetsiz biwecleri yazgaryar, il iginde masgaralayar. 01 goreldeli batyr yigitleri alky^layar. Talyby: «Yigit ger bolsa hiimmetsiz, Hejer pent eylemez otsuz, Ozalda bolsa gayratsyz, Ony hig dtizeltmek bolmaz» diymek bilen, terbiye meselesine oziige garayar. Onun pikirige, adamlarda bar bo lan hasiyetler olaryn dogabitdi dorey§i yaly, omiirlerinin ahyryna genii uytgeman duryar. §ahyr adamlaryn fiziki taydan ozgeri^i yaly, olaryn gylyk-hasiyetinin-de durmu§yn ozgermegi bilen uytgeyanligine goz yetirip bilmandir. Talyby gybatke^leri, jaysyz sozleyan yanralary tankytlayar. 01 bu tipdaki adamlary halamayar: 1 Amanat jan gyksa ayrylar tenden, Peyda birle dostluk bolmaz hig kimden, Gahi gybat, yalan sozlan adamdan, Adamlaryn tilsiz, laly yagsydyr. ya-da: Akyl bolsan, habar algyl oziinden, Diinya kerwen geler, geger, gozunden, Marekede jaysyz sozlan soziinden, Owiisyan diinyanin yeli yagsydyr.

Talyby dwtinjenleri, gorkaklary hem tankytlayar:

Nigeler bar oztin ower, Yowa yetman, yarag dower, Asly namart, gagga, kowa, Barmaz ol merdan yoluksa. §ahyryn bu go^gusyny okanynda, Zelilinin: «Yow gorse, namart yiiz owir, Yoldaslarna yaragyn bir, Saglygym yok, gaydayyn diyr, Oyden gykar yel bilani» diyen setirleri goz oniine gelyar. 160 Talyby mertler, namartlar hakyndaky pikirini jemlap: Talyby diyr, mert adamyn, Agy-garasy didamin... diyen setirlerinde, onun dogumly, mert adamlary gowy gorenligini gormek bolyar. §ahyryn eserlerinde myhmanparazlyk, dostluk,gon§y bilen mylakatly ya^amak yaly pikirler hem bar. Talyby beyik §ahyr Magtymgulynyn eserlerinden hem-de satirik §ahyr Keminanin doredij iliginden, onun hut §ahsy goreldesinden ugur alyp, ya?an jemgyyetindaki adalatsyzlygy pa§ edyar. Giindogaryn kabir ko§k §ahyrlary §alardan sylag-serpay almak umydy bilen olary owseler, halkyn jiimmii§inden gykan §ahyrlar salary, soltanlary yazgarypdyr- lar. Turkmen edebiyatynda hem salary iki tipde hasaplamak dabi bolupdyr. Azadynyn “Wagzy-azat” poemasynda iki tipdaki soltanlar hakynda sohbet edilyar. Zalym §alar yazgarylyar. Tiirkmenlerin arasynda koskli, kopsanly go§unly, wezir- -wekilli §alar bolmandyr. Emma welin, eziji synpyn wekilleri bolan han-beglerin, i§an-mollalaryn, kazy-pirlerin bolandygyny inkar etmek bolmaz. Yurtda agalyk siiren han-beglerin kop Li si yerli ilaty kese yurtly basybalyjylaryn komegi bilen talan bolsalar, birnagesi oziinin giiyg-kuwwatyna dayanyp, zahmetkesleri ezip gelipdir. Ruhanylar topary bolsa, kopleng halatda, ezijilerin tarapyny tutup, zahmetkeslerin ezilmegine yardam edipdirler. Eziji synpyn toparlarynyn ya§ay§y bilen ezilen zahmetkeslerin ya§ay§ynda oran uly tapawut bolupdyr. Magtymgulynyn: «Kim nan tapmaz iymage, Kim don tapmaz geymage, Kim yer tapmaz goymaga, Kim tirme §aly gozlar» diyen setirleri yokarda aydylan pikiri tassyklayar. Talyby §ol jemgyyetdaki yiize gykan gylsyrymly gar§ylyklara, sosial-densizlige diiypli du§iinmandir, onun sebaplerini doly bilmandir diymek bolar. 01 durmusda goze ilyan hadysalary gorup, pulsuz, malsyzlar bilen barly adamlaryn yasay§ynda uly tapawudynyn barlygyny goriipdir. 01 garyplaryn agyr yagdayyna gynanypdyr, olara rayda§lyk bildiripdir. Satirik §ahyr Kemine “Garyp”, “Garyplyk” diyen geper eserler bilen garybyn durmu§yny, igki duygusyny gorkezen bolsa, Talybynyn hem “Garyplyk” diyen §ygry dosty Keminanin pikirini tassyklayar. Talybynyn “Garyplyk” diyen §ygrynda garybyn agyr durmu§y, igki duygusy, oy-pilciri, gaygy-hasraty oran onat beyan edilipdir.

11* 161 Eger-de Kemine: «Giinde miin gussam bar yiiz elem bilen, Derdimin baryndan beter garyplyk» diyip, oziinin §ahsy durmu§ynyn iisti bilen biitin ozi yaly garyplaryn pikirini gorkezen bolsa, Talyby-da: «Pelek, senden bir §ikayat edeyin, Giin-giinden siiriinip geldi garyplyk. Budur arzy-halym, sana aydayyn, Ygtyyarym goldan aldy garyplyk» diymek bilen, §ahyr garyplyk zerarly erk-ygtyyaryny elinden aldyryp, islan arzuwyna yetip bilmandigini aydyn gorkezyar. §ahyr bu gosgusynda “asty dii§eksiz”, “yiirek dagly”, “sozi ile sygmayan” garybyn yagdayyny oran yerlikli, anyk suratda gorkezmegi basarypdyr: Asty diiseksizdir, yiirek daglydyr. ya-da: Den-du§y gorende, gayra teser sen, Yoksullyk yat edip, igin gysar sen, Soziin ile sygmaz, oziin yeser sen, Hemme dertden yaman boldy garyplyk. Talyby “Garyplyk” atly §ygrynda garybyn durmusyny janly suratda beyan et mek bilen barabar, baylaryn hasiyetini-de anyk bermegi basarypdyr: Baylyk el kiridir, yuwulsa gider, Garyba aglykdyr, zaherden beter, Barly el uzatsa, her yana yeter, Golum baglap, bagrym dildi garyplyk. Seyle-de bolsa, ol geljege umytly garapdyr. Sahyr garyplygyn hem zahmetke§lerin iistiinden sowuljakdygyna ynanypdyr: Talyby diyr, konliim, gamly bolmagyl, Zynhar, alia adyn dilden salmagyl, Goriimsiz baylardan umyt kylmagyl, Bir zaman eglenmez, gecer garyplyk.

I§an-mollalary tankytlamak, olaryn ikiyuzluligini pa§ etmek meselesi halk doredijiliginde, klassyky edebiyatymyzda, dessanlarda hem bardy. Seyle hem beyle ki halklaryn edebiyatynda-da gormek bolyar. Talybynyn doredijiliginde hem ruhanylar tankytlanyar. Talyby bu tema degisli yazan sygyrlarynda Magtymgulynyn:

162 «Isanlary her gapyda tapylar, Mollalama yok myjabat yapylar, “Owliiya men” diyip, jogi sopular, Gygyryp, asmana boke ba§lady» diyen setirlerinden ugur alyp: «... Tezwir ugin tesbi, hasa, pe§leri, Elmydam aldamak palleri bardyr...»

«Da§laryn ak eylap, igleri gara, Milletin ytiregne salyarlar yara, Yag§y gorenleri han bilen tore, Mekir eyleyen siiyji tilleri bardyr» diymek bilen, hilegar i§an-mollalaryn tiiys bol§uny ussatlyk bilen gorkezipdir. Sahyryn: «Hakykat sozlesem, hazraty i§anlar, Nadana yiiz tiiysli yollary bardyr...» ya-da: «Isan, §yhdan gykdy hilanin gozi...» diyen setirlerinden gornii^ine gora, belanyn koriigi i§an-mollalardyr. Talybynyn, agzalyp gegilen temalarda yazan §ygyrlary bilen birlikde, dini, durmu§y we degi^me hasiyetli go§gulary hem bar. Talybynyn dessany halk kopgtiligine ginden yayrandyr. Onun yeke-tak doly bolmadyk nusgasy golyazmalar fondunda saklanyar. Dessanyn doly g6rnu§inin eli- mize dti§manligi zerarly, yygynda ony tutu§lygyna almak mumkin bolmady. Ondan ayry-ayry gosgular alyndy. Dessan soygi temasyna degi§lidir. Onda §ahyryn ozi ba§ gahrymanyn rolunda hereket edyar. Dessanda hereket edyan gahrymanlar, umuman, hakyky adamlardyr. Onda toslama, hyyaly obrazlar yok diyen yalydyr. Dessanyn esasy gahrymanlary zahmetke§ halkdyr. Dogry, eserin bir epizodyn- da paty§a hem gatnasyar. Emma ol §aapbas, Babahan yaly zalym §a dal. Elbetde, bu-sahyryn arzuwy. §alar hig wagt adyl bolup bilmezler. Olar halky talaman, baylyklaryny artdyrman onmazlar. Dessanda Talyby, Sahypjemal, bagban, balykgy, nanbay, balykgynyn gyzy we basga birnage gahrymanlar hereket edyarler. By dessana gatnasyan bagban “Zohre-Tahyr” dessanynda hereket edyan Hasan suglun tersine goylupdyr. “Talyby we Sahypjemal” dessanynda bagban a§yk-mag- suklara komek edyar. Talyba dogry yol salgy beryar. Talybynyn dosty Mammetguly hem ona komek edyar.

163 Dessanda Sahypjemalyn obrazy oran onat berlipdir. 01 edermen, gayratly, batyr gyz. Onun hasiyetleri belli bir derejede Sayathanyn obrazyna yakyndyr. Talybynyn eserlerinin dili sada, dti§ntiklidir. §ahyryn eserlerinde halk nakyllary kop du$ gelyar; Yalkasa yaz, gargasa gy§...

Ar-arden gorelde alar, Pali yamandan set galar. Arwananyn yiiki galmaz, meger, hatarda ner bolsa.

Abdysetdar kazy

Abdysetdar kazy 1820-1880-nji yyllarda yasap gegipdir. 01 Keletede eneden bolup, omriinin kop bolegini Hywa sebitlerinde gegiryar. §ahyryn “kazy” lakamy kesp-kari bilen baglany§ykly, ol Hywada 7 yyl kazygylyk edipdir. §ahyryn bizin giinlerimize gelip yeten yeke-tak eseri “Jennama” (“Tekelerin uru§ kyssa kita by”) poemasy 1862-nji yyl towereginde yazylyar. “Jennama” atly poema turkmen halkynyn oran gymmatly edebi miraslarynyn biri. 01 durmu§da bolan adamlary we anyk wakalary dogrugyl beyan edip, taryhy hakylcaty dikeltmekde gymmatly ge§me bolup duryanlygy iigin ahmiyetlidir. Abdysetdar kazynyn “Jennama” poemasy iki boliimden ybarat. Birinji boliimde Nasreddin §anyn talangy goûnyna Japarguly hany serkerde edip, 1858-nji yyl da tiirkmenlerin iistiine yollaysyny we turkmen tire-taypalarynyn Nurberdi hanyn yolbasgylygy astynda birle§ip, kiil-peyekun ediîni beyan edyar. Bu boliimde Yag§y Mergen, Owezli Tentek, Durdy han, Paly mergen, Copan kir, Giilten beg, E§rep, £ary, Mahmyt i§an yaly tiirkmen yigitlerinin gahrymangylykly sowe§leri oz beyanyny tapypdyr. Makam yaraglanan kopsanly goûnynyn Garrygalanyn towe reginde bolan sowe§de yenlenine namys edip, Nasreddin §a tazeden go§un diiziip ba§layar. 01 Hemze Miirzanin yolba§gylygyndaky go§uny 1861-nji yylda Marynyn iistiine iberyar. Gow§ut hanyn ba§tutanlygynda basybalyjylaryn agyr go§uny yer bilen yegsan edilyar. “Jennama” poemasynyn ikinji boliimi bu waka bagyslanyar, tiirkmenlerin gayduwsyzlygy, gazanan yen§i, merdana yigitlerin watansoytijiligi dabaraly suratlandyrylyar. Eserin ikinji boliimi Hally, Owez han, Gylyg Gapan, Oraz han, Agaly, Tagli mirap, Soltan, Pazyl beg, Tag Gok, Mammet syh, Bayguly Ahmet, Sopy Mergen, Agajan, Hojanepes, Mammetryza, Berdi yaly halk gahrymanlarynyn atlaryny, sowe§lerini san-§6hrat bilen besleyar. Abdysetdar kazynyn “Jennama” atly poemasy 1858-nji we 1861-nji yyllarda Nasreddin §anyn Tiirkmenistanyn ustiine guman basybalyjylykly yori§lerini we turkmen halkynyn ona beren gaytawullaryny kop derejede hakykata kybap, oz bols?unda beyan edyan yeke-tak hem edebi, hem taryhy uly eserdir. Poemada tiirk- 164 men tire-taypalaryny birle§mage, agzybirlige gagyryan pikirler Nurberdi hanyn obrazy arkaly juda jaydar beyan edilipdir. Taryhy wakalaryn dogrugyl beyany, adam atlarynyn hakykatda bolsy yaly getirilmegi eserin ahmiyetini §u gunler-de yokarlandyryan sypatlarynyn biridir. «Jennamanyn» yazylan dowri turkmen halkynyn Nasreddin sa we onun yerli dikmelerine garsy aygytly gore§e galkynan dowri bolup hasiyetlenyar. Eger-de asyryn ba§larynda Hazar denzinden baslap Murgap oazisi aralykda heniz makam oturymlylyga gegip, sosial-ykdysady taydan berkemedik halkyn syyasy erki Hy- wadyr Buhara hanlyklaryna bagly bolan bolsa, 40-njy yyllardan baslap aygyt ly syyasy owriili§ikler halkyn anynda 6zba§daklyk ugrundaky milli duygusyny oyarypdy. Murgap, Tejen, Gurgen oazislerinde we Ahal etraplarynda oturymlylygyn mas§tablayyn hasiyete owriilmegi hanlyk hakdaky pikiri has hem osdiiripdi. Maryda Gow§udyn, Ahalda Nurberdinin hanlygy giiyjap ba§lapdy. Ownuk tire hanlarynyn ozakymlayyn suratda merkezlesip baryan bitewi hanlaryn da§yna jebisle§mek prosesi gidyardi. Dowur harby jebislik diyen ideyany orta gykarypdy. §ol jebisligin kuwwatyny halk oz gozi bilen gordi. 01 1855-nji vylda Hywa hany Mademinin 30-40 mun esgerli go§unyny Marynyn eteginde derbi-dagyn etdi. Indiki mesele Ahal we Mary hanlaryny birikdirmekden ybaratdy. §eylelikde, dowlet doretmegin syyasy esasy tutulyp bilinjekdi. §u yagdayy gon§y hokumdarlar: Eyran §asy Nasreddinem, Hywanyn taze hany Seyitmuhammedem gorup otyrdylar. Ustesine- -de aralykda duran ummasyz giden ykdysady baylygy iki hokiimdaryn hem elden gideresi gelenokdy, biri-birinden gabanyardylar. §eylelikde, uru§ gutulgysyz gykalga bolup durdy. §ol ur§y hem ilki bolup Nasreddin §a ba§lady. 01 hersi 40 miin es- gerden ybarat bolan iki yori§ gegirdi.Olaryn birinjisi 1858-nji yylda Garrygalanyn ustime suriildi. Ona Horasanyn Astrabat hakimi Japarguly ba§lyklyk etdi. Ikinji yoris Nasreddin §anyn agasy Hemze Murze tarapyndan 1861-nji yylda Marynyn iistiine gegirildi. Y6ri§lerin ikisi hem basybalyjy du§man iigin §owsuz gutardy, olar agyr yitgiler gekip, it masgarasy bolup yenildi. §ol sowe§lerden son Nurberdi han Marynyn hany diyip yglan edildi. Goraymage, bitewiile§mek prosesi gutaran yaly. Emma jebislik we bitewtilik prosesi §ol yeni§ler bilen hem dine isleg bolup tamam- lanypdy. Gelensizlik halky yene-de Hywanyn garamagyndaky welayata owriipdi. “Jennama” poemasynyn mazmunyny, ine, §u iki ur§un wakalary dtizyar. Ab- dysetdar §u iki jenin dowriindaki halkymyzyn sowe§jenlik ruhuna syyasy taydan baha beripdi,§ahyrana giiyjiinin yetdiginden janlandyrypdy.Taryhy poemanyn oz gepergilik talaplary bar. 01 taryhy faktlardan gaty bir daslasmayar, yone dine bir faktlaryn yygyndysyna owriilmeyar. 01 taryhy sowe§lerin aygytly belli pursatlaryny faktlaryn hem geper fantaziyanyn utga§ygy bilen janlandyryar. Eserin gahrymanlary taryhy sahslar bolup, sahyr solaryn belli bir pursatdaky gahrymangylygyny ya tiple^diryar, ya-da ideallasdyryar. Olar geper obraza owriilyarler. Getirilyan taryhy faktlar bolsa, gury hasabat bolman, obrazyn hasiyetini agmaga hyzmat edyarler. 165 Abdysetdar, ine, taryhy poemanyn su cepercilik dabini kemsiz ozlesdiren §ahyr bo lupdyr. Nasreddinin iki yorisinin dokumentleri-buyruklary, permanlary harby gorkezmeleri uru§ strategiyasy, garaz, suna menze§ resmi faktlar bilen Abdysetdaryn asyl i§i yok. Tersine, sahyr agyr taryhy hasraty oz ruhy dtinyasinden gegirmek bilen Nasreddin, Japarguly, Nurberdi, Gowsut han yaly taryhy sahslary geper obrazlar hokmiinde poema salmagy maksat edinipdir. Solaryn obrazlary arkaly dowrun wajyp ideyalaryny agmaga synanypdyr. Poema zanrynyn klassyky poeziyada mowritini gegirip yoren dowriinde onun §eyle agirt nusgasynyn doremegine name sebap bolup biler? XIX asyryn ortalarynda Gunorta Turkmenistan hut su zanryn doremegine sosial-taryhy sert doretdi. Garrygaladan ba§lap, ta Murgap oazisi aralykda yasayan ttirkmenlerin erkinlik, baknagylykdan gykmak ugrundaky aygytly gore§inin etapy ba^landy. Eyran bilen Hywa aralygynda ikitaraplayyn talana dii§en halkyn gores hyjuwy, watangylyk pafosy yokary kaddyna yetdi. Degnasyna deglen halk gahrymangylyk ruha yugruldy. Seydip, edebiyatyn onki zanrlary tazeden janlanmaly boldy. Eposgylyk dap-harby gahrymangylyk dessan ya-da taryhy poema doretmelidi. Bu,bizin pikirimizge, wagtlayyn zerurlyk dal-de; hut taryhy zerurlykdy. Gore§, batyrlyk, gayduwsyzlyk, zalymlyk, basybalyjylyk, baknagylyk, ko?k hilegarligi... yaly dowrun one gykaran hasiyetlerini, ideyalaryny dine su iki zanr arkaly agyp boljakdy. Ine, “Jennamanyn” doremeginin taryhy sebapleri §undan ybaratdy. Poemanyn gahrymanlarynyn hersinin oz gulluk edyan ideyasy bar. Eserin bas ideyasy basybalyjylygy, ganhorlugy, baknagylyk syyasatyny yazgarmakdyr. Su ideyany agmak iigin sahyr Nasreddinin obrazyny oran janly islapdir. W. G. Belinskiy “Taryhy durmusyh mazmunyny fakt lar dal-de, ideyalar diizyar” diyip belleyar. §u jahetden seredilse, “Jennamanyn” doredilen dowriinde tiirkmen halkynyn durmu§ynda haysy ideyalar me^hurdy we «poema taryhy faktlar giripmi ya-da taryhy ideyalar?» diyen kanuny soragy goyup bolar. Bu dowiirde, durmusda diiypli syyasy gapma-gar§ylyk kopdi hem-de halkyn oniinde goztilmeli mesele kopelipdi. Ine, §ol meseleler hem wajyp ideyalary keserdip goyupdy. Keseki feodal dowletlerin arasynda rayatlyk barada syyasy dawalaryn giiyjan dowriinde, turkmen iigin ba§ ideya bolup watany goramak, agzybirlik we bitewi harby giiyg edinmek ideyasy orta gykypdy. Bu ideya gutulgysyzdy hem- de gaty gait goziilmegini talap edyardi.îinki baknalyk ya-da gul bolmak howpy abanyp durdy. Ine, Abdysetdaryn poemasynyn gymmaty su yerden gozba§ alyp gaydyardy. 01 taryhy wakalary bolsy-bolsy yaly edip gaytalap beryan, ideyasyz bir taryhy ya-da ylmy eser yazmady-da, hut tiirkmenin durmusyndan syzylyp gykyan ideyalary agmaga tins beripdir.

166 Oweztagan Katibi (1803-1881)

Edebi dsti^in belli bir taryhy dowriindaki osiiijinin towerekleyin seljerilmegi iigin, ona dahylly bolan her bir doredijilik §ahsyyetin edebi mirasynyn owrenilmegi zerurdyr. §u nukdaynazardan, edebi 6sii§in osii§ gerimini Oweztagan Katibinin ge per mirasyndan XIX asyrdaky iiznelikde goz oniine getirmek miimkin daldir. XIX asyryn adygan sahyrlarynyn biri bolan Katibinin §ygryyeti dowrun one gykaran mohiim meselelerinin aydyn sohlelentnesi hokmunde yz galdyrdy. Onun doredijili gi oziinin jemgyyetgilik mazmuna yugrulandygy, §ahyrana pikire hem ideya eyle- nendigi bilen ayratyn ahmiyete eyedir.

§ahyryn omri

Oweztagan Katibinin omiir yoluny owrenmek boyunga gegirilen kopsanly ylmy dernewlerde §ahyryn doglan yyly barada kopdiirli maglumatlar orta atylan bolsa-da, bu meselani ilkinji bolup has ynandyryjy hem takyk gozmek we ylmy dolanysyga girizmek payy M. Garryyewin galamyna degislidir. 01 Katibinin “Miin iki yiiz sene kyrk bir wagtynda” setirindaki 1241-nji hijri senesine (1825-nji mi lady) we: «It yylynda bolsan yigrim iig ya§da, Sygan yyly yigrim ba§e gider sen» setirindaki miige senesine salgylanyp, onun 1803-nji yylda doglandygyny tassyk layar. Eger-de miige yyllaryny owriip, bu gosgynyn yazylan wagtyny takyklasak, 1826-njy yyla gabat gelyar. Diymek, Katibi 1826-njy it yylynda 23 ya§ynda bo lup, 1828-nji yylda 25 ya§a yetjekdigini aydyar. Bu yerde §ahyryn 1803-nji yylda dunya inendigi belli bolyar (Garryyew M. Oweztagan Katibi. “Ya§ kommunist” gazeti. 6-njy mart, 1960-njy yyl). M. Garryyewin bu tassyklamasy Katibinin hut oz doredijiliginin maglumatlaryna esaslanyandygy Iigin hakykata yakyndyr we has ynandyryjydyr. §unlukda, Katibi 1803- nji yylda Baharly (onki Baherden) etrabynyii Garagan obasynda eneden bolyar we 78 ya§ap, 1881-nji yylda hem aradan gykyar. Sahyryn garaganlydygyny nygtayan maglumatlar az dal. Sahyryn agtygy Annagozel ejanin we asly garaganly, 80 ya§ly Ogulsoltan ejanin dilinden 1973-nji yylyn 21-nji awgustynda yazylyp alnan maglumatda hem §u maglumat tassyklanyar: “Oweztaganyn nawagt dogup, nawagt aradan gykandygyny bilemok, yone dogup-dorap, oniip-osen yeri Garagan obasy bolmaly, ozem ganjyk tiresinin garylcly diyen taypasyndan bolmaly“. Mundan ba§ga-da, §ahyryn Garagan obasynda oniip-osendigi barada onun hut oz doredijiligi hem kabir maglumatlary beryar. Onun:

167 «Ekin eksen Garaganyn diiziinde, Sortiik oser, gekenjepan hig bolar» yaly setirlerinde nygtaly§yna gora, sahyryn Baherden, Garagan sebitlerinin adamsy bolandygyny ansyrmak kyn dal bolsa gerek. §ahyryn hakyky ady Oweztagan ya-da il arasynda tutuly§y yaly, Oweztagan molla bolupdyr, Katibi onun edebi lakamydyr. 01 oz gosgularynda bu lakamyny molla Katip, misgin Katibi, diwanayy Katip yaly lakamlar bilen gezekle§dirip hem ulanyar. Yone onun halkyn arasynda yorgtinli edebi lakamy hem-de oz go§gularynyn aglabasynda isledyan edebi lakamy Katibidir. Elbetde, §ahyr oziinin esasy edebi lakamynyn gapdalyndan go§maga “molla,,, “misgin” yaly sozleri hem yone yerden ulanmandyr. Bu s5zler §ahyryn §ahsyyetini-de belli drejede anykla§dyryan sozler- digi iigin ayratyn ahmiyete eyedirler. §ahyr oziinin esasy edebi lakamynyn oniindn “molla” soziini ulanmaga doly hakly adam. Sebabi ol oz dowriinin sowatly, okumy§ adamlarynyn biri bolupdyr. Katibinin hut oz dowriinde me§hur bolan medreselerde sowadyny gykan §ahyrdygyny nygtayan maglumatlar hem yok dal. “§ahrinize gelmisem” §ygry sahyryn sowat almak iigin Buhara barsy hakda giirriin beryan awtobiografik hasiyetli eserdir. Go§gynyn yokarsynda: “Katibi Buharaga baryp, Buharanyn gok giimmezlerini goriip, bir gazal aytdy” diyen dii§iindiri§ bar. §u maglumatyn dogrudygyny:

«Arzy-hal aydayyn gok giimmezlere, Bir i§ iigin §ahrinize gelmisem» yaly setirler hem belli derejede tassyklayar. Bu yerde sahyryn “arzy-hal aydy§yan gok gummezleriniii” Buharanyn anyk haysy medresesidigini aydaymak kyn. Her nigik hem bolsa, Buharada «Gok giimmez» atly metjidin bardygyny yatlamak yer- liklidir. Medresani gutaryp gelenden son, Katibi mollagylyk edipdir. 01 oglan okatmakdan, yagny mollagylyk etmekden ba§ga-da, dayhangylyk i§i bilen me§gullanmak arkaly giizeran aylapdyr. Giizeran owtirmek iigin §ahyryn diirli karlere ba§ go§magy bolsa onun yetde-gutde durmu§da ya§andygyna sayatlyk edyar. Katibinin doredijiliginde oz garyp durmusyndan zeyreng ahenine yugrulan setirlere dusyandygymyz hem §u aydylanlary tassyklayar: «Arkag ili oturmaga ho§ gala, Emma weli nan tapylmaz ma§gala, Mary bilen Hywa-da bir da§ gala, Getirmage harjy bilen giiyg gerek» diyip, sahyr ekleng etmegin kynlygyndan, giizeran gormegin agyrlygyndan, yok- sullykdan nalayar.

168 Katibi marekesoyen, §ahandaz, kicigowiinli bir adam bolupdyr. §ahyryn agtygy Ene§ Ata gyzy bu hakda §eyle giirriin beryar: “Atam pahyryn yany adamsyz bolmaz eken. 01 hemi§e garyba-gasara ho§ soz bilen hemayat eder eken. §onun iigin ondan obanyn ulusy-kigisi maslahat sorar eken. 01 hem ilin-giiniin ho§ giini iigin oziinin degerli maslahatyny gaygyrmandyr, ba§ardygyndan ilin hyzmatyna yarajak bolar eken”. Katibinin oz edebi lakamynyn oniinden “misgin” soziini oran yygy-yygydan getiryandigi hem sahyryn hut §eyle kigigowiinli adam bolandygy sebaplidir. §ahyryn oz dowriinde howes bilen me§gul bolan soygiili pi§elerinin birinin hem awgylyk bolandygyny tassyklayan maglumatlar az dal. Bu kar pahyryn kal bynda yurdunyn gozel tebigatyna bolan guwang duygusynyn jo§magynda esasy ge§me bolup hyzmat edipdir. Onun §ahyrgylyk kesbine haysy ya§da ba§ go§andygy anyk belli bolmasa-da: Miin iki yiiz sene kyrk bir wagtynda... “Nigik zaman ekendir ”

It yylynda bolsan yigrim iig ya§da, Sygan yyly yigrimi ba§e gider sen. “Diise-diqe gider sen ”

Yigrimi iig ya§ayyp, naly§ bitirdim... “Gamgusarym yok menin ”

“Katibi diyr, ya§ ba§ymdan, Beyle dilden-dile dii§dtim” “Yola du§dum ” yaly go§gularyndaol eyyam 1825-1826-njy yyllarda, has takygy, 22-23 yaslaryndaka dine bir go§gy go^mak tilsimlerini ele almak bilen, oz §ygryyetinin jemgyyetgilik bahbidi bilen gaklenman, eysem meselelere arala§magyny-da gazanan §ahyr hokmiinde goz oniine gelyandigi bellenmelidir. §eylelikde, §ahyrgylyk ke§bi Katibinin tas omri bilen omiirde§ bolan soygiili pi§elerinin biri bolandygy goriinyar we ol oziinin Katibi lakamyna (katip-yazyan, yazyjy) biitin omriinin dowamynda wepaly bolup galyar. Hazire genii Katibinin ma^gala durmusy barada hem kabir maglumatlar yyg- nalyp, belli bir ulgama salyndy, hatda onun neberelerinin genealogik shemasy-da tayyarlandy.

169 1881-nji yylda rus basybalyjy go§unlarynyn Gokdepe galasyna eden hiijiimi netijesinde parahat oturan ilatyn kop bolegi gyrylyar, engeme adam agyr yaraly bolyar. §ol wagt galany gorayjylaryn arasynda Katibi hem bar eken. Gala htijiim edilen wagtynda, sahyryn Ogulnur atly gyzy wepat bolyar, ozi hem agyr yaraly bo lup, gala yumrulanda, bosgunlaryn arasy bilen Garaguma gekilyar. Halk arasyndaky rowayat-giirriine gora, §ahyryn yarasy irinlap, yagdayy yaramazlasyp baslanda, §iikiir atly garyndasyny yanyna gagyrypdyr. Omriinin sonky pursadynda Gokdepe galasyny yene bir gezek gormek isleyandigini ona aydypdyr. §ukur aga sahyry ulaga miindiirip, Gokdepe galasyna alyp baryar. Basybalyjylar tarapyndan yykylyp weyran edilen galanyn iistune gykyp, Katibi “Senin ustiinde” diyen in sonky sygryny yazypdyr. §ondan iki hepde gegenden son, sahyr aradan gykypdyr.

Katibinin lirikasy

§ahyr hokmiinde Katibinin doredijilik sahsyyetinih kemala gelen dowriine genii tiirkmen nusgawy edibiyaty eyyam jemgyyetgilik durmusynyh mohiim meselelerine seslenmek, dowrun taryhy hakykatyny dogrugyl suratlandyrmak babatynda a§gar one gidi§lik gazandy. Su jahetden Magtymgulynyn doredijilik baslangyjynyn we 170 onun doredijilik mekdebinde terbiyelenen XVIII-XIX asyr turkmen sahyrlarynyn edebi mirasynyn gymmaty egsilmezdir. Katibinin bizin dowrumize gelip yeten mirasyna ser salynsa, XIX asyr turk men jemgyyetgilik durmu§ynyn ozbolusly dogrugyl beyanyny yzarlamak bolyar. Katibinin yasan dowri yarym patriarhal-feodal jemgyyetgilik gatnasyklarynyn hokum suren, synpy boliini§igin has osen we barha yitile§en dowriine gabat gelyar. §onun ugin onun doredijiligine gonezlik bolan taryhy hakykat XIX asyr jemgyyetgilik gurlu§ynyn §ertlerinde dowam eden her diirli gabahatgylyklaryn we sosial, ykdysady hem-de syyasy jemgyyetgilik nogsanlyklaryn zahmetkes halkyn durmusynda yz goyan yitmejek mohiirleri bilen baglanysykly boldy. §onun iigin hem sahyryn lirikasynda sosial tema ayratyn uly orun tutyar. Durmu§y tema. §ahyryn XIX asyr jemgyyetgilik durmu§ynyn geper beyany hokmunde gykys edyan eserlerinde synpy mazmun, synpy owiisgin has aydyn sohle salyar. §ahyryn bu hili eserlerinde ya§an dowrunin garyp zahmetkeslerinin agyr giin-giizeranyny oran beletlik bilen beyan edyar: Garyplyk bir bela, kayider jany, Deni-du§dan gayra salar merdany, Yoklukda kem bolsa suprada nany, Gog yigit gam gelcer mydama, begler. §ahyr adama onun baylygyna garap baha berilyan dowiirde yasapdyr. §onun iigin hem ozi hemi§e yetde-giitdelikde ya§an. Katibinin ya§an dowri barada, dowriin adalatsyzlyklary barada aydyanlary has ynandyryjy bolup gorunyar. Sahyryn liriki gahrymany “eger senin ykbalyn keg bolsa, garyp bolsan, eden hayyr i§in §er bo lup, peyda diyip eden i§in zyyan bolup gorner, eger akylyn jahana yetyanem bolsa, senin soziini dinlan tapylmaz” diyyar: Ykbaly keg bolsa, her bir ynsana, Hayryn sere doner, peydan zyyana, Soziini almazlar hasaba-sana, Eger aklyn yetse, jahana, begler. Sahyr garyplyk zerarly nigeme merdanyn gaygy-gamda, dili gysgalykda yasayandygyny malim etmek bilen, dowrun sosial adalatsyzlygyny yazgarypdyr. §ahyryn sosial ahenli eserlerinde garyplaryn bahbidi goz oniinde tutulyp, eziji gatlagyn wekilleri yzygider tankytlanyar. Katibinin kotekleyan bu tiplerinin ara synda bay siiythorlaryn dogrugyl obrazlarynyn dowrebap gekili§i has-da iinsiini gekyar: Garamazlar zekadynyn jayyna, Rehm etmezler yetimlerin payyna, Entap barsan §u eyyamyn bayyna, Manlayyna urup, ika denmezmi? 171 Yone Katibinin liriki gahrymany “entap barsan, manlayyna urup, birini ika deneyan bayy” bilen yiizbe-yiiz bolmakdan da§da. 01 heniz Keminanin liriki gah rymany yaly “haky ber” diyip barmaga aygyt edip bilmeyar. Katibinin liriki gahry many: “Aglyk, yalanaglyk ki§a zem bolsa, 01 ki§i gaytmaz her i§ gem gelse“ diyip tassyklayandygyna garamazdan, hakla§mak iigin bay bilen yiizbe-yiiz bol makdan saklanyar. Dogrusy, §eyle aygyt edijilikli hereketi unamayar, ony netijesiz bir zat hasaplayar. Munun iistesine hem Katibi hemme halatlarda §eyle sosial nasazlygyn doremeginin we dowam etmeginin goniiden-goni sebapkari hokmunde yalnyz barly topary giinakarlap hem durmayar. Sebabi heniz onun liriki gahrymany sosial mesele babatynda hem: “Owwal Allam ryzk payyny sagmasa, Alajyn yok ozi bagtyn agmasa“ diyen dini garayy§lardan doly arasyny agyp saplanyp bilenok. Liriki gahrymanyn diinya dii§imi§indaki bu gapma-gar§ylyk, elbetde, sosial nasazlygyn diiyp ge§mesine gunnur gozyetirmezlikden gelip gykyar. Hut sun a gora Katibinin durmu§daky sosial nogsanlaryn sebapkari hokmiinde barly gatlagy yazgaryandygy bilen bir wagtda, bu sosial nasazlygyn “Alla tarapyndandygyny” nygtamak yorelgesinin tasirinden hem da§da daldigi §eyle gapma-gar§ylykly dii§iinjanin netijesidir. Muna garamazdan, Katibi sosial gatlaklaryn oz zamanasy iigin tipik bolan hasiyetini agyp gorkezmekde gayduwsyz hakykatgydyr. §u nukdaynazardan ol din wekillerinin etiki-ahlak sypatlaryny geper psihologik jahetden batyrgay teswirleyar. Dogry, din wekillerinin yzygiderli yazgarysa sezewar edilyandiginin nusgala- ryna biz Magtymgulynyn doredijiliginde hem oran kop gabat gelyaris. Emma beyik §ahyr dini perdelenip, her hili pyssy-pyjurlyklardan gaytmayan bu sosial sahslar hakda umumy esasda soz agyardy: Isanlary her gapyda tapylar, Mollalarna yok myjabat yapylar, “Owiilya men” diyip, jogi sopular, Gygyryp asmana boke ba§lady. §eyle hem Magtymguly bu go§gynyn dowamynda haramhor begler, parahor kazylar, siiythor we sosial tebigaty bozuk gayry tipler barada soz agyar. Bu go§gynyn gatysyk ideya-mazmunlydygyny anladyar we, netijede, din hadymlarynyn hasiyeti diysen umumy rowiisde yiize gykyar. Bu umumylyk “i§anlaryn her gapyda tapylmagynyn” sosial kokiinin, “mollalaryna yapylyan yok myjabatlaryn” diiyp mazmunynyn agylman galyandygyndan ybaratdyr. 172 Katibinin §eyle mazmunly go§gularynda has koprak Keminanin sosial lirikasynyn tasirlerine du§endigi aydyn goriinyar. Keminanin sosial lirikasynyn mazmuny hut sol “myjabatyn” anyk koklerini yzarlamak bilen anykla§yar. Eysem $ol myjabatlaryn diiyp manysy nama syrygyarka? Kemine munun bir ujunyn oziini yslam dininin dayanc siitiinlerini hasaplap yoren dindarlaryn mekirligine, haram- horlugyna, aldawgylygyna (“Milleti aldayar i§an-mollalar”) baryp direyandigini, bir ujunyn bolsa olaryn hayasyz-§erimsiz hereketleri bilen birle§ip gidyandigini tassyklayar. Ili aldar, batyr barmagyn bala, Ayalyn okar sen germenip bile...

§ahyr bu yerde din wekilinin in anryba§ hetde yeten wejera sypatyny goz oniine gelerlik derejede §ekillendiryar. Liriki gahryman, soziin hakyky manysynda, “yagsa yag§y, yamana hem yaman” diyyan gunnur hakykatgy hem yiiz gormezek, pa§ ediji hem goniimel. Magtymgulynyn:

“Owliiya men” diyip, jogi sopular, Gygyryp asmana boke ba§lady”

diyen tassyklamalarynyn-da Keminede ozuniii anyk ideya-mazmun bilen yaybanlanyandygyny synlamak bolyar:

Uyniin asgar eden asyya bolsa, Oziini bileni rysyya bolsa, Pe§ geyeniii bary owliiya bolsa, Kopelmezdi ilin giinasi beyle.

Diymek, bu meselede §ahyr beyik halypanyn seresaplylygyna oz goniimelligi bilen jogap beryar. Katibi hem durmu§yn §u nogsanlyklary barada giirriin edende, Keminanin yorelgelerine, edebi daplerine eyeryar. Eysem §ahyryn “Yat bolgan mollalar” atly go§gusynda: “Pe§li molladan gagyban, yat bolgan mollalar, Sagly mollany gucuban, §at bolgan mollalar” diyip, ayratyn tekrarlamagynda Keminanin “elinin bardygyny” inkar etmage hig hili esas yokdur. Keminanin doredij iliginde bol§y yaly, Katibide hem dini toparlaryn hig bir kada-kowahada sygmayan hasiyetleri hakda soz agylanda, liriki gahrymanyn hyjuwy yazgary§, barly§yksyzlyk bilen jo§yar. Liriki gahrymanyn barly§yksyz hyjuwlan- masy anyk bir topara gonukdirildigi bes, onsan ol ta yiti §erebe bilen sosial tipin sosial yon bolan hasiyetlerini duzlamasa ko§e§meyar:

173 “Sopularmyz alyp arli hatyny, Sygrap rntiner jahalatyn atyny, Bilmez haram-halal, asly zatyny, Bu zamana nigik zaman ekendir?” diyyan pursadynda Katibi yiti pa§ edijiliginden basga-da, gazaply hakykatgydyr hem. Emma edebi dabin umumy osii§i bilen tassyklanyan §eyle masgaralayy§ yorelgesi edebiyata Katibinin girizen tazeligi dal-de, ol dine dabin mynasyp dowam etdi- rilmesidir. Sebabi bu dap Magtymgulynyn doredijiliginde kemala gelip, Keminede, Katibide doredijilikli osu§e eye boldy. Owiit-nesihat temasy. Katibinin doredijiliginde gin i§lenen temalaryn biri- -de owiit-nesihat temasydyr. §ahyryn bu temadaky eserlerinin arasynda onun “Ya- ra§maz” (“Agzalalyk agyr ile yarasmaz”) atly §ygry ayratyn orun tutyar. Bu sygyr dine Katibinin doredijiliginde dal, eysem tutu§ turkmen klassyky §ygryyetinin in onat nusgalarynyn biridir. Bu sygyr owiit-tindewe, parasatly pikirlere baylygy, gepergilik derejesinin lcamilligi bilen saylanyar. Sahyr §ygryn ilkinji setirlerinde halky agzybir ya§amaklyga gagyryar, agzybirligi dowletliligin, rysgallylygyn girewi diyip dti§undiryar. Turkmen taypalarynyn birle§megi agzybirlik bilen bitewi dowlet gurmak ideyalary Dowletmammet Aza dynyn, Magtymgulynyn, Seydinin, Zelilinin doredijiliginde one siirlupdi. Katibi §ol ideyalary doredijilikli osdiirip, agzala bolup ya§amaklygyn uly ile, kopgiilige yara§mayan yagdaydygyny nygtayar. Parasatlylyk bilen, agzybirlik bilen uru§- -cagyryslaryn, ahy-peryatlaryn oiiuni almaklygy §ahyr nesillere wesyet edipdir. Agyzlar bir gerek, dowletli ilat, Agzalalyk agyr ile yarasmaz. I§ otenden kylyp dat bilen peryat, Sonundan etgany-nala yarasmaz. §ahyr parasatly yolba§gysy bolan halkyn iginde pikir we soz birligi emele geler diyen parasatly pikiri: “...Her sohbetin teni, renki bir gerek, Bir meylis iginde ala yarasmaz” diyen metafora bay obrazly setirlerde one stiriipdir. §ahyr halka hakim edip goyul- jak adamynyn segilip-saylanmalydygyny, kopgiiligin synagyndan gegirip goyul- malydygyny iindeyar. Eger soziine ygrarly arlerin ari hakim bolsa, “II ugin sapar eylar herne baryny” diyyar. Eger aggoz, rehim-§epagatsyz biri hakim bellense, onda a§akdaky metaforik tymsala menze§ bir yagday emele geler diyip sahyr bellapdir: ...Eger goyna gopan kylsan borini, Gurdun gadamynda gola yarasmaz.

174 Ho§sozliilik, kicigowunlilik, il-giiniiii bilen bagryn bada§yp ya§amak Katibinin owiit-nesihat lirikasynda one suren esasy ideyalarydyr. Parz,wajyp tagam dost bilen iymek, Oziini stiyt bilgin, dostuny gaymak, Katibi, soz gohdur, yag§ysyn diymek, Kem zehine, kelgik dile yarasmaz. §ahyr “Gtili begenmez” atly sygrynda ulumsy, tekepbir adamlaryn hemi§e oziini beyleki adamlardan artyk sayyp, basgalara gowni yetman, tumûgyny goge tutup, bimany yaâyandygyny yazgaryar, olaryn derdine yaramayan adamlardygyny dogrugyl beyan edyar: Akmaklar oziini sayyr bir к i s i, Ozgeler iistiine kylar kayi§i, Konliinden asmana yetmi^dir ba§y, Tekepbirden ulus-ili begenmez. 01 beyle adamlary “akmaklar” diyip atlandyrmak bilen, olaryn il-halkyn ara synda abrayynyn bolmayandygyny aydyar. Sahyr kop sygyrlarynda das-toweregiii bilen mylakatly gatna§yk etmekligi, dogan-gardasy, ilini §irin janyndan yeg gormegi iindeyar: Ho§ sozlegin dahanyndan, II giiliip gitsin yanyndan, Yeg bolsun §irin janyndan, Dogan-garda§, ilin senin. §ahyr adamyn omri, adamlar bilen gatnasygy, ahlak yorelgeleri hakynda giirriin edende, giirriini su diinyanin panydygy, adam omriinin oran gysgadygy, “ajalyn hemi§e adamyn yakasyndadygy, geynap oturan horegin hem gegjeginin giimanadygy, so nun iigin hem adam diyen ada mynasyp ya§amalydygy baradaky pikire yykgyn edyar. Ajal yakandadyr, my dam hemdemin, Tutsa gare yokdur, bolmaz hemdemin, Olgelgi rysgalyn, sanalgy demin, (êynegenin, belki, giimana, begler. Yone kate dinin wagyz-nesihatgylarynyii zabun yzarlamasynyn hokum siiryan dowriinde we olaryn her bir adimde terkidunyaligi tekrarlayan wagyzlarynyn garsysyna gykyp, “Wagtyny hos gegir, dowran yoluksa” ya-da: “Dostlar, diinyanin sapasyn, Otmezden owwal stirewer.

175 Ajal gaki-giribanyn, Tutmazdan owwal siirewer.

Giter sen diinyaden gogiip, Yatar sen gara yer gugup. Bir azdarha agzyn agyp, Yuwtmazdan owwal siirewer” diyip, wagyz etmek dine bir Magtymgulynyn dowri iigin dal, eysem Katibinin dowri iigin hem yokary derejeli gahrymangylykdy.

Peyzaz lirikasy

Katibinin ya§lygyndan ba§lap howes bilen me§gul bolan pi§elerinin birinin hem awgylyk bolandygyny tassyklayan maglumatlar az dal. Bu kar §ahyryn kalbynda yurdunyn gozel tebigatyna bolan guwang duygusynyn josmagynda esasy ge§me bolup hyzmat edipdir. Katibinin liriki gahrymanynyn tebigat gozelliklerine hyjuwlanysy has anyk esaslara dayanyanlygy bilen tapawutlanyar. §ahyryn bu hili §ygyrlarynda dag go zelligi, dag tebigaty §eyle bir §ahyrana beyan edilyar welin, liriki gahrymanyn anyk pursatdaky duygulary hem dag tebigatynyn gozel gornii^lerinin tiiys yiirekden ykrar edilmegi we §ol gozellige dahylly bolan liriki zatlaryn jikme-jik nygtalmagy bilen utga§ykly aydynla§yar. Dag tebigaty liriki gahrymany heyjana salyan gozel ligi oziinde jemleyar: Ter olen, sowuk ge§mesi, Bar, begler, bizin daglaryn. Yiiz miin nazu-kere§mesi, Bar, begler, bizin daglaryn.

Watanyn gozel tebigatyna dine guwang duygusy bilen jo^yan sahyryn liriki gahrymany iigin oz yurdunyn dagy diinyade in bir gen yaradylan tasinlik, onun her yonekey anyklygy gowniini goterip bilyan jadylayjy giiyji oziinde gizleyar. Belent daglaryn §u hili gozelliklerine hemi§e diyen yaly syn edip yoren Katibi sowuk ce§melerden suw almaga gelyan gelin-gyzlaryn gorkiine guwanyp, olary jo§gun bilen wasp edyar: Daglardan yel turup, gubary gogse, Lemmer-lemmer bolup, jiilgeye dii§se, Nazenin gozeller ziilpiini agsa, Agyp deger hem kowsary bu dagyn.

176 Gornuî yaly, bu yerde dag peyzazy bilen ynsan gozelligi utgasykly berilyar. Gelin-gyzlaryn yhlas bilen serenjam beren zlilplerini dag §emalynyn oynamagyny liriki gahryman gozel dag tebigatynyn gozel hasiyeti hokmunde ykrar edyar. Katibinin liriki gahrymanynyii hasiyetindaki §eyle ykrar edijilik “Bizin daglaryn” §ygrynda jo§gunly nygtayjylyk bilen seplesyandigi iigin, dag tebigatynyn gozelligi emele getiryan tasinlikler oziinin anrybas agdyklygynda jikme-jik nyg- talyandygy netijesinde, liriki mazmunyn anyk esaslarda gerim almagyna hem olaryn goniiden-goni dahyly bardyr. Sebabi liriki gahrymany birde dag tebigatynyn “Ter olen sowuk ge§mesi, yiiz mtin nazu-kere§mesi” tolgundyryan bolsa, birde onun “gowsi gara boz tekesi”, birde hem “sary injir bilen tiztimi” ya-da gezmage ajap awlagy, “akar ge§meler bulagy”, gok owtisyan dereleri heyjana salyar. §onuii iigin liriki gahrymanyn oziine eziz hem mahriban bolan dag gozelligini §ahyrana duy§unda buysangly nygtayjylyk agdyklyk edyar: Mydam garlydyr baslary, Utelgi, lagyn guflary, Aylaw §ah sary goglary, Bar, begler, bizin daglaryn. §ahyryn §ygyrlarynda tebigatyn ajayyplyklarynyn guwang bilen nygtalmagy liriki gahrymanyn ruhy dtinyasindaki gozelliklerin yiize gykrnasy bilen utga§yp gidyar. Y§k-soygi temasy. Oz yaân topragyny, onun gozel tebigatyny, il-halkynyjan- -dilden soyen §ahyr ttirkmenin peri gatangly gelin-gyzlaryny-da belent hyjuw bilen soytipdir. §onun iigin hem §ahyryii doredijiliginde ttirkmen gelin-gyzlarynyn gork- -gormeklerini, asylly hasiyetlerini belent hyjuw bilen wasp edilyan nazik §ygyrlar uly orun tutupdyr. Dilber, janym alan gara gozlerin, Atarut, Mti§teri yyldyza bermen; Alemi gark eden husnuii §uglasyn, Bahar wagtyndaky gunduza bermen. Soygtili gyzyn owadanlygyny taryp edende, Katibi ony diinya gozelliklerinin hemmesinden yokary, hemme zatlary' oztine bendi ediji §ekilde wasp edyar. §onun iigin hem §ahyryii tarypv edilyan magûk gyza: “Senge bilmen jahan apytabyny, Sensiz hak agmasyn jennet bagyny, Istemenem Howzy - kowser abyny, Sorsam leblerinden ballaryn senin” diyip ytizlenmeginde hig hili howayylyk yokdur we bu onun anyk bir pusatdaky anyk hyjuwlany§y, hakyky duygulany^y bilen ayrylmaz baglany§yklydyr.

12* 177 Sahyryn bu temadaky §ygyrlarynyn liriki gahrymanynyn oz magsugyna soygiisi egsilmezdir. Bu bolsa onun diinyewi gozelliklerin hemmesinden belentde tutul- magyna we mag^uk gyzyn howayy, hyyaly gozelliklerin derejesine genii cykaryl- magyna sebap bolyar. Hyyaly gozellik olgegini anyk adamy hasiyetlendirmekde peydalanmak bilen, sahyr diinyewi gozellige in yokary gozellik hokmiinde garapdyr. Katibinin soygi lirikasynyn esasy mazmuny gelin-gyzlara adamkargilik gozi bilen seretmek we olaryn gozelliklerini wasp etmek bolupdyr.

Katibinin doredijiliginin ahmiyeti

Katibinin diinyagaraysynda ynsan, ynsanyn bagty, ona bolan gunnur soygi merkezi meselelerin biridir we bu sahyryn oz lirikasynda gozgan meselelerinin hemmesinin hamyrmayasy bolup hyzmat edipdir. Eysem Katibinin lirikasyndaky dowrun jemgyyetgilik-syyasy kada-kanunlaryna barlysyksyzlyk hyjuwy hem, sosiyal nogsanlyklara yigreng duygusy hem, yurdun, watanyn bahbidini aramak meyli hem, adamlaryn bir-biri bilen gatna§ygyny gowulandyrmalydygy baradaky owiit-nesihat beriji aheiiler hem, ynsan gozelligini hemme zatdan belentde goymak we hakyky gozelligi dabaralandyrmak ideyalary hem, hatda sahyryn oz dusiinjesine gora onun dini-hyyaly esasdaky tindewleri hem hut adamzadyn umumy bahbitlerin- den, dunyewi yasay^yn artykmaglyklaryny nygtamak nukdaynazaryndan ugur alyan ynsanperwer pikir-hyyallaryndan osiip gykyar. Liriki gahrymanyn hasiyetinde kemala gelen hut §u bitewiilik hem Katibini edebiyatymyzyn umumy ostisinde XIX asyr sertlerine mahsus ynsanperwer pikirlerin yzygiderli iindewgisi bolan pahimdar hokmunde ^ohratlandyryar.

Misgingyly? (1850- 1908) Misgingylyg XIX asyrda ya§ap gegen-de bolsa, onun hagan diinya inip, haysy yylda aradan gykandygy takyk belli dal. Bu barada diirli pikirler bar. Taryh ylymlarynyn kandidaty G. Kulyyew “Misgingylyjyn omri we edebi do redijiligi hakynda” diyen makalasynda §eyle yazyar: “Biz Misgingylyjyn durmu§- -terjimehalyna degi§li kabir maglumaty onun Eyranda Turkmensahranyn Muhy diyen obasynda (Gumbetgabuzyn 45 kilometrlik giindogar tarapynda) yasayan Akbike diyen gyzynyii, onun adamsy Tajinin (ilat iginde “Taji kor” diyilyar) we goklenlerin Misgingylyjy goren ya§uly adamlarynyn beren gurriinlerinin esasynda toplap yygnadyk. Misgingylyjyn gyzy Akbike sahyryn durmu§-terjimehaly hakynda 1944-nji yylyn oktyabr ayynda §eyle gurriin berdi: “Men, atam olende heniz yas yaryma yetmedik, yany ayaga galan 13-14 aylyk gaga ekenim. Su wagt men 37 ya^ymda. 178 Ejemin giirriin bermegine gora,... ol ba§i kem pygamber yadynda dunyaden otyar...”. Eger Akbikanin §u yokardaky beren giirriinini esas edinip alsak, Misgingylyjyn dunyaden otenine 1944-nji yylda, yagny Akbike §u giirriini beren wagtynda 36 yyl dolyar. Diymek, ol 1908-nji yylda dunyaden otyar. Akbikanin adamsy Taji bu mesele barada §eyle gurriin beryar: “...Molla Gylyg dunyaden otende, biz 14-15 ya§yndaky yetginjekdik. §u wagt men ellinin towereginde...“. Tajinin gakyna gora, 1944-nji yylda Misgingylyjyn dunyaden otenine 35-36 yyl dolyar. Diymek, §ahyr bu hasaba gora, 1907-1908-nji yyllarda olyar. Goklenlerin Misgingylyjy goren yasuly adamlarynyn beryan giirrunlerine gora-de, ol 1907-1908-nji yyllarda dunyaden otyar. Akbikanin aytmagyna gora, Misgingylyg basi kem pygamber yadynda, yag ny 58 yasynda dunyaden otyar. Eger ol 1908-nji yylda 58 yadynda dunyaden oten bolsa, diymek, onun eneden doglan yyly 1850-nji yyl bolyar. Seylelikde, biz, eger Akbikanin beren gurriinini esas edinip alsak, Misgingylyjyn eneden doglan yyly 1850-nji yyl we diinyaden oten yyly 1908-nji yyl bolyar”. TUrkmen §ahyrlarynyn eserlerini toplamakda we ony owrenmekde gomiik- li hyzmat gorkezen, “...diysen akylly, innan okumys adam, onun kitaplara, halk rowayatlaryna soygusi... onun ajayyp gylyklaryndan biri bolan, ylym iigin innan gyzykly golyazmalardan Magtymgulynyn atasy Dowletmammedin “Wagzy-Azat” eserini, Abulgazy Bahadur hanyn “Tiirkmenlerin sejeresini”, onsonam diirli turk men §ahyrlary hakdaky maglumatlary, olaryn eserlerinden nusgajyklary mydama Peterburga iberip duran“... (A. Samoylowig) gyzylarbatly Hojaly Myratberdi ogly akademik Samoylowige iberen ba§inji hatynda §eyle yazyar: “...Misgingylyjyn gyn ady molla Gylygdyr. Onun ozi Gurgende oldi” Hojaly Molla bu haty 21-22-nji iyul- da yazypdyr, emma awtor onun haysy yyldygyny gorkezmandir, yone hatyn 1907- nji yylda yazylandygy belli, sebabi Hojaly Molla §ol hatynda yene §eyle yazyar: “... we yene Misgingylyjyn hem kitabyny bir hepde, on giinden sizge iberjek”. Gomii§i yaly, Hojaly Molla Misgingylyjyn eserlerini 2/VIII-1907-nji yylda Samoylowige iberyar. Hojaly Molla 1907-nji yylda Giirgene gidip gelyar we 1908-nji yylyn 9-njy awgustynda Samoylowige 8-nji hatyny iberyar. Onda: “...at bilen Giirgen welayatyna gitdim. Goklen-Gtirgende Nury isan Mollamyrat ahunda siz tab§yrgan “Oguznama- ny” tapyp geldim...” diyip yazyar. Hojaly §onda Misgingylyjyn aradan gykanyna iki yyl bolupdyr diyip yazyar. Malim bolsy yaly, Hojaly mollanyn beren maglumatyna esaslanylanda, Misgingylyg 1905-nji yylda dunyaden oten bolup gykyar. Hojaly molla sabyryn nage yasda olenini takyk bilenok, yone onun 60 yasa yakynlap olen- digini habar beryar. §eylelikde, Misgingylyg 1845-nji yylda doglan we 1905-nji yylda hem olen hasap edilyar. A. N. Samoylowig Misgingylyjyn takyk nage ya§da olenini bilmeyar eken, yone ol 60 ya§a yakynlap oliipdir diyip yazyar. Misgingylyg ba§i kem pygamber yasynda, yagny 58 yasda aradan gykan bolsa, onda Misgingylyg 1847-nji yylda doglup, 1905-nji yylda hem dunyaden otiipdir diyip hasap etmek boljak. 179 Misgingylyg ttirkmenlerin ata diyen taypasyndan bolupdyr. 01 bu hakda oz sygyrlarynyn birinde: “Sozledi Misgingylyg bir gizli y§kyn odyyam, Yzlayyr men elmydam hak emrinin sayyadyyam, Kalby miimtin hak mekany mtilktinin nasadyyam, Jetdim ol gozltik ata, pygamberin owladyyam, Zaty pak, aslym kurayy§, nesli Osman, ey kontil” diyip yazypdyr. AtaSar hemme wagtda diyen yaly ozbasdak oturman, goklenler, yomutlar bilen garysyp oturypdyrlar. §onun iigin atalar yomutlaryn, goklenlerin bir taypasy hasap edilip gelnipdir. Hatda Misgingylyg goklenlerden diylip hem gorkezilipdir. Misgingylyg ilki oba mekdebinde okayar. Onun atasynyn hem ylymdan galarak basy gykyan eken, ol Misgingylyjy Buhara medresesine okuwa iberipdir. Misgingy lyg Buharada okayan dowriinde atasy-da, enesi-de oliip yetim galyar. Misgingylyg yaslykdan tamdyra galmaga, aydym aytmaga, go§gy go§maga uly howesjen bolyar. §onun yaly-da, Misgingylyg medresede ylym almak bilen, dowrtinin sowatly adamlaryndan biri bolup yeti§yar. Misgingylyjyn yiti zehinliligi hakda §eyle bir rowayat hem bar: “Miirzemmel diyen bir yomut talyp oglan: “Menin adymy dort sure bilen aydyp beren adama bir don berjek” diyyar. Emma hig kim i§in hotdesinden gelip bilmeyar. Talyp oglanlar Misgingylyjy tapyp, ona Miirzemmelin §ertini beyan edyarler. Misgingylyg: “Miirzemmeli miitessir, Kulahiye miibarek. Donun bolsa, al bari, Bolsun sizden tebarek.” diyip, Mtirzemmelden dony alyar. Misgingylyg arap, pars dillerini, Giindogaryn me§hur §ahyrlary Firdowsinin, Nyzamynyn, Nowayynyn, Dowletmammet Azadynyn, Magtymgulynyn, Gayy bynyn, Andalybyn, Mollanepesin we beyleki §ahyrlaryn edebi eserlerini onat owrenyar, olary saza go§up, aydym edip hem aydyar. Misgingylyjyn zamanasynyn ylymly adamlaryndan biri bolandygyny onun muamma gomu§inde yazan “Tiirpe gu§” atly gazalyndan hem gormek bolyar: Eger miin yyl pikir lcylsan, tapylmaz gayry depderden, Birader, yetmese aklyn, gelip Misgingylygdan sor. Misgingylyg Giindogaryn me§hur §ahyrlary bolan Nowayynyn “Ey koniil”, “Bolmasa”, Gayybynyn “Bolmasa”, “Resulylladyr”, Magtymgulynyn “Name sen” atly eserlerine nazire gomii§inde ozunin “Ey koniil”, “Bolmasa”, “Resulylladyr”, “Name sen” §ygyrlaryny doredipdir. Nesimi oziinin “Geler” diyen gazalynda: 180 “Subhydem dildarymy gordiim, otagynda gelir, Eyle sandym hiiyriidir, Firdows bagynda gelir.” diyip yazan bolsa, Misgingylyg: “Bir gyz, bir gelin, bir juwan, £ykmy§ otagyndan gelir. Biri-birinden owadan, Firdowsin bagyndan gelir” diyip yazyar. Bular yaly mysallary yene-de getirmek miimkin. Munun ozi Misgingylyjyn §ol §ahyrlaryn eserlerinden diiypli habarlydygyna giiwa gecyar. Misgingylyg medresani gutaryp, ilki Garrygalada, sonra Giirgen deryasynyn kenarynda Caygow§an diyen yerde oturyan atalaryn iginde mekdep mollasy bolyar. Sonra ony goklenlerin Peskemer obasynyn adamlary oglan okatmaga cagyryarlar. Emma onun giin-giizerany dayhangylyk bilen bagly bolyar. Talyp wagtynda ata- -eneden yetim galan §ahyryn dumuisy mydama mataglikde gegyar: Garyplykda soziim hig kime yakmaz, Garda§ nazar eylap, dost mana bakmaz. Misgingylyg garyplygy zerarly, il deninde oylenip bilmeyar. Dine 32 yasa baranda, Peskemerin abrayly adamlaryndan biri bolan Aba oz ayal dogany Asani Misgingylyja berip, 6yli-i§ikli edyar. §ahyryn A§eden iki gyzy we bir ogly bolyar. Misgingylyg aradan gykan badyna onun 7 ya§ly ogly hem olyar. -G.Kulyyew yokarda gorkezilen makalasynda Misgingylyjyn ma§galasy hakda seyle yazypdyr: “Misgingylyjyn A§e diyen ayalyndan Akbike we Orazbike diyen iki gyzy... bolyar. Orazbikani Misgingylyg olenden sonra, onun doganynyn ogly Tagy Garrygala alyp gaydyar. Misgingylyjyn ayaly Ase gyzy Akbike bilen‘Giirgende goklenlerin ara synda galyp, 1928-nji yylda diinyaden 6tyar“. Emma Hojaly molla Samoylowige yazan basinji hatynda: “Misgingylyjyn gyn ady molla Gylygdyr... Onun ozi Giir- gende oldi. Bir, iki yasrak masgala galdy, bir erkek dogany galdy. Su erkek dogany hazir Samarkantda ayal alyp, Mollagylyg masgalasyny yygnapdyr. Onuii adresini bilmeyarin“. Emma Hojaly molla sonky hatlarynda bu hakda zat aytmandyr. Hojaly Molla sahyryn yzynda galan ma§galasynyn ykbalynyn nahili bolandygyny takyk bilenok. Bizin pikirimizge, Misgingylyjyn dogany sahyryn masgalasyny biitinley yygnamandyr, dine bir gyzyny alyp giden bolmagy ahtimal. §onun yaly-da, bu mesele hem anyk dal, sebabi §ahyr erkek doganynyn barlygy hakda hig bir eserinde yanzytmandyr. Eger bolan bolsa, ol Misgingylygdan uly bolmaly, ozi-de Horezm- den Samarkanda gogyan atalar hakda hig hili maglumat yok. Misgingylyjyn Ak bike diyen gyzynyii hazir Tiirkmensahranyn Muhy diyen obasynda yasamagv hem sahyryn masgalasynyn Samarkanda akidilmanliginiii yaliiyz subutnamasydyr.

181 Misgingylyg oglan okatmak bilen birlikde, bagsycylyk hem edipdir. Onun Aly Seyit diyen gyjakgysy-da bar eken. §ahyr oz gyjakcysyny taryplapdyr. Dutary lam edip, geker gyjagy, Gozeller y§k edip, agar gujagy, Kellesi kuylenip, mes bolan gagy, Tapylmaz mysaly Aly Seyidin. Saz-sohbetin hyrydary bolan Misgingylyjyn bag§ygylyk etmegi uzaga gekmeyar. Goklenler arasynda oziini dindar diyip tanadan we §eylelikde, halk iginde tasirli bolan Gylyg i§an Misgingylyjyn bagsygylygyny goydurmagy oba yasulularyndan talap edipdir. Saz-sohbetin din bilen bir yere sygy§mayanlygyna gora, oba mekdebinin mollasy bolan Misgingylyg yasulularyn talap etmegi zerarly, bu karinden el gekmeli bolyar. Emma muna garamazdan sahyryn saz-sohbete bolan howesi peselmeyar. Misgingylyg Gayypberdi diyen oglana oz hiinarini owredyar we ony onat aydymgy edip yeti§diryar. 01 Misgingylyjyn kop sygyrlaryny aydym edip aydyar we ilat arasynda ginden yayradyar. Misgingylyjyn eserlerini toplamak, onun durmusyny, doredijiligini owrenmek barada ozal birnage i§lerin edilendigini aytmak gerek. Sahyryn doredijiligi bilen yeke bir turkmen alymlary, edebiyatgylary gyzyklanman, eysem has irki dowtirlerden baslap, Gundogary owreniji rus alymlarynyn ayry-ayry wekilleri hem gyzyklanypdyrlar. Muna mysal edip A. N. Samoylowigi gorkezmek bolar. 1942-nji yylda §ahyryn watangylyk temasyna degisli eserlerinden 9 sanysy 6zba§yna bir yygyndy edilip gapdan gykaryldy. Bu gowriimi kigijik kitapga yazylan sozba§y we oiia girizilen gosgular okyjy kopguligini §ahyryn durmusy hem doredi- j iligi bilen tany sdyrmakda ep-esli rol oynady. Misgingylyjyn omri we doredij iligi barada has iggin gemele^ilen i^lerin biri-de G.Kulyyewin gorkezilip gegilen maka- lasydyr. Uspenskiniii, Belyayewin 1928-nji yylda gap bolup gykan “Turkmenskaya muzyka” atly kitabynda hem Misgingylyjyn sygyrlaryny bagsylaryn aydym edip aydyandyklary bellenilyar. Hazir sahyryn jemi 100-den gowrak go§gusynyn bardygy anyklanyldy we bir yere toplanyldy. Misgingylyjyn “Batyr Nepes”, “Begzada Gurban” atly dessanlary hem hali- -hazire genii tapylanok. 01 dessanlardan dine kabir bolekler bar. XIX asyryn ikinji yarymyndaky jemgyyetgilik gurlu§y hem, esasan, patriarhal-feodal jemgyyetgilik gurlusy bolupdyr. Yone Tiirkmenistanyn hemme yerinde durmu§ §ertleri bir den bolman, turkmenler oz yerli yagdaylaryna gora, ayry-ayry durmus §ertlerinde ya§apdyrlar. §ahyr Misgingylyjyn ya§an dowriinin durmus yagdayy §u hili dowam edipdir. Bu yagday §ahyryn durmusy bilen ayrylmaz baglanysykly bolup, onun doredijili ginde hem oz yzyny galdyrypdyr.Ynsanperwer sahyr bolan Misgingylyg oz dowriinin durmusy hakda seslenman durup bilmandir. Emma §ahyr durmu§ zerarly oziinde

182 doran emosional duygyny delillendirmek iigin anyrdan gelyan dabe eyeripdir. 01 §ahyrgylyk karini tapysy barada soz acmak bilen seyle yazyar: Gezer erdim seyran edip alemge, Ugrady bir ajap weli galandar.

§atlygym artdyrdy, gamym nist etdi, Ytiztime tuykurdi, aklym sust etdi, Bir kase mey berdi, konliim mest etdi, Golunda pyyala doly galandar.

Alyp icdim, yurek mowg urup josdy, Ysk ody synamda yandy, tutasdy, Bir zaman nesihat kyldy-dtir sagdy, Magrypet bagynyn giili galandar. Bu pikir Misgingylygda totanden doreman, ol Giindogar halklarynyn âhyrlarynda gadymdan bari dowam edip gelyar. Emma beyle diyildigi, bu hili pikir hemme tiirkmen âhyrlarynda bar diyildigi daldir. Bu hili pikir sowatlylyk tayyndan oziine gowni yetyan belli-belli sahyrlarda bolupdyr. Misgingylyg “Ey koniil” sygrynda “Galandar” sygryndaky pikirini dowam etdiryar: §iibheli ne pak iymis diyp, puse§im soydurdylar, Ba§, ayak asy tenim y§k oduna koydurdiler, Kaddyma layyk bigip, §owk donun geydirdiler, Kop doga eylap hakymga ukudan oydurdylar, Mest bolup, esrik turup, boldum perisan, ey koniil. Gomiiiji yaly, Misgingylyjyn sahyrlyk karini tapysy real dal. Emma, nahili-de bolsa §ahyr oziinin ylma kop tins berendigini we §ol esasda kan zatlara goz yetirendigini beyan edyar. Misgingylyg entek ya§ wagtynda soygi idealy bilen ya§ap, birnage y§ky-liriki eserler yazypdyr: “Seni”, “(âresine”, “Yarilyg”, “Hikmetli”, “Gerek”, “Ayryl sa”, “Gelir”, “Sowdtigim”, “Gelin”, “Dilber”, “Gozel”, “Perim”, “Apbakgine” we §.m. Misgingylyjyn bu sygyrlary takyk bir §ahsyyete bagyslanmandyr. Sebabi §ahyryn belli bir gyza a§yk bolandygy hakda hig hili maglumat yok, Misgingylyjyn §ygyrlaryndan hem ony anlap bolmayar. Dogrusy, Misgingylyg Sonagtil, Owezbike yaly atlary oz lirikasynda getirse-de, olar hem takyk suratlandyrylmayar. 01 ya-da beyleki bir sahyi'yn soygi baradaky duygusy belli bir sahsyyete bagly bolsa, onun §u temadaky §ygyiiaryndan sol sahsvyetin oztine mahsus alamatlaryny azda-kande tapmak bolyar.

183 Misgingylyg soygi temasynda yazan eserlerinde gelin-gyzlar edepli, ekramly, oz yaryna wepaly bolmaly diyen pikiri one stiryar. 01 erkin soyginin tarapdary. Sahyr ayal-gyzlaryn gozelligi dine gork-gormekde, da§ ke^binin owadanlygynda diyip dii§iinman, eysem olaryn siiyji dilli, hiinarli, ho§gylykly bolmalydyklaryny hem beyan edipdir: §irin dil, uz bolsa gozelin ozi, Yarasar altyn §ay, zerbap, gyrmyzy.

Her gozelin eger bet bolsa sozi, Hayypdyr kone biz ba§yna dolak. §ahyr ayal-gyzlara kembaha garamayar, tersine, olary sylayar, oz soygiilile- rine wepaly bolmaklygy tindeyar. 01 soygi meselesinde yalny^mazlyga gagyryar, dine gorke kowalajman, i§ saly§yan adamyn gylyk-hasiyetini seljermegi maslahat beryar: Otdur asygyn gargy§y, Yandyrar asmany-ar§y, Gowher tapsan, her bir da§y, Yuziigine ga§ eyleme. Orta asyr klassyky poeziyada soygi temasy, kopleng, gazal zanrynda yazylypdyr. §ol gazallarda basda gelin-gyzlaryn gork-gormegi wasp edilipdir, sonra §ol standart olgegdaki gozellere gowu§mak iigin a§ygyn gekyan hesretleri teswirlenipdir. Bu hesret, esasan, mag§ugyii oz a§ygyna bolan sowuk-salalygy, tekepbirligi sebapli yiize gykypdyr, kate bolsa, rakyplar zerarly, a§yk-mag§uk du§u§yp bilmeyar, ayragylyk yiiz uryar, ine, §u hem hesret doredyar. Bizin pikirimizge, §u sonky hesret durmu§da synpy boluni§ik bilen bagly bolsa gerek. Nowayy gazal zanrynda “£abikgine” ady bilen eser yazan bolsa, XVIII asyr turkmen §ahyry Andalyp-da §u zanrda, §ol at bilen §ygyr yazypdyr. Edil §u formada, yone ba§garak at bilen, yagny “Apbakgine”, “(âresine” ady bilen Misgingylyg-da §ygyrlar doredipdir. Bu eserler koneden gelyan dabe eyerilip yazylypdyr. Emma olar onkiilerden azda-kande tapawutlanyar: Sum rakyba berme syr, dowranyiiny eylar sikest, Gor ne sowdalar salar a^yklaryn arasyna. Yokarky setirlerde §ahyryn oz dowriinin hasiyeti azda-kande duyulyar. Bu yerde sahyr mag§ugyn tekepbirliginden hesreti az gekyar, emma ona derek dowriinin biganelerinden kop hesret goryar. Onson hem magsuk oz a§ygyndan habarsyz dal: “Men diydim: “Bilbil bolup, bagyii giiliin tirsem ne olur?” Diydi: “Bagymdan iiziip bermen sana yaprakgine”. Elgine hanjarmy berdim: “A1 bu janym, ber myrat!” 184 Bir tebessum eyledi giin tebredip dodalgine. Diydi: “Ey bigare a§yk, giin gelir haypym sana, A1 myradyn bolsa” diyip, acdy giiliip gujakgine. A§yk bilen mag§ugyn §unun yaly yakyn gatna§ykda bolandygyny, olaryn ozara dialoglaryny Mollanepesin hem kabir sygyrlarynda goryaris. Bu, elbetde, hakykatda bolmadyk sahyryn arzuw idealydyr, seyle-de bolsa, munun sebabini turkmen ayal-gyzlarynyn sonky dowiirlerde durmusda ozlerini gorkezip ba§landyklary bilen dusiindirmek bolar. Misgingylyg magûgyn nazaryny durmu§daky hakyky bir zat bilen dene^diryar we duygyny janly predmete owiiryar: Gozlerim gan ya§ doker, set para kyldy bagrymy, Atdy giin jellat okun elgide bar sagdakgine. Emma Misgingylyg anyrdan gelyan tarden halas dal. Aydyyar Misgingylyg, §alyk ana layyk geler, Yar eger eylap kerem, rehim etse bigaresine. Misgingylyg soygi temasyndan §ygyr yazanda, poeziyanyn diirli formalaryn- dan peydalanypdyr. Magtymguly yaly, ol hem oz eserlerini halk doredijiligine mah sus bolan formalarda beyan edipdir. §ahyryn ulanan sozlerinin hemmesi halkyn gepleîk dilinden alnypdyr: Sowdugim, gyk bir zaman ay dek jemalyn goreyin, Giil yiiziinnin y§kyna saz birle sohbet gurayyn, Ger kabul etsen soziimni, hyzmatynda durayyn, Bir pasyldyr nowgalyk, bagyn giiliinden tireyin, Bilbili §eyda menem, sen kowma bagyndan, gelin. Gormi§i yaly, §ygyrda ritm-de, olgeg-de, kapyya-da yerli-yerinde, §onun iigin ol yenil okalyar. §ygryn yakymlylygynyn beyleki bir sebabi §ahyr belent duygy bilen jo§yar, §onun iigin hem durmu§da howes doredyan predmetler: giil, saz-sohbet, nowga, bag, bilbil galy§yar. Her bir setirde iki mazmun getirilip, birinji mazmun ikinji mazmuny yzarlayar. Giil bir pasyllyk, Misgingylyg oziini bilbile, yaryny bolsa giile menzedyar. Bu menzetme, elbetde, taze dal, yone sony obrazly bermegi §ahyr baâryp bilipdir. Haysy bir setirini alsan hem pikirler biri-birini yzarlayar. Bilbili §eyda menem, sen kowma bagyndan, gelin. Sahyr hakyky durmu§daky predmetler arkaly pikir yoredyar. Bilbilin mekany giil, ge§me-bulak, gynar, pudak. §ahyr taze menzetmeler hem agtaryar: Iki nar goynunda bitmi§ nowga dessembil kibi, Talbynur men hasretinden otga dii§gen gyl kibi.

185 Misgingylyg soygi temasyndan eser yazanda, Mollanepes yaly sygryn taze formalaryny hern ulanypdyr: Gel, ey dilber, gozellerin soltany, Bir zaman arzyma gulak sal, perim, Eger soysen hudany, Muhammet Mustapany, Gutar gaygydan, gamdan §at eyle men gedany, Nice yyllar “sen” diyip, cekdi m j ebri-jepany, Her bir giiniim aydyr, ayym-yyl, perim. Kate §ahyryn wasp edyan gahrymany elyetmez bir §ahs bolup, ol onun yzynda sergezdan. A§yk jan-dil bilen soyar, emma magsuk tins bermeyar. Emma asygyn oz mag§ugynyn yiiz berjegine ynamy bar. Misgingylyg magsugyny wasp eden wagtynda, onden gelyan standart menzetmeleri ulanyar. Yone §ahyr kone yazuw edebiyatyndaky yaly, oz mag§ugynyn waspyny beyan etmek, sonra bolsa onun ulumsylygy zerarly, heserlenmek bilen gaklenmeyar. §ol bir wagtyn oziinde onun soygi §ygyrlarynda sosial mesele-de oz yuzuni gorkezyar: Asyklar sowulmaz yskyn yolundan, Heme jepa gorse sagy-solundan, Bag ho§ bolmaz giiliinden, Ayrylsa bilbilinden, Yigit ba§yna bela geler gyzdan, gelinden, Dat, ey peryat, §um rakybyn elinden, Bara bilmen “sen” diyp erkana, gozel. Bu yerde a§yklaryn du§u§magy iigin garsylygyn bardygyny, soyu^yanlerin basyna bela gelyandigini goryaris, sosial meselanin erkana soyga yol bermeyandigini duyyarys. Sonun iigin a§yga sosial meselanin zulumy magsugynyn tekepbirliginin beryan zulumyndan agdyklyk edyar, sebabi sahyryn wasp edyan gowherini edin- mage sosial mesele yol bermeyar, ol bir nadana berilyar. Dine ynananlygy sebapli, Misgingylyjyn soygi eserlerinde hem din oziinin yiiziini gorkezyar. Tersamy sen, johitmi sen, ermeni, Ynsap eyle, bu gun dine gel, perim.

Bolma kapir, ermeni, Don musulmana, dilber. §ahyryn pikirige, musulman dininden beyleki dindaki adamlar rehimsiz. Mareke-meylisde ayal-gyzlar hakynda sohbet agmak bolmayan dowriinde Misgingylyjyn olary taryp etmegi, hatda magsugynyn gasyny in keramatly hasap- 186 lanyan metjidin mahrabyna, kirpigini miinberine menzetmegi §ol dowiir §ahyry iigin iiinan bir batyrlykdy. Misgingylyjyn Mollanepesin “Istapki gozel yary” eserini yadyna salyan “Hikmetli” atly sygry innan gepergilik bilen yazylypdyr. Bu dramatik usulda gurlan eserde a§ygyn-da, mag§ugyn-da obrazy onat yiize gykarylyar, ozi-de Mollanepese oyktinilip yazylypdyr. Yone Misgingylyg pikiri oztige beyan edyar. Umuman, Misgingylyjyn soygi lirikasynda ayal-gyzlaryn gork-gormegi yokary gepergilik bilen wasp edilipdir, durmusda azat soyginin yokdugy yazgarylypdyr, §eyle hem §ahyr bu temadaky eserlerinde azat soyginin jargysy hokmunde gyky§ edipdir, ayal-gyzlaryn durmusda ullakan rolunyn bardygyny, olaryn yasayy^da den hukukly masgala agzasynyn biri bolmalydygyny nygtapdyr. Misgingylyg durmusyn kop taraplaryna diyen yaly seslenipdir, ol halkyn yasaysy bilen baglany§ykly oz dowriinde yiize gykan diirli meselelere degip gegipdir. §ahyryn pikir yoreden meselelerinin biri-de sosial meseledir. Turkmen halkynyn agyr durmu§yna ytiregi awan §ahyr oz dowriinin yagdayyny §eyle suratlandyrypdyr: Kimni ayak, kimselemi ser etmi§, Kimsanin dowletin yeke har etmis, Kimselerin tagtyn simu-zer etmis, Kimseler nan tapmay, gegip baradyr.

Bimigeler garyplykda geker zar, Omrtinde yeke pul eline degmez. Dogrudan-da, patriarhal-feodal jemgyyetgilik gurlusynyn syyasy we ykdysady taydan tipiki yagdayy §eyle bolupdyr. Hakykatdan-da, §ol dowiirde zahmetke§ halk nan tapman geday gezen bolsa, onun malyny talayan han-begler oy-esbaplaryny zer bilen bezapdirler. Misgingylyg oz dowriinde hemme zadyn “dondan, gu§akdan soralyandygyna” goz yetiripdir. Malim bolsy yaly, sahyr her synpyn nahili ykdysadyyetinin bardygyna, synplaryn name esasda boltinyandigine goz yetiripdir. Garyp adam hemage akylly, pahimli bolsa-da, onun sozi yer almayar, kimde baylyk bolsa, jylaw §onun elinde, ilin kethudasy hem §ol bolupdyr, hig bir i§ akyl, payhas bilen goztilmandir. Misgingylyjyn: “Golunda bolmasa dtinyanin maly, Aydarlar: tentekdir, akylsyz-dali” yaly setirlerini okanynda, Magtymgulynyn: “Garyp ayak yalan, kendir gu§akdyr, Bir mareka barsa, orny a§akdyr, Garyplar at mtintip depse esckdir, Dowletliler e§ek mtinse, at bolar”

187 diyip, danalyk bilen aydan pikirlerini oziige dowam etdirendigine goz yetirmek bolyar. Beyle yagday Magtymguly bilen Misgingylyjyn yasan dowriinde halkyn durmu§ynda bir umumylygyn bolandygyny anladyar. Misgingylyg halkyn iistunden agalyk stiryan hanlaryn, beglerin pes ahlagyny, kopguligi horl ay an dy к 1 aiy ny, olar barada alada etmeyandiklerini gorkezipdir: Her patysa zalym bolsa, Mahri-§epagaty gider. Ulkesine siitem kylsa, Dini-diyanaty gider. §ol dowriin kazy-kelanlarynyn adalatsyzlyk bilen is kesyandiklerini, olaryn ahlaksyz kesbini suratlandyryp, sahyr seyle yazypdyr: Belli kesim nyrhda durmaz, Diwan kesip, akyl sormaz. Misgingylyg dine garsy gykmasa-da, halky aldayan, oz baylygyny kopgiiligin hasabyna artdyryan ruhanylary yazgaryar we olaryn bet isini pas edyar. 01 sopulara bagy§lap yazan §ygrynda seyle diyyar: Bibaka diinyade ba§ giin bar bolgan sopular, Nebsi-§eytan mekrine dugar bolgan sopular, Derdi usyan birle hem bimar bolgan sopular, Yiiz elem mahnet bilen eflcar bolgan sopular, “Sopy men” diyip, halk iginde har bolgan sopular. Misgingylyjyn pikirige, adamlar gowy ya§amaly, ylymly adamlar dunyanin gurlusyna goz yetirmeli. Emma sol dowiirde munun tersine bolup, durmusyn nygmatlary zahmetlce§ halkyn agzyna yetmeyar. Ine, §u yagdaya §ahyr tiiys yiirekden gynanyar, hemage pikirlense-de, gykalga tapmayar: Aamy-has bargany kylmy§ musahhar bir peri, Her yere ar§y-semaga yetmi§ anyn depderi, Nakysbent eylap yene dakmy§ tamamy gowheri, 01 perini zahyr etsem, bu jahandyr ol peri, Goynuna girdim weliken, bagu-bossan tapmadym. Misgingylyjyn dunyani pera menzetmegi yone yerden dal bolsa gerek. Halk arasyndaky rowayata gora, Aly §u diinya bir ortasy de§ik tegelek das bolsa, sorry hem bir goterip goraysem diyenmis. §onda onun gayny bolan Muhammet pygam ber ona bir meydana gezim edip gel diyenmi§... Aly atly meydana gylcsa, bir bezemen gelin gidip baryar eken. 01 onun yzyndan hemage kowsa-dayetip bilmanmis... Aly oz goren zadyny Muhammede giirriin berenmi§. Onda Muhammet sol bezemen gelnin §u diinyadigini, ony hig kimin tutup bilmejegini aydan my s... Sahyr Kemine 188 hem “Galar”, “Diinyanin” atly owiit-nesihat hasiyetli §ygyrlarynda diinyani gyza, gelne menzedyar we ony ykrarsyzlykda yazgaryar: Pelek garhyn geker, owruler, tizdir, Gogtilen yurtdur, yortilen yzdyr, Diinya bir ho§ surat owadan gyzdyr, Gola diistmez, a§yk bolanyn galar. Misgingylyg pelegi, durmu§y obrazlandyrypdyr, yagny janlandyrypdyr. 01 oziinin §ol pelek bilen elmydama gore§ip gelendigini, emma ony yenip bilmandigini obrazly sozler bilen beyan edyar. §ahyr §u pikirini “Boldum imdi” §ygrynda hem gaytalayar: Hasyl omriim gogerdi, wagt yetdi dane berdi, Orak alyp eline orakgy pelek ordy, Harman eylap iyerge gajime kiirek urdy, Ajal gusy kem-kem iyr, sap dane boldum imdi. Bu yerde pelek orakga menzedilyar. Misgingylyg durmu§a dii^unmek iigin goresendigini, emma onun ba§artmandygyny beyan edyar. Bu denesdirmede §ahyryn biitin durmu§ynyn mazmuny beyan edilyar diymek boljak. Misgingylyjyn eziji gatlaklary pa§ edyan, olary yazgaryan eserlerinin biri-de “Yayar gider” §ygrydyr. §ahyr bu sygrynda diirli tipdaki adamlaryn hasiyetlerini, ylayta-da sada halky, garyp-gasary, yetim-yesiri talayan mugthorlaryn ke§bini su ratlandyryar, olary oz etmi§lerinin erbet netijesinden gorkuzmak isleyar:, Ile-halka goziin goyan, Garyplary talap-soyan, Pakyr-yetim malyn iyen, Oz etini iyer gider. Sahyr §ol baylaryn, stiythorlaryn nahili yol bilen bay bolyandygyny an§yrmak isleyar we olar garyplary talap bay bolyarlar diyen netija gelyar. Misgingylyg dine bir halkyn iistunden hakimlik edyan, ony talayan han-begleri, dine perdelenip, oz gara nebislerine gapyan sopulary ayyplamak bilen gaklenman, dowrtinin hilegar sowdagarlerini hem yazgaryar: Satyp gymmat talh soganlar, Halal-haram mal yyganlar, Ahyr gekip set pyganlar, Barysyny goyar gider. §ahyr bu bendini haysy-da bolsa bir aldawgy sowdagare ytizlendiripdir. Kim- de bolsa birinin sogan satmak arkaly goryan peydasyny goz oniinde tutupdyr. Bu real hakykatdyr.

189 Emma durmu§ cylsyrymly, Misgingylyg ona doly dus?unip bilmeyar. Bet gylykly adamlar - il hokiimdary, onat gylykly adamlar - olaryn ayak asty. Sahyryn pikirige, sol onat gylykly adamlar kethuda bolmaly, §onda yurt abadanlasjak. 01 onat gylykly adamlar hem gullar dal-de, yerli halk “ig” bolmaly. Ine, §u yerde hem sahyr durmusdan dogry netije gykaryp bilman, subyektiwizme yiiz uryar. Hatda Magtymgulynyn “Hojasy bar, belki, guluna degmez” diyen pikirini hem unudyar duruberyar. Oziinin yokary gepergilikli, gun many-mazmuna yugrulan sygyrlarynda XIX asyr turkmen durmusyny hertaraplayyn suratlandyran Misgingylyjyn turkmen edebiyatynyn taryhynda mynasyp orny bar.

Mammetweli Kemine (1770- 1840)

§ahyryn omri. Turkmen edebiyatynyn taryhynda oziinin sowesjen sygyrlary bilen gunnur yz galdyran Kemine, takmynan, 1770-nji yylda Sarahs etrabynyii Tekepeykal obasynda garyp dayhan Garadowletin ma§galasynda diinya inyar. 01 baslangyg bilimi oba mekdebinde alyar. Ya§lykdan ylma-bilime bolan howesi ony oz dowriinin yokary bilimini almak ugin Buhara medreselerinin birine alyp gelyar. Oziinin dogry sozltiligi, wa§iligi, degi§genligi bilen Buhara sowda gidyan kerwenlere dakylysyp, ol saherc asanam bolsa, hargsyzlygy zerarly birbada Bu hara medreselerinin birine girip okabermek ona basartmayar. Yone her name-de bolsa, ol §aherde gabat gelen isi edip, az-owlak pul gazanyar. §eydibem, Buhara medreselerinin birine girip, okamaga baslayar. Emma garyplyk, hargsyzlyk zerarly bu yerde diiypli bilim almak ona basartmayar. 01 dogduk mekanyna, Sarahsa gaydyp gelyar. Emma diiypli bilim almak islegi ony oz erkine goymayar. Sonun iigin hem §ol dowiirdaki Hywanyn in uly alymlarynyii biri bolan Araly isanynka gidyar. 01 Hywada Araly isanyn elinde birnage yyl okap, oz dowriinin sowatly, ylymly adamlarynyn biri bolup yetisyar. Sondan son ol yene-de Sarahsa gaydyp gelyar we omrunin galan bolegini sol yerde gegiryar. Kemine oz obalaryndan Gurbanbagt diyen gyza oylenyar we onun bilen agzybir masgala guryar. Gurbanbagtdan Allayar we Hudayyar diyen iki ogly bolyar. Emma 29 yyl yasanlaryndan son, Gurbanbagt aradan gykyar. Gurbanbagtyn biwagt aradan gykmagy Kemina oran agyr degyar. Sahyr Gurbanbagtyn oltimine bagyslap yazan «Janyn barynda» atly elegiyasynda seyle yazyar: Bir kem otuz yyldyr siiru§dim dowran, Yar, sensiz gerekmez bu pany jahan, Kemine, tawus dek bakardyn her yan, Indi §atlyk yokdur diinya barynda.

190 Sahyr son Jumagiil we Hytaymama diyen ayallara oylenipdir. 01 iki ayaldan perzent onmandir.

Kemine 1840-njy yylda Sarahsda 70 ya§ynyn icinde aradan gykypdyr. Kemine biitin omriini garyp durmusda geciripdir. Emma sahyr garyplygyn, hor- zarlygyii oniinde mtizzermandir, §ahdacyk, sadyyan yasapdyr. Algak, gepe geper, dili duzly adam bolupdyr. Hig hagan hig kimden gypyng etman, yiiz gorman, aga ak, gara gara diyip bilen dogrugyl adam bolupdyr. Bu yagday §ahyryn sygyrlarynyn-da etine-ganyna sinipdir.

Keminanin doredijiligi

Turkmen edebiyatynyn taryhynda oziinin diirdane doredij iligi—geper §ygyrlary bilen gun yz galdyran Keminanin doredijiligi bay hem kop taraplydyr. 01 oz eser lerinde XIX asyr tiirkmen durmusynyn ahli meselelerine sesini go§updyr. §ahyryn sygyrlarynda halkyn durmu§ ya§ay§y-da, §ol dowiir durmusynyn nogsanlyklary-da, turkmen gyz-gelinlerinin waspy-da, oz yurdunyn, il-halkynyn bahbidini aran mert yigitlerin waspy-da mynasyp beyanyny tapypdyr. §ahyryn sygyrlarynyn belli bir bolegi ozunin sahsy durmusy bilen berk baglany§yklydyr. Onun «Janyn barynda», «Garyplyk», «Garyp», «Igmek», «Derdinden» sygyrlarynda sahyryn agyr, garyp durmusda ya§andygy ynandyryjy beyan edilyar. Gtinde miin gussam bar, yiiz elem bilen, Derdimin baryndan beter garyplyk. Soragy men boldum, gaygy-gam bilen, Gelip diiser hatar-hatar garyplyk. 191 Iymesem-igmesem, hem giintim otmez, Burenip yatmaga mydarym yetmez, Giinde miin kowlasam, bay yere gitmez, Go§ basyp dulumda yatar garyplyk. Keminanin doredijiliginde ayratyn uly orun alan meselelerin biri-de gelin-gyzlar meselesidir. Oz yurduny, il-halkyny soyen §ahyr turkmenin dunmisynyn bezegi bolan gyz-gelinlerini-de jan-dilden soytipdir. Olara oziinin in gowy §ygyrlaryny bagy§ edipdir: Ak oyiin eyesi, bayyn gyzlary, Eyyamyn soltany diyrler sizleri, Hyzmata mynasyp gortin bizleri, Muhabbet sayasyn salan gelinler. Sahyr bu hili sygyrlaryndan turkmen gelin-gyzlarynyn boy-syratyny, gork-gor- melclerini, siiyji sozliiligini, geper el hiinarlerini uly hyjuw bilen wasp edipdir. Ak yiizde hallaryn nokatdan kici, Gamzan garakgydyr, jan almak oji, Meznuny yandyrdy Leylinin sagy, Leylinin sagyndan artar gulpagyn.

Konliim bahre tapar oynan oynundan, Sekiz jennet ysy geler goynundan, Ikisin oriip, birin goyber boynundan, Yorande sagryna yeter gulpagyn. Ceper el hunarini §ahyr gelin-gyzlary bezeyan sypatlaryn biri hasaplapdyr: ...Menin dilim, senin elin hiinari, Nusga bolup galsyn ilden-illere. §ahyr gelin-gyzlara soygi bilen garamayan, olaryn gork-g5rmeklerine, geper el hiinarlerine mynasyp baha berip bilmeyan adamlary “akly gysgalar”, “nadanlar” diyip hasap edyar: Yagsyny yasan ussalar, Pahm etmez akly gysgalar, Koneden gelen nusgalar, Hiinarli golun derdinden. Kemine elinden hig bir i§ gelmeyan nalajedeyin, hapysa, §erray gyz-gelinleri yazgarypdyr, seyle gelin-gyzlaryn azrak bolmagyny islapdir: Ba§y gykmaz hig bir i§den, Emma gorseii ayal dasdan, Ak yiipliikden, gok eri§den, Sacyna yiipden bag eder. Keminanin doredijiliginde uly orun tutan meselelerin biri-de ahlak meselesidir. §ahyr dowiirde§lerine halal ya§amagy, adamlar bilen ho§niyetli gatna§yk etmegi, durmu§-ya§ay§y soyiip yasamagy tindapdir: Saglykda, yigitler, baryp geli§in, Diinya oter, baryp-gelenin galar. Bir dem ganymatdyr, oynap-giilii§in, Ahyry aglar sen, giilenin galar. $ahyr oz okyjylaryna pespal, kanagatly bolmagy, mal-baylyk diyip bu diinyanin e§retlerinden mahrum galmazlygy, birek-bircgin gowniine degmezligi owiit beryar: Pelek garhyn ceker, ovvriiler, tizdir, Gogiilen yurtdur, yoriilen yzdyr, Diinya bir ho§ surat owadan gyzdyr, Gola dii§mez, a§yk bolanyn galar. Il-yurt, watan, watanyn garassyzlygyny goramak meselesi-de Keminanin doredij iliginde belli bir derejede orun alypdyr. 01 “Orazym” atly odasynda XIX asyryn birinji yarymynda Sarahsly tekelerin garassyzlygyny goramakda uly i§ier bitiren il ogly Oraz yaglynyn mertligi, batyrlygy, watansoytijiligi wasp edilyar: (^aparmanlaryn ba§y Oraz yagly sen, Ulus ary iigin gayy? bagly sen, Miirze Apbas basan ya§yl tugly sen, Arlerin iginde ar sen,Orazym. Oz il-halkyna hyzmat etmekligin ajayyp nusgasyny gorkezen, il-halkyna hyzmat etmekligi oz omrtinin manysy hasaplan beyik §ahyr Kemine, hakykatdan-da, beyik Magtymgulynyn mynasyp §agirdidir hem edebi mirasdti§eridir. Durmusy mesele. Ya§an zamanasynyn derdi-aladasy Keminanin §ygyrlarynda dogrugyl beyanyny tapypdyr. §ahyryn ya§an zamanasy feodalizm jemgyyetinin in wag§yyana hasiyete gegen dowrune gabat gelipdir. Ya§ay§yn yiti synpy boliini§ige boltinip, ortalyk giizeranyn durmu§dan ayrylyp ba§lamagy, halk kopguliginin ote garypla§magy we barlylaryn bayla§magy senagat taydan osmedik tiirkmen durmu§yna yiti tasirini yetiripdir. §ahyr halk kopgiiliginin iistiine garyplygyn agyr yiik bolup dii^endigini “Garyplyk” atly go§gusynda §eyle anladypdyr. Giinde miin gussam bar yiiz elem bilen, Derdimin baryndan beter garyplyk. Soragy men boldum gaygy- gam bilen, Gelip dii§er hatar-hatar garyplyk. 13* 193 Tapypdyr her yerde yeke-ikini, Cekipdir biline gayy§ cekini, Alypdyr el ine da§ly sokyny, Yadaman depamden urar garyplyk. Tutu§ halkyn, §ol bir wagtyn oziinde, hor-homsy yasayan her bir adamyn depesinden “da§ly sokyny” yadaman uryan juda yowuz yagydygyny obrazly jiimlelerde anladan §ahyr garyplygyn bari-barde tiirkmen durmu§ynyn iistiinden sowulma- jakdygyndan, gayta yyl gegdigige berk orna§yp, gedaycylyga alyp baryandygyndan dowurde^lerini habarly edyar: ...Wadasyz §um oliim, bergi-borg bilen, Yylba -yyldan gayym tutar garyplyk. Durmusy yylba-yyldan agyrlasyan “Garybyn yiiziine kim giiliip bakar?” diyen soragy goymak bilen, Kemine kesekiden-a dalda yok, garyplygyn ozunem “Gtinde mim kowlasam, baylara gitmez”, “Yaryssam yuwrukdir, goressem yykar”, §ona gora-de, munun bir alajyny oziiniz etmelisiniz diyen manyda §ygryny dowam edip, meselani agyklygyna galdyrypdyr. Kemineden meselanin gozgiidini talap et mek hem bolmaz. £iinki ol syyasatgy, ykdysadyyetgi ya-da sosiolog dal. Ol-sahyr. §ahyrlyk pahim-payhasy bilen-de halkyn durmus yagdayyna baha beripdir, ynsanperwerlige yugrulan sahyrlyk kalby bilenem halky ruhubelentlige, sabyr-kanagat- lylyga gagyryp, sygryny asakdaky yaly jemlapdir: Kemine diyr, geler bir giin §um oliim, Kimsage toy-bayram, kimsage zulum, Gyyylma, ynjama, sabr eyle konlum! Gelipdir, bir zaman oter garyplyk. Kemine halkyn garyp gtini hakda janyndan syzdyryp giirriin eden, halkyna ruhy hemayat iigin me§hur eserleri doreden §ahyr. Yone bu yagday onun oziinin hem yer urup, yerde galandygyny, “Kyrk yamaly icmekde” ya§an garyp bolandygyny anladyarmy? “Kemine garyp durmu§da ya§apdyr, onun ozi hem gurrunini edyan yeniyoluklarynyn biri bolupdyr” diylen ahende onun durmu§ yagdayy hasiyetlendi- rilip gelindi. Qiinki “Garyplyk” atly go^guda “Soragy men boldum gaygy-gam bilen”, “Yuregim maddadyr, bagrym berg bilen”, “Go§ basyp dulumda yatar gary plyk”, “Oynasam, oynumda utar garyplyk”, “Gykuwlap yzymdan yeter garyplyk”, “Bir bilbildim, sayramadym giillerde” yaly setirler §ony tassyklayar. Aslynda, §ygyr tutuslygyna sahyryn adyndan sohbet edyar. Su yerde bir yagdaydan habarly bolmagymyz gerek. §ahyrda, umuman, edebiyatda, sahyryn adyndan gyky§ edyan sahyryn gahrymany hemme halatda sahvryh ozi hokmunde kabul edip,.aydylyan maglumatlary hem onun terjime haly bilen baglany^dyrmak bolmayar. §ygyr- sungat eseri. §ygyrda gyky§ edyan “men” §ahyryn §ahsyyetinden has gin dii§iinje. 194 01 dereginde bay bolmasa-da, “Men bay miilkdar” diyip biler, garyp bolmasa-da, garybyn adyndan gyky§ edip biler. Haysy sekilde oziini gorkezjekdigi one suryan ideyasyna, diyjek bolyan pikirlerine baglydyr. Kemine garyplara duyguda§lyk etmekligi goz oniinde tutupdyr, sona gora-de oziini garyp-gasaryn ornuna goyup, “Garyplyk” go^gusyny diiziipdir. §ahyr §ular yaly pespal, garyp gowiin bolandygy iigin, oziine “Kemine” soziini lakam edip alypdyr. “Kemine” diymek “ejiz, bicarc, san yetmedik, pukara, kemsidilen, pali pes” diyen manylary anladyar. Halk kopgiiligi hem Kemine yaly ynsanperwer, kalby pak, zehinli adamyn ozlerinin hatarynda durmaklaryny islapdir, sona gora-de, sorta sozlerdir rowayatlarda ony yarlykly garybyn kesbinde suratlandyryp- dyrlar. §ahyr hem halk kopgiiliginin islegine tabyn bolup, doredijiliginde garyplyk ke§bine uly orun beripdir.

Keminanin ady bilen baglany§ykly aydylyan §orta sozler

Hig hagan hig kimden yiiz gorman, yag§a ya§y, yamana yaman diyen §ahyryn ady bilen baglany§ykly §orta sozler halk tarapyndan doredilipdir. 01 §orta sozleri many-mazmuny boyunga iig topara bolmek miimkin. 1. Kemine we onun ma§galasy. Bu topara giryan §orta sozlerde (“Palta gozleginde”, “Goge-gogliik”, “Bir dayhan ogul berene...”, “Kemine we ogrular”...) Keminanin hemi^e garyplykda ya§andygy, ma§gala durmu§ynyn onmandygy, yone §ahyryn hig hagan ruhdan dii^mandigi barada giirriin berilyar. Bir giin ag§amara Kemine odun ayryp durka, paltasy sapyndan sypyp gidipdir. Kemine paltasyny tapman, Huday yoluna bir okara bugday aydypdyr. 01 eli bilen paltasyny gozlap yer sermelap bar^yna eline bir sapy dowiik susak ilipdir. Kemine §ol wagt toweregindakilere yiizlenip: “Al, bu Hudaya seredin-le! Bermeli bolanda yiizi gara welin, almaly bolanda iki pay yaly. Eyyam yoluna bugday aydanymy nabildika? Susagyny somlap gelyar” diyipdir. 2. Kemine we onun loweregi. Bu topara giryan §orta sozlerde (“Iginde oziim hem bardym”, “Belli bir yerini soran”, “Ba§boriik”, “Goterim”...) §ahyryn il-giin bilen bagry bada§yp ya?anlygy, ho^niyetli gatna§ykda bolanlygy, onun oz wa§i giirriinleri bilen il-halkyn agyr aladalaryny yenletmage gosant gosanlygy barada giirriin berilyar. 3. “Kemine we pir”. Bu topara giryan §orta sozler (“Yylyn name?”, “Kel we kor seg”, “Kim betpal”, “Basym tazy bolar”, “Nahary bismilla gutardy”, “Harman saklawynda”...) Keminanin Araly isan bilen gatnasyklary hakda giirriin berilyar. Bir giin Keminanin gulagyndan ary gakypdyr. Bir gulagy gisip, ep-esli ulalan Kemine mareka barypdyr. Keminanin gi§ip ulalan gulagyna gozi dii$en Araly i§an Kemina yiizlenip:

195 - Molla Kemine, e§egin gulagyny alaydynyzmy? - diyipdir. Kemine: - Ay, hawa, pirim, siz e§egin akylyny alanyzson, bizem kem galmaly diyip, gulagyny alaydyk - diyipdir...

Seyitnazar Seydi (1775-1836)

Seyitnazar Seydi §ygyrlarynyn watancylyk ruhy, sowesyenlik, mertlik aheni bilen turkmen edebiyatynyn taryhynda ozbolusly sahypa a^an beyik sahyrdyr. Onun gosgulary erkinlik we gara§syzlyk ugrundaky goresjlerinin §ahyrana yazgysydyr. Il-giini biien bagry badasan Seydi da§ky we i9ki du§manlara gar§y gore§de halka ruh beriji gosgular yazmak bilen caklenman, batyr yigitleri toweregine jemlap, milletin azatlygy ugrundaky sowe§lere gatna§an merdana watancydyr. Turkmen halky oziinin merdana ogly, ussat sahyry Seyitnazar Seydinin go§gularyndan ruh alyp, olary nesilden-nesle ge^irip, bizin giinlerimize yetiripdir.

§ahyryn omri we durmu§y

Seyitnazar Seydi, takmynan, 1775-nji yylda Lebap welayatynyn Garabekewiil etrabynyn Lamma obasynda eneden dogulyar. Ynamdar, ahtine wepaly yigitlerin arasynda kemala gelip, sonra ol merdanlara serdarlyk eden Seydi omriinin kopusini Amyderya boylarynda gegiripdir. §ahyr adynyn birinji boleginden (Seyit) “Seydi” soziini yasap, ony gosgularynda lakam edip ulanyar. Sahyryn “Seydi” lakamy Seyit nazar adyna garanda, durmusy gatnasyklarda-da, serkerde hokmiinde-de meshur bolupdyr: §ahyr Seydi, a§yk Seydi, serkerde Seydi... Seydi ba§langyg bilimi oz obalarynda alyar. Sonra ol Buharada okapdyr diyip halk arasyndaky giirriinlerde aydylyar, yone sahyryn ya§lyk yyllarynda Hywada bolandygy, ahtimal, medrese bilimini almak maksady bilen sol yerde birnage yyl yasanclygyny oziinin “Ey yary, Horezmi” sygrynda gorkezyar. Mahlasy, sahyr medrese bilimini yeterlik alan, dowriinin sowatly adamy bolupdyr. §ahyryn dore den eserleri onun tiirkmen halk doredijiligini, oziinden on ya§ap gegen tiirkmen klassyklarynyn go§gularyny, Fizuly, Nowayy yaly Giindogaryn soz ussatlarynyn eserlerini iggin owrenip, olardan edebi tasir alandygyny onun “Durduhan” §ygryndaky: “§ahyrlar waspyny okap ozaldan, Fizuly, Nowayy, ba§ga gazaldan..:” diyen yaly setirler hem tassyklayar. Seydi medrese bilimini alan bolsa-da, mollagylyk edip, oglan okatmak bilen me§gul bolmandyr. 01 koplenc at iistiinde gezipdir, il-yurdy goramak aladasy bilen ya§apdyr. Onun durmu§ yoly ar-namys, il-giiniin gara§syzlygy ugrundaky gore§ler

196 bilen berk baglanysykly. Ol il-yurduny dasarky dusmanlardan goramaklyga ya§lyk yyllaryndan bas I ay ar. Heniz Samyrat Welnamynyn Buhara emirlik eden dowtirlerinde (1785-1800) onun yollan talangy yygynlaryna gar§y dump sowe§en lebaply yigitlere Seyitnazar Seydi serkerdelik edipdir. Onun eyyam §ol dowiirlerde sowe§ tarlerini kemsiz ele alan, guramagy yolba§gy bolup yeti§enligine §ahyryn Gayyby bilen aydy§yk go§gulary hem gtiwa gegyar. Seydinin serkerdelik abrayy, §ahyrgylyk §6hraty XIX asyra genii Mary, Hywa yurtlaryna-da yayrapdyr. Seyitnazar Seydinin durmu§ yolunda bellenilip gegilmeli yene juda mohiun ahmiyetli bir hadysa bar. 1823-1824-nji yyllarda Lebap boylarynda oturan ilat Mary oazisine bosgun bolup gaydyar. Halkyn oturymly yurduny tasjiap gaytmagyna, bir tarapdan, Mirhaydaryn iizniiksiz salgytlary, eden-etdilikleri, ikinji tarapdan, Hywanyn hany Muhammetrahym hanyn beren wadasy sebap bolupdyr. Hywa hany eger lebaply tiirkmenler Mara gogiip barsalar, yer-suw berjekdigini, rahat durmu§da ya§amaga sert doretjekdigini aydyar. Hanyn bu sozi lebaplylary im- rindiripdir. Mirhaydaryn zulmundan bizar bolan millet giinlerin birinde Mara tarap yola rowan bolyar. 01 gogi onlap, ony gurnan yolba§cylaryn biri-de Seydi bolupdyr. 01 bu gogu§lilc barada «Lebap, ho§ indi» atly gosgusynda §eyle maglumat beryar: Sakar ili bilen arsary bolup, Biz gitdik, sen galdyn, Lebap, ho§ indi. Kimse aglap gitdi, kimseler gulup, Kimse gekip diirli azap, ho§ indi.

Kinamiz yok, sen gadyrdan watandan, Ynjadyk Mirhaydar yerler yuwtandan, Ta olingak ustiimizden otenden, Gezsek gerek seni sorap, hos indi.

Lebap tiirkmenlerini gogiirmek bilen Buhara emirini giiycden gagyrmagy maksal edinen Muhammetrahym han gelenlere suwytly bir komck bcrmandir. Sol- tanbendi gayladan gurnap. yer-suw edinmegi teklip edipdir. To/gun bolup gelen halkyn bendi baglamaga giiyji yetmiindir. Scylclikdc. gelen ilat alasarmyk, garyp durmusa gornesip galyar. Il-giiniini seyle hor-homsy giindc gormek §ahyra agyr tasir cdiptlir. 1825-nji y> Ida Muhammetrahym han aradan c_\ kyp. onun yerine ogly Allagu- ly hanyn tagta c_\ kmagy bilen hem yagday iiytgemandir. I lan kakasynyn lebaply tiirkmenlere beren \\adas_\ n_\ durmusa geeirmek hakynda asla pikir hem etmandir. Ciayta ol lebaplx lara ga/aply darapdyr. halkyn gun-giixeranynyh barha pese dii§i\p, gedaylasma dereja yetmegine sebap bolupdyr. Bu yagdayy serkerde sahyr:

“Ey agalar, arman bilen, Diirli dowrandan ayryldyk. 197 II bolup Rahym han bilen, Haydar soltandan ayryldyk” diylen bent bilen ba§lap: “Seydi diyer, hayr Lebap, Galdy ilsiz-gtinsiiz garap, Berhem bolup mtilki-esbap, Bar hanymandan ayryldyk” diyen bent bilen tamamlanyan «Dowrandan ayryldyk» atly go§gusynda agyk beyan edyar. §eylelikde, Mara gogtip gelen arsarylaryn, sakarlaryn aglaba kopiisi 1827-nji yylda yzyna - Lebaba gogiip gaydyarlar. Seydi hem “Tow§ana dogduk depe” diyen nakyla eyerip, obasyna dolanyp gelen ucurlary agyr kesele dugar bolyar we §ol keselden hem aradan gykyar. §ahyryn ma^gala durmusy barada gini§leyin anyk maglumatlar hazirlikce yiize gykarylanok. Eserlerinde berilyan maglumatlara gora, onun Begnazar hem Sahypnazar diyen ogullary bolup, olar yany goze gorniip banian ya§larynda yoga- lypdyriar. §ahyr olaryn oliimine bagyslap elegiyalar doredipdir. “Begnazarym” atly elegiyada oglunyn yogalan wagty §ahyryn kyrk sekiz ya§a yetenligi, Begnazaryn hem goziinin goren ilkinji ogludygy malim edilyar: Giderip ay§y-wysalyn, hijir derdine salyp, Та olincam menin indi i§imi kyna salyp, Iki kem elli ya§ymda kop uly syna salyp, Agladyp gitdi tamamy, ulus agzyna salyp, Yiiregim, bir diregim, bar geregim - Begnazarym. Dili senaly §ahyryn naly§y kabul bolup, elli ya§ynyn towreklerinde Sahypnazar atly ogly diinya inyar. Yone ol hem gagalyk yyllarynda aradan gykyar. Bu ayralylc barada ol “Ziilalymdan” atly elegiyasyny yazypdyr. §ahyr bu elegiyasynda: “Ajal bizi jyda etdi ajap nowruz nahalymdan, Yzynda te§ne leb galdym, lebi §irin ziilalymdan, Bu ge§mim olmady row§en yany dolgan helalymdan...” diyip, oglunyn heniz gagalyk yyllarynda yogalandygyny obrazly jtimleler arkaly beyan edipdir. $eylelikde, §ahyryn ojagy mirasdii§ersiz galypdyr.

Seyitnazar Seydinin sygyrlary

Seyitnazar Seydi yaslykda soz sungatynyn jadylayjy giiyjiine, gadyr-gymmatyna du§iinip, kalbynyn jo§gunyny halkyna bagy§ etmegi yiiregine diiwen yetginjek

198 bolupdyr. 01 yaslykda her bir ynsanyn watan oniindaki borjuna dii§iinip, bilinin kuwwatyny, golunyn guyjtini halkynyn garassyz yasay§yna bagy§ etmegi ytiregine diiwen yetginjek bolupdyr. 01 doredijilik i§ine we watan esgerligi karine bir wagtda-ya§lyk yyllaryn da baslayar. (^eper sozi bilen hereketini sazla§ykly, bitewilikde alyp baran §ahyr zamanasynyn in gowy daplerini, halkyn parasatly pikirlerini ussatlyk bilen go§gy setirlerine gegirip, dine bir wagyz-nesihat yorediji dal, eysem olary durmu§a gegiriji hokmiinde-de gyky§ edyar. Seylelikdc, ol tiirkmen klassyky edebiyatynyn taryhyn da ussat sahyr hokmiinde §anly sahypalary yazan bolsa, turkmen halkynyn harby taryhynda me§hur serkerde hokmunde me§hurlylc gazandy. §ahyryn doredij iliginde watangylyk, harby-gahrymangylyk, sosial densizlik, durmusy, y§ky-soygi, dostluk-agzybirlik meseleleri uly orun tutyar. Seyitnazar Seydinin il-giin, yurt hakynda diizen §ygyrlarynda aydylyan maglumatlardyr pikirler §ahyryn oz ba§yndan gegiren wakalary, terjimehaly bilen baglany§yklydyr.

Watancylyk, harby-gahrymancylyk lirikasy

Seydinin ya§an dowiirlerinde, bir tarapdan, da§ary yurtly basybalyjylaryn talangylykly gozu§lary, beyleki tarapdan, igki han-beglerin ozara onu§mazlyklary, agyr salgytlar halky galyndyrman gelipdir. Seydinin oniip-osen yeri bolan Amyderya boylarynyn ilaty, ylayta-da, Buhara emirliginin dowamly cozuslaryna, talangylyklaryna doz gelmeli bolupdyr. Seyitnazar Seydi oziini bilip ugrandan aldym-berdimli soweslerin iginde taplanypdyr. Pajygaly wakalar ony gayduwsyz sahsyvet edip kemala getiripdir. 01 oziinin adamkargilikli gylyk-hasiyetleri bilen-de, doredijiligi bilen-de zahmetke§ adamlaryn, watanyn aladasy bilen yasayan kopgiiligin tarapynda durupdyr, her bir meselede il-giiniin, watanyn bahbidini arapdyr. §ahyr ilde§lerinin gara§syz durmusy, tilkesinin ozygtyyarly ya§ay§y iigin igki we da§ky dusmanlara garsy eline yarag alyp, gahrymangylykly sowesipdir. Watangylyk duygusy bilen jo§an Seyit nazar Seydi topragyny du§mandan goramaklyga kasam edipdir:

Ilim iigin §irin jandan geger men, Diildiil miiniip, ganat baglap, ugar men, Namart dalem, Hakdan kasam iger men, Yanyp duran nar men, sonmenem, begler!

... Men hem bu giin Murtazadan gaglayyp, Kasam kyldym, ondan danmenem, begler! Il-giiniini “sirin jandan gegip” dine yaragy, giiyg-gayraty bilen goramak josgunly watancyny kanagatlandyrmayar. 01 ruhy taydan, yagny geper soztin iisti bilen 199 hem du§mana garsy gore§mekligi oz oniinde maksat edip goyupdyr. Sonun iicin-de §ahyryn doredijiliginde il-yurt, harby-gahrymancylyk meselesinden yazan ceper §ygyrlary ayratyn gorniikli orun tutyar. Seyitnazar Seydi harby-gahryman^ylyk lirikasynyn, giirriinsiz, beyik ussady. Dine tiirkmen edebiyatynyn taryhynda dal, eysem doganlyk gon§y dowletlerin edebiyatynda-da bu meselani Seydinin derejesinde gini§leyin, yzygiderli, belent hyjuw bilen i§lan §ahyr basga yok diyerlikdir. Go§gularyn misilsizjosguny, hyjuwy olaryn aglabasynyn aldym-berdimli gore§lerin iginde bada-bat doranligindedir. §ol gosgularada beyan ediyan janly, anyk, oran dartgynly wakalar §ahyryn hut oziinin egni bilen ^ekip, gerdeninden gegiren waka lary dyr. Olardaky belent ynam, oran guygli hyjuw keseki basybalyjylara gar§y eline gylyfdyr galkan alyp, sowe§e okdurylan gahryman, yanbermez §ahyryn ke§bini goz oniinde janlartdyryar. Seyitnazar Seydi iicin in beyik, mukaddes duygy wa tan soygiisidir. 01 belent soygi sahyryn doredijiliginde ginden §6hlelenipdir. Onun “Goriilsin indi”, “Arsarynyn yigitleri”, “Donmenem, begler”, “Lebap, ho§ indi”, “Barayly”, “Gogaklar”, “Q/kyp gidelin”, “Sen goliin” yaly go§gulary hut $u mesela bagy§lanandyr. §ahyr “Goriilsin indi” go§gusyny 1800-1801 -nji yyllarda doredipdir. Bu go§guda gara$syz, parahat ya§ay§y pidalar bilen, sowe§de gazanmagyn wagtynyn gelendigi barada aydylyar. Sahyryn asyl maksady hem oz eziz topragynyn ozygtyyarly, azat ya§amagy bolupdyr. Sonuii iicin ol ezijilerin zulum zynjyryny gyryp taslamaga zahmetke§ halkyn ayaga galmagyny wagyz-nesihat edyar: Gorky ede-ede ryswamyz ?ykdy, Herne kysmat bolsa goriilsin indi! Zalym du§man ahyr yurdumyz yykdy, Kop yatdyk, yaranlar, turulsyn indi!

Gayrat edip, §irin jandan geceli, Gylygdan gyrmyzy ganlar segeli, Du§man bilen aramyzy a

Seyitnazar Seydi keseki dusmanyn tiirkmen topragynyn iistiine hali-sindi eo- zup, yurdy lozguncylyga salandygyny yatlap, mundan beyliik on^nk ctmegih mumkin daldigini belleyar. Omni pikirice. tiikel arsary bir maksada gulluk else, talancy dusmana garsy guyjuni birikdirip. maslahatly. agzyny birikdirip hereket else, onda gaytawul berip boljak. Agzybirlik. dagynyk taypalary birlesdirmek Seydinin \\alancyК к lirikasynyn esasy ahenlerinin biridir.

Agzymyz bir etsek tiikel arsary, Du§man geeebilmez deryadan bari...

200 Yagy bolsa salyr sarygu-teke, Biz munda il bolmak og§amaz yeke, Beyle oturynga pul geke-geke, Bir gylyja kuwwat berilsin indi.

Seyitnazar Seydi iigin toprakdan mukaddes, il-giinden eziz big bir zat yok. ll-yurdun erkinligi-sahyryn §ahsy azatlygy, halkyn e§retli ya§ay§y-§ahyryn siiyji giinleri. $onun iiein-de watanyn gara§syzlygyny basybalyjylardan gorap saklamaga serkerde sahyryn ozi “Kurany Kerimden” kasam igip, yurdy gorayan yigitlerin hem sol kasamy kabul etmeklcrini islapdir. §ahyr Goroglynyn sowe§ tilsimleri bilen yaraglanypdyr, Isgender Zulkarneyin yaly s6we§mek arkaly ol mukaddes kasamy berjay etmeklerini nygtap, seyle yiizlenyar:

Gorogludan su giin alyp tilsimi Kurhan agyp, gel, igelin kasamy, Su giin bolsun Isgenderin kysymy, Ar dey durup, §ol sdwe§e baraylyn.

§ahyr oziinin otgiir sozleri, dana nesihatlary bilen yigitlerin watangylyk duygularyny jo§durypdyr: Her yerde goh abray tapar, Arsarynyn yigitleri. Ganym gorse, dogry deper, Arsarynyn yigitleri.

Orta yerde top dikerler, Iki yandan sap gekerler, Watan iigin gan dokerler, Arsarynyn yigitleri

Seyitnazar Seydinin watangylyk lirikasyny bezeyan eserlerinin biri-de onun «Sen go I tin» gosgusydyr. Tiirkmen' topragynyn tebigaty hem watangy sahyryn nazarvndan sypmand\ r. Tebigatx n sekilini dil iisti bilen geper suratlandyrmak sahyrdan syneyKgy hem us- satl>'gy talap edyiir. Iebigat\n kesbi janI\-duyarlvkly yagdayda bei'lip. onun her alamatx arkaly sahyryn go/ oniinde tutan pikiri. owiit-iindewleri berilmelidir. Tebigat lirikasynyn su kyn hem >i\j>k talaplaryna hotcle gelip. /chinIi sahyr tiirk- mcn toprag\nyn (i/bolusly tcbigatyna bolan Imrmat-sylagyny «Sen eiiltin» ally gosgusynda beripdir: Pasly baharlarda seyrana gitsek, Tiikenmez yollaryn bardyr, sen goliin.

201 Ustunde yaylayyp, myrada yetsek, Lalezar gullerin bardyr, sen coliin.

Seydi diyer, y§kyn jana yetir sen, Aldap nice awcylary otir sen, Bahar bolsa, il payyny getir sen, Carwadar illerin bardyr, sen coliin. Bu go§gy tiirkmen goli hakda yazylan in onat, seyrek eserlerin biridir. Bu go§gy onun watangylyk lirikasyny ozbolusly many-mazmun bilen bayla§dyrypdyr. Sahyryn watangylyk, harby-gahrymangylyk eserlerinin ruhy bilen ugta§yp gidyan go§gularynyn biri-de « Usti bedewin» diyen §ygrydyr. Turkmen bedewinin at-owazasy bizin eramyzdan onki zamanlarda-da diinya halklaryna ginden yayrapdyr. Owadanlygy, yyndamlygy hem-de gydamlylygy bilen mefhur bolan turkmen atlaryny da§ary yurtlara alyp gidip, howre goyupdyrlar. §eydip, oz atlaryna tiirkmen bedewlerinin ganynyn gaty§magyny gazanypdyrlar. Tiirkmen halky oran gadymy dowurlerden bari bedewlerini beslap-bejerip, yowuz giiniinin yolda§y hasaplap gelipdir. Ony mukaddes jandarlaryn hatarynda goriip, birnage rowayatlary we “Ertir turda atany gor, atandan son - atyny”, “At dosty-ata dosty”, “At eti—it eti” yaly onlarga nakyllary doredipdir. Klassyk §ahyrlarymyzyn hem at-bedewi agzaman gegenini tapmak kyndyr. Olar hemise diyen yaly oz eser lerinde gog yigidin gapdalynda bedew atlary-da getiryarler. Emma yorite bedewe bagy§lanan gosgular XVIII-XIX asyr tiirkmen edebiyatynda seyrek dus gelyar. Gayduwsyz batyr yigitlerin hemise hemrasy bolup gelen yiiwriik bedewler hakynda Seyitnazar Seydi “Usti bedewin” atly go§gusyny yazyp, atyn mynasyp waspy bilen klassyky edebiyatymyzy bayla^dyrypdyr. §ahyr her bir gog yigidin bedew atynyn bolmalydygyny bellap, watany gorayjy arleri maksat-myrada yetirip biljek serisdaniii yiiwriik bedewdigini nygtayar. Goziini nurlandyryp, keypini gaglayan bedewlerin iistiini dowletli-dowran sayan §ahyr yigidin yigitlik gel§igi bedew iistiinde bolmagydyr diyen pikiri one siiriipdir:

Dal bedew yigidi yetir myrada, Ajap, ho§ gorkezer yakyna-yada, Bilseniz, yaranlar, otir diinyade, Dowletli-dowrandyr iisti bedewin. “At yigidin ganaty” diyen payhasly sozden ugur alyp, Seyitnazar Seydi be dew atyn mert yigitlere sowe§ meydanynda dine bir yolda§ dal, eysem-de bolsa, olara ruh beriji in yakyn medetkardigini, uzak yola gideninde, howpsuzlygyna kepil howandardygyny bellemek bilen, bedew atlaryn ahmiyetine mynasyp baha bermegi basai'ypdyi'.

202 Kim mtinse, meydanda ganyma deper, Istese, her yerde awuny tapar, Uzak yola eger eylese sapar, Hup daryl-amandyr iisti bedewin. Seyitnazar Seydi biitin omriini at iistiinde geviren adam. 01 tarypyny edyan be- dewleri bilen il-yurdunyngara§syzlygy ugrunda san-sajaksyzsowe§leregatna§ypdyr, yigitlere serkerdelik edipdir. Mahlasy, yowuz giinlerde yaran bolup, kyn pursatlarda ba§ynyn penasy bolan bedew atlar me§hur serkerdanin terjimehalynyn ayrylmaz bolegine owriilyar. $onun itgin-de §ahyryn: “...Seydi diyer, mana ata-eneden, Ajap mahribandyr iisti bedewin” diyen sozlerinin many-mazmuny hakynda oylananynda, ol setirleri ceper ulalt- maly §ahyrana tar hokmiinde kabul etmekden Seyitnazar Seydinin §ahsyyetini we hasiyet bitewiiligini ayan edyan sahyrana hakykat hokmiinde dii§iinmek hakykata has yakyndyr. “Usti bedewin” atly go§gy sahyryn watanvylyk, harby-gahrymangylyk lirikasyny ozbolusly owiisginler, many-mazmun bilen bayla^dyryan sygyr bolmak bilen birlikde tiirkmen bedcwinin san-sohratyny mynasyp wasp eden kamil eserlerin biri bolup, edebiyat taryhymyzda orun aldy.

Soygi, m a§gala meselesi

Seyitnazar Seydinin ezber soz ussady bolandygyny onun soygi temasyndan yazan “Gordiim owadan”, “Gel, Arzygul, gorii^eli”, “Ahy-zar olar”, “Nazli han, sana”, “Ozi gelinin”, “Gelinler”, “Ey yary Horezmi”, “Jigi-jigi”, “Tapylmaz” yaly go§gulary-da tassyklayar. §ahyr in ceper go§gularyny tiirkmen gelin-gyzlarynyn gork-gormegini, ajayyp gylyk-hasiyetlerini wasp etmeklige bagy§lapdyr. §ahyryn soygi lirikasynyn in onat nusgalarynyn biri hem “Gordiim owadan” atly go^gusy duyga baylygy hem mazmun du§niikliligi bilen yatda galyjydyr. §ahyryn liriki gahrymany oziinin duygularyny go^giinli sozleri bilen anlatjak bolup durmayar, ol “owadan” diyen hemma dii^niikli we aydyn bolan sozi nygtamak bilen, gelnin owadanlygyny suratlandyrmagyn hotdesinden gelyar: Ey agalar, ol obada bir gelin gordiim owadan. Dilber menin aklym aldy, Nazenin gordiim owadan. Liriki gahrymanyn waspyny edyan gelni bilen du§u§an pursady, §eyle pursatlary onun oziini alyp. bar§y durmusy hereketlerin iisti bilen:

203 “Barar idim men yol bilen, Sowuldym bir hyyal bilen, Du§up Dursunjemal bilen, Nazenin gordiim оvvatlan” diylip, beyan edilmek arkaly soyginin diinyewiligi agylyp gorkezilyar. Utanc-haya dine gelin-gyzy dal, eysem yigitleri hem bezeyan hasiyetdir. Salyhatlylyk liriki gahrymanyn dilini baglayar. 01 arman iginde derde ulasyp galyar. Diymek, y§ka dii§en her bir yigide bezeg beryan hasiyet soygini salyhatlylyk bilen kabul edip, mukaddes duygynyn siiyji ezyetlerini gursagynda gotermeklik iindelyar. §ahyr bu inge pelsepani sada hem dii§nukli dilde §eyle a§gar edyar: Seydi diyer, arman-arman, Arman galdym, bir yalbarman, Tapylmaz derdime derman, Elhepus, gordiim owadan. Gelin-gyzlary wasp edyan wagtynda, §ahyr olaryn ke^bini milli hem durmu§y hasiyet bilen bezeyar. Gelin-gyzlaryn asyllylygy, goyazy hereketleri bolsa liriki gahrymany oziine gork-gormeklerinden bas beter bendi edyar. Olar adaty, diinyewi soygiisi bilen §alar derejede hokmiirowandyr: Arzym e§it, gozel §ahym, Ot sagar alemge ahym, Gegirgil, bolsa giinahim, Gel, Arzygiil, gorii§eli! $ahyi' gelin-gyzlaryn dine da§ky owadanlygyny, salyhatlylygyny taryplamak bilen gaklenmeyar. 01 hakyky gozelligin adamkargilikli sypatlar bilen olgenyan- digini nygtap, “Arzy-hal sana” go§gusynda: “Yagsylyk nysany giiler yiiz bolar, Yene hem bir $erti sirin soz bolar...” diyip, gelin-gyzlaryn giiler yiizii, sirin so/1i bolmagyny ar/uw etse, "Na/li ban. sana” gosgusynda ol pikirini osdiiryar. Bu gosguda sahyr dine gowy gylyk-hasiyetler bilen ilin dilinde bolmaklygy lindeyar:

(ialam gaslai'. iki gara go/ sende. So/lesende, sirin-sirm so/ sende. Ho§ gylyklar bilen giiler уu/ sende. Anyn iigin hemme mahriban sana. Seyitnazar Seydi XV1I1-XIX asyr turkmen edebiyatynyn taryhynda watangy lyk, harby-gahrymangylyk lirikasyny in belent dereja goterip, sanly sahypalary ya-

204 zan soz ussadydyr. Seyitnazar Seydi XVIII-XIX asyr tiirkmen durmu§ynyn taryhynda §ahsy gahrymancylygy, serdarlyk ukyby bilen halkynyn erkinligini, topragynyn bitewuligini gorap sohrat gazanan serkerdedir. $ahyr yiti galam bilen kesgir gylyjy bir vvagtda isleden sahsyyetdir. Turkmen halky oziinin serkerde sahyryna gu wanyar. Onun adyny turkmen edebiyatynyn taryhynda harby-gahryman^ylyk liri- kany yokary belentlige goteren sahyr diyip yag§ylykda yatlayar.

Gurbandurdy Zelili (1800-1852)

Zelili watangylyk, ahlak-didaktiki, y§ky-Iiriki §ygyrlary bilen XIX asyr tiirk men edebiyatyny bir gez beygclden soz ussatlarynyn biridir. 01 dogan dayysy Magtymguly Pyragynyn ideya-cepercilik goreldesine eyerip, halkyn arzuw-isleglerini beyan edyan ajayyp pikirleri one siirupdir, nesillere gymmatly edebi mirasy yadygarlik galdyrypdyr.

Zelilinin omri we doredijiligi

§ahyryn hakyky ady Gurbandurdy bolup, Zelili edebi lakamydyr. “Zelili” bir zadyndan ayrylyp, ezilen, horlanan diymekdir. 01 oziinin akyl-payhasynyn5 diinyagaray^ynyn toweregini gur§ap alan jemgyyetgilik durmu§yna we anyna, diinyanin gurlu§yna, pelege gatna§ygyndaky yagdayyny anladyan dii§iinje hok miinde “Zelili” soziini lakam edinip alan bolmagy miimkin. Gurbandurdy Zelili Giirgenin Garaguzy obasynda 1800-nji yylda eneden bolyar. Onun kakasyna Mammetdowlet diyipdirler. 01 Dowletmammet Azadynyn

205 gandii§er garyndasy eken. §ahyryn ejesi Hurma bolsa Dowletmammet Azadynyn gyzy, Magtymguly Pyragynyn siiytde§ doganydyr. $eylelikde, Zelili Azadynyn agtygy, Magtymgulynyn dogan yegeni bolyar. Zelili yigitlik yyllarynda, yagny yigrimi yasynyn towereginde, §ahyrgylyk zehininin agylyp, il iginde adygyp ugran wagtlary oz obada§y Dondi atly gyzy soyiipdir. Emma Dondi bilen masgâla durmu^yny gurmak §ahyra miyesser etmandir. Ozem Dondinin erk-isleginin garsysyna gidip, ony bimynasyp adama durmu§a gykarypdyrlar. Muny Zelili oziinin sygrynda §eyle beyan edipdir: Ki§i kisa mundag siitem kylarmy? Ey-a, dostlar, mundag bet i§ bolarmy? §ir elinden awun sagal alarmy? Bu i§lere aklym hayrandyr menin. Son Zelili Nury (Nurugyz) diyen bir gyza oylenyar we omrtinin ahyryna genii onun bilen ya§ayar. Nurugyzdan birnage perzent diinya inipdir, erama olaryn hemmesi ya§lykda aradan gykypdyr. Zelili aradan gykmazyndan alty ay on onun ogly bolyar. Ona §ahyr oz kakasynyn adyny dakypdyr. Zelilinin ogly Mammetdowlet ilki Mama diyen gyza oylenyar, ol aradan gykanson, Hallybibi bilen ma§gala durmu§yny guryar. Mammetdowledin Hallybibiden Gurbandurdy (Ata-Zelilinin ady dakylan), Annadurdy, Jumadurdy atly ogullary we Nurugyz atly gyzy bolyar. Hallybibi eje 1965-nji yylda aradan gykypdyr. Jumadurdy 1941-1945-nji yyllaryn Beyik Wa tangylyk ur§una gatna^ypdyr. Jumadurdudan Ogulnur, Maya, Semât diyen gyzlar bolyar. Hazir Zelilinin nebereleri Serdar (onki Gyzylarbat), Magtymguly (onki Gar- rygala) etraplarynda yaâyarlar. Zelilinin ogly Mammetdowlet Magtymguly etrabynyn Gerkez obasynda ya§ap, kakasynyn hatyrasyna bag ekipdir. Zelilinin bagy hazir hem bar. Mammet dowlet 1918—1919-njу yyllar towereginde Gerkezde diinyaden otiipdir. Zelilinin ya§an dowriinde giinorta-giinbatar Tiirkmenistanda innan gyl§yrymly wakalar bolup gegyar. Tiirkmenistanda, ayratyn-da, onun giinbatarynda Russiyanyn tasiri giiyglenip ugrayar. Bu, bir tarapdan. Ikinji tarapdan, Eyran hokiimdarlary bilen tiirkmen aksakallarynyn arasynda syyasy dartgynlylygyn yitilesmegi 1836-1837- -nji yyllaryn wakalaryny doredyar! Eyranyn §asy Muhammet §a Etrek-Giirgen, Garrygala sebitlerinde ya§ayan tiirkmen taypalaryny gutarnykly boyun egdirip, tiirkmenlerin arasynda rus tasirini yayradyjy merkez bolup duran (êleken we onun aksakaly Kyyathan bilen belli-kulliisini etmek iigin 1836-njy yylyn awgust ayynda Feridun miirzanin yolba§gylygynda toply-tophanaly agyr go§un yollayar (Garrygalanyn iistiine). Sowe§de asgynlan tiirkmenler F.tege Arkaja gekilip gidyar. Feridun miirze sanyii gorkezmesi bilen Garrygala galasyny yumuryar, iki yiiz ella golay adamy yesir alyp, yiiziini Giirgene tarap owiiryar. Muhammet §a 1836-njy yylyn awgust ayynda Kummethowza gelip, ba§ yiiz sany golden aksakalyny zamun

206 alyp, Tahrana ugrayar, sonra noyabr ayynda yene-de kop sanly adamy yesir alyp, Eyranyn paytagtyna siiryar. Eyran sasynyn bu harby hereketleri baradaky habar sahel sonrak Etrek-Giirgen, Garrygala sebitlerini oz rayaty hasaplap yoren Hywa hanyna yetyar. Hywa hany Al- laguly han hem turkmenleri elden gidermejek bolup 1836-njy yylyn dekabr ayynda uly go§un bilen yola diisyar. Allaguly han Eyran go§unynyn basgylap giden obalaryna, hamala diyersin, hossarlyk edyan ki§i bolup, yeti§ibildiginden Hywa goyiirip ugrayar. Bu gociislik Eyran go§uny bilen sowe§ip, diri galanlara oltimden-de agyr degipdir. Bu pajygaly wakalary gozi bilen goriip, egni bilen feken Zelili “Salam, Seydi” go§gusynda: “Miimin bolan bolar bu i§e giryan, Bagry para-para, baglap yiirek gan, Yesirin ilersi barypdyr Tahran, Gayrasy dolupdyr Hywa, Seydi” diyip beyan edipdir. Hywa hany Gurban Nyyaz yasawulba§ynyn bastutanlygynda uly yygny Gurgen deryasynyn boyunda oturan tiirkmen obalarynyn iistiine yollayar. Yasawulba^y ozal hem Eyran basybalyjylarynyn etmi§lerine igi yanyp duran yerli ilatyn han permanyna parahatlyk bilen boyun bolmajagyny bilip, gije obanyn dasyny gabayar-da, ukuda yatan adamlary namartlarca parcalayar. “Y atanyn iistiine turan gelmesin” diyliî yaly, Zelilinin obasy tazeden nahak gana faykalyar. Bu waka §ahyryn dilinde §ular yaly mazmunda beyan edilipdir. Gije bardy, giindiz barmady ayyk, Gapyllykda harap boldy halayyk, I§ etmedi musulmanlyga layyk, Saldy ba^laryna gowga, Seydi Uly goûnyn gylyjynyn hem gameysynyn astynda Zelili we onun obada§lary 1837-nji yylyn fewral ayynda Hywa tarap siirgiin edilip akidilyar. Garyn hem yagsyn astynda pay-pyyada baryan ilatyn kopiisi aglykdan hem ysgynsyzlykdan helak bolupdyr. Obada§larynyn bu betbagtcylygyny §ahyr “Salam, Seydi” go§gusynda: “Gormesin ol jebri musulman bende, Bady-baran garlyp yagar tun-giinde, Kopi oliip galdy, az ?ykdy zinde, Arkac indi uwla-uwla, Seydi” diyip beyan edipdir. Zelilinin 1837-nji yylyn fewral ayynda ba§lanan agyr ktilpetli «ak oyli» (siirgiincilik) durmu§y 1845-nji yyla eenli dowam edipdir. Halk arasynda bar bolan maglumatlara gora, Zelili Hywadan gelîne ilki Baherdenin Mehin obasyna, ondan sonra oz oniip-osen yerine-Etrek, Giirgen sebitlerine baryar. Bu halk maglumatynyn hakykat bolmagy miimkindir. С tin к i 207 1837-nji yyldaky stirgiincilikde goklenlerin bir bolegi Mehin obasyna eltilip gon- durylypdyr.

Zelilinin doredijiligi

Her bir I lakdan igen sahyrda bol§y yaly, Zeiili hem doredijilik isine yaslyk yyiiaryndan ba§Iapdyr. Zelilinin go$gulary tematika taydan kop taraplydyr. Sahyr oz ya§an dowriinde yiize gykan wakalaryn geper beyanyna il-gimiin giin-giizeranyny, taryhy ykbaly, nesilleri mertlik ruhunda terbiyelemek, namartlary yazgarmak, ya^lara owiit-nesihat bermek, soygi yaly meselelere ayratyn ahmiyet beripdir.

Zelili - watangy sahyr

01 watanyn gadyr-gymmatyna watandan ayra dii^iip, has iggin goz yetiren adam. Watanyn mukaddesligi oyiinde ya§alyp yorka-de duyulyar. Emma ondan uzakda gezip yoren adama, onda-da, siirgiinlikde yoren yiti duyguly §ahyra tasiri dtiypgoter ba§gagadyr, paki yaly ytirekgyyyjydyr. Watan telwasy, watanyn mertebesi, watangylyk duygusy Zelilinin doredijiliginin esasyny gurnayan ahwaldyr. Zelila watangy §ahyr diyilmeginin dtiyp sebabi sundadyr. Zelilinin doredijiliginde il-giini, yurdy soymek, halkyn erkin durmu§yny, agzybir ya§ay§yny goramak pikirleri ayratyn uly orun tutyar. Zelili oz iilkesini, onun tebigatyny, zahmetke§ halkyny tiiys yiirekden soytip, soygiisini ajayyp go§gy setirlerine (“Salam, Seydi”, “Ny§an Seydi”, “Jandan doyan yaly boldum”, “Watanym, seni” we ba§galar) sindiren §ahyr. §ahyryn hasratly siirgiingilik barada doreden bu gosgulary klassyky §ygryyetimizin edebi gymmatlyklary b'olmak bilen birlikde, turkmen halkynyn gegmi§i bilen gyzyklanyan taryh ylmy iigin-de ahtibarly ge§medir. Qiinki olar dine dosty Seyda degi§li, dine Seydinin okamaly §ahsy mazmunly “Salam hatlary” bolman, §ahyryn nesillerin, tutu§ turkmen halkynyn ontindaki hasabatydyr. Go§gularyn yiizlenyan “Seydisi” oziinde il-gtin diyen dti^iinjani jemleyar. In ahmiyetli tarapy hem bu go§gular §ahyryn yeke-tak oziinin ba§yndan gegiren horluklarynyn beyany daldir. Onda garyp gon§ynyn, dayhanyn, gopanyn, sarwanyn, mahlasy, ilinin gekyan derdi-azaryndan habar berilyar. Goreninden gypynyp, ryzkyny sagdan-soldan tapy- nyp yoren dine Zelilinin ozi dal, garyp gon§y, dayhan, sarwan, mahlasy, gozel ilin ugdantutma ahlisi §olar yaly gozgyny durmu§da yasayarlar: Kimi garyp gon§y, kimisi dayhan, Kimi goyun gopan, kimisi sarwan, Gozel ilin §eyle bolanna dozman, Men aglaryn, sen hem agla, Seydi. 208 “Watanym, seni” go^gusy dine Zelilinin doredij iliginde dal, eysem tutu§ tiirkmen klassyky §ygryyetinde watan temasynda doredilen nayba§y eserlerin biridir. “Watanym, seni” gosgusynyn gussasy, jo§guny sahyryn yurduna, halkyna bolan soygiisinin dine omriinin siirgimlik yyllarynda doran daldigini, §eyle soyginin ozalynda bardygyny, ylhamyna ganat bagladyan hemi§elik soygiidigini gorkezyar. Yasama, wagtlayyn duygy-dii§iinje bilen “Watanym, seni” yaly tiirkmen sygryyetinin at-abrayyny belende goteryan gosgulary doredip bolmaz. §ygryn her bendinde sahyryn yiirek telwasy, konliinin arzuwy, yurdunyn a§yk-mag§uklaryna guwanjy, go? yigitlerine-batyrlaryna buysanjy janly - duyarlykly suratlandyrylyar. “Watanym, seni” gosgusynyn her setiri Zelilinin watancylyk ruhy, dogduk diyaryna soygiisi bilen dem alyar: Sugunly, umgaly, gal gogly daglar, Belentden pestine alcan bulaglar, Sowuk suwly, ter gemenli awlaglar, Koniil arzuw eylar, Watanym, seni.

Miwesi bihasap bakjaly baglar, Awy binahayat uly awlaglar, Yada dii§er ajap dowranly caglar, Koniil arzuw eylar, Watanym, seni. Yesirlikde Zelili “Bu yurtda ay§ yok... meylis yok” diyen netija geleni bilen kanagatlanmandyr, ol duygularyny seyle bir igelapdir welin, §ahyry hakykatdan da^lasdyrmaga, Etrek-Giirgendaki durmufy birkemsiz edip, ideyalla§dyryp gorkezmage eenli yetipdir: . Tanytmaz, barabar garyby, bayy, Ш9 ki§i ki§iden bolmaz tamayy, Eksen, gyzyl biter, kemdir jepayy, Koniil arzuw eylar, Watanym, seni. Bendin maglumatyna gora, tarypy edilyan Etrek, Gurgen sebitlerinde hi? hili synpy boliini§ik yok-bay hem yok, garyp hem yok, hig kimin-de hig kimden giini gecenok, hemmesi gyraden ya§ayan adamlar. Hakykat yiiziinde welin, Hywa han- lygynda bol§y yaly, Etrek-Giirgen sebitlerinde-de yiti sosial boliini§ik dowam edip dir, baylar bay omunda, garyp-pukaralar hem hor-homsy gunde ya§apdyrlar. Muna §ahyryn “Ozge dem bolmaz”,”Yag§ydyr”, “Kare dondi”, “Pul bilani”, “Elli ya§yn ifinde” atly oz go§gularynyn umumy mazmuny, hususan aydanynda, “Bolmasa” diyen gosgusynyn asakdaky bendi hem giiwa gelyar: Pis eyyamdyr, kisi konliin giiytmezler, Tanalmasan, gelip atyn tutmazlar,

14* 209 Huday ugin sana hyzmat etmezler, Donun gyzyl, atyn §ayly bolmasa. Dowrtinin sosial yagdaylaryny §ular yaly dogrucyl suratlandyryan Zelilinin watana gezek gelende “Tanytmaz, barabar garyby, bay” diyen mazmunda soh bet etmegi topraga bolan misilsiz soygtisinden ny§andyr. Zelilinin il-giine, watan topragyna bolan mahir-muhabbeti omrtinin many-mazmunyna, onun gymmatyna soygudir. §ol sebapden-de §ahyryn watangylyk duygy-diisiinjeleri onun eserlerin de bir kemgiliksiz §ekilde oz beyanyny tapypdyr. Zelilinin doredij iliginde ginden §6hlelenen meselelerin biri-de mertlik, batyrlyk meselesidir. Bu mesele go^gudan gosga gegip, gitdigige mazmunla§yar. Ahyrky netijede, ynsanyn mertlik we namartlyk hasiyetleri §ahyryn §ygryyeti hakynda giirriin edilende, hokmany suratda bilin- meli 6zbolu§lylyga owriilip gidipdir. 01 mert, batyr yigitlerin toprak ugin her giin sowese tayyndygyny “I§ bolsa” go^gusynda: “...Mestana yoreyir mertler, Islar gtinde sowe§ bolsa” diyip, guwang bilen yazyar. §ahyryn “Gygyrmak bilen” diyen go§gusy bolsa mertlerin hatda gylyjyn salan yarasyna hem ahmiyet berman, in sonky demine genii sowesjyandigini, namartlaryn bolsa jen meydanyndan yzyny garaman gagyandygyny obrazly dilde beyan edip dir: Sowe§ gtini mert yarasyn baglamaz, Namart gagar, doniip sonun saglamaz... Zelilinin mertlik-namartlyk meselesini diirli 6wti§ginlerde yzygiderli i§lemegi, ozaly bilen, dayysy Magtymguly Pyragynyn tasirinin netijesidir. Beyik Mag tymgulynyn: “Namart oz oyiinde merde soz aydar, Kar eylemez Hakyn tanapyn dartar” diyen yaly setirleri Zelila edebi gorelde bolup hyzmat edipdir. In esasy sebap bolsa dowrtinin harby yagdayydyr. Stitem-pidalara yan bermedik halkyn oz topragyny keseki basybalyjylardan gorap saklamak hyjuwyny, gulgulyga kayyl bolmadyk milli buysanjyny, erkinlik islegini Zelili dowrtinin ondebaryjy adamy hokmiinde yiti duyupdyr. Topragyn mukaddesligini gorap saklamagyn yeke-tak yoly, yagyny yagy bolup gar§y almak, mertlerge sowe§mek bolandygyna Zelili onat diisiinipdir. §u yoly halkyn ozi saylap alyar, §ona-da kayyl bolupdyr. Zelili halkyn bu hili arzuw-islegini, adalatly gore§lerini goldapdyr. §ona gora-de §ahyr mertlik, batyrlyk meselesine zehin sindirip, gosgularynda dtirli gepergilik tarde diirli 6wti§ginli suratlandyrypdyr.

210 Her owxisginde mertlik-namartlygyn bir tarapy agylyar, her 6wti§gin durmu§yn, adamlaryn arasyndaky gatnasyklaryn bir pargasy bilen baglanysdyrylyar. Sahyr mert yigitlerin, namart adamlaryn hasiyetini sowe§ yagdayy bilen utgasdyryp agyar. §u usul dowurde§lerinin ar-namys duygusyny galkyndyran, topragy goramaga hyjuwlandyran, dusman gorse, “Lebi gurap, gany gagyan” namartlary masgaralayan, nesilleri mertlerin ruhunda terbiyelemekde janly-duyarlykly hem in tasirli usul bolup §ahyra hyzmat edipdir. Zelili “Is bolsa” atly gosgusynda:

“Namartlaryn hu§y goger, Lebi gurap, gany gagar, Gog yigitler serden geger, Gtiygli du§mana du§ bolsa.

Namart §onda yere doner, Guw§i salyk hara doner, Gog yigitler sire doner, §ol meydanda sowe§ bolsa” diymek bilen, mert yigitlerin ba§dan-jandan gegip, §ir-pelene donu^i bilen na martlaryn gulagy salpy e§ege 6wriili§ini dene§dirip, geper menzetmeleri, durnukly soz dtiziimlerini ba§amykly peydalanyar. Sahyr “Is bolsa”, “Diymek bilani” §ygyrlarynda “saglygym yok, gaydayyn” diyip sowesde yaragyny yoldasyna beryan namartlar pynhan syrlary saklamaly bolanda-da namartlygyny eder, sonun ugin-de syry namartlara ynanmak bolmaz diyen maslahaty orta atypdyr: Zelili diyr, gezgin olingan serhos, Gizle syryn, her namarda etme pas...

Namarda syr berme “syr saklar” diyip, Namart syr saklamaz diymek bilani...

Zelilinin “Seti yagsydyr” sygrynda bolsa mertlik-namartlyk yaly ahlaky hasiyetler yumu§-dileg bitirmegin, dostlukly gatnasyklaryn olgegi bolup gelyar:

Zelili, mertlikdir dileg bitirmek, Namartlykdyr dosta zyyan yetirmek... Mertleri hertaraplayyn dabaralandyryp, namartlary yzygiderli tankytlamaga Sahyry iteren zat-watan goragy, ar yigitlerin sowesjenlik ruhuna kuwwat bermek, nesilleri mertlik ruhunda terbiyelemekdir.

211 §ahyryfi ahlak-didaktiki §ygyrlary

Zelilinin mertlik, batyrlyk hakyndaky wagyz-nesihatlary bilen ugurda§ gidyan ahlak-didaktiki pahimleri-de engeme eserlerinde oz §ahyrana s?ohlelenmesini tapypdyr. §ahyryn ahlak-didaktiki temasynda doreden eserlerinin arasynda “Ozge dem bolmaz” atly go§gusy ayratyn orny eyeleyar. 01 ba^danayak terbiyegilik hasiyetli go^gudyr. Dort bentden ybarat go^gynyn birinji bendinde sahyr yagty jahana inen her bir ynsanyn omriini zahmet gekip, many-mazmunly gegirmelidigini, yaltalygyn bolsa hig hili dari-derman bilen bejerip bolmayan hassalyga barabar yaman zatdygyny bellap, saglygyn gadyr-gymmatyny bilmekligi sargayar. Diinya adama bir gezek berilyar, ony biweg gegirmek bolmaz diylen pikir bendin esasy manysy bolup duryar. Ganymat bil saglyk bilen gezenin, Dem §u demdir, bilin, ozge dem bolmaz. Bikardir yaltanyp, yaman yorenin, Bu bir hassalykdyr, asla em bolmaz. §ahyryn “Yarasmaz”, “Ba§da bellidir”, “Gygyrmak bilen”, “Dert galar” “Bi- gane yag§y”, “Diymek bilani” we beyleki eserleri-de onun il-giiniin aladasy bilen ya§ap, yaslaryn onat adamlar bolup yetismekleri iigin kalbynyn zehinini, yiireginin arzuw-islegini, anynyfi ajayyp pikirlerini, ahlak pakligini oziinin gosgularyna sindirenligini tassyklayar. “Yarasmaz” atly gosgy Zelilinin durmu§ tejribelerini, §ahyrgylyk pahimleri- ni, syngylygyny oziinde jemleyan eser. §ahyr adamlaryn jemgyyetde ozlerini alyp barys diizgiinleri hakynda sohbet edip, umumy ynsanyyete mahsus bolan kadalar bilen birlikde ttirkmenlerin milli dap-dessurlary, иф-adatlary, edim-gylymlary ge per beyan edyar: Nasazlyk-ata-ogul biri-birine, Gitmeklik yarasmaz gyz yas yerine, Hayasyzlyk’, §erimsizlik geline, Oral garry ayal tore yarasmaz. ya-da: Yada hem naz etmek, буке garda§a, Pala, gurra uymak, ynanmak diiy§e, Dogaga utanmak, gahar derwii§e, Nebis iigin il gezmek pire yarasmaz. Go§gynyn dowamynda sular yaly kadasyz yagdaylaryn ya^aysy bikesp, adam lary bolsa bitertip edip gorkezyandigini has anyk, ana hem duyga tasirli suratda yetirmek maksady bilen, §ahyr haywanat diinyasi baradaky sohbete gegyar. Adam-

212 larda bolmaly dal gylyk-hasiyetlerin bolmagy her bir haywanyn tebigatyna hem adamlara bolan gatnasygyna layyk gelyan yagdaylary bozup, basgaca cemelesen yalydyr diylen pikir yarym allegorik §ekilde one siiriilyar: Ite palaw bermek, ata hem kepek, Owlak-guza nogta, koscgc kolcen, Alamana yaby, yary§a e§ek, Toya miiniip gitmek sygra yarasmaz. Go§gynyn dowamynda Zelilinin didaktikasy doly allegorik §ekillerin igine sinip gidyar: Donuz depa gyksa, jeren hem-daga, Bilbil hem-jennele, garga hem-baga, Pysbaga- agaja, ucsa gurbaga, Kelpezeden gagmak mara yarasmaz. Durmu§y owiit-nesihatlaryn yokardaky yaly juda jaydar, syngylyk bilen suratlandyrylan allegorik §ekiller arkaly one siiriilmegi Zelilinin ussat §ahyr bolandygyn- dan habar beryar. Zelili adamlaryn ahlakly, ynsanperwer, mert-batyr bolmaklary iigin geper sozi terbiyegiligin giiygli yaragy hokmiinde ulanypdyr. 01 oziinin zehinini, sowadyny il-giiniin hyzmatynda goyup, halk bilen bir howadan dem alypdyr, halkyn bahbidi bilen ya§apdyr.

Soygi lirikasy

Turkmen klassyky §ygryyetinin soygi lirikasy bilen bayla§magynda, durmu§a gatna§ygynyn kamille§meginde Zelilinin eserlerine uly hyzmat degi^lidir. Sahyryn soygi lirikasy oziinin dumuisylygv bilen bir wagtda taryhy anyklygy hem oziinde saklayar. Zelilide soygi oduny doreden we sahyryn §ygyrlarynda wasp edilen gyz abstrakt bolman, anyk taryhy sahsdyr. 01 sahyryn obadysy Dondiidir. Donda bolan soygi sahyryn у sky lirikasynyn ugguny bolup bu temanyn ba§yny baslayar. 01 anyk soygi ruhy giiyje owriilip sygyrlarynyh many-mazmunyny oziinde jemleyar. Dondinin §ahyr ylhamyna gayan ilkinji nury, Zelilinin soygi lirikasy - Dondi- nin waspy §ol nur bilen §eyle ba§lanyar. Ey yaranlar, musulmanlar, Goriin, sower yarym gelyar. Halayygy hayran edip, 01 serwi-rowanym gelyar. “Jary (siibse) alyp, yoly galynmaly”, “Gol gow§uryp hyzmat kylynmaly” Don- di §ahyryn yiiregine gaksiz ylham egilip, “§alyk ygtyyaryny alyar”, dilinin yalnyz senasyna owriilyar. 213 Gulam §ahym, sana dada gelmi§em, Esitgin arzymny, harayym Dondi... Dondi Zelilinin §ygryyetinde tutu§ jahanyn perizadyna owriilyar, yskyn ody bolup, §ahyryn adyndan gyky§ edyan liriki gahrymany perwana dek da^ynda pyr- layar: Yklym perizady sen, Gamgyn konlum §ady sen, Sen bir y§kyn ody sen, Men pakyr perwanasy. Dondi Zelilinin §ygyrlarynda hyjuwly waspy bilen seyle bir ideyalla§yar, hatda hem “bu dunyanin”, hem “ol dtinyanin” genji, serweri (ba§lyk) dereja genii gote- rilyar: ...Menin yarym oz goztime, Iki jahanyn genjidir.

...Iki jahan serwerim, Konliimin gamhanasy. Hazirki zamananyn nazaryndan garanynda, bu bentler hyjuwly zehinin adaty taryplanmasydyr. Emma §ahyryn ya§an dowri jahetden seredeninde, ol waspnama- lar feodalizm jemgyyetinin yowuz diizgiinlerine gar§y progressiw, batyrgay pikirlerdir. Gelin-gyzlaryn adyny tutup gosgy yazmak ol zamanyn turkmengiligine ters gelyan howply adim bolsa, gyzy iki jahanyn genjine menzetmek din hadymlary iigin akyla sygmajak dti§iinjelerdir. Zelili bu duzgiinlerin iginde ya§ap, gepden- -gurrunden gekinman “Harayym Dondi”, “Gelyar”, “Janymyn jananasy”, “Dondi hanym”, “Eyledi husnuna hyrydar meni” yaly eserleri doredipdir. 01 go^gulary §ahyra doretdiren giiyg pak soyginin hyjuwydyr. Zelila hyjuwly ylham beren “y§k ody” uzaga gekmeyar. Dondinin ba§ga birine durmu§a gykarylmagy bilen §ahyryn doredijiligindaki hyjuwyn ornuny “ayralyk mukamy” eyeleyar. §eylelikde, Zelilinin soygi lirikasynyn gussaly sahypalary yazylyp ba§lanyar. “Menin”, “Koz bilani”, “Yarym amanmy”, “Halym penman”, “Seni”, “Perwana kylmy§dyr meni”, “Sil bolar boldy”, “Weyrandyr menin”, “Dil- ber”, “Gyzmaly boldum”, “Jepa mana”, “Yardan ayryldym” yaly onlarga go§gulary §ahyryn Donduden ayra du§meginden sonra yazan §ygyrlarydyr. Bu eserlerin hemmesini koyen soyginin umumy mazmunyny biri-birine birle§diryan bolsa-da, her gosgynyn oz ytiregi, oz yangyny, oz ritmi (sazla§ygy) bar. Her §ygyrda ynsan durmu§y yasayar, soygi ba§a barmadyk hem bolsa, wepalylyk pikiri (ideyasy) bu §ygyrlaryn iginden eri§-argag bolup gegyar. §ahyryn “Koz bilani” diyen go§gusy kalbyny gur§ap alan ys?ky duygularyn hig mahal egsilmejekdigini, wepalylygyn hig mahal synmajak guygdugini: 214 “Zelili diyr, samgyragym, Iki jahanda geregim, Yskdan dolupdyr yiiregim, Egsebilmen soz bilani” diyip, geper yiize gykaryar. “Sil bolar boldy” gosgusynda soygi ayralygy metaforik Sekillerde beyan edilip, soygiisinin gije-giindiz aiiyndan cykmayandygyny kalbyny paralap suratlandyrypdyr. §ygry okanynda, yaslaryn dugar edilen ahwallaryna gyyylyarsyn, olara bolan rayda§lyk duygusy seni gaplap alyar: Goziim aglar, konliim yary unutmaz, Hi? sowulmaz, duman serimden gitmez, Gaygy bilen giin yrakdyr, dan atmaz, Her bir giiniim indi yyl bolar boldy. §ahyr soygi diyen mukaddes duyga gynlakay gemelesip, birek-birege wepaly bolup galynmagyny islapdir. Zelilinin ozi hem asyklygy ya§lyk yyllarynyn giiymenjesi hokmiinde dal, ynsan omriinin manysy diyip du§iinipdir. $onun iigin hem ol soygi hakynda duypli oylanyp, ajayyp pikrileri one suriipdir, §ygyrlarynyn Sahyrana, okgunly bolmagy ugrunda cynlakay alada edipdir. Zelilinin ozbolusly §ygryyeti bar. 01 zamanasynyn taryhy, ykdysady, jem gyyetgilik yagdaylary barada gymmatly maglumatlary beryar. §ahyryii sygyrlar у ynsanyn ahlak kadalary, dowriinin sosial gatnasyklary, soyginin erkanalygy we adamkargilik hakynda degerli pahim-payhaslary orta atyp, nesillerin hormatyny gazandy. Zelili il-giintini, topragyny jany-teni bilen soyen, soygiisini ajayyp gosgulary arkaly halka yayan watangy sahyrdyr. §ahyryn asyrlardan asyp, bizin giinlerimize yeten josgunly sygyrlary gymmat ly edebi miras bolup, kitap gatlarynda saklanyp yatman, bizin bilen su durmusda yasamagyny dowam edyar.

Mollanepes (1810-1862) Tiirkmenistanyn Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedow: «Gozellige bolan y§kdan kalby pure-pur bolan §ahyryn doredijiliginde gyz-gelinlere bolan arassa hem beyik soyginin beyany ayratyn orny eyeleyar. Hut §onun йфг hem oita “y§k mulkiinin §asy” diyilyar».

XIX asyr tiirkmen klassyky edebiyatynyn in meshur soz ussatlarynyn biri Mol- lanepesdir. 01 oziinin yiti duyguly, mahir-muhabbetden doly eserleri bilen turkmen poeziyasyny baylasdyran, ynsan kalbyny gozgalana salyan “taze giillerin” misil- 215 siz owadanlygyny hem nazikligini “§eyda bilbil” bolup, ulus illere yayan ajayyp §ahyrdyr. Mollanepes “y§k mtilkunin §asy” diyen belent ada mynasyp boldy. 01 soy gi lirikasyny yokary basgangaklara goteren ussat hokmiinde tanalyar. Mollanepesin “Dahan icre asal ezen” go§gulary, me^hur “Zohre-Tahyr” dessany adamlaryn gozel duygularyny, umyt-arzuwlaryny, ynsanperwerligin egsilmez giiyjiini wasp edyan ideyalara yugrulandyr.

Mollanepesin omri we doredijiligi

Mollanepes 1810-njy yylda Sarahs towereginde eneden bolyar. Onun kakasyna Molla Kadyrberdi diyipdirler. 01 dowrtinin in sowatly mollalarynyn biri bolupdyr. Halk arasynda sahyryn kakasyna Kara§ hem diyer ekenler. Molla Kadyrberdinin Agajyk (Agajykbag§y), Odekberdi, Hakberdi, Mollanepes diyen dort ogly bolupdyr. §ahyr dort doganyn in kicisidir (Ortanjy iki oglun adyna pikir berip, turkmenlerin gaga at dakmak dabini yatlasak, Agajygyn hakyky adynyn Agaberdi, Mollanepesin hem gyn adynyn Nepesberdi bolan bolmagy mumkin diyen gaklamany doredyar. Kakasynyn hem gosma adynyn «Berdi» bilen gutarmagy bu pikiri berkidyar). Mollanepes sowatly ma§galada sagdyn terbiye alyar. 01 oba mekdebini tamamlandan son, Mary medresesinde okuwyny dowam edyar. §ahyr sonra Buhara §aherine gidip, Mammet§eribin hem damylla Arnazaryn medreselerinde okapdyr. 01 Buharada uzak wagtlap ya§andygyny «Rehim etmezmin halyma» atly go§gusynda malim edip seyle yazypdyr: Seyran edip gezdim nige kent bilen, Habaryn almy^am Hezarant bilen, Gezdim Buhar §ahrin Samarkant bilen, Du§mu§ owazasy jumle-jahana. Mollanepes yaslykdan hala§an gyzy Bossantag bilen nikala§yp, agzybir, bagtly durmu§da ya§apdyr. Bu barada §ahyryn «Zohre-Tahyr» dessanyndan: «Sol eyyamda bir adam bar erdi, adyna Mollanepes Maru-§ahu-jahan diyer erdiler. Onun ayalyna Bossantag elti diyer erdiler. Olaryn ikisine hem Huday rahmet nazaryny salan erdi» diylip, anyk maglumat berilyar. Mollanepesin Muhammetrahym (Mammetreyim) hem Resul atly iki ogly bolupdyr. Sahyryn uly ogly Muhammetrahym yaslykdan okuwa howesli bolup, dowrtinin sowatly adamy bolup yeti§yar. 01 Buharada hem Hywada okapdyr, lcakasy yaly sahyrcylyk bilen hem me§gullanyar. Mollanepes go§gy dtizmeklige yaslykdan baslayar. 01 dutar galmaklygy hem §ol yyllarda owrenipdir, son-sonlar diizen gosgularyny hene salyp aytmaga-da ttirgenle§ipdir diylip, halk rowayatlarynda aydylyar.

216 Mollanepes oran zehinli hem bilesigeliji adam bolupdyr. 01 medreselerde berlen derslerin hem dasyndan kop kitaplary okap, bilimini ozbasdak artdyrypdyr, diinyagaray§yny gineldipdir. Halk doredijiligi, Giindogaryn gorniikli sahyrlarynyn eserleri ony bar zatdan beter oziine gekipdir. §ahyr olary howes bilen giin yrman owrenipdir, olara hormat goyupdyr. Muna Mollanepesin: “Nyzamy, Nowayy, yene Ferdowsi, Rumun giil§eni, hindi tawusy, Yalangy diinyaden oter men asy, Size kop hormatlar goyandyr konliim” diyen setirleri-de §ayatlyk edyar. Mollanepes Maryda, Buharada okap, medrese bilimini yeterlik ele alanyndan sonra, mollacylyk etmek, oglan okatmak bilen mesgullanyar. Sahyryn adynyn “Mol- la” bolegi hem §u kesp-kari bilen baglany§yklydyr. 01 wagtynyn belli bir bolegini saz-sungatyna, edebi doredijilige bagy§layar. Bu barada onun gowlugy Oguljahan ejeden yazylyp alnan rowayat-giirriinde §eyle diyilyar: «Babamyii (Mollanepesiii) alty ay oglan okadyp, alty ay kitap okamalc, go§gy yazmak bilen wagt gecireni hakynda kakam pahyr giirriin edip bererdi. Olar tic kisi ekenler, biri babam, ikinjisi Aman diyen bir adam, iigiinjisi hem molla Kemine bolan bolara gemeli. Olar biitin gijani her hili kitaplar okamak, gosgy diizmek we yomalc atysmak bilen gecirer ekenler» (A. Kekilow. Mollanepes. TDN, A§gabat, 1957, 23 s.). Mollanepes dowriinin diinyewi ylymlaryndan habarly, dtinyagaray§y gin adam bolupdyr. §ahyryn gosgularynda ayry-ayry yurtlaryn, halklaryn atlary, §ol yurtlara hem halklara mahsus bolan kabir alamatlar, ayratynlyklar anyk suratlandyrylyar. Mysal iigin, ol «Ansa» go§gusynda: “Hindinin awgysy gyksa §ikare, Ozge aw islemez, pil sesin ansa” diyip, hindi halkynyn pili hemme jandardan ey goiyandigini aytsa, “Gozelim” atly go§gusyncla hindi gyzlarynyn yiizlerine hal oturtmak dabinden habarlydygyny: “Bir-birge jilwe lcylgan iki tawus mysaly, Ajap nakga§ nigardir ak yiizde hindi haly...” diyip malim edyar. Mollanepesiii diinyanin kop dowletlerinden habarlydygyny, ayratyn-da, Gtindogar yurtlaryna belet bolandygyny «Arzuw eylar» gosgusyndaky: “Mundan barsam Hindistana, Goziim tutsam Dagystana, §ahri Bulgar, Rumustana, A§sam diyip, arzuw eylar” diyen setirleri tassyklayar. 217 Mollanepesin lirikasy

Mollanepes liriki poeziyanyn XIX asyrda ya§ap gegen in gorniikli wekillerinin biri bolup, onun daplerini dowam eden we 6zbolu§ly ahenler bilen osdiiren §ahyr. 01 edebi doredijilik i§ine ya§lyk yyllaryndan baslap, halk eserleri, oziinden onki yasap gegen klassyk §ahyrlaryn poeziyasy bilen iggin gyzyklanyar, olardan gorelde alyar. 01 ozbek, azerbayjan, tiirk we beyleki halklaryn medeni hem edebi yadygarlikleri bilen hem tan§ypdyr, §ygyr sungatynyn inge tilsimlerini ozle§diripdir. Mollanepes inge duyguly liriki sygyrlary bilen halkyn soygiisine we hormatyna mynasyp bolupdyr. 01 §irin §ygyrlarynyn dasyndan halk rowayatlarynyn esasynda yazylan meshur “Zohre-Tahyr” dessany bilenem oziine mizemez yadygarlik diken sahyrdyr. Mollanepesin lirikasy diirli temalydyr. Olaryn arasynda gepergilik ussatlygy taydan, many-mazmun baylygy jahetden soygi-ahlak, owtit-nesihat, sosial meselelere bagy§lanan gosgular has tapawutly goriinyar. Soygi, ahlak, temasy. Mollanepes soz ussatlary Magtymgulynyn, Keminanin, halk dessanlarynyn edebi daplerini anly-dti§iinjeli ozle^dirip, soygi lirikasyny halkylygyn hem ussatlygyn taze belentliklerine goteripdir. 01 soygi we ahlak meselesine bagy§lap doreden «Bari gel», «Hayrana galar», «Какаг», «Nazar kylsa di§lerine», «Sowdugim», «Owadan gelin», «Istap ki gozel yary» yaly onlap ge per go§gularynda gelin-gyzlaryn gork-gormeklerini, adamkargilikli sypatlaryny, el htinarlerini taryplamak bilen bir hatarda erkin-azat - dunyewi soygi meselelerini hem orta atypdyr. §ahyr «Ysk mulkiinin §asy men, gasymda hemdemim yok» diyip, «Zohre-Ta- hyr» dessanynda oziini «soyginin §asy» diyip atlandyrypdyr. Bu beyik soz ussadynyn soygi lirikasyna gatna§ygyny oran yerlikli we takyk kesgitleyan hasiyetnamadyr. (ûnki §ahyr soyginin gudratly giiyjiini wasp edeninde, sozler ummanynyn hokumdar §asy hokmunde olaryn owadanyndan owadanyny, sirinden-sjirnini saylap, setirlerine ganat bagladyar. Onun durdane setirleri bolsa bentlerde birle§ip, adamlaryn kalbynda §irin mukama owrulyar. 01 jadyly mukamlar yuregin toriinde, anyn jum- muînde orun alyp, turkmen gozellerinin jan alyjy gara gozleri, serwi boylary, dutaryn tary bolup gerdene doktilyan ztilpleri heykel bolup, hemi§elik hakydanda galyar: Kamatyii tubudyr, goynunda nardyr, Gerdeniii dutardyr, ziilplerin tardyr, Jemalyn gormage gozlerim zardyr, Gorsem giil yiiztini sabadan, gelin! Mollanepes dunyewi soygi ya§ay§yn diiyp manysy diyip du§unipdir hem bu durmusy pelsepesini go§gu!arynda yzygiderli wagyz-nesihat edipdir. 01 adamyn omri ba§ gunlukdir diyip nygtayar. Sonun iigin, birek-biregin gadyryny bilip, soyiip- -soyliip, jana-jan gatna§ykda, §adyyan yasamaklyga gagyryar: 218 Duymasyn gende-rakyp, bir yerde pynhan bolaly, Jany jan igre go§up, bir tenu-bir jan bolaly, Maksady hasyl edip, me§guly dowran bolaly, Sozleîp bir-birimiz, anga gadyrdan bolaly, Ba§ giindiir siz - bize, biz - size myhman, bari gel! Sahyr “Bari gel” go§gusynyn dowamynda dtinyewi soygi garayy^lary bilen utga§yp gidyan ikinji bir oran wajyp meselani hem orta atyar. Ol-gelin-gyzlaryn ynsanlyk mertebesi. §ahyr ya§ay§a ruh-gylaw berip, adam omrunin many-mazmunyny oziinde jemleyan, bagtyn gozba§y gelin-gyzlar peri hem dal, yone «Perilerin paty§asy, belli mestana gozel», peyker hem (yagny hyyaly obraz) dal, emma «Lebi lagyl, geydigi al, jenneti-ryzwan» ynsandyklaryny owran-owran nygtayar. Olaryn adaty ynsan bolup, asyk kalby gozgalana salyandyklary iigin, Mollanepes kalbynyn ylhamyny we diinyanin baryny sahylyk bilen egilipdir: Sowdiigim her soztiiige, sozle, §irin jany berey, Her nukdayy halyna Eyran-Turany berey, Her sagyn bir taryna kapir-musulmany berey, Seyr kylyp baky§yna Balhy-Badah§any berey, Kylayyn men bu jahany sana gurban, bari gel! §ahyr soyginin gaksiz giiyjtine yokarky yaly baha bermek bilen, ya§laryn biri- birlerini jan-dilden soyiip, biri-birinin hormatyny saklap ya§amaklaryny arzuw edipdir. Mollanepesin soygi lirikasynyn yene-de bir hasiyetli ayratynlygy optimizmi, yagny ruhubelentligidir. §ahyryn adyndan gyky§ edyan liriki gahryman hig wagt ruhy gokgiinlige dii^meyar, ykbalyn kegliginden nalamayar. Yogsa bolmanda, gyzyn «dolan ay» yaly jemaly, «ol genji-kani» saklap yatan azdarha dek saglary, ok bolup tene sanjylyan kirpikleri, badam gabaklary, gyrmyzy dodaklary ony Meznun dereja eltip, janyny koydiiryar. Hyrydaryny «bilbil eylap, ozuni giil eylan» gelnin saglary zynjyr bolup oralyar, nazinin ody synasyny kiile owiiryar, bagryny suw edip eredyar: Bizi bilbil eylap, oziin giil eylap, Saglaryn boynuna selasyl eylap, Naz odundan istihanym kill eylap, Soz balyndan bagrym suw eden gelin... Emma bu yagdaylary a§yk yigidi gaygy-gama batyrmayar, gayta ona ruh beryar. §ahyr soyginin §ular yaly siiyji ezyetlerini suratlandyrmak bilen, soygi diylen mukaddes duygyny harlamazlygy, ona gynlakay, yiirekden cemelesmekligi ya§lara maslahat beripdir. Mollanepesin soygi lirikasy ya§ay§a, ertirki giine umyt bilen garayan liriki gahrymany orta gykardy. 01 §ahdagyk, ruhy belent, ykbalyndan razy. ^'iinki onun

219 koniil beren soygiilisi hanlaryn-§alaryn gorsem diyip arzuw edip yoren gyzy. §ahyr “Hayrana galar” diyen fygrynda soyginin §atlyk ge^mesi, gozelligin gonezligi, ynsan yiireginin kuwwaty bolmalydygyny gocme obrazlar arkaly anladyp, romantik ruhubelentlik bilen yar jemalynyn tarypyny seyle jemleyar: Nepes, tarypladyn yaryn jemalyn, Yel degip goterdi yiizde desmalyn, Hak bermi§ ozalda ona ykbalyn, §alar gorsem diyip armana galar. Mollanepesin belent hyjuwly poeziyasy bar. Sahyryn soygi lirikasynyn yokary hyjuwlylygy ynsanperwer hem ruhubelent hasiyetlerinden gelip gykyar. Eger- -de ol ynsan mertebesini hemme zatdan yokary goyup, onun giiyjiine ynanmadyk bolsa, §ygyrlary §eyle jo§gunly yanlanmazdy, gaygy-gussaly e^idilerdi. Eger-de §ahyr ya§ay§a, ynsanyn ertirki giiniine ruhubelentlik bilen bakmadyk bolsa, onda ol go§gularyny belent hyjuw bilen doredip bilmezdi, olar gaygy-gama gorne^en, terkidiinya eserler bolup gykardy. Go§gularyn yokary hyjuwlylygyna sebap bolan yene bir yagday, elbetde, §ahyryn tebigy talantydyr. Mollanepesin soygi lirikasyny diizyan gosgularynyn ugdantutma ahlisi diyen yaly belent ahen, yokary hyjuwlylyk bilen sohbete ba§layar. Mysal iigin, “Sowdugim” gosgusynda gyzyn gork-gorkmegi turuwba§dan: “Husnun haznasy berpadyr, Yagty jahana sowdugim” diylip, diinyanin ahli barlygyna denelse, «Hayrana galar» gosgusyndaky «Yar sallanyp bag igine girende» - ilkinji setirlerde bilbiller sayramasyny goyyar, perwa- nalar ganatyndan ayrylyar: Bag igine yar sallanyp girende, Bilbiller sayramaz, hayrana galar. Ke§t edip, sergemen iizre yorende, Ganatdan ayrylar, perwana galar. Yokary ahen, hyjuwlylyk sahyryn «Sowdiigim» gosgusynda-da, «Hayrana galar» go§gusynda-da, aslynda, beyleki eserlerinde-de ilkinji setirlerdaki belent- lik sygryn sonraky bentlerinde-de dowam etdirilyar. Kabir gosgularda (“Kakar”, “Owadan gelin”...) ol barha gtiyglenyar. Mollanepesin soygi lirikasyna mahsus bolan yokary hyjuwlylyk-jo§gun, inge suratke§lik-obrazlylyk, dramatizm-dartgynlylyk yaly ozbolusly sypatlar birle§ip, in esasy hasiyetli ayratynlygy kemala getiryar. 01 hasiyet romantikadyr. Roman- tika sahyryn doredijilik hyyalynda, arzuwynda yasayan durmusdyr. Mollanepesin go§gularyndaky romantik goz oniine getirmeler, hereketler, arzuwlar juda goggiinli

220 suratda bolup, ka pursatlar, hatda bolmajak yagdaylara, yagny fantastik ahwalatlara genii baryp yetyar. Mysal iigin, sahyr “Kakar” gosgusynda: “Gordiim, ay dogmady, bagty garadyr, Giil uklady diydim, bagry yaradyr, Yyldyzlar dogmazlar, bu ne garedir? Yar yskynda bakyp, al asman kakar” diyip yazsa, “Hayrana galar” §ygrynda: “Ay nurdan ayrylar, Giin gokden ugup, Yyldyzlar kararsyz gar tarap gogiip, Saky mey getirer, erenler igip, Olar ah gekerler, zamana galar” diymek bilen, ay-yyldyzlaryn dogmandygyny, Gtiniin gokden ugup gidendigini geper beyan edyar. Ayy nurdan ayran, yyldyzlary dogdurmadyk, Giini gayyp eden, erenlere mey igirip, ah gekdiryan, umuman, bolmajak zatlary bolduryp yoren gudratly gtiyg-ynsan soygiisi we ol soygini bagy§ eden gyz! Mollanepes soyginin gudratyny we a§yk yigidin gaksiz yhlasyny, mizemez wepasyny suratlandyrmak iigin §olar yaly romantik obrazlary doredipdir. Gosgularyh goggiinli romantikasy, birinjiden, sahyryn doredijilik fantaziyasynyn baylygyndan, ylhamynyn agirtli- ginden habar beryar. Ikinjiden, Mollanepesin kalbynyn ylham baylygyny ya§laryn bagtyyar bolmagyna, ya§aysyn yhlas hem soygi bilen dolup-da§magyna bagy§ eden ynsanperwer adam bolandygyny tassyklayar. Owtit-nesihat temasy. Mollanepes ozunin pahim-payhasyna, yiti syngylyga yugrulan lirikasy bilen turkmen klassyky edebyatynyn taryhynda owiit-nesihat, didaktiki temanyn gunnur we hertaraply islenmegine mynasyp gosant go§updyr. Ynsanlaryn ynsanlyk mertebelerini saklap, sagdyn jemgyyetgilik gatnasykda bolmaklary iigin sahyryn one siiryan ideyalary bay durmus tejribesine, ullakan adamkargilige esaslanyar. 01 owiit-nesihat hasiyetli lirikasynda adamlaryn agzybirlikde yasamagyny, das-towerekden, oz бу-igerilerinden habarly bolmaklaryny, ar-namysy gorap gezmeklerini maslahat beryar. Mollanepesin owiit-nesihat, ahlalcy sygyrlarynyn in meshurlarynyn hatarynda «Ner gezgin», «Ansa» gosgularynyn atlaryny tutmalc bolar. «Ner gezgin» atly go§gusy tiirkmen klassyky poeziyasynyn in kamil eserlerinin biri. Bu ajayyp gosgyny §ahyryn dowiirdesleri soyiip yat tutupdyrlar. 01 bizin §u giinki giinlerimizde-de turkmen jemgyyetgiliginin ahlak olgeglerini anladyan eserlerin biri bolup, oz gymmatyny saklap gelyar. Sygryn «Kyrk yyl maya gezingan, biitin bir yyl ner gezgin» setiri bolsa aforizme owrulip, halkyn arasynda ya§ayar. 01 gogme manyly obraz. Onun manysy kesekinin minnetini gekip, ba$ga birinin hyz- matkari, guly bolup kyrk yyl yasanyndan, ynsanlyk mertebani saklap, merdana bir

221 yyl у aganyn gowudyr diymekligi anladyar. Sahyr «Ner gezgin» gosgusynyn birinji setirinde: «Konltim, sana nesihat: gezsen, serbe-ser gezgin» diymek bilen, konliine, yagny oz-oziine yiizlenmek arkaly oziini hem maslahatgy, hem maslahaty dinleyji hokmunde getiripdir. Oz-oziine nesihat etmek gegmi§ edebiyatda in i§ledilen edebi usuldyr. §u usul arkaly engeme ahlaky owiit-nesihatlar aydylypdyr. Mollanepesin «Konltim» diyen sozunin hem anyrsynda go§gyny okayan her bir adam ya-da adam lar diylen yuzlenme saklanyar. Go§gy «...gezsen serbe-ser gezgin» diymek bilen, ilkinji setirinde erkinligin, merdanalygyn adamlary bezeyan hasiyetlerdigini nygtap, §ol kysym ya^amaklygy maslahat beryar. Adamlaryn hemi§e mertebesini belent saklap, sagdyn duygy- dii§unjeli, du§man bilen barly§yksyz, mahlasy, adam §ekilli ya§amaly diyen pikirini §ahyr a§akdaky setirlerde geper beyan edipdir: Ganym bilen garjassan, dayym mu§ty-per gezgin, Gezsen diinya ytiziinde, dowam taze-ter gezgin, Kyrk yyl maya gezingan, butin bir yyl ner gezgin. Mollanepes adamlaryn agzybirlikde ya§amaklaryny arzuw edip, ara diizen agzalalygy ortadan ayyrmak ugrunda galy§mak her kimin ynsanlyk borjudyr diyen ideyasyny: “Iki adam uru§sa, oter yaly yol berme, Birisine gep berip, ol birine al berme” diyen setirlerde malim edyar, arabozujylyk yaly yaramaz gylyklardan da§da dur- maklyga gagyryar. §ahyr ynsan mertebesi baradaky sohbedini: “Owwal adamdan gagma, gagsan asla el berme, «Jan aga, oztin bil» diyip, her nakese yalbarma” diyip, dowam etmek bilen, etjek i§ini oylany§yp, seljerip etmekligi, durnuklylygy, her bir bolar-bolmazyn onunde boyun burmazlygy nesihat edipdir. Mollanepes dowrtinin sosial-densizligini, bay-stiythorlaryn hile-pirimlerini, parahorlugyny berk yazgaryp, olar kysym adamlar bilen gatna§ykda bolmazlygy, her bir meselede den- -du§undan, dost-yary.idan kem bolmazlygy wagyz edipdir:

Nepes, hig bir kem durma, deni-dusu, dost-yardan, Pul tapmasan goterme, nakes bilen suythordan, Her dilande gam basar, konltiii dolar gubardan... Her bir setiri akyl-payhasa, durmu§ tejribesine eylenen «Ner gezgin» go§gynyn wagyz-nesihatlary dine turkmen ya§laryna dal, eysem ahlumumy adamzada degi§lidir. §onun iigin §ahyryn bu go^gusy adamzat gymmatlyklarynyn biri bolup, hemme dowurde oz ahmiyetini saklap gelyan eserdir. 222 «Ansa» diyen go§gy owiit-nesihat, ahlaky meseleleri has gini§leyin §6hlelendiryan sygyr. 01 gepergilik babatda-da oran kamil eserdir. Bu go§guda Mollanepesin gin diinyagaray^y we towerekleyin sowady oz beyanyny tapypdyr. Sygyr haywanat diinyasinden tymsallar getirmek arkaly ynsana mahsus bolan gylyk-hasiyetleri ussatlyk bilen yiize gykarmagyn hotdesinden gelip bilipdir. 01 owtit- -nesihatynyn has tasirli hem ynamly bolmagy iigin, halk nakyllaryna ozbolusly gemele^ip, olaryn mazmunyny §ygryna sindiripdir. §ahyr «Tow^ana dogdyk depe» diylen halk nakyllarynyn ideya-mazmunyny:

“Jerenin balasyn baksaii, bejersen, Suw yerine §eker-§erbetler bersen, Horegne giil berip, bir giini gorsen, Watandan el gotar, gol sesin ansa” diyip, oziige beyan etmek bilen, her bir haywanyn oz ya§ayan, 6wreni§en yerinin ozi ugin hemme zatdan gowudygyny nygtayar. §eylelikde, bendiii tymsalyndan ynsan oz dogduk diyaryny hemi§e soymelidir diyen didaktiki maslahat one stirttlyar. Go§gynyn sonraky bir bendinde bolsa “E§ek semrese, eyesin deper” diylen nakyl ulanylyp, ynsan gylyk-hasiyetleri syngylyk bilen agylyp gorkezilyar. §ahyr haywa nat diinyasinden ikinji tymsaly getirip, her bir haywanyn oziine mahsus bolyan hasiyetinin bardygyny nygtayar, ondan many gykarmaklygy bolsa §ygry okan adamyn oz ygtyyaryna galdyryar:

Gula dowlet gelse, bilmez agasyn, Nakyldyr: har semrar - deper eyesin, Kyrk gillede gorsen donuz gagasyn, Biikiirdi urar gagarjul sesin ansa.

Kyrk gille-gy§yn in sowuk dowri. U§emesin diyip donzun jojugyna jul atmakgy bolsan, gagar gider. 01 jul atynyp yyly ya§anyndan julsuz sowukda ya^anyny gowy goryar. Bu-donuzlara mahsus hasiyet. Olar yag^ylygy bilmeyarler. §onun iigin yag§ylygy yag§ylyk bilenlere etmek gerek, ine, §u uly mazmunly hem gun manyly didaktika iki setirde diysen obrazly beyan edilyar. Bu §ahyryn okde syngylygyndan we ussatlygyndan habar beryar. Mollanepesin okde syngylygy ynsan durmusyny, adamlaryn gatna^yklaryny, gylyk-hasiyetlerini beyan edyan bentlerinde-de a§gar yiize gykyar. §ahyr il-yurdun aladasyny etman, oz bahbidi ugin hallan atyan suythor-harsydiinyaleri: “Harsydiinya soyer tennani, maly, Bir giin bitap bolup, gitse mejaly. Doniip-deprenmage bolmasa haly, Galar garysyna, pul sesin ansa”

223 diyip, §erebeli sozler bilen pa§ etse, sonraky bir bentde terbiyesiz, goriim-go- reldesiz adamlaryn hemi§e dawa-jenjel gozlap yorendigini, emma il bahbitli bir i§e gitmeli bolsa, gitman galyandygyny; bahyl adamlaryn bolsa gysgang bolup, almaly bolanda welin gozlerinin agylyandygyny yiti syngylyk bilen beyan edip, olary berk tankyt astyna alyar: Bedasylyn konli agylar, §er diysen, Hergiz gitmez, il derdine yor diysen, Bahyllaryn jany gykar, ber diysen, Tazeden jan geler, al sesin ansa. Mollanepes «Ansa» go§gusynyn in sonky bendinde metaforik gogme manyly sohbet edip: “Nepes, sen sozlesen ulus-illerde, Bilbil §eyda bolar taze giillerde, Asal ezgil dahan igre tillerde, Ary hiijiim eylar bal sesin ansa” diymek bilen, taze guller yaly owut-tindewleri, bal yaly §irin sozleri, pahim-payhaslary halkyna bagy$ etmekligi oziinin §ahyrlyk borjy hasaplap, yokardaky ahlaky nesihatlary aydandygyny malim edyar. Dogrudan-da, halk sahyryn taze guller yaly owiisginli, bal yaly datly sygyrlarynyn asygy.

«Zohre-Tahyr» dessany

Dessanyn temasy, kop wariantlylygy. Turkmen edebiyatynyn taryhynda gornulcli orun eyelan eserlerin biri-de Mollanepesin «Zohre-Tahyr» dessanydyr. 01 dessangylyk dabinin osmegine, kamille§megine, klassyky poeziyamyzyn zanr hem ideya taydan bayla§magyna saldamly go§ant go§an eserdir. Mollanepesin «Zohre-Tahyr» dessany halk ertekisinin syuzeti esasynda yazylandyr. 01 syuzet iki sany pak yiirekli ynsanyn bi'ri-birine bolan soygiisini beyan edyan wakalardan gumalyp, ysk-soygi meselesinin adalatsyz jemgyyetdaki ornuny beyan edyar. «Zohre-Tahyr» dessanynyn erteki syuzeti turki dilde gepleyan halklaryn hemmesinde diyen yaly dus gelyar. 01 Giindogaryn hem kop halklarynyn arasynda me§hur bolupdyr. Yone bu syuzet Mollanepesin «Zohre-Tahyr» dessanyndaky yaly formada suratlandyrylman, adaty halk ertelcisi sekilde bolupdyr, wakalardyr duygy- -dti§tinjeler birsydyrgyn kyssada beyan edilipdir. Ustesine-de, umumy syuzet bir bolsa-da, ol her halkda dtirliige teswirlenip, diirli wariantly hekayat-erteki §ekilinde il arasynda yasapdyr. «Zohre-Tahyryn» bir warianty tiirkmenlerin arasyna ginden yayrapdyr. Onun irki dowiirlerden bari halkyn iginde ginden malim bolup gelendigini Mollanepesden has on ya§ap gegen beyik

224 Magtymgulynyn bu kyssa-erteki bilen yakyndan tanys bolandygy hem tassyklayar. Beyik akyldar «Soymii§em seni» atly gosgusynyn bir bendinde: “Tutmady olar diinyani, Galmady yary-yarany, Misli ol Tahyr Zohrani Soyen dek sdymii§em seni” diyip, bir wagtlar bolup gegen Zohre bilen Tahyr hekayatyny yatlayar. XVI asyrda ya§an ozbek §ahyry Sayyadynyn «Tahyr we Zuhra» atly bir poema yazandygy taryhda malim. Sayyadynyn bu eserleri mesnewi, yagny iki setirli §ygyr formasynda yazylan gaklanja poemadyr. Onun syuzeti-de gaty gysga bolup, onda kop wakalar- -epizod anyk berilmeyar. Edebiyat taryhynda «Zohre-Tahyr» erteki syuzetini dessangylyk formasynda i§lap, wakalary gini§leyin beyan edip, gahrymanlary obraz derejesinde janlandyryp suratlandyran yeke-tak §ahyr «y§k miilktinin §asy» Mollanepesdir. Bu syuzet des sangylyk dabine layyklykda kyssa (proza) bilen sygyr (poeziya) gezekle§dirilmek usulda agylyp gorkezilyar. Dessanyn proza boleginde personazlaryn gatna§yklary, hereketleri, sahyryn yagdaylary, wakalary beyan etmeleri; poeziya boleginde bolsa gahrymanlaryn ruhy dunyasi, wakalara, biri-birlerine garayy§lary suratlandyrylyar. Dessanyn kyssasyndaky wakalar bilen §ygyrlaryndaky duygy-dii§unjeler biri-birinin usttini yetirip, sazla§yp, eserin kemala gelmegine, §ahyryn goz onune tutan ideyalarynyn geper obrazlarda yuze gykmagyna getiripdir. Mollanepes «Zohre-Tahyr» dessanynda kalby pak ya§ ynsanlaryn y§ky duygularyny we soyginin ykbalyny beyan etmek bilen, XIX asyr yarym patriarhal-yarym feodal turkmen jemgyyetgiliginde hokum suryan adalatsyzlyklary, siitem- kargilikleri, ahli yalanlyklary pa§ etmekligi maksat edinipdir. Dessana gatna§yan halk wekillerinin usti bilen §ahyr adalatly durmus ugrunda gore^meklige nesilleri gagyryar. Yaslaryn azat soygi, ma§gala durmu§yny soygi esasynda gurmak barada edyan umyt-arzuwlarynyn hagan-da bolsa bir wagt hasyl bolmagy ugin Mollanepes «Zohre-Tahyr» syuzetini tazeden i§lapdir. §ahyr dessanyn poeziya bolegini ba§dan- -ayak ozunden yazyp, turkmen §ygyr sungatyny has-da bayla^dyran bolsa, umuman, dessany millilik hasiyeti bilen bezapdir. Bulardan ba§ga-da, halk syuzetinde §ahyryn ozi tarapyndan i§lenilen dagyn yaryly§y, Babahanyn yenli§i, a^yklaryn direli§i we beyleki epizodlar dessanyn waka taydan bayla^magyna, has gyzykly bolmagyna getiren go§undylardyr. Dessana girizilen Mollanepesin oziinin we Bossantajin obrazlary bolsa syuzetin ynandyryjylygyny artdyryp, ona anyk taryhy- lyk hasiyetini beripdir. Bir soz bilen aytsak, «Zohre-Tahyr» dessany Mollanepesin jo§gunly zehini bilen tazeden doran eserdir. §ahyryn dessany yazylandan son, halk arasynda uly me§hurlyk gazanyp, bu syuzetin hekayat-erteki gomti§i unudylmaga

15* 225 baslayar. Bu giinki gun bolsa «Zohre-Tahyryn» halk warianty arhiw materialyna owriilip, fondlarda saklanyar. Mollanepes «Zohre-Tahyr» dessanyny yazmak bilen, oz zamanasynyn meselelerini gozgap, olaryn gozgiitlerini tapmaklygy goz ontinde tutupdyr. Dessanda one siiriilyan meselelerin, ideyalaryn bimagesi zamananyn iiytgap-ozgermeginin netijesinde bizin bu giinki durmusymyz iigin taryhy yatlamalar bolup goriinyar. Ka- biri bolsa hazir hem dowam edip, ba§ga formalara-has medeniyetle§en gomii§lere gecip gitdi, olar oz ahmiyetini gacynnan gelyar. Sona gora, Mollanepesin hyzmatyna hem gegmi§in nukdaynazaryndan, hem hazirki zamanyn derwayyslyklaryn- dan baha bermegimiz gerekdir. §ol hyzmatlaryn in gorniiklileri sahyryn Babahan, Gara batyr we sulara menze§lerin obrazlarynyn iisti bilen mal-miilktin adalatsyz hokmurowanlygynyn gorkezilmegidir; Zohre, Tahyr, Sahyhuban yaly obrazlar arka ly halkyn arzuw-hyyalyny beyan edilmegidir; Moysepit serdaryn, Kamarylzamanyii obrazlary arkaly bolsa halky adalat ugrundaky gorese gagyrmagydyr. Mollanepesin «Zohre-Tahyr» dessanyndaky geper obrazlaryn kopiisi il iginde seyle meshurlygy gazanyp, halkyn giindelik durmu§yna garylyp-gatylyp gitdi.

Annagyly? Mataji (1822- 1884)

Mataji, gez dwtit bile, Abray alawer at bile, Bag§ylar ytipek tut bile, Bilbil yaly hen getirer.

XIX asyr tiirkmen edebiyatynda oz doredijiligi bilen gorniikli yz galdyran lirik §ahyrlaryn biri-de Matajidir, 01 sada dilde dii§ntikli, geper doreden eserieri bilen Turkmenistanyn ahli kiinglerinde tanalyar. Matajinin geper dtiziilen, adamlaryn watangylyk duygularyny wasp eden gun ideyaly eserleri indi bir asyr dowamynda halkyn dilinde yasayar, bag§ylaryn repertuaryny bezeyar.

Matajinin omri we doredijiligi

Annagylyg Mataji Asgabadyh etegindaki Ko§i obasynda 1822-nji yylda dayhan masgalasynda eneden dogulyar. Matajinin kakasy Amanmuhammet hem ilat ara synda tanalyan adam ekeni. 01 dayhangylyk bilen me§gullanypdyr, toylarda orta gykyan palwan hem gepe geper adam bolupdyr. Annagylyg sahyryn gyn ady bolup, Mataji onun edebi lakamydyr. Matajinin yasan dowriinde durmus-ya^ayys adamlaryn jemgyyetde tutyan omuna garap, birnagesine “bay”, “beg”, “han’ diyen yaly lakam beren bolsa, bimagesine “ga ryp”, “yetim” diyen yaly lakam beripdir. Emma §ol dowrun Annagylyg yaly pro- 226 gressiw adamlary oziinin hor-homsy yasayandygyny, kemsidilyandigini nazarda tutup, ozlerine ozleri lakam goyupdyrlar. Annagylyjyn oziine “Mataji” (matag-eli gysgalyk) diyen lakamy saylap almagy agyr durmu§ bilen berk baglany§yklydyr. Miinlerge beyleki zahmetkeslerinki yaly, Annagylyjyn hem giizeran dolandyrysy gaty agyr bolupdyr. 01 ozunden uly dogany Sapargylyc bilen yaslykdan yetim galyp, oglanlykdan gorguli durmusy ba^dan gecirmeli bolyar. Bu iki dogan oglanka- lar-da, yigit gykansonlar-da gijesi-giindizi diyman zahmet gekseler-de, only durmu§ gormandirler. Olar hemi§e gaygy-hasrat bilen giin gegiripdirler. Bu giin doya-doymaz iysen, ertanin; don tapsaii telpegin; telpek tapsaii, garygyn... hyllallasy §ol dowiirde garyplary sandan cykarypdyrlar. Garyplar nace sypayy, mylakatly, gowna- gyk, akyurekli bolsalar-da, guzeranyn agyrlygy olary basmarlapdyr. Annagylyg ozunin adamkargilik mertebesiniii artykmaclygy bilen garyplaryn gowniinden turupdyr. Emma gurpsuzlyk men diyen yigidin isleg-arzuwynyn amala asmagyna yol bermandir. Agyr durmu§, onun ustesine-de jemgyyetciligin adalatsyz kada-kanunlary dine adamkargilik duygy esasynda emele gelen soygi meselesinde- de Annagylyjy omurboyy zeyrenmage mejbur edipdir. Sonun iigin hem Mataji:

“Men bu giin matam tutup, Mataji goydum adyma, Perwana dek pyrlanyp, peyker yanardy oduma, Her zaman yhlas bilen ismi dti§erdi yadyma, Ayralyga doze bilmen, zary-zar elden gider” diyyar. Sundan son Annagylyjyn yorgiinli ady Mataji bolyar. Matajinin ylym derejesi yokary bolmandyr. 01 kone dowriin sholastik ylmyny oba mekdebinde alyar. Emma bu ylmyn durmusa goz yetirmage yeterlik daldigine diisiinen Mataji oz ylym, sowatlylyk derejesini artdyrmak maksady bilen, kopsanly kitaplary erjellik bilen okayar, olardan oztige netije gykaryar. Seylelikde, Mataji ozunin gozyetimini has gineldyar. 01 oz dowriinin progressiw pikirli adamlarynyn biri bolup yetiryar. Muny Matajinin kopsanly §ygyrlarynda yoredyan pikirleri-de tassyk edyar. Mataji giizeranyny ozunin gol zahmeti bilen dolandyrypdyr. 01, esasan, ekin ekip, bag yetisdirmek bilen me§gul bolupdyr. Sahyr dayhangylyk lcari bilen birlikde, edebi doredijilik i§ini hem dowam etdiripdir. Matajinin masgala durmusyny gurmak iigin gowiin bereni edepli-erkamly gyz Annagiil bolyar. Mataji §ol gyza bagyslap, “Bagyn guliine”, “Gyzyn”, “Sagyn”, “Dilber”, “Gozel”, “Mahrim alan yar” diyen yaly birtopar sygyr duzyar. Emma Annagiil bilen masgala durmusyny gurmak Mataja ba^artmayar. Annagiili ozunin tanamayan bir adamsyna durmusa gykarypdyrlar.

227 Mataji 1884-nji yylda Ko§i obasynda aradan gykyar. Ony Kosinin ilersindaki gonamgylykda jaylayarlar. Matajinin bas ogly bilen iig gyzy bolyar. Onun iki ogly ilat arasynda ginden tanalyar. Olaryn biri Molladurdy §ahyrdyr (1859-1922). Olaryn beylekisi - Oraz mammet (1867-1956) Tiirkmenistanda grazdanlyk ursy yllarynda turkmen hal kynyn azatlyk ugrunda alyp baran goreslerine aktiw gatnasan adamlaryn biridir. Orazmammet turkmen zahmetkeslerinden yetiren progressiw adamlaryn ilkinji tap- gyrlaryna degi§lidir. Orazmammet 1956-njy yylda aradan gykyar. Matajinin nebereleri ha?ir Kosiide we Asgabadyn toweregindaki obalarda yasayarlar.

Matajinin lirikasy

Mataji edebiyat meydanynda oziinin birtopar liriki gosgulary bilen tanalyar. Onun bizin zamanymyza gelip yeten sygyrlary diirli temada diiziilipdir. Olarda wa tangylyk, dayhangylyk, owiit-nesihat, ysky-1 iriki tema has ginden §6hlelendirilyar. §ahyryn doredij iliginin esasyny bolsa onun soygi lirikasy tutyar. Progressiw tiirkmen §ahyrlary diirli temalara degisli eserler yazmak bilen bir likde, goniiden-goni oz iilkelerini, yasayan yerlerini wasp edip hem eserler dore-

228 dipdirler. Yone §ahyrlaryn watangylygy barada giirriin edilende, olaryn dine §u hili go§gularyny almak yeterlik bolmaz. XVIII-XIX asyr tiirkmen §ahyrlarynyn eser lerinde watangylyk meselesi diirli temalaryn iisti bilen coziilyar. Watanyn peyzazy, baylyklary, §ahyryn zahmetke§ adamlara bolan garayy§lary beyan edilende bolsa, bu tema has aydyn islenyar. Mataji bu temada yazan go§gularynda oz watanda§larynyn we ulkesinin asudalykda ya§amagyny, garassyz bolmagyny, ykdysady we medeni taydan osmegini arzuw edipdir. Oz ulkesinin gahryman, edermen yigitlerine, on barmagyndan dur dokulyan gelin-gyzlaryna, yurdun baylygyna, tebigatyna guwanypdyr. §onun bilen birlikde zametke§ halkda watana bolan asylly soygi duygusyny terbiyelemage gal§ypdyr. Matajinin watan temasynda yazan eserlerinin arasynda “Onda bar” diyen §ygry gorniikli eserlerin biridir. Halk rowayatlaryna gora, sahyr bu ?ygryny du§man elinde yesirlikde wagty diiztipdir. Mataji oziinin “Onda bar” diyen §ygrynda mahriban yurduna bolan guwanjyny, onun yaz paslyny suratlandyrmaga galy§yar. Tebigat baylyklary sahyry jo§duryar, gosgynyn ilki iki setirinde gojaman daglaryn ya§yl mahmala burenendigini, olaryn aylaw-aylaw yollarynyn bardygyny §ahyr seyle beyan edyar: Ya§yl owsiip ala dagyn degresi, Aylanyp cykmaly yollar onda bar. Sahyryn watangylyk duygusy bigak goterilip, ol oz yurdunyn adamlaryny dabaralandyryar, olaryn durmu§y soyyan adamlardygyna guwanyar. Tebigatyn yaz paslyndaky gozel gomii§i §ahyryn towerege, adamlara bolan garay§yny-da oziine tabyn edyar: ...Geyinip gykarlar mahmal, begresi, §eyle §ahandazly iller onda bar. Mataji tebigaty suratlandyranda, bulutdan gykan Giiniin gok otluga, daglara oz nuruny bolluk bilen segyan, mylayym §emalyn owsiip, diirli otlaryii al-ya§yl gullerin yakymly ysyny getiryan pursadyny adamyn gowniini goteriji, ony josduryjy pursat hasaplayar: Gayalary yalkym atar her gende, Yakymly §emallar owsiip her gunde... Matajinin dowriinde we ondan onki dowiirlerde-de tiirkmenlerde ata, onun durmu§da tutyan omuna uly tins berlipdir. Birinjiden, atlar du§man bilen sowe§ edilende, turkmen yigitlerini goldan bolsa, ikinjiden, hojalyk iginde ulanylypdyr, iigiinjiden, toy-meylisin dabaraly we satlykly gegmeginde ilata toma§a berijilik hyzmatyny hem yerine yetiripdir. Mataji tiirkmenlerin osdiirip yeti§diryan ahalteke atlaryna guwanyar. Olary oz yurdunyn uly baylygy, halkynyn §6hraty diyip hasap edyar:

229 ... Atylan ok yaly barar her kanda, Qaparman, gyl boyun mallar onda bar. Matajinin dowriinde onun ya§an obasynyn ckcrancylygy dine dag gesmelerinden gelyan suw bilen kemala getirilipdir. Sahyr gesme suwunyn ekerangylykda tutyan ornuny §eyle beyan edyar: Dag ba§yndan §aglap iner ge§mesi. Gormedige kyndyr muniip-du§mesi, Yakyn geldi miwelerinin bi§mesi, Her elde §erifan guller onda bar. 01 oz yurdunyn tebigy gurlu§ynyn gozelliklerine guwanypdyr. “Muntip-dus- mesi kyn” dag gayalary, olardan sag lap inyan ge§me suwlary, bayyrlary, diizliikleri bezeyan giilleri, miweli baglar §ahyryn goziine eziz goriinyar. §ol sebapli hem: .. .Bulutlar jo§ urup, kop yagsa baran, Daga-da§a uran siller onda bar” diyen yaly setirlerde Matajinin ekerangylyk iigin ge§me suwunyn yetmezgilik edyandigini hem-de kop ygallyk, yagy? bolsa, zahmetkes halkyn daban azabynyn petijeli bolmagyna komek edyandigini goz oniinde tutyan bolmagy-da miimkindir. Matajinin “Onda bar” diyen §ygrynda yoredyan pikirleri onun oz tilkesini, ya§ayan yerini soymek, ona guwanmak yaly watangylyk duygularyn jo§gunly beyanydyr.

Dayhangylyk temasy

Matajinin doredijiliginde dayhangylyk temasy gorniikli orunlaryn birini tutyar. (^iinki ol dayhangylygy gowy bilyar, ozi-de giizeranyny dayhangylyk etmek bilen dolandyrypdyr. On Tiirkmenistanyn dag etegindaki etraplarda dayhangylyk bilen me§gul bolyan garyp hojalyklaryn esasy ekinlerinin biri bugday bolupdyr. Muna bagyslap, Mataji “Bugday” diyen ajayyp go§gusyny doredipdir. Matajinin “Bugday” diyen dortlemesinin sol dowiir dayhanlarynyn umumy yagdaylaryny owrenmekde-de uly ahmiyeti bar. Mataji “Bugday” diyen gosgusynda hasyl almak iigin edilyan aladanyii, gekilyan zahmetin, goriilyan hysyrdynyn oran kopdiigini, onun dayhandan yzygiderli, irginsiz zahmeti talap edyandigini gorkezip, §eyle yazyar: Das-yakyndan malyn guydiip, Gatnawyn kan gelip-gidip, Elmydam enjamyn edip, Suw berer men gysdan, bugday.

230 Bugday ekmegin primitiw tarlerini, eki§de ulanylyan giiyjiin ejizdigini, giindeki ekilyan yerin oran ujypsyz bolup gykyandygyny a§akdaky setirler aydyn gorkezyar: Ujallap pelin ba§yna, Tohum goyberman dasyna, Berk tutup, yaby-go§una, Giinde ekdim iicden, bugday. Matajinin ozi dayhangylyk bilen me§gul bolany iigin, bugdayyn eyyam gy§dan gom-gok maysa bolup, kok urmagyny amatly hasap edyar. Seyle gogeren bugdaya yaz yag§ynyn oran onat tasir edip, onun boy almagynda, hasyllylygynyn artmagyn- da innan ahmiyetlidigini ayratyn belleyar. Seyle yagday, elbetde, dayhanyn ruhuny goteryar: Baran yagar diiybiin ezip, Gowniim seyran eder gezip, Ba§ hanadan ba§yn diizup, Gok salar sen da§dan, bugday. Mataji bugdayy gallanyn beyleki g6mii§lerinden ahmiyetli hasap edyar. Galy- berse-de, dayhanyn yedi aylap geken zahmetiniii netijesinde alnan bugday hasylyny dunyanin in bir onat zatlarynyn biri hokmiinde suratlandyryar: Mataji diyr, diinya genji, Yedi ay dayhan guwanjy, Yag§y diyrler ma§, biirtinji, Kem dalsin hig a§dan, bugday. Sahyryn yasan dowriinde tiirkmen halkynyn giizeran dolandyry§y oran pes yagday da bolupdyr. Matajinin ya§an yerlerinde, yagny Kopetdag etegindaki etraplarda suwun kopusi, hasylly yerlerin esasy bolegi ayry-ayry baylaryn ygtyyarynda eken. Zahmetkes halkyn kop bolegi bolsa solaryn yerini ekip bermek bilen giizeran goriipdir. Ekspluatator synp ekerangylyk bilen me^gullanan zahmetke§lerin esasy bolegini oziine elgarama edipdir. I§ maly, yeri, suwy bolmadyk ya-da ujypsyz yerli dayhanlar dine ag olmezlik maksady bilen, ekspluatator synplaryn agyr hyzmatyny yerine yetirmage mejbur bolupdyrlar. Netijede, zametke§ halkyn alyn derini sagyp ondiiren oniimi hakim gatlagyn doymaz-dolmaz holtumyna giripdir. §ol dowiirde adamyn jemgyyetde tutyan omy-da dine mala, miilke, bayly- ga garalyp kesgitlenipdir. Mataji “Har bolsa” sygrynda oz ya§an jemgyyetindaki sosial densizligi, hokiim siiren adalatsyzlygy,adamyn mertebesini peseldyan diizgiini sckillendirmage synanysyar. §ahyr zahmetkes halkyn barlylar synpyna garaslydygyny, hatda yigit nage edermen, gayratly bolsa-da, zatsyzlyk, garyplyk zerarly ekspluatator synplara boyun burmaga mejbur bolyandygyny beyan edende,

231 halk kopguliginin §eyle yagdaya perwaysyz garamayandygyny hem aydyar. Matajinin aytmagyna gora, bergidar, borgdar, hakim gatlagyn kerebine gola§an adam hemi§e igini gepledyar, ony gaygy-alada basyar: Ribahora boyun eger, Diinyade yigit har bolsa. Ba§yna miin pikir yagar, Garyp dii§iip, borgdar bolsa. Kone dowiir malyn-pulun dowri bolany iigin, jemgyyetgilik meselesini gozmage dine barly synp wekilleri ygtyyarly ekenler. Emma garyp nage akylly, pikirli bolsa- -da, jemgyyetgilik meselesini gozmekde onun sozi asgerilmandir. Garyp dayhanyn malsyzlyk-pulsuzlyk zerarly durmu§da tutyan ujypsyzja omy, pahimine gulak sa- lynmayandygyny, onun kemsidilen gozgyny ya§ay§y Matajini gynandyryar: Ger zybandan dur sagar, Du§man diirli aybyn agar, Den-da§y goriinmez, gagar, A§ bile suwga zar bolsa. Mataji oz dowriiniii tiiys mal-miilk, emlak dowriidigini, hemme meselaniii akylly-hu?lulyk ya-da adamkargilik bilen dal-de, dine baylyk bilen goziilyandigini,adalat diyen zadyn malyn-pulun giiyjiine boyun egendigini anlapdyr: Ar yagsysy arza geler, Hyzmatynda yiiwrtip-yeler, Begzadalar bende bolar, Golunda narse bar bolsa. Mataji oz dowriinin densizligini, adalatsyzlygyny dine bir beyan etmek bilen gaklenipdir. Adamlaryn biri-birinden tapawutly ya§ayanyna-kimsinin bay ya-da garyp, kimsiniii atly-abrayly ya-da sansyz-sajaksyz ya§ayanyna goz yetiripdir. Onun “Otendir” diyen §ygry dini ahenli bolsa-da, sol dowrun diirli-durli adamlarynyn durmu§ beyanyny, olaryn jemgyyetdaki durli omuny, ya§ay§yny, umuman aydanda, §ol jemgyyetin yagdayyny gysgaga suratlandyryar. Emma Mataji bu §ygrynda-da zahmetke§ halkyn name iigin hor-homsy, haksyz-hukuksyz ya§ayandygy, ekspluatator synp wekillerinin kimin hasabyna bolelin yasayandygy, bu iki synpyn arasyndaky gar§ylyk barada soz gozgamayar. Dogry, ol zahmetkes halkyn tarapynda. Mataji oziinin we beyleki tiirkmen zahmetkeslermih garypgylygy, diirli kyngylyklary ba^yndan gegiryanini bilyar, ony oz doredij iliginde §ekillendirmage jan edyar. Bu meselede Mataji hem oziinden onki klassyklaryn progressiw daplerini dowam etdirmage synany§yar.

232 Owiit-nesihat temasy

Matajinin doredijiliginde owiit-nesihat temasy hem uly orun tutyar. §ahyr bu meselede onat pikirleri one siiryar. Sahyr oz watanda§larynyn yurdun bahbidi iigin arly-namysly, batyr-gayduwsyz, adamkargilik mertebesi taydan goreldeli bolmagyny islapdir. 01 batyrlary, watan ugrunda jan gekyan yigitleri, onat gylykly adam lary dabaralandyryar. Munun tersine, nalajedeyinleri, gorkaklary, yaramaz gylykly adamlary yazgaryar. §ahyr watanda§larynda adamkargilige mahsus bolan goreldeli hasiyetlerin bolmagyny islapdir. Owiit-nesihat temasynda Mataji “Gerekdir”, “Bilani”, “Yigidin” yaly birtopar ajayyp eserlerini doredipdir. Matajinin “Gerekdir” diyen §ygry owiit-nesihat hasiyetlidir. §ahyr bu go§gusynda du§mandan iistiin gykmak iigin oz watanda§laryny gayduwsyz, mert, batyr, pahimli bolmaklyga gagyrypdyr, olaryn talangy du§mana gaytawul bermek iigin hemi§e tayyn, yarag enjamynyn iipjiin bolmagyny maslahat beripdir. Yow yolugyp, yowuz myltyk atylsa, Kimi oliip, kimseleri tutulsa, Gylyg syryp, bir-birewge gatylsa, Jowher kulah, demir dony gerekdir. Mataji ur§un oliim-yitimsiz bolmayanyny bellap gegyar. Emma §ahyr olmek bilen olmegin arasynda tapawut goyyar. Onun pikirige, yigit du^man bilen aldym- berdimli sowe§de gyrada syn edip durmaly dal-de, hokman du^manyn adam giiyjiine zyyan yetirmeli. §ahyryn seyle pikiri yigitlerin sowe^jenlik ruhuny gotermage ugrukdyrylypdyr. Meydan era jenni-maglum gayrylsa, Agdarly§yp, arap atlar mayrylsa, Gog yigitler ters sowe§ip ayrylsa, Jyzasynda gyrmyzy gany gerekdir. §ahyr watanyn, ilin ar-namysy ugrunda gapylyp, “bedenine tyg ny§anynyn” dii§megini mertligin, batyrlygyn alamaty diyip belleyar: Ar boldugy ar iistiinde gapylsa, Wadasynda-ygrarynda tapylsa, Gahi-gahi dari-derman sepilse, Bedeninde tyg ny§any gerekdir. §ahyr bu sygrynda yigitleri watan goragyna gagyryp, onun asudalygyny sak lap, gowy durmusda ya§amak duygusyny iindapdir. Matajinin “Ar bilani” diyen §ygry didaktiki hasiyetde dtiziilipdir. 01 sygrynda oz dowiirde§lerini atly-abrayly bolmaga, kopgiiligin hormatyna mynasyp bolmaga gagyryar. §onun iigin hem sahyr: 233 Dayyma mii§gil kii^atdyr, I§in dii§e ar bilani... diyen setirlerinde asylly, edepli go? yigide i§in diise, onun hokman bitirjekdigini, hayys bilen yiizlenip ondan §at boljakdygyny nygtap gegyar. Mataji bu yerde “Ha tarda ner bolsa, yiik yerde galmaz” diyen nakyla esaslanypdyr. Sahyr bu §ygrynda hem ar-namys, il-halk ugrunda da§arky we igerki du§manlara gar§y. bolan sowe^de janyny gaygyrmayan yigitleri dabaralandyryar. Seyle pikiri one siirmek bilen, §ahyr il-halkyn bahbidi iigin oz watandaslarynda watangylyk duygusyny terbiyelemek islapdir. Mataji oz dowiirdeslerinin gowy ya§amagyny, nakese gara§syz bolmagyny ar zuw edipdir. §ol sebapli hem ol i§lemekligi, zahmet gekmekligi iindeyar. §ahyr mert yigidin namarda boyun burmagyny, ba§ga birine gara§ly bolup yasamagyny yazgarypdyr. Enkamsyz nalag durandan, Namarda boyun burandan, Hasratly omiir siirenden, Yatsan yegdir gor bilani. Emma Mataji §ol dowiirde zahmetkes halkyn yylboyy geken zahmetinin reh- neti hakda, onun kimin peydasyna gidyandigi hakynda hig zat aytmayar. Matajinin “Yol bilani” diyen §ygry hem didaktiki hasiyetlidir. §ahyr bu §ygrynda dosty-dusmany tanamaklygy, du§mandan seresap bolmaklygy, hak isin tarapynda durmaklygy iindeyar. Mataji “Yigidin” diyen §ygrynda-da oz il-giiniinin bahbidini goramaklyga goniikdirilen pikiri one siiriip, edermen yigitleri taryplayar, olary watan goragyna ruhlandyryar. §ahyr sowe§e gykjak yigitlerin at-yaragynyn diiziiw bolmalydygyny, sowe§ talimini gowy 6zle§dirmelidigini nygtayar: Ey yaranlar, halayyklar, At wepadary yigidin. Geyip gyksa demir donlar, Artar hiinari yigidin. §ahyr sowe§de edermenlik gorkezen yigitlerin at-owazasynyn il igine yayrap, hormata mynasyp boljagynyn §eksizdigine guwanyar. Matajinin “Har bolsa” diyen sygrynda hem adamlara owiit-nesihat berilyar. Sygyrda adamlaryn dogry sozli bolmagy iindelyar. Yalan sozlemek adamyn adam- kargiligini yere salyan zat hasaplanyar. §onuii iigin hem §ahyr yalan sozlanden ag olenin gowy diyen netija gelyar: Ey byradar, ayma yalan, Ondan yegdir giirsne olen... 234 Yene-de §ol §ygrynyn ba§ga bir yerinde: .. Wehim kylgyl samu-saher, Du§manyn pe§e-mur bolsa” diymek bilen, du§manyn hernage giiygsiiz-de bolsa, hii§garligi, seresaplylygy elden bermeli dal, her nigik-de bolsa, du§man du§mandyr, ondan hemi§e aga bolmalc gerek diyen pikiri one siiryar. Matajinin yasan dowri tiirkmenlerin iistiine dumly-du§dan gozulyan dowiir bolupdyr. §onun iigin hem sahyryn birnage §ygyrlarynda at hakda giirriin gidyar. (giinki sowesde bedew at uly rol oynapdyr. Onun “Bedew” diyen §ygrynda ahalteke atlary has taryplanylyar. Gadymdan bari tiirkmenlerde dowam edip gelyan at idetmek, ona hormat goymak dabini goz oniinde tutup, §ahyr atyn durmusdaky hyzmatyny we onun owadanlygyny wasp edyar. Sahyr oz okyjysyny, dinleyjisini at edinmeklige meyillendirmek iigin diirli tymsallar getiryar. Meselem:

“Pellage barsan meger, gyzdan gylykly duru§yn, Yorha-yor bolsa yene tow§an kimindir turu§yn, Mysaly bady-saba, baryndan burun bary§yn...” diyen setirlerinde atyn gapysyga goyberiljek bolanda, gapyksuwaryn y§aratyna garasyp agyzdyrygyny geynap dur§uny, isle gapy§ykda, isle-de du§manyn iistiine hiijiime gegilende, bedewin yel yaly ugup bar§yny goz oniine getiryar. Seyle yyldam,onat atlaryn belli bahasynyii yokdugyny, hatda §eyle atlary elden gykarmaly daldigini §ahyr ayratyn bellap gegyar:

Toyda toynakly ba§armaz, ganatu-per bolmasa, Ger sana yolda§, meger, lagyn, kebuter bolmasa, Beglere bermen seni, yiiz maya, yiiz ner bolmasa, Olaryn ustiinde yiiki esrepi ya zer bolmasa, Gymmat etsem, bir gowtinla, miin tiimen pully bedew.

Sahyryn oz dowiirde§lerine hojalyk iigin ya-da dus?mana gaytawul bermek iigin at edinmekligi maslahat bermegi gowy zat. §ol dowiirde at edinaymek zahmetke§ kopgtiligine ba^artmandyr. Hatda kop dayhanlar ozlerinin yerini siirmek, dowek dowmek iigin, odun-gop getirmek iigin aty, ulagy baylardan, ruhanylardan kireyine alypdyrlar. Mataji oziinin owiit-nesihat temadaky sygyrlarynda oz Watanynyn bahbidini goz oniinde tutup, dowiirde§lerinin arly-namysly, batyr, soziinin ustiinde tapylyan, ki§inin minnetini gekmeyan, hatda gerek bolsa il-halk iigin janyny gurban etmage tayyn bolmagyny islapdir.

235 Y§k-soygi temasy

Matajinin §ygyrlarynyn aglabasy ysk-soygi temada yazylypdyr. Onun bu temada yazan eserlerinin arasynda “Elden gider”, “Ziilpiin senin”, “Dilber”, “Bilen barmy”, “Mahrim alan yar” yaly go§gulary has tapawutlanyar. Mataji soygi lirikasynda oz yurdunyn gelin-gyzlarynyn gozelligini, asylly hasiyetlerini, ellerinin geper hiinarini wasp edyar. Kone dowurde gelin-gyzlar din- -§erigat ady bilen durmu§yn ahli gozelliginden mahrum edilipdir.Jemgyyetcilik meselesine gatna§makda olaryn hak-hukugy bolmandyr. Hakim gatlagyn wekilleri, ylayta-da ruhanylar ayal-gyzlaryn hukugyny basgylamakda yslam dinini tutaryk edinip, dine yokary gatlagyn maksadyna layyk wagyz-nesihat yoredipdirler. Bularyn tersine, Mataji ayal-gyzlara durmu§-ya§ay§yn bezegi, gog yigitlerin we- padar yolda^y hokmunde garapdyr. §u sebapli hem Mataji ayal-gyzlara uly hormat goyyar, oz okyjysynda ayal-gyzlara durmusdaky tutyan ornuna baha bermekde, adamkargilik duygusyny doredyar. Mataji azat soyginin tarapynda durupdyr (“Menzar bagyii guliine”). 01 oziinin soygiilisini wasp edende, onun nazik duygulary go§gy setirlerini jo§a getiryar. Mataji mag§ugyn mertebesini has yokary goteryar, onun edep-ekramyny, gylyk-hasiyetini, gork-gormegini dabaralandyryar. Gumanymdyr bag Eremnin perisi, Aydylmaz waspynyn miiiiden birisi, Ey yaranlar, sozlerimnin duriisi, Hayyp, giiftar olmaz §irin diline. Mataji oz soygusine wepaly bolmak, yiirekde beslan soygini tutanyerli dowam etmek, soyginin garkandakly yolunda ba§yny dik tutup, erjellik bilen gitmek barada asylly pikir yoredyar: Sagdyyu-Seypelmelek denizde akar, A§yk Perhat ala daglary yykar, Leyli diyip Meznun gollere gykar, Rowan boldum §olar gezen goliine. Soygi hakda Mataji nage asylly pikirler yoretse-de, sol dowriin jemgyyetgilik diizgiini, azat soygi beylede dursun, hatda soygi hakda agyz yarmaga-da mumkingilik bermandir. Sol sebapden hem kone dowrun sahyrlarynyn eserlerinde kopleng diyen yaly umumy at ( Ayperi, Dilber, Gozel, Owadan...) ya-da aylawly syrly bellikler bolupdyr. Matajinin doredij iliginde hem §u hili yagdaya du§mak bolyar: “Elip” med, “dal” astyn, “nuna” howala, “Kabe” otur bolar, “lamdan” son lale, Mataji diyr, ismi yeter kemala, Katip yazar galam alyp goluna. 236 ya-da “Dilber” diyen go§gusynda: “Sayyllykda satasdym, bu sowdaga men yeser, Serpilmedi serimden deraz boldy derdeser, “Elipge” med goymaly, “dalga” zir, “nunga” ziber, “Kabe” otur “lam” sakin, ismin alsalar habar, Namyii diyip yyglasam esitgil zary, dilber” diyyar. Bu setirlerinde §ahyr oziinin ya§lykda soyen gyzy Annagiiliin adyny arap harplary bilen anladyp, adyny “Giil” diyip iiytgedibrak beryar. Matajiden onki dowiirde-de, onun dowriinde-de, erkin, azat soyginin §ahyrlar tarapyndan wasp edilmegine, taryplanmagyna garamazdan, ekspluatator synp wekilleri din-§erigat ady bilen azat soyga yol bermandirler. Soygi meselesine gezek gelende, Matajinin hut oz §ahsy durmu§yny goz oniine getirsek, onda onun maksadynyn basa barmandygyny anmak kyn dal. Muny su- but etmek iigin §ahyryn “Elden gider” diyen §ygryna salgylanmak yeterlikdir. “El- den gider” sygrynda sahyr dowriinin naletli diizgiininden zeyrenyar. §ahyryn bu §ygrynda kone dowurde azat soyga yol berilmandigi, zahmetke§ halkyn garyplyk zerarly oz isleg-arzuwyna yetip bilmandigi aydyn goriinyar: Namydaram, nadeyin men, namys-ar elden gider, Nury didam, nukta hallar, zulpi tar, elden gider, Ayyp kylman, ey yaranlar, namydar elden gider, Gozlerimnin row§eni bikarar elden gider... Kone dowurde dine bir Mataji dal, eysem miinlerge yigitler we gyzlar oz soygiilisi bilen ma§gala durmu§yny gurup bilmandirler. Bu §ygryii haysy bir bendini okasan-da, Mataji yaly miinlerge zahmetke§ yigitlerin dowriinin diizgiininden,ya§ay§yndan zeyrenip, yiiregi dagly otendigini goz oniine getirmek bolyar. Matajinin “Dilber”, “Bilen barmy” diyen §ygyrlary hem soy§en yiireklerin ayralyk oduna sezewar bolup, ahy-zar geki§lerini beyan edyar. Mataji soygi meselesine degi§li engeme eserlerinde ya§laryn nazik duygularyny oyarmaga, halkyn isleg-arzuwyny dogrugyl suratlandyrmaga, oz halkyna asylly hyzmat etmage gal§ypdyr. Matajinin ulanan go§gy formalary we gepergilik seri§deleri onun eserlerinin mazmunyny aydyn beyan etmage, pikiri has aydyn I a^dyrmaga komek edipdir. Bu bolsa tiirkmen halkynyn arasynda §ahyra uly hormat doredyar. Matajinin halk tara pyndan soyiilyandigini, onun doredijiligine hormat goyulyandygyny “Gyzyn”, “Belli sagyn”, “Ziilptin senin”, “Dilber”, “Ayperi”, “Bozan barmy”... diyen sygyrlarynyn bagsylaryii repertuaryndan du§meyandigi gorkezyar §ahyryn doredijiligi tiirkmen aydym-saz sungatyny has-da bayla§dyrdy.

237 Matajinin doredijiligi, onun ahmiyeti hakynda giirriin edilende, sahyryn dowurde§i we obada§y meshur Hally bag§ynyn hyzmaty barada hem aytmak yerlik- lidir. Hally bag§y Anna ogly (1859-1943) K6§i obasynda oniip osen, ya§an okde sa zanda bolupdyr. Saz ussady Hally bag§y Matajinin doreden eserlerinin bimagesine saz doredip, aydym edip aydypdyr. Onun doreden sazy esasynda Matajinin eser leri gin halk kopgiiligine yayrap, hazirki dowre gelip yetipdirler. Mundan ba§ga- -da, §ahyryn eserlerinin bizin dowrtimize gelip yetmeginde halk bilen bir hatarda onun §ygyrlarynyn birentegini yatdan bilen Orazmammet aganyn we beyleki yalcyn garyndaslarynyn hyzmaty uludyr. §ugaka genii Matajinin doreden eserleri birnage gezek (1940,1943,1954,1962, 1975) ne§ir edildi. Bu bolsa zahmetke? halkyn oz milli medeniyetini soyyandiginin, Mataja hormat goyyandygynyn subutnamasydyr.

XX ASYRYN BA§LARYNDA TURKMEN EDEBIYATY

Bu dowiir hem tiirkmen edebiyatynyn giillap-osen dowiirlerinin biri boldy. Tiirkmen halkynyn arasynda ginden tanalan birnage §ahyrlar doredi. Olar sosial- jemgyyetgilik yagday, soygi we s.m. barada birnage eserler doredipdirler. Bular Dowletmammet Balgyzyl, Kormolla, Molladurdy, Bayram sahyr, Durdy Gylyg, Mollamurt yaly §ahyrlardyr. Olar oz edebi doredijilikleri bilen milli edebiyatyn gin manydaky meydanyna gykyp bilipdir: «Bibi» (Dowletmammet Balgyzyl), «Tiiyi buyraja» (Molladurdy), «Arynyn», «Gole dawasy» (Kormolla) we ba§galar. Gylygdurdy §ahyr, Numyyaz §ahyr, Annamyrat §ahyr yalylar bolsa oz yasan yerinden uzak da§lykdaky tiirkmenlerin arasynda ongakly tanalmandyr. Bu dowiirdaki turkmen §ahyrlarynyn hig biri-de Magtymguly, Kemine, Seydi, Zelili, Mol lanepes yaly ylymly we jahanke§de §ahyr bolmandyr. Olaryn diinya du§tini§leri- -de Tiirkmenistanyn da§yndaky dal, eysem onun igindaki syyasy yagdaylara goz yetirislcri-de yonekey, yiizley bolupdyr. XX asyryn baslarynda Tiirkmenistanda eyyam sosial-demokratik guramalar, rewolyusion pikirler durmu§yn orta gykaran tazelikleri hokmiinde yayrayar. Emma tiirkmen §ahyrlary oz eserlerinde Tiirkmenistanyn ykdysady, syyasy yagdaylary bilen bagly bolan duypli tazelikleri, dowriin talaplary bilen utga§an progressiw jemgyyetgilik pikirlerini kopgiilige yetirip bilmandir. §eyle-de bolsa, bu dowriin §ahyrlarynyn sosial densizligi, adalatsyzlyklary pa§ edyan eserleri, sygyriary gonuden-goni turkmen durmu§yna degi§lidir. Dowletmammet Balgyzyl, Kormolla, Durdy Gylyg, Mollamurt, Bayram sahyr, Gylygdurdy §ahyr, Hally §ahyr, Numyyaz §ahyr we ba§galar turkmen nusgawy edebiyatynyn daplerini dowam edipdirler. Olar sosial-tankydy temany i§lemckde turkmen edebiyatyny kabir tazelikler bilen

238 bayla§dyrypdyrlar. Bu tazelik, esasan, durmu§a has yakyn durmaklykda nusga edip alynyan gorniisleri takykla§dyrmakda yiize gykyar. Her halda XX asyryn basyndaky tiirkmen edebiyatynda ideya taydan-da, beyan edis tarleri, go§gy dtiziili§ formasy jahetden hem turkmen nusgawy §ygryyetinin guygli tasiri bu dowriin sahyrlarynyn edebiyata girizen tazeliklerinden yokarda duryar. Meselem: sorag-jogap, aydy§yk gorniisinde gosgy diizmek halk doredijiliginden ba§lap, nusgawy sahyrlarymyza genii peydalanylan beyan edi§ tarlerinin biridir. Bu tar bilen Magtymguly-da oz pikirlerini («Habar ber, seyledir») orta atypdyr. Beyan etmegin bu gornii§inin Mol- lanepes-de, Zelili-de peydalanypdyr. Edil §u hili gorniisde pikiri beyan etmek XX asyryn basyndaky kabir beyleki turkmen §ahyrlarynda bolsy yaly, Bayram §ahyryn «01 namedir?» diyen eserinde hem ulanylyar: 01 namedir mydam bahar yazy dek, 01 namedir yortar yiiwriik tazy dek, 01 namedir boker korpe guzy dek, Elmydam bagynda bokiip durupdyr?

01 gowniindir mydam bahar yazy dek, 01 pikirdir yortar yiiwriik tazy dek, 01 ytirekdir boker korpe guzy dek, Olinga bagynda bokiip durupdyr... Bu eserden getirilen yokardaky bentlerde pikiri beyan etmegin formal tarinde, hatda ayry-ayry setirler boyunga hem Magtymguludan asla da§la§ylmayandygy mese-malim gomiip dur. Emma §eyle mysallar XX asyryn baslaryndaky sahyrlaryn nusgawy sahyrlara gorniis, beyan edi§ tarleri jahetden dine bir eyermeklik dal, eysem oykiinendiklerini-de gorkezyar. Asakdakylar yaly degi^meler bolsa olaryn ideya-mazmun taydan-da nusgawy poeziyanyn daplerine wepaly bolup galyan- dyklaryny subut edyar. Bayram §ahyryn «Tiileri bar» go§gusynda §eyle setirlere du§ gelyaris: Men bir nazli peri gordiim, Sayrar §irin tilleri bar. Aklym hayran bolup durdum, Ter synaly gollary bar.

Galam dek gyylan ga§lary, Hiinji dek diizlen di§leri, Siinbul dek syya saglary, Ak yiiziinde hallary bar... Eysem Mollanepesin asman-zemini, dini-imany, diinyadaki ahli zady ziilpiinin bir taryna baglap goyyan gozelinde seyle hasiyet, seyle sypat yokmy? 239 Mollanepes hem taryplayan gozelinin §eyle sypatlaryna guwanyar. Onun guwanjy has sahyrana setirde beyan edilip, okyjynyn yiiregindaki in inge tarlara tasir edyar. XX asyryn basyndaky §ahyrlar bu temada ozlerinden onki ya§ap gegen tiirkmen §ahyryndan tapawutly artykmaglyk gazanyp bilmandir. Emma seyle diyildigi XX asyryn basyndaky tiirkmen edebiyatynda hig bir hili 6zbolu§lylygyn yok diyil digi daldir. XX asyryn basyndaky tiirkmen sahyrlarynyn arasynda has ginden tanalyan edebiyat wekilleri hokmiinde Dowletmammet Balgyzyly, Molladurdyny, Bayram sahyry, Kormollany, Durdy Gylyjy, Mollamurty agzamak bolar.

Durdy Gylyc (1886- 1950)

Durdy Gylyg demirgazyk Turkmenistanyn Gorogly (Tagta) etrabynyn Bedirkent obasynda 1886-njy yylda diinya inipdir. 01 yany iki ya§yna yetende, mama keseline ugrap, gorejinden ayrylyar. Da§ky dunyanin gozelliklerini gormekden mahrum bo lan Durdy garrylaryn giirriinlerini, rowayatlaryny nebsewurlik bilen diiilapdir. Bu yagday bolsa onda ya§lykdan poeziya bolan soyginin doremegine sebap bolupdyr. 01 giirriinleri, bag^ylardan e§iden ertekilerini, aydymlaryny derrew yat tutupdyr. §ahyr 25 yaslaryna yetende, bir gozi yorejek yoluny gala saygarmaga baslayar. Ine, §ol wagtdan hem il-giiniin halany bolup, halkyn arasynda sahyr hokmiinde tanalyp baslanyar. Durdy Gylyg, takmynan, 1912-nji yyldan Koneiirgeng, Gubadag taraplarynda oziini tanadan Gajar bag§y bilen hyzmatdaslyk edip baslayar. Durmu§ yagdaylarynyn menze§ligi olary biri-birine yakynlasdyrypdyr. Gajar bag§y kopleng Keminanin, §abendanin, A§ykynyn we beyleki kabir sahyrlaryn eserlerini aydym edip aydar eken. Gajaryn aydan aydymlaryny, §ol sanda «Giil-Bilbil» dessanyny yatdan owrenen Durdy Gylyg tiz wagtdan bagsy, dessangy hokmiinde oziini tanadypdyr. 1915-nji yylda Durdynyn kakasy Gylyg aradan gykyar, garynda? doganlary bolsa Jtineyit hanyn garakgylarynyii gazabyna ugrap, oleni oliip, galanlary gaggak bolup gidyar. §ahyryn oziini bolsa halk eklap saklayar. Turkmen halkynvn edebi mirasyny ginden ozlesdiren Durdy Gylyg 30 yaslaryna baranda 6zba§dak doredijilik isine ba§lapdyr. Onun ilkinji §ygyrlary ayal-gyzlar hakynda bolupdyr. Onun «Tumarly» (1916), «Omriin yanan, zaya, gelin» (1916), «Oguljan» (1917), «Yakdyn, gara gozli gelin» (1918),... yaly §ygyrlary bize ge lip yetdi. Durdy Gylyg bu §ygyrlarda nusgawy §ahyrlarymyzyn daplerini dowam etdiripdir hem oziige osdiiripdir. 01 bu §ygyrlarynda ayal-gyzlaryn agyr halyndan soz agyar. Durdy Gylyg oziinin garyp, bagtsyz gahrymanlarynyn gozelliklerini, adamgylyk mertebelerini oran tasirli beyan edyar, sonun iisti bilen-de okyjylarda ayal- gyzlary hormatlamak duygusyny terbiyeleyar. Turkmen nusgawy §ahyrlary oz eser-

240 lerinde ayal-gyzlar barada hokum stiren adalatsyzlyklara tankydy garayyslaryny malim eden bolsalar, Durdy Gylyjyn «Amansoltan» sygryndaky: Bayyn siimiiklisine bilin gugdurma, Hayp sen dek gyza, har, Amansoltan yaly setirlerinde onun ayal-gyzlar meselesine synpy nukdaynazardan gemeiesmage synanysyandygy anlanylyar. Durdy Gylyjyn irki doredijiliginde «Jykyr» (1918), «Esekli» (1918), «^atma» (1919) sygyrlary ayratyn orun tutyar. §ahyr 1917-nji yyldan onki turkmen dayhanlarynyn durmusynda hali-§indi du§ gelip duran wakalary saylap almak bi len, garyplaryn guzeranynyn oran agyr bolandygyny sypatlandyryar. Bu eserler goraymage durmusy temadan doredilen adatdaky giilktili §ygyrlar yaly duyulsa- -da, patriarhal durmusyn suratlaryny birkemsiz janlandyryar. Bu s?ygyrlarynda halkyn gowniigokgiinlikden nam-ny§an yok. 01 «Jykyr» sygrynda yylboyy gekilen zahmetin netijesinin ujypsyzdygyny oran jaydar yansylayar. Masden-a «yagsy» aldyk, bir doyup icdik, Kiinjiiden alanmyz gowurga gosduk... Bu sygyrlaryn tigiisinde-de yansy hem kinaya duyulyar. 01 Hywa hanlygyndaky han-beglerin, urug-tire bastutanlarynyn ozara pyssy-pyjurlyklary zerarly zahmetke^lerin tozandygyny oran dogry sypatlandyryar. Sahyryn pas ediji setirleri synpy du§manlaryn ytireginden ok bolup gegyar. Ony yzarlap baslayarlar. 01 Garagumdaky garwalaryn arasyna gagyp baryar, ol yerde alty ay bolanson, Asgabada gelyar. Ko§i obasyndan oz garynda§laryna yollan hatynda §ahyryn Hywa yurduny taslap gaytmagynyn sebapleri oran aydyn gorkezilyar. Durdy Gylygda go§gynyn onunden onun doreyi§ taryhy barada gtirrtin bermek dessury bar. 01 «Tumarly», «Esekli» we beyleki birtopar eserlerinin onunden onun doredili§i barada maglumat berilyar: «Esek muniip bir yere gidenimde, bir uly koliin iistiinden geldim. Ayagyndan aylanayyn diysem da§ eken. Ozalam atly gegen eken diyip suruberdim. E§ek diyen haywanyn suwa girende durubermek hasiyeti bar eken. Arryk e§ek suwun ortasyna baranda, ayagy laya batdy. Men hem «hyh» diyip, ger§ine diirtenimden yatyberdi. Itin guni bilen laydan siiyrap gykardym. §ol bimaza e§ege aydanym». Durdy Gylyjyn doredijiliginde kyssanyn yokarda aydyly§y yaly dine bir esere giri§ roluny oynaman, onun birtopar gosgulary mazmun tarapdan birikdiryan hallca §eki 1 inde ulanylysynda-da dus gelyaris. §ahyryn bagsygylyk edendigi, onun kabir dessanlary yerine yetirendigi bize bellidir. Ka yagdayda sahyr oz eserlerini yerine yetirende-de dessangylyk karini ulanyar. Mysal iigin, «Catma», «Ho§ indi», «Perim», «Doneyin», «Gyz», «Bal gyzy», «Agam, Atajan size» we sun a menzes gosgulary sahyryn kyssa bilen gaty^dyryp aytmagy kigirak bir dessany yatladyar.

16* 241 Edebiyaty halkyn durmusy bilen utgasdyrmakda Magtymguly we beyleki nusgawy sahyrlarymyz tarapyndan adilen uly adimler Durdy Gylyjyn doredijiliginde dowam etdirilyar. Onun §ol yyllarda doreden eserlerinin in gowularynyn mazmuny halkyn durmusy bilen berk baglanysykly boldy. 01 eserlerinin maglumatlaryny halkyn durmu^ynda hali-§indi du§ gelip duran wakalardan aldy. 1917-nji yylyn on yanynda ayal-gyzlaryn hukuksyzlygy, ondiiriji giiyclerin oran pes halda bolandygy, urug-tire bastutanlarynyn, ayratynam, Hywa hanlarynyn, din wekillerinin garyplary ezisi, seylelikde, olaryn giizeranynyn tozduryly§y §ahyryn eserinde, esasan, dogrugyllyk bilen gorkezilipdir.

Dowletmammet Balgyzyl (1854-1912)

XX asyryn baslaryndaky turkmen edebiyatynyn gorniikli wekillerinin biridir. 01 hazirki Esenguly etrabynda yasapdyr. Dowletmammedin edebi lakamy Balgyzyl ekeni. Dowletmammet oz dowriinin sowatly adamy bolupdyr. 01, esasan, carvvacy- lyk bilen mesgullanypdyr. Dowletmammet marekesoyer, ^ahdacyk, sazanda, bag§y adam eken. Dowletmammet Balgyzyl edebiyat meydanynda ozunin otuza golay ysky-liriki go§gulary bilen tanalyar. Onun doredijiliginde ahlak-didaktiki ahendaki eserler-de esli orun tutyar. Balgyzylyn soygi lirikasy dine bir onun yasan yerinde dal, eysem Tiirk menistanyn diirli kiinjeklerinde hem uly hormata eye bolupdyr. Ayratyn-da sahy ryn «Sowdiigim», «Owadan», «Gowntim seni», «Aranyzda», «Konliim son у», «Doneyin», «Bibinin», «Ayrylmadymy?» yaly eserleri bagsylaryn repertuarynda soygiili aydymlaryn hatarynda hormatly orunlary eyeleyar. Dowletmammedin «Dildar iigin», «Gelin», «Soziinden», «Gollaryn mana», «Arzyhan» yaly engeme liriki gosgulary-da geper gykypdyr. Bularda sahyr tiirkmen gelin-gyzlarynyn hakyky kesbini oziige doredipdir. Balgyzyl turkmen edebiyatynyn go§gy diizii§ tehnikasyny onat ozlefdiripdir. Emma XX asyryn ba§ynda yasan tiirkmen sahyrlary yaly, ol hem sol nusgawy edebiyata duypli tazelik girizmandir. Yone Dowletmammedin soygi lirikasynda taze-taze kesplere, sekillendirmelere has yygy-yygydan du§ gelmek bolyar. Gelin- -gyzlaryn sekilini janly suratlar iisti bilen bermage gemele^mek bu sahyryn liri kasynda hasiyetli ozboluslylygy yiize gykaryar. Onun turkmen sygryyetine gosan go§andy-da §u ugurlar bilen baglanysyklydyr. Meselem: Sallanyp gykdy sayadan, Ak golun hyna boyadan, Biri ak yiizli owadan, Birisi ondan uz gelyar. (« Gyz gelyar») 242 Bu setirler eyyam bir bitewi suraty goz ontinde dikeldyar. Ine, bu yerde sayadan sallanyp gykan iki gozelin biri-birinden owadan goriinyandigi wasp edilyar. Dowletmammedin oz sozleri onun goluna dutar alyp, sazandarlyk-bag§ycyiyk edendigini tassyklayar: Yigitlik bir yanar ot, Oglanlara oyun-baz. Dowletmammet zar aglar, Dilinde soz, golunda saz. («Saz») §u setirlerden-de gornii^i yaly, Balgyzylyn gosgulary sazlasykly, kespli gurlu§y tayyndan tiirkmen saz-sungatynyn, aydymyn edebi tekstlerden edyan talaplaryna has yakyn duryar.

Bayram §ahyr

Bayram sahyr Balkan dagynyn golayyndaky Gargyjyk ce^mesinin boyunda eneden bolupdyr. 01 watangylyk, soygi, ahlak-didaktiki, sosial-durmusy temalarda gosgular diizupdir. 01 go§gularda Watan we onun peyzazy, ilatyn garwacyiyk durmu§y onat suratlandyrylypdyr («Saglap iner biirgiitleri», «Daglar»). Bayram sahyryn ilki yazan eserleri tematiki taydan Katibinin (Oweztaganyn) sygyrlaryna kybapdasrak gelyan bolsa, gosgularyn taryhyny ilki kyssada beyan etmekde Durdy Gylyg, Kormolla, Hally sahyra yakyn. Onun sygyrlarynda tiirkmen halk doredijiliginin, nusgawy §ahyrlarymyzyn tasiri belli bir derejede oz ornuny eyelapdir. Haysydyr bir sahyr bilen garsylykly aydysyk, dialog formaly gosgular hem Bayram sahyixla kop du§ gelyar. §u sygyrlarda (sowal-jogaplarda) ol dii§iinmesi kyn bolan ya-da manysy ikugly soraglary bermeyar. Tebigatda, halk arasynda hali-§indi du§ gelyan zatlardan mysal alyp, dinleyjini pikirlenmage mejbur edyar. 01 bu ahende «Nedir», «Durupdyr»... go§gularyny doredipdir. §ahyr «Eyranyn». («Giirgenin») go§gusynda: “Ahunlary dawa diyip gezerler, Para berseii §erigaty bozarlar” diymek bilen, ol yerdaki azgyngylyklary, para bersen ak zada gara diyyan kazy- -kezzaplaryn pyssy-pyjurlyklaryny yazgaryar, ruhany wekillerinin yslam dinini zahmetkesleri ezmek iigin gural hokmunde ulanyandyklaryny, yeri gelende, ony kor kopiige satyandyklaryny pa§ edyar. Bayram §ahyr «Gyrat», «Melanin» yaly go§gularynda tiirkmen halkynyn yyn- dam, gozel atlaryny wasp edyar. Olary elden gidermezlik nesihat berilyar.

243 Durmusy temada yazylan gosgularynda sahyr garyplaryn yagdayyny, agyr giin-giizeranlaryny, isleg-arzuwlaryny beyan edyar, olara duygudaslyk bildiryar. Omiirboyy atly, ozi pyyada bolan Bayram §ahyr: “Aydayyn garyby tiikenmez dertde, Ah cekdi yiiregi doly garybyn. Oba gogse, oyi galyp yurtda, Yalnyz e§ek bolar maly garybyn.

On§uk iigin barar baylara dada, Birin ika dakyp salarlar oda” diymek bilen, halk iigin birmenzes bolan tipiki hal-yagdayy, garyp-pukaralaryn pikir-hyyallaryny hakyky suratlandyrypdyr. §ol dowiirde halkyn yagdayy agyr bolupdyr. Yurtda aglyk hokiim siiriipdir. Paty§a hokiimeti agyr salgyt salmak, uru§ iigin adam toplamak bilen, garyp- batraklaryn durmuslaryny kynlasdyrypdyr. Nagilelik barha artypdyr. Sol sebapli ezilen dayhanlar, belli njaksat esasynda bolmasa-da, tayyarlyksyz, ozakymly he reket edyarler.

Kormolla

Kormolla - Suhanberdinin yaslygy Dasoguz sebitlerinde gegyar. Onun kakasy Owezberdi aga garyp bolup gtin-giizeranyny dolandyryp bilmanson, onat durmus gozlap, ilki Mara, son Sakargaga gogup baryar. 01 omriini dayhangylyk bilen gegiryar. Owezberdi aga oz dowriiniii sowatly adamlarynyn biri bolupdyr. Kor molla 23 yasynda iki gorejinden mahrum bolyar. Sondan son halk arasynda ona Kormolla lakamyny dakyarlar. 25 ya^larynda §ygyr diizmage baslayai'. 01 owgiili odalary, yiti, duzly satiriki hasiyetli gosgulary bilen tapawutlanyar. Sahyryn seyle hasiyeti we kesbi barada giirriin edip, A. N. Samoylowig hem bu barada ajayyp jiimleleri aydyar. Kormollanyn eserleri soziin doly manysynda Sowet dowriinde owrenilmage baslandy. Kormollanyn omri we doredijiligi baradaky gymmatly maglumatlary bi ze kabir okuw kitaplarynda, A. Kekilow, G. Gurbansahedow, A. Gowsudow, K. Sa- lyhow we ba§galar tarapyndan yazylan makalalarda hem dus gelyar. Kormollanyn eserlerinin oz wagtynda doly tapylmazlygy, galyberse-de, §ahyryn oziinin hem eserlerini timarlasdyrmak maksady bilen uytgedip duryandygy sebapli, onun «Gole dawasy» diyen eseri («Ад, Gotan argyn», «Golanin dawasyn agmaga gelin» diyen yaly) kop gornii§lidir. Kormolla barada makala yazan awtorlaryii kopiisinde onun zahmetke§ halkyn gowniinden turyan, agalyk ediji synpyn wekillerini tankytlayan satiriki eseri barada

244 giirriin berilyar. Qiinki §,ahyryn satiriki eseri yerli ekspluatatorlaryn gowiinlerinden turmandyr. Kormolla «Ад, Gotan argyn», «Gulhan soltanymyz», «Guyruk gitdi, gor- diinmi?» diyen yaly sygyrlarynda aggoz, parahor, mugthor argynlaryn pyssy-pyjurlyklary, eden-etdilikleri beyan edyar. §ahyryn «Gole dawasy» diyen eserinde asakdaky waka barada giirriin berilyar. Birinin granly diiwiingegi yityar. Bir palgy ony gole yuwdan bolara gemeli diyip toslayar. Bir gole ony yuwdanmys diyen wagyr oba yayrayar. Diiwiingek yitiren adam: «Golani oldiirmeli» diyip, argyna yiiz tutyar. Golanin eyesi: «Ony golanin iyendigi belli dal, yok, men golami oldurip bilmerin» diyip, nagilelik bildiryar. 01 golanin dawasyny gozmek maksady bilen yiiz tutulan oba argynlary, koprak para almak iigin dine oz bahbitlerini arap, diiwiingegin «dtiwnimi» goziip bilmeyarler. Sol sebapli Kormolla eserde hakykatyn hatyrasyna dal-de, gara ne- bisleri iigin ylgasyp yoren, para alyp, kiselerini galnatmak ugrunda isc gosulyan aggoz oba argynlarynyn, polkowniklerin, generallaryn, kazy-kelanlaryn iistiinden giilyar. §ahyr: “Uly ile i§ boldy bir yeke gole, Rumystan gelsin, inlisi bile” diymek bilen, dasary yurt wekillerini hem bu dawany «gozmage» gagyryar. Yokary synpyn wekillerini i§ onarmazlykda, adalatsyzlykda, nalajedeyinlikde, nebisjenlikde ahli ile masgara edyar. Kormolla «Guyruk gitdi, gordunmi?», «Gahar dona giren Gulhan soltanymyz» diyen yaly sygyrlarynda: Argyn bolmaz Han gokgadan, Cepbeden, Hudayym saklasyn bu bihepbeden. Hatjykguly nepyag dokiip otlalyn, Bile otlap, onsan senem yatlalyn.

Berdi Kerbabayew (1894- 1974)

XX asyr tiirkmen edebiyatynyn gorniikli wekili Berdi Kerbabayew oziinin gin hem koptaraply doredijiligi bilen tiirkmen halkynyn ruhy niedeniyetinin osmegi iigin saldamly go§ant go§an yazyjylaryn biridir. B. Kerbabayewin yarym asyra ser uran edebi doredijilik, jemgyyetgilik i§i tiirkmen edebiyatynyn osii§ taryhy bilen jebis baglany§yklydyr. Turkmen edebiyatynda realistik prozanyn ajayyp nusgalaryny doretmek bilen birlikde poeziyamyzyn, milli dramaturgiyanyn osmegi iigin hem onun eden hyzmaty az daldir. Berdi Kerbabayew 1894-nji yylyn 15-nji martynda Ahal welayatynyn Tejen etrabynyn Ama§agapan obasynda orta dayhan ma^galasynda eneden bolyar. Geljek- 245 ki yazyjynyn cagalyk dowri kone ttirkmen obasynda gegyar. §ol yyllary yatlap ol “Yoly yoran yener” atly yol yazgylary zanrynda doreden eserinde seyle yazyar: “Men on ya§larymdadym. Bizin oz obamyzda mekdep yokdy. Kakam meni basga bir obadaky tan§ynynka eltip taslady. Sol obada ici zeyli garanky yerdolede mekdep bardy. Onun ortasynda ug gat diisegin ustiinde gal sakgally, ala selleli, gi§ik molla otyrdy. 01 oz yanyndaky siiyniip yatan gigar gybyklary tayly gezek eline alyp, olary saldarlap gorerdi: uzyn gybygyn ujy awa gyzan arslanyn guyrugy yaly, tarp-tarp edip yere degerdi. Biz mollanyn toweregine tegelenip, goke diisiip, tozana bulasyp, yapyrylyp oturardyk. §oI gybyklardan gorkymyza, bizin sesimiz iiyn alysdyrmazdy, hatda atgaytarym meydana-da yeterdi. Okayan zadymyz arapga bolany ugin, name diyip gygyryanymyza hig birimizin akylymyz-da gatmazdy. Ag§am буе gelip okanymyzda hem name diyyanimize, name samrayanymyza dusiinmezdiler”. Ine, seyle yagdayda B. Kerbabayew arap dilinin grammatikasyny oz igine alyan dini kitaplary okamagy oba mollasynyiikyda owrenyar. Emma onun ne oz ene dilinin grammatikasyndan, ne edebiyatdan, ne-de beyleki umumy arap bilimlerin- den dii§iinjesi bardy. Sonra Turkmenistanda arap elipbiyinden latyn grafilcasynyn esasynda diiziilen taze elipbiye gegmek baradaky dowlet reformasyny gutlap yazan sygrynda ol arap grafikasynyn esasynda yazuw-bozuw owrenmegin gaty kyndygy- ny §eyle bellap gegyar: Kabir yerde “bale” yerine “yak” gykyp, (^endan yarym “gayy” demlap, “jay” edyar. “Gaty” dasyn ” gany” josup, ters akyp, “Qaydan” yasap, iig-dort gatly “jay” edyar. Oba mekdebinden son B. Kerbabayew oziinin bilimini medresede dowam etdiryar. Ilki ol Tejen, Kaka, sonra Buhara medreselerinde birnage yyl okayar. §ol yerde ilkinji gezek umumy bilimlerin ba§langyjy bilen tany§yar. Zehinli- lik, ukyplylyk B. Kerbabayewe gylsyrytnly arap yazuwyny ep-esli derejede onat ozlesdirmage, §eyle hem arap,pars dillerini owrenmage yardam edyar. Gtindogaryn beyik $ahyrlary Nowayynyn, Fizulynyn, Sagdynyn, Hafyzyn we ba§galaryn atlary, eserleri bilen tanysyar. Olaryn eserieri bilen tanysmak B. Kerbabayewin oniinde §ygryyetin biitin gozelligini agyar, dii§iinjesinin we gozyetiminin ginelmegine yar dam beryar, tiirkmen edebiyaty bilen gyzyklanmagyna howes doredyar. B. Kerba bayew yaslygyndan turkmen bagsylarynyn aydymlaryny, rowayatgylaryii gyzykly giirriinlerini dinlapdir. $unun bilen birlikde, kone mekdepde okap, sowatly bolan B. Kerbabayew gendan yarym golyazma halynda eline dii§en halk dessanlaryny, Magtymguly we beyleki turkmen sahyrlarynyn eserlerini gayta-gayta okapdyr. Birinji jahan ursunyn dowam edyan yyllarynda patysa Russiyasynyn getle- rinde, sol sanda Turkmenistanda hem urus zerarly yiize gykan ahli lcyngylyklar ilatyn

246 zahmetkes gatlagynyn gerdenine diisyardi. Turkmen zahmetkeslerinin arasynda hem narazylyklar yiize gykyar. Netijede, Tiirkmenistanyn ayry-ayry etraplarynda, §ol sanda Tejende hem 1916-njy yylda gylsyrymly yagday doreyar. Sol yagdaylar sebapli B. Kerbabayew Buharadaky okayan medresesini terk edip, dogduk mekany Tejene gaydyp gelyar. Dowrun §ol cylsyrymly wakalary B. Kerbabayewin goziinin oniinde bolup gegyar. 1919-njy yylyn ahyrlarynda A^gabatda ilkinji mugallymgylyk kurslary (semi- narlary) agylyar. Yokarda bellap gegi§imiz yaly, sol wagt B.Kerbabayew Zakaspi frontunyn syyasy boliiminde isleyar. Syyasy boltimin tabsyrygy boyunga ol Tejen, Kaka etraplarynyn obalaryna gidip, mugallymgylyk kurslarynda okamaga otuza golay adam yygnayar. Bu kurslaryn okuwyna sonra gorniikli sahyr hem dramaturg bolup yetiren Garaja Burunow, §eyle hem B.Kerbabayewin ozi gatnasyar. Mundan son B.Kerbabayew biraz wagt Tejende diirli wezipelerde isleyar. 1924-nji yylyn ahyrlarynda B. Kerbabayew Asgabada “Turkmenistan” gazetinin redaksiysyna ise gagyrylyar. Redaksiyada ol edebiyat boltiminin miidiri edilip bellenyar we bu wezipede ta 1927-nji yylyn sentyabryna genii isleyar. Onun edebi doredijilik i§i hem §u yerde ba§lanyar. “Ig yene-de, ig yene”, “Istibdad zamanda”, “Nesihat”, “Gutly bolsun dayhan gazeti” yaly onlarga go§gulary bu dowiirde metbugatda peyda bolyar. 1927-nji yylda B.Kerbabayew oziinin bilim derejesini artdyrmak maksady bilen Leningradyii ( hazirki Sankt Peterburg §aheri) Giindogary 6wren is institutynyn tiirkologiya seminaryna okuwa gidyar, emma jan saglygynyn yai'amazlasmagy sebapli, okuwy doly tamamlap bilmeyar. Bir yyldan son 1928-nji yylda A§gabada gaydyp gelyar. Seyle-de bolsa, onun Leningradda, Moskwada iri medeni merkezler bilen tanysmagy, rus dilini owrenmegi, rus klassyky edebiyatyny, hazirki zaman yazyjylarynyn eserlerini okap ugramagy onun doredij iliginin osmegine uly komek edyar. Yazyjy Leningraddan gaydyp gelenden son, “Tokmak” zurnalynda edebi boltimin miidiri bolup isleyar we doredijilik i§ini gin gerim bilen dowam etdiryar. Bu yyllarda B.Kerbabayew “Gyzlar diinyasi” (1927), “Dakylma” (1928), “Yaz mowsiiminde bir gozel” (1929), “Kepan dodak” (1929) yaly iri liro-epik poemalaryny, “Hiisgarlik”, “Sana yaran mana-da yarar”, “Aglyk” hekayalaryny, “C’arsa guda” (1928), “Turkmenistan 1916-njy yylda” powestlerini doredyar. Berdi Kerbabayewin yigriminji yyllar bilen otuzynjy yyllaryn sepgidinde doreden eserlerinden in §owly gykanlarynyn biri onun “Amyderya” poemasydyr. Bol suw, mes toprakly turkmen sahralaryny-Garagumy suwlulandyrmak bizin halkymyzyn asyrlar arzuwydy. Bu yyllarda giinesli ulkamizin diirli yerlerinde iri suwarys kanallary, suwarys desgalary gurlup baslandy. Su uly gurlu§yklary eserden synlayan sahvr tiirkmen halkynyn Jeyhunyn bol suwuny Garaguma akdyrmak, goliistanlygy giilzarlyga owiirmek arzuwynyn-da amala asjakdygyny baryp otuzyn- 247 jy yyllarda duyupdy. Amyderyany agdaryp, bol hasyl almak, Turkmenistan col un i giilzarlyga owiirmek barada ynamly pikir yoredipdir. Otuzynjy yyllarda B. Kerbabayewin doredijiligi eserden-esere kamillesyar. Awtor indi irki gosgularynda edisi yaly, durmu§daky tazelikleri dine sanap, bellap gegmek bilen gaklenman, adamlaryn duygularyny aydynla§dyrmaga caly§yar, dilin obrazly bolmagyna yykgyn edyar. Gazanylan azatlyk, doredijilik zahmeti netije sinde giin-giinden gozellesyan.osyan watanyna liriki gahryman censiz-caksyz gu wanyar. Ony bir go§guda al-elwan giilli, howasy ho§tap bahara menzetse, ikinji bir go§guda agirt-agirt sahalar ayran, omtir guramajak, barha belentlige galjak gozel daragta menzedyar. Sular yaly obrazlylyk sahyryn gosgularynda sonabaka yzygider kamillesyar. Otuzynjy yyllarda Berdi Kerbabayew geper kyssa-da giiygli tins berip ugrayar. Yazyjy bu dowtirdaki proza eserlerinde ussatlyk jahetden §eyle bir kamil bolmasa- -da, eserden-esere gahrymanlaryn hasiyetlerini ostisde gorkezmage galysyar. B. Ker babayew bu yyllarda dyngysyz okayar, ylayta-da, hut oz aytmagyna gora, beyik soz ussatlarynyn dil, gepergilik stil baradaky taglymatlaryny, tejribelerini owrenyar.Ol bu dowiirde yazyjylygynyn da§yndan rus edebiyatynyn gorniikli eserlerini tiirkmen diline terjime edip ugrayar. 01 A. Gaydaryn birnage hekayalaryny L. N. Tolstoyyn “Hajymyrat” powestini, A. M. Gorkinin “Ene”, M. §olohowyn “Goterilen tarp” romanlaryny, E. L. Woynigin “Gogeyin” atly diinya belli eserini tiirkmen diline terjime etdi. Sunlukda ol, bir tarapdan, turkmen okyjylaryny diinya edebiyatynyn birnage eserleri bilen tanysdyrmaga onjeyli gosant go§an bolsa, ikinji tarapdan, ozi- -de taze bir doredijilik mekdebini gegdi. Iri planly, gylsyrymly syuzet hem kompo- zisiyaly, diirli taleyli gahrymanlara bay proza eserlerini terjime etmek arkaly yazyjy irden bari yiireginde beslap gelyan halkymyzyn taryhy gecmisi hakynda uly roman doretmek meselesine ynamly giri§di. §eylelikde, “Aygytly adim” romanynyn birinji kitaby 1940-njy yylda gapdan gykdy. Bu eser dine bir yazyja dal, eysem tutu? turkmen edebiyatyna uly abray getirdi. Beyik Watangylyk ursy yyllarynda B. Kerbabayew has hem ondiimli isledi. Eziz Watanymyzyn tisttine uly howp abanan giinlerinde ol ahli giiyjiini, talantyny, ukybyny we zehinini halkymyzy fasizinc garsy gore§e ruhlandyrmak, ahli miimkingiligi dusmany yenmage gagyrmak isine goydy. 01 §u yyllarda Turkmenistan yazyjylaryna yolba§gylyk etdi. Birnage gezek turkmen medeni delegasiyasy bilen Watangylyk ursunyn frontlarynda bolup geldi. Engeme watangylyk ideyasyna yugrulan gosgularyny doretmek bilen birlikde tiirkmen halkynyn ogullaryndan ilkin ji gezek Sowet Soyuzynyn Gahrymany diyen belent ada mynasyp bolan Gurban Durdynyn we onun sowe§jen yolda§larynyn gahrymangylygyny wasp edyan iri powest yazdy. Yazyjynyn uru? yyllarynda doreden “Aylar” (1943) poemasynda- -da, “Doganlar” (1943) dramasynda-da, “Komissar Geldiyew” (1941) ogerkinde- -de watandaslarymyzyn tylda hem frontda gorkezyan gahrymangylyklary ginden 248 gorkezildi. Onun bu eserleri §ol aygytly yyllarda halkymyzy Watana soygi, du§mana yigrenc, yen§e ynamly garamak ruhunda terbiyelemekde mohiim rol oynady. Berdi Kerbabayew §u galagoply yyllarda oziinin me§hur bolan “Aygytly adim” romanynyn ikinji kitabyny yazmagyny hem guygli dowam etdirdi. Beyik Watangylyk ursundan son B. Kerbabayewin doredijiligi has-da gin gerim aldy. 01 bu dowiirde ahli zanrlar boyunga diiypli eserler doredti. Urusdan sonky parahatgylykly zahmeti, yurdumyzda bolup gegyan mohiim syyasy-jemgyyetgilik wakalary, taze gurulyan senagat karhanalaryny, desgalary, giin-giinden rowag alyan haklaryn dostlugyny wasp edyan, uly §ahyranalyk bilen teswirlenyan “Pagtagy dostum”, “Taze yol”, “Diiyp halym”, “Garagum”, “Gurlusykgynyn aydymy”, “Ka- galka”, “Geolog Aknabat”, “Gul owser”, “Dostluk mukamy”, “Uly Balkana syyahat”, “Bahar wy§ka baryar”, “Priyomnigin oniinde”, “Ttirkmenistanym”, “Pupkin”, “Gara denzin kenarynda” yaly liriki §ygyrlar, taze durmu§a kone yama yaly bolup yelme§en yaramaz gylyklary pa§ edyan “§ahsparaza”, “Yenindedir pygagy”, “Gy- kylykgy”, “Goterim”, “Giiliip bakar goziine”, “Tohmet”, “Yaranjan”, “Parahora” yaly satiriki gosgular bilen birlikde “Aygytly adim” epopeyasyny yazyp gutardy. Berdi Kerbabayewin urusdan sonky doredij iliginde tiirkmen edebiyatyna sohrat getiren eserlerinin biri-de “Nebitdag” (1957) romanydyr. Bu eseri arkaly ussat halypa turkmen edebiyatyna yene-de birtopar tazelikler getirdi. Romanda tiirkmen nebitgilerinin in gowy sypatlaryny, giin-giinden kamille§yan halklaryn dostlugy, adamlarymyzyn tebigata erk edislerini oziinde birle§diryan gahrymanlaryn obrazynyn uly topary doredildi. Bu uly eser hazirki zaman temasyny i§lemekde, dowrun ondebaryjy adamlarynyn doly tiplesen obrazlaryny doretmekde §owly gykan roman hokmiinde hasaplandy. Roman birnage doganlyk haklaryn di linde, §ol sanda rumyn, bolgar, wenger dillerinde gap edildi. B. Kerbabayewin in tasirli eserlerinin biri-de “Myraly we Soltansoyiin” diyen eseridir. Myraly-Aly§ir Nowayy 1441-1501-nji yylda ya§ap gegen Giindogaryn beyik sahyry. 01 tiirkmen halkynyn arasynda Myraly ady bilen §6hratly §ahyr-akyldar hasaplanyar. Nowayy Soltan Huseyin Baykaranyn-teymurlar dinastiyasy dowriinde Hora- san iilkesinin sonky paty§asynyn ba§ weziri bolupdyr. Soltansoyiin Myraly bilen mekdepde okan dendu§. Myraly bilen Soltansoyiin hakynda tiirkmenlerde kop sorta sozler, rowayatlar bar. Beyik akyldar Magtymguly hem Nowaya uly hormat goyupdyr. Tiirkmen edebiyatynyn gorniikli wekili B.Kerbabayew Nowayy hakyndaky birtopar akyl-payhasly rowayatlary edebi taydan tazeden i§lap, hekaya §ekilinde yazypdyr. “Myraly we sowdagar”, “Kim on gordi” diyen hekayalarda sowdagarlerin, baylaryn hilegarlikleri, Myralynyn olary pa§ edi§i, “Pulhatyn” diyen hekayada Sol tansoyiin dowriinde Sarahs etrabynda salnan kopri, “Kim hakly” diyen hekayada Myralynyn gepde Soltansoyni yen§i gyzykly beyan edilyar. 249 “Bu-da geger” diyen hekayada Myraly oz pahim-payhasy, go§gusy bilen oziini guyudan cykardyar. Bir gezek Soltansoyiin wezirlerini gagyryp: “Size giinortana genii mohlet beryarin. §ol mohletin iginde §eyle bir soz tapyn, §ol soz meni hem satlandyrsyn, hem gynandyrsyn. Eger §ol sozi tapmasanyz, onda sizin barynyzyn hakynyz oliim!” diyyar. Wezirler nage jan etse-de, §ol sozi tapyp bilman, My- rala yalbarypdyrlar. Myraly bu soziin “Bu-da geger” diyen soz bolmalydygyny aydypdyr. Soltansoyiin olary: “Bu soz sizin agzynyzdan gykjak soz dal. Kim- den owrenendiginizi aydyn?!” diyip gyssayar. Wezirler bolsa ony Myralydan owrenendiklerini boyun alyarlar. B. Kerbabayew dine bir uly soz ussady dal, eysem gorniikli jemgyyetgilik i§gari hokmunde hem ginden tanalyar. B.Kerbabayew engeme yyllap turkmen yazyjylaryna yolba§gylyk etdi. 01 diinyade halklaryn dostlugy we raydaflygy meseleleri bilen baglany§ykly gegirilen konferensiyalaryn, forumlaryn, kongreslerin bimagesine gatna^dy, olarda bizin edebiyatymyzyn, medeniyet isgarlerinin adyndan wekilgilik etdi. Bu halkara yyg- naklarynda eden gykyslarynda, olar barada yazan makalalarynda dowrun mohiim meselelerini, halkymyzyn parahatgylykly, dostlukly maksatlaryny beyan etdi.

Hydyr Deryayew (1905- 1988)

XX asyr tiirkmen edebiyatynyn gorniikli wekillerinin biri, Tiirkmenistanyn halk yazyjysy Hydyr Deryayewin galamynyn astyndan gykan eserlerin sany ep-esli bar. Olaryn esasylary “Arzuw” (1928), “Okiingmi, maslahat?” (1929) atly liriki poema- lardan, ‘Mahri”, “Hojapenes” pyesalardan, “Ykbal”, “Harasat”, “Mukaddes ojak” atly romanlardan ybarat. Bularyn iistiine yazyjynyn dowiirleyin metbugatda gap edilen birlan-ikilan ownujak go§gularydyr publisistik makalarynam gosmak boljak. Eserlerinin sanynyn seyle bir kan daldigine garamazdan, yazyjy Hydyr Deryayew turkmen edebiyatynyn taryhynda gorniikli orun eyeleyar. Altmysynjy yyllaryn tiirkmen prozasyny “Ykbalsyz” goz oniine getirip bolmaysy yaly, bu dowiirdaki osiisleri basdan gegiren dramaturgiyamyzyn gazanan tisttinlikleri barada giirriin edilende- -de H. Deryayewin “Ykbal”, “Mahri”, “Hojanepes” atly pyesalaryny agzaman gegmek miimkin dal. Garaz, poeziya, proza, dramaturgiya zanrlarynda gowy eser ler doretmegin hotdesinden gelen Hydyr Deryayewin ady Berdi Kerbabayew, Ata Gowsudow, Beki Seytakow yaly soz ussatlarynyn atlary bilen bir hatarda duryar.

Yazyjynyn omri

Yazyjy H.Deryayew 1905-nji yylda Mary etrabynyn Egrigiizer obasynda ga ryp dayhan ma§galada diinya inyar. On iki ya§yna genii ata-enesinin elinde terbiye

250 alyp, hojalyk i§leri bilen mesgullanyar. Emma tiz wagtdan son geljekki yazyjynyn ilki ejesi, sonra bolsa kakasy aradan gykyp, garyndaslarynyn elinde galyar. Yone sunun yaly kyncylyklara garamazdan, ol bilimli bolmagyn aladasyny edyar. Ilki Egrigiizerde jeditge olcadylyan mekdepde tatar mollasynyn elinde okap, sonra 1920- -nji yylda Mary da agylan Togtamys intematyna okuwa giryar. Bu intematda bir yyl okandan son bolsa, sol yerdaki orta bilimli mugallymlary tayyarlayan turkmen Inprosynda - Magaryf institutynda okuwyny dowam etdiryar. 01 institut Da§kent saherine gegirilende-de, geljekki yazyjy onda okamagyny dowam etdiryar. Tutan- yerli okamagy netijesinde H. Deryayew bu okuw jayyny 1926-njy yylda iistiinlikli tamamlayar. Onda mugallymgylyk karine bolan ukybynyn bardygyny duyan institut yolbasgylary ony sol yerde mugallym edip alyp galyarlar. Emma Hydyr Deryayew bu gazanylan iisttinlik, alan an-dti§tinjesi bilen gaklenman, Daskentde agylan gazak Pedinstitutyna girip, ta 1928-nji yyla genii §ol yerde okayar. Bu institut Almata gegirilende bolsa, Orta Aziya dowlet uniwersitetinin filologiya fakultetinin ikinji kursuna gegyar. Bu uniwersiteti 1931-nji yylda tamamlandan son, ol Asgabatdaky dowlet Pedagogik institutyna mugallym edilip i§e iberilyar. Ta 1937-nji yyla genii bu yerde ilki mugallym, sonra kafedra miidiri wezipesinde i§leyar, ya§ nesle bilim we terbiye bermekde uly hyzmatlar gorkezyar. Emma muna garamazdan, ol 1937- -nji yylda sahsyyet kultunyn pidasy bolup, 1956-njy yyla genii azatlykdan mahrum edilyar, kyngylykly giinleri ba§dan gegirmeli bolyar. Yazyjy 1956-njy yylda akla- nyp, azatlyga gykandan son, Turkmenistan Ylymlar akademiyasynyn Magtymguly adyndaky Dil we edebiyat institutynda ylmy isgar bolup islap baslayar. 1962-nji yylda Turkmenistan Yazyjylar birle§ignin jogapkar sekretarlygyna saylanyp, 1965- -nji yyla genii §ol wezipede i§leyar. 1979-njy yyldan 1981-nji yylyn may ayyna genii Turkmenistan Yazyjylar birlesiginin ba§ edarasynyn baslygynyn orunbasary bolup i^ledi.

Yazyjynyn doredijiligi

Hydyr Deryayew hem beyleki turkmen ya§uly yazyjylary yaly, edebitymyza saliyr hokmunde gelip giripdi. Sahyryn ilki doreden eserleri yokary gepergilikli bolmasa-da, yany osiip ugran taze dowriin turkmen poeziyasynyn one gitmegine ep-esli derejede go§ant go§updy. H. Deryayewiii ilkinji eseri bolan “Qal, dutarym” atly gosgusynda onki dowiirde jebir-jepa geken garyp gatlagyn durmusy barada soz agylsa, “Amyderya” (1928), “Okiingmi, maslahat” atly liriki poemalarynda suwsuzlyk meselesi, yaragsyzlanmak meselesi dogrusynda giirriin berilyardi. H. Deryayewin “Amyderya” poemasy oz dowriinde uly meshurlyk gazandy. Awtor sonky yyllarda bu eserini gaytadan islap, syuzet yordumlaryny gineldip, gepergilik taydan has kamillesdirdi. Awtoryn sonra “Arzuw” diyip atlandyran gowriim taydan uly bolmadyk bu poemasynyn dili sada, syuzet yordumy yonekey, kompozi-

251 sion gurlu§ynda §eyle bir gyl§yrymlylyk yok. Awtor onda, esasan, turkmen halkynyn suw ugrunda goren gorgulerini, (êrkasskinin ekspedisiyasynyn helak bolsuny suratlandyrmaga galy§yar. Eseri okap cykanynda, sahyryn bu onat niyetinin basa ba- ranlygyna goz yetiryaris. §ahyrana setirlerin iginde pahim-payhasly Hojanepesin, kyngylyklardan gorkmayan (êrkasskinin bir-birine menzemeyan sypatlary janlandyrylyar. Hojanepes oz halkyny tiiys yiirekden soyyan, onun bagtly bolmagy ugrunda janyny gurban etmage tayyar, progressiw meyilli adam. 01 yanar Garagumy suwsuzlyk belasyndan dyndyrmak iigin, name etmelidigi barada kelle dowtip pikir edyar. Ahyry sol dowurde yeterlik tehniki enjamlary bolmadyk turkmen halkynyn oziinin Jeyhuny onki akymy, yagny Uzboyyn ugry bilen akdyryp bilmejegine goz yetirip, rus paty§asyna yiiz tutmagy makul bilyar. Hig bir kyngylykdan gorkman, XVIII asyryn ba§larynda (1713y.) rus paty§asy Pyotrdan komek soramak iigin yola diisyar. Onun patysanyn yanyna baranynda oziini salyhatly alyp barsyndan, ugur tapyjylygyndan okyjylaryn gowni suw igyar. 01 Pyotr birinja yerlikli deliller bilen turkmen halkynyn suwsuz horlanyandygyny, eger su meselede rus halky komek etse, muny tiirkmenlerin hig hagan yadyndan gykarmajakdygyny diisiindiryar. Her edip, hesip edip, £erkasskinin yolba§gylygyndaky ekspedisiyanyn Tiirkmenistana iberilmegini gazanyar. Hojanepes rus ekspedisiyasynyn gole gelmegini gazanmak bilen hem suw ugrundaky gore§ini bes etmeyar. 01 gayta olara, yagny yurda nabelet ruslara yakyndan komek berip duryar, kyn yagdaydan gykalga tapmagyn yollaryny agtary§yar. Galmyklaryn hakimi Akja hanyn igalysy Ka§ga doniiklik edip, (êrkasskiniii eks- pediyasyny suwsuz golde taslap gaganynda, Hojanepesin ruslara yiizlenip aydyan a§akdaky sozleri onun oz halky ugin, suw ugrunda janyny gurban etmage tayyardygyny oran onat gorkezyar.

Agyr giinde, yigit, gekme sen arman, Taparyn Hywany baglansa goziim. Mele suw ugrunda §u janym gurban, Maksadym ugrunda yekedir soziim.

Hojanepesin sozi bilen edyan hereketinin arasynda hig hili uznelik yok. 01 diy§i yaly, ekspedisiyany Hywa eltyar. §irgazy han bilen (^erkasskinin go§unlarynyn arasynda bolan gakny§ykda oziini hakyky esger yaly alyp baryar, ruslary ruhy taydan goldayar. Eger ol §irgazynyn eline diri dii^ayse, “oz hamyndan dep edilip, toyda galynjagyny bilse-de”, bir adimem yza tesmeyar. Qerkasska hanyn yara§aly diyip, hilegarlige yiiz urandygyny janyndan syzdyryp diisiindiryar. Onun nahili kyn yagdayda bolsa-da, oziini payhasly alyp barjagyny, tutan maksadyndan danmejegi- ni asakdaky setirler diysen gowy gorkezyar.

252 Diinyade islegim, myradym §oldur, Maksadym yolunda kesilsin ba§ym. Nesimi dek dabanymdan soyulsam, §onda-da goziimden dokiilmez yasym.

Ilim bilim gusap, gykardy orta, Ya oliim, ya-da suw bayragym menin. Gurban beryan suw yolunda §u jany, Salamda yetmedi yaragym menin. Biz bu setirlerde halkyn bagty ugrunda janyny orta goyan, Garagumda turk men iigin mele suwun altyndan gymmatdygyna dti§tinen gercegin yiirek giirsiildisi- ni esidyaris. Hojanepesi §irgazy hanyn nokerleri yesir alanynda, oziini aydysyndan-da mert alyp baryar, iline berlen hakyky gahrymandygyny subut edyar. Hojanepesin yesirlikden sonky hereketleri-de onun ke§bini bezeyar. Umuman, §ahyryn bu gahry manyn igki dtinyasine arala§magy basarandygyny eserde ansatlyk bilen gormek bolyar.

“Ykbal” romany

Hydyr Deryayew proza zanryna gegip, ilkinji doreden eseri “Ganly penjeden” (“Ykbal”) romany bolupdy. Bu eser turkmen prozasynda doredilen sowly romanlaryn biridir. Yazyjy bu romanyny 1934-nji yylda yazyp gutarsa-da, diirli sebaplere gora, okyjylara yetmanka, gadagan edilyar. Hydyr Deryayew adalatsyzlygyn pidasy bolup, ol azatlykdan mahrum edilyar. §eydibem, turkmen halkynyn janly taryhy gegmi§ini, garyp gatlagyn ba§dan gegiren agyr giin- giizeranyny, doz gelen mah- rumgylyklaryny, halkyn oz azatlygy ugrundaky gore§ yoluna dusii§ yollaryny ynandyryjy beyan edyan bu roman uzak yyllaryn dowamynda oz okyjylaryna malim bolman galyar. H. Deryayew azatlyga goyberilenden son, 1957-nji yylda romany tazeden diiypli i§ledi we ony “Ykbal” ady bilen oz okyjylaryna hodurleyar. Sonky yyllarda bolsa yazyjy bu romanyn iistiinde basa oturyp i§lap, onun 2, 3, 4-nji kitaplaryny-da yazyp ne§ir etdirdi. “Ykbal” romanyndaky ahli wakalaryn sakasy, sonra dartgynly synpy caknysyklara eltyan gapma-garsylyklaryn ozeni bolup duran mesele ayal-gyzlar meselesi. Onki dowurde tiirkmen ayal-gyzlarynyn ba§dan gegirmeli bolan elheng yagdaylarynyn bey any olaryn synpy jemgyyetde nenensi agyr giinlere sezewar edilendiklerini ginden agyp gorkezmek. Ine, §u meselanin towereginde hem yuwa§- yuwa§dan iki sany uly sosial giiyg gakny§yar. Adam bilen adam, ma§gala bilen masgala, garyp bilen bay arasyndaky gapma-gar§ylyk, ayry-ayry adam hasiyetleri ni, tipleri orta gykaryar. Tiplerin, hasiyetlerin - obrazlaryn synpy dti§tinjesinin 253 taplanmagyna getiryar. Halkyn adalat, azatlyk ugrunda ayaga galyan uly giiyji bilen ony mynjyratmagy; azatlygy, bayly gyn, begligin, ekspluatatorcylyk (ezijiligin) diizgiinin zynjyry arkaly bogmagy maksat edinyan guyjun arasyndaky barly^yksyz gore§ ba§lanyar. Romanyn birinji kitabynda XX asyryn baslaryndaky turkmen obalaryndaky durmu§, dap-dessur, synpy gatlaklar, olaryn adalata bolan garayyslary dogrusynda anyk wakalar, tipiki obrazlar arkaly giirriin berilyar. Eserin esasy gahrymanlary he reket meydanyna gykyar. Romanyn ilkinji sahypalaryndan awtor oz okyjylaryny Myrat agadyr onun gyzy Uzuk, Orazsoltan ejedir copan yigit Berdi bilen tany§dyryar. Myrat aga bilen Berdi copancylyk edyarler. Uzugyn obrazy Uzuk oy i§leri, haly dokamak bilen me§gul. Yazlaga gykylanda bolsa, ol Su han gatynyn goyunlarynyn sagymgysy. Myrat aga bilen Orazsoltan eje gtizeran, oz gagalarynyn ykbaly hakda aladalanyan bolsa, Uzuk bilen Berdide ol alada bilen birlikde yaslyk arzuwlary-da mowg uryar. Olaryn arasynda soygi gatnasyklary diyip atlandyryp boljak derejedaki gatnasyklar kemala gelmedik hem bolsa, biri-birini halamak, birek-birege hyrydar goz bilen ogryn-ogryn garamak gatnasyklary yiize gykypdyr, olar biri-birini halayarlar. Bular iigin entek durmu§yn ajy giinleri yok yaly. Olar entek durmu§yn nenensidigine, oz ya§ayan dowiirlerinin nahili dowiir- digine, synpy jemgyyetin aylawly yollaryna only diisunenoklar. Eserin esasy syuzet yordumy eserin bas gahrymany Uzugyn Bekmyrat baylar tarapyndan suyrelmegi bilen baslanyar. Eserin bas gahrymany Uzuk goze gornen gyz. §ahyr Mammetweli Keminanin aydy§y yaly, “garybyn goze gomen gyzy bol sa, her yeten ona hyrydar”. Uzuga Berdiden basga-da hyrydary bar. Bekmyrat bay ozunin ayally inisini ikinji gezek oylendirmekgi bolyar. 01 ozi yaly baylara baryp bilman, baylygyn, pulun gurbany edip bolayar yaly yeri gozleyar.Myrat aga yaly garybyn gyzyny bolsa pul bilen, pul bile bolmasa, giiyg bilen almak boljak. Emma olaryn bu etmi§leri Uzugy horlamakdan basga netija getirenok. Uzugyn suyrelmegi bilen baglany§ykly diirli matlaply adamlar bu dawaly mesela go§ulyarlar. Ilatyn dawaly mesele bolan ar-namys duygusy bilen baglanysykly gahar-gazabyndan atiyag eden patysa hokiimetinin sudy goniiden-goni Bekmyrat bayyn tarapyny tu tup bilmeyar. Uzuk ortalyk, hig kirnin bahbidini aramayan yer hokmiinde Seyidah- met i^anlara eltilyar. Gylyglynyn, Sergeyin, hasam Ogulnazigin komegi bilen Berdi Uzugy alyp gagyar. Emma Bekmyrat bay Berdinin Uzugy nira alyp gidip biljekdigini derrew kesgitleyar. Patysa emeldarlarynyn, harbylarynyn komegi bilen Berdinin Ahaldaky dayysy Nurmammedin obasyna gan gaykap, Uzugy alyp gaydyar, Berdi- ni bolsa Asgabat tiirmesine ta§ladyar. Bekmyrat baylarda Uzugyn goryan gorgiileri, sezewar edilyan kemsidilmeleri, kakasy Myrat aganyn Bekmyrat bayyn inisi Cary

254 tarapyndan oldiirilmegi - bular Uzugy yuwa§-yuwa§dan azatlyk ugrundaky gore§ yoluna cykarvar. Yazyjy bu yagdaylary janly suratlandyrmalar arkaly okyja yetiryar. 01 oz gahrymanlarynyn ruhy tolgunmalaryny, igki dunyalerinde emele gelyan harasady ussatlarga aydynlasdyryar. Bekmyrat baylaryn hakyky manysyndaky ganhorluk kesbini anyk wakalyn beyanynda has aydyn yiize gykaryar. Uzuk romanyn ikinji, iigiinji kitaplarynda-da kop ahy-nalalaryn ici bilen akidilyar. Bu yagday romanyn dordiinji kitabynda-da dowam edyar. Dogry, yazyjy esasy gahrymanlaryn du§u§yp, bagt yoluna gadam basmaklaryna pasgel beryan sebapleri eserin kop yerlerinde ynandyryjylykly beyan edyar. Yone Uzukdyr Berdinin uzak yyllaryn iginde dowam edip gelen soy giil erinin romanyn dordiinji kitabyndan bada- bat sowasvp gitmegi okyjyny inkise goyyar. Beyle sonlama romanyn tutu§ syuzeti boyunga ykjam yzarlanylmandyr, gahrymanlaryn durmusynda, geljekki ykbal- larynda diiypli owriili§ik bolan hadysa olaryn ruhy diinyalerinde, psihologiyasynda yiize gylcyan 6zgeri§ler, owrumler arkaly yeterlik delillendirilman galyar. Uzugyn obrazy barada aydylanda, umuman, yazyjy ony belli bir derejede yiize gykaryp bilipdir. Uzuk sadadan asylly, elinden dur dokiilyan gyz. 01 diysen iseiinir. Suhan gatylaryn halysyny yarpa dokap, ene-atasyna giizeran dolandyrmaga komekle§yar. Bu gyzyn soygiisine wepalydygyny hem onun hereketlerinde goryaris. Gozel durmusa tesne Uzugyn ba§yna inen beladan sonky hereketlerem okyjylary nagile etmeyar. 01 Amanmyradyii penjesine diiseninde, “indi bar zat gutardy” diyip, lapykeglige yiiz urman, miimkin boldugyga goresyar. Nika gyyyljak bolanynda, Amanmyrady sud edilende, oziinin namysyna deglendigini gekinman aydyar. Adalatsyzlygyn hokiim siiryan zamanynda soz bilen yol alyp bilmejegine goz yetirip, kyn yagdaydan gykalga gozleyar. Berdi gagaly diyeninde, Enekiitini “satyn alyp”, erkek ki§i engine girip, gagyp gidyar. Sonun yaly-da Bekmyrat bayyn penjesine yanadan diiseninde-de, Berda yetmek ugrunda jan gekyar. Amanmyradyii oldiirmage synany§an gijesi her edip, hesip edip §ahere oziini atyar. 01 yerde £erkez isanyn eline diiseninde-de, onun goziine gop atmagy basaryar. Romanyn sonky iki kitabynda, hasam dordunji kitabynda Uzugyn taze durmusyn manysyna gowy goz yetirendigi, bilimini artdyryp, dowre mahsus adam bolmak ugrunda aladalanyan- dygy onat suratlandyrylyar. Garaz, Uzugyn obrazynda soygiisine wepalylygy, hak- -hukugy ugrunda gore§yan oba gyzynyii sypatlary jemlenipdir. Uzugyn obrazynyn ynandyryjylygyny peseldyan kabir zatlar barada yokarda bellapdik. Bulardan ba§ga-da awtor kabir halatda oz gahrymanlarynyn nirede, nenensi yagdayda sozleyandigine az iins beryar. Bu yagday ayratyn-da Uzugyn di linde kop gabat gelyar. Awtor Uzugyn diline hemise poetik giiyg bermage yykgyn edyar. Su sebapli onun ka halatda aydyan sozleri sada oba gyzynyii hasiyetlerine,

255 duygy-dQsiinjelerine bap gelmeyar. Bu yagday bolsa Uzugyn obrazyna yasamalyk owii^ginini gayyar. Berdinin obrazy Berdi asly gelip gyky§y boyunga garyp yigit. 01 yaslykda ene-atadan galyp, Su- han gatynyn goynuny bakyp gun gormeli bolyar. Emma durmus-syn agyr musakgaty ущ yigidin yiiregindaki arzuwlary oldiirip bilmeyar. Uzuk yaly gormegey gyza yiireginde soygi oyanan Berdinin durmu§a garay§y gitdigige gunla§yar. Oz gowiin soyen gyzyna yetmek ugrunda jan ayaman goresyar. 01 pak maksadyna baryan yolunda du§ gelyan kyngylyklara asla yan bermeyar. 01 soyginin hig hagan olme- jek mukaddes duygudygyna onat dii§iinyar. In esasy-da soygiisine wepaly, soziine ygrarly, yaryny zulumdan azat etmegin aladasyny edip baslayar. Onun gumdan gaydyp gelip, Orazsoltan ejanin yanynda edyan giirriinleri bu yigidin yuregine adalatsyzlyga bolan gahar-gazabyn gaynap jo§yandygyny yene bir gezek subut edyar. Hut §u sebabe gora-de, Berdi her hili yollar bilen Bekmyrat baylara baryp, Uzugy zulumdan dyndaryar. Edenli yigit hokmiinde yaryny alyp gagyp, Ahaldaky Nur- mammet dayylaryna tarap yiiz tutan Berdinin sonky hereketlerinden hem okyjynyn gowni suw igyar. 01 yzymdan kowgy yeter diyip, birjik-de yiireginde gorky salmayar. Hatda Nurmammet dayylaryna baranynda, ol Bekmyrat bayyn gelyandigini esjitse-de, ustiine howp abansa-da, yaryny kyn pursatlarda tas lap gagayyn diyenok. Bu bolsa Berdinin oz soygiisi ugrunda ba§yny goymaga tayyardygyny yene bir gezek subut edyar. “Adalatyn pulun gatynda gizlenen zamanynda” guygli du§mandan asgyn gelip, yaryny elden gidiren Berdinin gazamatda oziini alyp barsy-da gowniinden turyar. Soygiisi iigin §eyle agyr jezalara doz gelmeli bolany sebapli, ol ykbalyndan birjik- -de zeyrenmeyar. Berdinin gazamatdan gykanyndan sonky hereketleri hem romanyn ikinji kitabynda onat suratlandyrylypdyr. 01 Bekmyrat bay kimin yokary gatlagyn wekil- lerine soyginin ganym dusmany hokmunde garayar. Kop musakgatlary basdan gegirip, durmusda adalatsyzlyga goz yetiren bu yigit soygiisini Bekmyrat bayyn depelandigi iigin, ondan ar almak bilen gaklenman, ejize ganym §ol baylary onarsa, diiypden yok etmekgi. Hut su maksat bilenem ol romanyn ikinji kitabynda oz dasyna Durdy, Allak, Torly yaly edermen yigitleri iiysiirip, azatlyk ugrundaky gore§e go§ulyar. Onun bu gore§de iistiinlik gazanyp, rewolyusiya alyp baryan dogry yola goniikmeginde rus i§gisi Sergey uly rol oynayar. 01 Berdini yalny§an yerinde diizedip, gyzmalyk eden wagty ona basalyk bolyar. §unun yaly anly-dusunjeli, rewolyusiyanyn manysyna dii§iinmekde rus i§gisini halypa edinen Berdinin edyan hereketlerinin kopiisi gowniin bilen bile gopyar. 01 sowe§jen yolda§lary bilen maslahatly, oylany§ykly hereket edip, ilkinji soygiisini puja gykaran adamlar bilen hasapla§magy yiiregine duwyar. Durdy dagy bilen Bekmyrat bayyn gyzyny

256 siiyrap, bu zalymy uly ile masgara edyarler. Berdinin Suhan gatydan yedi yyllap goyun bakan hakyny uzulisjisi-de manzyna batyar. Uzugyn alnyp gagylan-siiyrelen dowriinde oziini §ir sayan, rewolyusiyadan son bolsa dowunin pesdigini duyup, tilka donen Suhan gaty siiriip gelyan goyunlarynyn baryny berip sypsa razy bolyar. Berdi harsydiinya baydan zor bilen alan zatlarynyn ahlisini garyp-gasarlara paylap, uly ilin alkysyna mynasyp bolyar. Berdinin baylaryn zulumy astynda horlanan garyplara, dayhanlara beryan komegi dine bir maddy taydan bolman, olary kyn pursatlarda ruhy taydanam goldap duryar. Olary Sergeyin yolbasgylygy bilen azatlyk ugrundaky gore§e tayyarlayar, doymaz-dolmaz baylara haklaryny gidermezliklerini sargayar. Onun yoredyan wagyz-nesihatlarynyn onat netijeler beryandigini, garyplaryn oz hak-hukularyny almaga ba§ goterendiklerini romanyn gazy bilen baglany§ykly yerleri oiiat gorkezyar. Gije-giindiz arman-yadaman zahmet geken garyplar, Meret argyn yaly tilkiler mekirlik edip, haklaryny iyjek bolanlarynda, olar bilen dikle§mekdenem gaytamayar- lar. Garaz, Berdi romanyn ikinji kitabynyn ahyrynda azatlyk ugrundaky goresin manysyna doly du§unyan, ezilen gatlagy azatlyk ugrundaky gorese ruhlandyrmak- da ba§arjanlyk gorkezyan gahryman hokmiinde cykys edyar. Oraz serdaryn, Eziz hanyn, inlis interwentlerinin garsysyna alnyp barylyan sowe§lerde onun gorkezyan gahrymancylygy hakyky gergegin sypatlaryny yadyna salyar. §onun yaly-da, Durdy, Allak, Gylygly yaly sowesjen yolda^larynyn syyasy yolbascysyna owriilip, olaryn azatlyk ugrundaky sowesin jogapkarli yerlerinde bolmagyny gazanyar. Romanyn dorunji kitabynda bolsa ol yer-suw payla^ygyna isjen gatnasyar, basmacylaryn ordasyny dargatmaga yolba§cylyk edyar. Seyle-de, bilimini artdyrmak barada pikir edyar. Garaz, halkyn azatlygy ugrundaky gorese yuregi bilen berlen Berdinin obrazy azat soyginin mertebesini belent saklayan hakyky tiirkmen gergeginin ke^bini janlandyryar. Yone Berdinin obrazynyn §eyle §owly cykandygyna garamazdan, onun hereketlerinde ynandyryjylyksyzlygyn bardygyny hem aytmak gerek. Yazyjy gahrymanyny has batyrgay, has dogumly edip gorkezmek iigin, ony gaty kyn sertlere sezewar edyar, ynandyryjylyksyzlyk bilenem sol kyn sertlerden alyp gykyar. Berdinin gazamatda yatyrka, halanmayan adamlaryn yoguna yanmaga okde “Biirgiidiii” elinden sypmagy hakykata §eyle bir layyk dal. Kop wagtlap gazamatda yatyp horlanan, ysgyndan du§en yigidin guygliilikde deni-tayy bolmadyk “Biirgudi” yenmegi awtoryn emri bilen bolan yaly bolup dur. Berdinin obrazynda ikinji bir ynandyrmayan zat bolsa onun Bekmyrat bayyn elinden sag-aman sypmagydyr. Uzugy alyp gagyp, gyzynyn namysyna degip, uly ile pesan eden Berdiden Bekmyrat bay bada-bat dynayjak yaly welin, ol gaty hayal hereket edyar. Seyidah- met i§anyn dalihanasyna salyp, ertire genii saklayar, §ol gije-de elden gideryar. Bu yerde-de Bekmyrat bayyn Berda jeza bermegi ertire galdyrmagy ynandyrmayar, 17* 257 bu yagday yazyja gahrymanyny oliimden halas etmek iigin gerek bolan yaly bolup goriinyar. Berdinin ajaldan ynandyryjylyksyz sypyan iigiinji yeri bolsa onun Nur- mammet bilen gumda atysyan pursadydyr. Berdi iki gezek dagy yaralanandygyna garamazdan, gillie gagba yaly yagyp durka, Nurmammedin ony totanden tanamagy bilen goni gelen ajaldan sypyp oturyberyar. Umuman, Berdinin obrazynda §unun yaly ynandyryjylyksyzlygyn basga-da kabir yagdaylarda bardygyny aytmak gerek. §eyle-de, Berdinin romanyn doriinji kitabynda Uzukdan el gekmegi manzyna bat- mayar. Kop wagtlap soyiip gezen, ona у etmek ugrunda jan geken soy giili gyzyna bolan duygular §eyle gurt-kesik yok bolup gitmese gerek. H. Deryayewin “Ykbal” romany kabir gow§ak taraplarynyn bardygyna gara mazdan, tiirkmen prozasynyn osmeginde uly rol oynady.

Ata Gow§udow (1903- 1953) Omri we doredijilik yoly Ata Gowûdow 1903-nji yylda Ruhabat etrabynyn Blizineyin obasynda dayhan ma§galasynda eneden bolyar. Onun yaslygy ma§gala terbiyesinin iginde gegyar. Ejesi- belli ertekigi Ogulgerek eje ogluna geper soz sungatynyn giiyjiine dusiinmegi yaslykdan terbiyelap bilyar. Ata 1920-nji yyla genii okap-yazmagy owrenyar. Sonra A§gabatda agylan mugallymgylyk kursuny gutaryar. Sowet-partiya mekdebinde okayar. Edil §ol mekdepde agylan drama kruzogyna niyetlap, “Gyzyl pulun gullary” diyen pyesany yazyar. Sonra bu pyesa “Oraz serdar”, “Zakaspiy fronty” diyen yaly atlar bilen §ol yyllar yon bolup, kop yerde doredilen drama kruzoklarynda oynalyar. Atanyn ilkinji gosgulary-da hut §u yyllarda (1922) yazylyar. Yone olar diwar gazetlerden ba§ga metbugatda gap edilmeyar. Ata Gowûdow 1922-nji yylda Moskwadaky Giindogar zahmetkeslcriniii kommunistik uniwersiteti diyen yokary okuw jayynaokuwa iberilyar. 01 bu yerde iki yyl okayar. 1924-nji yylda A^gabada i§e gagyrylyar. Komsomol i§lerinde, “Ne- sil” (“Yas kommunist”) gazetinde isleyar. Su gazetden ba§lap hem onun gosgulary, feletonlary gykyp baslayar. 1927-nji yyldan Ata Gowsudow Asgabatdaky gepergilik tehnikumynyn, sonra kolhoz yaslary mekdebinin, ondan son teatr studiyasynyn direktory wezipelerinde isleyar. Yone edebiyatdan daslasmayar. 01 bu yyllarda gosgular bilen birlikde taze drama eserini - “Ganly jennel” (1929) pyesasyny doredyar. 1926-njy yylda i§lap ba§lan drama studiyasynyn ilkinji ugurymlarynyn giiyji bilen 1929-njy yylda hazir ki Mollanepes adyndaky Turkmen dowlet drama teatry agylyar we bu pyesa §ol teatrda oynalyar. 30-njy yyllarda Ata Gowsudow proza eserlerini yazyp baslayar. 01 “Yolumy diizetdim” (1934), “Aza§an yzyny tapdy” (1934), “Garryny yigdelden guwang” 258 (1937) yaly hekayalar bilen birlikde, birnage ogerkler, feletonlar yazyar. 30-njy yyllaryn ahyrlarynda “Perman” romanynyn birnage boliimlerini, §eyle-de, “Watan ogly” powestini “Sowet edebiyaty” zurnalynda gap edyar. “Juma” pyesasyny ya zyp, teatra tabsyryar (1939). 1938-nji yylda Ata Gowsudow Turkmen ylmy-dernew dil we edebiyat institutyna i§e gegyar. 01 bu yerde halk doredijiligi boyunga birnage tekstologik i§leri: «Turkmen halk ertekileri» (1940), «Ayal-gyzlaryn aydym we laleleri» (1941), «Gorogly» (1941) yaly kitaplary gap edyar. «Halkyn gahrymangylykly eposy» (1940), «Gorogly» (1940), «Magtymguly we halk doredijiligi» (1942), «Bag§y we sahyrlara» (1945) yaly ylmy maklalary yazyar. Yazyjynyn halk doredijiligini toplap, iggin owrenmegi onun eserlerinin millilik, halkylyk jahetden kamille§megine uly komek edyar. 1940-njy yylyn ahyrynda Ata Gowsudow kolhoz obasynyn durmu§yndan «Mahri-Wepa» atly bir romany yazyp gutarandygyny yazyar. 1941-nji yylda bu romany okyjylara hodtirlejekdigini aydyar. Emma 1941-nji yylda Beyik Watan- gylyk ursunyn ba§lanmagy bilen bu romany gap etman, dowrun yagdayy bilen baglanysykly ony tazeden isleyar. Romany tyl bilen frontun bir howadan dem alyandygyny gorkezyan esere owiiryar. Sonun bilen bir wagtda-da «Giini goltukda gizlap bolmaz», «Gandym awgynyn masgalasy», «Toy ustiine toy» yaly hekayalary, «Gorogly» eposynyn materiallary esasynda bir pyesa, birnage antifasistik feletonlar yazyar. Urusdan soiiky yyllarda Ata Gowsudow prozadan has ondiimli isleyar. 01 bu dowurde «Yelli Odanin 6yleni§i», «Garrynyn sozi», «Kone mekdep», «Narlynyii kegjallygy», «Gajar aga» yaly hekayalary bilen birlikde, «Dordepel», «In sonky argyn» powestlerini yazyar. «Perman» romanyny doly i§lap gutardym edip, ne§iryata tabsyryar (1948y.). Kolhoz obasynyn adamlary hakda «Kopetdagyn eteginde» («Bahar-Ho§geldi») romanyny gap edyar (1951y.). Tiirkmenistanyn halk yazyjysy Ata Gow§udow edebi doredijilik i§inin in bir kamil dowriinde, entek yany elli yasyndaka, 1953-nji yylda aradan gykdy. Yazyjynyn eserleri dowrebaplygy, dilinin sireliligi, §eyle-de halk pahimlerine baylygy, halk eserlerindaki tarlerin yerlikli peydalanylyanlygy bilen tapawutlanyar. Ata Gow§udowy yazyjy hokmunde gin okyjylar kopgiiligine tanadan ilkinji belli eserler “Watan ogly” powesti bilen “Juma” pyesasy boldy. “Watan ogly” powestinde yazyjy serhet gorayjylar bilen yerli halkyn gatnasyklaryny, esasan, Halmergendir Morozowyn obrazlary arkaly beyan edyar. Su mesele eserde esasy ozen bolup, ol bir masgaladaky bir-birlerine gar§y bolan pikirdaki doganlaryn ykbalyny hem agyp gorkezyar. Edil su ugur bilen-de otuzynjy yyllarda halkyn basyna salnan “synpy gore§” meselesi orta gykarylyar. Bir tarapda watana wepaly doganlar Aman bilen Cary, ikinji tarapda bolsa watana dontiklik edyan olaryn doganlary Ballydyr, Batyr. Powestdaki beyleki gahrymanlaryn obarazlary-da-Iwanow, Gul§irin, Garyagdy 259 sopy, Miirze Sahedow we basgalar sol «synpy gores» meselesi bilen bagly gapma-gar- §ylyga i§jen gatnasyarlar. Yazyjy «synpy gore§in» koklerini Halmergenin korpe ogly Cary mugallymyn iisti bilen duflindiryar. 01 dogrucyl. Hakykat iigin agalaryny-da gaygyrmayan pak yigit edilip gorkezilyar. Onun hut su hasiyeti ony agalary Bal- lydyr Batyryn garsysyna goyyar. Agalary bolsa oz syrlary agylar oydiip, £arynyn iistunden tohmetgilikli arzalar yazmagy gurayarlar. §u yerden-de 30-njy yyllarda adamlary, hatda doganlary-da biri-birlerinin garsysyna goyan syyasatyn netijeleri agylyar. Ata Gow§udow dowrun syyasatyndan iizne bolup biljek daldi. §onun iigin hem her bir meselani ote synpyla^dyryp gorkezmek, internasionallyk ideyalaryny milli dap-dessurlaryn garsysyna goymak yaly pikirlerin beyany powestde, garaz, yz galdyryar. Yone bu eserin 30-njy yyllarda yol berlen eden-etdilikleri azda-kande agyp gorkezyanligi iigin-de ahmiyetlidigini nygtamalydyr. Yazyjynyn “Juma” pyesasy taryhy-rewolyusion temada yazylan drama eser lerinin in kamillerinin biridir.Yone bu eserde-de, §ol dowrun ahli eserlerinde bolsy yaly, halky iki topara: “dostlar we du^manlar” diyen toparlara boliip, meselanin hut §u esasda goziili§e akidilyandigini bellemeli. Synpylyk, partiyalylyk hakdaky yoylan teoriyanyn esasynda, eserdaki gahrymanlar goni iki topara boltinyar. Ugiin- ji yol yok diyen pikirdeu ugur alyp hem, iigiinji ugra gidyan Yagmyryn ykbaly oliime eltilyar. Diymek, bir-a halkyn dostlary bar, bir-de onun du§manlary bar. §eylelikde, obrazlar ika-polozitel-yen§e, otrisatel hem yenli§e eltilyar. Bu dine Ata Gow§udowyn §u gowy eserinde dal, biitin tiirkmen edebiyatynda “kesele” owriilen yorelge bolupdy. Bay, beg, han, ruhany... bolsa, ol hokman otrisatel-du§man edilip gorkezilyardi. Garyp, batrak, isgi, dayhan...bolsa polozitel-halkyn, watanyn dost lary edilip gorkezilyar. “.Juma” pyesasy-da hut §u shema bilen yazylan eserdi. Ata Gow§udowyn «Mahri-Wepa» eseri hazirki zaman temasynda yazylan ilkinji romandyr. Onda ur§un dowriinde dowam edip, esasan,, zahmet we front bilen bagly gahrymangylyklar beyan edilyar. Eser tutuslygyna front bilen tylyn bir howadan dem alyp, bir giiyje owriilen halk gahrymagylygynyn waspyny edyar. Roman uru§ yyllarynda halk hojalygynyn ahli ugurlarynyn dine fasizmden iistiin gykmaga goniikdirilendigini gorkezyar. §u jahetden eyyam «Watan ogly» powestinde orta gykan tiirkmen yafulusy (Halmergen) bu eserde-de Gylyg mergen ady bilen beyleki gahrymanlaryn ruhy ozeni bolup hyzmat edyar. Onun epizodiki obrazy dogrugyl- lyga, watangylyga, il bahbitli zatda hig zady gaygyrmazlyga yugrulan asylly hasiyetleri Sahet, (îiyfegoz, Aman po§§y, Myrat, Wepa... yaly obrazlara-da §6hle sagyar. Olary zahmet edermenligine, front gahrymangylyklaryna ruhlandyryar. Fasizme, onun yalhorlaryna bolan yigreng duygularyna lcuwwat beryar. Romanda Gurt gart, Ca§§y Qaman yaly gylsyrymly obrazlar bilen birlikde, Al- layar tulum, Guwang, Guljar beg, Ho§ly molla yaly otrisatel hasiyetlere yugrulan obrazlar-da eserin gyzykly okalmagyna goldaw beryar. Basda belleysimiz yaly, eser

260 watangylyk ursy yyllarynyn wakalaryny, §ol dowriin ruhy yagdayyny epiki planda ginden beyan edyan ilkinji tiirkmen romanydyr. «Gandym awgynyn ma^galasy» hekayasy dine Ata Gow§udowyn dal, tutu§ tiirkmen edebiyatynyn uru§ yyllarynda doreden in gowy eserlerinin biri hasaplanyar. Ondaky Gandym awgy yazyjynyn birnage eserlerinin iginden gegyan pahim-payhasa bay tiirkmen ya§ulularynyn tipiki obrazydyr. Yazyjy bu obrazy esere girizende, seyle sozler yazyar: «Gaty kop gar basanlygy da§yndan garanynda-da malim bolup duran, sakgaly agaran e§ekli garry adam §u yzanda-guwanlygyn iistiine geldi.... Gandym awgy bu gykylygy e§eginden paty-putusyny diifurip, ony danyanga, gilimini otlap, ony birnage gezek soryanga, gin gowriimlilige salyp, payhas eleginden gegiryar. Ahyrda-da: - Hany, sem bolun! Gykylygynyz name? Sem bolun! - diyip, yzanda-gu- wanlygy ko§e§diryar. Sonra belli derejede anynda aylap, bu gykylygyn sebabini anyklayar. Meselanin magadyna yetenden son, Myradyn toya dal-de ur§a gidendigini, ur§un gansyz bolmajagyny, namysly yigit bolsa, Giijiigin munun yaly gy- kylyk turzup yorman, sowesyan go§unyn hatarynda bolmaly ekenligini nygtayar. «Du§manlar iistiine siirniip, yurdun bir ujundan alyp gelyan wagty, biitin Sowet Soyuzynyn iistiine agyr howpun abanan wagty seyle yakymsyz gopgun turuzmak ayyp dalmi? Utang!...» diyyar. Gandym awgy her bir mesela tutu§ halk bahbidi, tutu§ Watan bahbidi nukdayyn- dan garayan, parasatly yasuly. Sonun iigin onun: «Bu uru§ Beyik Watan ur§udyr, yurduna gezek gelenden son, janyna gezek geldigidir, janyn alnandan sonam, ba§ga diinya malynyn name geregi bar...» diyen pikirleri bilen ylala§majak adam yok bol sa gerek. Ata Gow§udowyn uru§dan sonky yyllarda dored.en eserlerinin iginde «Per- man» romany bilen «Dordepel» powesti ayratyn orunda duryar. “Dordepelde” Nyyazmyrat aganyn gecmisden beryan giirrunleri arkaly tiirkmen bedewlerinin waspy edilyar. Owezmyrat batyr, Copan batyr, Gara batyr... yaly gahrymanlary we eserdaki kabir hekayatlar bu powesti belli bir meselelerae "‘Perman” romany bilen yakynlasdyryar. Hatda Yazmyrat aganyn “Perman” romanyndaky giirriinlerinin-de kabirinin gesmesi - rawysy bolandygyna ynanasyn gelyar. Eserin gurlu^ynda gad ymy Giindogaryn edebi daplerinin yzy bildirip dur. “Perman” romany. Turkmenistanyn halk yazyjysy, meshur kyssagy Ata Gowsudowyh “Perman” romany onun duypli eserlerinin biridir. Roman tistiinden kyrk yyl gegirilip, halka hodiirlenendigine seretmezden, ol §u giiniin okyjylaryny- da gunnur gyzyklandyrmaga ukyply edebi hadysa hasaplanmaga mynasypdyr. 01 dine awtoryn dal, eysem tutus tiirkmen prozasynyn in nayba§y eserlerinin biridir. Romanda tiirkmen halkynyn durmusy, halk hasiyeti gunnur hem dogrugyl, yokary gepergilikde suratlandyrylyar.

261 §eyle duypli eserin ykbaly juda keg boldy. Onun diinya inmegi, 6zba§dak kitap edilip, okyjylara yetirilmegi bigak giizaply gegdi. Roman doly yazylyp gutarylandan son hem onun gap bolaryna okyjylar kyrk yyldanam gowrak wagt garasdylar. Bu romanyn 6zba§dak kitap bolup gykanyny gormek awtora miyesser etmedi. Ata Gowsudow bu romanyny yazmaga yigriminji yyllaryn ayaklarynda giri§yar. Onun kabir boliimleri 1939-1940-njy yyllarda “Garagum” (“Sowet ede biyaty”) zurnalynyn ayry-ayry sanlarynda gap edilyar. Emma Beyik Watangylyk ursunyn ba§lanmagy romanyn iistiinde islemegini dowam etdirmage yazyja miimkingilik bermeyar. §eyle bolanson, awtor romanyny uru§ tamamlanandan son yazyp gutaryar. Emma 1948-nji yylda Asgabatda bolan ayylgang yer yranmasy zerarly romanyn bir kitabynyn golyazmasy yityar. “Perman” romanyny stinnalap redak- tirlan, onun golyazmasynda gabat gelyan nasazlyklar, logiki gaprazlyklar, wakalaryn yzygiderliliginin bozulyan yerlerini, biri-birini tutmayan yerlerini timarlap-ta- raslamakda, diizlap goybermekde kop is bitiren, garaz, romanyn ozbasdak kitap bolup, diinya inmeginde oz zahmetini gaygyrmadyk Tiirkmenistanyn halk yazyjysy Nargylyg Hojageldiyew romanyn ykbaly barada §eyle yazyar: “Yazyja romanyn bir kitabynyn golyazmasyny Turkmenistan dowlet ne§iryatynyn harabasynyii astyndan tapmak basardyar. Ikinji papkadan bolsa derek tapylmayar. Yazyjy ta olinga ony gozleyar. Ony okamaga alan adamlardan sorag- -ideg edyar. Emma olaryn hemmesi “Men okanymdan son pylana berdim” diyip, biri-birinin basyna atyar. Seydip, ta 1959-njy yyla genii “Permanyn” bir kitabynyn golyazmasy yitirildi hasap edilip gezilyar. Dine 1959-njy yylda, yer yranmasyndan on bir yyl, yazyjynyn aradan gykandan alty yyl son, totanden diyen yaly golyazmanyn yitmandigi, ony okamaga alan adamlaryn birinin dii§ntiksiz sebaplere gora saklap gelendigi ayan bolyar. §eydip, ahyry “yiten” golyazma yazyjynyn masgalasyna gowu§yar. “Perman” romanynyn - gap bolup gykmadylc, okalmadyk eserin uzak yyllaryn dowamynda halkyn anyndan gykman gelmegi, onun adynyn il iginde rowayata owrulip gitmegini halkyn ussat yazyja bolan gaksiz soygiisinden, onun galamynyn gudratyna bolan yanbermez ynamyndan gozlemek gerek. Mysal iigin, T. Durdyyew romanyn “Sowet edebiyaty” zurnalynda gap edilen ba§ boliiminin esasynda ona yokary baha beryan wagtynda biitinley mamla. Muna romany okan okyjylar aydyn goz yetirerler. “Perman” romany gola salnanson hem onun mazmuny bilen doly tany§ bolmadyk adamlaryn nadogry gaklamalary zerarly roman uzak wagtlap dolulygyna okyjylara yetirilmedi. 01 tutu§lygyna “Sowet edebiyaty” zurnalynyn 1987-1988- -nji yyllardaky sanlarynda, 1989-njy yylda bolsa “Turkmenistan” ne§iryatynda gap edildi. Bu romanyn oz igine alyan dowiirleri, onda êkillendirilyan wakalar hakda soz agyp, Ata Gowsudow 1939-njy yylyn sonlarynda §eyle yazypdyr: “...Bu romanyn 262 birinji boliimi turkmen halkynyn kolonial dowrunden onki dowriini suratlandyryar we Zakaspiy oblastynda grazdanlyk ursunyn gutarmagy bilen roman gutaryar”. “§u jiimleden 16-njy yylyn gozgalanyndan bir gorntiîni hem §u roman oz igine alyar...” (“Garagum ” (“Sowet edebiyaty”) zumaly, 1940,N1, 92 s.). Ata Gowsudow “Perman” romanynyn tistunde uzak wagtlaryn dowamynda isleyar. Arhiw materiallaryny, yasuly adamlaryn beryan giirriinlerini irman-arman owrenyar. Eserin ayry-ayry baplarynyii birnage nusgasyny doredyar. “Perman” ro manynda Owezmyrat batyr, Kany batyr, Garry batyr, Gara batyr, Perman, Gutlumy- rat, Nepes, Ilmyrat, Stepan yaly yatda galyan obrazlar doredilipdir. Eserde olaryn her birinin ozbolusly ke§bi, edim-gylymy, ruhy diinyasi bar. Roman “Perman” diylip atlandyrylsa-da, onun ba§ gahrymany Owezmyrat batyr. Eserde onun hasiyeti has cundan suratlandyrylyar. Yazyjy onun obrazyny bir renk bilen gekmeyar. Ony hig bir babatda yalny§mayan ideal gahryman edibem gorkezjek bolmayar. Ony janly, real gahryman edip gorkezyar. Owezmyrat batyryn ajayyp hasiyetleri bilen birlikde, onun wakalara, adamlara dogry baha berip bilmeyan pursatlary-da bar. Bu obraz hakda soz agyp, Nargylyg Hojageldiyew juda jaydar pikirler aydyar. 01 §eyle diyyar: “Yazyjy Owezmyrat batyryn obrazynda halk hasiyetini jemlapdir. 01 agyr go§una serdarlyk etse-de, muny oziinin wezipesi hasap edenok, borjy hasap edyar. Munun iigin eselman, gayta peselyar. Oziini halkyn, yurdun yonekey bir esgeri hasaplayar. §onun iiginem ol yigitleri sen bizden syr saklayan diyip igenjek bolanlarynda, olara: “Menem sizin bir tutma serdarynyz dal. Oziiniz yaly bir adam” diyip gurt-kesik aydyar. Owezmyrat batyr halkyn sada wekili bolanson, hemme wagt hemme wakalarda dogry ba§ gykaryp durup bilenok. 01 Dykma Serdaryn, Seyitmyrat begin, Hal mollanyn kimdigini tanap bilenok. Onun etmiîni jan yaly dosty Kany batyrdan goriip, onun gowniine degyar. Wakalaryn in jygba-jygly pursadynda ony bas alyp gitmage mejbur edyar. Owezmyrat batyryn ur§a bolan garay§y hem halkyn garaysyny anladyar. 01 yigitlerinin oniine diisiip, eli yaragly oz topragyny gorap yorenem bolsa, yara§yk baglasylmagynyn, ursun bes edilmeginin tarapdary. ...Yazyjy Dykma Serdar dagynyn Skobelewin yanyna yarag dakynyp gelendigini, Owezmyrat batyryn bolsa yaraglaryny ta§lap gelendigini gorkezmek bilen, halkyn hem eziji synplaryn wekillerinin ur§a, yaraga bolan garay§yny beyan edyar. Halkyn wekili bolan Owezmyrat batyr yaragy dine watany goramak iigin goteryar. 01 watany goramaga derkary degmejek bolsa, yaragyn geregi yok diyip hasaplayar. Dakynybilen yaragyny dakynyp, Skobelewin gapysynda gara^yp duran Dykma Serdar daga yigreng bilen garayar”. Ata Gowsudow romanynda ba§ga-da bir mohiim mesela iinsi gekyar. 01 hig mahal bir halk bilen beyleki bir yonekey halkyn arasynda du^mangylygyn bolma- 263 jakdygyny, olaryn pak yurekli ogullarynyn her hili yagdaylarda-da umumy dil tapyp, ysnysyp, dostlasyp, yakynlasyp biljekdiklerini nygtap belleyar. Barjamly adamlar halklary biri-birine ojiikdirse-de, yonekey adamlar, zahmetke§ halkyn wekilleri yakynlasmak, ysny§mak ugrunda hereket edyarler. Seyle ysny^ygyn ajayyp nusgasyny Owezmyrat batyr bilen Stepanyn ozara gatnasyklarynda aydyn gormek bolyar. Yazyjy beyle ysnysygyn koklerini has anyrdan yzarlayar. Entek Owezmyrat batyr paty§a gosunlary bilen ur§up yorka, onun yanynda Stepan atly rus adamsy peyda bolyar. Owezmyrat ony yiirekden sylayar. Ona uly ynam bildiryar. Owezmy rat batyr Stepanyn denizden anryk a§magyna yardam edyar. Oz gezeginde Stepan hem Owezmyrat batyra oz hemayatyny yetirip duryar. 01 paty§a gosunlarynyn yaragly, azykly kerwenleri hakda Owezmyrat batyra maglumatlar yollap duryar. Stepan bilen Owezmyrat batyry synpy bahbitler yakynla§dyryar. Eger patysa hokumeti Owezmyrat batyry gul etmek iigin §u wagt gosun siirtip gelen bolsa, Stepan onden patysa hokiimetinin guly. 01 gulgulykdan, jebir-stitemden gagyp, Owezmy rat batyryn yanyna gelyar we ondan yuz tapyar. Owezmyrat batyr bigak adalatly, mert adam. Onun mertlik, namartlyk, gorkaklyk, ar-namys hakda oz yorelgesi, oz garay§y bar. Onun garay§y boyunga kisini binamyslykda ayyplan adam gagyp gizlenmeli dal, soziinin eyesi bolmaly. Adamyn ahli hereketleri adalata dayanmaly. Owezmyrat batyr birinin garsysyna gykjak bolanda, ilki bilen giinasine, giinakar- digine goz yetiryar. Ondan son hereket edip baslayar. Her bir adam towereginin tasiri bilen ozgeryar, osyar, kamillesyar, mertebesi belende galyar, gabarasy ulalyar. Munun tersine bolyan halatlary-da bolyar. Ony gursap alan towerek, sertler onun pese gagmagyna sebap bolyar. Kolonial siitemin basianmagy bilen Owezmyrat batyr hem onki ukyplaryny yitiryar. Onun gabarasy kigelyar. Bu babatda N. Hojageldiyew seyle yazyar: “Turkmenistan patysa Russiyasynyn koloniyasyna owriilenden son, synpy siitem has guyglenyar, hemise agram zahmetke§ dayhanlaryn gerdenine diisyar. Mertlik, namartlyk, paklik, hapysalyk hakdaky ahlak olgegler ozgeryar. Sosial sii tem adamlaryn egninden basyp, olary her hili kemsitmelere, zulumlara gydamaga vvcrzis edyar. On gylyjyndan ot sygrap duran Owezmyrat batyr indi kem-kemden elinden hig zat gelmeyan ejiz adama owrtilyar. 01 hatda oziine urulyan zarbanyn nireden gelyandigini hem duyman galyar. Zynlan kesek indi gelip, Owezmyrat batyra degyar. Ogly hayynlyk bilen oldiirilyanem §ol, gyzyny oyiine getirmage razylyk berenden son, al salnyp, gyzy Muhammetmyrat ahuna barmaga mejbur edilyanem §ol. Kogeden gegip baryarka, gapdalyndan yoknasyz giirrun edilip masgaralanyan- am §ol. Atyny nira yok etdin diyip, §aher diwanyna siiyrelyanem, komek edeyin diyip, aldaw bilen sonky kopiigine genii alynyanam §ol. Ozem ol bu zatlaryn hemmesini gydap-gekmage mejbur bolyar”.

264 Bu hakykat kolonial sutemin tiirkmenin beyik adamyny pese dii§mage, batyr, edermen adamyny ejiz adama owriilmage mejbur edendigini tassyklayar. Roman Permanyn adyny goteryar. Onde belley§imiz yaly, eserin many- mazmuny bu at bilen doly sazlasmayar. 01 romanda ba§dan-ayal< hereket edyan ba§ gahryman dal. Perman romanyn 2-nji kitabyndan hereket edip ba§layar. Perman Owezmyrat batyryn gyzyndan bolan agtygy. Eserde ol ya§lygyndan ba§lap suratlandyrylyar. 01 ya§lykdan yetimligin ejirini cekyar. Perman juda parasatly, pak yiirekli, dogrugyl oglan. 01 oz yagdayyna, oziinin kimdigine juda gowy dti^iinyar. 01 “oz yorganyna gora ayak uzatmak” isleyar. Hig lcesi aldamayar. £aryek asyrlap edebiyat meydanynda zahmet gelcen Ata Gowsudow tiirk men halk doredijiligini toplamakda we owrenmekde bitiren uly i§leri, tiirkmen durmu§ynyn in wajyp meselelerini gozgan kamil eserleri bilen tiirkmen edebiyatynyn taryhynda uly yz galdyrdy.

Amandurdy Alamy§ow (1904- 1943)

Tiirkmen edebiyatynyn ilkinji belli wekillerinden biri Amandurdy Alamy- sowdyr. 01 Ruhabat etrabynyn Gokje obasynda garyp dayhan ma§galasynda diinya inyar. Amandurdy heniz dort ya§yna yetip-yetmanka, ene mahrinden mahrum bolyar. 01 ilki eneliginin elinde terbiyelenyar. Emma ol hem uzak wagt gegmanka aradan gykyar. Amandurdy inisi Bayram bilen yetimligin agyr giinlerini ba§yndan gegiryar. Dokuz ya§ly Amandurdy Gokjedaki kone mekdebe okuwa berilyar. §ol mekdepde yedi yyla golay okayar, arap grafikasynda okaniagy, yazmagy owrenyar. Emma bu sowat Amandurda giizeran gormage ymykly sertleri doredip bilmeyar. 01 iki yyllap gopangylyk edyar, goliin jowza yssysyny-da, aiizak gysyny-da goyun siiriisinin yzynda gegirmeli bolyar. 1920-nji yylda Kostide mugallymlary tayyarlayan iig aylyk kurs agylyar. 01 kurs, esasan, kone mekdepde okan, az-owlak hatly- sowatly adamlary okatmak niyeti bilen doredilipdi. Amandurdy ilkinjiler hatarynda ony iistiinlikli gutaryar. Oba yaslaryny taze agylan mekdebe gekmek ugrunda kop i§ edyar. 01 1920-nji yylda mugallymgylyk i§ine baslayar. Gokje, Gypjak obalarynda mugallym hem okuw miidiri wezipesinde i§lap, 1926-njy yyla genii oba ya§laryna sowat owredyar. §ol yylda A. Alamy§ow harby talimi almak bilen bir hatarda, obadan gelen sowatsyz esgerlere sowat owredip, mugallymgylyk karini bu yerde-de dowam etdiryar. Go§un hataryndan dolanyp gelenden son, Amandurdy Alamy§ow 1927-nji yyl da Garrygala etrap ya§lar guramasynyn yolba§gysy wezipesine i§e iberilyar.

265 1928-nji yyla genii §ol wezipede bolup, ya§laryn arasynda uly terbiyegilik iflerini gegiryar. 1928-nji yylda Amandurdy Alamysow gumly garwalaryn arasyna mugallym edilip iberilyar. 01 esasy karinin da§yndan garwalaryn arasynda wagyz-nesihat i§ini alyp baryar. Gum igindaki galtamanlaryn garsysyna alnyp barlan gorcse isjen gatnasyp, gosunyn yakyn komekgisi bolyar. Amandurdy Alamysow nirede bolsa-da, haysy karin basyny tutsa-da, oziinin bilim derejesini yokarlandyrmak ugrunda irginsiz aladalanyar. 01 dine tiirkmen halk doredijiligini, nusgawy edebiyatymyzyn gorniikli sahyrlarynyn eserlerini yakyndan owrenmek bilen gaklenman, rus we beyleki doganlyk halklaryn yazyjylarynyn eserlerini okap, oziinin diinyagaray§yny bayla§dyryar. Sahyr «Gownum» gosgusynda gorniikli tatar sahyry Abdylla Tokayy, azerbayjan sahyry Sabyry hormatlamak bilen yatlayar. A. Alamysow 1930-njy yylda metbugat isine gagyrylyar. Watangylyk ursunyn ba§lanan yylyna genii, Amandurdy Alamysow metbugatyn we ne§iryatyn diirli pudaklarynda isleyar. Watangylyk ursunyn baslanmagy bilen ol ursa gidyar. Metbugat Amandurdy Alamy§owyn doredijilik i§ine iggin giri§megine gin miimkingilik doredyar; 01 §ahyrgylyk karinin dasyndan terjimegilik i§i bilen-de me§gullanyar. Rus we diinya edebiyatynyn, §ol sanda dowiirde§ yazyjydyr sahyr larynyn eserleri bilen ginden tan§ypdyr. Olaryn bimagesini tiirkmen diline terjime edyar. Bu bolsa §ahyryn doredijilik geriminin ginelmegine, doreden eserlerinin doredijilijk derejesiniii gitdigige kamille§megine tasir edyar. §ahyryn diirli wezipelerde i§lemegi halkyn durmu§yna iggin arala§magyna, durmu§ tejribesinin bayla§magyna alyp baryar. Amandurdy Alamysow edebiyat meydanyna 1925-1926-njy yyllarda giryar, «Bayram edelin», «Zahmet bayramy», «Kan salam», «Menin pikirim» yaly sadaja, gepergilik taydan gow§ak gosgular bolaymasa, onun lirikasynyn esasy bolegi, §ol sanda «Sondi» («Sona») poemasy hem sonky yyllarda doredilen eserlerdir. Az wagtyn iginde ol engeme ownuk gosgular bilen bir hatarda «Gozlenmedik bagt» (1929), «Koydi» (1929), «Yakma bi^ersin, gazma dii§ersin» (1930), «Zarpgy ayal is iistiinde», «20 yasyn da» yaly eserler yazdy we olary metbugatda gap etdirdi. Amandurdy Alamysow gagalary-da unutmady. 01 gagalaryn durmusyny, ruhy diinyasini onat bilyardi. §ahyryn «Tans», «Giiyz», «Tomus» yaly §ygyrlary §ol yyl larda gagalaryn arasynda me§hurlyk gazanypdy. $ahyryn go§gularynyn birnagesi bayraga mynasyp bolupdy. 1936-1938-nji yyllarda §ahyr Tiirkmen dowlet nesiryatynyn gagalar edebiyaty boliiminde redaktor hem edebi terjimegi bolup i§lap, cagalar edebiyatyny ayaga galdyrniakda kop i§ edipdi. 01 gagalar iigin eser doretmek bilen gaklenman, beyleki

266 halklaryn klassyklarynyn we dowiirde§ sahyrlarynyn gagalar iigin yazan eserlerini tiirkmen diline terjime edyar. Beyik Watangylyk ursunyn ba§lanmagy bilen Watan goragyna ayaga galan Amandurdy Alarnysow sowes meydanynda yiti galamyny nayza owiirdi. Onun doredijilikjo§gunyny sindirip yazan eserlerinin biri-de «Du§manyn tylynda» (1941) atly balladasydy. 01 mundan son eser doretmage yeti§medi. Amandurdy Alamy§ow 1943-nji yylda watan ugrundaky sowcsde gahrymanlarga wepat boldy. §u yyllardaky turkmen edebiyatynyn wekilleri B. Kerbabayew, A. Gowsudow, G. Burunow, A. Alamysow we ba§galar, halk doredijiliginin we yazuwly edebiyatyn ajayyp daplerini dowam etdirmek bilen, yigriminji yyllarda taze hasiyetli liro-epik eserler doredip ba§ladylar. §ol ilkinji eserlerin gorniiklilerinden biri-de A. Ala- mysowyn «Sona» («Sondi») poemasydyr. A. Alamy§owyn soygi, ayal-gyzlar azatlygy temasyndan yazan «Sondi» poe masy yigriminji yyllarda su temada yazylan eserlerden diiypli tapawutlanyar. Sahyr bu eserini doredende, turkmen halkynyn bay edebi mirasynyn doredijilik daplerini ba§arnykly peydalanmak bilen bir hatarda, beyleki halklaryn, birinji nobatda, rus yazyjylarynyn bay tejribesinden ugur alypdyr. §ahyr poemanyn kompozisiyasyn- da-da, beyan edili§inde-de, geper ke§bi doretmekde-de, rus yazyjylarynyn aja yyp daplerinden ba§arnykly peydalanyar. Bu bolsa §ahyr A. Alamy§owy tiirkmen edebiyatynyn taryhynda tazelikgi sahyrlaryn ilkinjilerinden biri hokmiinde orta gykaryar. A. Alamy§ow «Sondi» poemasynda gozgayan durmu§ meselelerini ayry-ayry gahrymanlaryn anyk taryhy yagdaydaky hereketlerini anyk duyarlykly §ekilde suratlandyrmak bilen §6hlelendiryar. Sahyryn wakanyn gegyan yerinde (Garry- galada) etrap ya§lar guramasynyn yolba§gysy wezipesinde i§lemegi onun wakalar bilen yakyndan tany§magyna, eserindaki ke§plerin prototipleri bilen bile ya§ap, olaryn gylyk-hasiyetlerini 6zle§dirmeklige gin mtimkingilik beripdir. Bu bolsa, oz gezeginde, §ahyryn doredijilik ylhamyna giiygli tasir edip, §eyle poemanyn doremegine getiripdir. Elbetde, «Sondi» poemasynyn ilkinji nusgasy barada edebi tankytgylaryn arasynda diirli pikir yoredilipdir. Olaryn kabirleri «Sondi» poemasy tiirkmen edebiyatynda uly wakadyr» diyip bellan bolsalar, kabirleri «Sondi» poemasy tiirkmen poeziyasynyn §owsuz eseridir, ol jemgyyete peydasyz eserdir» diyip gyky§ etdiler. Muna garamazdan, §ahyryn bu poemasy okyjylaryn soygiili eserine owriilyar. Halk arasynda «Zohre-Tahyr», «§asenem-Garyp» dessanlary nahili §dhrat gazanan bolsa, «Sondi» poemasy hem edil §olar yaly, §ol dowiirde soygi bilen iiy^iilip okalyar eken. Hatda pedtehnikumda, internatlarda okayan okuwgylaryn arasynda bu poemany boydan-basa yat tutanlary hem bolupdyr.

267 Metbugatda edilen cykyslary we galamda? yoldaslarynyn beren maslahat- laryny nazarda tutup, A. Alamysow «Sondi» poemasyny tazeden i§lap, «Sona» ady bilen 1938-nji yylda capdan gykaryar. §ahyr poemanyn ilkinji nusgasyny gaytadan i§lande, wakalary has anyk goz oniine geler yaly etmage, gahrymanlaryn hasiyetlerini gundan agmaga, eserin kompozision gurlu§yny kamille§dirmage diiypli tins beripdir. Poemanyn ba§ gahrymany Sona diisiinjeliligi, tutanyerliligi bilen yigriminji yyllarda doredilen poemalardaky ayal-gyzlaryn wekillerinden duypli tapawutlanyar. Sona obada ilkinji mekdebin agylmagy bilen, ilkinjiler hatarynda okuwa girip, sowatly bolyar. 01 hoktimetin ayal-gyzlara beren azatlygyny, bagtly durmu§yny gujak agyp gar§y alyar. 01 her bir zada tazece-oziige garayar. Ayal-gyzlary girdaba salyp gelen yaramaz dap-dessuryn garsysyna iizul-kesil garsy gykyar. Sona yaslygynda bayyn ogluna adagly edilmegine garamazdan, yiirekden soyyan yigidi Annany tapyar. Sona dine oziinin sahsy bahbidini ileri tutman, tiirkmen gyzlaryny sowatly etmek ugrunda basarnygyny, ukybyny sarp etmage tayyar. Ony oziinin jemgyyetgilik borjy hasap edyar. Okadyan gyzlarynyn biri okuwdan galaysa, ol derrew onun ugruna gykyar. Degi§li edaralara habar berip, ayal-gyzlaryn denliklerini asger- meyanlere berk temmi berilmegini talap edyar. Su okadyan gyzlarym, Giinbe-giinden azalyar. Yigrim ba§ okuwgydan, Yeke on ikisi gelyar. Azatlyk ugrunda, bagtly durmus ugrunda ol oz janyny gaygyrmayar. Yeri gelende ol: «Azatlygyn ugrunda, Ozal olen az daldir» diyip, ayal-gyzlaryn oz ykballary, azatlyklary ugrunda goresendigini, kahalatda helakgilige sezewar bolandyklaryny yatlamak bilen, solar yaly, mertlerge gore§jekdigini wada beryar we soziinde tapylyar. §ahyr Sonany durli tarapdan yokary goymak iigin galsypdyr. Onun her bir here- ketinde taze adamyn sypaty goriinyar. Bu ke§p dine bir soygiilisine wepalylyk, tutanyerlilik yaly hasiyetler bilen bezelman, parasatlylyk, sypayygylyk, adamkargiligin in oiiat mertebeleri, agyr yagdaydan gykmaly pursadynda ugurtapyjylyk yaly asylly hasiyetlere yugrulypdyr. 01 uly bolsun, kigi bolsun, parhy yok, her bir ki§a uly hormat goyyar. Okadyan okuwgylarynyn iginde kabir yetim gagalaryn gys giinleri esikden horlanyandygyny: 268 “Pukara yetimlere Bolyar biraz kyngylyk. Ayak yalan, ba§y agyk, Menden gacyar ynjalyk” diyip, hakyky mugallym hokmunde aladalanyp, tiiys yiirekden ynjalyksyzlanyan- dygyny gorkezse, Annanyn hatyny alyp baran garry gapydan girende: “Eziz didam, ene jan, Gegin dii§ek iistiine. Ynha geg-de oturber, £ay goyaryn dessine” diyip, uly mahir, siiyji dil bilen turkmen halkynyn myhmansoyiijilik dessury boyunga gar§y alyar. Anna bilen aralaryndaky soyginin iisti agylaysa, gayynlary Atanlardan eygilik bolmajagyna onat dii^iinyar. 01 her bir adimini atiyagly atmek iigin galy^yar. Bu meselede Annanyn hem oran seresaply bolmagyny maslahat beryar: Indikide, Anna jan, Haty beyle iberme. Jan ynanyp her kime, Beyle berip goyberme.

Syrymyzy bilmesinler, Sen gaty habardar bol. Sonanyn ke§binde yene bir bellap gegmeli zat, ol hem onun ruhubelentligidir. 01 konanin naletli galyndylarynyn yok edilip baslan dowriinde garsylyk gorkezyan du§manlaryn tizden kokiine palta uruljakdygyna berk ynanyar. §eylelikde, tiirk men ayal-gyzlarynyn doly azatlyga gykyp, oz ykballaryna eye boljakdygyna goz yetiiyar: ...Nadanlyk, garankylyk, Yok ediler bir gaka. Gol tutusyp kogede, Gezeris iki-baka. Eserin basyndan ta ahyryna genii bas gahryman Sona parasatly, tutanyerli, ne- sihatgy bolup hereket edyar. Sonanyn ke§binin Annanynka garanynda has guygli bolup gykandygyny yokarda yatlap gegipdik. Munun esasy sebabi bolsa, sahyryn bilime, ylma yuzlenip, kemsidilip gelnen tiirkmen gyzlarynyn goziini agmakda bilimin esasy ge^medigini ilkinji mugallym hokmiinde nygtayanlygydyr. Eserde suratlandyrylyan wakalar osii§de dogrugyl gorkezilyar.

269 Wakalaryn gidyan yerinin tebigatynyn-peyzazynyn uly josgun bilen gorkezilmegi eserin gepergiligini yokary goteryar. A. Alamysow “Sona” poemasynda wakalary doredilen dowriinin syyasy yagdaylary bilen baglany§ykly a§a syyasatla§dyryp beyan edenligine garamazdan, 30- -njy yyllar tiirkmen edebiyatynyn sowly cykan eserlerinin biri bolupdy.

Nurmyrat Saryhanow (1906- 1944)

Nurmyrat Saryhanow uzak ya^amady. 01 oziinin gysga omriinde wakalary gunnur synlamagyn, uzakdan gormegin nusgasyny berdi. N.Saryhanowyn heka yalary rus, ukrain, moldawan, azerbayjan, gazak, laty§, tajik, ermeni, inlis, bengal dillerinde gap edildi. Yazyjy yonekey oba adamlary barasynda yazdy. 01 dayhanlaryn durmusyny, hasiyetini, dabini gowy bilyardi. Obanyn ke§bi onun hut oz gozunin oniinde oz geryar: onki tiisseli gara oylerin yerinde dayhanlaryn elektrik y§ykly §arnyldap duran tamlary dikelipdi^ adamlaryn ruhy kesbi hem tazelenyardi. Elbetde, yazyjy adamlaryn anynda entek konanin galyndylarynyn yasap yorendigini, olaryn oz-ozunden ayrylyp gidaymejegini bilyardi. Emma N. Saryhanow taze, rowsen geljegi bo lan zady wasp edyar. Taze bilen konanin gore§i yazyjynyn doredij iliginde esasy orny tutyar. N. Saryhanow 1906-njy yylda Gokdepe obasynda eneden dogulyar. 1925-nji yylda yer-suw reformasy gegirilende, onun kakasy Gokje obasyndan yer alyp, masgalasy bilen §ol yere gogyar. Edil sol yylyn oziinde-de Nurmyrat Asgabada baryp, politehnikuma okuwa giryar. 01 1926-njy yyldan 1928-nji yyla genii «Turk menistan» gazetinin Berdi Kerbabayewin miidirlik edyan edebi boliiminde edebi i§gar bolup isleyar. Yas zurnalist B. Kerbabayewin hem A. Durdyyewin hekayalary bilen gowy tany§yar. N. Saryhanow Daskent zumalistlerinin bir yyllyk kursuny gutarandan son, ony 1929-njy yylda Turkmenistan yaslar guramasynyn dordiinji gurultayynda «Ya§ kommunist» gazetinin redaktory edip belleyarler. 01 Gyzyl Gosun hatarynda gulluk edyan wagtlary hem «Gyzyl Go§un» atly harby gazetin redaksiyasynda zurnalist hokiiminde islemegini dowam edyar. N. Saryhanow yedi yyllap su gazetin isgari hem jogapkar katibi bolyar. Yazyjynyn diinyagaraysynyn hem doredijilik i§inin taplanmagynda, onun zumalistlik isi uly rol oynayar. N. Saryhanow turkmen yazyjylarynyn kopiisinden tapawutlylykda, oz edebi doredijiligini poeziya eserierinden ba§laman, ogerlcdir, hekayalardan baslayar. Onun ilkinji hekayalary («Hat», «Yaragynyn ygtyyary elinde», «Atyjylyk iigin», «Kolhoza hat», 1933) gyzyl esgerlerin dunnusy barada yazylan habarlara galym edyar. Otuzynjy yyllaryn birinji yarymynda N.Saryhanowyn eserlerinde Gyzyl Gosun temasy entek esasy orun tutmagyny dowam edyar.

270 Ilkinji terbiyani oba mekdebinde alan, Gyzyl Gosun hatarynda bolup, syyasy taydan bisisen N. Saryhanowyn doredijilik isine hem go§un gullugynda ba^layar. Onun ilkinji eserleri Gyzyl Go§un bilen baglany§yklydyr. 01 «Mergen» (9138), «Hat» (1933), «Yaragynyn ygtyyary elinde»(1933), «Enanin guwanjy» (1934), «Iki yyl» (1935) hekayalarynda esgerlerin durmu§yny beyan edip, ony onat bilyanligini gorkezdi. Ya§ yazyjynyn bu hekayalarynda kamillik §eyle bir duyulmasa-da, esgerler barada yazylan ol ogerkdir hekayalaryn oziine gekiji taraplary kopdi. Ede biyat konkursynda bayrak alan «Iki yyl» hekayasy bolsa onun ukyplylygyna giiwa gegyar. N. Saryhanowyn doredijiligi folklor we turkmen nusgawy edebiyaty bilen jebis baglydyr. Halk doredij iliginin merjen daneleri, beyik sahyrlaryn akgynly hem josgunly gosgulary onun doredijilik ge§mesi bolupdyr. Syuzetin yonekeyligi, halk dili, hasiyetlerin jaydar berli§i, liriki mylayymlyk-bularyn ahlisi Saryhanowyn folklordan alan tasiridir. Yazyjynyn doredij iliginin esasy sypaty onun gonezliginin durmusdan, halkyn ruhundan alnanlygydyr. N. Saryhanowyn hekayalarynda tiirlc- men durmu§ynyn aydyn, agramly, real suratlary gortinyar. 1937-1941-nji yyllarda yazyjynyn ayratyn ondiimli i§lan dowri bolyar. N. Sa ryhanowyn urus dowriine genii yazan hekayalarynyn hemmesinde oba durmu§y gorkezilyar. N. Saryhanowyn doredijiliginde ayallar azatlygy, medeni rewolyusiya degi§li eserler-de bar: «§irin» (1939), «Kitap» (1941), «Soygi» (1939). Uru§ ba§lanmagynyn on yanlaryndaN.Saryhanow oziinin «Kitap» atly ajayyp nowellasyny yazdy. Bu hekayanyn kop dillere terjime edilmegi yone yerden daldir. Ondaky one stirlen ideya-pikir diirli milletlerden bolan adamlarda uly seslenme doretdi. «Kitap» hekayasyny nage kop okadygynga, adamda §onga-da onat tasir galdyryar. §u nowellanyn syuzeti oran sada. Onun esasynda durmu§da bolup gegen waka yatyar. Kone elyazmalary yygnayan bir ya§ yigit rnesbur Magtymgulynyn §ygyrlar yygyndysynyn eyesi Welmyrat agadan sol kitaby aljak bolyar. Ya§uly ol kitaby satyn almak hakyndaky giirriini esidesi hem gelenok. В as gahryman Welmyrat aga Magtymgulynyn kitabyny ele salsynyn taryhyny gtirrtin edip beryar: « - Men hazir dogry altmy§ ba§imde, e§idip oturyp bilsen, yag§y yigit, giirriini kyrk yyl ozaldan ba§lajak. Yanky kitabyn elime diizen ine §u yyl dogry lcyrk yyl bolyar. Sowuklyk gys diyilyan yyllardy. 01 yyllar gopangylyk edyardim. Sen menin hazir igmegin igine sygman, gabarylyp oturanyma garama, men omriimin koptisini golde-goyun yzynda gegirdim. Kitap diyen zady gormandim, e§iden bolsam-da, ony beyledir oytmeyardim. §eyle boldy: Men 6yli-i§ikli bolup, iki sany burunlykly edinip, ile go§ulanymdan son, gy§ azygyny edineyin diyip, birki ganar yiin, birki ganar komiir bilen Arkaja argy§a gitdim».

271 Beyan edili§in adatdan dasary yonekeyligi hem-de durmus hakykatynyn dogrucyl gorkezilmegi okyjayetirilyan liriki tolgunmautgasyar. Hekaya gahrymanyn giirriin beryan yiirek gopduryjy taryhynyjemgyyetgilik hem-de milli 6su§in umumy taraplarynyn gyl§yrymly suratyny agyp gorkezyar. Milli hasiyetin diiyp mazmuny uly yhlas bilen, psihologik taydan ynamly edilip, gunnur agylyp gorkezilyar. Gahrymanyn oz gegmi§i hakyndaky yatlamasy gunnur filosofik mazmunly eser doretmage miimkingilik beryar. Guba diiye berlip alnan kitabyny gujagyna gysyp, one yorap baryan yigit edil janly yaly bolup, okyjynyn goz oniine gelyar. Ya§ yigit Welmyrat sowatly dal, pukara, yone weli, ajayyp §ygryn gudraty onun ytiregine junk bolyar. £opan kitabyny kyrk yyllap saklayar, «onun her bir soztinin kosekli diiye degyandigine» dii^iinyar. «Kitap» hekayasynyn bas gahrymanynyn obrazynda tiirkmen halkynyn zah- metsoyiijilik, zehinlilik, ukyplylyk yaly in gowy gylyk-hasiyetleri jemlenipdir. Uru^dan onki turkmen prozasynyn gorniikli eserlerinden biri-de N. Saryhano wyn «§iikiir bagsy» (1941) powestidir. Onda saz sungatynyn giiyji bilen eyran hanynyn yesirliginden oz agasyny halas eden sohratly turkmen sazandasy Suktir bagsy hakynda sohbet agylyar. Powestdaki wakalaryn mundan yiiz yyl ozal bolup gegyandigine garamaz;dan, onda bizin dowrumizin urus we parahatgylyk, stitem hem adalatlylyk, parasatlylyk we nadanlyk yaly meseleleri gakny§yar, sungatyn halkylygy yaly in bir mohiim ideyalar one siiriilyar. §onun iigin hem «Turkmenfilm» studiyasynyn bu powestin esasynda doreden «§tiktir bag§y» filmi gin kopgiiligin soygiisine mynasyp boldy. Siikiir bag§y yiti zehinli, agyk gowiinli adam. N. Sary- hanow bu ajayyp adam hakynda uly mahirlilik bilen yazyar. Yazyjynyn gahrymana mahremdigi powestde turuwba§dan bildiryar: «Uzyn, agag etli, garayagyz, yany otuzdan agan ya§ yigit sazandanyn bolsa ulumsylygy, jogiiligi, nazini artdyrmasy bolmazdy. §unun yaly hem onun yadary yokdy. Arzylanyp gagyrylan yere barardy. Onun baryp diiscn oyiinin igi-dasy derrew adamdan dolardy. 01 dutar galmaga bas lardy we oyi dolduryp oturan yigitlerden, oyiin etegini serpip, tarimin da§yndan seredyan gelin-gyzlardan tizden jo§a geler- di». Gahrymanyn gysgajyk portretini berenden son, yazyjy onun hereketini agyp gorkezmeklige gegyar. Hemi§ekisi yaly uzak wagtlap oyde bolmadyk §iikiir bag§y oyiine gaydyp, gelende, hasratly yagdayy goryar: onun dogany yesirlige dtistipdir. Yazyjy Siikiirin oz doganynyn takdyry hakyndaky oy-pikirini sadalyk bilen suratlandyryar. Ona yene-de il-giin arka duryar, obada§lary yesiri halas etmegin her hili yoluny salgy beryar. Mareke uzynly gije onun sazyny dinleyar, emma §onda-da adamlaryn gulagy ganmayar. Bu bolsa sazandanyn ytiregine diiwen planynyn rastdygyna onun guyjuni yetiryar. §tikiir bag§y oz dost-yarlarynyn janyna towekgellilik etman, 272 doganyny hut oz giiyji bilen halas etmegi yiiregine diiwyar. Hanyn yanyna onun ozi gidyar. Agyr mareke, ugrady§ sahnasy. Sonra bolsa yns-jynssyz dag jtilgesi... Yazyjy gahrymanyn keyp-ahwalyny okyja has onat yetirmek iigin Turkmenistanyn peyzazyny sonun gozi bilen suratlandyryar. Ynha, iki dagyn—iki sany soyiis-iyanin taryhyny giirriin beryan rowayat hakyndaky gamgyn yatlama... Yolaggynyn dag igindaki yalnyzlyk duygusy okyja-da yetirilyar. Telim yola gaytalanylyan «Dag, dag! Nira seretsen dag!» diyen sozler bu tasiri giiyglendiryar. Bu gamgyn ahwal ba§ga zat bilen galy§yar. “Bag§y dagdan dii§mekgi bolanynda, yurduna gaytadan gozlerini gezdirip gykdy. Gara baglar, obalar, siiri-siiri mallar, olaryn anyrsy bilen goriinyan Gara- gumun depeleri... Nahili hezil! Nahili gozel!..” Ol... eline dutaryny alyp, Gorogludan «Goja daglar» diyen heni galdy. Ahyrsony, §iilciir bag§y hanyn ko§giine baryar. Ol hanyn yakasyny tanadan bag^ysy Gulam bilen yary§a girmeli. Yazyjy yene-de bize oz gahrymanyny gudratly bir jadygoy edip gorkezmeyar-de, eysem yary§ ba§lamazyndan on gozgalana dii§en adam edip suratlandyryar: «Yanynyn bir gaynek gok gayy bilen bir tabak piti getirip, ona berdiler. Ol na- hardan-gaydan iyip-igip egismedi. I§dasi yanypdyr. Goyberiljek at yaly, galpyldap pikir edyar». N. Saryhanow han sazandasy Gulam bilen §iikurin ke§bini biri-birine gapma- -gar§y goyyar. Yazyjynyn §iikiire mahremdigi, munun tersine, onun gar§yda§yny halamaysy portretlerin suratlandyrylysyndan hem gorunyar. §iikurin powestin ba§ynda gysgaga berlen portreti bizin hakydamyzda. Gulamyn da§ky ke§binin suratlandyryly§ynda bolsa biitinley ba§ga yagdayy goryaris. Awtor iki sazandanyn durmusyny suratlandyranda, han bag§ysynyn dasyny gallap gelen hyzmatkar- lere, onun miiniip gelen «gakdana§a beslenen gal gatyryna» genii yone yerden gorkezmeyar. Iki sazandanyn 6zbolu§ly yary§ynda §iiktir bag§y gar§yda§yndan iistiin gykyar. Hemme ki§i bularyii haysy birinin iistiindigini seljerip bilman, iki sany tiiys yetik sazandanyn yary^yny tasin galyp dinleyar. Emma tiirkmen sazandasy dagyn depesinde doreden oz taze mukamyny galmaga duranda weli, Gulam bag^ynyn ozi tap duyyar. Yen§in §iikiirin tarapyndadygy belli bolyar, yone weli §tikiir han bagsysyndan iistiin gykanson, oz basde§ine duyguda§lyk bildiryar. Ahyrky epizodda yazarman oz gahrymanynyn asyllydygyny yene bir gezek gorkezyar. Hanyn ko§k bag^ysy bolup galmak hakynda eden teklibine §iikur bag§y: «- Han aga, bag§ydan gownun galmasyn, Gulam sazandanyn sazanda kemi yok. Ol han sazandasy-da, il sazandasy-da bolup biljek» diyip jogap beryar. §iikiir bagsynyn ke§bi yazarmanyii onat goryan ke§plerinin biri bolupdyr. Yazyjy oziinin halk sazandasy, §ahyry, bag§ysy hakyndaky pikirlerini hut §u ke§pde amala a§yrypdyr. 18* 273 §iikiir bagsynyn hasiyetinin kop tarapy yazyjynyn hasiyetine mahsus. N. Sary hanowyn bicak salyhatlydygy hakynda terjimeci A. I. Aborskiy, edebiyatgy P. G. Sko- syrew hem N. Saryhanowy onat tanayan basga-da kop adamlar giirriin beryar. 1942-nji yylyn ba§ynda N.Saryhanow Gyzyl Go§unyn hataryna gagyrylyar, §ol yylyn giiyziinde pulemyotcylyk mekdebini gutaranson fronta ugrayar. Du§man bilen sowe§yan wagtynda-da sahel miimkingilik tapan pursadynda frontcy yazyjy galamyny elden diisiirmeyar. N. Saryhanowyn golyazmalary saklanyan papkada biz «Kwitansiya» diyen hekayanyn garalamasyna dus gelyaris. Onda halkyn gyzyl, kiimus yaly gymmatly zatlaryny front bahbidi iigin bermeklerinin tisti bilen sowet watangylygy agylyp gorkezilmek islenipdir. Papkadaky «Ata we ogul» hekayasynyn taslamasy hem gyzykly. Edil so nun yaly-da yap-yany baslanan eserlerin ilkinji yazgylary N. Saryhanowyn urus yyllarynda yen is gazanmak iigin, dine bir ok-yarag bilen dal, eysem otgiir galam bilen-de gayduwsyz gore§ alyp barandygyna giiwa gegyar. N. Saryhanow 1943-nji yylyn fewral ayynyn 15-ne frontdan «Ene» diyen hekayasyny iberyar. B u- yazyjynyn in sonky eseri. N. Saryhanow 1943-nji yylyn may ayynda Moldawiyanyn Benderi etrabynyn Delakey obasynda bolan sowesde gurban bolyar.

§aly Kekilow (1906- 1943)

XX asyr tiirkmen edebiyatynyn gorniikli wekillerinin biri bolan §. Kekilow Asgabadyn etegindalci Kosi obasynda garyp dayhan ma§galasynda eneden bolyar. 01 ya§lygynda dogany Aman bilen yetim galyp, agyr horluklary ba§dan gegiryar. §ahyr yetginjeklik dowriinde sol ba§dan gegiren agyr jebri-jepalaryny son oziinin “Gyzyl kazarma gelin”, “Menin yolum” (1931 y.) eserlerinde yangynly sozler bilen beyan edyar. Yigriminji yyllarda yurdumyzda taze mekdepler agylyp ba§landa, ol mekdebe okuwa giryar we okuwynda oran yhlaslylygy we yiti zehini bilen yolda§laryndan tapawutlanyar. §aly Kekilow sol yyllardan ba§lap, halk doredijiligi bilen gyzyklanyp ugrayar, oba adamlarynyn gyzykly gtirriinlerini, rowayatlary, ertekileri, matallary uly howes bilen dinleyar. Ylayta-da ony obada§y Matajiniii go§gulary we olary ussatlyk bilen yerine yetiriji Hally bag§ynyn labyzly aydymlary oziine gekyar. Saly oba mekdebinde okap yoren yyllarynda geper eserleri kop okamaga, diirli temalarda ownujak go§gulary doretmage synany§yk edip baslayai'. §. Kekilow oba mekdebini tamamlap, A§gabat §aherindaki mugallymlary tayyarlayan kursa okuwa giryar. Bu kursy iistiinlikli tamamlap, mugallymgylyk karine eye bolyar.

274 §aly Kekilow 1925-nji yylda Baherden rayonynyn (hazirki Baharly etraby) Konekesir obasyna i§e iberilyar. Bu yerde ol mekdep miidiri we mugallymy bolup i§leyar. §. Kekilow doredijilik i§ine 1927-nji yylda ba§layar. 01 ilkinji eserlerinin biri bolan “Bagbanyn bolsam senin” diyen gosgusynda “Ta omrumin ahyryna bagbanyn bolsam senin” diyip, oziinin doredijilik dowriini orta atypdy, Watanymyzyn giillap osmegi iigin irman-arman goresjekdigini aydypdy. Sahyr bu kasamyna wepaly boldy, ta omrtinin ahyryna genii halkyna, yurduna, watanyna wepaly bagban bolup hyzmat etdi. Garanky gegmisi gitsegelmeze kowup, baky yaza gykan azat Watanyn zahmetsoyer adamlaryny, bagyny-bakjasyny pak yiirek bilen wasp etdi. §ahyryn gegen gysga, emma sohratly omiir yoly muna agyk say atly к edyar. Poeziya aleminde onat iistiinlikler gazanyp ugran Saiy Kekilow paytagtymyza i§e gagyrylyar we 1931-nji yylda radiokomitetin bolum miidiri wezipesine bellenyar. S. Kekilowyn doredijilik we guramagylyk i^indaki basarjanlygy nazara al nyp, ol 1932-nji yylyn 1-nji iyulynda Turkmenistan yazyjylarynyn birlesigini doretmek boyunga guramagylyk komitetinin sekretarlygyna saylanyar. 01 bu wezipede ak yiirekli zahmet gekip, 1934-nji yylyn 8-nji mayynda agylan we Turk menistan yazyjylarynyn ilkinji hem doly bahaly birle^mesini doreden Turkmenis tan yazyjylarynyn Birinji gumltayyny tayyarlamaga we ony gegirmage i§jen gatna§yar. §. Kekilow oziinin ilkinji eserlerinden halkyn wepaly ogly hokmiinde Wata nymyzyn one gitmegine, medeniyetimizin osmegine bowet boiyan konaniii zyyanly galyndylarynyn gar§ysyna gayduwsyzlyk bilen gores etdi. §ahyr diinyanin gizlin syrlarynyn agary bolan billmi dine geper eserlerinde wasp etmek bilen gaklenman, mekdep okuwgylary iigin okuw kitabyny dtizmek isine hem giri§di. Gorniikli turkmen dilgisi Hojamyrat Baylyyew bilen baslangyc synplar iigin diizen okuw kitaby birnage gezek ne§ir edildi. 1934-nji yylda bolsa gala sowatlylar mekdebinin 2-nji synpy iigin diiziilen okuw kitaby “^ala sowat mekdepleri iigin okuw kitaby” diyen at bilen gapdan gykdv, Bu kitabyn diizedilen, tazeden i§lenen ikinji ne§iri 1936-njy yylda gap edildi. §. Kekilow proza we drama zanrlary boyunga oz giiyjiini synap gordi. Onun kolhozgylaryn bagtly durmu§yny, intemasionalizm (halklaryn dostlugy) duygusyny gorkezyan “Garry ba§da ya§ pikir”, ayal-gyzlar durmu§yndan yazylan “Armanly gozel”, “Ogulgerek”, Beyik Watangylyk ur§y yyllarynda yazan “Kadyr” diyen yaly hekayalary, “Okiinen Oraz”, “Batyr aga” yaly pyesalary munun aydyn subutnamasydyr. 01 terjimegilik, redaktorlyk i§ini-de doredijilik i§;i bilen utga§dyryp alyp bardy. Tiirkmen klassyky edebiyatynyn guwanjy bolan Alysir Nowayynyn turkmen dilinde дара tayyarlanan yygyndysvny terjime etmek i§ine gatna^dy. N. Saryhanowyn

275 “Yagtylyga gykanlar” powestini redaktirledi. Talantly §ahyr ayry-ayry yazyjylaryn doredijiligine degi§li enceme tankydy makalalar bilen gykys etdi. Beyik Watangylyk ur§y baslananda S.Kekilow ilkinjilerin hatarynda meyletinlik bilen fronta ugrady. Watanynyn wepaly ogly: “Watan iigin jan bererin, Watanym men enem-atam. Ajal okun alyp menden, Du^manlar goy tutsun matam” diyen aydymyny belent owaz bilen yanlandyrdy. Watangylyk henine yugrulan bu aydym kopgiiligin arasynda gin seslenme tapdy. Sahyr sowes meydanynda ursun gazaply baryan pursadynda-da oziinin soygiili karinden daslasmady. 01 basybalyjy pali azan du§many iki giiyg: atgyr yaragy we otgiir sozi bilen urdy. Demirgazygyn gazaply tebigy §ertlerine tiz uygunla§yp, gyl§yrymly operasiyalary tiirgenlik bilen yerine yetirdi. Yerzeminde oturan wagty, garymda yatan wagty bolsun, bos pursady elden bermedi. In guwangly in belent duygulary anladyan sozleri saylap, ajayyp eserleri doretdi. Bu dowiirde §ahyr ideya, gepergilik taydan dumukly bolan “Uralyn” (1941), “Watangynyn aydymy” (1941), “Du§mana hujiim” (1941), “Dowulgy” (1942) yaly §ygyrlary, “Dyadya Iwan” ( 1912), “Kareliya jennelinde” (1943) poemalaryny, “Kasam” (1941), “Batyr aga” (1942) diyen pyesalaryny doretdi. §ahyryn in sonky yazan eseri “Kareliya jennelinde” diyen poemasydyr. Bu poema ideya taydan-da, gepergilik taydan-da, gun manylylygy taydan-da uly ussatlyk bilen yazylyp, onun hemme eserlerinden tapawutlanyar we doredijiliginin kamil dereja yetendigini gorkezyar. Eserin seyle gyzykly we geper gykmagynyn diiyp sebabi §ahyrda yiti talantyn, gyzgyn watangylygyn, syngylygvn guygliiligindedir. Kareliya jennelinde parahat oturan obalaryn iistiine fasistik basybalyjylaryn gabahatgylykly gozu^lary ba§lanyar. Gozel iilkanin ustiine abanan agyr howpy §ahyr tebigy wakalaryn iisti bilen oran tolgundyryjy beyan edyar: Ertirmi, ag§ammy, gundizmi, gije, Saygaryp bolmayar howanyn yiizun. (^apgynly yagyny, inlewiik yeli, Yadyna getiryar harasat soziin.

Tebigat gam gekyar durmusy bilen, Yaryndan ayrylan soygiili yar dek. Agzyndan ot gykyar her ah uranda, Yowuz giin ba§yna dii§en bir ar dek. §ahyr nejis dusmanyii garsysyna alnyp barylyan gazaply soweslerin bir wakasyny suratlandyrmak iigin birinji bentde Demirgazygyn gapgynly sowuk

276 gunlerinin birinde howanyn bol?uny mysal alyar. Alem-jahany gara bulut biirap, yerden-goge gar sowrup, capgynly yagyn yagyan howada giiniin haysy wagtydy- gy saygartmayar, niranin niredigini seljertmeyar. Bu gomiip okyjynyn duygusyna gorkuly tasir edyan “harasat” soztini goz oniine getiryar. Ikinji bentde yaryndan ayrylan soygiili yaryn peri§an hala dii^iisi yaly, apy-tupan, harasat zerarly gozel gorkiinden ayrylan tebigat-da gama batyar, “her ah uranda, agzyndan ot gykyar”. §ahyr bu setirler arkaly okyjysynyn anyna yetirjek bolyan ideyasyny ussat- larca berip bilipdir. Nejis dusmanyn gara giiyji iiste abanan wagty gahryman bizin adamlarymyzyn wagtlayynca gozel obalaryndan ayrylandyklaryna yiireklerinin awaysy yaly, azat yerin azat tebigaty-da parahat durmu^ynyn bozulanyna gam gekyar. Adam ganyna suwsan du§man le^gerlerinin parahat oturan halkyn tistune edyan agyr zulum-siitemlerine howanyn yiizi gytylyp, ayyn-giiniin nury tutulyp, agaglar kibtini gysyp, guslar howiirtgelerine girip gizlenyarler.

Yagtysy yok, yiizi soluk alemiii, Sohlesini gara duman basypdyr.

Her demde bir hili sypata girip, Tebigat wehimli ytiztin asypdyr.

Yer yiiziine yagty beryan nurly Giin, Segegini syryp, gizlenip gidyar. Yuziin gama§dyryp, gazaba miiniip, Jahalat soltany hokmiin yoredyar.

Yazgarlyp yenjilyan bigare yaly, Egilip, baslaryn yaykap agaglar. Ustlerine howply yagy gozan dek, Koweklere girip, gizlenyar gu§lar. Parahatgylykly dowtirde tokayyn iginde uly §owhun bilen ir-iymi§ goplap yoren oglanlar we gyzlar, “eli byggyly agag tayyarlayan azat kolhozgy”, “awuny yzarlap, arkayyn gezyan mergen awgy” indi bu jennelligin iginde goriinmeyar.

Hany bu jennelde oynap-giilii§ip, Ir-iymi§ gopleyan gyzlar-oglanlar? Ya olaram bizin bolsumyz yaly, Depginin astynda galdymy §olar?

Hany bu jennelde eli byggyly, Agag tayyarlayan azat kolhozgy?

277 Awuny yzarlap, arkayyn gezyan, Bizin myhmanymyz-ol mergen awgy? Bu ajayyp §ahyrana setirler bilen diiztilen poemanyn sony bizin esgerlerimizin sohratly yen§e eye bolandyklaryny gorkezmek bilen gutaryar. Bu eserinde §ahyr dine peyzazy suratlandyrmaga kowala§man, oz igki duygularyny, basybalyjy ganym du§mana bolan yigrenjini tebigy wakalar bilen utgasdyryp beyan edyar. §aly Kekilowyn “Kareliya jennelinde” diyen liriki poemasy Beyik Watangylyk ur§y dowriinde tiirkmen edebiyatynda doredilen eserlerin arasynda geper yazylan hem-de okyjylar kopgiiliginin iinsuni oziine geken gymmatly eserlerin biridir. Bizin halkymyzyn gahrymangylygyny, tutanyerliligini, agzybirligini, gayduwsyzlygyny gorkezyan we agyr synaglaryn hotdesinden ba§arjanlyk bilen gelmegi, ony yenip gegmegi owredyan bu eserin terbiyegilik babatynda hem ahmiyeti oran uludyr. §aly Kekilowyn bu dowiirde doreden eserleri gun ideyalylygy, gepergiligi we syyasy yitiligi bilen tapawutlanyar. Onun bu dowiirde doreden eserlerinin ayratynlyklarynyn biri-de ruhubelentlik we aydyn geljege bolan ynama yugrulan- lygydyr. Watangy sahyr oz doredijilik i§inde geper eserlerinin dilinin dii§niikliligini, sadalygyny we obrazlylygyny birjik-de iinsden dii§iirmedi. Qepergilik seri§delerinin yerlikli ulanylmagy ugrunda yadawsyz gore§di. Barmagym galamdyr, syyadyr ganym, Azatlyk ugrunda gurbandyr janym. “Tiirmeden hat” Diiynki senin ganyn soran siiliikden, Hey-de bu giin sana yolda§ bolarmy? “Oniim artdyrmak yolunda” Asmany inledip, yeri sarsdyryp, Ajal gu§y gelyar ganatyn gerip. “Kareliya jennelinde” Watangy sahyr S. Kekilow manyly omriinin biitin dowamynda uzak yyllar oz gymmatyny saklap biljek diirli-diirli temalarda doreden yiti we tasirli eserleri hem- -de gegen §6hratly yoly bilen halkyn, Watanyn oniindaki ogullyk borjuny doly berjay etdi. Zehinli §ahyr §. Kekilow 1943-nji yylyn 8-nji oktyabrynda Watanymyzyn azatlygy ugrundaky alnyp barlan Beyik Watangylyk ur§unyn sowes meydanynda gahrymanlarga gurban boldy. Sonky wagtlardaky takyklanan maglumata gora, sahyryn gulluk edyan gosun boliimi Kareliya frontundan Smolenskinin eteklerine getirilyar. Bu boliimin esgerleri gysga wagtlyk dyng alysdan son, 1943-nji yylyn sentyabr ayynyn ayagynda Smolensk oblastynyn Monastyrzinsk rayonyny 278 dusjinandan azat etmeklige batyrgay giri§yarler. Du§manyn berkidilen nokadyny derbi-dagyn etmek iigin zabt eden esgerlerin arasynda §aly Kekilow-da bardy. 01 one tarap okdurylan pursadynda, gapdalynda mina yarylyp, sowe§ palwanyny agyr yaralayar. Saiy Semorta obasynda yerle§en meydan gospitalyna eltilyar, emma wraclaryn birnage giintin dowamyndaky agyr yaralyny halas etmek ugrundaky alyp baran cylsyrymly operasiyalary onayly netije bermeyar - ol bedene du§en agyr yara zerarly wepat bolyar. Merdana yigidin jesedini §ol obada jaylayarlar. Sonra F. F. Demyanow diyen §ofyor §ahyryn jesedini Dosugowo obasyndaky doganlyk mazaryna gegiryar. Oba zahmetke§leri sowe§ gahrymanlarynyn sarpasyny belent tutup, yadygarlik dikeldipdirler. 01 yadygarligin ey gorliip saklanyandygy barasynda, mekdep okuwcylarynyn ony ter giil desseleri bilen bezeyandikleri barasynda, olaryn druzinalarynyn yygnanysyklarynyn sol yerde gegirilyandigi barasynda Smolensk oblastynyn Dosugowo obasyndaky mekdebin direktory W. Yefremow “Turkmenskaya iskra” gazetinin redaksiyasyna yazan “Syn Turkmenii-soldat i poet” diyen hatynda gurriin beryar. “Rabogiy put” diyen Smolensk oblast gazetinde giine§li Tiirkmenistanyn gergek ogly hakynda iki makala gykdy. Yuriy Paskow “Nedopetaya pesnya” (“Sonlanmadyk aydym”) diyen makalasynda: “01 oziinin §ahyrana aydymyny sonlap bilman, Pupkin yasyna yetende wepat boldy. Onun etsem diyen i§leri edilman galdy. Emma §alynyn etmage yeti§en i§leri hem tiirkmen edebiyatynda gorniikli yz galdyrdy...” diyip, watangy §ahyryti doredijiligine yokary baha beryar. Sahyryn bize galdyryp giden edebi mirasy tiirkmen edebiyatynyn altyn hazy nasyna uly go§ant bolup girdi, saylanan eserleri owran-owran ne§ir edildi. Orta we yokary mekdeplerde beyleki gorniikli yazyjylarymyz bilen bir hatarda §. Kekilowyn hem doredijiligi owrenilyar. Onun Watanyn, halkyn oniindaki bitiren hyzmatlaryny goz ontinde tutup, oniip-osen yeri bolan Kosi obasyndaky orta mekdebe onun ady dakyldy. Dramaturg Muhammetnur Gurbangylyjow S. Kekilowyn watangylyk hereketlerini gorkezyan “§ahyr” diyen drama eserini doretui. §anyryn edebi doredijiligi giin gegdigige has belent mana eye bolyar we barha anyk owrenilyar.

TURKMEN EDEBIYATY BEYIK WATANGYLYK UR§Y YYLLARYNDA

1941-nji yylyn 22-nji iyunynda bizin halkymyz iigin in bir kyngylykly, galagoply dowiir bolan Beyik Watangylyk ur§y dowri ba§landy. Poeziya zanry. Beyik Watangylyk ur§unyn ba§lanmagy bilen sowet ede biyaty, §ol sanda tiirkmen edebiyaty-da oziinin ahli giiyglerini azat Watany, e§retli

279 durmu§y fasistik basybalyjylardan goramagyn mukaddes i§ine mobilizledi. Turk men edebiyaty ur§un ilkinji guniinden ba§lap, oz okyjylaryny mekir hem guygli du§manyn gar§ysyna aygytly gore§ iigin ayaga galmaga gagyrdy. Bagtly hem azat durmu§yn hatyrasyna gore§e gagyryan poyeziya eserlerinin uly sikli yiize gykdy. Halk §ahyrlary Ata Salyhyn “Yigitler”, Durdy Gylyjyn “Bokdeman meni”, halk yazyjysy Gara Seyitliyewin “Halkym” yaly eserlerinde, Qary A§yrowyn, Salydyr Aman Kekilowlaryn, N. Pommanyn, R. Seyidowyn, D. Haldurdynyn watangylyk lirikasynda sowe§jen gagyry? yanlandy. Eger Ata Salyh ur§un ilkinji giinlerinde turkmen yigitlerine yiizlenip: “Meydan merdinkidir, pugta bilmeli, §ygarymyz - “Almaly ya olmeli” - Watan gahrymany §eyle bolmaly, At salyp, gylyjy syryn, yigitler”. diyen bolsa, G. Seyitliyew biitin halka a§akdakylar yaly sozler bilen yiiz tutdy: Siz, ey, azat atalar! Siz, ey azat eneler! Siz, ey, azada gyzlar! Bizin parlak yyldyzlar! G. Seyitliyewin bu dowiirdaki poeziyasynda dusmanyn wag§y maksatlaryny, niyetini dii§imdirmek onun garsysyna aygytly sowe§e gykmaga bolan gagyry§ bilen seple^dirilyar. §ahyryn liriki gahrymany hakyky manysyndaky beyik watangy. §onun iiginem ol yokardaky setirlerden son §eyle diyyar: Indi du§manlar eger Senin janyndan §irin,eziz goryan ilini Hem-de sayrak dilini, Yene tazeden baglap, Dograp, dag bilen daglap, 01 gullar galasyna, Nadanlyk belasyna, Syryp saljak diyseler: Sen ynsanlyk erkini, Gorkezmezmin berkini, 01 wag§y haywanlara?! Sonra bolsa §ahyr halky oz ar-namysyny, azatlygyny goramaga gagyryan soz ler bilen eseri tamamlayar: Goy sesime ses bersin kimde namys-ar bolsa, Kim watan bilen eden oz ahdinde bar bolsa.

280 §u hili eserlerin Watangylyk ur§unyn bavarian dowriinde nenensi uly ahmiyete eye bolandygy dii§niiklidir. 1941-nji yylyn ahyrlarynda we 1942-nji yylyn ba§larynda frontda yiize gykan duypli 6zgeri§liklerde bizin edebiyatymyzyn §u hili eserlerinin ahmiyeti boldy.Watan goragyna ayaga galyan halkyn ahlak-syyasy giiyjiine guyg go§dy. Tiirkmen sygryyetinde ajayyp liriki §ahyr hokmiinde tanalyan R. Seyidowyn “Ugratmak” diyen gosgusynda liriki gahryman hokmunde ur§a ugrayan yigidin soygiilisi orta gykyar. Ol oz yaryny sowe§e yollamagynyn on yanynda §eyle diyyar: Seslenyar, soygulim, senin dor atyn, Ine gyljyn, dak, yarasyar, biline, Bar, sowe§de gorkez gazap-gayratyn, Sakgy bolup soygiiline, iline...

Her bir gylyg salanda, Du§man ba§yn alanda, Diy, bu namys-ar iigin... Diygin, bu hossar iigin, Diy, bu sower yar iigin. §u go§gynyn aheninde yazylan onlarga eserlerde frontdaky adamlar bilen tylyn zahmet gahrymanlary ruhy taydan berk gowra owrulyardi. §eyle gosgular esger e§igine girip, eline yarag alan yigitleri-de, olary yeni§ bilen gaydyp gel diyip ugra- dan tyldaky gelin-gyzlary-da belent watangylyga ruhlandyryar. Turkmen $ahyrlary dowriin biitin dowamynda halkymyzyn adalatly uru^da уeniji bolup gykjagyna pugta ynanyardylar. Oz eserlerinde bu ynanja ayratyn hyjuw bermage galysyardylar. A§akdakylar yaly kop gosgularda muny §eyle etmegin okyjylaryn ruhuna ruh go§andygyny, olarda yen§e bolan uly ynanjy mizemez dereja genii kamille§direndigini bellemek gerek: Yenilmez go§unym, gahryman halkym Azgyn du§manlaryn binasyn diizlar; “Egri azar, dogry ozar”, “Kawkaz” yaly gunnur watangylyk duygusyna yugrulan go§gularyn awtory A. Kekilowyn yokardaky yaly §ygyrlary turkmen sygryyetinde az daldi. 1942-nji yylda gazaply sowes yagdaylaryny, bizin esgerlerimizin kopgiilikleyin gahrymangylyklaryny gundan agyp gorkezyan eserlerin uly toplumy yiize gykdy. Q. A§yrow, Ata Nyyazow, D. Haldurdy, §. Kekilow, N. Pomma, K. I§anow, R. Alyyew yaly §ahyrlar uru§ yagdaylaryny, sowes? gahrymangylyklaryny uru§da hut oz gozleri bilen gorupdiler. Sonun iigin olaryn doreden eserleri-de has tasirli

281 bolup gykdy. Muny §. Kekilowyn “Kareliya jennelinde”, ’’Dyadya Iwan” poema larynda, D. Haldurdynyn “Yektayly gyz”, “Dnepr”, R. Alyyewin “Stalingrad”, N. Pommanyn “Adigimin yoly”, Q. A^yrowyn “Ermeni gyzy” yaly eserlerinde we basgalarda aydyn duyup bolyar. Tyldaky sahyrlaryn, yazyjylaryn kabir eserlerinde front yagdaylaryny, sowes gahrymangylyklaryny gowy bilmezlikden gelip gykyan yiizleylik bardy. Yone seyle eserlerin-de Watangylyk ur§y yyllarynda, dowrun okyjylarynyn du^unjelerini goz oniinde tutanynda, belli bir derejede ahmiyetinin bolandygyny bellemek bolyar. Olar romantiki, ka yagdayda bolsa fantastiki hasiyetdaki edermenlikleri gorkezyandiklerine garamazdan, okyjyda watangylyk, gahrymangylyk ideyalaryny terbiyelemekde belli rol oynapdyr. Watangylyk ur§y yyllarynda engeme poemalar hem doredildi. §u jahetden, B. Kerbabayewin “Aylar”, §.Kekilowyn “Dyadya Iwan”, “Kareliya jennelinde”, N. Pommanyn “Watangy garry”, C. A§yrowyn “Dusmanyn tylynda”, B. Seytakowyn “Joralar”, A. Nyyazowyn “Ogulbossan”, R. Seyidowyn “Azatgul”, H. Siikiirowyn “Jigit”, A. Kekilowyn “Soygi” (birinji kitap) poemalaryny mysal getirmek bolar. Poema zanry dowriin talaplary bilen baglany^ykly gontiden-goni front gahrymangylyklaryny, frontdur tylyn berkligini, tyldaky zahmet edermengiliklerini teswir etdi. A. Nyyazowyn “Ogulbossan” poemasynda tyldaky turkmen gelin-gyzlarynyn fronta komek fonduna ozlerinin in ey goryan zatlaryny-altyn-kumii§den edilen §ay- -seplerini bagy§layandyklary gorkezildi. R. Seyidow bolsa “Azatgiilde” frontgulara sowgat eltmek iigin Ttirkmenistandan giden delegatlar hakda soz agdy. Azatgiiliin obrazy arkaly tiirkmen gyzynyn romantiki gahrymangylygynyn waspyny etdi. B. Seytakowyn “Joralarynda”, H. §ukiirowyii “Jigidinde” goniiden-goni sowet adamlarynyn frontda gorkezen edermenlikleri beyan edilyar. Bu dowiirde ms adamlarynyn urus yyllarynda gorkezen gahrymangylykly i§lerini suratlandyrmak turkmen edebiyatyna ymykly girdi. S. Kekilowyn “Dyada Iwan”, N. Pommanyn “Watangy garry” poemalary muna agyk §ayatlyk edyar. §. Kekilowyn “Kareliya jennelinde” poemasy tiirkmen edebiyatynyn bu dowiirdaki ajayyp eserlerinin biri hokmunde okyjylaryn guiinur soygiisine mynasyp boldy. Bu liriki poemada tebigat obrazynyn iisti bilen sowet adamlarynyn gahrymangylygy, watangylygy beyan edilyar. Poema §eyle setirler bilen baslayar: Ertirmi, agsammy, gundizmi, gije, Saygaryp bolmayar howanyn yiiziin. ^apgynly, yagynly, inlewtik yeli, Yadyna getiryar harasat soziin. §ahyr sonra “harasat” hakyndaky soziini dowam etdiryar. Bu harasat yonekey tebigatyn “harasatyny” dal-de, ursun elheng harasatyny anladyar. Ine, biitin “tebigat yowuz giin ba§yna diisen bir ar dek, yaryndan ayrylan soygili yar dek gam gekyar”. Alemin §6hlesini gara duman basypdyr. Bu wagt Giin hem tebigata wehim bilen

282 garayar. A gay I агат “yazgarylyp yenjilyan bicare” yaly baslaryny yaykap, egilyar- ler. Tokayyn guslary-da iistlerine “howply yagy cozan dek” gizlin yer gozleyar- ler. “Ya§ajyk gaga dek ya§ajyk yolkalar kibtini gysyp, zaryn- zaryn fuwlayarlar...” §eylelikde, biitin tebigatyn ahli barlygy liriki gahrymanyn, §eyle hem okyjynyn ontinde: “Bu name, sen bizi §u yagdaydan gykarmak iigin name etdin?” diyen yaly sovvaly goyyar. Sonra sahyr bu gam bilen gaplanan tebigat dtinyasinin bir wagtlar oynap-giil§iip, ir-iymis gopleyan oglan-gyzlary, agag tayyarlayan azat kolhozgynyn, awuny agtaryp, arkayyn gezyan awgy mergenin mekany bolandygyny beyan edyar. §unun yzy bilen-de ol asakdaky soragy keserdip goydy: Indi seyle omiirbaky yar bolup! Fa^ist adikleri depelesinmi?!

Solsunmy omiirlik bizin giiliimiz, Du§man zaherini sepelesinmi?! Bu sorag poemanyn jogap talap edyan jemleyji soragy. 01 dine bir tebigatyn soragy dal. 01 Kareliya jenneliniii asyl hojayynlary bolan oglan-gyzlaryn, mergenin, коlhozgylaryn-ahli sowet adamlarynyn soragy bolup yanlanyar. §ahyr bu soragy jogapsyz galdyranok. Gin gowrtimli, durmu§a we oz giiyjiine berk ynam bilen garayan liriki gahryman sowet adamlarynyn bu hili mu§akgatly wakalary on hem kop gorendigini, onun yene yenjekdigini nygtayar. Ine, §unun yzy bilen “Kareliya jennelini, onun toweregindaki obalary, §aherleri weyran eden du§manyn tanklary- dyr samolyotlaryny yok etmeli” diyen buyruk bolyar. Bizin go^unymyzyn ahli guyji aygytly sowe§e giryar. Liriki gahryman hem orta gykyar:" Du§manyii ayagny yere degirman, Mu§kamyza, §tygmyza miindiirdik. Bizi yakmak iigin yakan oduny, Snaryadyn ody bilen sondiirdik. §ahyr munun yzy bilen tebigatyn bitewiilikde yenillik bilen dem alandygyny, ony biirap oturan gara buldun duw-dagyn bolup, Gtiniin yagty sohlesinin oz hokumini yoredip ba§landygyny uly josgun bilen wasp edyar. §. Kekilowyn “Kareliya jennelinde” poemasy front wakasyny tebigat hadysalarynyn obrazlary arkaly okyja yetiryanligi jahetden hem, geper serisdelere baylygy bilen-de tapawutlanyan eserdi. gunnur watangylyga, ynsanperwer pikirlere yugrulan bu poema wakalary beyan etmekde ulanyan tarleri babatynda oran ozbolusly eser hokmunde tiirkmen edebiyatynyn bu dowiirdaki gazanan tazeliklerinin belli nusgasy boldy. • B. Kerbabayewin “Aylar” poemasy front bilen tylyn bir howadan dem alandygyny, tiirkmen gyzlarynyn frontdaky gahrymangylyklaryny has ginden beyan

283 eden eserlerinin biridir. Poemanyn ba§ gahrymany Aylar urus ba§lamazynyn on yanynda obada ya§ayan bagtly adamlaryn biri. Watan howp astyna dii^ende, ol goni fronta barmagy, du§man bilen yuzbe-yuz gore§e gatna^magy ytiregine dtiwyar. Sun dan son ol engeme agyr wakalaryn icinden gegyar. Bitirmesi kyn isleri edyar. Gahrymanyn gunnur watangylygy romantika yakyn wakalaryn iginden diri alyp gykyar. Ine, ol bir gezek ma§ynda baryarka, du§man bombalarynyn astynda galyar. Bu gezek ony partizan otryadynyn adamlary oltimden gutaryarlar. Sonra ol parti- zanlar bilen engeme sowe^lere gatna§yar. Emma kop wagt gegmanka, ol du§mana yesir dti§yar. Bu gezek hem ol engeme musakgatly wakalardan son aman galyar, du?manyn tylynda hereket edyan oz soygtilisine gowu§yar. “Aylar” poemasynda oran tolgundyryjy wakalar, hadysalar bar. Ondaky gahrymanlar okyjyny edermenlige, gahrymancylyga gagyryp bilyar. Emma poemada ayratyn hem Aylaryn yesir du§eninden sonky ba§dan gegirmelerinin beyanynda dessangylyk tarlerinin gtiygli tasiri duyulyar. Bu tasir kahalatda Aylary tas roman tiki obrazlaryn derejesine genii yetiryar. Onun hakykatdan belli derejede arasynyn agylyan pursatlary hem yok dal. Bolsa-da, ol uru§ dowriinin turkmen okyjylaryna yakyndy. Gahrymangylygyn, edermenligin gozleginde bolan sowet adamlarynyn ruhuna golaydy. Okyja yiti tasir edip bilyan obrazdy. §onun ugin hem “Aylar” poemasyna dowriin talaplaryna jogap berip bilen eser hokmunde baha berip bolar. Umuman, sygryyet zanrynyn bu dowiirde has depginli islandigini, watangylygyn beyik guyjiine yugrulan onlarga eserler bilen umumy halk i§ine uly go§ant go§andygyny bellemek gerek. Bu yyllarda poeziya ideya-mazmuny we formasy jahetden has kamil eserler bilen bayla§dy. 01 bizin adamlarymyzyn frontdaky hem tyldaky gorkezen gahrymangylykly islerine ruhy taydan soyget berdi. Olaryn giiyjtine taze guyg-kuwwat go§makda bahasyna yetip bolmajak i§ler bitirdi. Bu dowiirde turkmen sowet sygryyeti dostluk, intemasionalizm, halkylyk ideyalary bilen has-da bayla§dy. Drama zanry. Beyik watangylyk ur§y yyllarynda drama zanry hem gahrymangylyk, watangylyk temasyna yiizlendi. Bizin halkymyzyn doganlyk, dostlugynyn yenilmez guyjuni gorkezyan eserler orta gykdy. Tyl bilen frontuii birligini beyan edyan sahna eserleri peyda boldy. Beyik Watangylyk ursunyn irki yyllarynda (1941-1942) yazylan drama eserlerinde tylda zahmet gekip yoren adamlary watan goragyna ayaga galmaga mobilizleyji hasiyet has giiyglendi. Muny B. Kerbabayewin “Watana soygi”, A. Kekilowyn “Men garry dal” pyesalary has aydyn subut edyar. “Watana soygi” dramasyndaky Ajap eje bilen ogly Bayramyn arasynda bolyan giirriinlerden a§akdaky setirlere tins berelin: “Bayram, uru§ gtini oyde yatmak bolmaz! Gozel Watana yigrenji du§man el gatdy. Yurdy goramak her bir grazdanyn wezipesidir.Watan tisttinde uru§ turanda,

284 Watan ogly seslenman dump bilmez! Men oz borjumy odemek ugin Gyzyl go§un sapyna keypihon gidyan...”. Ajap eje ogly Bayramyn bu sozlerine gar§y gykyp bilenok. Yone ol yeke ogluny ur§a ugratmakdan howatyrlanyar. “Men sensiz nahili yasap bilerin?!” diyyar. Bayram bolsa: “Eje jan, du§unsene! Sen enelik wezipesini yerine yetirmek islesen, menin arkama как! Men kim iigin ur§a gidyarin?.. Senin ugin, biitin halkym iigin!” diyip, diirli howsala dti§yan ejesine teselli beryar. §u giirriinleri gapynyn anyrsynda dinlap duran ma§galaba§y Mergen aga igerik giryar. Ogluny mahir bilen bagryna basyar-da, onun goziine garap seyle diyyar: ” - Senin mertligin we merdana sozlerin menin gow§ak gowrami kuwwata getirdi. Dogry aydyarsyn, sowe? giini yigit oyde yatmaz... Atany namys astynda goyman, Watan iigin ayak iistiine galmagyn menin depami goge yetirdi. Mana yigitlik kuwwatyny getirdi. Sen gelyangan, men senin yerinde i§larin!...Gerek bolsa, senin yzyndan menem bararyn”. Mahriban atanyn bu sozleri Bayrama ruh beryar. 01 ejesine ytizlenip: “Ata oz ogluny edermenlik atyna ataranda, ene onun eline gamgy tutdurmazmy?” diylen- den, Ajap eje-de bu maslahaty makullayar”. §u getirilen mysalda zahmet frontundaky adamlara ytizlenilip: “Yigitler! Yorite gakylyga gara§yp durman-da, ganym du§manyn gar^ysyna aygytly ayaga galyn!” diyen ahen yanlanyp dur. §eyle mobilizleyji aheni biz A. Kekilowyn “Men garry dal” eserinde goriip bileris. Biraz sonrak drama zanry turkmen halkynyn gahrymangylykly gegmi§ine yiizlendi. B. Kerbabayew “Halk sahyry” (“Magtymguly”), A. Gowsudow bilen B. Ama- now “Keymir kor” dramalaryny doretdiler. Bu eserlerde hazirki azat hem erkana durmu§a yetmegimiz iigin bizin ata-babalarymyzyn goren gorgtileri, geken jebirleri, gahrymangylykly gore§leri barada tomaâgylar oylandyrylyardy. Gorogly oziinin merdana yigitleri bilen watanyn 6zba§daklygy ugin talangy du^manlardan ony gorap saklamak iigin nenensi agyr gore§e doz gelipdir diyen pikir adamlaryn iinsiini gekyar. “Halk §ahyry” pyesasynda Magtymgulynyn obrazy oz halkyny eziz goryan uly watangy hokmunde orboyuna galyar. “Ondiiren, osdiiren watanym meni Gozmonjugy deyin soyyan men seni” diyip, §ahyr orta gykyar. Sonra ol oz halkynyn mert yigitlerine §eyle sozler bilen ytizlenyar: Jowher gylyg gala bolsun watana, Atlansyn arslanlar bedew atyna... 285 §ahyryn tutu§ halkyna cagyrys hokmunde yanlanyan: “Watanyn owlady, goter basyny, Serelin dusmanyn haram lasini” diyen yaly setirleri gun watangylyk duygusy bilen dolupdyr. Magtymgulynyn: “Zelilim,mertlerge yurduny gora, Watan erlcin bolsun, donsiin gtilzara. Du§man gutaryanga gaytman urusdan, Geljek lezzet alsyn erkin durmusdan” diyen yaly yalkymly gagyry§lary josgunly yanlanypdy. “Gorogluda-da”, ’’Halk §ahyrynda-da” awtorlar gegmi^daki zerur ideyalary segip-saylap halka yetiripdirler. Bu eserlerdaki watangylyk, halkylyk yaly belent ideyalar uru§ dowriinin esasy pikirleri,duygulary,an-dti§imjeleri bilen eylenipdi. §onuii tigin-de taryhy gegmi§ Beyik Watangylyk urûnda hazirki wajyp duygulary has hyjuwlandyrmaga hyzmat edipdi. G. Burunowyn “Seydi” eserinde bolsa adalat hem azatlyk iigin ayaga galan adamlaryn biri-birilerini' goldamalydygy, yenilmez giiyjiin agzybirlikde, bitewii- likdedigi iindelyardi. Agahan Durdyyewin “Partizan gyz” pyesasynda tiirkmen edebiyatynyn taryhynda rus adamynyn tutu§ obrazy berildi. Onun uru§ giinlerindaki edermenlikleri ilkinji gezek sahna gykaryldy. Bu pyesada rus yaslarynyn batyrlygy,ugurtapyjylygy we uly watangylygy sowes wakasynyn tisti bilen gownejay gorkezilyar. Bu eser sol yyllarda kop kolhozlarda, mekdeplerde drama kruzoklarynyn iisti bilen gorke- zilipdi. Uru§ yyllarynda zahmet frontundaky edermenlikler hem tiirkmen dramaturgiyasynda yz galdyrypdy. Muna mysal edip G. Burunow bilen M. Agahanowyn bilelikde yazan “Arslan” dramasyny, B. Kerbabayewin “Kim kimi soyyar” diyen tig perdeli komediyasyny gorkezmek bolar. B. Kerbabayewin sowet watangylygyny wasp edyan “Ene” atly bir perdeli pyesasy gorkak binamyslary rehimsiz yazgaryardy. “Ene” dramasynda Aknur ejanin obrazynda ajayyp watangy enanin bay ruhy diinyasi biitin ginligi bilen ussatlarga agylyp gorkezilyar. Aknur eje fronta gidenlere-de derek zahmet gekmeli diyen pikirden ugur alyar.Ol §eyle hem edyar. Emma, ine,onun ogly Italmaz frontdan gagyp gidyar, Watangy ene muna namys edip,”bir oliip bilenok”. 01 Italmaza seyle sozler bilen ytizlenyar: ”-Senin utanjyn, senin ynsabyn nirede?..Soygiili Watan howp astyndaka,gozel tilkanin gowsiinden gan akyarlca, sen nahili enen goltugynda bukulyp galjak? Senin enen yaly enelerin ganyn iginde boglup nalayan sesini esidenokmy?! Harabalaryn iginde oliip yatan enelerin gowsuni sermeyan nayynjar gagalaryn: “Eje jan, eje jan! diyip, gyrlayan i 286 sesleri senin gulagyna ilenokmy?!” Dar agajyndan asylan atalaryn hyrkyldy arasyn da: “Oglum, oglum, niredesin?!” diyip, zarlayan sesleri senin namysyna degenok- my?! Saglary dagynyk,namyslary basgylanan uyalaryn: ’"Dogan jan, meni golda!” diyen seslerine gobsunmayan yiiregin da§danmy?! Sende namysdan, ardan gigit yaljak zat bar bolsa, beyle etmezdin...”. Sonra oba kethudalary bilen gelen Aknur ejanin oniinde girere decile tapman elewreyan Italmazyn yalbarmalary enanin rehimini indirmeyar. 01 bu binamysa sonky sozlerini aydyar: “ - Kes sesini! Mana azatlyk beren, meni bagtly durmusa gykaran gozel iilke hazir ot iginde...Bu giin ony her bir oglun, her bir gyzyn, her bir ayalyn oz babe- negi-goz-goreji yaly goramak borjy. Mukaddes borcdan yiiz donderen,senin yaly lebzinden danen,senin yaly watanyny terk eden, senin yaly namart, gorkak ogully bolanymdan...men ogulsyz, yeke-tak oterin...”. Bu eser §ol yyllarda D.Haldurdy tarapyndan asylan “Gaggak”, “Binamys” atly balladalaryn ideya mazmuny bilen seplesip, sowet adamlarynda watan?ylyk duygusyny terbiyelemekde uly rol oynady. B. Kerbabayew bu dowiirde drama zanrynda oran hasylly i§lapdi. Onun front bilen tylyn bir howadan dem alyandygyny gorkezyan “Doganlar” eseri-de urus yyl larynda sahna cykypdy. “Aylar” poemasynyn ideyasynda doran “Abadan” operasy indi kyrk yyldan-da gowrak wagt bari Magtymguly adyndaky Turkmen dowlet aka- demiki opera we balet teatrynda oynalyp gelinyar. Beyik Watancylyk ur§y dowriinde doredilen drama eserlerinin kopusi materiallary doly owrenilman, howlukmac yazylan eserlerdi. Dowiir Watanyn basyna inen agyr yagdayy halka gait dii§undinnegi talap edipdi. Munun iistesine-de harby tema tiirkmen edebiyatynyn, $ol sanda hem drama zanrynyn taryhynda in az i si спел meseledi. §onun iicin nusgany doganlyk halklaryn edebiyatyndan agtarmalydy. Muna bolsa wagt gerekdi. Yene bir mesele: Uru§ hadysalary, wakalary tiirkmen edebiyatynyn wekilleri iifin entekler doly we dogry dusuncrlik bolman galyardy. Dine gazet, zurnal materiallary, radioda berilyan habarlar turkmen yazyjylarynyn fantaziyalary iicin-de yeterlik maglumatlary berip bilmeyardi. §ol dowrin drama eserlerinin we iri poeziya hem-de kyssa eserlerinin-de gowsak fykmagynyn duyp sebapleri sular yaly yagdaylar bilen baglanysyklydy. Kyssa zanry. Kyssa bilen i§ saly§yan yazyjylarymyz bu yyllarda oz doredi jilik meyilnamalaryny dowriin talaplaryna layyklykda tazeden seretdiler. Mysal iigin, zehinli turkmen prozacysy Ata Gowsudow 1939-njy yylda okyjylaryn oniinde taze yyl mynasybetli ?yky§ edipdi. Sonda ol 1940-njy yylda namanin iisttinde i§lejegini nygtap, §eyle yazypdy: “.. .men §u (1939-njy yylda) geljek yylda doretjek eserlerimin birnagesinin temasyny bellap, hatda birnacesinin syuzetinin iistiinde hem isledim. Meselem, “Mahri-Wepa” diyen bir romanyn hemme materiallary jemlenip, syuzeti islendi. Bu roman bizin hazirki durmusymyzdan alnan temadyr”. 287 Yazyjy oziinin boyun alan i§ini entek ahyryna genii yerine yetirmage yeti§manka, Watangylyk ur§y ba§landy. A. Gowsudow dowriin taze talaplaryna gora “Mahri- -Wepa” romany iigin yygnan onki materiallaryny onki plany boyunga beyan etmekden saklandy. 01 romanyn eyyam yazylan boliimlerine tazeden seretdi. 01 front yagdaylaryny beyan etmek iigin zerur bolan taze materiallary yygnady. §eylelikde, yazyjynyn bu romanynda front bilen tylyn birligini geper obrazlar arkaly bermek esasy oma gegirildi. Edil §u hili yagdayy biz B. Kerbabayewin, A. Durdyyewin, N. Saryhanowyn doredijilik islcrinde-de goryaris. Eyyam birinji kitaby okyjylara hodiirlenen “Aygytly adimin” yzyny yazmak B. Kerbabayewin doredijilik iginde ikinji nobata gegirilyar. 01 goniiden-goni dowriin talaplaryna jogap beryan “Gur- ban Durdy” powestinin we gahrymangylykly temada yazylan beyleki eserlerinin iistiinde isleyar. N. Saryhanow “Gymak” powestini gutarman, “Taley”, “Yagty- lyga gykanlar”, “Ene” yaly eserlerini yazyar. A. Durdyyew bolsa eyyam kamilleên doredijilik yorelgesinden sowlup, watangylyk, gahrymangylyk temalary boyunga eserler doretdi. H. Ysmayylow oziinin “Gyz bag§y” ady bilen yazyp banian uly eserini ahyryna genii i§lap yeti§medi. §eylelikde, tiirkmen kyssagylary Watan gylyk ur§unyn ba§lanmâgy bilen hazirki dowriin temasyny i§lemeklige dal-de, goniiden-goni uru§ gtinlerinin yagdayy we talaplary bilen bagly eserler doretmeklige giri§diler. Netijede bolsa ‘’Mahri-Wepa”, ’’Gandym awgynyn ma§galasy” (A. Gowsudow), “Gurban Durdy” (B. Kerbabayew),“Kerim dost” (B. Soltannyya- zow), “Taley” , “Yagtylyga gykanlar” (N. Saryhanow), “Basde§ler” (H. Ysmayy low ) yaly tiirkmen prozasynyn taryhynda belli eserler doredildi. “Gurban Durdy” powesti we “Mahri-Wepa” romany bu dowiirdaki proza eserlerinin iginde ideya-gepergilik taydan has tapawutlanyar. Beyik Watangylyk ur§unda bizin halkymyzyn yeniji halk bolup gykmagynda doganlyk-dostluk, agzybir masgala hokmiinde hereket etmek mohiim rol oynady. Bu sarsmaz dostluk aldajy dusmandan iistiin gykmagyn esasy guyg ge§melerinin biri boldy. Gitler Germaniyasy bizin ustumize ahtiyalanlyk bilen gozanda Sowet dowleti kop milletli dowletdir, ona bir zarba uryan, onda agzalalyk dorar diyip hasap- layardy. Yurdumyzdaky diirli halklary biri-birlerine gar§y goymak miimkin bolar, uly gowranin agzalary biri-birlerini giiygden dii§iirenson, ol gowrani bitewiiligine agdarmak yenil dii§er diyip gaklayardylar. Emma hakykat munun tersini gorkezdi. Kop milletli sowet halklarynyn agzybirliginin, doganlyk-dostlugyii bir umumy maksatdan, bir umumy bahbitden emele gelen mizemez binadygyny durmu§ subut etdi. Ur§un ilki giinlerinden ba§lap, bu doganlyk-dostlugyii yeniji giiygdiigini aydyn subut edyan durmu§ materiallarynyn esasynda taze-taze geper eserler yazyldy. §ol eserlerin in gomiiklilerinin biri-de B. Kerbabayewin “Gurban Durdy” powesti dir. Bu powestin ba§ gahrymany Sowet Soyuzynyn Gahrymany Gurban Durdudyr. 288 Eserin birinji boltiminde Gurban obanyn yonekey bir adamsy edilip gorkezilyar. 01 isde we, umuman, durmusda tutanyerliligi, zahmetsoytijiligi bilen tapawutlanyar. Watangylyk duygularyna baylygy Gurbany ceper obraz hokmunde has-da bezeyar. Yazyjy powestin basky boltiminde Gurbanyn obrazyndaky adamkargilikli hasiyetleri agyp gorkezmek bilen, azat zahmetin adamlara ynsan gozelliklerinin in beyik mertebelerini terbiyeleyandigini beyan edyar. B. Kerbabayew Gurbanyn obra zyny, onun edebi obrazyna garamazdan, prototipden da§la§dyrmayar. Yazyjy prototipden geper obraz doretmage, tip “yasamaga” gerekli diyip hasaplayan hasiyetlerini alyar. Ony wakalarda osdtiryar. Umumylasdyrylan geper obraz derejesine genii kamillesdiryar. Ine, oba adamsy Gurban ilkibasdan okyjynyn goz ontinde zahmete tazege garayan adam sypatynda dikelyar. Wakalaryn dowamynda Gurbanyn towerek bilen bolan gatna§yklarynda gahrymanyn hasiyetleri agylyp ba§lanyar. Powestin “Mukaddes wezipani odemage” diyen babyna genii Gurban kigi hem agykgowun- liligini, yolda§a mylakatlylygyny, bilesigelijilik bilen tazelikleri ozle^diryan hasiyeti, yasululary hormatlayan sadalygy bilen biitin towereginin soygiisini gazanyar. Sonun iigin-de ol gosun hataryna ugranda, yazyjy onun yanyna oba ya§ulularynyn birini getiryar. Gurban eyyam araba munenden son, ol yasuly Gurbana §eyle sozler bilen yiizlenyar: “Turkmen halky, bizin ata-babalarymyz oz yurtlary, oz erkleri iigin gegen tary hy dowrtin dowamynda gylyjyny bilinden gozen daldir. Turkmen ogly hig wagt namys astynda galan daldir. Gurban, senem, hanym, sol ata-babalaryn agtygy we olaryn sap neslisin. Menem, belki, yakyn wagtda sol onki otenlerin yzyndan yola diiserin. Bu giinki neslin hem tiirkmen halkynyn edermenligini goldan bermeyan habaryny alyp barar yaly, uly §ohrat gazanyp gelersin diyip tama edyarin. Bar, i§in §owly bolsun. Sag git-de, aman gel!”. §undan sonky sahypalarda Gurbanyn obrazynyn, duîinjesinin ginelyandigini, kamille§yandigini yazyjy ayratyn tins bilen yzarlayar. Gahrymanyn dti§tinjesinin kamille§megi bilen ondaky adamkargilikli hasiyetleriii hem osyandigini beyan edyar. Awtoryn oz eserlerinin ayry-ayry boliimlerine “Tutanyerlilik”, “Gayduw- syzlyk” diyen yaly atlar goymagy hem yone yerden dal. Yazyjy su boltimlerinde oz gahrymanynyn hasiyetlerindaki yense yetiren, ony Sowet Soyuzynyn Gahry- many diyen belent ada mynasyp eden ruhy sypatlaryn belent mertebesini agyp gorkezyar. Yazyjy front wakalaryny beyan edeninde, adamlaryn sowesjen dostlugynyn gtiyjiini ayratyn nygtayar. Bu dostlugyn birek-birege gtiyg-kuwwat beryandigini, yen§e eltyandigini wakalar arkaly ginden agyp gorkezyar. Ine, tiirkmen yigidi Gur ban oz yolda§lary: rus-Bogarow, azerbayjan-Weliyew bilen razwedka gidyar. Bu tig gergegi §u pursatdan son biri-birlerinden tizne goz oiitine getirmek mtimkin dal. Olar bir ten-bir jan. §onun iigin-de du^manyn bir rotasy da§laryny gabanda-da, olar aljyramayarlar. Fa§istlerin bir ytiz otuz yedisini yok edyarler. Emma dusman soldat- 19* 289 lary gutarmayar. Atysyk uzaga gekyar, Gurban dagynyn bolsa oklary gutaryar. Kid serzant ozlerine urmak iigin saklan in sonky granatyny hem kellesinin gyzgynyna zynyp goyberyar. §undan son du§mana bulary yesir almak ba§ardyar. Yesirligin elheng synaglary dowriinde hem iigler biri-birlerine ruhy taydan kuwwat beryarler. Olar du§manyn ontinde miizzerlip durmayarlar. “Senin boliiminde nage soldat bar?” diyip berlen yonekey soraga-da Gurban: “- Iki yiiz million” diyip jogap beryar. Du§man ofiseri boynuna syrtmak atyp, agajyn §ahasynda asdyranda-da, di§ini jygyrdadyp, yumrugyny kelemenledende- -de, ol oz yolda§laryna, il-yurduna namys getirmeyar. Weliyew bilen Bogarow §eyle synagdan gegyar. Emma bularyn hig birinde-de ejizligin, sussupesligin alamatlary gornenok. Bular ruhy taydan ozlerini dusmandan has riistem alyp baryarlar. Du§manlara bu gahrymanlary fiziki taydan ozlerine boyun egdirmek basardan hem bolsa, ruhy taydan yesir etmek baârdanok. Bu yigitler gola dii§ende, goke dii§iip sandyraklayan namartlaryn neslinden dal. Watanyn, halkyn azatlygy ugrunda janyny gurban etmegin-de diinyaden atsyz gitmek, unudylmak daldigine aydyn dtistinyan adamlar. Azatlyk, il-giin iigin janyny orta goymaga tayyar bolan bu gahrymanlaryn yeniji bolup gykmagy-da hut §u yerden gelip gykyar. Yazyjy Ata Gowûdowyn taze tipli adamlaryn ryhy giiyglerinin beyik mertebelerini beyan edyan ilkinji uly eseri “Mahri-Wepa” romanynyn yazylmagy tiirk men edebiyatynda dogrugyl prozanyn taze iistiinligi boldy. Romanda Watangylyk ursy yyllaryndaky front bilen tylyn birligi, sowet adamlarynyn erkin ya§aysa bolan guwanjy, zahmet hem front gahrymangylyklary suratlandyrylyar. Romanyn gahry manlary Wepa, Myrat, Pyotr Morozow, esasan, sowe§ meydalarynda hereket edyarler. Aman po§gy, Sahet, (ûy§egoz, Gogmyrat, Mahri bolsa tylda, zahmet frontunda gijelerini giindiz edip i§leyarler. Emma bularyn hemmesinin pikirleri, arzuwlary we maksatlary bar: olaryn bary diismany yenmek iigin, ahli ak yiirekli adamzadyn guwanjy bolan agzybir jemgyyeti gorap saklamak iigin biitin giiygleri bilen hereket edyarler. Romanyn bas gahrymany-Wepa. Wepanyn ya§lyk dowriini suratlandyryan sa- hypalar onun sonky esasy hasiyetlerine aydynlyk beryar. Gahrymanyn ahlak sypatlaryna has aydyn diisimmage mumkingilik doredyar. Wepada mertlik, gahrymangylyk, voldasa hormat goymak, Watany ey gormek, birsozliilik, danalyk yaly adama bezeg beryan hasiyetler jemlenyar. 01 halkynyn, oz watanynyn ar-namysyny, azatlygyny ahli zatdan yokarda tutyar. Sonuh iigin hem Watangylyk ur§y ba§lanan badyna “meyletinlik bilen ur§a gitmage arza beryar we birnage giin gegenden son yol sayyny tutup ugrayar”. Seylclikde, ol Watan goragyna arza bilen ayaga galan turkmen yigidi homiinde hereket meydanyna cykyar. Emma awtor Wepanyn front durmu§yny, sowe§ hereketlerini yiizeley, faktlaryn igine girmezden, uniumy sozlerde beyan edyar. Bu bolsa awtora oz gahrymanynyn igki diinyasini gunnur agyp gorkezmage doly miimkingilik bermeyar. Yazyjy Wepanyn 290 belent watangylygyny wakalar, hadysalar arkaly ynandyryjy edip beraymeli pursatlar gelende hem ony kopgtilikleyin hasiyete eye bolan gahrymanlykdan saylap bilmeyar. Bu yagday A. Gow§udowyn front wakalaryny yiizley owrenenliginden gelip gykyar. Romanda Wepanyn obrazyna garanynda, Myrat Sahedowyn obrazy has gownejay i§lenipdir. Awtor Myrady cyl^yrymly yagdaylara salyar. Onun seyle yagdaylar- dan nenensi bas alyp cykandygyny umumy sozlerde beyan etmeyar-de, kopleng, ony gorkezmage calysyar. Bu bolsa yazyjynyn gahrymanyn ugurtapyjylyk, mertlik, watangylyk yaly hasiyetlerini ynandyryjylyk bilen yurgup bermegine mumkincilik doredyar. A. Gow§udow Myradyn hasiyetlerini agyp gorkezmekde dialogdan hem-de liriki yzagekilmeden yerlikli peydalanyar. Gahrymanyn iggepletmelerini yzarlamak bilen yazyjy oz gahrymanynyn ruhy dunyasine gunnur aralasmaga mtimkingilik beryar. Myradyn fa§ist podpolkownigi bilen edyan giirrunlerini, yesirlikde yalnyz otyrka edyan pikirlerinin beyanyny muna mysal edip almak bolar. Romanyn “Syrly pygak” diyen boliiminin ahyrynda Myradyn batyrlyk hem watangylyk duygulary has a§gar yiize gykyar. ” - Sen bize hyzmat etsen, diinyade in bir bagtly adam bolup gykjagyna ynan... Beyik Germaniyanyn oniinde hig bir giiyg bent alyp bilmez, sen dii§tin, biderek yere oziini helak edyarsiii” diyip, fa§ist ofiserinin gaharly aydyan sozlerine Myrat §eyle jogap beryar: “ - Siz biderek yere ba§ynyzy agyrdyarsynyz, agzynyza gelenini yanrayarsynyz, sizin bu giirriinlerinize ynanjak we pulunyza satyljak adam bu yerde yok! Dusi'myarmisiniz? Bu adamlar ol sizin diyyan adamlarynyz dal!”. Myradyn bu sozleri onun nenensi dumukly, dii§iinjeli, ynanja bay, mert yigit- digini aydyn subut edyar. Obanyn zahmetsoyer adamlarynyn tipik wekili Sahet romanda i§lenen obrazlaryn biridir. Yazyjy Sahet, Gylyg Mergen, Myrat aga bilen Gurbanyn obraz- larynda tiirkmeniii milli dap-dessurlaryny, gylyk-hasiyetlerini has aydyn yiize gykaryar. Aman po§gynyn obrazy-da onun zahmete bolan garayy§laryny, halk kopgiiliginin bahbitlerini nazarda tutu§laryny nazara alanynda, Sahedin obrazy bilen kybapda§rak. A. Gowûdowyn “Watan ogly” powestinde du§ gelyan Hal mergen, “Gandym awgynyn masgalasdyndaky” Gandym awgy, “Mahri-Wepadaky” Gylyg mergen- bularyn hemmesi birigip, tiirkmen yasulularynyn bitewi bir geper obrazyny goz oniinde dikeldyar. Gogmyrat bilen Mahri turkmen intelligensiyasynyn wekilleridir. Emma bu obrazlar ahyryna genii gutarnykly islenen obrazlar daldir. Romany bitewiiligine alanynda onda ownukly-irili kemgilikler az dal. Emma turkmen kyssasynyn 6su§ taryhyny nazara alanynda, bu eserin bizin edebiyatymyz iigin uly bir tazelik bo- 291 landygyny nygtamak gerek. “Mahri-Wepa” sol dowrun temasynda yazylan ilkinji roman boldy. 01 Beyik Watangylyk ursy yyllarynda hem tiirkmen edebiyatynyn 6sii§ini we kamillesisini birsyhly dowam etdirendigini alamatlandyryan eserlerin biri boldy. §eylelikde, Watangylyk ursy yyllarynda tiirkmen edebiyatynyn giindelik durmusa has yakyn durandygyny, dowriin talaplaryna jogap bermage onun has ykjam yapysandygyny ahli zanrlar boyunga gormek bolyar. 01 oziinin haysy zanrda doredyandigine, nahili tarleri peydalanyandygyna, nahili obrazlary orta gykaryan- dygyna garamazdan, esasan, bir mesela gulluk etdi. Bu mesele bolsa halkymyzy, azat Watany fasizmden gorap saklamak meselesidi. Bu dowriin edebiyatynyn ahli zanrlarynda bizin halklarymyzyn mizemez dostlugyny, watangylyk duygularyny belent dereja goterip teswir etmek hem taze basgangaga galdy.

URUSDAN SONKY TURKMEN EDEBIYATY

Beyik Watangylyk ur^unda sowet halky diinyade deni-tayy bolmadyk taryhy yeni§ gazandy. Uru§ nemes fa§izminin doly yenilmegi bilen tamamlandy. Uru§dan sonky dowiirde halkymyz, hokiimetimiz ahli tagallalaryny urus zerarly pese diisen halk hojalygyny dikeltmage, zahmetkeslerin maddy hal-yagdayyny, medeniyetini dsdurmage goniikdirdi we bu ugurda gysga wagtyn iginde uly tistiinlikler gazandy. Turkmen edebiyaty urusdan sonky dowiirde durmu§yn mohiim wakalaryna oz sesini go§dy we diirli zanrlar boyunga engeme eser doretdi. Poeziya zanry. Urusdan sonky dowiirde poeziya zanry boyunga diirli temada engeme go§gy, poema yazyldy. Dynglyk soyiiji ynsanlaryn in mukaddes arzuwy bolan parahatgylyk, ony gorap saklamak ugrunda sowet adamlarynyn asylly goresleri, urus oduny tuta§dyryjylary pa§ etmek ugrundaky edyan tagallalary bu dowrun lirikasynda ginden oz beyanyny tapdy. Berdi Kerbabayewin “Adalat baydagy parlar”, Ata Salyhyn “Agzybirlik hemme zatdan giiygltidir”, Aman Kekilowyn “Biz parahatgylyk isleyaris”, Gara Seyitliyewin “Men gol gekyarin” , “Diinya guwanyar ”, Rehmet Seyidowyn “(^yn ynsanlar parahatlyk isleyar” yaly onlarga gosgulary §u tema bagyslanypdyr. Uly josguna we hyjuwa yugrulan bu gosgularda yonekey adamlaryn erkana durm us, parahatgylykly zahmet baradaky pikir-duygulary, asylly maksatlary umumylafdyrylyp beyan edilyar. Adamzadyn ganym dusmanlary bolan jenparazlary berk urgy astyna alynyar, olaryn ytizlerinin galp perdeleri syrylyar. Bu gosgular bizin poeziyamyzda syyasy lirikanyn bayla§magyna uly go§ant boldy. Bu dowiirde edebiyatymyzyn ba§ temasy bolan sowet adamlarynyn doredij ilikli zahmetini wasp edyan engeme go§gular doredildi. Gara Seyitliyewin *“£eksen zahmet, yagar rehnet”, “Bahar

292 aydymy”, “Kolhozyn giili”, “Ak pagta”, Garaja Burunowyn “Aynabat”, Reh met Seyidowyn “Zahmet” yaly gosgularynda obada gaynap josyan zahmet, bagt ly, medeniyetli durmu§ teswir edilyan bolsa, Gara Seyitliyewin “Jo§, kanalym”, “Gyzlar”, “Bagt kanaly”, Rehmet Seyidowyn “Lalezar bolar”, “Awgy, atma jereni”, “Garagum”, “Jeyhunyn sesi” diyen sygyrlarynda turkmen halkynyn asyrlarboyy arzuwy bolan Garagum kanalynyn gurlusygyna halkyn gunnur guwang, satlyk duygulary uly gepergilik bilen suratlandyryldy. Gara Seyitliyewin “Zor oglan” diyen gosgusynda bolsa “gara altyn” ussatlarynyn zahmeti, bagtly durmusy hakynda soz agylyar. Gara Seyitliyew nebitgi isginin gujurly gollaryna, pak zahmetine tiiys yiirekden guwanyar we ony ahli halkyn adyndan alky§layar: Watan senin gollaryna guwanyar, Dag gowsiinden nebit alyan, zor oglan. Agirt senagatlar sana dayanyar, Dag gowsiinden nebit alyan, zor oglan.

(^aksizdir topragyn nebit magdany, Wyskalan tokayy tutar her yany, Ya§a, Nebitdagyn, mert gahrymany, Dag gowsiinden nebit alyan, zor oglan. §ahyr Berdinazar Hudaynazarowyn “Gyzgyn sahra” poemasy Garagum deryasynyn gurlusygyna bagyslanypdyr. $ahyryn eserde suratlandyryan esasy wakasy dowriin ruhuny oziinde birlesdiryar. Awtor tiirkmen halkynyn asyrlar ar zuwy bolan bu beyik desgany dine bir giinesl i iilkamizin ykdysadyyetini osdiiryan, ke§bini ozgerdyan uly gurlusyk hokmunde gorkezman, eysem ony sowet halklarynyii biri-birini ysny§dyryan, adamlaryn ruhy kesbini baylasdyryan gahrymangylyk, wa tangylyk, internasionalizm duygularyny yokary goteryan kopgtilikleyin zahmet gahrymangylygy, edermenligi hokmiinde tasir edyar. §ahyr poemada esasy iinsiini bir zemsnaryadyn ekipazynyn janypkeslikli isini we durmu§yny gorkezmage goniikdiryar. Hut su kigijik kollektiwin duziimi-de yokarky aydylan pikirin hakdy- gyny tassyklayar. Eysem ol ekipazyn diiziimi kimler? Rus gyzy Zina, gyrgyz yigidi Kaynazar, tiirkmen yigidi Weli Meredow, yas turkmen gyzy ^emen sol ekipazyn dostlukly toparyny diizyar. Kopsanly gurlusyklara gatna§an, sol ekipazyn onki ko- mandiri Iwan Wasilyewig §eyle diyyar: ...Doganlar dek bolup, bile gekdik jan, Kyngylygy yenip gegdik §on iigin. Goy, dostlarym,§u yanbermez doganlyk, In agyr giinlerde giiyg bersin size!

293 Kim agzybir bolsa, yeni§-de §onluk, Dostluk san getirdi kollektiwmize... Hut su ideya-da poemanyn iginden eris-argag bolup gegyar. Sahyr bu pikiri oz sozleri bilen-de berkidyar, ol edermen gurlu§ykgylara gaksiz guwanyar: ...Diirli-dilrli yerden gelenler bular, ...Ozleri dowtalap bolanlar bular... Yssa ayaz bolup, anzaga yalyn, £ole sowup Amyderyan bir golun Murgaba suw alyp baryanlar bular, Yiiregime ylham beryanler bular. §u setirlerden deryanyn ugry bilen innan agyr sertlere doz gelip, one gadam basyan, ozleri bilen j ana §ypa berij i mele suwy tcsnc gole alyp gelyan gurlusykgylaryn merdana ke§bi goz oniinde janlanyar. Eserin dili sada we geper. Sonuri iigin yenil okalyar. Dogry, ya§ sahyryn entek uly gowriimli eserler doretmage tejribesizligi- de duyulyar. §ahyr kate adam hasiyetlerini yeterlik gunlukda agyp gorkezmekde barden gaydyar. Kahalatlarda kyngylyklar hakyky bol§undan yenillesdirilyar. Orta yolda sahnadan dii§iip galyan gahrymanlar-da bar. Seyle-de bolsa, bu poema eder men gurlusykgylarymyz barada yazylan ilkinji uly gowriimli hem-de engeme babatda sowly eserdir. Juma Ilmyradowyn “Aygiil”, Rehmet Seyidowyn “Bagtlylar” poemalary oba adamlaryna bagy§landy. Bu eserler ozlerinin kop kemgiliklerine seretmezden, belli bir derejede obanyn ke§bini, oba durmusyny goz oniinde janlandyrdylar. Bu dowurde §ahyr Aman Kekilowyn yazan “Soygi” romany okyjylar tarapyndan gyzgyn garsylandy. Sygyr bilen yazylan beyle uly eserin doremegi bolsa ffirk- men §ygryyetinin gazanan iistiinligi bolup duryar. Urusdan sonky tiirkmen sygryyetinde taryhy tema bagy§lanan uly gowriimli eserler yazyldy. Bu yerde Cary A§yrowyn “Ganly saka”, Kerim Gurbannepesowyn “Taymaz baba” poemalary bellenmage mynasypdyr. £ary Afyrowyii kopyyllyk zahmetinin miwesi bolan “Ganly saka” poe masy Beyik Watangylyk ur§undan sonky dowiirde doredilen in gorniikli poeziya eserlerinin biri boldy. Bu poema £ary A§yrowyn doredij iligindaki iistiinlik bolmak bilen birlikde, onun kamille§en §ahyrdygyny hem gorkezdi. Bu poema turkmen halkynyn gegmi§daki durmu§yny gorkezmeklige bagyslanypdyr. §ahyr halkyn taryhy ykbaly gozulyan §u mohiim dowurde tiirkmen dayhanlarynyn an-dii§iinjelerinin kem-kemden oyanyp baslandygyny, so nun netijesinde olaryn azatlyk ugrundaky mukaddes gorese gadam basy§laryny suw iistiinde bolan wakalar bilen berk baglylykda suratlandyrypdyr. Sain r\ h hut suw iistiinde yiize gykan gar§ylyklary oz eserine esas edip almagy totanden dal. Cunki onki dowiirde turkmen topragynda suw iistiinde doreyan 294 ganly gakny§yklar galt-galtdan gaytalanyp duran hadysalaryn biri bolupdyr. Cary A§yrow §unun yaly hasiyetli wakany saylap almak bilen, §ol meselanin towereginde emele gelen synpy gore§leri, sosial densizligi, zahmetke? halkyn gydamsyz agyr durmu§yny beyan edyar. Sahyryn suratlandyryan wakalary zamanynyn ruhuny, dowrun hasiyetli alamatlaryny, diirli sosial toparlaryn synpy we ruhy kesplerini agyp gorkezmeklige yokary derejede hyzmat edyarler. Qary Asyrow poemada gahrymanlaryn tipik hasiyetlerinin yiize gykmagyna gin mumkingilik doredyan tipik yagdaylary, gahrymanlary gur§ap alan toweregi, gahrymanlaryn hereket edyan durmu§ §ertlerini ginden gorkezyar. Eserde suratlandyrylyan Gokyayla obasy, onun gaplan we mojek atlandyrylyan tirelerinin arasyndaky suw tisttinde bolyan gakny§yklar, Nepes yaly bigiina zahmetkes adamlaryn mazarlary bilen gur§alan ganly saka, tireler arasynda bolyan ganly wakalaryn sebapkarleri bolan emeldarlaryn, baylaryn, ruhany wekillerinin oz yerlerini gandyryp suwary^y, onun tersine, garyp dayhanlaryn ujypsyzja yerle- rindaki ekinlerin suwsuzlyk zerarly gurap galy§y ginden goz oniine gelyar. §unun yaly wakalaryn iginde hereket edyan ba§ gahryman Caryyardyr. Eserde (âryyaryn an-dii§iinjesi, dunyagaravsy kem-kemden osiip, kamille§ip, ozgerisde gorkezilyar. Poemanyn ba§larynda (âryyar yykma-yykylma giin dolandyryan, arly-namysly dayhan yigidi edilip §ohlelendirilyar. §ahyr (âryyaryn dayhan psihologiyasyny, igki duygularyny, oy-pikirlerini birin-birin beyan edyar. Ilki wagtlarda Caryyaryn isleg-arzuwy ogluny oylendirmekden, ile matag bolman yaâmakdan anry gegmeyar. Emma durmusyn akymy, towerekde bolup gegyan wakalar Caryyaryn goziini agyar. 01 yonekey zahmetke? adamlaryn baylar, barjamly adamlar tarapyndan kemsidili§inin §ayady bolyar. Adalat iistiinde gandar ‘bolup, gagyp gitmage, elheng jebri-siitemleri gerdeninde gekmage mejbur bolyar. Caryyar agyr durmusdan gykalga agtaryar. Kone dosty Yalkap rus isgiler synpynyn wekilleri Zubow, Ste pan dagy bilen dusu§magy Qaryyary gore§in hakyky yoluna ugrukdyryar. Caryyar Yalkabyn, Zubowyn sozlerinden synpy goresin yollaryny, halk bagty ugrunda goresmegin namedigini, goresin maksatlaryny owrenyar. Onun diinyagaraysy, dusiinjesi, pahim-payhasy iiytgap baslayar. Caryyar oba baylarynyn ahlisinin zahmetkes halk kopgiiliginin dusman 1 arydygyna goz yetirip ugrayar. Tore baya bolan sonky garayyslarynda-da Caryyaryn synpy diiîinjesinin ozgerendigi has- da aydyn duyulyar. Eger ozal Caryyar Tore bayy pena edinip,ony arka tutunyp, Da§gala gagyp gelen bolsa, indi ol Tore bayy biitin garyplaryn du§many hasaplayar. Caryyaryn sunuii yaly dusiinje taydan osmegi bolsa onun grazdanlyk ursuna aktiw gatna§magyna, inlis interwentlerinin, ak gwardiyagylaryn, men§ewiklerin garsysyna gayduwsyz gore§megine getiryar. Poemanyn sonlarynda biz (âryyary taze dii§tinjeli, taze garayysly taze adam hokmiinde goz oniine getiryaris.

295 §ahyr Lalyn (Ejegyzyn) obrazynda sosial densizlik netijesinde agyr siite- me dugar bolan, ar-namys ugrundaky gorese gykan turkmen gelninin ke§bini Sekillendiripdir. 01 (âryyara elinden gelen komegini beryar. Poemada onun-da obrazy kamilleîs yagdayynda gorkezilyar. Onun ilki dowurlerde yeke-tak maksady nahak oldtirilen agasy Nepesin aryny almakdan, Tore bayy oldiirmekden ybarat. Emma ol sonabaka ayry-ayry baylaryii garsysyna gore§megin islendik netijani berip bilmejekdigine, hakyky azatlyk iigin ahli ezijilerin garsysyna gore§melidigine goz yetiryar. £ary Asyrow bu eserinde bir topar otrisatel tiplerin obrazlaryny doredipdir. §ahyr olaryn kesbinde oran mekir adamlara mahsus bolan sypatlary jemlap gorkezipdir. Bu yagday eserin garsylygynyn yiti bolmagyna, wakalaryn dartgynly bolmagyna, durmu§ hakykatynyn anyk gorkezilmegine tasir edipdir. “Ganly saka” poemasynyn kompozision gurlu§y yerbe-yer. Eserdaki waka lar yzygiderli. Olar biri-birleri bilen berk baglany§yp, one stiriilyan esasy ideyany, gahrymanlaryn hasiyetlerini agyp gorkezmage degerli hyzmat edyarler. Poemada esasy meseleden getde galyan, syuzetin osii§ini bokdeyan wakalara du§ gelmek bolmayar. £ary A§yrowyn “Lalyii ogly”, “Gokyaylanyn yigitleri” diyen poemalary goniiden-goni “Ganly sakanyn” dowamydyr. 01 poemalarda “Ganly sakadaky” gahrymanlar we engeme sonundan girizilen gahrymanlar taze §ertlerde hereket edyarler. Bu trilogiya dine bir Cary Asyrowyn dal-de, tutus turkmen sygryyetinin Lirusdan sonky dowiirde gazanan uly iistiinligidir. Kerim Gurbannepesowyn “Taymaz baba” atly poemasy-da okyjylaryn ara synda uly meshurlyk gazandy. Poemanyn ba§ gahrymany degisgen yomakgy, wa§i, siihdagyk Taymaz baba ozunin ajayyp sypatlary bilen okyjylaryn gowniini awlayar. Azat durmu? ugrunda bolan gazaply gore^lerde kop zatlary goren, kop gowgalary ba§dan gegiren Taymaz babanyn beryan giirriinleri arkaly poemadaky esasy waka lar yaybanlanyar. §ahyr durmu§yn ajysyny-siiyjiisini kemsiz dadan gahrymanyn gtirriinlerinin yumagyny gozlemek bilen, tiirkmen halkynyn gekip gydardan kyn yagdaylaryny, halkyn bagtly, satlykly durmuâ gadam basysyny geper beyan edyar. §ahyr poemada wakalary tasirli §ekillendirmegin ozbolusly tarini tapypdyr. §ahyr Keminanin “Garyplyk” gosgusynda suratlandyrylan “biline gayys geki gekip, eline dasly soky alyp” garybyn dulunda gos basyp yatan, “giinde miin kowalasa-da bay yere gitmeyan” matagligin tasin obrazyndan doredijilikli peydalanypdyr. Ony janlandyryp, gineldipdir, osduripdir. Onun sosial manysyny gunla§dyrypdyr. Netijede, Taymaz yaly yeniyoluklara matagligin sosial deiisizligin yuwutdyran hupbatlarynyn g6rkezili§i, garyplaryii beyle yagdaydan gykalga agtaryslary has obrazly hem tasirli bolup gykypdyr. §eylelikde, matagligin simwoliki obrazy - kempirin kcsbi poe mada §owly gykan obrazlaryii biri bolupdyr. Eserde Asman ejanin, Ogullanyii obrazlary-da gowniiiiden turyar. Poemada Taymazyn mataglik bilen gurlesyan pursat- 296 lary, Ogullanyn alnyp gacylysy, (êpbanin synpy dusmanlar tarapyndan wag§ylarga oldtirilen meydinin-de mazardan cykarylyp zynly^y yaly uly tasirli gtiyje eye bolan sahnalar az dal. Eserde argyn, £akan, Ktirt mtijewiir, Suhan kary yaly otrisatel tiplerin obrazlary-da sinnitli i§lenipdir. Synpy du^manlara gar§y bolan gore§lerde polozitel gahrymanlaryn i§jenligi-de esli aydynla§dyrylyar. §ahyr poemany doredende, turkmen halkynyn dil baylygyndan ba§arnykly peydalanypdyr. Tutu§ eserde ritm, igki saginme berk saklanyar. Hut §onun iicin-de poema oziinin §ahyranalygy, akgynlylygy, yenil okalysy bilen okyjylaryn gowniini awlap bildi. Eserde folkloryii nusgawy edebiyatyn dapleri, olaryn gepergilik baylygy doredijilikli peydalanylyar. Poemada matacligin simwolik obrazynyn portreti §eyle §ekillendirilyar: Yapan sagy Laya batan Garry ayyn tiiyi yaly. Iki gozi de$ip gelyar Elinin her jayrygynda Edil towuk guzlaymaly. Goziinin her hanasynda Men yalyny gizlaymeli. Duluklary yasalan dek “Garry gyzyn”pagagyndan”. Ayaklaram dyzdan beylak Artyp yatyr sacagymdan. Matagligin §eyle simwolik obrazy gegmi§de zahmetke§ adamyn yan yolda^y bolan garyplyk hakda, onun elhenclikleri hakda okyjyda dogrugyl duygy oyaryar. Urusdan sonky dowurde goriip gecenlerimiz yaly, engeme dtiypli eserlerin doredilmegi tiirkmen sygryyetinin osiisinin gozli-ba§ly §ayady bolup duryar. Kyssa zanry. Urusdan sonky dowurde kyssa zanry has gin gerim bilen osiip baslady. Bu zanr boyunga Ata Gowsudowyn “Kopetdagyn eteginde” romany, “Dor- depel”, “In sonky argyn” powestleri, Berdi Kerbabayewin “Aysoltan” powesti, ’’Nebitdag” romany, Hajy Ysmayylowyn “Mugallymyn gyzy”, “Iki atanyn bir ogly” powestleri, Beki Seytakowyn “Oba hekayalary” atly kitaby, “Dowiirde§ler” powesti, Gurbandurdy Gurbansahedowyn “Suray” hekayasy, Bekge Ptirliyewin, Bayram Gurbanowyn, Pawel Karpowyn, Aleksandr Aborskinin nebitgiler, demir yolgular hakynda birnage hekayalardyr ogerkleri doredildi. Bu kyssa eserleri durmu^yn diirli ugurlaryny gorkezyarler. Ata Gowsudowyn “Kopetdagyn eteginde” romany urusdan sonky dowiirde oba durmu§y barada dore dilen in iri eserdir. Bu romanda yazyjy oba hojalygyny, medeniyetini osdiirmek ugrunda aygytly hereket edyan tazelikgi agronom Ho§geldinin obrazyny doretdi. 297 Romanda Ho§geldi oba adamlarynyn komegine berk dayanmak bilen, oba hojalygyny yokary gotermage, agrotehnikanyn gazananlaryny ekerancylyga ornasdynnaga pasgel beryan kone dusunjeli, yzagalak adamlaryn garsysyna hyjuwly goresyar. Eserde Ho§geldinin, oba ya^larynyn alyp baryan i§leri, yzygiderli eden gore§leri oz netijelerini beryar. Edilen tagallalar, girizilen batyrgay tazelikler netijesinde obanyn ke§bi, ykdysady yagdayy diiypgoter ozgeryar. Romanyn gowy tarapy obada bolup gegyan ozgeriflerin adamlaryn ruhy dtinyalerinde, duygy-dii§tinjelerinde, hasiyetlerinde bolup gegyan 6zgeri§ler bilen berk baglylykda suratlandyrylmagyn- dan ybaratdyr. Bu roman obanyn kesbini dogrugyl gorkezyan duypli eser hokmunde edebiyatymyzda pugta orun aldy. Berdi Kerbabayewin “Aysoltan” powesti-de oba durmusyny suratlandyrmaga bagy§lanypdyr. Dowlet bayragyna mynasyp bolan bu powest, innan mohiim meselani gozgayar. Eserde pagtanyn yokary hasylyny osdiirip yetisdirmek ugrundaky gores parahatgylyk ugrundaky gore§ bilen berk utga^dyrylyp syratlandyrylyar. Powestin bas gahrymany Aysoltan, ahli turkmen adamlary yaly, parahatgylyk soyyan turkmen dayhany. 01 pagtanyn bol hasylyny yetisdirmek ugrundaky go res in parahatgylygyn giiyjiini osdiirmek ugrundaky goresdigine gaty gowy dusimyar. Yazyjy Aysoltandaky bu pikiri onun parahatgylyk tarapdarlarynyn konferensiyasy- na gidip gelenden son, obada§larynyn umumy yygnagynda sozlan sozi bilen has- -da aydynla§dyryar. Eserin esasy ideyasy hem sol yerde yiize gykyar: “Eger biz uru§ odunyn tuta§magyny islemeyan bolsak, eger biz yenî hemi§e oz golumyzda saklamak isleyan bolsak, eger biz hemi§e asudalygyn tarapdary bolsak, eger biz oz atamyzy, oz perzendimizi, oz soygtilimizi janymyza deneyan bolsak, eger biz §atlykly, bagtly durmuâ guwanyan bolsak, eger biz tistumize abanyan gara buludy gtine§ §6hlesi bilen dagatmak isleyan bolsak, eger biz atoma gar§y adam gudratyny doretmekgi bolsak, eger biz oz zahmetimize oziimiz gadyr goyyan bolsak, onda biz altyndan agdyk ak pagtanyn yekeje iibtiigini hem zayalaman, gop-gore bulaman, sortuny-sortuna gatman, bimahal gak arkayyn yatman, gelensizlik etman, yag§a saraltman, ayaza goyman, oz wagtynda yygnamagymyz, plany artygy bilen doldur- magymyz, pagta yygymynda birinjiligi gazanmagymyz zerur”. Aysoltanyn iisti bilen one siiriilyan bu ideya ahli parahatgylyk soytiji adamlaryn yalkymly ideyasydyr. “Nebitdag” romany doreyanga, §6hratly tiirkmen nebitgilerinin durmusyny, zahmetini gin suratda §6hlelendiryan duypli eser yokdy. Berdi Kerbabayew nebitgilerin arasynda ep-esli wagtlap bolup, olaryn i§i, durmusy, ruhy diinyasi bilen iggin tany§mak netijesinde olar hakda tiirkmen edebiyatynda ilkinji uly eseri doretdi. Yazyjy “Nebitdag” romanynda nebitgilerin bay durmusynyn esasy taraplaryny, gyl?yrymly is yagdaylaryny suratlandyryar, zahmet hyjuwy bilen josyan nebitgilerin gylyk-hasiyetlerini, ruhy diinyalerini agyp gorkezyar. Romanyn esasy ideyasy kone, oz mowritini gegiren zatlaryn yenlip, tazanin dabaralanmagynyn kanunalayykly- 298 gyny nygtamakdan, doredijilikli toparynyn egsilmez giiyjiini gorkezmekden, “gara altyny” kop almakdan, halklaryn mizemez doganlyk-dostlugyny gorkezmekden ybaratdyr. Eserin ba§ gahrymanlary hokmunde, esasan, talantly, gurujy, dorediji, ozgerdiji halk hereket edyar. I§gilerin hemmesinin diyen yaly: garrysynyn-da, ya§ynyn- -da yiiregi bir yerden uryar. Isde iistiinlik gazanmak, dus gelyan kyncylyklary yenip gegmek, konanin zyyanly pikirlerine uyup, umumyhalk i§ine pasgel beryan adamlaryn anyny terbiyelemek meselelerinde ahli kollektiwin yiizi goriinyar. Ro- manda Tagan aga, Safronow, Siileymanow, Aman Atabayew, Aygul, Toyjan, Nur- jan, Olga yaly tebigatyn gynyrlygyndan birjik-de heder etmeyan, kyncylyklardan gorkmayan edermen nebitcilerin, onun tersine ylmyn tassyklamalaryna doredijilikli gemelesmegi basarmayan dar dii§tinj eli Y ewgeniy Tihomirow yaly alymsumaklaryn, oziine ote baha berip, kollektiwin giiyjune kembaha garayan buraw kontorasynyn direktory Annatuwagyn-da obrazlary biitin ozboluslylygy bilen goz oniine gelyar. Romanda ayratyn-da ya§uly tiirkmen isgilerinin wekilleri Tagandyr Atabay aga yaly bayry nebitcilerin obrazlarynyn §owly cykandygyny bellemek gerek. Yazyjy bu obrazlar arkaly gegmisin gabahat giinlerini basdan gegiren ondebaryjy yonekey turkmen i§cilcrinin kesbini §ekillendiripdir. Bu obrazlarda Watanyn hatyrasyna gekilyan zahmetin doredijilik, ozgedijilik giiyji dogry agylyp gorkezilipdir. Taze durmu§ sertleri, agzybir i^ciler kollektiwinin jiimmiisinde yasamaklyk, azat zahmet i§i bu yaûly i§gilerde taze dii§iinje, taze hasiyet, taze endikler emele getiripdir. Olar ozlerini doredijilikli zahmetden, soygiili karinden iizne duymayarlar. Sofia gora- -de ozlerinin pensiya gykarylmagyna-da gar§y bolyarlar. Olar zahmeti yasay^yn iniian zerur sertlerinden biri hasaplayarlar. Hut su hili duygv-dii§iinje 1 eri turkmen ya§ulularynyn obrazynda ynandyryjy edip suratlandyryp gorkezmegi yazyjynyn doredijilik iistiinligidir. Seylelikde, bu roman bizin edebiyatymyzda isgiler synpy baradaky temanyn ymykly orun almagyna getirdi. Hajy Ysmayylowyn “Mugallymyn gyzy”, Beki Seytakowyn “Ogul sow- gady”, Pawel Karpowyn “A^yryn yaslygy ” diyen eserlerinde bolsa edebiyatymyz da islenmedik tema bolan milli i§gi kadrlarynyn, yagny vas yetginjeklerden taze i§gilerin osup yeti§i§leri gorkezildi. Taryhy temadan soz agylanda, meshur “Aygytly adim” romanynyn hem su dowiirde doly yazylyp gutarylandygyny aytmak gerek. Bu romanyn doredilmegi tiirkmen edebiyatynyn uly yefisi boldy. Sofia gora-de romandaky Artygyn, Asyryn, Iwan Cernysowyfi we beylekilerin obrazlary turkmen edebiyatynda doredilen in §owly obrazlar bolup duryar. Cvlsyrymly we gazaply yol gegen, grazdanlyk ursy yyllaryndaky sowe^lerde taplanan, halka hyzmat etmegin ajayyp nusgasyny gorkezen §ol gahrymanlaryn arasynda ytirekdcs hem-de sowe§jen yoldas hokmiinde yasap yorler. §eyle obrazlar geljekde-de ya§ar. 299 Turkmen halkynyn azatlyk, bagt ugrundaky aygytly gores-iini, gownejay suratlandyryan bu roman tiirkmen edebiyatynyn in gowy eserlerinin biri hokmunde da- §ary yurtly okyjylarynyn dillerine terjime edildi. “Aygytly adim” romany dine bir Berdi Kerbabayewin oziine dal-de, biitin tiirkmen edebiyatyna uly §6hrat getirdi.

Drama zanry

Beyik Watangylyk ursundan sonky dowiirde drama zanry hem oziinin osu§ini giiyclendirdi. Dramaturg Giiseyin Muhtarow “Allan aganyii ma§galasy”, “§adyyan myhman”, “Jeyhunyn kenarynda”, Gara Seyitliyew “Jahan”, Bekge Piirliyew “Bagtly yaslyk”, Bayram Annanurow “Bagt koli”, “Synag”, PommaNurberdiyew “£al§ylan portfel”, A.Esenow “Gegen giinler”, Beki Seytakow “Bahargiil”, Bazar Amanow “Kemine”, Alty Garlyyew “Ba§lyk” eserini doretdi. Mundan basga-da diirli temada birnage bir aktly pyesalar yazyldy. Bu doredilen pyesalar bizin josgunly durmusymyzyn diirli ugurlaryny oz igine alyarlar. “Allan aganyn masgalasy” pyesasy tiirkmen dramaturgiyasynyn gazanan iistiinliklerinden biri boldy. Dramanyn sowlulygy, ilkinji nobatda, ondaky gar§ylygyn hakykatda barlygyndan, ol gar§ylygyn janly adam hasiyetlerini ginden agyp gorkezmage miimkingilik doredyanliginden, pyesanyn dartgynlylygynyn giiygliiliginden, gahrymanlaryn durmusyn iiinan dartgynly pursatlarynyn segilip alnandygyndan ybaratdyr. Sonun yaly-da pyesadaky gahrymanlaryn hasiyetlerinin 6zbolu§ly taraplary kopleng halatlarda gowy nygtalypdyr. Pyesanyn dialoglary gysga we tasirli. Bu hem eserin gowy sahna dilinde yazylandygyny gorkezyar. Pyesanyn syuzeti sagdyn. Wakalar biri-birleri bilen baglanysyarlar. Dramadaky wakalar demir yol i§gisi Allan aganyn ma§galasynda yaybanlanyar. Pyesadaky esasy gar§ylygam Allan aganyn uly ogly Bayram bilen ma§galanyn beyleki agzalarynyn arasynda doreyar. Bu garsy lyк ma^gala agzalalygy dal, onun gunnur jemgyyetgilik, syyasy, sosial manysy, estetiki hem-de etiki ahmiyeti bar. Dramaturg bu bagtly tiirkmen masgalasynyri mysalynda ondebaryjy ahli tiirkmen masgalasyna mahsus bolan has ajayyp sypatlary umumyla^dyryp gorkezyar. Awtor bu ma§galada doran garsy lygyti yumagyny go§lemek bilen, tiirkmen ma§galasynyn, tiirkmen adamlarynyn pakligini, arassalygyny, ar-namyslylygyny, agzybirligini anyk wakalar arkaly tebigy bol^unda ynandyryjy edip suratlandyryar. G. Muhtarowyn Allan aganyn ke§binde tiirkmen dramaturgiyasynda ilkinji gezek 6zbolu§ly tiirkmen i§gisinin obrazyny doretdi. Dramaturg onun obrazynda i§giler synpyna mahsus bolan yokary anlylyk, osen dii^iinjelilik yaly ajayyp sy patlary umumylasjdyrypdyr. Awtor Allan agada kamillesen seyle ajayyp sypatlaryn ge§melerini-de agyp gorkezipdir. Allan aga 30 yyllap demir yolda ma§inist bolup i§lapdir. Uzak yyllaryn dowamynda agzybir i§ciler kollektiwinin arasynda ya§amagy

300 we i§lemegi netijesinde, Allan aga hususyyetgilik endiginden btitinley saplanan taze adam bolup yetisyar. 01 jemgyyetgilik bahbidini sahsy bahbidinden ileri goyyar. Allan aga ogly Bayramyn halk emlagine hyyanat edendigini e§idende, ol bu i§i oz masgalasynyn namysyna sikes yetirildigi hasaplayar. Bayramy berk yazgaryar. Dramaturg Allan aganyn igki tolgunmalaryny, ruhy dtinyasinde bolup gegyan gapma-gar§ylykly pikirlerin gore§ini, gyl§yrymly psihologiyasyny janly §ekilde agyp gorkezyar. Bir tarapdan, jemgyyetgilik borjy, wyzdany, ikinji tarapdan, soyguli ogluna bolan atalyk mahri Allan aganyn kalbyny lerzana getiryar. Allan aga oglunyn bu gabahat i§ini ytiregine sygdyryp bilman, uzyn gije uklap bilmeyar. In sonunda Allan aganyn halk ontindaki, oz wyzdanynyn ontindaki borjy ahli duygularyndan rtistem gelyar. 01 oglunyn etmi§ini yuwmarlaman, berk kanun esasynda ona gare gortilmegini talap edyar. Dramaturg Bayramyn obrazynda gyl§yrymly hem garsylykly sahsyyetin kesbini §ekillendiripdir. Onun hasiyetiniii polozitel hem otrisatel taraplary bar. 01 aslyyetinde yaramaz adamlaryn hi linden dal. Bayram Watangylyk ursunyn frontlarynda gahrymangylyk gorkezipdir. Parahatgylyk dowrtinde basarjan guramagy hokmtinde oztini tanadyar. Emma Bayram durmus bilen den gadam basyp bilmeyar. 01 oba hojalygyny ykdysady taydan osdurmekde janyny gaygyrman zahmet gekse-de, oztinin syyasy an-diistinjesini artdyrmakda, medeni derejesini osdurmekde hayal deprenyar. Bu yagdaylar Bayramyn §ahsy durmu§yndaky, jemgyyetgilik islerindaki tisttinliklere, owgtilere akylyny aldyrmagyna, oztinin duygularyny yitirmegine sebap bolyar. Netijede, Bayramda ulumsylyk, men-menlik, oztine gowntiyetijilik, ownuk- -u§ak zatlary asgermezlik etmek yaly hasiyetler doreyar. 01 wezipesine bayrynyp, halk surtisinden alty sany goyny oz hajatlary ugin yoklayar. “Olar oldi ” diyip akt yazmagy kolhozyn hasapgysyna tabsyryar. Bayram bu hereketi bilen jenayat edyan- digine dtiypli goz yetirip bilmeyar. Bayramyn seyle boluslary ony okyjylaryn we tomasacylaryn goztinin ontinde godek, dti§tinjesi gakli adam edip dikeldyar. Munun tistesine-de Bayram kegje. Bu hasyeti-de onun oz yalny§laryna dti§unmegine pasgel beryar. 01 tekepbirlik edip, esli wagt gtinasini boynuna almayar. Oba adamlarynyn ontinde oz etmisini agyk aytmagy, olardan otting soramagy peslik bilyar. Bayramyn §unun yaly boluslary pyesanyn garsylygyny yitile^diryar, wakalaryn dartgynlyly- gyny guyglendiryar. Drama eserlerinde gahrymanlaryn gepleyis dili innan uly rol oynayar. Ceper dil gahrymanyn gylyk-hasiyetini, ruhy diinyasini agyp gorkezyan, hususy ayratyn lyklaryny yiize gykaryan esasy serisde bolup duryar. Su jahetden seredeninde dramaturgyn Bayramyn gepleyi§ diline ayratyn tins berendigine goz yetiryarsin. Onun aheni, sozleri hasiyetine layyk gelyar. 01 belent ahenli, buyruk beriji ahende giirleyar: “Men agzymdan biderek soz gykarmayaryn, aytdym gutardy. Oztiniz bilyarsiniz, gaharym gelse, hig zada seretmen, yeri-gogi titrederin” Bayramyn bu sozleri onun ulumsydygyna, godek adamdygyna giiwa gegyar. 301 Allan aganyn, Atanyn we beylekilerin aygytly, barlysyksyz hereketleri, masgala sudy Bayramy cunnur pikirlenmage mejbur edyar. 01 agzybir masgalanyn edyan adalatly talabyny yerine yetirmage, oz giinasini oba adamlarynyn oniinde agyk aytmaga mejbur bolyar. “Allan aganyn ma§galasy” pyesasy turkmen milli dramaturgiyasynyn gowy eserlerinin biri hasaplanmaga layykdyr. §u pyesa esasynda 1957-nji yyllarda “Ma§- galanyn namysy” atly film doredildi. Gara Seyitliyewin Giiseyin Muhtarow bilen bilelikde yazan ”Kiimii§ gapyrjak” pyesasynda oba medeniyetin orna§dyryly§y, §u meselanin towereginde doreyan garsylyklar we goresler gorkezilyar. Dramaturglaryn “Copan ogly” pyesasynda taze adamlaryn durmusy we isleri, olaryn kone dii§iinjeleri, zyyanly urp-adatlara gar§y gore§i §ekillendirilyar. Gara Seyitliyewin “Jahan” pyesasynda ayal-gyzlardan milli intelligent kadrlaryn osiip yeti si si, bu mohiim isdc rus halkynyn alymlarynyn beryan asylly komek- leri oz beyanyny tapsa, Alty Garlyyewin “Ba§lyk” pyesasynda obanyii medeni, ykdysady taydan osti§i teswirlenyar, Bayram Annanurowyn “Synag” pyesasynda bolsa alymlaryii durmu§yndan soz agylyar. Beyik Watangylyk ursundan sonky dowurde satira zanry-da ep-esli janlandy. Bizin jemgyyetimizin tebigatyna layyk gelmeyan, adamlaryn osii^ine bokdeng bolmaga synanysyan tipler berk urgy astyna alyndy. Diirli zanrlar boyunga satiriki eserler peyda boldy. Gara Seyitliyewin “Yalta we tokmak”, ’’Bikarden Watan bizar”, sygyrlary, Pomma Nurberdiyewin “Narly Nepesowig”, “Gylyg Gajar ogly”, “Taylak hyzzyn” diyen hekayalary, “Sebabini son bildim” diyen satiriki eserlerinin yygyndysy gapdan gykdy. Bu dowurde yazyjy-§ahyrlarymyz san taydan-da osdi. Bizin yazyjylarymyzyn hataryna engeme ya§ zehinler gelip go§uldy. Ata Atajanow, Mammet Seyidow, Kerim Gurbannepesow, Naryman Jumayew, Allaberdi Hayydow, Berdinazar Hudaynazarow, Saher Borjakow yaly ya§ sahyiiar, yazyjylar oz eserleri bilen metbugat sahypalarynda cykys edip basladylar. Urusdan sonky dowiir bizin edebiyatymyzyn hasylly yyllaryndan biri boldy. Bu dowiirde doredijilikli zahmet edebiyatymyzyn ba§ temasy boldy. Ayratyn-da, bu yyllarda edebiyatymyza isgiler synpy baradaky onki dowiirlerde kop iins beril- medik tema has berk oma§dy. I§giler synpynyn durmu^yndan diiypli eserler dore dildi. Bu dowiir edebiyatymyzda parahatgylygy gorap saklamak temasy-da ep-esli orun tutdy. Has-da bellenilmeli tarapy bu tema engeme halatlarda doredijilikli zah met bilen berk utga§ykly suratlandyryldy. Edebiyatymyzda hazirki zaman hem taryhy temada has uly gowriimli, kop ugurly durmusy has gin we towerekleyin gorkezyan eserler doredildi. Bu bolsa urusdan sonky dowiirde bizin yazyjy-sahyrlarymyzyn doredijilik ussatlygynyn osendigini alamatlandyryan guwangly zatlaryn biridir. Sebabi durmusy gin ge- 302 rimde gorkezmek, has ginden tiple§yan obrazlar doretmek iigin uly ussatlyk, yeterlik tejribe gerek. Uru^dan sonky dowiirde peyda bolan uly gowriimli eserler bizin yazyjylarymyzda §eyle sypatlaryn kamille§endigine doly giiwa gegyarler. Uru§dan sonky dowiirde tiirkmen edebiyatynyn birnage gorniikli eserleri dowlet bayragyna mynasyp boldy. Bu yagday hem bizin edebiyatymyzyn 6sii§ini alamatlandyryar.

Rehmet Seyidow ( 1910- 1955) Tiirkmen edebiyatynyn gorniikli wekillerinin biri Rehmet Seyidowyn ady po eziya (§ygryyet) bilen, onda-da liriki poeziya bilen iggin baglany§yklydyr. §ahyryn doredijiliginin liriki aheni tiirkmen poeziyasyna hem onayly owiisgin aralasdyrdy. Rehmet Seyidowyn ya§lygy ejirli eyyam bilen baglany§yklydyr. 1910-njy yyl da Halag etrabynyn Akdere obasynda garyp masgalada diinya inen Rehmet ya§lykda ata-eneden mahrum bolup, yetimgiligin mu^akgatlyklaryny ba§dan gegiryar. Qa- galykdan barlylaryii gapysynda hyzmatkar bolan Rehmet iigin minnetsiz goregin, erkinligin gymmaty hig zat bilen deiie§direr yaly bolmayar. Rehmetlerin obasy bolan Halag etrabynyn Akderi obasynda Buhara emirinin haykylygy ko§e§enokdy. Uly yangyn turzup gelen da§ary yurt interwensiyasy, grazdanlyk ursy, sonabaka bolsa kone diinyanin in sonky alamaty yaly bolup gazaba miinen basmagylar hereketi yurda uly weyrangylyk getirdi, garamayak ilaty, goriilmedik derejede mahrumgylyga sezewar etdi. Yurdun basyna dii§en §u ayylgang wakalar 7 ya§ly Rehmede yene-de bir 7 yyllap mekdep partasyny gorkezmedi. Yasuly neslin wekilleri barada giirriin gozgalyp, “iki diinyanin janly §ayady” diyilyan jiimle tutu§lygy bile R. Seyidowa hem degi§li. Sonra erkinligin sayasynda olcap, terbiye alan, poeziyanyn sarpasyny belent tutyan halkyn soyguli §ahyry bolup yetisen R. Seyidow kone diinyanin ajysyny dadan adam. Ya^lykda yetim galyp, bayyn batragy bolan Rehmet heniz “agy-garany saygarmanka”, yany 13 yasyna ayak basanda, il-yurduny, ene topragyny da§ary yurt bilen gal§an siiythor bayyn zor salmagy bilen Owganystana gitmage mejbur bolyar. Onki goren gorgiilerinin iistiine Owganystanda gegirilen iki yyl, bayyn hyzmatyny etmegin ustesine-de il-giinden, tanys-bilislerden uzakdaky bendilik Rehmede kone diinyanin ajysyny mazalyja dadyryar, has dogrusy, ajy manyz diinya ony gerk-gabe doyuryar. Rehmet ilini-yurduny, Watanyny kiiyseyar. Watanynda mekdepler agylyp, gagalar okadylyarmy§ diyen giirriinler gulagyna ilen Rehmet Watandan uzakda gum depelerinin arasynda bay malyny bakyp yorka, gaganin yiiziine gyzyklar gekip, oz yanyndan okamagy- -yazmagy owrenmegi arzuw edipdir. Yurda dolanmak arzuwy ya§ajyk Rehmediii yatsa-tursa yadyndan gykmandyr. Uzak oriidaki gopanlara azyk akitmek tab§yrylan Rehmet pursatdan peydalanyp, serhetden gegyar, ata Watana dolanyp gelyar. 1925- nji yylda kone diinyaden gagyp, taze diinya, tiirkmen topragyna ayak basan yetim

303 Rehmet gegmi^de hig bir ata-enanin hem gagalaryna berip bilmedik esretinc eye bolyar, yetimligini unudyar, intemata kabul edilyar, orta bilim alyar. A§gabatdaky pedinstituty tapawutlanan diplom bilen gutaryar. R. Seyidowyn zahmet yoly cagalara bilim we terbiye bermekden baslanyar. 01 pedinstituty tamamlan yyly Kerka gidip, yurdumyzyn merkezinde ozle§diren hunarini obadaslaryna owredip baslayar. Sahyrana owazy Lebap sebitlerine yan salyp baslan R. Seyidow aradan iki yyl ottirip, Asgabada gelyar, ne§iryatda, kinostudiya- da, yazyjylar soyuzynda isleyar. R. Seyidowyn okyjylaryna sowgat galdyran onlarga gosgular kitapcasy bolsa onun durmus biografiyasyny dowam etdiryar. Yazyjynyn durmus biografiyasynyn tasirli alamatlaryny onun oz eserlerinden gozlemek indi endige owriilip gidipdir. Gelin, bizem §ol endige eyerelin. Ine, R.Seyidowyn “Meni” diyen go§gusy. Sahyr bu gosgusynda giirriini edilyan waka lary gegen giinler hasaplasa-da, olar ytikliije gegipdir, bir wagtlar ynjan yiiregin baslygyp galan duygulary hazir hem inini tikenekledyar. Dan atandan giin batyanga isleyardirn gul bolup, Bir bahyl bay gapysynda guradym renkim solup, Gormedim men ol wagtlar ytiztime bakyan giiliip, Ata-enem goyup gitdi yedi yasymda oliip, Horlady hem harlady ol gegen giinler meni. Dowamyny hem okaberesin gelyan bu go§gy dine bir Rehmedin ba§dan gegirmeleri bolman, ol Rehmet yaly “iki dunyanin janly sayady” diyilyanlerin hemmesiniii hem ykabaly barada tolgundyryjylyk bilen giirriin beryar, poeziyanyn mu§daklarynyn anynda durmus hakykatyny yene-de bir gez belentlige galdyryar. R. Seyidow doredijilik isine otuzynjy yyllaryn basynda giri§yar. Otuzynjy yyllar sahyryn doredijiliginin ilkinji dowri bolup, onun baslangyg etapyny goyan 1932-1936-njy yyllar boldy. Ya§ sahyr doredijiliginin baslangyg etapynda umu- mylykdan saylanyp bilmandi. Onun ilkinji gosgularynda yaslary an-bilime gekmek, dayhanlary kolhoz gurlusygynyn toweregine gagyrmak hasiyetindaki eserler agdyklyk edyardi. R. Seyidowyn otuzynjy yyllardaky doredijiliginin ikinji etapynda, yagny 1937-1941-nji yllarda onun doredijiliginin yykgyn edyan iki sany ugry agylyp baslandy. §ahyryn “Gara sahypaly garanky taryh” (1937), “Maral” (1938), “Serhet saherinde” (1937) yaly eserlerinde belli bir syuzet yzarlanyar we gahrymanlaryn ykballary janlandyrylyar. §ahyr bu gosgularynda lirikadan epika yykgyn edip, olar lirika bilen epikany seple§diryan kopra galym edyar. Hut sol gosgular R.Seyidowyn liro-epik eserlerinin ba§langyjyny anladyp, geljekki poemalaryn bu§lukcysy boldy. R. Seyidowyn poeziyasyndaky artykmaglyklaryn biri hem lirika yykgyn etmek bilen baglanysyklydyr. Son tiirkmen poeziyasyna onayly 6wii§gin beren sol liriki ahen sahyryn doredij iliginde ayratyn bir etap boldy. Ona goz yetirmek iigin onun

304 1939-njy yylda doreden peyzaz hem soygi temasyndaky “Uklanynda” atly §ygryna ser salmak yeterlikdir. Nazik gabaklaryn bir inrik yaly, Goziin hem giine§ dek goya yasypdyr. Kirpiklerin a§yk bolan mysaly, Bir-birini tapyp, gujakla§ypdyr.

Howlugyp dem al§yn, nazijek gtil§un, Meni diiy§de gorii^ini anladyar. Gozel ak dusekde sen towlanysyn, Agsam gorsem hyyalymda dan atyar.

Misli alma gonan gyg saherlerde, Yanagynda buldurayar kiimii§ der. Bizden basga hie adam yok bu yerde, Oyan-da, soygulim, mana posa ber. R. Seyidowyn tutu^lygyna alnan bu go§gusyndaky yazyjy ussatlygynyn emri bilen goz oniinde janlandyrylyan kartinanyn tasirliligini mahabatlandyryp oturmagyn zerurlygy yok bolsa gerek. Ona yone suratkeslik diymek barden gaydyan yaly bolup dur. Gosgudaky ke§bi §ekillendirilyan gyzyn portreti dal-de, onun janly yagdayda ozi goz ontimizde herekete gelyar. Ukudaky gyzyn howlugyp dem al§y e§idilip, nazijek giil§i-de goz oniine gelip duran yaly. Cygjaryp yatan gyzyn hali- -§indi oyanaymagynyn ahtimallygy bilen sonlanyan go§gynyn tasirinin okyjynyn kalbynda dowam etdirilmegi bolsa ussatlyk bilen baglany§yklydyr. Suratke§ §ahyryn uklap yatan gyzy synlayan liriki gahrymanynyii nazaryndan gegyan hakykatda soygi hakda hig hili ag-acan giirriin yok. Yone §ol duygy nage ya§yryn bolsa, songa-da tasirli bol§y yaly, asyk bolan yigidin nazaryndan gegyan kartina, onun iinsiini oziine geken detallaryn hut seyle owii§gin almagy go§gynyn liriki gahrymanynyii ukudaky gyza bolan soygtisinin §anyna dikeldilen owii§ginli ymaraty goz oniine getiryar. R. Seyidowyn soygi hem peyzaz go§gularynyn utga§yanlygy dogrusyndaky sohbedimizi dowam etdirelin. Yokarda giirriini edilen “Uklanynda” diyen §ygyr soygi setirlerinin §owly mysaly bolsa, indi sol ahenin peyzas lirikasyndaky setirlerine syn edelin. Ine, §ahyryn “Gije §emaly” (1940) diyen go§gusy. Name alnasayan, gije semaly? Name iigin gapymdan samrap gegyarsin? Goya sen enteyji bir dali yaly, Yarym uklan tam aynasyn agyarsyn!

20* 305 Kop samrayan, men diismeyan diline, Ka soz diyyan yaly, ka-de galmagal, Git sen azar berme uklan gtiliime, Baryp yat-da, dynjyny al bu mahal?!

Akar suw tisttine tallary egip, Titredyansin onun yapraklaryny. Goymarsyn dyng yatan col I ere degip, Ttiweley edyarsin topraklaryny. “Uklanynda” gosgusyndaky soygi oylanmalary gos-goni gyzyn portretini gekmek bilen utga^dyrylsa, §ol ahen “Gije §emalynda” peyzazyn iisti bilen teswirlenyar. Gosgynyn liriki gahrymanynyn gowniine gel§ine gora, gigden son turan §emalyn alnasap bar§y akylyndan azasana calym edyar. §emalyn ka soz diyyan yaly, kate bolsa yone galmagala menzeyan tebigy 6zbolu§lylygy liriki gahrymany beyle biynjalyk etmese-de etmezdi, belki, ol lezzet bererdi. Yone onun ytireginde orun alan mukaddes duyga sebap bolan soygiilisini ynjydar diyen biikgiildi §emalyn hereketlerine §tibhe bilen seretdiryar. Yonekey bir wagt bolanda, belki, jana lezzet berjek semalyn sol pursatda soygiilisini ynjydar diyen gorkusy ony gor namelere menzetdiryar. Ine, sahyr peyzazyn iisti bilen ynsanyn mukaddes duygusyna §eyle aralasyp, peyzazy soygi lirikasy bilen gownejay seple§diryar. Biz R. Seyidowyn otuzynjy yyllaryn ayaklarynda liriki poeziya yykgyn edip, edebiyatymzda yorelge goyan peyzaz hem soygi lirikasynyn dine iki sanyjak mysa- lyny yatladyk. Olar onlargadyr. §ahyryn “Gelenimde” (1938), “Gayykda” (1939), “Yapjagaz” (1939), “Yelpeyar yeller” (1939), ” Bayyr” (1940) yaly §ygyrlary hem okyjylarda tasin duygy doredyanligi jahetinden “Uklanynda” hem “Gije semalv” §ygyrlaryndan ejiz geler yaly dal. Duygy bilen doredilen ol gosgular okyjylarda hem nazik duygulary doredyar. Beyle diyildigi sol gosgular okalyp gutarylandan son hem okyjynyn kalbynda dowam etdirilyar diyildigidir. Ine, hakyky poeziyanyii giiyji hem, gudraty hem sundan ybaratdyr. Ahtiyalan fasistik Germaniyanyn kopmilletli halky gul etmek iigin yurdun iistiine gozup gelmegi ahli halk bilen birlikde yazyjylary-da, sol sanda turkmen yazyjylaryny-da Watan goragyna ayaga galdyrdy. Otuzynjy yyllaryn zahmeti hem parahatgylygy taryplayan edebiyaty esasy ugruny harby hasiyete gonukdirdi. Halk kopgiiligini Watan goragyna mobilizleyjilik hasiyetini alan edebiyatymyzda halk sahyrlarynyn sesi juda josgunly gykdy. Yoriin, dostlar, sowe§mage gidelin, Watan bizi ar almaga gagyryar. Du§manlary kiil-peyekun edelin, Watan bizi ar almaga gagyryar.

306 Turkmenistanyn halk §ahyry Ata Salyhyn sesine ses go§uldy. Gara Seyitliyewin “Halkym” go§gusyndaky: “Goy, sesime ses bersin, kimde namys-ar bolsa, Kim Watan bilen eden oz ahtinde bar bolsa...” diyen setirleri harby yyllaryn kasamyna owrtildi. Ustiine howp abanan Watany goramaga cagyryjylyk, fronta gidyan yigitleri ugradyjylyk aheni bilen baslanan poeziyamyzda R.Seyidowyn hem uly payy bar. Sahyryn “Ugratmak” (1941) gosgusynyn liriki gahrymany soygiilisi bilen hosla§ykda miizzerip durmayar. 01 Watan goragyna cykan yigidi il iigin, namys-ar iigin, so wer yar iigin sowesmekligin hatyrasyna ruhlandyryar. Sahyryn “Turkmen halkyna” (1942) diyen gosgusynda ogullaryny Watan goragyna ugradyan enelerin merdana- lygyna bil baglanylyar. Gegmi§ goz oniine getirilyar. Taryh janlandyrylyar. Gegmi§de hem balam merdana bol diyip, Enelerdi elde gatyk uyadan. “Men yzynda, sen hem one at sal” diyp, Eneler gezyardi diisman duyeden. Beyik Watangylyk ursy yyllarynda tiirkmen poeziyasynyn gerimi gineldi, onun tematikasy tutu§ kopmilletli edebiyatymyz bilen utgasyp gitdi. Belli rus sahyry K.Simonowyn ur§un ilkinji giinlerinde yazylan “Mafia gara§” gosgusynyn harby yyllaryn poeziyasyna yan berenligini guwang bilen yatlasyn gelyar. Watan goragyna giden esgerlerin dilinden giirriin berilyan bu go§guda ur§un yenil-yelpay zat daldigi, onun mahrumgylyklar getiryanligi, yefi§e genii yolun uzaklygy, ona kop gara§maly boljakdygy yatlanmak bilen birlikde umyt bilen garasmagy iindeyan esger soygulisini yeni§ bilen dolanyp geljekdigine ynandyryar. Rus halypasynyfi bu sowesjen sesine ses go§up, bada-bat galama yapy§an R. Seyidow tylda galan ahli gelin-gyzlaryn adyndan “Garasaryn” go§gusyny yazyar. Poeziyanyn gagini ginelden, onun hasiyetine sowesjenlik, gahrymangylyk ruhuny sindiren bu gosgularyn ikisi hem salamnama owriilyar. Olaryn ilkinjisi esgerlerden gelen bukjalardan gyksa, ikinjisi sowe§ meydanynyn gergeklerini ruhlandyryar. Ra- dioda okalyp, gazet-zumallarda gap edilen bu gosgular ullakan iindew hasiyete eye bolmak bilen birlikde yiizlerge, munlerge bukjalardan gykanda, hut sol adamlaryn ozleri hakynda yazylan yaly tasir edyar, front hem tyl gahrymanlaryny taze-taze yenislere ruhlandyryar. Oz dowriinin ajysyny-siiyjiisini inine sindirip, watangylyk duygularyna yugru lan ol gosgularyn pagtagy turkmen gozeli tarapyndan iberilip, Watany gorayjy ga~ ragumly gergek tarapyndan agylan bukjadan gykan kabir setirlerini okap gorelin. Garasdym sowuk dusup, aynamy kakanda-da. 307 Gara§yan syrgynly gar pecleri yakanda-da.

Garasaryn hatlaryn uzakdan gelmande-de. Garasaryn sen hakda hig kim zat bilmande-de. Garasaryn sen hakda “my§” habar yayranda-da. Urusdan sonky yyllar Rehmet Seyidowyn doredij iliginin has kamillescn yyl lary boldy. Poeziyamyzda peyzaz lirikasynyn uly ussady hokmunde oziini tanadan §ahyr urusdan sonky yyllarda-da bu ugry dowam etdiryar. Tebigat gozelliginin asygy bolan liriki gahryman pasyllaryn da§ky owadan- lygyna mayyl bolmayar-da, onun igki gozelligini syzmagy ba§aryar. Onun juwan kalbyna tebigat pasyllary giiyg-gayrat go§yar. Ine, hut §onun iicin-de §ahyryn: “Gy§-da gelip, coke dii§iip, gapymda henin galyar, Yeller oynap, garlar galgap, meydan sowuk dem alyar” diyen setirlerindaki gazaply tebigat-da onun yas yuregindaki bahar paslyny janlandyryp, gozel-gozel hyyallaryny oyaryar. Yylyn paslyna parh goyman, tebigat gozelliklerini saygarmak §ahyra endik bolup galypdyr. Yonekey wagt synlanynda, goze kakly§mayan hakykaty ansyrmany basaryan §ahyr ony ussatlyk bilen surat landyryar. Okyjynyn goz oniinde janlandyrylyan ol kartina sahyryn suratke§liginin naderejede belentligini agyp gorkezyar. Ine Powrizanin,garry daglary, Bulut ona dyng almaga goktipdir. Bu-da Powrizanin ya§yl baglary, Almalary eyyam guliin dokupdir.

Baglarda seslenip Powrize gayy, Gije-giindiz syr-syr edip, akyp dur. Gulpagyn ykjadyp asmanyn ayy, Yuwa§ja yylgyryp, ona bakyp dur. R. Seyidowyn goli ozgerdij i, kanal gurujy medanlaryii durmu§yny sckillendiryan gosgular toplumy okyjylaryn uly soygusine mynasyp bolyar. Sahyryn sol gosgular toplumyny jemleyan in sonky “Awgy, atma jereni” (1954) gosgusy barada uly seslenme boldy. Onun dorcysi barada, sahyr ykbalynyn sol gosga sinenligi dogrusynda makalalar yazyldy, yatlamalar aydyldy. 308 Garagum coll unin gillzarlyga owrtilyandigi barada sohbet agyan bu gosgy sahyrana duygularyn iisti bilen sahyr sahsyyetinin gerdeninden basan pajygaly pursady hem janlandyryar. Ynsan arzuwlaryny gursagynda guradan ayylgang guygden rtistem gelen yasaysyn sanyna doredilen “Awgy, atma jereni” dine bir §ahyryn doredijiliginde dal, eysem turkmen poeziyasynda-da in bir saylama eserlerin hataryna gosuldy. Owlaklaryny oynadyp gelyan jerenin oka doztilmejekligi barasyn- daky okyjy kalbynda emele gelen duygy esere optimistik (ynamlylyk) ahen beryar, ony ya§ay§y dabaralandyryan ajayyp aydyma aylandyryar.

Awgy, atma jereni! Onda uly arzuw bar. Intizar ol. Gor ony, 01 kanala garasyar.

Gor, injigi ingejik, Suw diyip kop yormekden. Mahrum etjek sen nigik, Ony kanal gormekden!

Sanalgyja giin galdy, Arzuwyna yeteme. Kanal gole yol saldy, Gelyar jerenlen yeme.

Kanal gumy boyun edip, Gegsin, goli suwarsyn! Owlaklaryn oynadyp, Jeren-de suwa barsyn.

Awgy, atma jereni! Onda gowy arzuw bar. Gowy arzuwy seni, Etsin ona rehimdar. Durmu§, ya§ayys hakykatyny jany-teni bilen soyup, onun sowulmaz baharyny sayrak dil bilen taryp eden §ahyryn sirin owazy yurdumyzyn diirli kunjeklerinden hali-§indi e§idilip dur, onun aydym-saza owriilip giden gosgy-gazallary poeziyanyn вафаэупу tutyan gowiinleri galkyndyryp, taze-taze yeni§lere gagyryar. Durmu§-ya§ayy§ hakykatyny sowulmaz bahar atlandyryp, oztini hem §ol baharyn aydymgysy hasaplan §ahyryn oz sozlerine ytizleneliii.

309 Barha jo§yan, Go§gy go§yan, Men baharlar bag§ysy. Durnrusym saz, Mowsiimim yaz, Giil-giiliistan mesgenim. Henler etsin, Gosgularmyn yag§ysy! Bagy-bossan, Turkmenistan Senkidir janym, tenim!

âry A§yrow (1910- 2003) “Ermeni gyzy” yaly onlarga go§gulary, “Ganly saka” (1953), “Lalyn ogly” (1962), “Gokyaylanyii yigitleri” (1965), “Ya§ kilwanyn yalny§y” (1957) yaly poemalary, “Yzgy” (1975), “Ekizler” (1978), “Garry serdar” (1980), “Gore§” ( 1986), “Garrygyrlalylar” (1986) romanlary bilen okyjylaryn yiireginde orun alan Turkmenistanyn halk yazyjysy Сary Asyrowsyz hazirki zaman tiirkmen edebi yatyny goz oniine getirmek miimkin dal. Baryp 1928-nji yylda gagalar iigin kigijik gosgular doretmekden edebiyatymyza gelip gosulan §ahyryn doredijiligi sonky yyllarda has-da giillap osdi. Lirikamyzyn, epiki poeziyamyzyn, geper prozamyzyn hem 6sii§i onun ozbolusly doredijiligi bilen gos-goni baglanysyklydyr. (J]ary A§yrow 1910-njy yylyn 10-njy dekabrynda A§gabat saherinin etegindaki K6§i obasynda garyp dayhan ma§galasynda eneden bolyar. Geljekki sahyr 4-5 ya§laryndaka, onun kakasy suw tisttinde turan dawada aradan gykyar. Masgalanyh ahli garamaty enanin boynuna dii§yar. 01 ogluny sowatly etmek maksady bilen kone mekdebe okuwa beryar. Yone dini dtistinjelere yugrulan sapaklardan yasajyk (âry sowatly bir zat owrenip bilmeyar. 1920-nji yylda yurdumyzda taze mekdepler agylyp baslandan son, geljekki sahyryn bilimli bolmak arzuwy durmu§a gegip ugrayar. Ol 1922-nji yylda Asgabat saherindaki Ilbayew adyndaky mekdep-inter- nata okuwa giryar. Yetisigi gowy bolany iigin kigijik Cary az wagtyn iginde iigiinji synpa baryp yetyar. (âry Asyrow 1925-nji yylda okuwyny dowam etdirmek maksady bilen Asgabat Pedtehnikumyna ( Mugallymgylyk mekdebine) okuwa giryar. Ol bu okuw jayyny 1929-njy yylda tamamlap, ep-esli wagtlap mugallymgylyk edyar. Yone bilimini artdyrmak, diinyagaray^yny gineltmek arzuwy heniz ondan ara agmayar. Geljekki sahyr ozbasdak geper, syyasy edebiyatlary okany, an-dusiinjesini artdyra- ny bilen gaklenman, 1930-njy yylda Asgabatdaky Ylmy-pedagogik instituta oku-

310 wa girip, ony 1935-nji yylda tamamlayar. 01 1935-1937-nji yyllarda Moskwanyn Milletlerin Merkezi ylmy-barlag pedagogik institutynyn aspiranturasynda okayar. §ol aspiranturanyn doly kursuny gutaryp, Asgabada gelyar we 193 7—1942-nj i yyllar aralygyna Turkmen dowlet nesiryatynda isleyar. Beyik Watangylyk ursunyn baslanmagy bilen zehinli sahyryn durmusynda uly ozgeri^lik bolup gegyar. 01 1942-nji yylyn mart ayynda meyletinlik bilen Wa tan goragyna gidyar, nemes basybalyjylaryna garsy aygytly gorese baslayar. Su dowre genii dowrun talaplaryny dogrugyl beyan edyan gosgularyn, “Ayralyk”, “Ganly gar^ylyk” yaly poemalaryn awtory, §ahyrlyga yetiren £ary Asyrow Watan ugrundaky soweslerde uly edermenlikler gorkezyar, esgerlikden rota komandirli- gine genii ostip yeti§yar. Cary A§yrow 1946-njy yylda Go?un gullugyndan dolanyp gelip, yene-de Turk men dowlet nesiryatynda islap baslayar. Sonra ol 1967 -1971-nji yyllar aralygynda “Tokmak” zurnalynyn bas redaktory wezipesinde isledi. Hokiimetimiz §ahyryn halk, Watan oniindaki bitiren hyzmatlaryny goz onunde tutup, ony “Edermenligi iigin”, 1941-1945-nji yyllaryn Beyik Watangylyk ursy dowriinde zahmetde eder menligi iigin, “1941-1945-nji yyllaryn Beyik Watangylyk ursunda Germaniyadan tisttin gykylandygy iigin” atly medallar, “Zahmet Gyzyl Baydak ordeni” bilen sy- laglandy. Ona “TSSR-in halk yazyjysy” (1970) diyen hormatly at dakyldy. §ahyryn doredijiligi (^ary A§yrow doredijilik i§ine 1928-nji yylda baslayar. Onun ilkinji ownujak gosgularvnda gagalaryn durmusyndan soz agylyardy. “Pionerlerin wezipesi” (1928), “Ekskursiya”, “Yaltalygyn netijesi”, “Pionerlerin kan,unlary” (1929) we beyleki kabir §ygyrlarynda gagalaryn zahmete bolan howesini artdyrmak, tertip-diizgiin nyzamyny gowulandyrmak hakynda giirriin edilyardi. Yas §ahyryh “Orazjyk we Nurujyk” (1929) atly gaklanja poemasynda bolsa iki sany garyp dayhan gagasynyn basdaii gegiren horluklary dogrusynda gyzykly sohbet agylyar. Olaryn yaslykda gol meydanda mal baky§lary, bir dowiim gorek iigin goryan horluklary poemanyn esasy syuzet liniyasyny duzyardi. Cary A§yrow kem-kemden doredijilik tarlerini ele alyp, dowriin, dowurdesjlerinin oy-hyyallaryny oz igine alyan eserler doredip baslayar. Onun gin okyjylar kopgiiligine hodiirlan ilkinji gosgularynda taze durmusyn ajayyp taraplaiy hakda we onun osmegine pasgel beryan konanin galyndylary dogrusynda sohbet agylyardy. “Goztim diisse”, “Yykarlar”, “Taze adamlar nahili osyarler”, “In telligent” (1933) atly gosgularynda taze jemgyyeti guryan adamlaryn obrazlaryna, kone urp-adata uyup, ayal-gyzlara bay-feodal gozi bilen garayan yzagalak tiplere dus gelinyardi. Engeme ownujak gosgular doredip, belli bir derejede tejribe toplan §ahyr tizlikde iri gowriimli eserler ddretmage svnanysyar. “Ganly garsylyk” (1933), “Ayralyk” (1937) atly ilkinji poemalary sahyryn epiki poeziyada hem onat tisttin- likler gazanyp biljekdigini subut edipdi.

311 Beyik Watangylyk ursunyn ba§lanmagy bilen zehinli sahyryn doredijilik tematikasy taze bir owlisgine eye boldy. Frontda ursun gazabyny, jebir-jepasyny gozi bilen gortip yoren sahyr bizin esgerlerimizin edermenliklerini, bitiryan gahryman gylyklaryny wasp edip baslady. Sahyryn bu yyllarda doreden gosgularynda hyjuwlylyk, duygulylyk, gepergilik ozalky eserlerindakiden has giiygliidi. “Gyzyl esgerin enesi”, “Gahryman”, “Gylyg al ele” (1941), “Goriilmedik jen”, “Bu gun”, “Menin” (1942),“Penamjan, sana”(1943), “Ermeni gyzy” (1944), “Ejegyz”, “Dalbaryn astynda”, “Dostlarym” (1945) we beyleki gosgularynda urus hakykatyny dogrugyl agyp gorkezyardi. §eyle-de, §ahyr “Serhetde” (1940), “Bayly” (1941), “En §aherinde” (1943) atly poemalarynda Watanyn azatlygy ugrundajan ayamadyk gahrymanlaryn igki diinyalerine aralasyardy. §ahyryn Beyik Watangylyk ur§y dowriinde doreden eserlerinin arasynda onun “Ermeni gyzy” §ygry oziinin gepergiligi, duyga baylygy, durmusy dogrugyl gorkezyanligi bilen ayratyn tapawutlanyar. Nirde sen, nirde sen, ermeni gyzy, Gezsem, taparmykam biitin Soyuzy? 01 giin yel osyardi, tozadyp gary, Snaryad yagyardy, yanyardy dari. Agaglar burjulap, yerler donupdy, Beynim sarsyp, yiiziime gan enipdi. Gulak esidyardi, goz gormeyardi, Iki elim ganly gary sermeyardi. Basymy galdyryp, bir yakymly el, Zenzele iginde bir zat diydi ol. Stiyt beren ene dek, edyardi emi, £awyardy yiiziime yakymly demi. Yadymda dal aydan sozlemin bary, Sulary yat tutdum sol giinden bari: “Adym Nina-diydi-oziim ermeni...” §ol gyz halas etdi oliimden meni. Nirde sen, ey, Nina, ermeni gyzy? Gezsem taparmykam biitin Soyuzy? Gorniisi yaly, “Ermeni gyzy” gosgusynda sahyr Beyik Watangylyk ursunyn aldym-berdimli gimlerinin birinde yaralanyp, gyzyl ganyny ak garyn ustiine segelendirip, oziini bilman diyen yaly yatyrka, §epagat uyasynyn ozuni oliimden halas edi§ini ussatlyk bilen geper beyan edyar. Son §ahyr yatlamalarynyn birinde seyle yazyar: “Meni Yewropa yazyjylarynyn gurultayyna gagyrdylar. Sonda men gurultayyn tribunasyndan kardcslcrime bu

312 go§gynyn doreyi§ taryhyny giirriin berdim. Son men bu go§gymy okap berdim. §ondan kop wagt gecmanka, yerewanly zumalistler meni oltimden halas eden Nina Sogumyany derrew tapyp, bizi dusu§dyrdylar. Yigrimi yyldan sonky bu dusu§yk menin durmu§ymda yatdan cykmajak ozbolusly wakadyr. Urusdan sonky yyllarda Cary A§yrowyn doredijiligi has-da gtillap osdi, kamilligin taze basgancagyna galdy. Dine bir sahyryn doredij iliginde dal, biitin tiirkmen edebiyatynda uly ahmiyete eye bolan “Ganly saka” ( “Ganly saka”, “Lalyn ogly”, “Gokyaylanyn yigitleri”) trilogiyasy (1948-1965) tiirkmen halkynyii azatlyk, gurply durmu§, fasistlcri yok etmek ugrunda alyp baran gore§lerinin geper leto- pisidir (geper yyl yazgylarydyr). Bu trilogiyanyii sahypalarynda birtopar ozbolusly gahrymanlar orboyuna galyp, bizin soygiili gahrymanlarymyza owriildiler. £aryyar, Ejegyz, Yalkap, Kor argyn, Borjak, Gara, Jemile, Sary, Toyly, Giiljemal we beyle ki kabir gahrymanlar tiirkmen edebiyatynyn obrazlar galereyasynda oz mynasyp orunlaryny eyelediler. §ahyr bu eserin awtobiografik hasiyetini goz ontinde tutup, onun doreyi§ tary hy barada §eyle yazyar: “... Eger “Ganly sakada” kone zamanda ttirkmenlerin bir damja suw iigin goren gorgtilerini bu tragediyanyn pidasy bolan atamyii prototipi arkaly suratlandyran bolsam, “Lalyn oglunda” kolhoz gurlu§ygy yyllarynda oz goztim bilen synlan wakalarymy beyan edipdim. “Gokyaylanyn yigitleri” poemada bolsa gazaply frontda ba§dan gegiren hadysalarym orun alypdy”. Tiirkmen epiki poeziyasynda gorniikli orunlaryii birini eyelan “Ganly saka” (1948-1953) poemasynda §ahyr tiirkmen halkynyn suw yetmezgiligi zerarly geg- rnisde goren horluklary barada soz agyar. Dostlarym, men bu eseri, Ba§ladym gegen dowtirdem Merdanlan nahak yere, Ganlaryn sagan dowtirden.

Gep yumrukda, laldy diller, Akyl gtiyg dal, gtiyg akyldy. Nahak yere gyzyl ganlar, Doktildi, dostlar, doktildi.

Gtinalilerin oduna, Bigtinaler yaky lardy. Mekirlerin gukuryna, Merdanalar yykylardy. Bir damja suw iigin merdanlaryn nahak yere ganlarynyn sagylan dowrtin- den giirriin beryan bu eserde birnage ozbolusly gahrymanlaryn obrazyny doret-

313 те к sahyra basardypdyr. Seyle sowly obrazlaryn hataryna Caryyaryn, Yalkabyn, Zubowyn, Lalyn-Ejegyzyn, Argynyn, Garanyn obrazlaryny gorkezmek mtimkin. Eserin ba§ gahrymany Caryyar. Asly gelip gykysy garyp yigit, gylyk-hasiyeti tarapdan-da diysen sada yigit. Ile yag§ylyk etmese, yamanlyk etjek pikiri yok. Elmydama oz daban azaby bilen yasap gelyar. Onun bar guwanjy gyr atydyr iki ziiryady. Zalym Tore tarapyndan Nepes pahyr oldurilenden son, Caryyaryn bu asuda, yonekeyje durmusy bozulyp ba§layar. Iki adamy garpy§dyryp, ondan lez zet alyan Kor argynyn “hyrlyn agzy yaly yeke gozi” bu gezek Caryyara dikilyar. 01 yerden yeke gykan garyp yigidin basyny gorliip-e^idilmedik belalara catmakcy bolyar. Miraplaryn ykbalynyn nahili gutaryandygyny gozi bilen goren (^aryyar oz iistiine abanyan bu howpy bada-bat duyyar. Ylla bir oziini oda urjak yaly, arcynyn mirap bol diyen teklibinden yza tesyar, diiypden boyun gagyryar. Onun argyna beryan jogabyny dinlaniiide, betbagtlykdan, ser i§den gaga duryan adamyn kesbi goz oniine gelyar. Diymaweri, diymaweri, Ganlydyr ol sakaii ba§y. Yanasman, aga, yanasman, Mazarlykdyr degre-da§y.

Birje keleme suw iigin, §irin jandan gegip bilmen. Ya-da bir mirap oldiirip, Gokyayladan gagyp bilmen. Emma bu sozler zalym argynyn gulagyna-da ilmeyar. 01 (J’aryyary kop manyly sozler bilen aldap, mirap bolmaga razy edyar. £aryyar sunga narazydygyna garamazdan, tiz wagtdan ganly sakanyn basynda gorniip ba§layar. Kyn giinleri basdan gegirip, durmusyn manysyna yagsy dii§iinen yigidin bar arzuwy halkyn tamasyny odemek, hemmelere bir goz garap, adyl bolmak. Emma Bayly yaly mekir, garyplaryn hakyny iymese oiiup bilmeyan adamlar Qaryyaryn bu niyetinin sonuna sogan ekyarler, ony dogry yoldan gykaryp, baylaryn guluna owiirmekgi bolyarlar. “Olse-de hak i§ iistiinde oljek” (^aryyaryn muna razy bolmazlygy bilen bolsa, onun gara§an ganly gar§ylygy gelip yetyar. Garyp halkyn hakyny mugthor baylara iydirmezlik iigin jan edyan Caryyar Bayly mirabyn garsysyna gore§ip ba§lamazdan ozal, gaty kop oylanyp gezyar. Kel- le goggiinlilik edip, derrew onun ustiine topulyberman, Kor argynyn yanyna baryp, maslahatlasyp goryar, hatda miraplykdan ayyrmagynam hayys edyar. Emma betbagtlyk gorse, gozi agylyan argyn “sende hossar, giiyg az bolsa-da, tukeniksiz gayrat bardyr, obasynyn hayry ugin gog yigitler bakmaz jefte” diyen yaly kop manyly sozler bile (^aryyary kose§dirip, §ol bir wagtyii oziinde-de ony Bayly bilen

314 garpysdyryp goyberyar. Yone yene-de garyp yigit gin gowriimlilik edip, garsy I у gy parahatcylykly yol bilen gozmage dyrjasyar. Baylynyn oyune baryp, edyan islerinin dogry daldigini du§iindiryar. Ilin hakyny iyip, gozi gyzaran Bayly (^'aryyara gulak asmadan-a gegen, gayta onun iisttinden giiliip, oyiinden kowup goyberyar. Galplygyn yokary synp wekillerinin esasy yaragydygyna goz yetiren yigidin yiireginde §undan son gahar-gazap oyanyp, hak is iigin basa name gelse, gekmeli diyen netija gelyar. Miraby men dayhanlaryn, Olerin hak is iistiinde. §u gije men name bolsam, Bolaryn hak is iistiinde. Sundan son ol sakada karam i§inin iistiinde Baylyny oldiiryar we gaggak bolyar. Caryyaryn Bayly mirabyn ganyna galyp, gaggaklykda goryan giiniini it gorse, gozi agyrjak. 01 oz masgalasyndan ayrylyp, yekeje ogly Toyly bilen meydanlarda yatyp- -turup yor. Da§gala baranynda mekirlikde,ynsapsyzlykda Korargyndan-da ottiren Toraniii guluna owriilyar. Ayalydyr gyzy onun gara islerini etse, Toyly yumu§ oglany bolup, Caryyar mellegini depip bermage mejbur bolyar. Yone Qaryyara hossar gykan bolyan Toraniii bu “yag§ylygy” uzaga gekmeyar. Onun “gan ujundan atyiiy, gyzyny bersen, ikinizi yara§dyrayyn” diyen teklibine ^aryyar gar§y gykandan son, onun ayalyna un berman, yzyna it salyp kowup goyberyar. Emma munun yaly kyngylyklar, adalatsyzlyklar halkyn hatyrasy ugin janyny orta goyan yigidin yiiregine dowul salyp, gowniigokgunlige iterip bilmeyar. 01 eden i§ine birjik-de okiinman, gore§megini dowam etdiryar, odun satyp, ma§galasyny ekleyar. Garyp giizeran onun ruhubelentligini, erkini syndyryp bilmeyar, gayta has diiypli bir hakykata goz yetirmegine yardam edyar. Caryyaryn gore§ yoluna dilsiip, azatlyk ugrunda jan gekisi, bu gorese yiirekden berli§i poemada oran ynandyryjy berlipdir. Cary Asyrowyn «Yzgy» romanynyn yazylmagy bilen, prozamyzyn taze eser ler bilen tisti yetirildi. Bizde yeti § ip bildiginden powest yzyna powest, roman yzyna roman yazylyan hem bolsa, §ol wagta genii yurdumyzyn aragagini gozlerinin goreji kimin gorayan serhetgilik barada, olaryn igalylara, kontrabandistlere gar§y alyp baryan sowesleri dogrusynda gowniin kiiysan gagy alyp okayar yaly diiypli eser yokdy. «Yzgy» romanynyn seyle garasylyp yorlen eser bolandygy, prozamyzyn yorelmedik yodasynda yol salanlygy iigin, ony okanynda, ozal dus gelmedik gahrymanlaryna, gyzykly epizodlaryna du§ gelip, kalbyn kanagat tapyar. Biz §u romandaky dek yzgylyk htinarinin ingelik bilen yzarlanyly§yna hig bir eserde gabat gelemzok. Yazyjy yzgylygy atasyndan miras edip alan Ballynyn hereketlerinde, serhetgilere beryan giirriinlerinde, edyan jedellerinde geper detallar arkaly yzgylygyn tebigaty, syrlary hakda §eyle bir gownej ay zatlary orta atyar welin, bu ugurdan “goztin agylyar”. Yz galmakdan baslary gykmayan adamlar gaggagyn yzy yzarlananda ayak

315 degip, kigijik da§jagazlaryn yerinden gozganysyndan, gury goplerin dowliisinden, yzyn yasylygyndan, gysbylygyndan ugur alynyandygyndan bihabar bolsalar gerek. §eyle-de, palini yamana diken serhet bozujylaryn jan sanlaryny bildirmejek bolup, biri-birinin yzyna basyp yorandiklerini, it ysgap tapmasyn diyen niyet bilen ayak yzlaryna derman dokiip gidyandiklerini goziin bilen goraymesen ynanar yaly dal. Garaz, romanda Ballynyn gacgaklaryn ayak yzlarynyn yerin ustunde doredip giden uytgesikliklerini jikme-jik owrenip, gozlenyan igalylaryn yzyndan yetisi, duydan- syzlykda ustlerini basy§y gowniine giiman giderman ynandyryar. Eserin esasy ozeni hem, ine, §undan ybarat, basarjanlyk bilen yazylan sansyz sahypalarda yz calmaga ussat adamlaryn gyzykly, wakalara bay diinyasi yatyr. Yazyjy romanynyii esasy syuzet siitiini bolup duryan yzgylyk karinin hasiyet li taraplaryny Ballynyn hereketleri, oy-hyyallary, duygulary arkaly beyan edyar. Ballynyn ata kesbine wepaly bolup, cagalykdan yzgylyga ba^laysy, “yiini yeten yzgylyga” yetisisi, serhetgilerin yakyn komekgisine owriilip, alyan alkyslarydyr gaggaklardan goryan azaplary birin-birin goz oniinden gegyar. Awtor gahrymanynyn gagalyk yyllarynda mal bakysyny, bir diiyanin yzyny beyleki diiyanin yzyndan tapawutlandyryp bikini tasirli beyan edende, ol kartinalaryn terjimehal hasiyetde- digi mese-malim duyulyar. Ballynyn duyelerini yitirip, Garaja aga bilen yz gal§yny, iki yana urnu§yny, tany§ yzlary goriip, yureginin jiglap gidisini suratlandyryan setirleri okanynda, yazyjynyn beyan edyan wakasyna beletligi duylup dur. §eyle-de, romanda Ballynyn yzgylyk karinin ussadyna owriili§i yzygiderlilik bilen yzarlanyar. Yazyjynyn yzgylyk barada dinlan giirriinleri, okan kitaplary kesp doretmekgi bolanda kop derejede komek beripdir. Romanyn ikinji bir syuzet liniyasynda ansat eklenjin yesirleri, gymmat bahaly haryt satyp, halkyn malyny talap giin goryan mugthorlar, gaggaklar dogrusynda giirrun berilyar. Yazyjynyn bu adamlaryn an-dti§tinjelerini, gylyk-hasiyetlerini gownejay owrenmegi netijesinde eserde engeme 6zbolu§ly ke§pler oziini gorkezipdir. §eyle tipli gahrymanlaryn iginde has-da mawy goz mollanyn, gynyr Taymazyn ke§pleri yatda galyjy, goze doly gykypdyr. Romanyn ba§yndan ta ahyryna genii mollanyn edyan pyssy-pyjurlyklary, ahlak taydan azgynlygy, oz maksadyna yetmek iigin ganhorluga-da yiiz urmakdan gaytmaysy ynandyryjylykly suratlandyrylyar. Gowniini awlayan geper kartinalar, ingelik bilen yazylan epizodlar Taymazyn gal- tamangylyk bilen mesgul bolyan pursatlaryny beyan edyan sahypalarda gereginge bar. Bulardan ba§ga-da, (^'ary A^yrowyn “Yzgy” romanynda biri-birinden duypgoter tapawutlanyan kopsanly gahrymanlar goze ilyar. Serhetgi Suhowyn, Myratgeldi aganyn, Matkerimin, Selim §yhyn kespleri seyle kesplerin hilindendir. Bu tisttin- likler Gary Asyrowyn proza meydanyna uran ilkinji gadamlarynyn §owludygyny giirriinsiz subut edyar. Bu aydylyanlaryn hakykatdygyny yazyjynyn “Yzgy” ro- manyndan son gap edilen “Ekizler” romany hem gorkezip dur.

316 Aman Kekilow ( 1912- 1974) Tiirkmenistanyn halkyazyjysy, Magtymguly adyndaky dowlet bayragynyn eyesi, TYA-nyn akademigi, Tiirkmenistanyn ylymda at gazanan i§gari Aman Kekilowyn ady Watanymyzyn gaklerinden dasarda-da ginden me§hurdyr. 01 ilkinjilerin biri bolup geper doredijiligi ylym bilen birlikde alyp baran alym yazyjydyr. 01 oziinin doredijilik omriini edebiyatyn we sungatyn osmegine, hakyky sungatyn taglymat- lara dayanyp, halkyna hyzmat etmegine bagy§ etdi. Edebi doredijilik i§ine poeziya bilen giren A. Kekilow omrtinin sonky gtinlerine genii sol zanra yhlasly gulluk edip, gosgy bilen yazylan («Soygi», 1945-1960) atly romanyny doredyar. Otuzynjy yyllardan baslap, kigeiirak makalalary metbugat yiiziinde gomiip ba§layar, son-sonlar onun (40-50-60-njy yyllarda) ylmyn mohiim meselelerine bagyslanan has gowriimli ylmy-teoretiki i§leri peyda bolyar. 01 Tiirkmenistanda tankydy pikirin doremegine we osmegine, edebiyat teoriyasyna degi§li kitaplaryny gap etdiryar. Klassyk sahyr Mollanepesin omtir we doredijilik yoluny yzarlayan doktorlyk dissertasiyasyny gorayar. Onun ahmiyetli i^lerinden «Soz sungaty» (1973), «Soz syrlary» (1975), «Edebi zanrlar we edebi metod» (1979) yalylary dokumental ylmy eserlerdir. A. Kekilow 1912-nji yylda A§gabat §aherinin golayynda yerle§yan Ko§i obasynda dayhan ma§galasynda diinya inyar. Oglanlyk gaglarynda onun kakasy aradan gykyar. Doganlara atalaryndan galan miras azajyk yerdi, olam her dogana paylananda « dine yurt yeri bilen agyz suwy yetjekdi». §onun iigin uly doganlary oz giin-giizeranlaryny zordan dolandyryardy. Yasajyk Amana olardan peyda azdy. Aman 1922-nji yylda intematy tamamlayar we §ol yyl hem pedtehnikuma okuwa giryar. 01 §ol yyllardan baslap, halkyn gegmis edebi mirasyny yhlas bilen owrenyar. Hut sol yagday hem onda geper edebiyata uly howes doredyar. Onun doredijilik i§ine giri§meginde dogany we terbiyegisi §aly Kekilowyn hem go§andy bar. 01 §ahyrgylyga Amandan birnage yyl on ba^layar. Seylclik bilen, on alty ya§laryndaka A. Kekilowyn ilkinji go§gusy (1928) metbugat yiiziinde peyda bolyar. Sondan son onun diirli tema bagyslanan go§gulary yzly-yzyndan gap edilip baslanyar. 1943-nji yylda A. Kekilow kandidatlyk, 1959-njy yylda hem doktorlyk dere- jelerini alyar. 1948-nji yyldan son A. Kekilow Tiirkmenabat saherindiiki S. Seydi adyndaky Dowlet pedagogik institutynyn kafedra miidiri bolup i^leyar. 01 yerde ellinji yyllaryn ahyrlaryna genii islanden son, A. Kekilow Asgabada gaydyp gelyar we Magtymguly adyndaky Dil we edebiyat institutynyn rektor miidiri, son bolsa direktor wezipesini yerine yetiryar. Dasary yurtlaryn engemesinde (Hytayda, An- gliyada, Siriyada, Mongoliyada we beyleki arap yurtlarynda) bolyar, yol yazgy- laryny doredyar. Onun «Gosgular yygyndysy» ady bilen 1932-nji yylda 6zba§yna kitaby gapdan gykyar.

317 T tirkmen edebiyatyny gowy owrenen rus yazyjysy P. Skosyryew:«A. Kekilowyn «One» diyen poemasynda adamlaram, olaryn ykballaram bar, diymek, bu yerde eyyam poetiki sungat hem bar» diyip baha beripdir. An-bilim almaga gagyryp yazan go§gularynyn arasynda onun «Ataly-gyz» diyen gowriimli gosgusy saylanyar. Mek- dep, an-bilim temasy sahyryn «Gegen giinlerim» (1929) diyen ilkinji poemasynda goblin, watangylyk, hu§garlik temasy bilen scplesip gidyar. Bu poemanyn gagalar we ya§lar iigin hem uly ahmiyeti bar. 01 §ahyryn «Oglanlar we kitap» (1934), «^opan we paty§a» (1940) yaly gosgudyr poemalarynyn arasynda ilkinjilerin biridir. 1935-nji yylda §ahyr Moskwa gidipdi. Moskwa onda uly tasir galdyrypdy. 01 onki Yazyjylar birlesiginin Birinji gurultayyna delegat bolup barandan son, «Moskwanyn» diyen gosgusyny doredipdi we M. Gorkiy hakynda yatlama yazypdy. Indi onun doredijilik galamy yitelip, ussatlygy onkiisinden hem artypdy. §ahyryn gozyetiminin giiielmegi §eyle zatlara sebap bolyardy, indi ol doredijilik ukybyny oz halkynyn gecmisi bilen baglany?ykly eser yazmaga gontikdiripdi. Seylelikde, «Sonky dusu^yk» (1938) atly poema peyda bolyar. 01 ilki «Taryhdan bir bolek» diyen at bilen «Giine§li Turkmenistan» almanahynda yerle§dirilyar. §ahyr A. Kekilow hem Gurban Durda bagy§lap «Gahrymana» (1941) atly go§gusyny we «Oliim penjesinden» (1942) diyen poemasyny doredipdi. A. Kekilow «Gahrymana» diyen gosgusynda Goroglyny, Keymir kori yatlayar. Beyik Watan gylyk ur§y yyllarynda §ahyryn doreden watangylyga yugrulan, yokary gepergilikli, kamil eserleri hokmunde «Watan» (1942), «Egri azar, dogry ozar» (1941), «Kawkaz» (1942), «Gunbatara» (1943) yaly go^gularyny gorkezmek gerek.

“Soygi” romany Onlarga yyllap basa oturyp zahmet gekmegiii, irginsiz agtaryslaryn, doredi jilikli gozleglerin netijesinde A. Kekilow go§gy bilen yazylan «Soygi» romanyny dunya inderdi. Onun birinji kitaby 1945, ikinji kitaby 1957, iigiinji kitaby 1960-njy yylda yazylyp gutarylyp, bu eser tutu§lygyna 1961-nji yylda gap edildi. Romanyn temasy. Eserin ba§ temasy-soygi. Emma sahyr ony oz-ozliigindaki zat hokmunde suratlandyrmayar. Ony durmusyn osiis kanunlaryny, taze adamyii ke mala gel§ini, durmu§ hakykatynyn terbiyelan ajayyp ahlak sypatlaryny, ruhy gozelliklerini, soygi, masgala meselelerine bolan tazege garaysy ginden agyp gorkezmage hyzmat etdiryar. Romanyn esasy wakalary bizin halkymyz iigin uly synag bolan Beyik Watangylyk ursunyn gazaply giinlerinde yaybanlanyar. Roman §ol yowuz giinlerin ruhuny, anyk ke^bini, hasiyetli ayratynlyklaryny oziinde jemleyar. Sonun tigin-de bu roman taryhy dowur hakyndaky uly eser hokmunde orta gykyar. Romanyn gahrymanlary. Romanda iig sany yas ynsanyn ykbaly, gegen durmus yoly suratlandyrylyar. Muny sahyryn:

318 “Ug sany yas ynsan bas gahrymanym, Olara bag? etdim men bu dessanym” diyen sozleri-de aydyn tassyklayar. 01 gahrymanlar Ogulnabat, Begenc hem-de Akmyratdyr. Ogulnabadyn obrazy. Romanyn bas? gahrymany Ogulnabat obada oniip-osen, ene-atasynyn, mekdebiii asylly terbiyesini alan, gormegey, edepli-ekramly, sada tiirkmen gyzy. 01 romanyn ilkinji sahypalaryndan ba§lap mylakatlylygy, arassa kalby, asylly sypatlary bilen tinsimi oziine cekyar. Ogulnabat oz obadasy, bir mekdepde bile okan yigidi Begenji pak duygy bilen soyyar. Ondaky bu soygi durdugyga mowc alyp giiyjeyar. Ogulnabadyn her bir hereketinden Begenje bolan yssy mahrin, caksiz wepadarlygyn alamatlary duyulyar.. Ya§lygyn in josgunly duygulary bilen ganatlanyp yoren soygtilileri nalet siiien zalym uru§ biri-birlerindenjyda diistiryar. Begenc esger §inelini egnine geyip, Watan goragyna ugrayar. Bu ajy ayralyk Ogulnabadyn kalbyny lerzana getiryar. §eyle-de bolsa, ol durmu§a bolan ynamyny yitirmeyar. Mekdepde okan dowiirlerinde zehinliligi, ukyplylygy bilen ozuni tanadan Ogulnabada mugallymgylyk karini hodiir- leyarler. Emma kigi gowunli Ogulnabat beyle uly wezipani onaryp bilmejekdigini aydyp, ikirjinlenyar. Magaryf (bilim boliiminin) wekili, mekdep miidiri mugallym kadrlarynyii yetmeyan dowrtinde Ogulnabadyn sol wezipa razy bolmagynyn zerur- lygyny, yagdayyn son у talap edyandigini, ona ellerinden gelen komeklerini ayama- jakdyklaryny aydyarlar. Ayratyn-da, bu meselede Ogulnabadyn ejesi gyzyna asylly maslahatlar berip, gyzyna edilyan uly ynamyn manysyny dusiindirip, seyle diyyar: Atyny soy diyrler ilin onlasa, Seni saylamazdy ynang bolmasa. Atan ogul saydy seni, ezizim, Ba§arsyn bigiiman, gekinme, gyzym. Seylclikde, Ogulnabat mugallymgylyk karine howes edip ugrayar. Soygiili- si Begenj in-de ony makullamagy Ogulnabadyn oziine bolan ynamyny has-da berkidyar. §ondan son Ogulnabat mugallymgylyk karine yhlas bilen girisyar. Elbetde, her bir asylly kar, hunar hysyrdyly, irginsiz zahmeti talap edyar. §ahyr bu hakykaty Ogulnabadyn obrazynda gizleman gorkezyar. Ogulnabadyn hem oz karine turgenlesyanga, onun inge tarlerini ele alyanga yaydanan, tolgunan, ruhdan dii§en wagtlary bolyar. Bir gezek tagtada bir sozi yalnys yazanda, Ogulnabat gaksiz utanyar. Okuwgylaryn giilkiisi, hysy-wu§y giirriinleri yas mugallymy halys aljyradyar. §undan son Ogulnabat: “Dilim gysga boldy, giinali oziim, Indi ol klasda dinlenmez sozum.

319 Giilti§ip baslarlar girenje badym, Gutardy §u giinden mugallym adym” diyip, oziini mugallymgylyk karine layyk hasap etmeyar. Hatda ol bu i§den el gekip, kolhoz isine gitmegi-de hyyalyna getiryar. Bu bolsa Ogulnabadyn oztine yiikle- nen borja innan jogapkargilikli garayan pak yiirekli gyzdygyny gorkezyar. Sahyryn oz gahrymanynyn isinde gabat gelyan §eyle hakyky durmus gar§ylyklaryndan sowa gegmezligi bolsa Ogulnabadyn obrazynyn ynandyryjylygyny, janlylygyny giiyglendiripdir. Toweregin, bile isleyan adamlaryn goldawy, ruhy hemayaty bilen Ogulnabat yene-de isine yhlasly yapy§yar. Eline dti§en her bir kitaby oran dykgat bilen okayar. I§in da§yndan innan agyr §ertlerde Asgabatdaky mugallymgylyk kursunda hem okayar. Irginsiz gekilyan janypke§likli zahmet, i§e yhlaslylyk we tutanyerlilik oz miwelerini berip ugrayar. Ogulnabat durdugyga mugallymgylyk karine tiirgenlesip, sapakda ozuni erkin duyup ba^layar. Ogulnabadyn ajayyp hasiyetleri onun uru§ dowriinde yekelli bolup halan hoja- lyklara edyan komeklerinde-de aydyn yiize gykyar. §ahyr romanda oz gahrymanynyn i§ennitiigini, jemgyyetgilik kesbini onun §ahsyyetinin basga-da birnage ajayyp taraplary bilen utgasykly suratlandyrmaga ayratyn tins beryar. Ogulnabadyn sol ajayyp, ozune mayyl ediji taraplarynyn biri-de onun innan salykatlylygy, edep-ekramlylygy, turkmen uly gyzyna mahsus bolan ejaplylygydyr. Romanyn baslarynda yol ugrunda satasan geyntiwli, syratly yigit hernage janygyp seretse-de, eli kiiyzeli baryan Ogulnabat onun iigin agyp-doniip, agyr-yenil bolup durman, perwaysyzlyk bilen- oz yoluny dowam etdiryar. Bu yagdaylar romanda §eyle suratlandyrylyar. Garsylasan gyza gozi dti§ende, Bir enayy gara§ doredi onda. Goz astyndan yiti-yiti seretdi, Boydan-basa syratyna syn etdi. Ya haypy geldimi agyr halyna? Ya gowni gitdimi gyz jemalyna? Deninden gegenson, ganrylyp yza, Yene tayly gezek garady gyza. Gozel gyz perwaysyz, galdyrman basyn, Gitdi yoly bilem, garaman dasyn. Mundan ba§ga-da, Ogulnabat Akmyrat bilen mekdepde dususanda, okuw, ki tap diyen sozlerden basga sozi agzyna almayar. §ahyr §u yokarky pursatlaryn iisti bilen oz soygiili gahrymanynyn asyllylygyny, agramlylygyny, sada turkmen gyzydygyny nygtap gorkezyar. §eydibem, ol oz okyjylaryna §eyle ajayyp hasiyetlerin osmegine yardam edyar. 320 Romanda esasy iins Ogulnabadyn soygi meselesine berilyar. Ba§da belley^imiz yaly, Ogulnabat obada§ yigidi Begeng bilen soyii§yar. Begeng fronta gidenden son, Ogulnabat onun ady bilen dem alyar, ady bilen yasayar. Ondan gelen her bir habar, her bir hat Ogulnabat iigin uly §atlyk, uly bayram bolyar. Begenjin adyny gije-gtindiz kalbynda beslap yoren Ogulnabada ba§ga-da bir yigit soygi bildiryar. 01 yigit - Maga- ryf (Bilim) ministrliginde i§leyan Akmyrat A^yrow. Ogulnabat Akmyrady yakyndan tanayar. Onun edep-ekramy, uly adamkargiligi, gensiz-gaksyz mylakatlylygy iigin tiiys yiirekden hormatlayar. §eyle sylagly adamdan soygiiden soz acyan hatyn gelmegi yas gyzy uly iinja goyyar, kalbynda guygli harasat turuzyar. Ogulnabat Akmyradyn tiiys yiirekden bildiren pak soygiisine, onda-da oziinin yakymly jogap berip bilmejekdigine gaksiz gynanyar. Diirli oylanmalardan son, Ogulnabat Akmy- rada §eyle jogap bermage niyetlenyar: 01 oduii iginde, yiireginde men, Halk iigin gan dokyar fronta giden. Ondan gegip bilmez Watanyn soyyan, Wyzdanyn nebsinden ileri goyyan. Goriimde-gormekde, akylda, hu§da, Ylymda, bilimde, gullukda, i§de Siz ondan has onde, soziim yok muna Dogrusyn diyyarin, ynanyn mana. ь Emma welin yiiregimde omy bar, Gormesem, bu diinya bolar mana dar. Iki soygi bir yiirekde yerle§mez, Asia beyle zatlar yadyma dii§mez. Bu dana sozler Ogulnabadyn ynsangylyk mertebesini has beygeldyar. Onun soyga wepalydygyny, dumuklydygyny, beyle gynlykay mesela yenil-yelpay zat hokmiinde gemele§yan gyzlardan daldigini aydyn tassyklayar. Dogry, Ogulnabat yokardaky sozleri hyyalynda gaytalayar. Ony Akmyrada aytmayar. Ogulnabat Akmyradyn gowntine giglik gitmezligi iigin, yokardaky sozlerinden-de has yg- tybarly serisdani tapyar. 01 Begengden gelen haty Akmyrada iberyar. Bu bolsa Ogulnabadyn kalbynyn juda pakdigini yene bir gezek tassyklayar. Ogulnabadyn pak soyga, yiireginde yer eden Begenje gaksiz wepalylygyny basga bir yagday has guygli tassyklayar. Begeng frontda yaralanyar, onun bir ayagyny kesyarler.Hut su mesele bilen baglylykda Ogulnabat bilen ejesinin arasynda yiti garsylyk doreyar. Ogulnabadyn ejesi on Begenji oz gyzyna mynasyp goriip olaryn durmuij gurmaklaryna razy bolanam bolsa, Begeng fnayyp bolandan son, bu meselede onki pikirini tiytgedyar. Hatda mundan buyana Ogulnabadyn Begenji soymegini dowam etmegine-de garsy bolyar. Bu gar§ylykda taraplaryn ikisi-de has ahtibarly deliller getirmage jan edyarler. Ogulnabadyn ejesi §eyle diyyar:

21* 321 Sag wagtynda menem gar§y bolmandym, Yadyndadyr, soziin yere salmandym. Emma bir mayyba giil yaly gyzym Bermage razy dal, dinlesen soziirn. Gin dti§iinjeli, soyga, ma§gala meselesine, borjabiitinley tazefe, adamkargilikli garayan, hakyky soygi diyilyan zadyn manysyna has towerekleyin goz yetiryan Ogulnabat ejesinin bu meselede juda barden gaydyandygyny ynandyryjy deliller bilen subut edyar: Dyzyna beryanmi gyzy oglanyn? Mana gerek zady yilregi onun... Nenen dilin baryar diymage “mayyp” Eje jan, eje jan, dalmidir ayyp. Watan diyp gan doken bir gahrymana! Senin du§iin§in9e, Begeng hamana. Agafdan asylyp, ya yapdan boktip, Ya yaglyga towsup, ya gorpa foktip, Duyeden yykylyp, palcykdan tayyp, Gudurap, bo§ yere bolupmy mayyp? Yok’yok, beyle daldir, oylan ejem jan, Biz iigin akandyr ayakdan al gan. Gyzyn hak soygusi ejesinin gar§ylygyndan iisttin gykyar. Bu hereketler Ogulna- bady tutanyerli, bir sozli adam edip gorkezyar. Ogulnabat dilde aydyan sozlerini is yiiztinde-de berjay edyar. 01 birjik-de ikirjinlenmezden Bageng bilen durmus toyuny tutmakgy bolyar. £tinki frontda mayyp bolup gelen Begenje dine Ogulnabat dal, uly il guwanyar. Emma welin bularyn §atlygy uzaga gekmeyar. Nalet sinen yowuz ur§un ya§ yureklerin durmu^yna gatan awusy yene-de oziini gorkezyar. Begenjin yureginin yanynda galan ok gozganyp, ony yagty jahan bilen hemi§elik ho§la§maga mejbur edyar. Bu uly tragediya Ogulnabadyn yiiregini sarsdyryar, ony cykgynsyz gam layyna batyryar. Ogulnabat elmydama bir kadasyny, bir kaddyny saklap yoren shematik obraz dal. 01-janly adam. Janly adama bolsa gaygy-da, gam-da, ruhdan dti§meklik-de, aram-aram onki kadasyny saklap bilmezlikrde yat daldir. Durmu§y dogrugyl gor- kezmekligin kadalaryna wepaly §ahyr Ogulnabadyn durmu§yndaky, ruhy dtinyasindaki da§gynlary, gaytgynlary, dtirli ahwalatlary ginden gorkezyar. Begeng Ogulnabadyn durmusa bolan gales iz howesini, zahmete, karine bolan guwanclaryny ozi bilen alyp gidyar. Ogulnabat birbada koki kesilen daragt yaly sullerip galyar: Oran az goriindi iccrde-dasda, Boriik peyda boldy hasratly ba§da. Elinde gagasy bar guymenjesi, Ya§magyn astynda e§dildi sesi. Ejizlik etdimi kone adatdan? Kitaby, gazeti cykardy yatdan. Perwaysyz garayar hazir her zada, Onun onki bol§un salanda yada. Goziin gorenini ynanman ya-da, Tapmayan ol hakda ayytjak soziin. Sahyr su yerde Ogulnabadyn taze durmu^a gadam basmagynda onun da§yndaky durmu§ hakykatynyn, gahrymany gur§ap alan toweregin tasirini, adamlaryn birek- -birege edyan goldawlaryny dogrugyl gorkezyar. Ogulnabadyn gam-gussasyny den paylasyan soygiili okuwgylary-da, bile i§leyan mugallymlary-da gahrymany yeke goyman, onun halyndan habar alyarlar, ony tazeden i§e ruhlandyryarlar. Ogulnabat tazeden i§e giri§mek bilen, mahriban Begenjini ebedilik kalbynda saklayar. Ona bolan mahir-muhabeti giiyjemese, kemelmeyar. Ogulnabat ozune Begenjin yadygar galdyryp giden sower ogly Owezjigi goziinin goreji yaly eziz saklayar. Ogulnabadyn Owezjige bolan caksiz mahri, gayyny Nurtaje goyyan hormaty onun Begenje, onun yagty yadygarligine goyyan uly sarpasynyn miwesidir. Su uly sarpanyn alamatlary Ogulnabadyn A§gabada okuwa gitjek mahalynda, Begenjin gubry bilen hoslasyan pursatlarynda has hem yiirek gopduryjy, has hem inini dygladyjy formada yuze gykyar: Uru§! Uru§! Uru§! Uru§, sen gura! Salansyn synama bir bitmez yara. Baky nalet bolsun seni ba§lana, Omiir tanapyny gyryp taslana. Bu gazaply sozlerin manysy Ogulnabadyn dine oz §ahsy soygiisinin, oz hususy yiirek awusynyn gaklerinden has da§a gykyar. Bu gazaply hem tasirli sozlerde uru§ zerarly ejir geken millionlarga pak yurekli adamlaryn pikir-duygulary, naletli ursa bolan gahar-gazplary jemlenyar. Bu bolsa Ogulnabady parahatgylygy gorayjylaryn biri edip gorkezyar. Onun obrazynyn syyasy, jemgyyetgilik ahmiyetini guyglendiyar. Begenjin gubrunyn ba^ynda Ogulnabadyn ona yiizlenip aydyan yiirek gyyyjy sozleri-de biperway dinlemek miimkin dal. §u sozlerde ilki soygusine omiirlik wepaly ynsanyn uly yiiregi, belent adamkargilik sypaty goriinyar: Ho§ gal, mahribanym, ho§ gal, Begenjim, Sendin yiirekdaki hazyna-genjim. Bir galdym, bolmady eden hyyalym, Gorerin ne bolsa indi ykbalym. Yadygar galdyrdyn eziz gagany,

323 Goziim goreji dek lalelap ony, Her hili yagdayda hor-homsy etman, Adam etmekligi seni kuysetmen. Guburyn iistiinde kasam edyarin, Ho§ gal, jana-janym, indi gidyarin... Ogulnabat bu sozleri yiiziinin ugruna aydyp goyberman, ol sozlerin hakyky eyesi-de bolyar. Onun ya§ajyk Owezjige bolan enelik mahri, uly aladasy her adim- sayyn duyulyar. §eyle hereketleri bilen Ogulnabat tiirkmen ayal-gyzlarynyn ahli gowy sypatlaryny oziinde jemlap, asylly ma§gala hokmunde goz oniine gelyar. Romanda uly meselelerin biri Ogulnabat bilen Akmyradyn arasynda ba§lanan taze gatnasykdyr. Bu gatnasyk arkaly taze bilen konanin arasyndaky go res i, gahrymanlaryn hasiyetlerinin taze taraplaryny gorkezipdir. Begeng aradan gykyp, dul galan Ogulnabada yene-de Akmyrat soygi bildiryar. Emma Begenjin ogly Owezjigin ady bilen ya§ayan Ogulnabadyn beyle zatlar yadyna-da dii^enok. Onun iistesine-de Ogulnabat dul gelin, Akmyrat bolsa boy yigit. §eyle bolanson, Ogulnabat Akmyradyn soygi bildirip yazan hatyna juda gen galyar. Olaryn ara synda tazeden soygi gatna§ygynyn bolup biljekdigini anyna sygdyryp bilenok. Indi Ogulnabat oziini Akmyrada layyk gormeyar. Onun iistesine-de §eyle meseledaki turkmenin koneden gelyan dap-dessurynyn bowetleri-de Ogulnabada pasgel beryar. §eyle bolanson, Ogulnabat Akmyrada §eyle mazmunly jogap beryar: Yok! Yok! Goyawerin, beyle nikany, Yazgarar il-giin-de, yokdur giimany. Yzdaky saglarym oniime atyp, Bimynasyp yerden oziimi gatyp. Igimden ah gekip, da§dan giilmerin, Sizin bagtynyzy baglap bilmerin. Bu sozler Ogulnabadyn oziini oran sada tutyandygyny, ilin ykbalyna eserden ga- rayandygyny gorkezyar. Emma Akmyradyn tutanyerli hereketleri, pak soygiisi, yas gelnin yiiregine baryan yoly irginsiz agtary§y Ogulnabadyn kalbynda taze pikirleri oyaryar. Kone tiirkmengilik dap-dessurlarynyn, oz gayyn enesinin oniindaki borja baglanyp oturmalymy ya-da yasiykdan oziini gama batyryp oturman, taze durmusa gadam basmalymy diyen pikir Ogulnabadyn oniinde orboyuna galyar. Begenjin sarpasyny her yerde-de tutup boljakdygy,onun iigin omiirboyy yurduny saklap oturmagyn zerur daldigi baradaky pikir Ogulnabadyn tazelige bolan vmtylysyna goltgy bolyar. Ogulnabadyn anyndaky uzak oylanmalardan, ukusyz gegirilen sansyz gijelerden son, ya§ zenanyn kalbynda taze duygynyn ilkinji alamatlary peyda bolup ba^layar. §eylelik bilen, §ahyr Ogulnabadyn obrazynda pak soyginin yenilmez giiyjiini, ynsanyn ikinji soygiisinin doreyi§ prosesini, onun kone dap-dessurlaryn bowetlerini 324 bowsiip, adamlaryn yiireklerine yol sal§yny ynandyryjy gorkezyar. §unun bilen-de yazyjy ya^lykda dul galan zenanlaryn kone adatyn zyyanly dessurlaryna baglanyp oturmaly daldiklerini nygtayar. Begenjin obrazy. Romanyn esasy gahrymanlaryndan bolan Begeng eserde yaslyk dowiirlerinden baslap hereket edyar. Begeng agras, sada, oran mylakatly we mahriban ya§ yigit. 01 oziinin yiirekde§ligi, dury asman yaly arassa kalby bilen dessine okyjyny oztine ysny§dyryar. Begeng ya§lygyndan mekdepde yhlasly okayar. Ma§gala yagdayy zerarly okuwyny yzygider dowam etdirmeklige miimkingiligi bolmayar. Ona derek Begeng kolhozda yhlasly zahmet gekyar. Oz obada§y Ogulna- bady pak duygy bilen soyyar. Begenjin Ogulnabat bilen gatna§yklarynda tazegil- ligi, taze dap-dessurlar boyunga soytip-soyiismegi basai'yanlygy aydyn bolyar. 01 Ogulnabadyn jemgyyetgilik i§lerine gatna§magyna sahelge-de pasgel berenok. Gaytam,onun mugallyma bolmak niyetini ttiys yiirekden gutlayar. Beyik Watangylyk ursunyn frontlarynda edyan sowe§lerinde-de Begenje Ogulnabadyn ady, pak soygiisi ruh beryar, ony dusmana garsy has gazaply gore§e hyjuwlandyryar. §onun tigin-de Begeng Ogulnabada yazan hatynda seyie diyyar: Qagba dek guyulyan olcun astynda, Kate garyn, kate buzun iistunde, Golumda awtomat, yiiregimde sen, Du§manyn iistiine hiijtim edyan men. Romanda Begenjin Ogulnabada yazan hatlarynda onun Watana bolan soygiisi ayan bolyar. Onun yiirekden syzdyryp yazan setirlerinde Watan iigin sirin janyny- da gaygyrmajak gahrymanyn merdana kesbi janlanyar: .. .Akyar derya bolup ganymyft gany, Soygiili bu diinyade, Ogulnabadym, Sensin bu diinyade maksat-myradym. Girdim Watan iigin bu gun sowe§e, “Ah” diymen, ne geler bu eziz basa. Romanda Begenjin Ogulnabada bolan soygiisi Watana bolan soygiisi bilen utga§yp gidyar. §onun tigin-de Begeng bu mukaddes sozleri agzyndan dti§tirmeyar. Bu sozler ona giiyg-kuwwat, gayrat, hyjuw beryar. Begeng Ogulnabady-da Watan у n hatyrasyna tylda hyjuwly zamet gekmeklige ruhlandyryar: Yhlas bilen hyzmat etgin Watana, Nalet okar halkym yone yatana. Gamlanma, bararyn men-de sag-aman. Hazir ho§, soygtilim, unutma meni, Watany soysiim dek soyyarin seni.

325 Romanda Begenjin yaraly bolandan sonky icki garsylyklary-da ynandyryjy berlipdir. 01 garsylyklar Begenjin obrazyny has-da janlandyrypdyr. Begeng fiziki taydan uzak yasamasa-da, onun ruhy eserin biitin dowamynda hereket edyar. 01 Ogulnabadyn, Nurtajin, Enebayyn yureginde, Owezjigiii ke§binde, okyjynyn anynda ya^ayar. Akmyradyn obrazy. Romanyn iicunji gahrymany Akmyratdyr. 01 yaslykdan yetim galyar. Emma ol Watanyn atalyk aladasynyn sayasynda osyar, ulalyar. Orta, yokary mekdepleri tamamlayar. Zehinli Akmyrat yene-de okuwyny dowam etdirmek maksady bilen aspirantura okuwa girip, ylmy i§in iisttinde isleyar. Gccmifden arany btitinley agan, her sozi manzyna batyp duran Akmyrat gin du§imjeli adam bolup yeti§yar. 01 moskwalylar bilen bilelikde du§mana gar§y sowe§de yaraly bolyar. Yara- lylygy sebapli yzyna gaytarylmagyny ol gaty у ok us goryar. Sebabi ol oz janynyn halas bolmagyny dal-de, Watanyn hatyrasyna dusman bilen gazaply sowesmegi kiiyseyar. Bu bolsa Watanyn Akmyratdaky terbiyelan ajayyp hasiyetdir. Akmyrat yaraly bolup, gtinesli iilkamize dolanyp gelenden son, magaryf (bilim) ugrunda i§lap baslayar. Sonundan bolsa ol oziinin ylmy i§ini dowam etdiryar. Dogry, §ahyr Akmyradyn Bilim ministrliginin isgari hokmunde edyan iflerinin-de, ylmy i§lerinin-de jiimmu§ine has gundan, has towerekleyin aralasanok. Emma onun soygi meselesini has towerekleyin gorkezyar. Hut §u mesele bilen baglany$ykly-da Akmyradyn in ajayyp hasiyetleri agylyar. Ogulnabadyn gozel kesbi, ajayyp syraty, edep-ekramy, dury akyly, duyup bolmayan mahir-mylakaty Akmyrady oziine mayyl edyar. Ogulnabat Akmyradyn gtindiz husunda, gije diiyfiinde bolyar. Sahyr Akmyratda Ogulnabada ilkinji soygi duygusynyn oyanyp, ol duygynyn kem-kemden osiis prosesini,gahrymanyn yiirek tolgunmalaryny iiinan ingeden yzarlayar. §onun iigin-de okyjу Akmyradyn kalbynda doreyan galagoplugyn, iizniiksiz doreyan pikir-hyyallaryn, gowiin ytiwiirtmelerin, dafgynlaryh we gaytgynlaryn sayady bolyar. Sahyr Akmyradyn Ogulnabada bolan soygiisinin juda pakdigini agyp gorkezmek iigin, gahrymanyn diirli ahwalatlardaky, diirli pursatlardaky bolu§laryny dogrugyl suratlandyryar. Akmyradyn Ogulnabada yiirek duygusyny aydyp bilman, uzak wagtlap hupbat baryny gekifi, diirli yollary agtarysy, ol mukaddes sozleri agzyna almaga gezek gelende, diline badak atylysy, yzygider yaydanyfy dine gyn soyginin alamatydyr. In sonunda Akmyrat Ogulnabada hat usti bilen soygusini malim edyar. Ogulna- badam oziinin soygiilisinin bardygyny bildirmek iigin, ona Begengden gelen haty iberyar. Bu yagday Akmyrada iiinan uly tasir edyar. 01 soygtililerin arasyna girmek, her edip, hesip edip, Ogulnabady ozune ymsyndyrmak barada sahelge-de pikir edenok. Gaytam, oz-oziine gaharlanyar, oz eden i§ine pusman edyar. Beyle hereketi iigin wyzdany Akmyrada azar yamanyny beryar:

326 ... Gahrymanym oz-oziini yigrendi, Wyzdan ony iki yana caykady, Gara bagryn gara dasa oykady. Yiirek paralandy, diirtiildi hanjar, Miiynli sozi gykdy onun nayynjar. “Goz gyzdyryp seyle yigdin gyzyna, Talan salyan yaly onun yzyna.. Bu gin jahan dar goriindi goziine, Hyrcyn di§lap, gazap etdi oziine. Beyle hereketi bolsa dine asylly, gursagynda hakyky ynsan ytiregi giirstildeyan, belent adamkargilik sypatlary oziinde jemleyan adam edip biler. Sundan son Ogulnabat asylly masgala, hakyky ynsan, yiirekde§ adam hok munde Akmyradyn yadynda galyar. Akmyrat Ogulnabada bolan hormatyny yitirmeyar. Hut §onun iigin hem Begeng yogalandan son, Akmyrat Ogulnabadyn hesretine yiirekden gosulyp, ona duyguda§lyk bildiryar. Ogulnabada uly hat yazyp, §ol hatynda ona ruhy hemayat beryar. Bularyn hemmesi Akmyradyn adamgylyk mertebesini beygeldyar. §eylelikde, Akmyrat tiiys ynsanyetgilik soygini one siiryan, kyngylyklaryn oniinde gaya dek yan berman duran, polat erkli, gin dii^imjeli, tazelikgi, belent adamkargilikli yas tiirkmen intelligensiyasynyn tipik wekili bolup yadynda galyar. §eylelikde, “Soygi” romany oziinin uly gepergilik gymmatyny, bay ideya-estetik mazmuny, agirt uly syyasy-terbiyegilik ahmiyeti bilen tiirkmen poeziyasynyn dsti§ine oran uly go§ant boldy. Alym yazyjy, sahyi' Aman Kekilow «Watan» eserini hyyaly oylanmalar, goz ontine getirmeler esasynda yazypdyr. Eserdaki iig ki§i - iig galandar - iig yolaggy: Magtymguly (1733-1791), Mol- lanepes (1810-1862), Seydi (1775-1836) - tiirkmen edebiyatynyn ussatlary, tiirk men halkynyn gahryman, watangy ogullary. Olar tiirkmen halkynyn yagty geljegi ugrunda goresen, turkmenlerin ozara birle§ip, ozbasdak, garassyz dowlet bolmagyny arzuw eden beyik akyldar ynsanlar. Hazir tiirkmen halky asyrlarboyy eden arzuwyna eye boldy. Indi tiirkmen halkynyn Garassyz, Bitarap Turkmenistan dowleti bar, «ak altyn», «gara altyn» ondiiryan mes topragy bar, deniz, dag, deryalary bar, mahriban, zahmetsoyer, agzybir, guler yiizli adamlary bar. Ug galandar - iig akyldar sahyr Tiirkmenistana, ozlerinin arzuw eden mekanlaryna syyahat edip, oz nesilde§lerinin uly iistiinliklerine hayran galyp, olara yurekden guwanyarlar. «Watan» eserinde Watany, tiirkmen topragyny yiirekden soymek, onun adamlaryna, baylyklaryna guvvang, josgunly watangylykly pikir oran ynangly hem geper beyan edilyar.

327 Beki Seytakow ( 1914- 1979) XX asyr tiirkmen edebiyatynyn gorniikli wekili, Tiirkmenistanyn halk yazyjysy, Magtymguly adyndaky Dowlet bayragynyn eyesi Beki Seytakowyn geper doredijiligi bizin edebiyatymyzyii taryhynda duypli orun tutyar. 01 oz geper eserleri bilen otuzynjy yyllarda i§jen gykys edip ba§lan D. Agamammedow, B. Soltannyyazow, D. Haldurdy, P. Nurberdiyew, K. I§anow, R. Seyidow, G. Seyitliyew yaly edebiyat wekillerinin toparyna giryar. Beki Seytakow 1914-nji yylda Gorogly etrabynda garyp dayhan ma^galasynda eneden bolyar. Yazyjynyn gagalyk dowri agyr yagdaylarda gegyar. Bu hakda ol ursun oniisyrasynda doreden “Qagajyk” atly tasirli sygrynda §eyle yazypdy: Yada diisyar gagalygym, gam iginde gegipdi men, Gulagyma gije-giindiz ilyardi bir zarynly hen, “Corek” diyip aglayardym Giin ya§anda, atanda dan, Enem gozden ya§yn dokup, diyyardi: “Az dur, gagajyk”. “Dostlarym, yolda§larym, tany§larym” atly yatlamalarynda sonra yazyjy oziini emgek-azaplardan halas eden, sowat owrenmage, edebiyata iggin aralasmaga miimkingilik beren Watanyn yag§ylyklaryny uly minnetdarlyk bilen yatlayar. B. Seytakow yigriminji yyllaryn ba§larynda Gorogly etrabynda intemata yerle§dirflyar. §ondan son ol 1927-nji yylda Da^ogzun mugallymcylyk mekdebine okuwa girip, ony 1931-nji yylda gutaryar we birnage yyllap §ol welayatyn durli etraplarynda bilim ulgamynda isleyar. Geljekki yazyjy §ol yyllardan baslap, etrap we welayat gazetlerinin redaksiyasy bilen-de yakyn aragatna§yk saklayar. Bu bolsa B. Seytakowy metbugat i§i bilen has-da ysnysdyryar we sonra ol doredijilik isine biitinley gegyar. 1937-nji yylda ol Asgabada gelip, ilki “Ya§ kommunist”, hazirki “Nesil” gazetinde medeniyet we durmu§ boliiminin miidiri, “Sowet edebiyaty”, hazirki “Garagum” zurnalynyn jogapkar sekretary we son onun redaktory, sonra bolsa “Mydam tayyar”, “Edebiyat we sungat” gazetlerinin redaktory bolup i§leyar. Gazet-zurnallaryn redaksiyasynda uzak wagtlap i§lemek B. Seytakowyn yazyjylyk talantynyn oyanmagyna uly tasir edyar. B. Seytakow 1963-nji yylyn oktyabryndan 1965-nji yylyn ayaklaryna genii Turkmenistan yazyjylar birle§mesinin baslygy bolup isledi. Son ol yene-de birnage yylyn dowamynda “Sowet edebiyaty” (“Garagum”) zumalyna redaktorlyk etdi. Omriinin sonky yyllarynda Yazyjylar birle§iginin edebi konsultanty boldy. B. Seytakow 1979-njy yylyn martynda Moskwada aradan gykdy. B. Seytakowyn edebiyat meydanyndaky ilkinji synanyfyklary entek Dasoguz welayatynda mugallymgylyk edip yoren yyllarynda baslanyar. §ol dowiir turkmen yazyjylarynyn kopiisine hasiyetli bolsy yaly, B.Seytakow hem edebi-doredi-

328 jilik isine sadaja sygyrlary yazmak bilen girisyar. Onun diirli temada yazan ilkinji sygyrlarynyn kabiri etrap gazetlerinin sahypasynda gap edilyar. Emma yazyjynyn oziinin bellap gegifi yaly, onun bu §ygyrlary hakyky edebiyatgynyn eserleri dal- -de, dine “edebiyaty soyiijinin go§gy doretmekdaki synany§yklarydy“. B.Seytakow doredijilik isine gynlakay suratda otuzynjy yyllaryn ikinji yarymyndan baslayar. Yazyjy Beyik Watangylyk ursundan onki yyllarda kabir ogerkleri, gowriim tayyndan gaklanj a hekayalary yazyp, 1939-njy yylda proza eserlerinin ilkinji yygyndysyny gap edip gykaran bolsa-da, bu dowiirde ol, esasan, sahyr hokmunde isjch gykys edyar. Uru§ yyllaryna genii B.Seytakowyn “Ot iginde” (1940), “Ayazhan” (1940) yaly poemalary, “Ya§lyk” (1938), “Bizin dowriimiz” (1941) yaly go§gular yygyndylary nesir edilyar. Yazyjynyn §u yyllarda doreden sygyrlarynyh kopiisinde so! dowiir iigin ahmiyetli meseleler orta atylypdyr. Olarda diirli pudaklarda gazanylyan tistiinlikler, obanyn kefbinde, turkmen dayhanlarynyn ruhy diinyasinde yiize gykyan tazelikler sada, poetiki taydan owriimsiz, goniimel suratlandyrylyp gorkezilyar. Yazyjy kop eserlerinde ya§ nesli taze durmu§ gurmak ugrundaky yorise, bilim, medeniyet ugrundaky gorese gagyryardy. Sahyryn §ol yyllardaky go§gulary, esasan, wagyz- -nesihat ahenli gosgulardy. Yone welin ol eserlerin wagyz-nesihat aheninde yazy- landygyna garap, §ahyr okyjy bilen geplesmegin, dowre gemelefmegin taze formalaryny agtarmayardy diymek bolmaz. 01 agtaryardy, gozleyardi, tapyardy. Oziinin labyzlylygy, akgynlylygy, gunnur watangylyk pafosy bilen’yazyjynyn “Dostumyn yadygarligine” atly go§gular sikli okyjyda ayratyn tasir galdyryar (Son ol “Gahryman” ady bilen bitewi eser sekilinde gap edilyar). Bu eserde sahyr oziinin gagalyk dosty, Gahryman Annagylyg Atayewiii yaflyk yyllaryny, sowe§ meydanlarynda gorkezen edermenligini uly hyjuw, hakyky sahyrana duygy bilen wasp edyar. Yazyjy bu eserini halk iigin, Watan iigin janyny mertlerge gurban eden tiirkmen yigidinin taryhda yitmejek yz galdyrandygyny, onun halkymyzyn kalbynda yasayandygyny yatlamak bilen tamamlayar: Sen Watan iigin oldiin, sen bizin iigin oldiin, Sonun iigin diri sen, diri bolup hem galdyn. Bedirkendin adyna dakdyk senin adyny, Asyrlara akider taryh sen sohradyny. Beyik Watangylyk ursundan sonky dowur B. Seytakowyn yazyjy hokmunde okyjylaryn gin kopgiiligine yakyndan tanalan, doredijilik ussatlygynyn gitdigige kamillesen, onun eserlerinin zanr hem tematikjahetden baylasan dowri boldy. Urusdan on hem birnage ogerkdir hekayalary doreden yazyjy bu dowurde geper prozanyn diirli gorniifleri boyunga eser yazmaklyga ayratyn yykgyn edyar. Yone B. Sey- takow 1955-nji yylda yazyp gutaran “Senemin soygiisi” atly poemasynda bizin giinlerimizde yaslaryn arasyndaky soygi gatna§yklaryny suratlandyryp gorkezmegi

329 maksat edinyar. Poema oziinin cepergiligi jahetden yazyjynyn onki yyllarda doreden poetiki eserlerinden ep-esli derejede yokarda duryar. Onun dili okyjylar iigin dii§nukli hem oran labyzly. Poemanyn esasy gar§ylygy soygi meselesinde kone dii§imjeler bilen taze garayyslaryn arasyndaky barlysyksyz gorcsi, bu gore§de tazanin dabaralanysyny gorkezmekden ybarat. Bizin yurdumyzda ahlak taydan bozuk adamlara, zyyanke§lere, yaltalara, dowletin emlagine goz gyzdyryan mugthorlara orun yoklugyny nygtamak, oba adamlarynyn an-du§imjesinin tazelenyandigini gorkezmek, dayhanlaryn gurply hem medeniyetli durmu§yny wasp etmek, tazanin koneden iistiin cykysyny dabaralandyrmak, ine, Beki Seytakowyn §ol yyllarda doreden ogerkdir hekayalarynyn diiyp manysy seyle asylly ideyalara syrygyar. B. Seytakowyn irki prozasynda doredilen Akjagul, Bayram, Bibigozel, Nazar, Ata, Saryyew, Gumman yaly tipler-de tiirkmen prozagylary tarapyndan doredilen edebi obrazlaryn su toparyna giryar. Beyleki tiirkmen yazyjylary yaly, B. Seytakow hem su topara giryan polozitel gahrymanlaryny hut §ol dowriin §ertlerine layyk gelyan tipiki wakalaryii iginde, janly hereketde, osusde gorkezmeklige ymtylyar. B. Seytakow uru§dan sonky dowurde biitinley diyen yaly proza eserlerini doretmeklige gegyar. Seyle hem bu dowiir B. Seytakowyn tiirkmen prozasynda oz ornuny tapan we okyjylaryn arasynda gorniikli prozagy hokmunde tanalyan dowri boldy. Yazyjy uru§dan son oran hasylly i^lemek bilen tiirkmen prozasyny kopsanly geper eserlerin hasabyna baylasdyrdy. B. Seytakowyn uru§dan sonky proza eserlerinin hemmesinin diyen yaly temasy hazirki oba durmu^yna degi§lidir. B. Seytakow “Ba§a-ba§ sowe§” hekayasynda Garagum gollerinin jummii§inde yiize gykan bir waka suratlandyrylyar. 01 yerde uly harasat gopyar-da, ya§ gopanlar azasyarlar, olaryn helak bolmak, agyr stirinin-de gyrylmak howpy doreyar. Eserde tasirli, dogrugyl sahnalar az dal. Ylayta-da, onda gol tebigatynyn ozbolusly ayratynlygy ynandyryjy gorkezilipdir. Emma okyjy yiize gykan sol howply yagdaydan son eserin bas gahrymanlary Sahetdir Saparlynyn ykbaly bilen yakyndan gyzyklanyar, olar hakda kop zatlar e§itmek, bilmek isleyar. Eger yiten goyun siirusinin, helak bolup baryan gopanlaryn dadyna gara§ylmadyk yerden ugar barmadyk bolsa, onda waka nahilirak gutarardy? Ine, yazyjy meselanin §u tarapyny unudyar-da, eserde yiize gykan gyzykly, gyl^yrymly wakany ansatlyk bilen diizedyar. Bu yagday, bizin pikirimizge, yazyjynyn otuzynjy yyllarda doreden kabir eserlerine hasiyetli bolan yetmezgiligin ozbolusly gaytalanmasydyr. Yazyjy hekayadan hekaya gegdigisayy hekayagy hokmunde doredijiligini ti- marlady. Bu onun sonky dowiir hekayalarynda has a§gar yiize gykdy. Beki Sey takowyn 60-njy yyllardaky “Gon§y” (1958), “Diplom” (1959), “Deryada” (1959) hekayalary munun kossiiz delilidir. 01 bu hekayalarynda gepergilik we mazmun ba-

330 batlarynda one gidendigini gorkezdi. Adamlaryn durmu§a bolan gatnasygy, olaryn ahlak sypatlary bu eserlerin ozeni boldy. 60-njy yyllara genii tiirkmen prozasynda soygi temasyna bagyslanyp, innan kop hekayalar yazyldy. Emma welin bu meselede yazyjynyn “Deryada” hekayasy yaly wakalary seyle dartgynly, seyle yiti durmus garsylygy bolan hem-de yiizyyl- lyklara bezeg bolup gelyan soyginin biitin manysy inge suratkeslik bilen yzarlanan hekaya tas yok diyerlikdir. Bu yerde yazyjynyn iistiinligi hokmiinde nygtalmaly zat oz gahrymanlarynyn psihologiyasyny, olaryn igki diinyasini, hut durmusdaky yaly, biitin ejirliligi, yowuzlygy bilen berip bilendigidir, seytmekde yazyjynyn doredijilik ayratynlygynyn beyan etme, giirriin berme gonnislerden inge liriki suratlandyrma osiip gegenligidir. “Deryada” hekayasyndaky Rozynyn igki diinyasini, onun oy-pikirlerini, ru hy yagdayyny synlanynda, yazyjynyn sungatyn sol jadylayjy hereketlerini agyp gorkezmeklige ussatlarga gemelesendigine goz yetiryarsin. Hekayadaky waka lar gamigi, omriini Amyderyada yiiziip gegiren Rozynyn giirriinleri esasynda yaybanlandyrylyar. Rozy hem sol ayylgang wakalaryn iginde hereket edyar. “Gara yylan”, “Wyzdan” (1964), “Bahbit” (1960), “Suhanyn 6yleni§i” (1966), “(^uwal bag§y” (Bu eser sonra powest diylip atlandyryldy. 1967), “Sanjy” (1969), “Obada§lar” (1976), “Dikdii§di” (1976) yaly engeme hekayalarynda yazyjy durmusda gabat gelip duran diirli wakalary ingelik bilen yazyp suratlandyrdy. В. Seytakowyn “Cuwal bagsy” hekayasy tiirkmen halkynyn belli bagsysy Mag- tymguly Garlyyewin ya§lyk yyllaryna bagyslanyp, onda sungatyn gudraty barada soz agylyar. N. Saryhanowyn “§tikiir bagsy” powestinde we K. Gurbannepesowyn “Ayal bag§y” poemasynda tiirkmen mukamynyn giiyji gorkezilyardi. B. Seytakow bu meselani oziige tazege gozdi. Aydym-sazyn tasirinden uzak wagtlap aynalyp bilmedik nokerin Cuwal bagsyny yeke yerde “itden gykarmak” baradaky Jiineyt hanyn permanyny yerine yetirmage bogny ysmayar. Ine, su beyik hakykaty yazyjy dartgynly wakalaryn iisti bilen tolgundyryjy goniiisde yazyp suratlandyryar. B. Seytakowyn oba durmu§yndan yazylan bu powestlerinde basga-da bir nage kemgilikleriii bardygyna garamazdan, olar yazyjynyn geper prozanyn has iri gomii^lerinde hem iistiinlikli gykys edip biljekdigine ynam doretdi. Muny biz yazyjynyn sonky yyllarda doreden we okyjylar tarapyndan ofiat garsylanan “Gyz salgydy”, “Bekmyrat Durdyyew” (1964), “Perwana” (1972), “Tylla, senin y§kynda...”, “Tekepbir gyz”, “Sahyr’' yaly powestlerinin, “Doganlar” trilogiyasynyii we onun gos-goni dowamy bolan “Bedirkent” romanynyn mysalynda aydyn goryaris. B. Seytakowyn “Gyz salgydy” powestindaki taryhy wakalar birnage syuzet yordumlary boyunga beyan edilyar. Powestin basynda Muhammetkerim yasa-. wulbasynyn Hywanyn despotik hany Seyit Isfendiyar Bahaduryn halka salan elheng salgydy baradaky ayylgang habaryny Mammetweli hekimin obasyna getirmegi sondan sonky yiize gykan ahli gyl§yrymly wakalaryn ugur alys pellesi bolup dur- 331 yar. Han dikmesinin Gurban uzyn, Mammedaly yaly garyplaryn yasajyk gyzlaryny hanyn haremhanasyna alyp gitmek barada edyan hereketleri, gacgak Myradyn Ab- dykerim ekelerde yasamagy we onun Ayhanym bilen soygi gatnasyklary, hekimin howlusynyn otlanmagy, ya§ulularyn yolba§gylygy astynda oba yigitlerinin yaragla- nyp cole gykmagy, Matyakup darganyn Ayhanymy oziine ayallyga almak ugrundaky gabahat hereketleri, ine, bularyn hemmesi ayry-ayrylykda ozbasdak syuzet yordumlaryny emele getirmek bilen birlikde, eserde suratlandyrylyan wakalaryn dsii§ dowamynda biri beylekisi bilen logiki yagdayda seplesip gidyarler. Tiirkmen halkynyn durmusynda bagsy-sazandalaryn, erteki-rowayatgylaryn, halkyn jtimmufinden yetifip oz eserlerinde zahmetke§ halkyn bahbidini goran halk sahyrlarynyn uly rol oynandygy belli zatdyr. Ine, B. Seytakow oziinin “Sahyr” powestinde sunun yaly halk sahyrlarynyn biri Durdy Gylyjyn ceper obrazyny janlandyryp gorkezmegi maksat edinyar. Yazyjy oz gahrymanynyn gagalyk dowriini diysen ynandyrjylykly suratlandyryar. Sebabi B. Seyt,akow oz gahrymanyny baryp oglanlykdan bari yakyndan tanayar. Ya§uly yolda§y hem dosty Durdy Gylyjyn ba§yna dii§en ayylgang belanyn yazyjynyn oz yiireginde hem yatdan cykmajak agyr tasir galdyrandygy tebigy zat dyr. Yone kesele ucrap, gorejinden ayrylan Durdy Gylyc “takdyra ten berip”, egnini gysyp oturmayar. 01 oz ykbalynyn miyesser eden bu elheng belasyny mertlik bilen basdan geciryar. Hut §eyle yagdayda-da geljekki sahyryn - hakyky gore§ijinin erk- isleginin, gylyk-hasiyetinin berkligi, onun gujur-gayraty yiize cykyar. B. SeytakowyiiDurdy Gylyg hakdaky bu eseri halk sahyrvnyn romanlasdyrylan terjimehaly daldir. 1966-njy yylda Tiirkmenistanyn Magtymguly adyndaky dowlet bayragyna mynasyp bolan “Doganlar” (1959-1965) trilogiyasy dine yazyjynyn oz doredijilik tistiinligi bolman, tiirkmen edebiyatynyn taryhynda uly bir wakadyr. B. Seytakow “Bedirkent” romanyny yazmak bilen, “Doganlar” epopeyasyny gutamykly tamam- lady. 01 B. Kerbabayewin “Aygytly adim”, H. Deryawin “Ykbaly” bilen bir hatarda tiirkmen edebiyatynyn in iri eseri diylip arkayyn atlandyrylyp bilner. Trilogiyanyn biitin dowamynda hereket edyan Saparmyradyn obrazy awtoryn- -da, okyjylaryii-da uns merkezinden diismcyan ceper obrazlaryn biridir. Biz eserin ilkinji sahypalaryndan ba§lap, Saparmyradyn her bir hereketini yzarlamak bilen, bu obrazy doretmeklige awtoryn kop giiyc sarp edendigine goz yetiryaris. B.Seytakow oz gahrymanyny her hili kyn yagdaylaryn, ?yl?yrymly durmus hadysalarynyn jummiifinde hereket etdirmek arkaly, onun anynda, ruhy diinyasinde yiize gykan 6zgcri§leri yzarlamagy, onun obrazyny osiisde gorkezmegi ba§aryar. B. Seytakowyn “Doganlar” romany oziinin cepergilik giiyji, gunnur halkylygy taydan onun onki yyllarda doreden eserlerinden has yokarda duryar. Su romanyn iisti bilen biz yazyjynyn gahrymanlaryn ruhy sypatlaryny agyp gorkezmekde, su ratlandyrylyan taryhy dowrtin gin we anyk kartinasyny bermekde giiygli ukybynyn 332 bardygyna goz yetiryaris. Kompozisiya we syuzet gurmakda, серег obrazlaryn tis- tonde is alyp barmakda, adamlaryn ruhy diinyasine aralasmakda B. Seytakowyn oz doredijilik usulynyn bardygyny-da §u romanda gormek bolyar. Yazyjy eserde suratlandyryan taryhy dowrtinin 6zbolu§ly kesbini gorkezmekde durmu§ hakykatlaryny, adam hasiyetlerini hertaraplayyn suratlandyrmaga sertler doredyan roman zanrynyn ahli miimkinciliklerinden peydalanmagy basarvar. B. Seytakow “§ygyrlar §eyle doreyardiler” hekayalar toplumynda, “Dikdu§di” hekayasynda, “£uwal bag§y”, “§ahyr”, “Tylla, senin y§kynda” powestlerinde ceper-seneteilik meselelerine oziinin cunnur garayyslaryny yazyp suratlandyrdy. Sun- gatyn halkyn ruhy gesmesi bolup duryandygy baradaky ideya bu eserlere ayratyn gozellik berdi. “Jemgyyetde ya§ap, jemgyyete dahylsyz bolmak bolmaz” diylisi yaly, gcperciiigin hakyky nusgalary mydama-da halkyn erk-islegi, ya§ayy§-durmu§ §ertleri bilen yugrulandy. Sungatyn milliligi we halkylygy baralardaky du§iinjeler hem ruhy miras bilen halkyn §ol hili berk baglanysygyny oziine gonezlik hokmunde kabul edip alyar. Muny tiirkmen klassyky edebiyatynyn mazmun goyazgylygy-da tassyklayar. “Tylla, senin y§kynda” eserini yazmak bilen, B. Seytakow oziinin doredijiligindaki senetcil obrazlaryn, senetcilik baradaky pikirlerin iistiini doldurdy. Bu gezek ol oz tematikasynyn dowiir yayrawyny hem gineltdi. Bu hem oz nobatynda onun prozasyna taze owiisgin bagy§lady. §o! taze owiisgirii yazyjynyn doredijiiik kamilligi bilen hem dii§iindirmek bolar. “Tylla, senin ys?kynda” powestinde geper stilin tazege §emaly owiisyar. Soygi bilen baglany§ykly adamda doreyan inge duygular gini§leyin alnyp gidilyar we ol hesretli hem mylayym gerimi bilen okyjyny yzyna diisiiryar. Abdylnazar (§abende), Kemine, Talyby obfazlary halka we durmusa yakynlygy bilen yatda galyarlar. Ylayta-da, Sabendanin yokary adamkargilik sypatlary cepercilik taydan dtiypli delillendirilyar. Okyjy onun dilewarlygynyn syrlaryna sahypasayyn cundan aralasmaga mtimkingilik tapyar. Bu powesti yazyp, B. Seytakow yene-de bir zady, oziinin halk doredijilik nusgalaryny, rowayat-gtirrtinleri, klassyky edebiyaty, halkyn gecmis taryhyny gowy bilyandigini gorkezdi. Mysal iigin, §abendanin “Gozelim” go^gusynyn doreyi§ tary hy il iginde hali-hazire genii aydylyp gelinyan rowayat esere §eyle bir tebigy, §eyle bir ussatlyk bilen girizilyar welin, onsuz tutu§ eser hig zat yaly bolup duyulyar. Bu bir. Ikinjiden, §abende dessangy sahyr hokmiinde tanalyar. Dessangylygyn bolsa gepergilik aleminde hemme kisa basardyp barmayan kyn hem gyl^yrymly dapleri bar. Leylinin hem Meznunyn a§yk-mag§uklyk tragediyasy sonun aydyii mysalydyr. §abendanin oz “Gtil-Bilbil” dessanyndaky mahremde§lerin takdyrlarynda-da gaty bir howes ediberer yaly yagdaylar yok. Sebabi soyginin ya§ayy§ okunyn da§yndan heniz gutamykly goztilmedik mesele hokmunde pikirlerin mtinlerge gaprazlygy- ny synasyna sindirip aylanyan wagtynda onun esretlerinden hasratlarynyn agdyk bolyandygy gizlin zat dal. 333 В. Seytakow ya§laryn uly halypasydy. 01 yaslary hakyky cepercilik ligra go- niikdirmage, olara goldaw-hemayat etmage mydama tins berip gelipdi. 01 oziinin tiirkmen halkynyn we onun edebiyatynyn ontindaki gabaraly hyzmatlary bilen me§- hurlyk gazandy.

Gara Seyitliyew ( 1915- 1971) Turkmen edebiyatynyn gorniikli wekili Gara Seyitliyew 1915-nji yylda Bahar- ly (ozalky Baherden) etrabynyn Garagan obasynda eneden bolyar. Geljekki sahyryn kakasy dowriinin sowatly adamy bolupdyr. Sahyryn kakasynyn bilimli adam bolmagy oglunyn hatly-sowatly bolup yeti§megine yardam edipdir. G. Seyitliyew ba§langyg bilimi Baherdendaki internatda alandan son, 1929- -njy yylda Asgabadyn pedtehnikumynda okuwyny dowam etdiryar. Ony iistiinlik bilen tamamlandan son (1933), engeme yyllap (1933-1937) Gyzylarbadyn rabfa- gynda ene dili we edebiyat mugallymy bolup i§leyar. Taze durmusy gurmaga aktiw gatna§yjy yaslaryn hataryna birigyar. “Men gyzgalanly komsomol sowesine janym- -tenim bilen berlipdim. Yurtda syyasy manysy bolan wakalar bolup gecyardi. Biz ya§lar taze durmus bilen oliip baryan kone feodalistik galyndylaryn arasynda baryan barlysyksyz goresin on hatarynda duryardyk” diyip, sahyr ya^lygyny yatlayar. G. Seyitliyew 1937-nji yylda Bakuwyn' Pedagogik institutynyn filologiya fakultetine okuwa giryar. Sol yyllar ol ownukly-irili gosgular doredip ugrayar. 01 §ahyranaeserler G.Seyitliyewin “§ahyryn lirasy” atly (1941) ilkinji gosgular yygyndysyna giryar, ony talantly у as sahyr hokmunde okyjylar kopciiligine tanadyar. G.Seyitliyew 1941-nji yylda Yazyjylar soyuzynyn agzalygyna kabul edilyar. §ol yyl hem yas sahyr yokarda ady agzalan Institutyn doly kursuny tamamlayar. Beyik Watancylyk ursunyn ba§lanmagy bilen, G. Seyitliyew meyletinlik bilen fronta ugrayar. 01 ilki Gazagystanda gulluk edip baslayar we §ol yerde harby ugili§ede okap ugrayar. Sonra ony Ttirkmenistanyn territoriyasyna gegiryarler. 01 bu yerde-de ep-esli wagtlap gulluk edyar. Yone tylda islemage kadrlaryn yetmeyan- ligi zerarly ony tizlikde go§un gullugyndan bo§adyarlar. Ine, §u pursatdan hfem G. Seyitliyewin hakyky zahmet yoly ba§lanyar. 01 ilki bilen teatrlaryn Ba§ repertuar komitetinin ba^lygy bolup i§leyar (1942-1943). Sonra Turkmen dowlet opera we balet teatrynyn direktory edilip bellenyar (1943-1944). Sahyr yurtdaslary, galamda§lary bilen bir hatarda durup, Watan ugrundaky sowe§e gatna§yp bilmese-de, ahlihalk sowe§inden getde durmayar. Hyyalynda frontlarda mertlerce sowe§ alyp baryan esgerler bilen bolup, tyl palwanlarynyn eder- menlikli zahmetlerini wasp edeni bilen hem gaklenman, sowet esgerlerinin gahry- mancylyklaryny gozi bilen gormek ucin, wasp etmek maksady bilen 1942-nji yylda rriedeni brigadanyn sostawyna go§ulyp, Kalinin hem-de Demirgazyk-Gunbatar

334 frontlarynda myhmancylykda bolyar. 01 yerde rus, ukrain, ozbek... doganlary bilen egin-egne berip sowe§ip yoren ildefleri bilen du§u§yar, olaryn sowe§ gahryman- ?ylyklaryna yiircgi josyar. Sol sahyryna josgunyn netijesi hem “Sowe§jen ylham” (1943) atly yygyndy bolupdy. G. Seyitliyew doredijilik ifine diiypli berlip, sonra enfeme §ahyrana eserler, go§gular kitaplaryny doretdi. “Go§gular” (1948), “Jeren” (1951), “Parahatlyk yener” (1953), “Saylanan gofgular” (1955), “Go§gular” (1957), “Kemal” (1957), “Hindistanyn giilleri” (1960), “Ganatly dowiir” (1962), “Bir tomluk” (1970) we ba§ga-da kabir eserleri G. Seyitliyewin tiirkmen sowet edebiyatyna uly go§ant gosandygyny giirriinsiz subut edyar. §ahyryn gosgudyr poemalarynyn kopiisi rus we beyleki doganlyk halklaryn dillerine-de terjime edildi. G. Seyitliyewin rus dilinde cap bolup cykan hem-de biitinsoyuz okyjysynyn soygiisine mynasyp bolan yygyndylarynyn hataryna “Систр” (1944), “Источник” (1950), “Стихи и поэмы” (1955), “Под высоким солнцем” (1955), “Круглый год весна” (1959), “Цветы Индии” (1960), “Необыкновенные глаза” (1962), “Стихотворение” (1964), “Человек и мир” (1971) atly gofgular kitaplaryny gorkezmek miimkin. G. Seyitliyew dine bir poeziya bilen me§gullanman, dramaturgiya zanrynda- -da eserler yazypdy. Ol dramaturg G.Muhtarow bilen bilelikde “Kiimiis gapyrjak”, “(J'opan ogly”, “Bagbanyn gyzy”, “Jogapkar sekretar” yaly kici gowrumli pyesalary doredipdi. Onun ozbasyna yazan “Jahan” atly pyesasy bolsa respublikan teatrlaryn sahnasynda encerne wagtlap tistiinlik bilen oynalypdy. Mundan basga-da, G. Se yitliyew terjimeci sahyr hokmiinde-de oziini tanadypdy. Ol Nyzamynyn kopsanly Sygyrlaryny terjime edip, 6zba§yna kitap edip cykardy. A. S. Puskinin “Mis atly” poemasyny ussatlyk bilen tiirkmen diline ge?irip, okyjylar kopgiiligine yetirdi. Yazyjy G. Seyitliyew uly dowlet, jemgyyetgilik i§gari hokmiinde hem ginden tanalyardy. Ol 1955-1959-njy yyllar aralygynda Turkmenistan SSR Yazyjylar soyuzynyn prawleniyesinin ba§lygy bolup ifledi. 1960-1963-nji yyllarda bolsa Da§ary yurtlar bilen dostlukly aragatnasyk saklamak baradaky Sowet komitetinin Turkmenistan boliiminin ba§lygy wezipesini yerine yetirdi. 1963-nji yyldan ba§lap, omrtinin ahyryna 9enli respublikanyn Medeniyet ministri bolup isledi. Beyle ki birnace yazyjylar bilen birlikde G. Seyitliyewe hem “Tiirkmenistanyn halk yazyjysy” diyen hormatly at dakyldy (1967). Ol Magtymguly adyndaky respub likan Dowlet bayragynyn hem laureatydyr (1966). Hokiimetimiz G. Seyitliyewin Watan ontinde hem-de tiirkmen edebiyatyny osdiirmekde bitiren uly hyzmatlaryny goz oniinde tutup, ony Qc gezek “Zahmet Gyzyl Baydak” (1949, 1956, 1957) hem- -de “Hormat ny§any” (1965) ordenleri bilen sylaglady. Ol 1971-nji yylyn 2-nji mayynda aradan 9ykdy. Poeziya bilen ilkinji du§u§ygyn, onun ajayyp diinyasine adilyan ilkinji adimin fatlygyny hem jogapkarciligini yakyndan duyup, doredijiliginin ba§ky etapyny siiyjiilik bilen yatlayan §ahyr §eyle diyyar:

335

i “Men 1937-nji yylda Bakuwyn pedagogik institutynyn filologiya fakultetinde okap ba§ladym. Bizin kursumyzyn studentlerinin kabiri ag-agan, kabiri gizlinrak go?gy yazmak bilen me§gullanyardy. Menin hem yazan go§gularymyn sany ep- -esli bolupdy. Ahyry “bagtymy synap goreyin” diyip, 1938-nji yylda “Watanymyn gyzlary” atly kigijik poemamy “Sowet edebiyaty” zurnalyna iberip gordiim. Poema bilen ya§uly yazyjylarymyz tan§ypdyrlar. Eser olara yaran bolara gemeli, tizlikde poemam gap edilen zumalyn sany mana gelip gowusdy” diyip, sahyr “Oziim hak da” atly awtobiografik bellilclerinde yazypdy. G. Seyitliyewin doredijiliginin ba§langyjy bolup duryan bu kigijik poemanyn gymmaty sol wagtky ba§Iangyc sahyrlaryn yiireginde oz zehinine, basarnygyna bo lan ynamy oyaryp bilendiginden ybaratdyr. 01 poema syuzet, gepergilik babatda seyle bir kamil bolmasa-da, awtorda sahyrana jo§gunyn, dasyny gursap alan durmu§ hakykatyny wasp etmage uly howesin bardygyny gtirrunsiz duyduryp durdy. Poe ma gap bolup gykandan son, “Bakuwdan A§gabada tarap yollanan bukjalaryn” iginden gykyp, gazet-zumallaryn iisti bilen okyjylar kopgiiligine yayrap ugran gosgular edebiyat meydanyna taze bir talantly yas sahyryn gadam urup basiandygyny asgar edipdi. 01 §ygyrlar 6zba§yna “Sahyryn lirasy” (1941) ady bilen gap bolup gykanyn- da, poeziyamyza taze ’bir §ahyryn gelendigi a§gar bolupdy. Mununam sebabi ol yygyndyda durmu^a bolan uly soygi, gozellige mayyllyk yiti duyulyardy. Ya§ §ahyr ruhubelentlik, belent pafoslylyk bilen diirli problemalar (meseleler) barada giirriin bermegr ba§arypdy. G. Seyitliyewin romantiki keypigaglyga, sirin labza yugrulan poeziyasynyn kabir hasiyetli tarapyny “Sahyryn lirasynyn” oziinde jemlandigini hemmeden ozal §ahyr Ata Nyyazow duyup bilipdi. 01 ady tutulan yygynda yazan gysgajyk sozba§ysynda §ahyryn poeziyasynyn 6su§ ugruny, yagny belent pafosly- lygyny, gozelligi suratlandyrmaga te§neligini kesgitlapdi: “Sahyr Seyitliyew Gara guygli perspektiwaly bolan bir lirik sahyr, munun §u “Sahyryn lirasy” diyen yygyndysyndaky gosgularyny okanynda, gynlakay bir liriki go§gy okanlygyny duyyarsyn. Sahyr oziinin her bir setirinde deryalar kimin gyrpynyar, ol oziinin gynlakay igki duygularyny beryar”. Dogrudanam, G. Seyitliyewin bu gaklanja kitaby oziinin gepergiligi, duygulara baylygy bilen bada-bat tiirkmen poeziyasynyn umumy akymyna gosulyp gidipdi. Ya§ §ahyryn poeziyasynyn ugry umumy poeziyanyn tematik, ideya ugry bilen birle§yardi. Konaniii zyyanly galyndylaryna garsy barlysyksyz gores, taze durmu§yn artykmaglyklaryny wasp etmek yygyndydaky §ygyrlaryn iginden eri§- -argag bolup gegyardi. Bu hasiyet sahyryn metbugat yiiziinde peyda bolan ilkinji eserinde, yagny “Watanymyn gyzlary” poemasynda mese-malim oziini gorkezipdi. Awtor Myratdyr Maralyn §owsuz soygiisi arkaly kone dowiirde mukaddes soyginin harlanysyny, ayak astynda depgilenisini gorkezmegi basarypdy. §eyle-de, bu eserde G. Seyitliyewin biitin poeziyasyna, §ahyrana doredij iligine mahsus bolan ussatlygyn ba§ga bir gomii§i-de yiize gykyp bilipdi. § ahyry n liriki gahrymany sowet zamanyn-

336 da azat durmu§da, satlyk iginde yaynap gezyan gelin-gyzlarymyza bakanda, olaryn §adyyan gorkune asyk bolyar, tiiys yiirekden guwanyar. Bu duygy, yagny gozellige mayyllyk, romantiki keypicaglyk dine bir konkret temanyn, obrazyn caginde durman, osiip, ginelip, umuman, ajayyp, tasin zatlara bolan uly soyga owrulip, G. Seyitliyewin poeziyasynyn etine-ganyna sinipdi. Bilbiller nagma tutup, giil y§kyna giilyarler, Desse-desse giil bogup, halha, seret gelyarler.

Gyradenje yore§ip, syrdam giden boylary, Bu§lar bizin gozeller, bu gun olaii toylary. G. Seyitliyewin poeziyanyn belent borjuna dusLinmegi, dowriin mohiim prob- lemalaryny (meselelerini) saylap almagy ba§aryp bilmegi, orta atyan meselesini tasirli edip bermegin hotdesinden gelmegi onun kamil gosgular doretmegine getiripdi. Adatca, §ahyrlaryn ilkinji yygyndylaryndaky gosgular wagtyn gecmcgi bilen oz ahmiyetini yitiryarler, owrenjeligin gurbany bolup galyarlar. Emma G. Seyitliyewin ilkinji yygyndysyndaky gosgular barada muny aytmak bolmaz. Yygyndydaky gosgularyn kopiisi dowriin synagyndan gee ip, bizin gtinlerimize ge lip yetipdir. Seyle cepercilikli, mazmuna bay gosgularyn hataryna “Sonam” (1938), “Saadat nagmasy” (1938), “Soygiilim-de oyansyn” (1938), “Iki bilbil” (1939), “Baglady y§kyn perisi...” (1939), “Baku gijelerinin birinde” (1939) yaly §ygyrlary gorkezmek miimkin. Bu §ahyrana eserler ilkinji nusgalarynda diyen yaly §ahyryn “Saylanan go§gularyna” (1955), “Bir tomlugyna” (1970) girip gidipdi, ozlerinden engeme yyllap sonra doredilen gosgularyn aralarynda mynasyp orny eyelapdi. En geme yyllaryn gegmegine garamazdan, ol eserlerin okyjylar kopgiiligini tolgundy- ryp gelmegini name bilen dii§imdirmek bolar? Yokarda atlary agzalan go§gularda we “§ahyryn lirasy” atly yygyndydaky beyleki kabir sygyrlarda durmus hakykatynyn sadadan tasirli beyanyny gormek bolyar. Sahyr name hakda soz agsa-da, §onun igki gozelligine, ynsanyii duygulara bay yiiregine arala§magajan gekyar. Suratlandyrylyan wakanyn atmosferasyny jan- landyrmaga galysyar (“Baku gijelerinin birinde”). Ciinki gok yiizunden klunus gozli ay, Altyn ztilplerini deiize dokyardi. Goya ol gozelin asygy deniz, Galkyna-galkyna yene gekyardi Gaytadan yene-de ziilpiin dokyardi. Bu bentde deniz bilen ayyn emele getiryan gozelligi tasin suratlandyrylyar. Seyle ruhubelentlik, gozellige tesnelik bolsa dine bir bu sygryn dal, butin yygyndynyn bedenine sinipdir. Sahyryn ilkinji yygyndysyndaky sygyrlarda romantiki ahenin yiize gykmagynyn sebapleri nameden ybarat? Ilki bilen gozellige te§neligin,

22* 337 ruhubelentligin sahyryn tebigatynda orun alandygyny aydyp gegmek gerek. Galy- berse-de, G. Seyitliyewin ge?en durmus yoly, dasyny gur§ap alan tebigat, adamlar onun poeziyasyna romantiki ahen beren bolmagy mtimkin. §ahyryn Baku pedin- stitutynda okan yyllary, talyplyk dowri, gozel Kaspi denzinin kenarynda ge9irilen giinler onun kalbynda tasin duygulary omtirlik oyaran bolmagy ahtimaldyr. §ahyr Anna Kowusow “Gara Seyitliyew bilen dusufygym” atly yatlamasynda yokarky pikiri tassyklayjy §eyle setirleri yazyar: “Gara deniz tarapdan gozlerini sowman: - Men deniz bilen halys owrenifip gidipdirin. Uzak gitsem, mydam yadyma dusiip dur. Seret, agsam ?agynda denzin ayratyn bir gozelligi, ayratyn bir gomtisi bar - diydi... Gara denze seretmegini do wam etdirip: - Men hokman denzin agsamky gomuf i barada bir gosgy yazaryn - diydi”. Deniz temasy, onun gozelligi sahyryn dine bir gosgusynyn bedenine sinman, biitin doredij iliginin ifinden erif-argaf bolup gefip gidipdi. “Baku gijelerinin birinde”, “Kaspinin tolkunlary” (1952), “Deniz aydymy” (1952), “Balykpynyn aydymy” (1953) we beyleki kabir sygyrlarynda sahyryn liriki gahrymanyn deniz gozelligine, yagny tebigata asyklygy mese-malim gomiip dur. Umuman, G. Seyitliyewin ilkinji yygyndysynyn peyda bolmagy bilen tiirkmen sowet edebiyatynyn bir 6zbolu§ly Sahyry artypdy. 01 kitap sahyryn poeziyasynyn kabir hasiyetli taraplaryny oziinde jemlap bilipdi. G. Seyitliyewin “§ahyryn lirasy” atly ilkinji kitabynda klassyky poeziyamyz- dan onayly tasirlenip, “Soygulim-de oyansyn”, “Saadat nagmasy” yaly setirlerinden sohbet a^yp bilsinm, tebigat hadysalaryny romantik plandajanlandyrysynyn §ayady bolanbolsak, “Sowesjenylham” (1943) atly ilkinji yygyndysynda awtoryn watan^y- lyk duygularyna yugrulan, grazdanlyk pafosly sygyrlary doretmegi ba§aryandygyny duyupdyk. Sonky yygyndy sahyryn Beyik Watangylyk ur^unyn frontlaryna eden syyahatynyn netijesidi. “Beyik Watancylyk ursunyn frontlaryna aylanyp gormeginin netijesinde 1943-nji yylda ^apdan 9ykan “Sowesjen ylham” atly yygyndym dorap- di” diyip, §ahyr onde agzalan “Oziim hakda” atly awtobiografik belliklerinde yatlap ge9yar. Dogrudanam, G.Seyitliyewin bu kitaby dusmana bolan gunnur yigren^den, sowet topragyna, edermen esgerlerimize soyguden doludy. Watan9y sahyryn ozi ele yarag alyp sowesmese-de, onun yiti, josgunly ylhamy nemes fasistlerine garsy gyzgyn giilla owrulip, gores alyp barypdy. Onda orun alan grazdanlygyn belent pafosly sygyrlarynda, G.Seyitliyewin zehininin taze tarapy goze gomiipdi, awtor watan9ylyga yugrulan lirikanyn ussadydygyny subut edipdi. Men-de ol yigitlen sahyr gardasy, Frontumda hiijumlere ge9yarin. Watanyn oniinde, halkyn ontinde, Men-de bir esger men, kasam i9yarin.

338 Men watan ogly, Watan gurbany. Watanyn ugrunda Bererin jany. §ahyr oz watancylyk duygulary, sowesjen ylhamy bilen bu kasamyn yzynda mertlerge durupdy. Onun owazy frontgy §ahyrlarynkydan pes yanlanmandy. Halky sowese mobilizlemekde, alyp baryan ursumyzyn adalatlydygyny, yen§in bizin tarapymyzda boljakdygyny okyjylara tasirlilik bilen yetirmekde sahyryn §ygyrlary uly rol oynapdy. Awtoryn “Halkym” (1941), “Gozel Moskwam” (1942), “Gahry- man may” (1942), “Watan” (1942) sygyrlarynda sowet adamlarynyn watangylyk duygulary obrazly agylyp gorkezilyardi. Sahyr ursun betbagtlygyii, jebir-jepanyn oyjtigidigini, parahatlygyn bolsa gozelligin, e§retli ya§ay§yn ge§mesidigini geper detallar, oylanmalar arkaly okyjylara yetiryardi. Watanyn, ene topragyn iistune howp abananda, ata-babalarymyzyn gan dokup gazanan azatlygyna dawa edilyan pursadynda yiirekleri ar-namysdan, il-giinime bolan soygtiden doly yigitlerin ganym du^manyn garsysyna ayaga galmalydygyny §ahyr hyjuwly setirlerde teswirleyardi. Halkym! Gahryman halkym! Sesime ses ber. Elinde ata§, manlayyiida der. Bizin yigitler. Algyr burgiitler kimin goreslerde gan dokyar. Atylan toplaii, Dii§yan howplan Zarbasyna gydaman, Hem Yer, hem asman Alem-de her yan hopugyp gokyar, Ynsan gan dokyar. Sahyr gazaply front kartinalaryny suratlandyrmak bilen, ur§un rehimsizlikleri- ni nygtamak arkaly sowet adamlarynyn gydamlydyklaryny, ruhubelentdiklerini, tutanyerlidiklerini gorkezmage gal§ypdyr. 01 §u maksat bilen kabir adam obrazlaryna, ursujylaryn durmusyna yuzlenip, belli-belli personazlaryn, gahrymanlaryn hereketleri, du§mana bolan yigrengleri, yurtlaryna bolan soygiileri dogrusynda soz agyardy. Sahyryn “Ho^lasyk” (1941) go§gusynda Watan goragyna ugrayan yigit oz soygulisine ahyrky demine genii goresjekdigini, soygiisinin, ene topragynyn adyna ysnat getirmejekdigini yiirekden syzylyp gykyan sozler bilen ynandyryar. “Pogonly gyz” (1942) §ygrynda bolsa janyny ayaman sowe§yan gayduwsyz esgerlerimizin yaralaryna em edip, kyn pursatlarda komege yetisip, Watan ontindaki borjuny odeyan sanitarkanyii oy-hyyallaryny, hereketlerini synlap bilyaris. “Gurban Durdy” 339 (1942) atly gosgy bolsa tiirkmen halkynyn edermen ogly, Sowet Soyuzynyn Gah- rymany Gurban Durdynyn gayduwsyzlygy dogrusynda §ahyranalyk bilen giirriin beryar. Gomti§i yaly, G. Seyitliyewin “Soweyen ylham” atly ikinji kitabynyn tutu§ siinni Watany jan-dilden soymeklige yugrulypdyr, onda §ahyryn poeziyasynyn grazdanlyk ruhy, sesi has belende galyp, sowet adamlarynyn watancylyk duygularyny wasp etmekde ussatlygyn belent nusgasyny gorkezipdir. Bu yygynda giren “Halkym”, “Gozel Moskwa”, “Gahryman may”, “Pogonly gyz” yaly §ygyrlar lirikamyzyn altyn fonduna arala§dy. Gara Seyitliyew gaty duygur, dowriin wakalaryna ayny wagtynda seslenmegi basaryan sahyr. 01 elmydama durmu§yn on hatarynda bolup, zamana bilen den gadam uryar, onun poeziyasy dowriin ruhuna arala§yar, dowurde§lerinin oy-hyyallaryny gownejay suratlandyryar. Beyik Watancylyk ursy dowriinde her setiri nejis du§mana guile bolup atylan tiirkmen sowet poeziyasy badyny gowsatmazdan, urusdan sonky yyllarda taze ugurlara, taze-taze tematikalara yykgyn edip ugrapdy. Onun josgunly owazy fasizmi siireninde derbi-dagyn edip, oylerine dolanyp gelyan, do§leri orden-me- dallardan doly edermen yigitlerimizin waspyny yetiryardi, ursun halk hojalygyna yetiren zyyanlaryny, bcrbatlyklaryny dikeltmage kopgiiligi cagyryp ugrapdy. G. Se yitliyewin lirikasy hem poeziyamyzyn sol owazyna sesini gosup ugrapdy. G. Seyitliyewin basky iki kitabynyn tiirkmen sowet poeziyasyna uly go § ant bolandygyny, olarda sahyryn hakyky oz yiiztinin gornendigini Georgiy Sengelinin sahyryn “Sistr” (1944) atly rus dilinde gap bolup gykan kitabyna yazan “Goggiinli yaslygyn poeziyasy” atly sozba§ysyndan hem gormek bolyar. “§ahyryn lirasy” we “Sowcsjen ylham” atly oniimde yatan kigijik kitapgalary Gara Seyitliyewin hakyky sahyrdygyny mese-malim duyduryp dur. Men ol kitaplardaky gosgulary sozme-soz terjimede okamaly boldum, kabirini awtor okanda dinledim. §onda-da prozalag, sozme-soz terjime setirlerin iginden duygularyn hem obrazlaryn §iresi da§yna gogup gykyp durdy, menin iigin diisnliksiz, natanys bolan jtimlelerde sazla§ykly ritmler, §irin sahyrana owazlar duylup durdy. 01 gosgularyh formasynyii tiirkmen poeziyasynda ozal dus gelmeyan taze formadygy hem kemsiz aiilanyardy“. Sahyryn birinji kitabynda otuzynjy yyllaryn, ikinji kitabynda bolsa yalynly urus dowrunin pajygaly wakalary beyanyny tapyp bilipdi. Ahyrky yygyndyda diirli-diirli temalardan go^gular yerle§dirilipdi, sahyr jo§gunly ylhamyny durmusyn mohiim problemalaryna goniikdiripdi. 01 entek gyzgyny sowulmadyk uru§ waka lary “Senin gudrat ganatyn” (1944), “Iki dogan” (1945), “Bizin §anly giinler, §anly seneler” (1945), agyr sowe§ yyllary parasatlylyk bilen sowet halkyna yolba§gylyk eden partiyamyz, kuwwatly Watanymyz “Beyik partiyamyz” (1943), “Parla, eziz Watan, nurun egsilmez” (1943), “Saglygyna azat iller oynayar” (1944) dogrusynda ba§arjanlyk bilen soz agyardy. Seylc-de, ol bu yygyndysynda aydym eserlerinin awtory hokmiinde-de cykys edipdi. “Tiirkmenistanym” (1948), “Dostluk aydymy” 340 (1947), “Lalam seni”, “Ya^adykfa ynsan ya§amak isleyar” (1947), “Komsomol gyz” (1947), “Kolhozyn giili” (1948) yaly aydymlarda G.Seyitliyewin talantynyn taze bir tarapy, yagny aydym tekstlerini dorediji sahyrlygy oziini gorkezipdi. Ady agzalan gosgular yygyndysy G.Seyitliyewin doredijiligini, tiirkmen poeziyasyny ep-esli derejede baylasdyryp bilipdi. Kitabyn tematikasynyn sahyryn onki yygyndylaryna garanynda, bay hem diirli taraplydygyny eyyam bellap ge^ipdik. Eger sahyryn ozalky kitaplarynda zahmet temasyndan az soz afylan bolsa, bu yygyndysynda gujurly zahmet palwanlarynyn waspy yetirilyardi. Gosgularyn tasirliligi babatda aydanynda bolsa, urns temasyndan doredilen sygyrlar bada-bat okyjyny oziine fekyardi. Sahyryn sowesjen ylhamynyn oniimi bolan “Senin gudrat ganatyii”, “Iki dogan”, “Bizin §anly giinler, §anly seneler” yaly sygyrlarynda ursy olemen yigrenyan, parahatlygy baky berkarar etmek ugrunda goresyan sowet adamynyn ifki duygulary onat beyan edilipdi. Elbetde, parahat^ylykly gtinlerin gelmegi bilen sahyr uru§ hakyndaky §ygyrlardan tebigat, zahmet dogrusynda soz a^yan gofgulara gecipdi. G. Seyitliyew ol gosgularynda-da ozbolusly §ahyrlygyna galypdy. Awtoryn “Afgabat” (1943), “Mayakowska” (1947), “Rus gardasym” (1948), “Kolhozyn giili” (1948) yaly sygyrlarynda taze-taze pikiri ere, yiirek yylysyna eylenen duygulara gabat gelyarsin. Bu §ahyrana eserler lirizme baylygy, setirlerinin akgynlylygy, duygularynyn terligi bilen seni oziine cekyardi. Beslenip gelende baharyn pagy, Yasyl don geyiner Powrize dagy, Altyn cesme atly akar bulagy, §irin-§erbet iiste i?er Afgabat, Gtin-giinden giiyp alyp goger Asgabat. Asgabat, Afgabat, janym Asgabat, Watanym, sohratym-sanym Asgabat. Tiirkmen edebiyatynyn " we sungatynyn Moskwada gecen birinji ongiinligi dowriinde W. Popowyn yazan makalasynda seyle diyilyar: “Gara Seyitliyew liriki gosgusyny okayar. Zaldakylar tiirkmen sozlerine diisiinenok, emma gosgular oz aheiiinden terjimesizem diisniikli... Gowy zady yalnysman seljermegi basaryan Konstantin Fedin: “Asgabat, Asgabat, Janym Asgabat” diyen setirleri gaytalap, koridoryn ugrunda ikiyana gezmeleyardi“. G. Seyitliyewin sahyrana ussatlygynyn barha artyp, dowrebap eserler doredyandigini yokarky sozler, seyle-de giirriinini eden yygyndymyzdaky beyle ki sygyrlar birkemsiz subut edyar. “Parahatlyk yener” (1953) atly gosgular kitaby bilen tansanynda, onun sahyrana ussatlygynyn has-da kamillesyandiginin sayady

341 bolyarsyn. §ahyryn bu yygyndysyna giren §ygyrlaryn iginde parahatlyk temasyna bagy§lanan gosgularyn has-da sowly gykandygy goriinyar. Yygyndynyn esasy sunniini su hili §ygyrlar kesgitlanson, §ahyr onun adyny hem “Parahatlyk yener” diyip atlandyrypdyr. Awtoryn “Soweyen ylhamyndaky” §ahyrana josjgun bu yygyndyda taze owiisginde oztini gorkezyardi. Eger-de G.Seyitliyew urus hakdaky go§gularynda donytirek fa§istlerin doredyan berbatlyklary arkaly ursun yykgyncy- lykly yiiztini agyp gorkezse, parahatlyk dogrusynda soz agyan eserlerinin iisti bilen ol dtinyanin ak yiirekli ynsanlarynyn Yer yiiziinde parahatcylygy berkarar etmek ugrunda alyp baryan goreslerini beyan edyardi. §ahyryn liriki gahrymany ur§un namedigini onat bilensoii, onun pidalaryna, betbagtlyklaryna sowet halkynyii mysa lynda goz yetirenson, taze urus oduny tuta§dyrjak bolyanlary diysen yigrenyar. Olaryn pygyllarynyn basa barmajakdygyny, ak yiirekli adamlaryn gecen ahlihalk tragediyasynyii gaytalanmagyna yol bermejekdigini ac-acan aydyardy. §ahyr parahatlygyii tarapdarlaryna mahsus bolan §u hili duygulary jo§gunly setirlerde bermegin hotdesinden gelip bilipdi. Onun “Ya§asyn parahatlyk” (1950), “Ya§asyn adamlara guwanyanlar” (1950), “Biz parahatlyk iigin gore§yaris” (1950), “Ag§am we saher” (1950) yaly ^ygyrlarynda ynsanperwer duygulary, ganly ursun ontini almak ugrunda alnyp barylyan goresleri beyanyny tapyp bilipdi. Giiyc atomda daldir, Guyg adamdadyr. Bagt atomda daldir, Bagt adamdadyr. Yok bolsun atomlara guwanyanlar! Yasasyn adamlara guwanyanlar.

Yok bolsun akja manzetli, Erinleri sigaretli. Mydam wiskiden humar Babalary-da ganhor jenayatgylar!

Yok bolsun atomyna guwanyan, Gunde miiri jiir bulanyan, Bo§ haybatly, §yltak hasiyetli hyyanatgylar. G. Seyitliyewin parahatlyk hakdaky beyleki go§gularyndan hem §u hili ganatly, yarasykly bentlere owriilip giden setirleri getirmek miimkin. Sol bentlerin ahlisinde- -de §ahyryii jeiibazlaryn erbet pygyllaryny pas edyan, parahatlygyii durmu§ymyzyn giillemegi iigin zerur zatlaryn biridigini agyp gorkezyan oylanmalara gabat gelyaris. Olar lirikamyzyn altyn fonduna girip gitdi. Gtirrtini edilen yygyndyda sowly gy-

342 кап, okanynda gowniini awlayan eserler ba§ga-da yok dal. Eyyam bellap gegi§imiz yaly, G.Seyitliyew “Gosgular” (1948) atly yygyndysynda syyasy tema,“Parahatlyk yener” yygyndysynda bolsa §u ugrun dowam etdirili§inin, osdurili§inin §ayady bolyarys. §ahyryn “Gosgular” (1957) atly yygyndysynda diirli temalardan sowly gykan §ygyrlarbar.Esasanam,azatsoygi barada s6zagyan§ygyrlar6zlerininyurekde§likleri, soyii§yan yaslaryn pak kalbynyn ince tarlaryny seslendirip bilyandikleri bilen bada- -bat gowniini awlayar. Bu sygyrlar G.Seyitliyewin “§ahyryn lirasy” yygyndysyndaky soygi liniyasyny batyrgaylyk bilen dowam etdiryan, pikirlerini gunla§dyryan eserlerdi. Dogry, §ahyryn “S6we§jen ylham”, “Parahatlyk yener” kitaplarynda-da soygi liniyasy dowam etdirilman durmayardy. Yone hazirki giirriini edilyan yygyndyda §ahyryn bu tematika dolanyp gel§i diiypliidi. Hut §u sebabe gora-de soygi go§gulary bu yygyndynyn ep-esli bolegini tutyardy. 01 gosgular barada ayry-ayrylykda giirriin edip oturman, ahlisine mahsus bolan §eyle bir zady bellap gecmek gerek. §ahyr ol eserlerde ozal soygi go§gularynda aydylmadyk pikirleri tapmaga, y§kyn adamynyn ruhuny goteriji gudratyny yiize cykarmaga, onun nepis tebigatyny ingelik bilen yzarlamaga calysyardy. Hut §u sebabe gora-de §ahyryn soygi setirlerinde hyjuwlylyk, sadalyk oziini gorkezyardi. Go§gularyn suwy sykylyp, pikirler has-da ginelip, kate aforizm derejesine baryp yetyardi. Diyyarler: “Goz gowniin aynasy, gozel, Humay gozlim, senin gozlen ne gozel. Bu yygyndynyn G. Seyitliyewin doredijiligini baylasdyran ikinji bir tarapy bolsa, onda orun alan da§ary yurt temasydyr. Ellinji yyllaryn ahyrlaryna genii bu ugur bizin poeziyamyzda az osdiirilen ugurlaryn biri bolup duryardy. Emma G.Seyitliyewin we beyleki kabir sahyrlarymyzyn da§ary yurtlarda bolup, alan ta- sirleri barada gosgular doredip ugramaklary bilen bu yza galaklygyn sonuna gyky- lyp ba§landy. Haysydyr bir yurdy birki gezek gorenin bilen ol yerin adamlary, dap- -dessury, tebigy ozbolu§lyklary dogrusynda gowy eser doredaymek kyn. §eyle-de bolsa §ahyryn yiti syngylygy, guygli zehini, gezeleng edyan yurdunyn durmu§yny uly howes bilen owrenmegi onat eserler doretmegine getiripdi. “Eger-de men uru§ yyllary Eyranda bolup gormedik bolsam, hig hagan “Kemal” poemamy yazyp bilmezdim. Hindistan bilen tany§lygym ol gozel iilke barada gosgular kitabyny doretmage yardam etdi” diyip, da§ary yurt hakdaky eserlerinin doreysi barada §ahyryn ozi giirriin beryar. §ahyryn Eyran hakyndaky gosgulary hem-de “Kemal” poemasy bilen tan§a- nynda, onun giirriini edilyan yurdun durmu§yna geregige arala§andygyny gorse bol yar. Onun “Ma§adyn derwezesinde” (1955), “Altyn adasynda ag” (1955), “Iki baygu§” (1955), “Eyran eneleri gul dogurmayar” (1955) atly §ygyrlarynda densizlik zerarly asaky gatlagyn gekyan horluklary, adalatsyz jemgyyetgilik gurlu§ynyn doredyan

343 kyncylyklary, dasary yurt “agalarynyn” Eyranyn baylyklaryny talayyslary tasirlilik bilen agylyp gorkezilyar. Sahyr yokarky §ygyrlaryn sonkusynda eyranlylaryn hem bagtly bolmaga haklarynyn bardyklaryny nygtap, olaryn kolonializme, densizlige garsy gorefseler, erklerini ele alyp, bagtly yasap biljekdiklerini yatladyar. Liriki gahryman garyp ifciniii bir dowiim corek iigin horlanysyny, yasajyk cagalaryn yoksullyk zerarly cekyan ezyetlerini gorende gynanman, gyyylman dump bilmeyardi. Ne sebapden ol ynsanlar bu giin ag, Eyran topragynyn coregi yokmy? Ne sebapden olar i§siz, yalana?, Eyran topragynyn goregi yokmy? G. Seyitliyewin “Hindistanyn giilleri” (1960) yygyndysynda bu oylar, duygular has-da ginelyar. Sahyr “gozel iilke Hindistana” uly soygi, howes bilen syyahat edipdi. Onun tasin gozellikleri, algak, acyk yiirekli, sada adamlary, dap-dessurlary, gozel tebigaty, bay yadygarlikleri mydama sahyry oziine cekipdi. Hindistany sulhunyn almagy, onun gorkiine mayyllygy §ahyrda yurdun durmusyny owrenmage howes doredipdi. Seyle bolansoii, §ahyr kalbyny gaplap alan, yiiregine oma§an zatlar ba rada soze baslanda durdane sozler, setirler dile gelyar. G. Seyitliyewin “Hindistanyn giilleri” kitabynda biz §eyle §ahyrana keypi, howesi anlap bilyaris. Sahyr yurdun haysy tarapy hakda soz agsa-da, sol zat hakda cunhur pikirleri, oylanmalary one siirmage galysyar. Hut su sebabe gora-de, bu yygyndyda durmu§yn diirli gatlaklaryna funnur aralafylyar. Ussatlyk babatda alanynda bolsa, bu yygyndyda sahyryn poeziyasy koptaraplayyn oz osiis beyanyny tapyp bilipdi. “Sahyryn lirasyndaky” deniz gozelligine mayyllyk, gelin-gyzlara asyklyk, “Sowesjen ylhamdaky” jo§gunlylyk, grazdanlyk pafos, “Gosgular” (1948, 1963) yygyndylaryndaky zahmet temasyny hyjuwly suratlandyrmak hasiyeti - bularyn ahlisi “Hindistanyn giillerinde” oziini gorkezipdi. Hut §u sebabe gora-de, bu kitapdan sahyryn poeziyasynyn taze osiis etapy baslanyar. Umuman, G. Seyitliyewin doredijiligine mahsus bolan bu hasiyet, yagny sahyryn haysydyr bir ugurdan, temadan tutus bir kitap doretmek meyli elmydama oziinin onat netijesini beripdi. §eyle yagdayda sahyr durmusyii gatlaklaryna gunnur aralasyp bilyardi. Onun duygulary, pikirleri gosgusayyn ginelip, gunlasyp, durlanyp baryardy, yygyndyda ideya, pafos, mazmun bitewiiligi emele gelyardi. §ahyr Beyik Watangylyk ur§unyn frontlaryna aylanyp goriip, “Sowesjen ylhamyny” okyjylara hodiirlande, onun poeziyasynyn grazdanlyk pafosyna bayla^andygyny, watangylyk duygularyna yugmlandygyny anan bolsak, “Hindistanyn gullerinin” peyda bolmagy bilen onun lirikasy tematik cagini gineltdi, eyyam bellap gegifimiz yaly, ussatlygy koptaraplayyn osdi. Biz §ahyryn bir ugra yykgyn etmek hasiyetinin onayly netijesini “Adam we diinya” atly filosofik pikirlere, nazik duygulara yugru lan yygyndysyndanam goriip bilyaris.

344 Elbetde, seyle diymek bilen, biz sahyryn diirli gosgulardan dtiztilen yygyndy- laryny inkar etmekci bolmayarys. Olarda lirikamyza uly gosant bolan, onun osiisini galtlandyran ajayyp gosgularyn encemesi bar. “Gosgulardaky” (1948) “A§gabat”, “Pogonly gyz”, “Rus gardasym”, (1953) “Ya§asyn adamlara guwanyanlar”, “Biz parahatlyk iigin gore§yaris”, “Saylanan gosgularyndaky” (1955), “Balykgynyii aydymy” (1952), “Dnepriii kenarynda” (1953), “Hallygozel” (1953), “Ganatly dowiirdaki” (1962), “Giilende” (1960), “Ga§y siirmeli” (1960), “Sower yar” (1961) yaly gosgularda sahyr yiireginin giirsiildisi e§idilyar. Lirizme, hyjuwly pikirlere yugrulan bu gosgular hali-hazir-de okyjylary tolgundyrmagyny dowam etdiryar. Dogry, sahyr diirli tematika yykgyn edende, olaryn kabirini yeterlik derejede 6zle§dirip bilmedik mahalynda, go§gularynda beyan edijilik, kopsozltilik oziini gorkezyardi. Seyle gow§ak, yugrumy yetirilmedik §ygyrlar has-da §ahyryn “Go§gular” (1957), “Ganatly dowiir” (1962) yygyndylarynda kop orun alypdy (“Jeyhun bilen gurrun” (1958), “Jeyhun kenarynda” (1958), “Biizmeyin” (1958), “£arjew ^eryomu§kasy” (1958), “Belent senin hormatyn” (1959) we §.m.). Elbetde, §ahyryn yorite bir ugra cugdumlanan tematika bagy§lanan yygyndylarynda hem bu yaramaz hasiyet kabir §ygyrlarda oziini gorkezman duranokdy (Meselem: “Hindistanyn giillerindaki” “Hakykaty yazaly” (1956), “Bizden uzak illerde” (1956), “Oli §aherde” (1957) we s.m.). Yone name-de bolanda, bu hili gosgular §ol yygyndylaryn esasyny duzmeyar- di, yiiziini gorkezmeyardi. Ussat §ahyr sonky dowiirde doredijiliginin bu yzagalak tarapynam yenip gegmegin hotdesinden ba^arjanlyk bilen gelip bildi. Onun “Adam we diinya” atly gosgular toplumynyn metbugat yiiziinde peyda bolup ba§lamagy bilen §ahyryn poeziyasynyn taze osiisi basdan gegiryandigini bada-bat duyupdyk. 01 go§gularynda sahyr ynsanyn diinya gatna^ygyny, diinya wakalarynyn ynsanyn kalbynda doredyan tasirini umumyla§dyrmagyn, filosofiki planda jemlemegiii hotdesinden gelip bilip di. Ussat §ahyr ol gosgularynda adamyn igki diinyasine arala§yp, onun kalbynda bolup gegyan 6zgeri§likleri, ahlak taydan paklige ymtyly§yny, ajayyp jemgyyeti gurmak ugrunda edyan tagallalaryny jo§gunlylyk bilen suratlandyryp bilipdi. Eger ozal G. Seyitliyewin doredijiligi y§ky duygulara, romantiki ahene, grazdanlyk pafosa bay bolan bolsa, “Adam we diinya” yygyndysynyn peyda bolmagy bilen, onda filosofik owii§ginler, jemlemeler peyda bolupdy. §ahyr “Oziim hakdaky” belliklerinde: “...sahyr sunga kop eser doretse-de, ony indi doredilmeli in gowy gosgy baradaky pikir oz giiniine goymayar. Yyllar gegip gidip baryar, diirli kysymdaky sygyrlar yiize gykmagyny dowam etdiryar. Sahyr bolsa oziinin suw, howa, gorek yaly ynsana zerur in onat sygyrlar doretmek baradaky aladasy, arzuwy bilen yasap yor” diyip yazypdy. §ol “yiirekleri giiygli urmaga mejbur edyan howa, suw, gorek yaly adama gerek bolan” sygyrlar “Adam we diinya” atly gosgular toplumy bolup dy diysek yalnysmarys. Soz ussadynyn poeziyasynyn in oiiat taraplaryny oziinde jemleyan bu yygyndyny Gara Seyitliyewin bas kitaby atlandyrmak bolar. 345 TurkmerhLjnya halk yazyjysy, Magtymguly adyndaky Respublikan dowlet bayragynyn cyesi Gara Seyitliyewin ahyrky kitaby “Bir tomlugy” (1970) bolupdy. Sahyr tarapyndan janypke§!ik bilen sunnalenilip tayyarlanylan bu yygyndy onun yarym asyrdan agan omilr уЫипуп, otuz yyldan gowrak doredijilik i§inin aydyn beyany bolupdy Ol kilit kimby agtary§dyryp, §ahyryn gyzykly, §ahyrana diinyasine syyahat edenindc. ussat §ahyr' G.Scyitliyewin mahriban halkymyz iigin agirt uly «.ter bitireRdigpni. edebiyatymyzy oimez-yitmez eserler bilen bayla§dyrandygyny duyup gatyarsyn. hlmy.!ama il-guni bilen bir howadan dem alyp, onun oy-hyyal- ifiryny ddrdaiie syi.> rtarda. poemafarda ussatlarga beyan edip, ogullyk borjuny odan sir/, ussadynyfl ady poeziyitnyn oft hatarynda-baryar, yagty geljek ugrunda gore§ini dowam etdlryan ‘"Divmefe, haky yaftlanan'rfteniil liramyn sesi, giinki onda yenilmez, beyik halkyn giiyjs bar’ cisym, sahyr & baglly doredijilik ykbalyny onden gormegi basiiiypsiy.

Mam met Seyldow (! 925- 198-7)

Turkmen edebiyatynyngdrniik 11 vveki i i ussat$ahyr MSmmet Seyidowyn durmu§ yolunyn beui-bslli jwrsariarynyftsahyrana- bevany aw шгуй'kopsanly gosgularynda, "Oba агюквГ.. “Dun-m откату” yaly liriki poemalarynda ba§arjanlyk bilen be-

niyfe. , Ol S 925-rsjj yylda Babariy (BUbertten) etrabyrryxi'Durua obasynda diinya inyar. iiemz 4--S уй^уш yetip--yetrnankl--de!. е-гш-Майжп mArtim bolup, gagalar oytinde jerbiyeieuip- Ьа§1з.уаг, orta ЬШ т afeidan s«ft, kSmiltik yafyuayeteft geljekki §ahyr «ваш hatairynda-3 yyllep gulksk Gallukdaft p y d y p son, Mag- tymguly aiyndaky Turkmen diwlet ш т е т м ш й dil-«tebi:yariakuitetine okuwa gityfe EyyifeR ilksstgr gosgstor yygyndysy bfterf 9yfcyi- ed enyaf phyr, 1952- nn <-n,kfa okxmyny ga£»aa ЬзйупачЬ laiaeyiwp osi^egiise, rerbiyetefimegine **■?•,« redatewasyi-fcfoiflap baffeyacilki ‘TOsicmeTHstan” gasreawde, s a f e '"Sewet edenitalyy h& M i - 2шш»1ушЬ' uszafc: wagt- Ыр- cteedi|ii%Harft gift gstim aJwiagj'rif gmmym, EttebjfaeyKjyzyft' jsetfegi rakdaky iilada, ya$ yajyiy-ssfeyriaryft dxyedal&ryny- taprragy ugmndaky g#i1$-yln tagalfakry p.hy?y Ти«кх8шйсаш Y aayjyte Ы * ^тей ш й ‘ c^eM raaslatei^ysy beitop Щ&Л .yyM&rynda .ha3-d& гайка® gersap aiyait Cft hazirki. 'Хлгщдат* гтш ёуй у»: pomy& • bdltiwm-fe - redatildry ^ ii6kmunde dorediiiaa: israi gaae^zreffiat: bi: biteti utgasyfely alyp bm pdyr. 1945-nji yylda 'к'гс'ЛиПк!чтс b*i«ia;« л4 ScyiA'-wyn *i iiyltf giinkn" 1. >50) atly ilkinji yygyn- d, ,vr\ "tiriii! femayiva" I !(^K I) а?<у .$r.nky кнлЬу biiwii dene§direnifide, poeziya n - .{a«jynda оШг-ууМааа§фк gadais*uryan^ pkyry* ussatlygy ele al§yny, irginsiz gozlegler arkaiy Himillige yet^.mi has aydyfi duymak bolyar.

346 Sahyryn “Coluk”, “Atalaryn yodasy”, ” Gosgular”, ” Menin hazynam”, “Ba- har giindeligi”, “Oba ertekisi”, “Durun mukamy”, “Ba§inji okean”, ” Bahar bilen du§u§yk”, “Liriki fantaziya”, “Senin yskynda” yaly ulular iigin yazan gosgular we poemalar yygyndylary ne§ir edildi. Sahyr “Kesearkac” atly romanyn hem awtory dyr. Mammet Seyidow cagalaryn hem soygiili §ahyry hokmiinde tanalyar. “Kitaply oglan”, “Gijeki myhman”, “Mahriban §aher”, “Dostlar”, “Arzygiiliin hinnildigi”, “Arzygiiliin gezelenji”, “Sarman atanyii rowayatlary”, “Altyn ay” yaly kitaplary yorite gagalara niyetlenendir. Mammet Seyidow terjimegi sahyr hokmunde-de ginden meshurdyr. 01 §ekspir, Ferdowsi, Lermontow, Nekrasow, Abay, Tursunzada yaly diinya meshur sahyrlaryn eserlerinden bimagesini tiirkmen diline gegirdi. Sahyr Anna Kowusow bilen bilele§ip, A. S. Pu§kinin go§gy bilen yazylan “Yewgeniy Onegin” romanyny hem terjime etdi. “Durun mukamy” poemasy

Bu poema M. Seyidowyn doredijiliginde gorniikli orun tutyar. Poemada turkmen dutarynyn gudraty barada sazanda §amyrat Gurbannepesowyn tiirkmen saz sungatynda bitiren hyzmatlarynyn iisti bilen giirriin berilyar. Sam у rat Gurbannepesow - ussat tiirkmen bagsy - sazandalary Goniibek, Kel bagsy, Sary bagsy, Magtymguly Garlyyew, Orazgeldi Ylyasow, Sahy Jepbarow, Mylly Tagmyradow, Tagmammet Suhangulyyew, Jepbar Hansahedow, Annageldi Jiilgayew yaly halkyn belent soygiisine eye bolan sazanda. 01 - §ahyryn obada^y. Baharly etrabynyn Durun obasynda diinya inipdir. 01 gagalykdan aydym-saza howesek bolyar. Onun agasy Sagulynyn kawagt dutara giiymenaymesi bardy. Ya§ajyk Samyrat agasy saz galanda iinsliije dinleyardi.* Agasy yok wagty dutary eline alyp goryardi, kawagt ogryn, kawagt dogryn ony tinnildedyardi. Samyradyh kakasy Gurbannepes aga onun dutara mayyldygyny aiiyar, kop wagt garasdynnan, ona gokdepeli Mammetmyrat ussadan dutar alyp beryar. Sondan son §amyrat oz dutarynda saz galyar. §eyde-§eyde ol dutara erk edip ugrayar. Oba adamlary ony yedi-sekiz ya§laryndaka toy-meylislere gagyryp, saz galdyryp ba§layarlar. 1938-nji yylda Samyrat Tiirkmen dowlet filarmoniyasyna gelyar. Bu yerde aydym-sazymyzyn uly daragtlary Tagmammet Suhangulyyew, Mylly Tagmyra dow, Piirli Saryyew, Sahy Jepbarow dagy onun «Leyli gelin», «Harayym Dondi» yaly sazlary galsyny dinlap, ona gowiinleri yetyar. Dinlap korpe sazandanyn sazyny, Ine, §onda Sahyii beren bahasy: «Kel bag§ydan galan ajap daragtyn, Osiip gelyar yene-de bir §ahasy».

347 Samyrat filarmoniya i§e alynyar. 01 bu yerde mukam lahenlerinden talim alyar, olaryn egsilmez gorundan yhlaslylyk bilen yetisibildiginden “susup alyar”. Sindiz kamillik yasyna yetmedik Samyrat eyyam halypa hasaplanylyardy. 01 kigi yasly dutargylar ansamblyny doredip, ona yolba§cylyk edyar. Aman Aga- jykow, Dortguly Durdyyew, Meredaly Burunow, Myrat Amanjayew, Annamu- hammet Saryyew yalylara talim beryar. Guler yiizi, mahri bilen korpe sazandalara halkymyzyn sazyny soymegi, gozelligini duymagy iindeyar. Filarmoniyada islan yyllarynda Samyrat oz i§de§ yoldaflary, sonra atlary kiilli tiirkmen iline yayran Jepbar Hansahedow hem-de Sapar Mamiyew bilen dostlasypdyr, olaryn saz alemindaki §owly adimlerine gaga yaly begenipdir.

Gowy sazandady Jepbar Hansahet, «Yatan yeri yagty bolsun neressan. Seni yatlap kan giirrunler bererdi, Her bir hekayasy uly bir dessan.

, ...Her gezek ol geleninde yanyma, Seni yatlap dutaryny calardy. Sazyn owazyna nurana kesbin, Goz oniimde or-boyuna galardy.

Her mukamda diyerdi ol: «§amyrat ine, §eyle galardy su owriimi». Goryan welin, goz yeterden gin eken, Sen zehinin, sen ukybyn gowriimi. Samyrat sazgylyk ugili§§esinde okap, halk saz gurallarynyn orkestrinde di- rizorlyk etmage synany§yardy. 01 professional bilimli dirizor hem kompozitor bolmagyn arzuwyndady. Urus yyllarynda Samyrat Gurbannepesow Annageldi Jiilgayew bilen bilelikde Tiirkmen dowlet halk saz gurallarynyn orkestrine i§e alynyar. Orkestrin §ol wagtky geper yolbasgysy we ba§ dirizory, Tiirkmenistanyn sungatda at azanan i§gari Grigo riy Arakelyan sazandalyk ukyplaryny, doly doredijilik gozleglerini nazara alyp, bu iki zehini dirizoryn assistentligine belleyar. Tiirkmenistanyn halk artisti Annageldi Jiilgayew oz dosty barada §eyle yatlayar: «Biz ona Sammy diyerdik. 01 §eyle bir sadady, edeplidi, arassa we gelfikli geyinmegi gowy gorerdi. Ikimiz hemi§e bile tirkeserdik. Doredyan sazlarymyz ba rada maslahatlasardyk”. 1947-nji yylda birnage sazlary ussatlyk derejesinde doredendigi iigin Samyrat Turkmenistan kompozitorlar birlefiginin ba§lygy Danatar Owezowyn tagallasy bilen §ol birle§igin agzalygyna kabul edilipdi. 348 Annageldi Julgayew da§ary yurtlaryn encemesinde bolup, §amyrat Gurbannepesowyn sazlaryny yanlandyrypdyr. Hindistanda adamlardan hyn beryar, Kelketdanin gin zalynyn gujagy. Gor, nahili jadylapdyr hemmesin, Senin dostun Annageldiii gyjagy.

Zal doftup dur, yanlananda «Howesim», Zal gaynap dur, gutaranda «Howesim». Gen galdyrmak ba§ardaymaz her kime, Hindileri - mukamlaryn dunyesin.

El garpypdy bu mukama Aziya, Yewropa-da, Afrika-da garpypdy. Gin ummanyn jiimmiisinde gizlenen, Engeme halk, enge ada garpypdy.

Samyrat - gyn, ezber sazanda. Tanry ona egsilmez zehin egilipdir. Bu meshur dutargynyn milli sazymyzy osdurmekde we kamille§dirmekde uly hyzmaty bar.

Sana tarap yuzlenyarin, jan obam, E§idyarmin sower balan sesini. Gozlerime birje gezek seretseii, Duyardyn kalbymyn zenzelesini.

Name iigin « Durun mukamy» diyip. At goydun - diyyarler - su dessanyna. Sen dalmidin ylham beren, gtiyg beren, Sazanda ogluna, jana-janyna.

Onun omri bir ajayyp mukamdy, 01 mukamy, kabam, doreden sendin. Her dem tarypyny arsa goterip, Omrtin sana bagy§lapdy perzendin.

Poemadaky gahrymanlaryn birinin kesgitley§i yaly, §amyrat Gurbannepesow «Bizin dowrtimizin Nejeboglany», «Mukamlar diinyasinin asmanynda erkin ugyan lagyn». 1948-nji yylda Asgabatda bolan yer yranmasy zerarly, zehinli sazanda §amyrat Gurbannepesow hem bimahal wepat bolyar. Emma onun doreden sazlary baky yasayar. 349 Yiireklerin soltany sen, go§a tar, Yalnyz yadygarsin Babagammardan. Agyr gunde adamlara howandar, Sen halas edyarsin gaygy-gamlardan...

Lowurda§yp taryhynda nur sagyan, Ak yyldyzlar asmanynda gaty kan. Menem §olan biri hakda soz agyan, Dinle, ajap dutar, ey ?irin mukam.

01 sana oz hokiimini yoredip, Diyenin etdiryan sada yigitdi. Adamlaryn yiireginde yer edip, 01 juwan ya§ynda diinyaden gitdi. Poema Samyrat Gurbannepesowyn yagty yadygarligine bagyflanmak bilen, bis eser tutuslygyna alanynda, tiirkmen saz sungatyna soz bilen dikeldilen ajayyp vadvgarlikdir. »

Kerim Gurbannepesow (1929- 1988)

Turkmenistanyn halk yazyjysy, Tiirkmenistanyn Magtymguly adyndaky Dow let bayragyny.fi eyesi Kerim Gurbannepesow 1929-njy yylda Gokdepe etrabynyn Yylgyn obasynda garyp dayhan ma§galasynda eneden bolyar.- §ol yyl Gurban- nepes aga ozi yaly beyleki garyp dayhanlar bilen kolhoza girmage ilkinji bolup arza beryar. Kone sowatdan habarly Gurbannepes aga ogly Kerimin yadynda gowyny arzylayan, erbedi yigrenyan, kyngylygyn oiiiinde dyz epmeyan adam hokmunde galypdyr. 01 hemi§e oz mertebesini saklamagy basarypdyr we adalatyn tarapyny tutupdyr. Gurbannepes aga nusgawy §ahyrlaryn elde gogiirilen §ygyrlaryny, dessanlary we edebi hasiyetli diii li nusgalary tirg edip okar eken. 01 giirriin bermegi, dasyna mareke Liysurip giilufdirmegi hem basarypdyr. Ceper esere bolan soygiisi ony doredijilik aleminin bir yan getine alyp baryar. 01 gofgy hem diizer eken, bu ugurda howesek §ahyryn agyz dolduryp aydarlyk galdyran nusgasy yok. Ona seretmezden, §ygyr sungatyny soyen, oytine onki dowiir edebiyatymyzyn we folklorymyzyn da§basmalarda hem golyazmalarda yazylan diirli nusgalaryny toplan, gtirriine okde, nepis yumora bay, mylayym gylykly bu adamynyn su giinki ajayyp sahyrymyzy-sjol wagtky Kerimi terbiyelemekde, ony edebiyat yoluna gonukdirmekde degerli hyzmaty bolupdyr. Geljekki §ahyr heniz ozi yaly beyleki gagalaryn kopiisine §ol yyllar 350 tanysmak miyesser etmedik diirli dessanlar we nusgawy sygryyetir- nusgalary bilen ir tany§yar. Gurbannepes aga dokuz dogan bolupdyr. In kigilerinden ulusy §irnepes galy sowathon eken. Kerim oziinin y§k-soygi hakdaky gosgularynyn gozba§yny §ondan. eserlerindaki sosial ahene yykgyny bolsa kakasynyn terbiyesinden we goreldesinden hasaplayar. Gurbannepes aga Beyik Watangylyk ursunyn kyngylykly yyllarynda aradan gykyar. Kerim ol yyllar eyyam yurdumyzyn ya§lar gazetlerinde go§gy gykardyp yordi. K. Gurbannepesow oziine ejesinin sindiren mahri, dine gowsunden beren ak stiydi hakynda dal, onun ur§un agyr yyllarynda atasynyn omuny tutu§y, ma^galadaky ba§ gaganyn ulusy bolup galan, emma heniz dabany gatap, beynisi bekemedik §ahyr ogluna howandarlyk edi§i, yol gorkezi§i, ile gosu^y barada hem giirriin bermegi halayardy. Kakasy aradan gykandan son, Kerimlerin ma§galasy giin-giizeranyn ugrunda Tejene gogyar. Kerimdir ejesi 1943-1944-nji yyllarda Tejenin diirli hojalyklarynda isleyar. Olar agyr ma§galany uru§ yyllarynyn gahatgylygyndan alyp gykyarlar. K. Gurbannepesowyn turkmen durmusyny gowy bilmeginde ya§lykdan kop kyngylyklary ba§yndan gegirmegi oiiayly yz goyupdyr. §ahyr “Yatlama” atly gosgusynda yok edilman galan bir synpy yatdan §афук dadysy hakda giirruii beryar. Kakasy ya^ajyk Kerimi oynap yoren yerinden gagyryp, oz yerlerine ot yygma- ga iberyar. Hinlenip ot orup outran oglan yensesinden gara pyyadanyn abananyny, arkasy tiiylek elin agyr §apbadynyn inenini wagtyndan son duyup galyar. Guygli zarbanyn a§agynda yykylyp, oziinden gidyar. 01 yeri Kerimlere Sowet hakimiyeti yer-suw reformasy wagtynda sol zalym adamdan-onki baydan alyp beren eken, Kerimi uranam jany yanyp yoren §ol bay eken. §eyle wakalar onda towerek baradaky, §u giinki dunnusymyz hakdaky, yaramaz gegmi§ dogrusyndaky pikirleri yaslylcdan oyaryar, ol duygy gitdigige osiip, makam kok uryar, kalbynda hemiselik oma§yp galyar. Taze giiniin her bir wakasy sol duygynyn makamle§ip, mizemez bina owriilmegine, onda §ahyrgylyk ylhamynyii oyanmagyna, gitdigige taplanmagyna alyp baryar. Onun anynda yz galdyran gaga tebigatyna sinip giden gazaply wakalary, uru§ yyllarynyn yatdan gykmajak hadysalary Kerim iigin hakyky mekdep bolyar. Ya§ yetginjek frontdan depane da§ bolup dokiilyan ajy habarlaryn, sona-baka kem-kemden giirelip, ahyry yense sapan gowun goterij i gurriinlerin baryny oz gulagy bilen dinleyar. Olaryn kyn §ertlerde adam lara yetiryan tasirini gozi bilen goryar. §ol hayhatly dowrun sapagy onun yazan eserlerinin duzy bolyar. Agyr giinler baradaky duygularynyn hazynasyna owrtilyar. K. Gurbannepesowyn §ahyrgylyk talantynyn taplanmagynda, doredijilik yu- ziinin agylmagynda ya§lygyndan ba§ go§up, yerine yetiren gulluk wezipeleri hem oz tasirini yetiryar. 351 Jigilerini horlamazlygyn ugrunda der doktip yoren yetginjek Sowet Gosunynyn dusman lesgerlerini mahriban topragymyzdan kopgtilikleyin kowup ugran yylynda sowet adamlaryny, gayduwsyz ur§ujylarymyzy yen is baydagyny Berlinin depesinde dikmage gagyryan §ygyrlaryny yazyar. K. Gurbannepesowyn ilkinji gofgulary 1939-njy yylda “Kolhozcy sesi”, “Mydam tayyar” gazetlerinde gap edilyar. Sol wagtdan Kerim oziinin arzuwyna - fahyrcylyga ymykly bas goryar. Ona hem gazetiii edebi i§gari hokmunde i§lemage, hem doredijilik ifini giindelik aladalary bilen utgasdyrmaga mtimkincilik doreyar. §ol yyllardan ba§lap, edebi talantyii hemiselik hemralarynyii biri zumalistlik onun esasy hunarlerinin biri bolup galyar. Beyik Watangylyk ursy yenisli tamamlanandan son, yurtda dikeldif isieri baslanyp, respublikanyn in mohiim gurlu§yk desgalarynyii biri - Tejen suw howdanynyn isi tazeden janlandyrylyar. Sonda oziini okde gazetci hem geljegi umytly §ahyr hokmiinde gorkezen K. Gurbannepesowy howdan gurlusygyndaky i§gilere we inzener-tehniki isgiirlere niyetlenip, yorite cykarylyan kop tirazly “Tejenstroy” gazetinin jogapkar sekretarlygyna belleyarler. 01 bu wezipede 1949- -njy yylda gosun gullugyna gidyiinca isleyar. Go§un hatarynda bolsa 1953-nji yyla genii gulluk edyar. - Kerim go?un gullugyndan gaydyp gelenden son, doredijilik isine btitinley berildi. Tiirkmen edebiyatynyn ykbalyna dahylly talantlaryii hataryna gosuldy, guramagylyk islerine gatysdy. Jogapkarli orunlarda i§ledi. “Sowet edebiyaty” zumalynyn redaktory wezipesini alyp bardy. 01 Turkmenistan Yazyjylar birle§mesinin ba§lygynyn orunbasary wezipesinde hem i§ledi. K. Gurbannepesowyn “Gtiyjiimin gozbasy” atly ilkinji yygyndysy 1951-nji yylda dunya inyar. Ara kan salym diisman, 1953-nji yylda ony gowy sahyr hok miinde okyja tanadan “Soldat ytiregi” atly gosgular yygyndysy gapdan gykyar. Indi K. Gurbannepesow ” Taymaz baba” (1960), “Ata we ogul” (1961) poemalary yaly kopgiilik tarapyndan gyzgyn soylen bimage gowy poemanyn we engeme kitabyn awtory. K. Gurbannepesowyn “Giiyjumin gozbasy” yygyndysynda dunmisymyzyn diirli taraplaryna seslenilyardi. Sahyryn doredijiligindaki bu iistiinlik “Soldat ytiregi” kitabynda has yaybanlandy. “Yasa, parahatlyk, ya§a”, “Uzakdaky dostuma”, “Su rat”, “Pagtagy gyz”, “Meret komsomola gegdi” yaly sygyrlar onuii durmusymyzyn diirli taraplaryna degi§li wakalara seslenendigini anlatsa, “Parizli oglan”, “Uoll- -stritli bankire”, “Koreyli ene” yaly sygyrlar diinya wakalaryny olgerip dokyan- digini, fahyryn yurdumyzyn gaklerinden gykyp, tutu? adamzadyn ykbaly bilen gyzyklanyandygyny subut edyar. Bu babatda onun “Raymonda Dyen” poemasyny yatlamak oran yerlikli bolar. Bu poemada fransuz isgilerinin durmusyndan soz agylyp, olaryn diinya parahatlygy ugrunda uru§ oduny tuta§dyryjylara garsy alyp baran mohiim hem agzybir hereketi barada giirriin berilyar. 352 §ahyryn yokarda giirriini edilen sygyrlary dine bir ideya durnuklylygy hem kop temalylygy bilen tapawutlanman, syntgylanysy, akgynlylygy jahetden hem oziine gekyar. “Soldat yiiregi” kitabyndaky “Soldat yuregi”, “Gara denzin yakasynda” atlary bilen ayratyn boliimler gomiisindc yerle§dirilen gosgularyndan belli bol§y yaly, K. Gurbannepesow eyyam sol yyllardan ba§lap, eserlerinin materialyny durmu^yn hut oziinden, yagny sayady bolan wakalaryndan ya-da anynda galan yatlamardan alyar. K. Gurbannepesow sonky yyllarda halkyn gowntinden turan birnage poema yazdy. §uny goz ontinde tutup, onun iri syuzetli eserler yazmaga ba§lamazyndan onki doredijiligine ser salsak, hut oz pogerkini kesgitlap ugran, sonabaka biri beylekesine birle§ip, dine K. Gurbannepesowa mahsus bitewi bir alamaty emele getiren birnage ayratynlygy goryaris. §olaryn esasylary hokmiinde epiki suratlandyrma yykgyn etmekligi, eserlerde halk doredijiligine kybapdas aheniri ulanylma- gyny belleyaris. K. Gurbannepesowyn obrazlylyk ugrundaky, §ygyrdaky ya eserin belli bir bolegindaki pikiri geper detala sindirmek, mazmunyn berli§inin kamilligini, onun estetiki tasirliligini artdyrmak yolundaky gore§i ir ba§landy. §u hasiyet K. Gurbannepesowyn sonky yyllardaky §ygyrlarynda, ayratyn hem poemalarynda osdiirildi. 01 uzagyndan §ahyryn doredijilik yiiziini kesgitlan, biri beylekesine utga§yp giden kopsanly alamatlaryn biri bolup galdy. K. Gurbannepesow geper detallary ozaldan dap bolup gelyan usulda ulan- maklyga hem kop tins beryar, olary her gezek mazmunyn gowy agylmagynyn, ta sirli berilmeginiii hyzmatyna goniikdiryar. Gownejay berlen geper detallar, §ygryn akgynlylygy, gowy ritmiki sazlany§ygy, owadan kapyyalar bilen bezelen guygli mazmunyn §ahyrana suratda berilmegine, sagdyn ideyanyn onun igine sinip gitmegine hyzmat edende, §ygyr aydym ahenine, nurana owiisgine, yesir ediji labyz- lylyga eye bolyar. K. Gurbannepesowyn bagsylaryn diline, sazandalaryii we kompozitorlaryn mukamyna gegip, aydyma owrtilip giden “Parahatlyk yoly bilen”, “Altyn biri”, “Bir gozel gordiim”, “Sen dti§ende yadyma”, “Gok gay”, “Yarap borka”,“Yigit gordiim” yaly kopsanly go§gulary munun aydyn mysalydyr. Bular K. Gurbannepesowyn onat liriki sygyrlary doretmegin hotdesinden gelip bilyandigini subut ebyar. Aslyyetinde weli doredijiliginin agramly boleginden gorniisi yaly, sahyr epiki yayrawlylygy, suratlandyrylan mazmunyn igine gun aralasmagy gowy goryar. Epiki yayrawlylyga yykgyn etmeklik onun irki dowiirdaki liriki sygyrlarynyn hem kopiisinin mysalynda tassyklanyar. Sanly bentlerden ybarat adaty mogberdaki sygyrlarynyn esli bolegi syuzetli wakalaryn mazmunyny suratlandyrmaklyga bagyslanypdyr. $olaryn in hasiyetlilerinin biri “Parizli oglan” gosgusydyr. Onda bir parizli oglanyn ur§a garsy gol yygnaysy barada giirriin berilyar. Eyyam ?ygyrda sunun yaly belli bir mazmunyn towereginde gaklenilmeginin

23* 353 ozi awtora sol anyk taryhy hadysanyn diirli taraplary, §onun bilen baglany§ykly wakalar barada gini§leyin soz acmaga miimkincilik doredyar. Sygryn esasyna belli bir syuzetin goyulmagy §ahyryn epiki beyana yykgyn edyandigi, birbada kop zat hakda dal-de, anyk mazmuny ginisleyin suratlandyrmaga calysyandygy bilen baglanyfyklydyr. §ahyryn “Moskwaly gyz”, “Otuz ba§ yyl”, “Uoll-stritli bankire”, “Meret komsomola gecdi” yaly sygyrlarynda syuzetin belli bir derejede yayramagyna yol berlipdir, mogber jahetden adaty gosgularyn caginden cykylypdyr. §ol gofgularda iri syuzetli eserlere mahsus alamatlaryn encemesinin baslangyjyny gormek bolyar. In hasiyetli zat hem §eyle §ygyrlarda §ahyryn adaty liriki “meni” epiki hasiyetleri ozlesdirip ugrayar. §ahyr §eyle pursatlarda gysga wagtlyk gykys edyan personazlary one gykaryar. Liriki gahrymana mahsus hasiyetler, ondan gaydan duygular §cyle eserlerde liriki sygyrlardaky yaly yagdayda duylup durmayar. Olar belli bir dere jede tipik wakalaryn iginde hereket etdirilyan tipik obrazyn siinnune sindirilyar. Mysal alnan sygyrlarynda yiize cykyp ugran alamatlar sol eserlere halk doredi jiligine kysymda§ akgynda labyzly giirriin beri§ aheninin sinip ugranlygy bilen hem bagly. K.Gurbannepesow hakyky edebi doredijiligin ayrylmaz yan yolda§y, ona kuwwat beryan folklory onat owrenipdir, ozlesdiripdir. In gowy yeri hem onun sol gymmatly baylygyn onayly tasirini doredijiligine sindirmegi, 6zbolu§ly peydalanmagy basannagydyr. K. Gurbannepesowyn “Gosgular we poemalar” (1958) yygyndysy onun kamillige gadam basyandygyny alamatlandyrdy. Sahyr sowly yazylan poemalary doredip ugrady. §ahyryn doredijiliginde folkloryn tasiri koptaraplayyn yiize gykyar.Bu yerde, ilki bilen, yazyjylaryn we §ahyrlaryn kopiisinde bol§y yaly, folklor obrazyna, §eyle hem giiypli talantlar tarapyndan i§lenilen obrazlara yiizlenmekligi bellemek dogry bolar. Sahyra uly hormat getiren “Taymaz baba” poemasynda matafligin alamaty hokmiinde one fykarylan Kempirin obrazy munun in gowy mysalydyr. Rewolyusiya- dan ozal ezilip gelen tiirkmen halkynyn ba§yna diisen matacligi alamatlandyryan sol obrazda klassyk §ahyrymyz Keminanin satira gam^ysy bilen yepbeklan garyplygynyn, halk doredijiligi eserlerinde, ayratyn hem Gorogly eposynda ussat- larfa suratlandyrylan pis gylykly betny§an kempirin alamatlary birlesyar. Sahyryn soygiili gahrymany Taymazyn gar§ysyna goyan bu gocme manyly obrazy nusgawy §ygryyetde we halk doredij iliginde §u iki ugra degifli iflenilen in gowy tjeperfilik seri§delerden gelip fykyan feper detallar bilen bezelipdir. K. Gurbannepesowyn doredij iliginde gin ulanylyan halk doredijiliginden we nusgawy §ygryyetimizin gowy nusgalaryndan 6zle§dirilen, onun eserlerine ayratynlyk beryan basga bir ugry-da bellemek gerek. Bu ugur hem yokarda ag- 354 zalan alamat yaly, yazyjydyr §ahyrlaryn kopiisinin doredijiligine mahsus. Yone onun K.Gurbannepesowyn doredijiligine ayratynlyk hasiyetini bermek derejesine getirilmegi §ahyryn ona yzygiderli yiizlenmegi, ony §ahyrgylyk endigi derejesine genii 6zle§dirmegi we §ol derejede eserierine sindirmegi bilen baglany§ykly. Halk doredijiliginde gin gerim alan we ony payhas owii§gini bilen bezan sada hakykatgylygyna muwapyk pelsepewi gar§ylygyn §ygyrlardaky mazmunyn inine sindirili§inin kop we sowuna diisen mysallaryny beyik §ahyrymyz tiirkmen §ygryyetimizin atasy Magtymguly Pyragynyn doredijiliginde goryaris. §ol tar akyldar sahyryn eserlerindaki zerli halkalary emele getiryan setirlerine, ka halatlarda bolsa onun j adyly zehininin tasiri astynda ayry-ayry jemlemelerine-de girip gidipdir. Munun ozi in barkisi one suriilyan pikiri yagtylandyryandygy, okyja mazmuny gowy 6zle§dirmage komek edyandigi, sygryii giiyjiini, lezzetini artdyryandygy hemmelere malim hakykat. K. Gurbannepesowyn sygyrlarynda su alamat “Soldat yuregine” girizilen eserlerde anlanarlykly duylup ugrady. “Gosgular we poemalar” (1956) atly yygyndysynda bolsa ony eyyam yzygyderli ytizlenilyan, esere maksatly sindirilyan ede bi doredijilik fakty hokmiinde goryaris. Ozi hem bu usul §ahyr tarapyndan diirli yagdayda peydalanylyar. Bir zadyii garsylykly iki tarapyny suratlandyrmak §ahyryn sygyrlarynda ka halatlarda ayratyn bir geper detaly §6hlelendirse, ka halatlarda lulus mazmunyna, bolegine yagty salyar. “Iki ayterek” ( 1953) gosgusynda yeti§ip, ytireginde soygi ody tutasan liriki gahryman ya§lygynda halk oyunlarynyii belli sanawajyny aydy^yp, oglan-gyz gatysyp oynandyklaryny, §ol wagt sol sanawajy okap, kim gerek diylende, gyzlara-da, oglanlara-da parh goyman, anyna ilki geleni gagyryp gezendigini yatlayar. Indi welin ol §ol pursat gabat gelse, dine soygiilisinin adyny tutyp gygyr- jak. Ine, adamyn elmydam ya§, dowiir gitdigige kamille§yan, ozgeryan, bayla§yan yiireginin dialektiki osii^indaki gar§ylygyn sahyr ylhamyna tasir edisinin, geper se tirlerine gegi§inin, sygryny bezeysinin aydyn mysaly. “Iki ayterek” gosgusyndaky §u alamat gitdigige iggin ozlesdirilip, sahyryn iri eserlerine hem sinip gidipdir. Pikirin aydynlygyny, ozboluslylygyny, kop halatlarda bolsa duydansyzlygyny (munun ozi tasirliligi doredyan pursatlaryii biridir) upjun edyan seri§de hokmiinde folklorda pikirin hut belli bir sozuii anyk pursatda goz oniinde tutulanynda beyleki bir mana gegip, okyjyny hayran galdyryan pursatlar кор. K. Gurbannepesowyn doredijiliginde seyle tar hem gin ulanylyar. Bu usul “Iki ayterek” gosgusynda “ge rek” i§liginin “Gerek” has at bilen gal§yrylmagy arkaly upjun edilipdir. Bu yagday biri beylekisine sebap bolyan, ^onuii bilen edebi doredijiligi baylasdyryan onayly aylawy emele getirip, halkyn janly dilini gin peydalanmaga itergi beryar. §ol tarin yerlikli we gownejay ulanylan yerlerinde geper pikir guyma halka- lar arkaly birlesen berk zynjyry emele getirip, okyjynyn erkine dala§ edyar, ony

355 kitabyn sahypalaryna danyp goyyar. Sahyryn “Soygi poemasy” gosgusynda “sag” hem “dali” dii§iinjeler muna mysaldyr. Halkyn janly dilini ba§amykly peydalanmakdan gelip 9ykyan seyle miimkin- filikler K. Gurbannepesowyn doredijiligine mahsus ba§ga bir mohiim ayratynlyk bilen hem utgasyp gidyar. Sahyryn gosgularynda, scyle hem poemalarynda ka halatlarda pas ediji setire (kempirin obrazyny yatlan) ka halatlarda ownujak kemci- liklere iinsiini cekyan yylgyrma, gayry halatlarda, belki ygtyyarsyz giilka alyp baryan yenil degisme (Taymaz babanyn giirrunleri, “Ata we ogulda” Esen bilen kakasynyn arasynda bolup ge^yan wakalar we beyleki kopsanly mysallar) yzygiderli suratda dusyar. K. Gurbannepesowyn “Ya§lyk dramasy” (1968) gofgusy sahyryn in yorgiinli eserlerinin birine owriildi. Onda liriki gahryman harasatly uru§ yyllaryna gabat gelen yaflyk soygtisini yigidin hem gyzyn sol wagtky duygusyny yatlayar. Sahyr munda soyginin ajayyp tebigaty, belentligi, nazikligi, §eyle hem onun parkandakly yollarynda muhabbetiii we hupbatyn kandigi hakda aydyar. Obrazly detallary, yesir ediji nazik duygulary oziinde jemleyan bu go§guda anylyan syiizet yordumy hem yokary mazmunyn epiki ginligine, kapyya hem setir erkinligine seretmezden, bu §ygyr tiirkmen sygryyetmde onden dap bolup gelyan dortlema esaslanylyp doredilipdir. “Ya§lyk dramasyny” §ahyr engerne gezek, tazeden i§ledi, barha kamille§dirdi. §ygyr okyja, dinleyja hem ilki ba§dan yarapdy. §ol hem onun iizniiksiz kamil- Icsdiri Imagine, kopiin islegine 1 ayy к I asdy ry 1 rn a gy n a sebap boldy. Sol sebapli sahvr ony kabinet §ertinde dal-de, halkyn arasynda, ilin-giiniin “komegi bilen” syntgylady. Hif wagt kop^iiligin rayyny yykmayan §ahyr ony oziinden hayy§ edenlere telewi- deniyede, radioda, yygnaklarda, resmi, resmi dal dusu$yklarda, uysmeierilerde gaytalap-gaytalap aydyp berdi. §ol doredijilik isinin dowamynda hem bu go$ga taze-taze menzetmeler, obrazly detallar, setirler we bentler go^uldy. K. Gurbannepesowyn doredij iliginde diinyanin atly sahyrlarynyn gymmatly pikirlerine, yiti sozlerine salgylanma, §olara eyermek, olardan bat almak, olary tazelemek we osdiirmek kop du§yar. Bu babatda ol dine tanymal §ahyrlara uyup durmayar, manzyna batan jiimlani ya sozi 'heniz oziicc adykmadyklardan hem alyar. Onun halk parasadyna, folklrora kan yiizlenmegi, milli owtifginlikleri ipgin 6zle§dirmegi hem olary okyjysyna baylasdyryp ya tazelap gaytaryp bermegi-de, onde bellenili§i yaly, yokarky alamatlar bilen ugurdaf gepergilik hadysalarydyr. Bu onun halk talantlary bilen gohsokara gatnasygynyh berkdiginden gelip gykyar. “Ya^lyk dramasy” gosgusynda hem halkylyk giiypli duyulyar. Gosgynyn biitin durky, ayratyn hem dili ganatly detallary, aheni, mazmunynyn yiize cykaryly§y K. Gurbannepesowa mahsus owiifgine bezelen feper halky yorelgeleri yada salyp dur. Onda yigitligin sadyyan josguny, pursadyny peylap cenenyan satira, yorite hetjik-

356 lenmese-de, gara ganatyny gerip abanyan tragediya, garaz, durmu§yn ozi mowg uryar. “Yaslyk dramasynda” K. Gurbannepesowyn doredijiligine mahsus liriklik, epiki beyan has-da giiyclendi. Onda sahyryn tutus doredijiligini bezeyan alamatlar iggin birle§di. Go§gynyn liriki gahrymany geljekde Taymaz baba yaly okde giirriingi bolup yetisjek, soygusine wepaly, duygur, adamcylyk etmegi, gara§magy, ylcbalyna doz gelmegi basaryan, takaty, payhasy yetik boz yigit hokmiinde-de goz oniine gelyar. Umuman, K. Gurbannepesowyn doredijilik yiiziini kesgitlan alamatlar ony talantly §ahyr hokmiinde gin okyjylar kopgiiligine tanadan “Taymaz baba” poemasy yazylmazyndan on gorniip ugrapdy. Yone olar tiirkmen edebiyatynyn gowy nusgasyna owriilen bu eserde has aydynlasdy, biri-birine makam seple§dy. Biri beylekisinin iistiini yetirip gepergilik seri§delerinin we tarlerinin bitewiilikde ulananda emele getiryan giiyjiine eye boldular. “Taymaz baba” poemasynyn okyjylaryn yiiregine aialasyp bilendigi sonun iigin. Muny sol esere mahsus kop alamatlar tassyklayar. Poema iki kitapdan ybarat bolup, olarda garyp tiirkmen dayhany barasynda giirriin berilyar. Giirriin eserin ba§ gahrymany Taymaz babanyn dilinden alnyp barylyar. Balgikden §advyan, bagtly durmu§yn gadyryny bilyan, iistiinlikden-iistiinlige baryan yurduny jany-teni bilen soyyan Taymaz baba giirriine oran okde. Onun hasiyet ayratynlygyny, edim-gylymyny doly aydyn la^dyryan §ol giirriinler gyzykly hem- -de gahrymangylykly wakalaryn ulgamyny, okyjynyn goz oniinde has gahrymanyn yigit yyllaryndan beylak gatnasan hadysalaryny, eden hereketlerini birme-bir janlandyryar. Taymaz baba obrazy tiirkmen edebiyatynda doredilen gyzykly obrazlaryii biri bolup, dayhanlaryn aglaba kopgiiligine mahsus hasiyetleri oziinde jemlan tiplerin birini goz oniine getiryar. Ya§ yigit Taymaz Tilki bayyn juwazyny siiryar. Giinliikgilik edyar. Munun ne dayhangylyk guraly, ne-de hojalyk esbaby bar. Ata-ene soygiisini, ma§gala §atlygyny tas unudan, 6zba§dak igeri bilen baglany§ykly lezzetli we hossaly taraplaryn higisinden habarsyz ya§ yigit hep- bik yaly garnyny ine-gana doyurmaga miimkingilik tapman, rewolyusiyanyn on yanyndaky agyr yyllarda matagligin elheng derdeserini basyndan geciryar. 01 pala- -de bijesiz iberilyar. Su yagday onun halkyn durmusyna gun aralasmagyna, oba durmusynyri kop hadysalaryna gatna^magyna, §ol wakalaryn iginde bi§i§megine eltipdir. Taymazda eziji synpa gar§y gtiygli yigrenjin terbiyelenmegine, onun dayhan kopgiiligine mah sus yrgalykdan halas bolmagyna, §adyyan, wa§i hasiyetde yeti§megine §ol ozbolu^ly durmusy tasirini yetiryar.

357 Kabir halatlarda agyr pursady pinine alman, olary dos gerip garsylayan, Sadyyanlygyny we wasiligini saklayanlygy hem-de gam-gussa batyp oturmayan- lygy sebapli, kyngylyklardan el ujundan gykalga tapyan yaly goriinyan, ertekilerin degisgen gahrymanlaryna galym edyan Taymaz oziinin payyna du§en sol yagdaya layyklykda, ilkinji nobatda, baylaryn ozi bilen dal-de, solar tarapyndan boynuna atylan aglyk bilen gore§meli bolyar. “Taymaz baba” poemasynda Asman ejanin, Yolludyr Cepbanin, olaryn soygulileri Ogulladyr Jerenin, Sasa dayynyn, Annamyrat koriin, Cakan mollanyn obrazlary yaly ynandyryjy obrazlar doredildi. Taymaz babanyn gylyk-hasiyetini aydynlasdyrmaga, onun ba§dan gegirenlerini nygtamaga we wakalary real suratlandyrmaga itergi beren bu komekgi obrazlar hem oz nobatynda edebiyatymyzy bayla§dyrdy. Olaryn hersiniii oz hasiyeti, oz yiizi bar. Hersi sol dowiir tiirkmen zahmetkeslerinin belli bir toparynyn tipiki wekili hokmiinde suratlandyrylypdyr. §ol gahrymanlaryn we personazlaryn arasynda halkyn we oziinin bagtly durmusy ugrundaky gore§in jiimmii§inde gezen Taymaz babanyn bitewi hasiyetli yagty obra zy or-boyuna galyar. Onda tiirkmen zahmetkeslerinin in gowy hasiyetlerinin agla- basyny oziinde jemlan garyp gatlaga muwapyk gylyklaryn tas hemmesi diyen yaly geper dernewde birlesyar. Taymaz hig wagt umytdan dii§meyan, kyngylygy adaty yagday hokmiinde kabul edyan, gore§ gazanynda bi§i§ip yoren, gerek pursadynda edil oyna giri§en yaly edip, oliimli yaka tutu§magy baâryan, oz gaygysyny basyp, yoldasynyn, ili-giiniinin hesretine dursuna giimup gidyan, “Ilim-giiniim bolmasa, ayym-guniim dogmasyn” nakylyna diiyrmegi bilen eyeryan adam. Yaydanjanlykdan halas. Hemrasy - sadyyanlyk. Ma§galasyna wepaly. Din-adatyn zyyanly tasirinden azat. Cagalaryn dosty. §u hasiyetleri oziinde jemleyan, sahyryn lezzetli dilinde ge per beyanyny tapan Taymaz baba obrazy tiirkmen okyjysynyn in gowy dostlarynyn birine owriildi. K. Gurbannepesow “Taymaz baba” poemasynyn ustiinde 1957-nji yylda islap ba§layar. 1959-njy yylda onuii ikinji kitaby diinya inyar. Seydip, “Taymaz baba” eseri §ygyr setirlerinde yazylan, duypli wakalar barada giirriin beryan, ahyry bir ugra jemlenyan, ululy-kigili birnage syuzet yordumly esere owriilip gitdi. Emma yagsyny soyiip, yamany yigrenyan, durmusy iggin synlamagy owrenen §ahyryn duygur yiireginin gatlarynda okyja yetmek arzuwy bilen das gykmagy kiiysap, miinzesip yatan pikirler entek kandi. “Taymaz baba” eserinde talanty onat ganat geren, oz doredijilik stilini, oz gurriin beris tarini, hinlenmeli labzyny tapan §ahyr eyyam 1961-nji yylda “Ata we ogul” atly taze kitabyny nesir etdirdi. Sahyryn “Ajy giinler, siiyji giinler” (1962) atly iigtinji kitaby basybalyjy Ger- maniya fasizmine garsy goresilen gazaply yyllar barasynda soz agyar. Bi kitapda hem eserin bas gahrymany yaslar. Yiini yeten gog yigit Bugra gopan we adamsy Hasan koltinde yapon samuraylaryny yzyna gaytarmaklyga gatnasyp, wepat bolan dul gelin Ogulmenli ikisi soyiisyarler. Eserde front yyllarynda tylda 358 edilen gahrymangylykly isler, adamlaryn basyna dii§en horluklar dogrusynda aydylyar.Esasy giirriin weli Ogulmenlidir Bugra fopanyn boy yigidin dul gelne oylenmegini yazgaryan yzagalak diisiinja garsy gelyan soygiileri we §onun bilen baglanysykly doreyan hupbatlary yenip gegif leri barada gidyar. Turkmen edebiyatynda bu tema A. Kekilowyn “Soygi” atly uly eserinde ginifleyin §ekillendirilipdi. Turkmen intelligensiyasynyn wekili Akmyradyn §ol yoldaky ahli kyncylyklary dine bir oziinin dal, gahryman frontcynyn yzynda dul galan Ogulnabadyn hem yenip gepmegine komek edi§i suratlandyrylypdy. Alym yigide bu goreînde alan diiypli bilimi, gozyetiminin ginligi komek edipdi. 01 Ogulnabadyn yokary bilim almak howesini goldap, yokary okuw jayyny gutarma- gyny we onden gelyan dap-dessurlara dusunjeli garamagyny, oz bagty ugrundaky gores yolunda gabat gelyan pasgelciliklere garsy merdana durmagyny gazanypdy. Emma K. Gurbannepesowyn Bugra gopany, Ogulmeiilisi yokary bilimli dal. Olaryn yagdayy dtiypgoter ba§ga. §ahyr §u kyn meselani gopan yigidin we kolhoz^y gelnin gazaply uru§ yyllarynda foziifini gorkezmegi, olaryn hasiyet ayratynlyklaryny, edyan hereketlerini suratlandyrmagy niyet edinipdir, su jahetden “Ajy giinler, siiyji giinler” kitabynyn mazmuny belli bir derejede “Soygi” romanynynka calymdas gelyan yaly goriinse-de, diiybiinden onun gaytalanmasy dal. Tersine, belli §ahyr A. Kekilow tarapyndan on yazylan §ol gowy romandan owrenildigi we §onda diiybi tutulan gowy dabin, esaslandyrylan taze baslangyjyn alnyp goterildigidir. Bir meselanin dimmisymyza mahsus ba§ga bir yagdayda yiize pykysyna ser salyndygy we fozuldigidir. Muny Ogulnabatdyr Akmyrat bilen Ogulmenlidir Bugra fopanyn obrazyndaky hasiyet ayratynlyklary aydyn subut edyar. §ol obrazlar hi? bir jahet den biri-birine menzemeyar. Hersinin oz yiizi, oz ayratynlygy bar. Yigit bilen den-du§ Ogulmenli hem kop halatda ondan tapawutlanmayar. Olaryn ikisinin hem pak yiiregi, adamkarîlikli duygusy bar. Gowy isleyarler. Uly ilin basyna dii§en kynfylygy den fekifyarler. Ogulmenli Bugra

359 atlara, yagdaylara yiizlenyar. Sahyryn ” Gumdan tapylan yiirek” (1965) atly kitaby hem sony tassyklayar. Zahmetkes ma§galasynda gowy terbiye alyp, asuda sahralarymyzda, gum geri§lerinin ulgamlary yayrap giden gini§liklerimizde ostip yeti§en sypayygylykly tiirkmen gyzlarynyn gekinjen yiireginin oziinde saklayan baylygynyn caksizdigi dine §ahyra ya-da yazyja dal, hemmelere malim. K. Gurbannepesow “Gumdan tapylan yureginde” sol basyrylgy hazynalaryn biri barasynda giirriin beryar. Onda indi boyy yeten, arzuw-hyyala bi§i§en ene-atasyz gum gyzynyn uru§ yyllarynda basyna dii§en horluklar, ansat eklenjin kiil-kiiliine dii§en betnebis gelnejesiniii onun dasynda guryan hilelerinin,mekirlik bilen tylda saklanan ya gulluga alynman galan, nayynsap erkeksumaklaryn godek isleginden ugur alyp uzadan nejis ellerinin doreden pasgelcilikleri, Giilnazin oz namysyny gorap gorkezen gahrymancylygy, yanbermez erki, caksiz soygiisi we belent ynanjy, oba adamlarynyn ona beren komegi hem-de bularyii ahli kyncylyklary yenip iistiin cykysy bilen okyjy birme-bir tanysdyrylyar. Netijede, cozgiidi nabelli galan §ol takdyryn eyesi gumly gyz Gulnazin obrazy onun anyna hemiselik ornasyar. “Gumdan tapylan yiirek” atly poemanyn gahrymany Giilnazin urus yyllarynda basyna dlisen giin “Ajy giinler, siiyji giinlerdaki” Bugra copanyn Ogulmeiilisininki- den hertaraplayyn tapawutlanyar. Ogulmenli ursun agyr sertleri basyna dusiip, kyncylyklary kopiin biri bolup cekyar. Colde hossarsyz galan, ozbolu§ly §ertlerde yasan we goresen Gulnazin obrazynyn welin adamynyn kuwwatynyn, erkinin, azatlyga bolan isleginin gaksizdigini yanzydan gogme mana eye filosofiki aheni bar. Onun hakyt yeti§en naz-keresmeli gyz halyna tas yekelikde diyen yaly agyr §ertlerde yasamagy we pasgclgiliklere seretmezden, maksadyna tarap gysarnyksyz goni gitmegi sol pikiri yeterlik tekrarlamaga komek edipdir. K. Gurbannepesow Taymaz hakdamy, Bugra copan baradamy, Esen dogrusyn- damy giirrun berende, agirt isleri bitiryan sol adamlar halk kopctiliginin aglabasyna mahsus hasiyetde, §olaryn derejesinde gorkezilyar. Agyr §ertlerde i§lan we goresen Gulnazin gayduwsyzlygy hem su nukdaynazardan seredeninde, ayratyn tapawutlan- yp durmayar. Sol giin basyna dussc, tiirkmen gyzlarynyn kopiisi edil Gulnazin hereketlerini gaytalardy. Ona sek: yok. Bu yerde §ahyryn hyzmaty gahrymany ozi yaly beyleki adamlardan iiytge§ik edip suratlandyrman, dogrucyllygy we anyklygy sak- layandygyndan, gahrymancylykly goresleri basyndan geciren tiirkmen adamsynyn ozunin we isinin belentligini biitin gozelliginde gorkezmegi basary an 1 ygy n dan ybaratdyr. §ony gazanmak ugrunda calsyp gelen sahyryn poemalarynda, ilki gezek §y- gyrlarynda, yiize gykan, sonra osdiirilip ugralan obrazlylyk ugrundaky gore§ has-da giiyclendi. Olarda filosofik kesgitlemelere yugrulan, ata-babalarymyzyn durmus tejribesini jemleyan, az sozde gin manyny berip bilyan nakyllaryn caksiz

360 mumkinciliklerinden peydalanmak hem artdy. U9, yedi, kyrk yaly halk ertekilerini syrly bezeyan sertliIigin yzygiderli getirilyanligi-de gomiip dur. Mazmunyn yenil ozlesdinlmegine, obrazyn mahremliginin we tasirliliginin artmagyna alyp baryan garsylykly suratlandyrmaklyk hem K. Gurbannepesowyn kamillesen doredij iliginin hemiselik hemrasydyr. “Taymaz baba-da”, onun sonky poemalary-da wakalaryn we mazmunyn beyanynyn seyle suratlandyrmasyndan doly diysek yalnysmarys. Sygyrlarynda gomiip ugran bu alamat hem onun iri eserlerinde peper dernewiii we umumylasdyrmanyn sunniine sinip ugrady. K. Gurbannepesowyn poemalarynyn mazmunyny, doreden obrazlarynyn ha- siyetlendirili§ini giiy^lendiryan, ceper edebiyatyn hakyky gozbasy bolan halk doredijiliginden susulyp alynyan, talaba layyklykda sol dursuna ya-da tazelenilip peydalanylyan feper detallar hem oz nobatynda asyl bol§uny saklamaga, sahyryn doredijilik yiiziini kesgitlemage komek eden ceper^ilik yaragyna owriilipdir: £owii§ yaly asyljyrap Ziirri oytin iliginden. ( “Taymaz baba”, 37 sah.) Gysyr yatan guwallaryn Garynjygy tynzaberdi. ($ol yerde, 55 sah.) Yylan yaly owsun atyar Koz ketenin sary yoly. (§ol yerde, 63 sah.) K. Gurbannepesowyn poemalarynda mazmunyn gini^leyin berilmeginde, obraza degi§li in hasiyetli detallaryn ayny bol§unda suratlandyrylmagynda “Tay maz baba” eserinde ymykly kamillesip, edebiyatymyzy bayla^dyran erkinlik uly rol oynady. §ahyr kapyyanyn we sygyr setirlerinin, seyle hem ritmiki sazlany§ygyn epiki beyana erkin kybaplasdyrylmagyny gazandy. Olar sahyryn mazmuny islendik yagdayda beyan etmegine, gini§leyin dii§undirmegine, gaytalap-gaytalap nyg- tamagyna komek etdi, gepergilik serisdelerinin diirli tarlerde getirilyan detallaryn timarlanmagyna amatly §ert doredyan miimkincilikleri artdyrdy. “Koyiindedi-kuyumdedi”, “ktilbejigme-giilmejegme”, “mekyany-yok yaly”, “hotjetdir-yetjekdir”, “jok-joky-cokjasy”, “kimdigne-kiindiigne” kysymly sazlany- sygy hem owazlylygy oziinde saklayan go§gynyn owadanlygyny anladyan, §onun bilen birlikde §ahyrana many sefmekde, soz saylamakda gin erkinlik beryan, ilki goraymage bir bowri acyk, emma uly miimkingiliklerin eyesi seyle kapyyalar §ahyryn poemalarynda oran kop dus?yar. Hazirki zaman sygryyetimizde anyrsy Magtymguludan gelyan (bendani-sen dani”- “Yerbe-yer gefdi” go§gusyndan) §u tazeligi K. Gurbannepesow ornasdyrdy. Bizde ona yzygiderli yiizlenenlerin ilkinjisi K. Gurbannepesowdyr. 361 §ahyr §u erkinligi edebiyatymyzda ilkinji bolup poemalarynyn esasynda yatan §ygyr olceglerine hem gecirdi. 01 belli mukdardaky bogunlardan ybarat setirleri, olardaky sezuralary, hatda ayratyn bentlerdaki setirlerin sanyny-da epiki yayrawly §ahyrana mazmuna uygunla§dyrdy. Sekiz bogunly dortlemani poemalarynda mazmuny beyan etmegiii esasy hokmunde ulanmak bilen birlikde, onun onden gelyan olgeglerini ozgertdi, tazege ulandy. Ozal dortlemanin bogun we setir sany belli olgegleri ykrar edilip gelnen bolsa, K. Gurbannepesowyn poemalarynda bir bitewi stili ykrar edyan umumy alamatlary diymesen, olaryn olgeg diirliiliginin gagi yok. Dine bir “Taymaz baba” poemasynyn giri§ boliiminde 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 16 setirli bentler bar. §olaryn iginde 7, 10, 10 setirli ayry-ayry bentlerin redifli kapyyanyn komegi arkaly ozara birle§yanleri- -de bar. Bu dine bentlerin setir sany barada, kitapda yerle§dirili§ine seredeninde, §ol setirlerin bogun sany-da durli-durli. §ygyr galybynyn §eyle ceyeligini hem ozboluflylygyny sahyr K. Gurbannepe sow tiirkmen sygryyetine makam ornafdyrdy, ony okdelik bilen durmu§ hakykatyny suratlandyryan koptaraply epiki mazmuna tabyn etdi. §ahyryn guycli hem sagdyn lirasy bar. Lirizmin §ireli lezzeti, yakymly howur- dan doly muhabbeti, burk urujy ysy onun sygyrlarynyn esasy kuwwatyny emele getiryar. §onda-da K. Gurbannepesowyn biitin doredij iliginde, §ol sanda liriki temany ifleysinde-de agraslyk, saldamlylyk, epiki mazmun agdyklyk edyar. Sahyr baydak boyly nazli gozele guwananda-da, onun naz-kcresmesini suratlandyrmaga yiizlenende-de, syrly pynhanlyklara arala§anda-da hyjuw egsiler yaly dal. §eyle setirler hemife tebigy duygudan doly. Emma welin uly adamkarcilik, hakyky sahyryn hakykatfyllygy hig wagt unudylanok. Mysal iigin, ya§y bir gene yeten yigit yiirekli liriki gahryman bir gozele mayyl bolup, onun yzyna dii§dugi, onda bolan adamkar- filik oyde sekiz cagasynyn bardygyny, ayalynyn solaryn terbiyesi bilen diinyaden bizardygyny, uluja gyzyna soz aydyjy gelip yorendigini yatladyar. Dogru?yllyk we ynsanperwerlik, adama bolan soygi, dunmisyna, azat aleme bolan yhlas K. Gurbannepesowy kamilligin yokary basgangagyna goterdi. K. Gur bannepesowyn okyjylaryna hodiirlan “Toprak” (1978) “Menzil” atly uly yygyndylary, metbugatdaky, radio-telewideniyedaki cykyslary son у subut edyar. Sahyryn elli ya§y mynasybetli goyberilen uly gowriimli “Menzil” atly bir tomluga dine “Kyrk” (1967) hem “Ynsan bilen ynsap” (1970) atly poemalaryn yerlesdirilmegi hem §ony anladyar. Sahyr mazmundan yiiki yetik, gozelligi gowniinden turyan sol §ygyrlarda adamynyn we onun diinyasinin diirli tarapy, gun ahlak meseleleri §6hle tapdy. §ahyr okyjysyny dine bir estetiki nukdaynazardan terbiyelemek dal, onun iindewgisine, maslahatgysyna, gowiin ho§una owruldi. Okyjy oziinin kalbynda adam gatnasyklaryna dahylly doreyan soraglaryn kopiisine K. Gurbannepesowyn go§gularyndan jogap tapdy. Sahyryn “Omriime pent”, “Kok”, “Yene men adam”,

362 “Omriimin manysy”, “Dost” yaly gosgulary, atly we atsyz gap edilen sygyrlaryn engemesi §ony tassyklayar. K. Gurbannepesow gagalar iigin hem engeme eser doretdi. Onun “Yalta we bagt” (1955) “Gonurja” (1958) “Nazarjygyn piljagazy” (1959), “Ma§gala we mekdep” (1954), “Atalar we gagalar” (1978), “Os, sagym, os” (1975) atly kitaplary tutuslygyna gagalara niyetlenildi. Yazyjynyn tejribesi we edebiyat baradaky maka lalary “Edebiyat we durmu§” (1979) atly kitabynda jemlendi. K.Gurbannepesowyn uly hyzmatlarynyn biri hokmiinde tiirkmen diline eden terjimelerini hem yatlamak gerek. Onun tagallasy netijesinde tiirkmen okyjylary N. A. Nekrasowyn, L. Ukrainkanyn, S. §ipagyowyn, W. Sayanowyn, §. Petefinin, Nazym Hikmetin, J. Rodarinin eserleri bilen tany§dylar. §ahyryn oz eserlerinin hem engemesi rus diline gegirildi. Onun rusga ne§ir edilen dokuz kitaby bar. K. Gurbannepesow dikeldi§ yyllaryndan sonky dowiirde tiirkmen §ygryyetini taze basgangaga gotermek ugrunda oz hyzmatyny gorkezdi. Onun yagty talanty arkaly tiirkmen lirikasyna,epiki sygryyetine hut K. Gurbannepesowyn oziine mah sus ayratyn stil ornasdy.

Berdinazar Hudaynazarow (1927- 2001)

Yazyjy Berdinazar Hudaynazarow 1927-nji yylda Ruhabat etrabynyn (ozalky Yerbent etraby) Duwiinli guyusynda garwa ma§galasynda eneden bolyar. Geljekki yazyjy ba§langyg bilimi §ol yerde alyar. 1937-nji yylyn awgust ayynda geljekki §ahyryn kakasy Hudaynazar Ankar ogly 193 7-nj i yylyn aybygadym repressiyasynyn pidasy bolyar. 01 ogly Berdinazary yanyna alyp Bokurdaga gidende, §ol yerde ony saklap, alyp galyarlar. Son ona gaydyp ma§galasynyn arasyna gaydyp gelmek miyesser etmeyar. Bu barada §ahyr kop yyllar gegeninden son, oziinin “Omiir kitaby” we “Hes- retli poema” atly eserlerinde kalbyny gyyyan duygy bilen yatlayar. Beyik Watangy- lyk ur§unyn oiiiisyrasy Yerbent garwagylyk rayony Amyderya boyuna gogiirilende, yazyjynyn ma§galasy hem §ol yere gogiip gidyar. Berdinazar 6-njy klasda okap yorka, Beyik Watangylyk ur§y ba§lanyar. Durmus §ertlerinin agyrla§magy zerarly, Berdinazar okuwynyn dasyndan zahmet gekmage-de mejbur bolyar, kolhozda tabelgi bolup i§leyar. 1943-1944-nji yyllarda rayon gazetinde ya§ §ahyryn ilkinji gosgulary gap edilip ugrayar. Ya§ sahyrda yazyjylyk ukybynyn bardygyny duyup, 1946-njy yylda ony ozalky Kerki oblastynyn (hazirki Atamyrat etraby) “Taze yol” gazetine edebi i§gar wezipesine i§e gagyryarlar. 1947-nji yylda Kerki oblasty yapylandan son, B. Hudaynazarow Kerki etrabynyn “Pagtagylyk sesi” gazetine ise gegirilyar. Geljekki yazyjy §ol gazetin redaksiyasynyn yanynda doredilen edebiyat birlesmesine i§jen gatna§yar, doredijilik talantynyn taplanmagy ugrunda galy§yar.

363 В. Hudaynazarow 1950-nji yylda “Sowet Tiirkmenistany” gazetine ise alyn yar. Bu yerde bas yyl islaninden son, Garagum kanalynyn gurlusygyna iflemage gidyar we §ol yerde oziine sohrat getiren “Gyzgyn sahra” poemasyny doredyar. 01 diirli yyllarda “Edebiyat we sungat” gazetinin, “Sowet edebiyaty” zurnalynyn redaksiyalarynda i§ledi. B. Hudaynazarow sonky dowiirde yazyjylygy oziine esasy kar edip aldy. Birnace onat sygyrlary, “Gyzgyn sahra”, “Dowriin depesindaki Adam” atly uly epiki poemalary, “Gores meydany”, “Yz^ynyn gozleri”, “Ha§ar”, “Gon§uIar” powestleri, “Gumlular”, “Akar suwun aydymy”, “Ynsabyn yzasy”, “Garayaganin ogullary” romanlary, “Gayduwsyzlar”, “Synag yoly” pyesalary bilen okyjylar kopculiginin soygiisini gazanyp bilen sahyr hem yazyjy B. Hudaynazarowyn doredijilik yoly, esasan, 1950-nji yyllardan ba§lanyar. 01 hem edil beyleki kabir galamdaflary yaly, edebiyat meydanyna ownujak sygyrlary bilen gadam basdy, poeziya zanrynda guyjiini synap ba^lady. Bizin hemmamiz geljekki sahyryn bu synagynyn iistiinlikli bolandygyny, tiirkmen poeziyasyna ozbolusly bir sahyryn gelendigini onat bilyaris. Yone §ahyr §unun kimin ozboluflylyga bada-bat yetayman, kop doredijilik kyncylyklary yenip gefmeli bolupdy. Onun ilkinji sygyilarynyn aktual temadan doredilendigine garamazdan, olarda hazirki giinlerde kamillige yeten B. Hudaynazarowyn oz yiizi, sahyrana kesbi goriinmeyardi. Mununam diiyp sebabi ol eserierde original duygy, gownejay oylanmalar azdy. “Watan hakynda soz” (1947), “Yeni§ giiniinin yatlamasy” (1943), “Komsomol go§gusy” (1949), “Gyr- kymda” (1950), “Alataw” (1953), “Altyn atyz” (1954) yaly §ygyrlarynda B. Hudaynazarow heniz oziine yoda agtaryan ya? sahyrdy. 01 yadaman oz yodasyny gozleyardi, yetifibildiginden doredyardi. Awtor bulardan sonra “Sibir gofgulary’ atly sygyrlar tapgyryny okyjylara hodiirleyar. Bu tapgyra giren “Lena yatlamasy”, “Watan mahri”, ” Nawlar akyar”, “Tayga ertiri”, “Ob deryasynyn kopriisi” atly sygyrlar B. Hudaynazarowyn sahyrcylyk talantynyn kamille§ip baryandygyny giirriinsiz subut etdi. Oziinde doredijilik ukybynyn bardygyny anan ya§ §ahyr durmusy owrenmegin zerurdygyny duyup, Garagum deryasynyn gurlusygyna gidyar, beyik desganyn adamlary bilen tany§yar. 01 kanalyn gurlusygynda isleyiin zahmetsoyer adamlaryn durmusy bilen yakyndan tanys bolanson, edebi esere mynasyp gahrymanlaryn su yerdedigine, poeziyanyn wezipesinin giili, bilbili, gyzyn safyny wasp etmekden ulurakdygyna goz yetiryar. Bu barada sahyr sonra “Gahrymanlar” gosgusynda seyle yazypdy: Men iif aylap gezdim kanal boyunda, Kitabyma gahrymanlar gozledim. Yoredim hem yiizdiim kanal boyunda, Alanlary uslyp yaly cozledim.

364 Sahyryn gozlap tapan gahrymanlarynyn ilkinjisi bagermeystergi goja bolupdy. Sahyr “Bagermeyster” (1955) atly gosgusynda Garagum kanalynyn gurlusygynda kyngylykly sertlerde zahmet cekyan §ol gojanyn ke§bini ynandyryjy suratlandyrmagy basarypdy. Liriki gahrymanyn igki dtinyasinin gownejay agylyp gorkezilyan- digi sebapli, bu §ygyr okyjylaryn gowniinden turupdy. - Yok, dyng alyp bilmen-seslenyar goja, Pikir ede-ede uzynly gije. Tapdymmykam diyyan munun garesin, Yumsadyjy garhlar toyna darasyn. Oturtmaly §eyle guraly hokman, Topragyn agyrlyk-kynlygyna bakman. Ine, sunun kimin gosgulardan baslabam B. Hudaynazarowyn doredijiligi oz yoluna diisiip ugrady. §ahyryn tebsirap yatan gol hakyndaky sahyrana setirleri okyjylara Garagumun hakyky kesbini agyp gorkezip ba§lady. Yeri yer edyan adam. Garaguma suw getirilse, ol goyunlarymyza ori meydan bolmak bilen gaklenman, pagtazarlyga-da owriiljek. Bu §ahyryn gosgularynda one siiriilyan, undelyan esasy ideyady, goze gorniip duran hakykatdy. Sahvrgylyk ussatlygyny barha kamillesdiryan B. Hudaynazarowyn doredijilik tematikasy gitdigige hasam ginedi. 01 dine bir Garagum deryasyny gurujy palwan- lary wasp etmek bilen gaklenman, soygi, parahatgylyk temalaryndan hem soz agyp ugrady. Poeziyasynyn tematikasyny gineltdi. Seylelikde, ellinji-altmy§ynjyyyllaryn sepgidinde B. Hudaynazarowyn poeziyasy 6zbolu§lylyga eye bolup ba§lady. Onun eserlerinin kopiisinde sahranyn ke§bi, edermen gumlular dogrusynda soz agylyar, olaryn durky okyjylaryn goz ontinde janlandyrylyar. Col tin bahary, giinorta gagy, giiyzi baradaky go§gulary okanynda, sahranyn gozelligi goz ontinde direlyar. Goriipmidin gok ummanyn iginde, (^61 gozeli jerenlerin bokti§in. Gumlularyn oylangisi gegende, Depa gykyp, gyzlan lale kakysyn.

Goriipmidin gok gtirlande zeminden, Gok yylaklan parsa-parsa gyky§yn. Gumlulary gutlap gelen yaz bilen, Yzyn iizman yyldyrymlan gakysyn.

Goriipmidin depelerden-diizlerden, Mele silin alanlara aky§yn. Goriipmidin §onda te§ne garwalan, Cykyp da§a, bu gornii§e baky§yn.

365 Ysgapmydyn gandymlaryn giiliini, Dinlapmidin sahran jadyly sazyn. Esdipmidin gozyetimden anyrdan Gollar a§yp gelyan tiiydiik owazyn. B. Hudaynazarow bu go§gusynda gorkana 90I baharyny janlandyryp bilen bol sa, %'olde gunorta cagy” sygrynda Garagumun copba§y gymyldamaz jokrama yssysyny, 50I mahalda jandarlaryn ozlerini alyp baryslarynyn suratyny cekyar. “Demini darykdyryan howurly gollar, hin agzynda commalyp duran alaka, fop diiybunde gysylan kolege, deniz yaly tolkun atyan salgym”- bu zatlaryn bary coliin gunorta fagyna mahsus bolan peyzazlardyr. §unun yaly suratke§lik §ahyryn “Yerbent” atly liriki, “Gyzgyn sahra” atly epiki poemalarynda-da dus gelyar. B. Hudaynazarow poeziyanyn yokary cepcrcilik talaplarynyn hotdesinden gelmegi ba§aryan §ahyr. 01 oziinin sahra soygusini a§akdaky mysalda liriki gahrymanyn yaryna bolan soygiisi arkaly cepcrgilikli beyan edyar. Men doglan yerimde akar suw yokdur, , Mawy koller bilen akja guw yokdur. Men doglan yerimde ekin bitenok, Yone welin gin sahranyn gowsunde Adamlaryn hereketi yatanok.

Gara baglar onda salmayar saya, Gofmeli-de bolar oylardan-oya. Howasynam ho^tap diyip bilmerin, Yone welin §ol sahrany soymesen, Alajym yok, seni soyiip bilmerin. §ahyr Garaguma a§yk adamlaryn, ony soygi duygularyndan yokary tutyan gahrymanlaryn obrazyny ba§ga-da kop go^gularda doretdi. “Gumly gozel”, “Ga- ragum”, “Garagum aydymy” yaly birnace gosgularda liriki gahrymanyn sahra baradaky oylanmalary hasam baylasyar. Sahyr coliin §ekilini ozgerdyan suwuii tiirkmen halkyna nahili e§retleri getirendigini acyp gorkezmek iicin guraklygyn gorgusini goren ya^ulularyn duygularyna yiizlenyar: Giindogardan siiysiip gelyar mele suw, Bir kanalym bolsa, iki omriim bar. Menzil-menzil a§yp gelyar mele suw, Bir kanalym bolsa, iki omriim bar. Babalarym arzuw etdi bu suwy, Bir kanalym bolsa, iki omriim bar.

366 В. Hudaynazarow oz go§gusynda sahra adamlarynyn foie bol suwun gelmegine yiirekden §atlanyandyklaryny suratlandyrmak bilen caklenman, kabir §ygyrlarynda bu beyik bagta yetmek ugrunda gekilen pidalar barada-da soz acyar. “Sahram menin, sahram menin” atly liriki poemasynda guyy gazyan Yolly aganyn tragik ykbaly muna aydyn mysal bolup biler. §ahyr on gulac gazylan guyynyn i^nde helak bolan Yolly ussanyn oliimi arkaly Garaguma gelen mele suwun bize yenil diismandigini, engeme Yolly agalaryn onun ugrunda jan berenini, armanly goz yu- manyny nygtamakcy bolyar. Eseri okap cykanyndan son, sahra gelen suwun yone suw dal-de, atalarymyzyn jebir-jepasyny, arzuwlaryny oziinde jemlan suwlugyna goz yetiryarsin. §ahyr B. Hudaynazarowyn Garagumy wasp edi§inde 6zbolu§ly yene bir usuly bar. 01 Garagum sahrasyny Sahara colliigi bilen dene§diryar. Garaguma suw gelyar, Sahara atom - yaragy. Bir coltin gowsiinde adamzada e§ret garassa, basga bir 9oliin gujagynda adamzada atom yaragy haybat atyar. Bu iki hadysany dene§dirip goren an 1 y-duf unje 1 i okyjynyn gozelligin mesgenine owrulen Garagum sahramyza soygiisinin hasam artjagy, Sahara golliiginin ykbalyna yiirekden gynanjagy gorntip dur. §ahyr “Ya§lyk bizin bilendir” atly liriki poemasynda iki 90I barada §u ahendaki pikirlerini jemlap, §eyle adamkar9ilikli duygulary one siiryar: Adam diymek adamdyr, Adam diymek goyun dal. Adam ursa adamy, Adam gyrsa adamy, Munun ozi oyun dal. Bu babatda Ы9 hili, Kanuna men boyun dal. Liriki gahrymanyn aydyan bu 6zbolu§ly filosofiki pikirleri ursa gar§y gore^yan ak yurekli adamlaryn jenbazlara gazaply protestidir. §ahyr “Yerbent” atly liriki poemasynda-da Garagum bilen Saharany dene§dirip, suwa te§nelik, parahatcylyk dogrusynda kop liriki oylanmalary orta atyar. B. Hudaynazarowyn parahatlyk hakyndaky gofgularynda-da sahyryn doredi jiligi ozbolufly owiisgin alyar. Sahyr bu topara giryan §ygyrlarynda ynsanperwer §ahyr hokmtinde cyky§ edyar. 01 ak yurekli hemme adamlary “uru§ atly nadanyn” gar§ysyna goresmage cagyryar. Beyleki gosgularynda bol§y yaly, sahyryn parahatcylyk baradaky sygyrlarynda ynandyryjylyk, durmu§ bar. §>ahyr ur§un getiren pidalaryny umumy sozler bilen dal-de, belet adamlary bolan garagumlularyn oy-hy- yalarynda yiize cykaryar. Gazaply uru§ yyllarynda tylda gahrymangylykly zahmet ceken gelinlerin waspy “Oglay” atly go^guda §eyle berlipdir. Yasyn kyrka yetdi... Yaflygyn otdi. 367 Yok, bu sozi gaydyp alyan yza men. Du§ geldim arada on sekiz ya$da Cagasyn diisurden “ulugyza” men.

§ol garrapdyr. Sen yaslygy saklayan, Dine mertlik gorap biler yaslygy. Yaslyk halamayar durumsyzlygy, Gowniigokgiinligi hem nalaglygy. §ahyr B. Hudaynazarow ur§un elhenc zatdygyny has doly agyp gorkezmek iigin, dine bir tylda galan gelinlerin obrazlaryna ytiz tutmak bilen gaklenman, ur§un gazabyny gozi bilen goren ursujylaryn, palwanlaryn durmu§yna-da yuzlenyar. Onun “Triptih”, “Ya§ytda§a”, “Danatar”, “Saklan, onde gaga bar” we beyleki birnage §y- gyrlarynda ursun jebrini gekip, mayyp galan, atadan mahrum bolan, agyr kyngylyklara doz gelen adamlaryn, yetginjeklerin oy-hyyallary gownejay berilyar. §ahyr ursun ahli mu§akgatlaryny ba§dan gegiren gumlynyn yatlamalary, ig humletmeleri arkaly bizin adamlarymyzyn ur§a bolan gahar-gazabyny beyan edyar: Yyllar gegip, кбфе jahyl gykanda, Soygi yany kalba cawu§ gakanda, Sykylyklap urus turdy diinyade. Eiiredi ene Yer, aglady asman, Obalar golardy, oyler daraldy. Yewropany gursap alan yalyndan, Garagumun yylaklary saraldy. Gahar bardy enelerin goziinde, Gazap bardy sonalaryn goziinde. Uru§ yany turdy, adamlar bolsa, Azalyp baryardy Yerin yiiziinde. ■ Urus gutaryp “gan oyen diinyanin ganly yiiziini” parahatgylykly gunler yel- pedi. Diinya gorkiini tazeledi, jahan birgensi asudalyk bilen dem aldy. Emma ogli fasistler, jenbazlar yene-de yone yatanoklar, yaraglany§ygy haydadyp, taze ur§a tayyarlyk goryarler, ahlihalk tragediyasynyn gaytalanmagyny isleyarler. Bu zatlary gozi bilen goriip, gulagy bilen esidyiin gumly igini hiimledip, olaryn yenilkelleligine gaharlanyp, oz yanyndan seyle diyyar:. “Giinbatar.. .Giinbatar” diyip, her dayym, Kellesin yaykayar pisekli gumly. “Ajala el bulap yoren akmaklar, Henizem diinyade bar bora gemli.”

368 “Triptih” sygrynda cykys edyan liriki gahrymanyn-gumlynyn aydan otluk- ly sozlerinin iistiini “gegen jende gurban bolan soldatyn” oglunyn harby gulluga ugramazyndan ozalky aydan sozleri yetiryar (“Danatar”). Watany goramaga kasam edyan yetginjegin oziini atasyz galdyran ur$a gahar-gazaby diysen guygli. B. Hudaynazarowyn ursy kotekleyan, yrsarayan giinbatarly jenbazlaryn yiiziinin perdesini agyp gorkezyan, adamzady bagta alyp baryan, Gundogary taryplayan basga-da gosgulary bar. “Atom” atly §ygrynda §ahyr adamzady “oz doreden zadyn ozuni yok etjek bolyar, erkin barka galkynara may berman, ony hatardan gykar” diyip, husgarlige cagyryan bolsa, “Ya^ytdasa” atly sygrynda yadawsyz zahmet cekyan dostuna seyle sozler bilen yiizlenyar: “Ya§ytda§, zahmet bilen uru§ howpun yen, gojaman taryhyn ugruny iiytgetjek bolyan Giinbatar bizin barlygy- myzy duyup, palinden gaytsyn”. §ahyr “Giindogar” atly sygrynda bolsa yokarky iki go^gudaky pikirleri jemleyar. Pi§ekli gumlynyn, merdana gelin Ayjemalyn, yetginjek Danataryn, uru§ dowriinde meymirediji sazy bilen gelin-gyzlary ruhubelentlige cagyi'an Kerlew sazandanyn (“Sungat”) hem-de beyleki birnace parahatgylyk soyiiji ak yiirekli adamlaryn ursy Yer yuziinden yok etmek ugrunda alyp baran tagallalaryny, gorcslerini teswirleyar. Olaryn parahatgylyga bolan soygiisini “Amerikala hat” sygrynda has-da doly yiize cykaryar. Halkymyzyn ynsanperwer duygulary, dostluga ymtylysy, ur§y adamzadyn durmu§yndan cykarmaga jan cekisi, betbagt- lygy yigreni^i cunnur oylanmalar, duygular arkaly suratlandyrylyar: Sizi tanayarys, soyuzda§ bolduk, Jahana gan gaykan gegen jende biz. Biri-birimizi gyrarys diyip, Pikir etmeyaris onde-sonda biz.

Pikir etmeyaris biz beyle zady, Haybat atsalar-da generallarynyz. Ynanyarys: bardyr ahyr sizde-de Generalam, admiralam dallerniz.

General dal, mar§allaram bar bizde, Olan sowuk ganyn gyzdyrmalyn biz. Adamzat taryhyn adamlar yazsyn, Ony raketa yazdyrmalyn biz. §abyr B. Hudaynazarowyn “Saklan, onde gaga bar”, “Dokuzynjy may”, “Ayki- si Kuboyama hakynda ballada” yaly sygyrlarynda-da, “Masgala”, “Yol lirikasy”, “Russiya”, “gagalar oyiinde oylanmak” kimin liriki poemalarynda-da ur§un elheng hadysadygy gownejay acylyp gorkezilyar.

24* 369 В. Hudaynazarowyn y§ky-liriki gosgularyny okanynda, ynsan soygiisi senin goz oniinde mukaddes duygy hokmunde janlanyar. Sahyryn liriki gahrymanynyn oylanmalary dap bolan soygi pelsepelerinden da§da, onda soygi hupbatlaryndan zeyreng aheni duyulmayar. Sonun yaly-da sahyryn liriki gahrymany biwepalyk eden yaryna du§man hokmunde garaman, durumsyz adam tipi hokmunde seredyar. Gepin gysgasy, B. Hudaynazarowyn y§ky-liriki gofgulary keramatly soyginin ady na aydylyan inirdilerden, suwjuklykdan ep-esli daslasyar: Men gurban bolmaryn gara gozune, Men yone §ol gozi soyilp bilerin. Garamyk goz iigin, §irin soz iigin, Gurban bolmaklygy ayyp bilerin. ya-da: Soygi ezijlik dal. Soygi mertlikdir. Kalbym soygin bar oynuna doz geler. Yok, men gurban bolman, nogta sagyna, Gurban bolsa bolubersin ozgeler. B. Hudaynazarowyn soygi baradaky haysy §ygryny alsan-da “Yok, men gur ban bolman” gofgudaky yigit yaly, soyginin hatyrasyny saklamagy basaryan yas- lara du§ gelmek miimkin. Soyginin keramatly, gudratly duygudygyny, ona jellat, ayylgang hadysa hokmunde garalmagynyn yalnysdygyny subut edyan gosgular hokmunde sahyryn “Soygi”, “Soygi hakynda”, “Men soyga hig hag an yiizley bak- mandym” §ygyrlaryny gorkezmek boljak. B. Hudaynazarow bu gosgularynda bizin zamanamyzyn merdemsi, adama isinde, ya§ay§ynda кбтек beryan soygiisini liriki gahrymanyn obrazynda jemlap bilipdir: Keramatly soygi! Bilyan guyjiini, . Meninem kalbyma rnohtir basdyn sen. Yone welin senden yana nalaman, Nalaman-. Sebabi mukaddessin sen.

Goy, aglan aglasyn, nalan nalasyn, Ey soygi, meriden bir ara agma sen. Lowla-da.dur yuregimde ot bolup, Kore welin, hergiz-hergiz ogme sen. Yalynly duygular. bilen soyginin diiyp manysyny, gozelligini agyp bilmek hasiyeti §ahyryn “Ya§lyk bizin bilendir” liriki poemasynda-da goze ilyar. Bu eserde ilkinji soygi barada one suriilyari pikirler yangynly, §ol bir wagtyn oziinde-de hy- juwdan doly, ynangly yuregin owazy hokmiinde yanlanyar. Olary okanynda, ilkinji 370 soyginin namedigine goz yetiryarsin, §owsuz bolanda adamyn nigiksi duygulary ba§dan gcciryandigini duyup galyarsyn. Liriki gahrymanyn yaslyk yyllaryny yatlap aydyan asaky setirleri duygyny oyaryp, tiikeniksiz lezzet beryar, oylanmaga mejbur edyar:. Soydiirdin gaz basy^ly, Gara gozli gyzy sen. Men yazygym namede? Basdyn kalba kozi sen.

Ilki soygim aldady, Ilki soygim pa§mady. §onun yaly bir gyza, Gaydyp gozum du§medi. Liriki gahryman §onsuz soyginin ajysyny nage gekse-de, onayigrengbildirmeyar, gayta adamzadyn mukaddes duygusy hokmunde taryplap ar§a gykaryar: Danyii gygy yylydyr, Ba§ soyginin yllary. Kemsindirsin adamy, Ymsyndyrsyn adamy, Beyle bagtyn yoklugy.

Goy, pa§masa pa§masyn, Yiiregimde galdy ol, Garagymda galdy ol. Mana ylham egilen, Garagumda galdy ol.

Aydym aydyp ol hakda, Sahran sary giilleri. Guller size menzeyar, Ba§ soygimin yyllary. §ahyr B. Hudaynazarow poeziyasynyn duygulara bay bolmagyny uly epiki eserlerde-de gazanyp bilyar. Hemmamizin bil§imiz yaly, §ahyryn “Gyzgyn sahra” atly poemasy okyjylar kopgiiliginin soygusine mynasyp boldy. Dogrudanam, bu eserin tiirkmen poeziyasynda diiypli orun eyelemegini name bilen dii§undirmek bolar?! Birinjiden, B. Hudaynazarow oz eserinde sumukdyryjy beyan edijilikden gaga durup, gahrymanlarynyii gylyk-hasiyetini agyp gorkezmek iigin, olaryn yiirek duygularyna, anlarynda bolup gegyan ozgeri§liklere yiizlenipdir. §ahyryn adamyn duygularyny ilkinji plana siirmeginin netijesinde, eserde oniimgilik kartinalaryna, 371 kejebani darykdyryan uzyn-uzyn beyan edijilige orun galmady, biz gahrymanlaryn oz i^lerine na derejede berlendigini, nahili gahrymanfylykly i§leri bitiryandigini olaryn biri-birleri bilen gatna§yklarynda, oy-hyyallarynda, gowiin yiiwiirtmele- rinde goriip galyardyk. Bizin goz oniimizde kate gaharly, kate haysydyr bir hadysa begenyan diirli tipli gahrymanlar gelip geipyardi. Seyle-de, B. Hudaynazarowyn “Gyzgyn sahra” poemasynda sahyryn oz suratlandyryan wakasyna, gahrymanlaryna garay?yny ansatlyk bilen gorse bolyardy. “Gyzgyn sahra” poemasynda bellemeli yene-de bir zat, ol hem bolsa §ahyr gahrymanlarynyn y§ky duygularyny suratlan- dyrmakda ozal lenf edilen syuzet yodasyndan yoremandi. Haysydyr bir gormegey gyzy iki basda§ yigidin soyiip, gara ba§laryna gay bolup yorii^lerini suratlandyryan, shematizme owriilip giden syuzet liniyasyndan yoremezlik §ahyry iistiinlige eltipdi. Poemanyn sahypalarynda beyan edilyan Zinadyr Saparyn, Welidir ^emenin soygiisi biri-birinden diiypgoter tapawutlydy, diirli durmu§ yodalaryndan yol salyardy. Yokarda bellenilip gefilen sebaplere gora, §ahyryn “Gyzgyn sahra” poemasy bada- -bat okyjylaryn soygiisini gazanypdy. Ozbolu§ly gahrymanlar bilen poeziyamyzy bayla§dyrypdy. Bizin pikirimizge, poemadaky Zinanyn obrazy has-da goze doly goriinyar. Onun kanal gurlu§ygynda i§lap, uly halk desgasyna oz go§andyny go§magy bagt hasaplayandygyny her adimde goryaris. 01 bu beyik desgasyz durmu§yny goz oniine getirip bilenok, ony sonuna fenli yetirman goymagy oziine kigilik, namys hasaplayar. Gowy goren yigidi Saparyn hem kyn^ylykdan gorkman, oziinde giiy?- -kuwwat tapyp, arman-yadaman zahmet cekmegini iindeyar: Eger gitsek suw eltman foie biz, Abyrayy sowurmarsmy yele biz. Komsomol oz putyowkasyn berende, “I§ kyn bolsa gaydyp gelay” diymandi.

“Garagumda gyzgyn epgek turanda, Asgabada bilet alay” diymandi.

Gidip bilmen §ol ynamy odeman. Gidip bilmen eziz bolsan-da mana. Garalman, derleman, arman-yadaman, Kanal cekip bolmaz, ayandyr sana. Zinanyn obrazynda yiize 9ykyan taze-taze 6zgeri§likler onun ilkinji soygiisinin §owsuz fykandygyny beyan edyan sahypalarda has-da gownejay berlipdir. Saparyn gitmegi bilen yiirek bagy tiziilen gyz ilkinji soyginin oduna yanyp, saralyp solyar, yiiziinde gasyn emele gelyar. Emma ol birjik-de ruhdan dii^man, i§lemegini dowam etdiryar. Takdyrynyn 9alan sarpygyndan bada-bat aynalyp, taze-taze gahryman9y- lyklar gorkezyar.

372 В. Hudaynazarowyn “Gyzgyn sahra” poemasynda §owly gykan obrazlaryn birem Welinin obrazydyr.Edermenlikde, payhaslylykda ya§ yigitlere gorelde bolup biljek, namys-arly bu adam i§ine jiir, ozem diysen dogrugyl. 01 hig kimden yiiz gormeyar. Umumy i§in bahbidi iigin doganynyn yuzline-de gelyar, ony kanalyn gurlusygynda galmaga gagyryar. Saparyn tomsun howruna gydaman, kanaldan gitmegine yanyp-bi§yar: Namardyn namardy diyerler sana, Hem-de boyun egmez bu yerler sana. Bu yerler gorkagy gowrup gysyandyr, Bu yerde §eyle bir epgek owsyandir. 01 epgege dine yerler gydayar, Yiirekde namysy barlar gydayar. B. Hudaynazarowyn “Gyzgyn sahra” poemasyndaky habargy Baygeldinin, i§ci Abdullininin, payhasly Iwan Wasilyewigin, soygiisine wepaly (^emenin obrazlary ozbolu^lylygy bilen tapawutlanyar. §eyle-de, bu poemanyn sonlamasynda §ahyryii dowiir gahrymanlary barada orta atyan filosofiki pikirleri, oylanmalary gowniin bilen den gopyar. §ahyryn §eyle ussatlygyny, uly gowrumli eserde yerlikli oylan malary one stirmegi ba§aryandygyny ikinji bir uly poemasynda-da, yagny “Dowriin depesindaki Adamda-da” goriip bilyaris. B. Hudaynazarowyn “Dowriin depesindaki Adam” poemasynyn epiklikden liriklige yakyndygyny eseri okap baslan badyna duymak bolyar. Sahyryn gahrymanlarynyn hasiyetini jikme-jik yzarlaman, eserin ka yerinde olaryn ykballarynyn nahili bolandygyny yanzydyp gegmeginin oziine yeterlik sebapleri bar. Poemanyn merkezinde duran, sahyryn oylanmalarynyn obyektine owriilen Ba- §inin obrazy §ahyryn “Gyzjagazyn dayysy”, “Triptih” §ygyrlaryndaky sdwe§ijilerin obrazynyn dowamydyr. Basinin gylyk-hasiyetinde, oylanmalarynda Watan ugrunda jan ayaman sowe§en, zamanynyn agyny-garasyny saygaryan, gaygysyny-§atlygyny siinniine sindiren sada adamlaryn sypatlary ba§arjanlyk bilen jemlenipdir. Adam gyryp, onat yasamaga, esret gormage ymtylyan betpalleri erbet niyetden gaytarmak iigin liriki gahryman elde baryny edyar.: Nazar aylan yowuz ur§un yoluna, Synlan pelaketin salan yarasyn. Urus turzup, altyn aljak bolyanlar, §ol yoldaky mazarlara garasyn. Eserin owazly setirlerinin anyrsynda goz oniine gelyan liriki gahrymanyn jenbazlara gegen ursun sapaklaryny yatlady§y, olary “namemis gyrlanda adamlan yarsy, jenneti gurarys biz ona derek” diyen sozlerini aydanyna pu§man etdirmekgi bol§y gaty yerlikli hem ynandyryjy. §ahyr liriki gahrymanyna §eyle delilleri getirt- mek bilen, gegen ur§un §arpygyny dadan adamlaryn ahlisini yenilkelle betpallerin 373 garsysyna goyyar. Ogly olen enelerin, bir ayagyny aldyryp gelen agsaklaryn, “gar yassanyp, gar yapynan gelinlerin”, hatar-hatar bolup yatan mazarlaryn §ahyra jenparazlara ur§un betbagtlygyn oyjiigidigini du§undirmek iigin gerek bolandygy asgar gorniip dur. 01 setirleri okanymyzda, yiiregimizin awamagy liriki gahrymanyn kalbyny gaplan duygularyn bizi tolgundyryandygy sebaplidir. 01 jenbazalara “siz erbet, adamkargiliginiz yok, urus erbet zat ahyryn” diyip, bos sozler bilen takal oka- man, gamgyn duygular arkaly ur§un manysyny agyp gorkezyar. Pak yurekli adam lary folaryn garsysyna gorese gagyryar. Gorniisi yaly, §ahyr “Dowrun depesindaki Adam” poemasynda §u giinki giiniin mohiim meselelerinden biri bolan parahatgylyk barada bimage gunnur oylanma lary orta alypdyr. Bimage 6zbolu§ly gahrymanlaryn obrazlary arkaly ursun elheng hadysadygyny agyp gorkezipdir. §ahyryn “Dowrun depesindaki Adam” (1967) kitabyndan son okyjylara gelip gowsan yygyndysy “Buysangly bas” (1975) bolupdy. Bu kitapda §ahyryn sonky ba§-on yyllykda doreden kamil go§gulary orun alypdy. 01 gosgularda §ahyryn Garagum hakyndaky, um§ yyllarynda gahrymanlarga sowes alyp baran adamlar hakyndaky we oziini gyzyklandyran beyleki meseleler dogrusynda §ahyranalyk bilen soz agyardy. Ayratynam sahyryn kitapdaky “Hakyda” atly sygyrlar toparynda gunnur pikirler, payhasly oylanmalar oziini gorkezipdi. Um§ yyllarynda yetginjekli- gi ba§dan gegiren liriki gahrymanyn kyn pursatda goren gorguleri, basdan gegiren §atlykly, gaygyly duygulary geper beyanyny tapyp bilipdir: On yedi ya§, senem bolan ogu§yan, Dograndan-da, bu men, bu menin ke§bim. Yigrimi yyl dagy gegipdir eyyam, Men bu gen surata nireden dii§dtim.

Galife jalbarly, harby kitelli, Kerki bazaryndan alypdyk satyn. Yonekey penjegi tapaymak bolsa, Uly bazarda-da getindi getin. Kitapda sahyryn sonky yyllarda doreden “Perzent”, “Wesyet”, “Ata we ogul- lar”, “Syyahat” yaly liriki poemalary hem yerlesdirilipdir. §ahyr ol poemalaryn her birinde ozuni tolgundyran hadysalar dogmsynda tolgunmak bilen giirriin beryar. Olarda yurduny, Watanyny goziinin goreji yaly goryan §ahyryn sesi e§idilyar. §eyle- -de, bu poemalarda ya§ nesildir uly neslin arasyndaky mirasdLiserlik, hormat, sarpa dogrusynda payhasly pikirler orta atylyar. “Ene siiydi” atly gosgular yygyndysy B. Hudaynazarowyn su wagta genii ya zan in onat §ygyrlaryny oz igine alyar. Bu kitap tiirkmen okyjylarynyn gowniinden turdy we tiirkmen sowet liriki poeziyasyna uly go§ant gosdy. 01 sygyrlar toplum-

374 laryny iins bilen okanynda, B. Hudaynazarowyn §ahyrana ke§bi, 6zbolu§ly agras stili ayan bolup galyar. Sahyr dowrun wakalaryna oz wagtynda seslenip, adamlary tolgundyryan mohiim meseleleri gozgap, okyjylar kopciiliginin yiireginden turjak eserleri orta atmagy ba^aryar.: Ilin-giintin berekedi-rysgaly, Onun yazan sacagynda goriiner. Goziindedir yiireginin gowriimi, Sahawaty gujagynda goriiner.

Bag§ysyndan bilip §ahandazlygyn, Dowletini ojagynda gorersin. Ogullaryn ata yurda yhlasyn, Topragynyn bajagynda gorersin.

Gyzynda-gelninde jemaly bardyr, Agramyny jahylyndan gozlegin. Ak sa? enesinden anyp mahrini, Ar namysyn §ahyryndan gozlegin. §ahyr, kopleng, go§gusynda taze pikiri orta atmaga, okyjylary giirriin edilyan wakalara §arikli etmage, satlanmaga ya-da gyyylmaga iteryar. Biz ol §ygyrlarda Watanymyzyn agyr uru§ yyllarynda ba§dan gegiren wakalaryny, te§ne Garagumy suwlulandyrmakda adamlaryn gahrymangylykly alyp baran gore§lerini,halkymyzyn Y er yiiziinde baky parahat?ylygy berkarar etmek iigin goryan tagallalaryny, dowrun soygiisinin yiiziini goryaris. Bu yagday B. Hudaynazarowyn kemsiz kamillige yeti§en §ahyrdygyny subut edyar. Lirik §ahyryn prozada hem abray gazanyp, okyjynyn gowniinden turup biljekdigini onun “Gore§ meydany” powesti subut etdi. Powestde 90H ozgerdiji adamlaryn ozbolu§ly obrazlary yiize cykarylypdyr. Olaryn hereketi, durmu§da ozlerini alyp baryslary diirli-diirli, biri beylekisinin yoran yolundan yol salmayar. Yazyjy gahrymanlaryn anynda bolup gegyan ozgerislikleri yzygiderli, ynandyryjylykly suratlandyrmagy, olaryn dilinin tipikligini yiize gykarmagy, portretlerini janly bermegi birkemsiz ba^aryar. Soyniin obrazy powestin gahrymanlarynyn arasynda in §owly gykan obrazlaryn biridir. Onun adamkarcilikli hasiyetleri kop; zyyanly, gerekmejek hasiyetleri bolsa ujypsyz. Onun anynda kone bilen tazanin gore§i dowam edyar. Soyiin yiiregine diiwen asylly maksadyny berj ay* etmek iigin hig hili kyncylykdan gaytmayar. Bu agras ya§ulynyn kelc-kiilgi halamayan adamdygyny Gerege, Aybolege bolan gatna§ygynda duyup galyarsyn.

375 Kanalda islan dowriinde Soyniin hasiyetinde bolup gecyan iiytge§meler onun Gerege, Aybolege, Muhammede gatnasygynda suratlandyrylyar. Su wagta cenli oz perzendini ele almagy namys bilen Soytin Geregin dynjyny bermek iigin, yasajyk babegini hiiwdiilap otyr. Muhammede “halanyny alar-da” diymegi onun ayal-gyzlara bolan feodal garaysynvn sony yaly bolup goriinyar. Emma birdenem Woronin bilen tans edendigi iigin, Aybolegi onun bilen tirke§dirmejek bolyar. Ine, §u yerdenem Soyniin obrazynyn gylsyrymlylygy oziini gorkezyar. Soyniin gylyk-hasiyetine, edim-gylymyna layyk gelip duran 6zbolu§ly dili hem bar. 01, kopleng “§ondan iigribem” sozleri ulanyar. Bir zada hayran galanda bolsa “Ussana berekella” sozleri gaytalayar. “Menin gyramadym yok, §ondan iigribem, orsga-da dii§unemok, Hudaya §iikiir, ine inilem gyramatny. Muhammedem, Baba- -da - ikisem ispisalis. Onsonam Baba-partiya”. Powestdaki ikinji bir ozbolusly gahrymanlaryn birem Nepes Saryyewig Kaka- lyyew. Yazyjynyn sui'atlandyrysyna gora, Kakalyyew garynlak, biirgiidinki yaly yiti gozli, dayaw adam. 01 ak yiirekli hakyky kommunist, kopgiiligin bahbidini §ahsy bahbidinden elmydam onde goyyar. Eden i§inde gigit yaly kemgilik goyanok. Adamalara oz bilenje zadyny owredyar, ynsanyn giiyjiine ynanyar. Tiirmeden bo§ap gelen Witya Orlowskini oz yolbasgylyk edyan zemsnaryadyna i§e alyp, terbiyelap yetisdii'yar. Emma onun ynanjyndan sahsy bahbidi iigin peydalanyp yorenem bar. Puluii yesiri, garny doysa-da gozi doymaz Jawat Merwanow Kakalyyewigi goggara golasdyi'yar. Yum§ak topragy gaty, 4-nji kategoriyaly toprak gykardy hasabynda yazdyryp, dowletin kop puluny bikar harglayar. Bu konflikt goziilmanka, okyjy “Kakalyyew, dogrudanam, seyle galplyk etdimika?” diyip gen galyar. Onun jayyn iginde ikiyana gezmelap, oziini horlaysyna yiiregi awayar. Hakykatyn usti agylanda bolsa, payhasly kommunistin giinakar daldigini bilip, gaty begenyar. Doganlar Aybolek, Baba, Muhammet powestde basdan-ayak hereket edyar. Yazyjy Aybolegin obrazynyn iisti bilen kone urp-adatyn tasirinden gykan, oz ykbalynyn eyesi, algak, ynanjaii, zahmetsoyer tiirkmen gyzlarynyn kesbini bermek islapdir, beribem bilipdir. Aybolek zahmet gekmegi horluk dal-de, adamyn zerur islegi, esret hasaplayar. I§siz otursa, yuregi gysyp, janyna jay tapanok. Durmusda nahilidir bir yz goyup gitmekgi bolyar. Onun ugurtapyjylygy hayran galarlyk dere jede. Abadan ejani yryp, gyzy Giilalegi kruzoga gatnar yaly edyar. Soyniin ayaly Geregi yerlikli tankytlap, medeniyetli bolmaga iteryar. Balgik, ak yiirekli gyzyn soygiide agyr yagdaya ugramagy, yagny suwjuk Myradowyn aldawyna dii§megi gaty gynandyryar. Ilkinji soyginin yalnyslygy gyzy inna sapaymaly edyar. Hernigik- -de bolsa, Aybolek janyna kast etmek yaly namartlyga yiiz urmayar. 01 mertlige salyar. Powestin bir gahrymany hem Myradow. Respublikan gazetlerin birinde isleyan bu adamyn gabarasyna gora agramy yok. Yazyjy onun gyl§yrymly obraza diisiinmeyan sowatsyz adamdygyny Hydyr bilen bolan giirriinde gaty ynandyryjy suratlandyryar. Onun dine owadan sozbasylar tapyp, hig zat yazmayandygyny, ya- 376 J

zan zadynyn hem informasiyadan uly daldigini biz onun hereketlerinin iisti bilen ag-agan duyyarys. Onun diinyasindaki bar maksady Aybolegin ba§yny aylamak. Ozal oylenendigini, ayaly bilen ayrylyândygyny gizlap, oziinden kigi, ytireginde onat arzuwlar besleyan gyzyn durmu§ynda bula§yklyk doredyar. Ine, onun Ga ragum deryasynda bolyan doredijilik komandirowkalarynyn netijesi. Sowet halklarynyn dostlugyny wasp edyan bu gaklanja powestde gury beyan etmeden gaga durlup, liriki, filosofiki oylanmalara kop yykgyn edilyar. Kakalyyewin “men galplyk edipdirinmi?” diyip, oziini her yana uryan sahnasy, onun gyzy Ayna bilen du§u§ygy, Aybolegin goyberen yalnysyna oktinip, kayutasynda aglayan epi- zody tolgundyryjy sahnalar bolup goz ontinde janlanyar. Gumlularyn psihologiyasyna arala^yp, olaryn htiy-hasiyetlerinde, durmu§- larynda bolup gecyan iiytgesiklikleri basarjanlyk bilen okyjylara yetirmekde B. Hudaynazarowyn ussatlyk gorkezyandigi onun “Gumlular” romanynda-da onat gortinyar. Eger awtor “Gores meydany” powestinde Garagum adamlarynyn baky tesnelikden dynmak ugrunda alyp baran gore§lerini, yanar cole mele suwun gelmegi bilen, gumlularyn ya§ay§ynda ytize gykan iiytgesiklikleri teswirlan bol sa, “Gumlular” romanynda olaryn uru§ yllarynda basdan gegiren kyngylyklaryny, mu§akgatlaryny birin-birin beyan edyar. Yazyjynyn yzygiderlilik bilen §ol bir tema ytiz tutup durmagy, oziinin gowy tanayan adamlarynyn durmuslary bara da soz agmagy birnage gunnur hem-de ozbolu^ly obrazlar doretmegine getirdi. Eysem “Gyzgyn sahra” poemasyndaky Welinin, “Dowriin depesindaki adamdaky” Baînin, “Gore:? meydany” powestindaki Soyniin, Aybolegin okyjylaryn in soyguli gahrymanlaryna owrtilendigi hemmamize malimdir. Biz biri-birine menzemeyan, ozbolusly gahrymanlara yazyjynyn “Gumlular” romanynda-da du§ gelyaris. Uru§ yyllarynda gumlularyn basdan gegiren gaygy-hasratlaryny, satlyklaryny, oy-hyyallaryny oztinde jemlap bilen bu romanyn ilkinji onat tarapy yazyjynyn heniz edebiyatymyzda gozgalmadyk meseleden soz agandygyndan ybaratdyr. Gumlularyn yasaysyny goziin bilen gormesen, diirli taraplaryny yiti nazaryn bilen synlamasan, pahimli yaûlularyn, ak sag enelerin sohbetlerinden gulagyn gan- masa, gtirriini edilyan romandaky dek ozboiuslylygy asla gazanyp bolmazdy. B. Hudaynazarow gumda yazlaga gidili§ini, gelin getirili§ini, bede yatyryly§yny, gurt serlifini we ba§ga-da hut gumlularyn durmu^yna mahsus birnage hadysalary jikme- jiklik bilen yazanda, beyan edilyan walcalar goz ontinde birkemsiz janlanyar. §eyle-de, romanda dana, 6zbolu§ly sypatlary bilen gowniini awlayan engeme gahrymanlar bar. Olaryn in esasylary hokmiinde Ankar agany, Nunna palwany, Sanjar syyasyny, Yollyny, Gytjany we ba§galary gorkezmek bolar. Bu adamlaryn durmusa garayyslarynyii dtirli-dtirli bolsy yaly, ozlerini alyp baryslary-da birmenzes dal. Ankar aga agraslygy, pahimliligi bilen, bir tarapdan, “Gore§ meydany” powes tindaki Soyni yatlatsa, beyleki tarapdan, ol Soyne garanynda tazegil, ur§un turanyny esiden badyna ogullaryny watan .ugrundaky aldym-berdimli sowese ugratmak bilen bolyar. Olaryn yzynda gozlerini sykyp galan ayal-gyzlara, yasajyk gaga-gu- 377 galara pahimli maslahatlary bilen teselli berip duryar. Haysy bir mesele barada pikir alsylsa, ona akylly-ba§ly gemele§yar, elmydama hakykatyn tarapynda. Ozem ya§ynyn bir gene barandygyna garamazdan, gerek yerinde kolhoza komek beryar. Sanjar syyasynyn yalny§an yerinde dal diymage-de cekinenok. Nunna palwanyn obrazynda-da §eyle 6zbolu§lylyklaryn engemesini synlasa bolyar. Olam edil Ankar aga yaly, Watanyn namysy ugrunda sowese turan yigitleri eziz goryar. Uly ile oziini aldyran palwan oglunyn wepat boldy habary gelende, dumuklylyk, mertlik gorkezip, goze ya§ aylamayar, gayta dogan-garynda§laryna bu ayralygyn diiyp manysyny duîindirmage galy§yar. Nunna palwany okyjynyn yadynda galdyryan yene-de bir zat-ol hem galplyga yiiz urup, yurduny goramakdan boyun gagyran, gum igine sinip giden namartlary itden beter yigrenmegidir. Romanyn bas gahrymanlarynyn biri bolan Yollynyn obrazynyn usttinde bol sa yorite durup gegesin gelyar. Eserin Yolly bilen baglany§ykly kartinalary, onun giirriin beryan wakalary romana liriklik ahenini beryar. Biz yas ba§yna uzak aralykdan gazet-zurnallary, fronta giden yigitlerin hatlaryny akidip-getirip duran yetginjegin giirriinlerini dinlanimizde, basdan gegiryan hadysalaryny synlanymyz- da, onun igki dtinyasine belet bolup galyarys. 01 her gezek obada§ yigitlerinin oldi habaryny getirende, sazanaklap dur, nahak oliime wepat bolanyn garynda§laryndan kem gynananok. Sanjar syyasynyn kesbinde kopgiilige yolbasgylyk etmegi onaryan, pahim-payhasly adamynyii sypaty goriinyar. 01 elmydama hakykatyn tarapynda, kopgiilige zorluk bilen dal-de, dti§tinjelilik, ynandyrmak arkaly tasir edyar. Onun bu ukyby gumlularyn Amyderya boyuna gogiirili§ kartinalarynda has-da gowy goriinyar. Yazyjy wakalary nage gin mas§tabda, planda beyan etse-de, romanyn syuzet liniyalarynda artykmaglyga yol bermeyar. 01 bir wakanyn beyleki bir waka bilen utgasygyny diysen gowy tapyar. Romanyn ahmiyetini, gymmatyny artdyryan yene-de bir zat - ol-da yazyjy ba§ gahrymanlarynyn dil ayratynlyklaryny, sozleyis ayratynlyklaryny gowy yiize gykaryp bilyar. Nunna palwanyn, Ankar aganyn, San jar syyasynyn biri-birine menzemeyan gepleyi§leri, soz uruslary yadynda galyar. Eger B. Hudaynazarow “G6re§ meydany” powestini yazmak bilen, kyssa zanrynda galamyny tiirgen i§ledip bilyandigini subut eden bolsa, “Gumlular” romanynyn yiize gykmagy bilen yazyjylyk zehininiii giiygliidigi ayan boldy. Munun seyledigini romanyn Magtymguly adyndaky Dowlet bayragyna mysanyp bolmagy hem subut edyar (1971). B. Hudaynazarowyn sonky yyllarda doreden kyssa eser leri hem okyjylaryn gowntinden turdy. Onun “Akar suwun aydymy” (1978) atly romany tiirkmen okyjylarynyn soyiip okayan eserlerinin birine owrtildi. Yazyjy bu romanda 50-nji yyllaryn ba§larynda bolup gegyan wakalardan soz agyar. Romanda iki adamyn adyndan giirriin alnyp barylyar. Olaryn biri geologiya ekspedisiyasynyn siiriijisi Mergen bolsa, beylekisi kommunist Yalkan Penayew. Yazyjy §u iki dogrugyl adamlaryn gozunin oniinde bolup gegyan wakalar arkaly bizin dowilrdeslerimizin 378 ajayyp hasiyetlerini acyp gorkezyar, durmu§dan yza galan kabir adamlaryn egoistik hasiyetlerini pas edyar. Romanyn iisti bilen tiirkmen kyssasyna Mergenin, Yalkan aganyn, Alamanowyn aydyn hem ozbolusly obrazlary gelip gosuldy. §eyle ozbolusly obrazlara biz sahyryn sonky yyllarda doreden kopsanly powestlerinde-de gabat gelyaris. 01 powestler-de “Yzfynyn gozleri” (1980) ady bilen ozbasyna kitap bolup 9ykdy. 01 kitaba giren “Yz^ynyn gozleri”, “Ha§ar”, “Argy§”, “Gon§ular”, “Aman§a Allayarowyn “Yek§enbe gijesi” yaly powestlerde yazyjy dowriimizin mohiim meselelerini gozgayar. Yazyjynyn “Yz^ynyn gozleri” powestinde waka zumalist Anna Atajanowyn adyndan giirriin berilyar. Yiti gapma-gar- §ylyklaryn esasynda ondebaryjy maldanjylyk hojalygynyn direktory Kosayewin yiiziinin galp perdesi sypyrylyar.Powestde bima?e ozbolusly obrazlar bar. Annanyn, Garatay aganyn, Oramedin we beyleki kabir personazlaryii obrazlary muna mysal bolup biler. Yazyjynyn ” Ha§ar” powesti hem tiirkmen kyssasynda oz gorniikli ornuny eyeledi. Bu eserde Beyik \Vatan9ylyk ur§y yyllarynda Amyderyanyn boyunda ayal-gyzlaryn gazy i§inde, taze yer a9makda gorkezyan gahryman9ylyklary wasp edilyardi. Tulpar, Maman, Akstiliik, Tayhar yaly gayduwsyz ya^laryn, edermen gahrymanlaryn gylyk-hasiyetleri arkaly yaslaryn urus yyllarynda tylda gorkezen gahryman9ylyklary ussatlyk bilen a9ylyp gorkezilyar, Yazyjynyn “Argys” powes tinde yene-de tyl wakalary bilen tany^yarys. Yazyjy agyr uru§ dowriinde 9agala- ry, oba adamlaryny a9lykdan oldiirmezlik ii9in Tejene tarap agry§a gidyan Ar9a palwanyn, Ineriii agyr pursatda yanbermez doganlyk-dostlugyny a9yp gorkezyardi. Yazyjynyn “Gotisular” atly powestinde-de biz bima9e ozbolusly obrazlara gabat gelyaris. Umuman, sonky dowiirde kamillik ussatlygy artyp, ol tiirkmen prozasynyn gorniikli wekillerini-n birine owriildi. B. Hudaynazarow dramaturgiya zanrynda-da giiyjiini synap goriip, iisttinlikli 9yky§ edyar. Onun “Synag yoly” (1974), “Baharyii demi” (1975), “Gayduwsyzlar” (1976), “Ha§ar hakynda ballada’ (1978) atly dramalary yurdumyzyn teatrlarynda iistiinlik bilen oynaldy. B. Hudaynazarow terjime i§i bilen hem mesgullandy. 01 A. Twardowskinin, R. Gamzatowyn we beyleki gorniikli §ahyrlaryn bima9e eserlerini turkmen diline ter jime etdi. §eyle-de, yazyjynyn oz eserleri hem Moskwa ne§iryatlarynda rus dilinde we beyleki doganlyk halklaryn dilinde 9ap bolup 9ykdy. Yazyjy 2001-nji yylda uzaga 9eken agyr keselden aradan 9ykdy.

Gurbannazar Ezizow (1940- 1975) Ozbolusly §ahyr Gurbannazar Ezizow gysga mohletin i9inde hyjuwly, tebigy ya§lyk jo§guny bilen turkmen edebiyatynyn sygryyetini bayla§dyrdy. 379 Gurbannazar Ezizow 1940-njy yylda Ahal welayatynyn Gokdepe etrabynyn Sowiitli obasynda zergarler masgalasynda diinya inyar. Asgabat saherindaki 29- -njy orta mekdebi iistiinlikli tamamlandan son, an-bilime, yokary dii§tinjelilige bolan howes yetginjegi Turkmen dowlet uniwersitetinin bosagasyndan eltyar. 01 1959-1964-nji yyllar aralygynda ady agzalan yokary okuw jayynyn filologiya fakultetinde okap bilimini artdyryar. Okuwyny tamamlandan son, “Mydam tayyar” gazetinde edebi isgarlik wezipesini yerine yetirip ugrayar. 01 bu yerde bir yyl i§lap-i§lemanka, harby gulluga gagyrylyp, go§un gullugynyn hatarynda bir yyllap (1964-1965) harby talim alyar. Go§un gullugyny tamamlap gelenden son, Gurban nazar yene-de metbugatda i§lap ba^layar. ’’Edebiyat we sungat” gazetinde edebi isgarin wezipesini yoredyar. §ol yyllar sahyryn doredijiliginin hakyky osiis yoluna dii§en yyllary boldy. 01 bu yyllarda (1970-1972) ymykly doredijilik i$ine gegyar. Durmusy cunnur owrenmek maksady bilen dogduk obasyna. Gawers sebitlerine ya§amaga, i§lemage gidyar. (“Men obada. Senem galdyn §aherde”, “§ahyra hat”). Obadan gaydyp gelenden son, omriiniii ahyrky yyllarynda (1972-1975) TSSR Ya zyjylar soyuzynda edebi maslahatgy bolup i§leyar. Gurbannazar Ezizow 1975-nji yylyn 30-njy sentyabrynda aradan gykyar. TSSR-in halk yazyjysy K. Gurbannepesow G. Ezizow barada §eyle yazyar: “Edebiyat iline her kim bir hili gelyar. Biri tizlik bilen, birleri hayallyk bilen, Gurbannazaryn gelsi yyldyrym yaly boldy: bir gezek gowy lowurdap gykdy-da, goziimizden yitdi”1. Hakykatdan-da, altmysynjy yyllaryn ba^larynda A. Agabayew, H. Kulyyew, K. Ylyasow yaly galamda§lary, den-du§lary bilen poeziyamyza gelip giren G. Ezi- zowyn go§gulary tizlikde okyjylar kopgiiliginin goztine ilipdi. 01 stili btidiir-siidtir- rak, prozalag gosgulary bilen az salymyii iginde altmysynjy yyllaryn tiirkmen poeziyasynda sahyrana hadysa owriilipdi. 01 gunnur pikirli, bay sahyrana oylanmalary bilen deii-dus galamda§laryndan ep-esli one saylandy, olary oz yzyna du§iirip ugra dy. K. Gurbannepesow onde ady agzalan makalasynda bu pikiri seyle jaydar nygtayar: “Ykbal Gurbannazar Ezizowy altmysynjy yyllaryn yas sahyrlarynyn basynda goyupdy”. A. Agabayew halypasynyn bu pikirini egindes sahyry G. Ezizowyn peydasyna has-da osdurdi: “Su dowiirde edebiyatymyzda sygyr sungaty bilen is galysyan taze bir ozbolusly ossiirimin orta gykyp, kopleri oz doredijiliklerine im- rikdirmegi, poeziyamyza bir juwan dowrebap owiisgin getirmekligi ozalbasda G. Ezizowyn ady bilen baglydy. Dogrusy, “Baglydy” diyip, bu hakda gegen zamanda aytmaklygam nadogry. Sebabi Gurbannazara menzejek bolup yazyan baslangyg Sahyrlar §indi-sindem az dal”. G. Ezizow sol wagtky gosgularynyn gorelde alarlyk tarapyny olaryn ytirekdesligi, duygy masstablylygy, diirli ahwaldaky sahyrana oylanmalara baydygy bilen baglanysdyrmak dogry bolar. Balerina sahna gykyp, galdyrap, Olyan guw omriini ayaklanynda.

380 §ol dowiirde dil meselesinde, setirlerin biidtir-siidiirligi barada soz agylsa, ilki bilen G. Ezizowyn ady tutulardy. §ahyr A. Atajanowyn ya§lar poeziyasy barada yazan, merhum tankytgy H. Tanryberdiyewin poeziyasynyn ceperciligini seljeryan makalalarynda G. Ezizowyn go^gularynyn taga§yksyz dili, gamgyn aheni dogrusyn da soz agyldy. Bu yagdayy G. Ezizowyn go§gularynda one siirmekgi bolyan gunnur pikirlerini bermage §ol dowriin tiirkmen edebi dilinin soz diiziimlerinin ejiz gelendigi bilen du§iindirmeklige synany§anlar hem boldy. Emma G. Ezizowyn ba§ky go§gularynyn dilinin garyplygynda, prozalaglygynda beyik Magtymgulynyn diirdane pikirlerini aydynlyk bilen berip bilen tiirkmen edebi dilinin hig hili giinasi yokdy. Gep bu yerde G. Ezizowyn ba§ky go^gularynyn dilini gereginge torpiilap, timarlap bilmeyandigindedi. “Soygi” atly sonetler gemenindaki “gegen giin §aher dal, gaydyp gelere” (40 sah.), “soygim gelip mazaryma biidiirar, hem bir adim uzaldar men omriimi” (44 sah.) yaly setirlere owazlylyga, diifniiklilige 6wreni§en tiirkmen okyjysy iigin natany§ zatlardyr. §ahyryn rus, Yewropa soz ussatlaryndan irginsizlik bilen owrenmegi, olaryn tasirine gereginden artyk dii§iinmegi §ol setirler yaly biz iigin adaty dal go§gy bentlerinin doremegine getirdi. §eyle-de, ol setirlerin ya§ §ahyrlara mah sus bolan gakdana§a original boljak bolmaklygyn netijesi bolmagam miimkindir. “Sowet edebiyatynyn” poeziya anlcetine beren jogabyndan §ahyr bu barada sonra §eyle yazypdyr: “Bir wagtlar go§gy yonekey, hemme ki§a dii§niikli bolmaly diyenlerinden biz di§-dyrnak bolup, tersine tutardyk. “Iki gezek ikin dort bolyar” diyseler, “yok, ba§ bolyar” diyip, enek bermezdik. §ahyryn §ular yaly oziinde ozal bar bolan §ahyrlardaky ustiinlikler bilen kanagatlanman, gozlege yiiz urmasy, original bolmaga dyzamagy ony §ahyrlyga yetiripdir. Taga§yksyzlyk, adaty bolmadyk formada aydylan pikirler, govvsaksy kapyyalar, prozalaglyk hem-de sahyryn ilkinji go§gularyndaky ajayyp tapyndylar §ol gozlegler, gozgalan tapmalar bilen baglany§yklydyr”. Hut §u hili, kan bir e§idilip yoriilmedik, owreni§ilmedik, beynide §indi galyp bolmadyk pikir yoretmeler §ahyryn go^gularynyn oz tazegillik 6wii§gini bilen, §apba hakydanda galmaga sebap bolyardy hem-de awtoryn duygudyr pikirinin has dykyz yiize gykmagyna yardam edyardi. §eylelikde, G. Ezizowyn yazmaga ba§lanyndan bari kan wagt gegmanka, ilkinji “Ynam” atly kitabynyn gykmazyndan has on §ahyr hokmiinde ykrar edildi. Az wagtyn iginde, ilkinji kitabyna genii ykrar edilmeklik tiirkmen §ygryyetinde gaty seyrek gabat gelyan hadysadyr. Poeziyamyza bahar yaly talantly gelen G. Ezizowyn go§gulary edebiyatymyza dury ge§me suwy dek taze akym bolup go§uldy. Tiirkmen §ygryyetinin yayran daragtynyn taze bir kuwwatly goluna owriildi. 01 §ygryyet baharynyn mylayym yag§yndan son gykyp, alemi bezan alemgo^ar yaly kop renklidir. Al-ya§yl owsiip durdy. Sahyr durmu§un diirli meselelerine oziinin garaysyny orta atyardy. §ol garay§ynda, ig dokmede, zeyrenmede, begenmede, yigrenmede, soymede yiirekde§lik, syryny ynanmaklyk, guwanmaklyk bardy. §onun iigin Gurbannazaryn 381 soz agan temasynyn hemmesi mohiim tema owriilyardi, orta atyan pikirleri okyjylary gyzyklandyryardy. §ahyryn syyasy ahendaki oylanmalary Watariyna, ene topragyna, ajayyp adamlara bolan soygi bilen gaty§yp gidyar. Watanyn, ene topragyn, ajayyp adamlaryn oniinde bergidardygyny duyyan sahyr minnetdarlyk sozi, uly soygiisinin beyany bilen “bergilerini berip ba^layar”. Senin duzun iydim, nanyny iydim, Galplygam etmedim, Hudaya siikur. Kate goge galdym, ka gokden indim, Emma hig yitmedim, Hudaya §tikiir.

Yitirenmi sen goynunda yitirdim, Tapanymam sen goynundan tapdym men. Sen bolanson diinya akyl yetirdim, Onun ahli peslik, §atlygy bilen1. Sahyr gin diinya dogduk mekanynyn, oz yurdunyn §atlyklary, gaygylary arkaly goz yetiryar, alem-jahana bolan soygiisi ene topragyna bolan y§kyndan baslanyar. Ki9ijik zat arkaly uly soygi, §ahsy yiirege yakynlykdan umumy a§yklyga gefilip gidilyar. Uly diinyani soymegin yoly kigijik mekanyna bolan wepalylyk arkaly amala a^yrylyar. §ahyryn cynyny aytmagy, yiireginde yatan duygulary gyzgyny bilen okyjylara yetirmegi §ygry geper yonekeylige, sadalyga, 6zbolu§lylyga eltyar. Ene yere baglylyk, onun hesretli giini hassa, §at guni mes bolup gezmek, dogduk mekansyz ya§ay§y goz oniine getirmezlik, Watanyny jan-jigerin hasaplamak pikiri §ahyryn “Yene gaydyp geldim dogduk diyara”, “Sowutli”, “Senin adyna”, “Atlar yataklarda horguryp durlar”, “Suratgy oglan”, “Kigijik §aherler”, “II” yaly go§gularynyn eti - ganyna sinipdir. Sahyr kate dury oylanmalaryn, kalba dolyan duygularyn, ozal yasan gozel yerlerini yatlanynda doreyan siiyji ganigynlylygyii, kate bolsa §ygyrda suratlandyrylyan anyk waka (“Suratgy oglan”) arkaly eziz- diyara soygiisini da§yna gykaryar. §ahyr iigin, liriki gahryman iigin Watandan mukaddes, keramatly zat yok. 01 kop uly zadyn iginden gowyny saylamagy ba§arysy yaly, uly hadysanyn, predmetin iginden erbedini hem saygarmagy, saylamagy ba§aryar. Onun go§gularynda hayyrdvr §eri olgeyan mizan tereziriin hayyr tarapy yerden galanok, agyr gelyar. Diymek, gowulygyn, yag§ylygyn oriisi gin, erbetlik elin ayasy yaly yerde gysylyp giin goryar. §ahyr iigin erbet yurt yok-da, ozlesdirilmedik, sana sa- lynmadyk yer bar, erbet il—halk yok-da, yaramaz adamlar bar: II diyenin -isgi, dayhan, sahyrdyr, Ilin elmydama onatdyr pali. Yone adam diyen yalnysyar kate, Olar peri§de dal yalny§maz yaly.

382 Olar yalnysyarlar, boyun alyarlar, Emma yiirekleri onat pallidir. Giden ildir—i^gi, dayhan, §ahyrlar, II diyenin bolsa yalny§yan daldir. §ahyr ynsanyn Yer yiiztindaki in gymmat zatdygyna dti§tinyar, erbedi gowulandyrmaga, yagsyny has kopeltmage galysyar. §ahyr ene toprakdyr ynsanyn arasyndaky arabaglanysygy, yssy mahiri suratlandyranda, hadysanyn iki tarapyny hem yatdan gykarmayar. Dine adam gudratly topraga a§yk dal-de, adamzat neslinin mesgeni, sallancagy bolan ene Yer hem ynsana a§yk, gowsiini gule owiiryan edermen gergekler bilen bagry badasylgy. Topraksyz adama yasayys yok, ynsansyz toprak ganap yatan yabany yere owriiljek. §u ganybir arabaglany§ygyn manysyna gunnur g6z yetiren sahyr biri-birinin icinden gegirip, ynsany ene yerin yskynda eredip, topragy adama intizar edip, iki asygyn te§neligini setirlere gegiryar: Ag gujagyn, sahram, Goynuii gaglydyr. Menin ahli baham Sana baglydyr. Sahram, synmaz orkiim Syryn ag mana. Yer ber, menem koktim Urayyn sana. §ahyr toprak hakyndaky go^gularynda ene yeri bar zada dii§unyan edip gorkezmek, ”dil bitirmek”, yagny ony ynsanla§dyrmak bilen, onun dtinyanin bezegi bolan adamlar bilen ruhubirligini nygtamakgy bolyar. Yokarky “Sahram” gosgusynda ynsan yere koktini gun urup, tebigat hadysalary bilen gore§inde ony uly direg, ayagynyn astyndaky berk dayang edinmekgi bolyar. Sahyr dura-bara toprak, tebigat bilen liriki gahrymanyn gatna§ygyny gunlasdyryp, ony ene yere adagly edip goyyar. Onun duygulary anykla§yp, umu- mylykdan anyklyga gegip gidyar. 01 oziinin keypinin, hal-ahwalatynyn derejesini, ruhy pakligini, mertebesinin belentligini “yiizi dur§una der” sahranyn, howalasy belent daglaryn keypi, howasy bilen baglayar. §eydip, tebigatdyr ynsanyn arasyndaky ozara dilsunismek, sazla§yk yiize gykyardy: Men-men diyip, daga koniil bagladym Seni goriip, kigiligime agladym. Boyumy boyuna denan halatym, Toba edip ontinde gokerin, daglar...

383 Syn et ummanlaryn gozel gorkune, Beyik binalaryn synmaz orkiine, Yamanlygmy goy oziimin erkime, Yagsylygymy welin aparyn, daglar. Klassyky ahende yazylan bu go§gy G. Ezizowyn gtirrtiiisiz ussatlyga yeti- sendi ginden habar beryar.Ol bize tany§ aheiiin icinde taze mazmuny, taze dowre bay pikirleri bermegi basaryar. Bu §ahyryn klassyky poeziya tagzym etdigidi hem- -de sada go§gy formasyna diiypli dolanyp geldigidi. §ahyryn ynsan bilen tebigatyn ozara dii§iini§i, biri-birine ysny§y§y barada soz aganda, bir go§gular toparynda ene yerin gowsiini giilzara owiiryan Adama bildiryan minnetdarlygy beyan edilse, beyleki §ygyrlar toplumynda ynsanyn mahriban topragyna, dogduk mekanyna, Watanyna bildiryan soygtisi suratlandyrylyar. Uciinji bir topar sygyriarynda bolsa biri-birine tiiys yiirekden asyk bu iki gudratyn sozsiiz “sozle§isleri” , dii§iini§leri teswirlenyar. Bu bolsa §ahyryn poeziyasyndaky nepis peyzaz go§gularyny diizyar. G. Ezizowyn “Serpay” atly saylanan gosgular yygyndysyny diiztijilerin sol peyzaz §ygyrlaryny “Sazlasyk” atlandyryp, 6zba§yna boliim edip bermegi diysen jtipiine dti§tipdir.Dogrudanam, ol §ahyrana akgynly go^gularda §ahyr “giiyz bile yum§ak gussa gekyar, sozsiiz sozle§ip”, “adam hem tebigatyn arasynda giinlap durar sazla§yk” yiize gykyar. Tasin diinya olemen a§yk §ahyr, liriki gahryman “otlar bilen yarasyny bejeryar’'. “Otdan hem toprakdan doran yellere yiiziini sypadyp, manlay yygyrdyny yazdyryar” (“Ajap syyahatda boldum diydi ol”). §ahyr ilkinji gara bakanda, ol “gyz adimi bilen yere dii§yan yaly”, “asman yyldyzyny dokyan” yaly goriinyar. “Ilkinji gary” tamizligin, pakligin nusgasy hokmiinde ulanyar. Ony adamlaryn kalbyny tamizleyji tebigy gudrat hokmunde suratlandyryar, §ol suratlandyrmanyn iisti bilen gozelliklerin ba§ky owadanlygynyn ustiini agyar. Say-sebap bilen ilkinji soyginin, bagtyn, ho§ soziin basky, asyl pakizeligi ynsanyn kalbynda tazeligini, yitiligini yitiren bolsa, yum§ak,.ak pamyk dek gary synlan adam §ol hadysalaryn gozelligini tazeden agyp, yanadandan soyiip baslayar; Diinyade hemme zat ilkinji boldy Garam, Bagtam, gaygy-hesret, bo§ soz-de,

Oiiler miinlap ki§i gorenem bolsa, Duyayanam bolsa miiiilerge yurek. Olary hut yany doran mysaly, Goriip bilmek gerek ilkinji gezek. §ahyr “Gar” atly beyleki bir go§gusynda-da gary tamizligin nusgasy hok miinde suratlandyryar. Eger gar hakdaky basky gosgusynda sahyr gary adam- la§dyryp,ynsan dunnusyna garyp-gatyp, paklik duygusyny iindan bolsa, ikinji 384 go§gusynda tebigat hadysalarynyn icinclen 9ykman bu duygyny durmu§a gefiryar. Gary gowulygyn,pakligin nusgasy,gara gargany bolsa erbetligin nusgasy hokmiinde orta cykaryp,bu iki hadysanyn gomii§i garly gy§ gtintinin peyzazy arkaly beryar. Dunyanin binyadyny saklap gelyan yag§ylygyn iisttin cyky^yny az sozliilik bilen suratlandyryar. §eylelikde, bu gomu§ ynsanyn gowniini a9yjy hem-de taze §ahyrana pikir iindeyji feperfilik ugry bolup hyzmat edyar (“Giin-de gara gargayar, Gar- galar “Gak, gak”, A gar bolsa Ak! Ak!Ak!”). Biz awtoryn “Orak”atly go§gusynda- -da peyzazyn adama pak bolmaga komek beriji tebigatyn, Ay yaly ajap boleginin ynsanyn dosty, hemdemi hokmiinde 9yky§ edisinin §ayadyna owriilyaris. Gokdaki “egri orak mysaly Ay”, ”dii§medim bo§lukdan ah §ol yere men,orardym,bugdayy ta dandana 9en”diyip arzuw edyar. §ahyr ynsandyr tebigatyn ozara dti§uni§mesini, gozel gomuîni one siiriilyan duygynyn peydasyna i§letmegini dowam etdiryar. “Deniz ba§da gok daldi-de,mawudy”, “Sonet” yaly gosgularynda §ahyr dowriin “diline” dti§iinmage jan êkyar. Giiwlap, 9yrpynyp yatan deiizi synlap dursuna gahryman deniz ah êkyandir diyip caklayar”, “Deniz dal-de”, bu timmiilmez jandaryii kopurjikden yalyny sypalanda”, tebigatyn yarasyna adam eli melhem bolanda tolku- nyp yatan ansyz suwlaram rahatlyk tapyberyar. Ikinji go§guda §ahyr Aydyr Deiizi a§yk edip, Ayyn ytiztini tutyan gara buludy ara bozujy hokmiinde, ony kowalap, a^yklary “du§u§dyryan” §emaly yag§ylygyn tarapdary hokmiinde suratlandyryar. “Gar” go§gusyndaky dek garalyk bu yerde-de biala9 yza 9ekilyar, soygi yenij i bo lup 9ykyar. §ahyr “Yazlarym” atly klassyky §ygryyetimizin ahenine, stiline eyerip yazan §ygrynda (goni oz âhyrgylyk 6zbolu§lylygynda galan), “Iki aga9” atly halk doredijilik eserlerinin aheninde doreden go§gularynda-da, “Guslar bilen sohbet a9dym” atly §ygyrynda tebigat, gtiller, bag, asman §ekili, “Direli§in, galkyny§yn” ny§any yaz adamyii depesini durlayan konltinin tamizligini artdyryan, yag§ylyga 9agyryan mukaddeslik hokmunde fykys edyar. “Guy, 9abga” atly go§gusynda yene-de gokden yere inyan yagmyryn gurriinine ba^layar. Yone yag§yn liriki gahrymana tasir edi§i garyii tasir yetir§inden iiytgeîk. Gar yaganda “jaylar, pyyadalar, awtobuslar satlanyp, ge9en geljek jem bolup, gowiinler ynjalyar” . Yagy§ yaganda liriki gahryman “gama batyar”, yagy§dan “ge9en giinlen yatlamasyny gozgamaz- lygyny”, “9agalygyn giinlerini yada salmazlygy” bayys edyar. Yone §ahyr yagy§ sybyrdysynyn yiireklerde gamgyn duygy oyary§yny nygtamak bilen, onun ruhlary tamizleyjilik hasiyetini hem unudanok. §eydip, yene-de yagys go§guda oz tebigy funksiyasyna giryar. §ahyryn “Goz ayla dort yana...” atly go§gusynda tebigat gozelliklerinin koptisi ynsanyn da§yna uyûrilyar. Gozel Yerin iistiindaki tasinlikler diinyasini synlap meymirap duran liriki gahrymanyn tebigat bilen sessiz sozle§igini, bu iki predmetiii i9ki diinyaleriniii, duygularynyn sazla§ygyny awtor 9eper, gysby, sada setirlerde beryar: Goz ayla dort yana, giil depe-duzuii, Seretsen asmana, gorunyar ytizun.

25* 385 01 bir ozba^yna elyetmez umraan, Goge da§ oklasan, dowiiljek asman. §apak dey doglupdyr elwan giilalek, Ba§yny egip dur, “yol” diyyan yalak. Bu akylyny hayran ediji peyzaz kartinalarynyn arasyndaky adam giil ysyndan beyhu§ bolup, lellimlik edenok-da, oziini synlap duran zatlarynyn, tebigatyn hakimi, eyesi hokmiinde duyyar. “Gawersin diiziinde bahar soh bolup” atly §ygryn peyzaz gerimi has-da gin. Bu go§guda §ahyr adamyn tebigata a§yklygyny in yokary dereja yetiryar, ynsan gozelliklerini soymek, olardan lezzet almak bilen faklenman, has dogrusy, §ol meymiremeler bilen ruhy taydan kanagatlanman, tebigatyn ifine sinip gidip, ruhy ynjalyk tapmakfy bolyar: Gawersin diiziinde bahar §oh bolup, Cygly otlar billerine yetende. Yuwa, jiimjumeler dadyp ge? diyip, Senin ayagyna badak atanda.

Giiller suwy okarasyn gujenlap, Galdyrap, buldurap bakanda size. Suwuny ifmersin, emaylyk bile, Ony nurlar edip sepersin goze. §ahyr tutu§ diinya gozelligini tiiys yiirekden soyse-de, ona olemen a§yk bolsa- -da, §ol ajayyplyklaryn i9inden hem ozi Lie in in gozelini, yiiregine yakynyny-tiirkmen sahrasynyn ajayyp kesbini saylap alyar we onun ayrylmaz bir bolegine owriilmegi arzuw edyar. Seydip, onun poeziyasynda sahra obrazy, has takygy, Jeyhun suwuna yiiziini yuwan tiirkmen sahrasynyn obrazy yiize 9ykyp gidip otyr. Elbetde, §ahyryn tebigatyn bir bolegine .owriilmekci bolmagy bilen, onun tebigat, peyzaz, adamynyn baky gozellige bolan garaysv. soygtisi hakyndaky gosgularynyn sony gelmeyar. 01 tebigatdyr adamyn ysny^ygy baradaky sahyrana sohbedini taze-taze ugurlarda dowam etdiryar. Sahyr oziinin liriki gahrymanynyn gozel tebigata bolan nepis duygularyny ikinji bir gozellik, ajayyplyk, yagny y§ky duygular bilen sazlasdyryp beryar. Ene yer, ajayyp peyzazlar, tebigat bilen bagry bada§an liriki gahrymana soygi gozelliginin usttini acmaga yardam edyar. Kate bolsa yas juwanyn kalbyny yakyp-yandyryp baryan soyginin giiy9-gudraty, tamizligi tebigatyn gozelligine bolan mahrin artmagyna getiryar. §ahyryn “Baharda giil yagdy” atly go§gusynda liriki gahryman tebigatyn gozelligine §eyle bir 6wreni§ipdir, hatda gom-gok baglaryn ajayyp gorki, golcden §agla§yp, gykuwla§yp baryan durnalaryn hatary onun gowniini goterenok. Nifikmi soygi bagtynyn ustiine howp abananda, soygiilisi ondan yiiziini owrende,

386 ol baglardan, hatar gurap baryan durnalardan haray islap, olaryn gozelligine tazeden goz yetiryar: Yone baglar mana sayasyn saldy, Ynam gordiim ak durnanyn goziinde. Diiyn soygulim menden yiiziin owurdi, Kone zat у ok eken diinyan yuziinde. Sahyryn liriki gahrymany ayralyga, ajylyga Uganda, yag§yn gadyryny has gowy bilip galyar, gozelligin mydama tazelenip, owiisgin atyp durus hasiyetine goz yetiryar. Sahyryn “Nenen onat” go§gusy hem §ol “yamany gorende yagsa §ukur etmek” aheninde yazylypdyr. 01 burk uryan ajayyp dunyanin nepislikleri bilen mukaddes soygi duygusyna garyp lezzet alyar, adaty adam a§yk ykbalyna yuz- de tniiii siikiir edyar. “Minnetdar, minnetdar sana sag-aman, yasap yorenine yerin yiiziinde, hiiwdi bolsa, corek bolsa, glin bolsa, senem ya§ap yorsen yerin yuziinde”. Eger §ahyryn Watan, ene toprak hakyndaky go§gularynyn iginde milli tiirkmen durmu§yna mahsus bolan sahra, gyr at temasy eris-argag bolup ge?se, peyzaz gosgularynyn i^inde dura-bara durna, altyn gtiyz, ayralyk meyilleri, oylary ozuni gorkezip ugrayar (“Giiyzde gussa batdyk durna ge?ende,ynam gordiim ak durnanyn goziinde”, “Bahar giil yagdy” we §. m.) G. Ezizowyn peyzaz, tebigat hakyndaky gosgularynyn icinde altyn giiyz ha kyndaky gosgular 6zba§yna ayratyn saylanyp duryar. Ozem bu §ygyrlar §ahyryn ba§ky “Ynam” (1971) atly ilkinji go§gular yygyndysyndan dal-de, ikinji “Yer- -gogiin arasynda” (1973) atly ilkinji gosgular yygyndysyndan ba§langyjyny alyp gaydyar. Awtoryn §ol kitapda yerle§dirilen “Giiyz”, ’’Giiyz peyzazy”, “Asmanyn manysy...” yaly gosgularyndan gamgyn mukama yugrulan durmus, adam omrunin manysy hakyndaky oylar okyjylara gelip yetip ugrapdy. §u cunnur oylar, gam- -gussalar sahyryn iicunji, gynansak-da, oziinin gorman giden “Guyz” (1978) atly kitabynda has-da gin gerim alypdy. Gurbannazaryii giiyz paslyna soygiisi onuii az- -kem gamgyn, tutuksy §ahyrlyk naturasyna, sahsyyetine gussa doredyan, ayralygy yada salyan cal bulutly giiyz giinlerinin tebigatynyn gabat gelyandigi ticindir.Belki, iki uly halypasynyn biri bolan beyik Pu^kinin” Guyz... menin in soygiili paslym... in gyzygyp i§leyan dowriim” diyen sozleri sahyra tasir yetirendir, giiyz paslyny beyleki pasyllaryn iginden saylap tutup, soymage getirendir. A. Agabayewin “Ser- paya” sozbasysynda yazysy yaly, Gurbannazar “yazyn, guyzun §ahyrydyr”. 01 yazda doglup (1 .III. 1940), giiyziin jo§ uryan wagtynda(30. IX.1975) aramyzdan gidipdi. Giiyz paslynyn sary yapraklary gubrunyn ustune” sary manat dey yazylyp- dy”, “tebigata garylyp” gidipdi. §ahyr tiiys yurekden asyk giiyz paslynda ahyrynyn geljegini duymasa-da (“Baky uka batsam, bir gazaply gy§”, “Topragym”), giiyz oz asygyny bakylyga aparypdy. Yone sahyr guyzun tarypyny geregi^e, ozem beyleki turkmen sahyrlarynyn hif birine menzetman, olarynkydan has tasirli edip yetiripdi.

387 Annaberdi Agabayew (1938)

Omri we doredijiligi. Annaberdi Agabayew 1938-nji yylda A§gabadyn etegindaki Ko§i obasynda eneden dogulyar. 01 A§gabat saherindaki 20-nji orta mekdebi tamamlayar. §ahyr oz cagalygy we ya§lygy barada “Durmu§yn dumalary” poemasynda gurriin beryar. 01 dokuz yasynda bedenterbiye9ilerin butinsoyuz para- dyna gatna§mak iifin, sonra on dokuz yasynda ya§laryn we talyplaryn Butindiinya festiwalyna gatna§mak iicin Moskwa §aherine baryar. Bu yerde tasin, gen sazlasyk bar. Dokuz ya§, on dokuz ya§. Sahyr tolgundyryjy pursatlary basyndan gefiryar. Ge9ip giden ya§lygyny duma, dumanyii u9u§yna menzedyar. Oran fun manyly menzetme... Bu barada sahyr poemada §eyle yazyar:

Qagamyn, 9aga dal - dokuz yasynda, Ki9ijik ulkanin uly wekili! Ni9ik oylar mesgen tutdy ba§ynda, Dokuzynjy dumam, keypler nahili?

Sahyr bu yerde “dokuzynjy dumany” ya§ manysynda alypdyr. Elbetde, bu wakalar sahyryn durmusyna ayratyn tasir edip, 9eper doredijilige bolan howesini artdyryar. Sahyryn edebiyata bolan howesi ony Magtymguly adyndaky Turkmen dowlet uniwersitetinin tiirkmen dili we edebiyaty fakultetine okuwa getiryar. 01 §ol yyllarda doredijilik isine ba§lap, go§gulary, habarlary, makalalary bilen metbugatda yzygiderli 9yky§ edip ugrayar. Onun rus edebiyatyny kop okap, rus dilini onat bilmegi, rus dilinde makalalar yazmagy onun doredij iliginiii has kamille§megine getiryar. §ona gora-de, uniwersiteti tamamlandan ony rus dilinde 9ykyan “Komsomoles Turkmenistana” gazetine i§e 9agyryarlar. A. Agabayew edebi doredijiligi bilen birlikde, Moskwada Butinsoyuz Ya§lar guramasynyn Merkezi Komitetinde, “Literatumaya gazeta” gazetin redaksiyasynda, Tiirkmenistanyn Telewideniye we radiogeple§ikler baradaky dowlet komitetinin baslygynyn orunbasary, Tiirkmenistanyn Yazyjylar birle§iginin ba§lygy, dasary yurtly arkada§larymyz bilen medeni aragatna^ygy amala a§yryan “Watan” jemgyyetinin ba§lygy, “Turkmen diinyasi” (“Turkmen sesi”) gazetinin ba§ redaktory yaly yolba§9y wezipelerde i§leyar. A. Agabayewin ilkinji go§gular yygyndysy “Epgek” ady bilen 1969-njy yylda okyjylara gowu§dy. §ahyr bu gosgular yygyndysy bilen koplerin gowniini awlady. §u yygyndydaky “Zumalist” go^gusynda:

388 “Bir gorsem, asmanda, Bir gorsem, suwda, Bir gorsem, otluda, Bir gorsem, Tu-da Bir gorsem, ma^ynly urpak gagede, Ka boranda, ka epgekde, gagbada, Deniz asyp, derya asyp, kol a§yp, Gundogara, Gunbatara yol asyp, Ayt, nage menzil gegdin, zumalist” diyip, zumalistin il iginde bolyandygyny, halk arasynda bolup, ilin-guntin yagdayy bilen tany§ bolmasan, kamil eserlerin diinya inmejekdigini beyan edyar. Sonra A. Agabayew geper doredijiligin ummanlarynda guwwas bolup yiizdi. Yzly-yzyna “Oswensim owazlary”, “Sorag alamaty”, “Jahanke§de”, “Giinlerin bir guni”, “£alsana, bag§y”, “Saz bilen goz”, “Durmusyn durnalary”, “Mizan”, “Turk men derwezesi” yaly go§gular we poemalar kitaplaryny - “Saylanan eserlerini” okyjylara yetirdi. §ahyr tiirkmen dramaturgiyasyna hem mynasyp go^ant go§dy. Onun drama eserlerinin bimagesi “Hindigu§ hekayatlary” ady bilen ne§ir edildi. Annaberdi Agabayewin tiirkmen edebiyatynyn osmegine go§an ayratyn go§antlary goz oniinde tutulyp, ony hokiimetimiz Turkmen istanyn Ya§lar bayragy, Magtymguly adyndaky Dowlet bayraklary bilen sylaglady. §ahyryn “£alsana, bag§y”, “Saza degse, Mylly agan elleri”, “Alemgo§ar”, “Meninki bolsun”, “Senin y§kynda” aydymlary aydymgylaryn dillerinden dii§man aydym edilip aydylyar. A. Agabayew dosty Gurbannazar Ezizowy hatyralap, §ahyr baradaky yatlamalaryny, ma§gala we doredijilik durmu§ynyn beyanyny oz igine alyan “Ezizowyn emri bilen” diyen kitabyny halka yetirip, oran uly is etdi. §ahyr Tiirkmenistanda geper terjimanin osmegine hem oz mynasyp go§andyny go§dy. Onun zehin eleginde elenip, rus §ahyrlaryndan S. Yeseninin, G. Weselkowyn, M. Isakowskinin, Y. Smelyakowyn, S. Mihalkowyn, Y. Y ewtu§enkonyn, tatar §ahyry M.Jelilin, awar §ahyry R. Gamzatowyn, moldawan G. Wiyeruwyn we beylekilerin go§gulary ttirkmenge giirlap, tiirkmen okyjylarynyn gowniini awladylar. “Jigitler” poemasy. §ahyr bu poemany yazanda, halk doredijiliginin daplerini ginden peydalanyar. Eser Tiirkmenistanyn halk artisti Dowlet Hojabayewin sirk ansamblyna, onda diirli oyunlary yerine yetiryan, galasyn tiirkmen yigitlerinin ajayyp hiinarlerine bagy§lanyar. §ahyr A§gabadyn ke^bini ertekide seyle suratlandyryar. Onda oz mahriban §aherine bolan gyzgyn soygi, gozelligine buysang kalbyna dolyar. Akpamyk erteki-

389 sini yada salyan bu poemada yedi sany edermen yigit, olaryn yekeje uyasy bar. Olar jahanke§delik edip, oz hiinarini gorkezip, dunyanin yuztini aylanyar. Bu ajayyp adanyn ilersi gant gayaly dag, gayrasynda siiynup yatan suytli derya. Yigitlerin “mahy taban” uyalarynyn saglaryny guslar peri bilen darayar. Gyz jaylarynyn eywanyna cykyp: “Yiiwriik taylan hossary men, Gyratlaryn dost-yary men, Yigitlerin jigisi men, Jigitlerin jigidi men Garlawa^lar giil getiren, Syrar eken jayyn ifin. Kepderiler peri bilen Darar eken gyzyn sacyn” Asgabadyn adamlary-da uytge§ik, agzybir we mahriban. Olar oz jigitlerini bir yere gitse, gujak-gujak giil desseleri bilen dabaraly ugradyp, dabaraly gar§y alyarlar. Jigitler bir yere gidende, ene toprakdan bir gysym gum alyp gusaklaryna dtiw- yarler, suytli deryanyn suwundan bir ktiyze alyarlar. Bu mukaddeslikler, olara yat illerde yadan 5agy giiyc-kuwwat beryar. Yedi dogan bilen uyany goren, sungatyna tomasa eden adamlar hayran galyarlar. Olar nira barsalar hem niyeti-pali diiztiw adamlar tarapyndan hormat bilen garsylanyar, htinarlerine sarpa goyulyar. Ine, ?onda oz watanyndan jyda dti§en garayagyz ayal jigitlerin uyasynyn sa9- laryny ysgap, §eyle diyyar: “Jigim, siinbul sa9ynda, A sy gad an ysy bar. Jigim, eziz dilinde, Qe§me-9aymyn sesi bar. Mahrinde gara goztin Onda galan dag-diiztin Belendi bar, pesi bar”. Cunnur watan9ylyk duygularyna yugrulan poemada ilinden ayra diisen gelnin goren gorgiileri, watanyna bolan yhlasy okyja “Yaryndan ayrylan yedi yyl aglar, yurdundan ayrylan- 6lin9a” diyen atalar soziini yatladyar. Oz mahriban Watanymy- za, Galkynyslar zamanamyza, Garassyz yurdumyza bolan soygimizi, yhlasymyzy artdyryar. Gor^iiiniz yaly, sahyryn gozi bilen seretsek, onun dili bilen taryplasak, bizin yurdumyz dur§una densiz-taysyz gozellik, hyyaldaky hakykatyn hasyl bolyan jennet-mekany.

390 Atamyrat Atabayew (1948)

Tiirkmenistanyn halk yazyjysy Atamyrat Atabayew 1948-nji yylyn 16-njy noyabrynda Wekilbazar etrabynyn (onki Mary etraby) 1-nji Gokje obasynda eneden dogulyar. 01 oz obalaryndaky 19-njy orta mekdebi 1966-njy yylda iistiinlikli tamamlandan son, Magtymguly adyndaky Turkmen dowlet uniwersitetinin tiirkmen dili we edebiyaty boliimine okuwa giryar. Uniwersiteti 1972-nji yylda iisttinlikli tamamlandan son, ony eyyam edebi doredijilik i§inde oziini gorkezen у as yigit hokmunde Asgabatda ise alyp galyarlar. Onun zahmet yoly yurdumyzyn diirli guramalarynda we edaralarynda (Turkmenistan yazyjylar biiiesmesindc, Tiirkmenistanyn Medeniyet ministrliginde metbugat boyunfa Dowlet Komitetinde, “Giine§” zurnalynyn redaksiyasynda...) i§lemek bilen baglany§ykly. Atamyrat Atabayew §ygyr sungaty bilen ir gyzyklanyp baslayar. Onun ilkinji §ygyrlarynyn heniz mekdepde okayarka “Maru-§ahu-Jahan” (onki “Lenin baydagy”) gazetinin sapyhalarynda fap edilmegi netijesinde, ol feper doredijilik i§i bilen ymykly gyzyklanyp baslayar. §eylelikde, altmy§ynjy yyllaryn ahyrlaryna fenli tiirkmen §ygryyetine yene bir zehinli ya§ §ahyryn gelip go§ulandygy hemmelere malim boldy. Turuwba§dan §ahyryn doredijiliginde watan, il-giin temasy esasy orun eyeledi. In mukaddes zady-sana soygimi, Yiirekde goterip yoriin men, Watan. Yone senin du§manlaryna yigrenjim, Orun aldy onun toriinden, Watan. Hawa, onun §ygryyeti ideya-gepergilik mazmuny jahetden watan, il-giin bilen bagryny bada§dyrdy. §ahyr iigin bu kamillikdir. Il-giin, Watanyn gara§syzlygy temasy sahyryn tutu§ doredijiliginin icinden eris- -argac bolup gecyar. Onun bu temadaky “Tiirkmen dili”, “Watan”, “Bas baylyk”, “Gyly? hem aydym” yaly onlarfa §ygyrlary tiirkmen §ygryyetinin kamil eserleridir. ’’Tiirkmen dili” §ygrynyn liriki gahrymanynyn kalby watana, il-halka soygiiden piire-piir. Tiirkmenin millet hokmunde kemala gelmeginde, tiirkmenin tamiz ahlak yorelgelerinin ayawly saklanyp gelmeginde agirt uly rol oynan ene dilimize soygi, buysanf ideyasy §ygryn siinnuni diizyar. Ata-babalarymyn sozlan dili sen, Sen-hiiwdi, Sen-aydym, Sen-datly kyssa. Men sen bilen gam-gussaniy unudyan, Uzak ulkelerde yuregim gyssa.

391 Liriki gahryman U9in ene dili onun milletinin akyl-payhasy, ary-namysy, diinyasinde in uly baylygy. Beyik Magtymgulyii dana sozi sen, Ajap dessanlaryii namasy sensin. Sen meniii halkymyii akyl-payhasy, Hem halkymyii ary-namysy sensin. Uly ilin kamil §ahyry bolmak uly bagtdyr. §onun iiîn §ahyryn Bagt bilen giirriinlerinde Bagt ona yuzlenip §eyle diyyar: Gore§, goriplerin goziine giil sal! Ya§a, yag§y gtinler yaranyn bolsun! Bolya-da, gideyin. Dynjyny al sen! §ahyr il-giiniine hyzmat etmekden lezzet tapyar. §onun iicin hem il-giinun §at yerinde §at, gamly guniinde hesretli. Bu hakda ol seyle yazyar: “Ozganin §atlygy-menin §atlygym. Ozganin hasraty-menin hasratym” diyip, ahli §ahyrana guyjuni su §atlykdyr hasrata sarp edyar. Ilin-guniin arzuwyna, ynamyna bar yhlasyny sindiryar. Adamyn omurboyy yhlasa, ynama, arzuwa... wepaly bolup, haysy bir karde bolsa-da, zahmetini, guyjuni §u duîinjelere goniikdirse, kemal tapyandygyny terkarlap, okyjylaryna payhas paylayar: Yhlas ahyr elter eken myrada, Giinler geîp, ay aylanyp, yyl gelse...

Ana, onson yere tohum ta^laber, Bu tamiz toprakda boy alar ekin. Saginme-de, her i§ bolsa ba§laber, Bar i§i bitiryan yhlasym eken.

Bejer yeri, agdar yeri, ek yeri, Azap geksen, toprak seni horlamaz. Hem mahrinden suyji suwa yak yeri, Stiyji suwy i^se, yerin §orlamaz. Sahyr “haysy karde, haysy isde bolsan hem, baslap, ta§lama” diyyar. Yhlas bilen yapy§, “Yhlasa-myrat” diyip, yone yere aydylmandyr, bolmadymy, boldurjak bol; galmadymy, galdyrjak bol; ba§artmadymy, ba§arjak bol” diyyar. Seyle erjellik bolsa yanama bagly. Sen ozune, yapy§an isini bitirjekdigine, bu gun bolmasa erte, erte bolmasa yene bir gun onun giil yaly boljakdygyna ynan. §ol ynang oziiiie, oz 392 ykybyna, giiyc-gayratyna ynam bolsun. §ol ynamyn oniinde bitmejek i§ bolmaz. Ine, §ahyr bu pikiri poetiki setirlerde §eyle beyan edyar: Yhlas etmek ui^in ynam zor gerek, Yunam sana hemra bolsun mydama.

Ynam-ya§amaga suw, howa, corek, Gerek bol§y yaly gerek adama.

Oz ynamy bilen beyikdir ynsan, £yn ynam gurriinsiz yeni§e elter. §u gunun sen §u gunune ynansan, Ertirine ynan ondanam beter... Yone sahyr “ertir” diyende, edil ertiri ya-da golaydaky geljek bir giini aydyan- dyr oytmeli dal. “Adamyn omri ertir bilen gutarmayar. Omur-uzak. Onda ertir kop. Ine, §ol kop ertirlerin birinde senin bir agyr giine-de, erbet zada-da du§magyn miimkin. Ine, sonda-da sen oziine, oz edyan i§ine,guy9-kuwwatyna, akyl-payhasyna ynangyn. Ynamyn bolmasa, sen agyr gtine-de, erbet zada-da gar§y durup bilmersin. Yone ynamyn dogrucyllykdan, halallykdan ugur alyan akyl-payhasa dayansyn diyyar. Yalny§, haram i§i goldasan, ynamyn-da hayry yokdur” diyyar. Harama, erbetlige gol yapsan,il sana gamhorluk etmez diyyar. Hemi§e oz ilin-giinun, yurdun- wtanyn bilen bir bolgun. Sonda il-gtin, watan senin gamhorun bolup, hemayat eder diyyar: Gyssanma-da, oz iline sygyn sen, Ilin-seii, sen-ilin gamhory bolgun: Oz ilinden gayry yere gidenden, Sen oz topragynda itden hor bolgun.

Bir gtin ba§ agyryp, baldyr syzlasa, Yanyolda§yn mahri sana dermandyr. Hem yiiregin gursagyna sygmasa, lie sygyn, ilin sana gurbandyr. §ahyr taze acy§ edenok. 01 sana ata-babalarymyzyn aydan pikirlerinin manysyny poeziyanyn dili bilen has gini^leyin du§iindiryar. Eysem su §ertlerin aslynda “Ilim-gimum bolmasa, Ayym, Giiniim dogmasyn”, “Ilin giiyji-silin guyji”, “II bilen gelen-toy-da bayram”... yaly ata-babalarymyzyn asyrlarboyy synagdan ge9irip gelen pahim-payhaslary yatmanmy name? §ahyr sol dana sozleri durmu§ bilen baglap, bize yene bir gezek yatladyar. A. Atabayew adamlaryn biri-birleri bilen mylakatly bolup ya§amagyny, birek- biregin yiiregini bulaman, bolgusyz zatlaryn ustiinde dawa-jenjel etman, birek-bi- 393 regin mertebesine hormat goyup ya§amagyn, §onda durmu§yn giil yaly boljagyna ynamyn giiyji bilen ya§ayar. Bize-de sony maslahat beryar: Yhlas gerek awlamaga gowiini, Bir gowiin awlamak jennetden zyyat. Yiireklerde onden galan diiwiini, Yuwas-yuwas cozilp gelyar adamzat.

Yogsa kate dogan-dogana du§man, Kateler sag gdziin kineli gepden. Eysem yasap bolanokmy uru§man? Ya-da bir nep yokmy ba§garak nepden. Uru§-sogii§den, dawa-jenjelden onem diinyanin yiiki yetik. Yerin, adamlaryn gursagynda onem yara, gam-gussa az dal. Owiinjekmi, oziinin kimdigini ile gorkezjekmi, okuwynda, edyan i si tide yeni§ gazan. I§de basgalardan basarjandygyny gorkez, ine, onson owiinsenem, il genlemez: Asia seni oziin dal-de, il owsiin. Diinyam-a uru§dan ellibizar-la, Uru§da dal, i§de yenip, owiinin. Yerin gursagynda miin yara bar-la, Hem-de miinlap gussasy bar gowiinin...

Bir i§ etsen, il gowniine yarasyn, Hif wagt gowniinde bolmasyn §erin... Sonra-da §ahyr “eger oziin haysydyr bir meseleden dogry ba§ ?ykaryp bile- nokmy, onda dana atalarymyzyn aydanlaryna, mahrem enelerimizin pahim-payhaslaryna gulak sal. Durmu§da kop gowgalaryn, kop wakalaryn iginden gecip gelen atalaryn sozlerine gulak saF’diyyar. .. .Oziinden gowy zat tapyp bilmesen, Atalaryn aydanyna eyergin.

Atalar bir zady bilman aydanok, Atalan soziinden yolumyz rowsen... A. Atabayew oz eserlerinde harsydiinyaleri naletleyar. Her kimin oz zahmetine gora dii§yan hakyny almalydygyny, az i§lap, kop aljak bolmagyn erbet, yazgaryl- maly zatdygyny yzygider wagyz edyar: Her kim yiik goterya giiyjiine gora, Her kim dyne akitmeli diylende. 394 Kan goterjek bolup, galdym men gorga, Her kim oyden getirmeli diylende. Az goterjek bolup, galdym men gorga. Kan akidip, az getirsen, II goryar! A. Atabayew gaharyn adamyn goztini gapyp, yonekey wagtda asla etmejek i§lerini etdiryandigini, ondan juda aga bolmasan, ony yuwdup bilmesen, ol senin butin omriinboyy pu§man edip, ortenip, yanyp-koyup ge9meli boljak erbet i§leri-de etdirjekdigini nygtap §eyle yazyar: Gahar ayralyk daldir, Ayralyk-gahar, Gahar kate senin gozleriii gapar. §o pursat adilen yekeje adim, Belki, geljek giinlen oniini yapar. A. Atabayewiii uly topar gosgulary §ygyr sungaty, ony doredyan sahyrlar hakda bolup, soz sungatynyii ile beryan lezzetinden on ony doredyanlere beryan azap- laryndan giirrun edyar. Go§guda yiiregin orta goymaly: A ol ytirek bolsa pamykdan hem pak bolmaly... Go§guda yiiregin orta goymaly: Ytirek bolsa hemma den berilmeyar. Sahyr bolman, sahyrsyrap yazyanlar §u yonekey kadany hem bilmeyar. Yone dort setirin basyny fatanyn bilen sahyr bolup bolmayandygy, onson hem poeziya harsydtinyaleriii gazanc meydany hem daldigi aydylyp, cyn poeziya jo§gunly talantyn pak duyga baylygy, yiiregin il-yurt babitlerinden ugur almalydygy bilen baglydygy nygtalyar. Galan zat sahyryn ussatlygyna bagly. Emma durmu§da hemi§e beyle bolmayar. Kahalatlarda sygry gazanc ce^mesine owrenler ?yn sahyryn geljek yoluny baglayar. Onson “§eydip, kate cyn poeziya ba§ga yerde aglayar”. Sohbedimiz, hesretimiz, ?atlygymyz Ulus-ilimizden ayry bolmasyn. Yazan zatlarymyzyn many dan gayry, Gysgalykdan gayry ayby bolmasyn.

395 “Eger §eyle bolmasa, bir bolejik buludyn dem salym §ybyrdap gegip gidi§i yaly ya-da yalany odunyn yylylyk berman, bir labyrdap, sonam octip gidi§i yaly bir zat bolar” diyip, §ahyr gaty dogry nygtayar: Syn edin, hoi gelyan topbajyk bulut Dem salym §ybyrdap, ge

Turkmen edebiyatyny 6wreni§ ylmy

Edebiyaty 6wreni§ ylmy edebiyatyn ayrylmaz bolegidir. 01 geper edebiyatyn any hasaplanyar. Edebi tankyt tpeper edebiyatyn jemgyyetin durmu§y bilen bagly bo lan meselelerini yoyman, oz bol§unda geper beyan edip bil§ini diiypli seljeryar, olary ylmy taydan towerekleyin analizleyar. Edebi i§de yiize gykyan taze ba;?langyglaryn, hadysalaryn, meyillerin, ugurlaryn ustuni a?yp gorkezyar. Olaryn rowa5lanmagyna hemayat edyar. Turkmen edebi tankydy oz gozba§yny yigriminji yyllardan alyp gaydyar. Beyik rus yazyjysy A.S. Pu§kin aytmy§layyn, edebiyatyn gozelliklerini hem kem?i- liklerini agyp gorkezyan ylym bolan edebiyaty 6wreni§ ylmymyz, edebi tanky- dymyz uly yol gegdi. 01 yorjen-yorjenlikden kamillige gadam basdy. Elbetde, onun 6su§inde kyncylyklar hem, kemcilikler hem az bolmady. A§a syyasyla§dyrma, ideologik yorelgeler onun 6su§ine onaysyz tasir etdi. Emma bulara seretmezden, ol edebiyatymyzyn kamillesmegine, yazyjy-§ahyrlarymyzyn doredijilik ussatlygynyn artmagyna oz tasirini yetirip geldi. Edebiyaty 6wreni§ ylmy, edebi tankyt bilen gyzyklanyan milli kadrlarymyz osiip yeti§di. Yigriminji, otuzynjy yyllarda G. Sa- hedow, H. §ahberdiyew, O. Tagnazarow, A. Gurgenli, R. Alyyew yaly awtorlar edebi tankydy makaladyr synlar bilen metbugat sahypalarynda i§ennir gyky§ etdiler. R. Alyyew Beyik Watangylyk ur§y dowriinde-de, ondan sonky yyllarda- 396 -da bu ugurda ondtimli i^ledi. Zehinli §ahyr hem alym Aman Kekilow tiirkmen edebiyatynyn osii§inin diirli dowtirlerinde makaladyr synlar yazmagyny dowam etdirdi. 01, ayratyn-da, uru§dan sonky yyllarda ondiimli i§ledi. Awtoryn “Oktyabr poeziyasy” (1947) atly uly makalasynda XX asyr tiirkmen edebiyatynyn doreyî, osii§ yollary we dowiirleri duypli yzarlandy. Degerli pikirler orta atyldy. Edebi-tankydy oztine kesbi-kar edinen edebiyat9ylar peyda bolup ugrady. Ata Kerimow (1921-1954). Edebi tankydyn osmegine degerli go§ant go§an awtorlaryn biri-de Ata Kerimowdyr. 01 Beyik \Vatan9ylyk ur§undan sonky dowiirde ondiimli i§ledi. Ata Kerimow edebi tankytdaky ilkinji adimlerinden halklaryn dostlugynyn ge per doredijilikde §dhleleni§ine uly iins berip ba§layar. 01 bu temadan bima9e makala yazyar. Ata Kerimowyn tankydy i§lerinde edebi tasir meselesi uly orun tutyar. Onun bu ugurdaky “N. Saryhanowyn doredijiligine M. Gorkinin tasiri”, “Nurmyrat Saryhanowyn doredijiligine A. P. £ehowyn tasiri” diyen makalalary bellenmage mynasypdyr. Bu makalalarda agzalan yazyjylaryn eserlerinin N. Saryhanowyn doredijiliginin kamille§megine eden tasiri sinnitli yzarlanyar. Makalanyn kemter taraplary-da bar. Tankyt9y mahal-mahal edebi tasiri tematiki menze§likler-den agtaryar. §eyle-de, makalalarda tasirin roluny a§a ulaltmak, yazyjynyn eserlerinin agramly bolegini tasire syrykdyrmak yaly nasazlyklar hem duyulyar. Beyle kem9i- liklere seretmezden, makalalar en9eme peydaly pikirleri one stirendigi ii9in ahmiyetlidir. Ata Kerimow edebi prosese, onun mohtim meselelerine degi§li makalalar yazypdyr. Tankyt9ynyii “Nurmyrat Saryhanowyn eserlerinin 9eper dili hakynda”, “Tiirkmen sowet edebiyatynyn satira zanry hakynda” atly makalalary oz dowrunde uly seslenme tapdy. Bu makalalaryn ilkinjisinde N. Saryhanowyn 9eper dile erk edi§i towerekleyin seljerilse, ikinji makalada kopsanly satiriki eser edebi tankydyn in9egoz eleginden gecirilyar. Tankyt9ynyn “§ahyryn doredijilik iistiinligi”, “Yazyjy Ata Gow§udowyn doredijiligi” atly makalalary tiirkmen edebiyatynyn duypli eserlerini dernemeklige bagy§lanyar. Agzalan makalalaryn birinjisinde Qary A§yrowyn “Ganly saka” poemasy dernelse, ikinjisinde A.Gow§udowyn U9 tomluk eserler yygyndysy hakynda soz a9ylyar. Bulardan ba§ga-da, ol edebiyatyn diirli meseleleri hakda makalalar, ayry-ayry eserler barada synlar yazdy. Ata Kerimowyn makaladyr synlary “Tiirkmen sowet edebiyaty 6sii§ yolunda” (1957) ady bilen ozba§yna kitap edilip 9ykaryldy. Baîni §amyradow (1927-1996) edebi tankyda ellinji yyllarda gelyar. Onun §ol yyllarda ayry-ayry uly gowriimli 9eper eserler, yazyjylaryn, §ahyrlaryn yygyndylary barada publisistik makalalary metbugat sahypalarynda yzly-yzyna peyda bolyar. §ol makalalarynda ol Magtymgulynyn, Nurmuhammet Andalybyn, Mollanepesin eserleri, XX asyryn ba§yndaky tiirkmen edebiyaty, B. Kerbabayewin, 397 В. Seytakowyn, G. Burunowyn, О. Tacnazarowyn, К. Gurbannepesowyn we enfeme beyleki yazyjy-sahyrlaryn doredijiligi hakda gyzykly pikirleri bilen orta cykypdy. 50-nji yyllaryn ahyrlarynda, 60-njy yyllaryn baslarynda B. §amyradow edebiyatyn belli-belli fun meseleleri hakda, bitewi bir dowrtin, yyllaryn edebiyatyndan unrumylasdyryjy ylmy hasiyetdaki birnage makalalar yazyar. Su jahetden onun “Turkmen edebiyatynda tipiklik meselesi”, “Kerim Gurbannepesow we halk doredijiligi”, ” Sonky yyllaryn prozasy hakynda” (K. Jumayew, A. Meredow bilen), “Turkmen edebiyatyny mundan buyana-da osdiirmek ugrunda”, “Magtymguly tiirkmen klassyky edebiyatynyn esasyny goyujydyr” (T. Berdiyew bilen), “Azerbaijan sowet edebiyaty hakynda”, “Mollanepes-klassyk §ahyr”, “Turkmen edebiyaty kyrk yyl ifinde”, “Turkmen edebiyaty osyar, kamille§yar”, “G. Burunowyn doredijiligi hakynda”... we enccme beyleki makalalaryny gorkezmek bolar. Bu makalalarda B. Samyradow delilli ynandyryjylyk bilen taze-taze pikirleri orta cykaryanlygy we olar hakda oz dogrucyl pikirlerini beyan edyanligi bilen tapawutlanyardy. 50-nji yyllardan B. Samyradow tiirkmen mekdepleri iifin okuw kitaplaryny, okuw-gollanma i§lerini yazmak bilen mesgullanyp baslayar. Onun oz halypalary B.Garryyew, M. Kosayew we den-dus edebiyatcylary O. Yazymow, N. (âryyew bilen bilelikde sekizinji, dokuzynjy synplar iicin tayyarlan edebiyatdan okuw kitaplary orta mekdeplerin okuwfylaryna hyzmat etdi. Oz doreden doredijilik topary: J. Allakow, O. Abdyllayew, H. Tanryberdiyew dagynyn onunjy synplar ticin okuw kitaplary 1963-nji yyldan ba§lap birnafe gezek fap edildi. 01 O. Yazymow, N. £a- ryyew bilen orta mekdeplerin edebiyatyndan, mugallymfylyk mekdepleri iifin 5a- galar edebiyaty dersinden okuw maksatnamalaryny diizmeklige-de isjen gatna§dy. Okuw-gollanma, hrestomatiya kitaplarynyn birnacesini doretdi. B. Samyradow yokary okuw mekdeplerinin filologiya fakultetleri iigin ede biyatyn we edebi tankydyn taryhyndan maksatnamalary, sonun yaly-da okuw-gollanma kitaplaryny doretmeklige yzygiderli gatnasdy. B. §amyradowyn “Tiirkmen edebiyatynda kolhoz adamlarynyn obrazy”, “Yigriminji yyllaryn tiirkmen edebiyaty”, Garaja Burunowyn, Oraz Tacnazarowyn omri we doredijiligi hakda we ba§ga-da birnafe monografiyalary fap edildi. Onun edebiyaty 6 wren is ylmy boyunca yazan islerinin sanawyna Mollamurtun, G. Bu runowyn, B. Kerbabayewin, B. A. Garryyewin... doredijiligi, omiir yoly hakdaky makalalaryny hem gosmak bolar. B. §amyradowyn ylmy i§leri rus dilinde Moskwada, ukrain dilinde Kiyewde hem ne§ir edildi. 01 §u hili saldamly i§lerin da§yndan “Uly sowet ensiklopediyasy” (Moskwa), “Teatr sungatynyn ensiklopediyasy” (Moskwa) we “Turkmen sowet ensiklopediyasy” iifin otuza golay makala yazdy. Tiirkmenistanyn Ylymlar akademiyasynyn Magtymguly adyndaky Dil we edebiyat institutynyn “Tiirkmen edebiyatynyn taryhy”, §. Batyrow adyndaky Taryh institutynyn tayyarlan “Sowet

398 Tiirkmenistanyn medeniyetinin taryhy” diyen uly gowriimli i§lerine-de ayry-ayry boliimleri yazdy. 01 kamil edebiyat?y hokmiinde hasylly i§lan alymlaryn biridir. Abdylla Myradow (1935-1975). Edebi tankydyn gorniikli wekillerinin biri-de filologiya ylymlarynyn kandidaty Abdylla Myradowdyr. 01 oziinin dury zehini, 9ak- siz hyjuwy, edebiyat i§ine bolan funnur soygiisi, yhlasy bilen turuwba§dan koplerin iinsiini fekdi. Abdylla Myradow janypke§ i§lap, tiirkmen edebi tankydynda uly yz galdyrdy. 01 oztini professional tankytcy hokmiinde edebiyat jemgyyetciligine, halk kop^iiligine tanatdy. 01 ellinji yyllaryn ortalaryndan ba§lap, 9eper edebiyatyn diirli meselelerine bagy§lap, makaladyr synlar bilen yzygider 9yky§ edip durdy. A.Myradowyn doredijilik gerimi gaty gin. 01 tiirkmen kyssasynyn, poeziyasynyn, dramaturgiyasynyn meselelerinin deninden goz yumup ge9medi. Edebi tankydyn iistiinlikleridir barden gaytmalary hem onun nazaryndan sypmady. Bu mesele onun elmydama iins merkezinde boldy. Onun gysga omriinin dowamynda bitiren i§lerinin, yazan makalalarynyn dine atlaryny yazyp 9ykmak ucinem ep-esli wagt gerek. Bu ezber edebiyat tankyt9ysynyn yiiwriik galamynyn astyndan 9ykan makalalaryn dine gazet-zurnallarda 9ap edilenleri-de birbada sanardan kop. A. Myradowyn “Aktual tema we 9eper obraz”, “Uru^dan sonky dowiir tiirkmen prozasynda kolhoz obasynyn adamlary”, “Taryhy temanyn taze giirruni”, “Dowrebaplykmy? Gelin, dusiiniselin!”, “Uly prozanyn yollarynda”, “Bizin gtinlerimizin poeziyasy”, “§ygryn §ygyr bolsun diysen...”, “Lirikamyz dogrusynda bellikler” yaly yiizler9e makalasy okyjylaryn arasynda gin seslenme tapdy. Abdylla Myradowyn “Edebiyatymyz hakynda oylanyp” (1962), “Ho^niyetli maslahatlar” (1981) yaly yygyndylary, dowiirleyin metbugatda 9ap edilen kopsanly edebi prosesi yzarlamaga uly go§ant boldy. Abdylla Myradowyn iinsiini 9eken meselelerin yene-de biri rus-tiirkmen edebi gatna§yklarydyr. Bu mohiim tema tankyt9yny yzygider gyzyklandyrdy. Onun “Rus gardasym” (1966), “Rus-tiirkmen edebi gatna^yklarynyn taryhyndan 09erkler” (1968) atly kitaplary §u mohiim mesela bagy§lanyar. Tankydy makalalarynyn, synlarynyn okyjynyn anyna has 9alt baryp yeter ya ly tarlerini agtarmak, diirli-diirli formalaryny tapmak wezipesine A. Myradow Ы9 ha9an hem biparh garamandy. Abdylla Myradowyn edebi stilini yiize 9ykaryan elementlerin biri-de onun obrazly, otgiir dilidi. Onun makalalary 9eper men- zetmelere, dene§dirmelere, obrazly sozlere bay. Bu babatdan islendil<9e mysal getirmek miimkin: “§ygyr bilen informasiyanyn tanrysy-da bir daldir”. “§ol birsyhly gaytalanyp, elden-ele ge9ip yoren bagiiller, sayrap-sayrap sayramaz bolan bilbiller, u9up-u9up u9makdan galan gazlar barada “9orbanyn 9orbasynyn 9orbasy” diyilyani okyja hodiirlap yormekden el 9ekilayse, ni9ik bolardy?”.

399 A. Myradowyn makalalarynda forma jahetinde-de, dernew edili§ usulynda- . -da, umuman, yazyly§ tarinde-de kop derejede 6zbolu§lylyk duyulyardy. Onun kop makalasyna geple§ik ya-da ozara pikir aly§ma g6mii§indaki usul mahsus. Beyleki doredijilik ugurlarynda bol§y yaly, edebi tankytda-da tankytgynyn oz tebigaty, §ahsyyeti uly rol oynap bilyar. Hut §ol §ahsyyetem tankytgynyn doredijilik pogerkini kesgitleyan §ertlerin biridir. Bu babatda iki tankytgynyn - O. Abdyllayew bilen A. Myradowyn doredijiliginin hasiyetli ayratynlyklaryny denesdirip gormek gyzykly bolsa gerek. O. Ab dyllayewin islerinde agras, payhasly, sowukganly hasiyet ozuni mese-malim bildirse, A. Myradowyn makalalarynda goggiinli, §ahandaz hem-de yiti sozli, garadan gaytmaz adamyn ke§bi or-boyuna galyar. Ode Abdyllayew (1929-1988). Tiirkmenistanyn Magtymguly adyndaky Dowlet bayragynyn eyesi, filologiya ylymlarynyn doktory professor, belli edebiyat tankytgysy Ode Abdyllayewin islerinde edebiyatyn teoretiki meselelerine ayratyn uns berilyar. Onun “Uru§dan sonky tiirkmen prozasynda kolhozgynyn obrazy” (1957) atly monografiyasynda tipiklik hem stil problemalary i§lenilyar. Hut su kitapda B. Kerbabayewin, A. Gow§udowyn, B. Seytakowyn hazirki zaman temasyndan doreden kyssa eserleriniii stil ayratynlyklaryny agyp gorkezmage ilkinji gezek dtiypli synany^yk edildi. Ode Abdyllayewi edebiyaty 6wreni§, tankydy i§inin ilkinji adimlerinden gyzyklandyran meselelerin. biri-de geper eserlerde wakalary, obrazlary janly, anyk goz oniine gelip durar yaly edip suratlandyrmak meselesi boldy. 01 bu stili yazyjylarymyzyn doredijilik tejribesine oma§dyrmak ugin omtirboyy gore§di. Ode Abdyllayew edebiyatyn teoretiki meseleleri bilen ymykly gyzyklandy. Onun “Ede biyat teoriyasynyn esaslary” atly okuw kitaby ug gezek ne§ir edildi. Ode Abdyllayew tiirkmen kyssasynda dap we tazegillik meselelerini yorite i§lan ilkinji alymdyr. Alym bu ugurdaky i§lerinde gegmi§ we hazirki zaman edebiyatlarynyn biri-birlerinden tapawutlaryny hem-de baglany§ygyny gunnur ylmy esasda agyp gorkezdi. 01 bu mesela bagy?lap, engeme makaladan ba§ga-da, “Edebiyatyn 6sii§ine goz aylap”, “Turkmen prozasynda dap we tazegillik” atly saldamly kitaplaryny gap etdirdi. Ode Abdyllayewin iinsiini geken meselelerin biri-de liriki gahryman meselesidir. Dogrusy, tiirkmen edebiyaty owreni? ylmyna bu dii§iinjanin oma§magynda in uly tagalla eden alym Ode Abdyllayewdir. 01 “Ozbolu^ly liriki gahrymanlar”, “Ozbolu§lylyk” yaly dtiypli makalalarynda her bir §ahyryn doredijilik 6zbolu§lylygynyn onun liriki gahrymanynyn obrazynda §6hlelenyandigini nygtap belleyar. §eyle bolanson, her bir ^ahyryn doredijilik 6zbolu§lylygynyn onun eserlerindaki liriki gahrymanyn obrazynda yiize gykyandygyny ynandyryjy delillendiryar. Tankytgy §u yorelgeden ugur alyp, tiirkmen klassyk sahyrlary Magtymgulynyn, Keminanin, Seydinin, Mollanepesiii, XX asyr tiirkmen §ahyrlary Rehmet Seyi-

400 dowyn, Kerim Gurbannepesowyn liriki eserlerini dernemek bilen, agzalan §ahyrlaryn doredijilik ozboluslyklaryny, ayratynlyklaryny gundan acyp gorkezyar. Alymyn “Dowriin kesbi-edebiyatyn ke§bi” atly kitabynda yerle§dirilen diiypli makalalarynda halklaryn dostlugy meselesinden soz agylyar. Alym dostlugyn koklerinin irki dowiirlerden ba§ alyp gaydyandygyny belleyar. Alym bu prosesi tiirkmen halkynyn eposdyr dessanlaryndaky Gorogly, Owez> Taymaz beg, §abahrem, Bilbil, Seypelmelek, Kerim, Kasym, Tahyr, “Huyrlukga-Hemra” hem-de “Sayatly- Hemra” dessanlaryndaky Hemralar yaly engemc gahrymanyn ba§ga yurtlardaky, kabiri bolsa ba§ga dildaki gyzlar bilen soy§up, ma§gala guru§lary, Goroglynyn giir- jiistanly Bezirgen, Aysoltan bilen dogan bol§y, “Huyrlukga-Hemra” dessanyndaky Hemranyn Qyn-Macyndaky aclara komek ber§i yaly mysallar bilen subut edyar. Ode Abdyllayewin cepergilik baradaky garayyslary, bu ugurda one siiren pikirleri-de tins berilmage mynasypdyr. Altmy§ynjy yyllara fenli eserlerin gepergiligini mazmundan, obrazdan iizne dernelyan halatlary seyrek bolmayardy. Ode Abdyl- layew oz makalalarynda bu nadogry usulyn gar§ysyna aygytly ?yky§ etdi. Tankytgy eserin gepergiligine ideya-mazmun, obraz bilen organiki baglylykda seretmegin zerurdygyny owran-owran tekrarlap geldi. Ode Abdyllayewin teoretiki tayyarlygynyn gunlugy onun tankydy makalalarynyn hiline uly tasir etdi. Bu babatda soz agyp, Tiirkmenistanyn halk yazyjysy Kerim Gurbannepesow §eyle diyipdi: “Ode Abdyllayewin tiirkmen sowet tankydyny kamille§dirmekdaki roly kigi daldir. 0 1 1950-nji yyllarda ilkinjilerin biri bolup, tiirk men tankydyna pikirlenmani owretdi. Men, ylayta-da onun edebiyat teoriyasyny osdiirmekdaki, kamiilesdirmekdaki roluna uly baha beryarin. Ode Abdyllayew ya§ tankytgylaryn, edebiyaty owrenijilerin giden bir toparynyn halypasydyr”. Jora Allakow (1930) Tiirkmenistanyn at gazanan halk magaryf i§gari, filologiya ylymlarynyn doktory, professor Jora Allakow edebiyatyn ody bilen girip, kiili bilen gykyan edebiyaty owreniji alym hem edebiyat tankytgysydyr. 01 indi altmy§ynjy yyllardan bari edebiyaty 6wreni§ ylmynyn, edebi tankydyn kesigini biregne gekip gelyar. 01 edebiyatyn, ylayta-da onun kyssa zanrynyn osiisini yzygiderli yzarlayar. Bu zanrdaky diiypli eserlerin yekejesi-de tankytgynyn nazaryndan sypmayar. Edebiyat tankytgysy, filologiya ylymlarynyn doktory D. Nuralyyew Jora Allakow barada §eyle diyyar: “Galamda§, professor J. Allakow bizin igimizde edebiyatyn in cun, in gin denzini saylap aldy. Bu - kyssa zanry. Ine, §u denizde ol guwwas dek yiizyar. §ey diymage bizin doly hakymyz bar. Qiinki onun ilkinji makalasyndan ba§lap, hazir elimdaki kitabyna (“Hazirki zaman prozasynyn problemalary we gahrymanlary” A§gabat “Turkmenistan”, 1991) genii tiirkmen prozasy hakdaky oy-pikirlerden ybaratdyr”. Jora Allakow i§lerinde ceper obraz, geper hasiyet, gepercilik yaly edebiyatyn diiypli meselelerine esasy iinstini beryar. Tankytgy hala problemalayyn makala bolsun, hala syn bolsun, tapawudy yok, hemi^e diiypli teoretiki pikirleri one siiryar. 26* 401 Elmydam §ol teoretiki pikirlerini anyk eserlerin anyk dernewi bilen funnur delillendiryar. Jora Allakow juda ondiimli i§leyan me§hur edebiyat tankytfysydyr. 01 diirli dillerde 9ykan ba§ ytiz toweregi makalanyn, kopsanly kitabyn awtorydyr. Onun ilkinji kitaby “Tiirkmen romanlarynda i^cinin obrazy” (1962) diylip atlandyrylyar. Bu monografiyada B. Kerbabayewin “Aygytly adim”, “Nebitdag”, B. Seytakowyn “Doganlar” romanlaryndaky i^^ilerin obrazlary edebi dernewin infegoz eleginden ge5irilyar. Tankyt^ynyn “Dowiir we gahryman” (1971) atly kitaby kyssadaky hasiyet meselelerini aydynla§dyrmaga bagy§lanyar. Awtor eserdaki ahli seri:?delerin janly adam hasiyetlerini a

403 Tankytfynyn kitaplary “Edebi feki^meler”, “Poeziyamyzyn adimleri”, “Taryh. Edebiyatyn taryhylygy”, “Durmu§ bilen ayakda§”, “Diiynki hem §u giinki edebi yatyn aladalary” diyen atlar bilen dtirli yyllarda ne§ir edildi. Kayum Jumayew (1928-2005) filologiya ylymlarynyn doktory, professor. 01 edebiyaty 6wreni§ ylmyna ellinji yyllaryn sonlarynda giri§yar. Kayum Jumayew ellinji yyllaryn ba§larynda Magtymguly adyndaky Dil we edebiyat institutynda zahmet yoluna ba§lap, omriinin ahyryna fenli-de §ol institutda i§ledi. 01 edebiyaty 6wreni§ ylmy boyunfa kopsanly makala, syn, monografiya, kitap, yygyndy cap etdiryar. Edebiyatfynyn ilkinji ne§ir etdiren monografiyasy “M. Gorkiy we tiirkmen sowet prozasy” diylip atlandyrylyar. Munda rus yazyjysynyn tiirkmen kyssa^ylaryna eden tasiri yzarlanyar. Alym uzak dowiirlerin hysyrdyly gozleglerinin netijesinde “Turkmen poeziyasynda dap we tazefillik” atly monografiyasyny doredyar. Bu kitap poeziya zanrynda dap we tazefillik meselesini ylmy taydan i§lemage edilen ilkinji diiypli synany§ykdyr. Malim bol§y yaly, edebiyatda iizniiksiz dap we tazecillik dowam edip duryar. Alym kitabynda poeziyadaky onlanmaly, goldanmaly, sagdyn taze ba^langyglary, ugurlary, meyilleri, doredijilik gozleglerini nygtap bellemk bilen, kabir mowritini offiren dapleri-de ayyl-sayyl etmage faly§yar. Kayum Jumayew §ahyrlaryn tutus doredijiligini yzarlayan “Kerim Gurban- nepesow”, “Aman Kekilow” yaly monografiyalar hem yazdy. Bu monografiyalaryn ilkinjisinde Tiirkmenistanyn halk yazyjysy Kerim Gurbannepesowyn doredijiligi hakda sohbet afylyar. Edebiyatfy §ahyryn doredij i 1 ik ussahanasyna arala§maga, onun yokary gepergilikli poeziyasynyn syrlaryny agyp gorkezmage, 6zbolu§lylygyny yiize 9ykarmaga diiypli synanysyk edyar. Monografiyalaryn ikinjisinde Tiirkmenistanyn halk yazyjysy Aman Kekilowyn doredijilik yoly yzarlanyar. Ayratyn-da, §ahyryn “Soygi” romany towerekleyin dernelyar.. Onun ideya-^epergilik gymmaty agylyp gorkezilyar. Kayum Jumayew “Tiirkmen sowet prozasynyn doremegi we osmegi” atly monografiyasynda kyssa zanrynyn doreyi§ ?e§melerini, kem-kemden 6sii§ yollaryny seljeryar. Edebiyatgynyn “Tiirkmen prozasynda tebigat obrazy” atly monografiyasy- -da gozgayan meselesinin tazeligi bilen iinsiini oziine fekyar. Munda tebigat obrazyny doretmekde tiirkmen yazyjylarynyn doredijilik gozlegleri umumyla§dyrylyar. Kayum Jumayew “Tiirkmenistanda tankydy pikirin dorey^i hem 6sii§i” diyen kitabyn hem awtorlarynyn biridir. 01 bu kitabyn iifiinji boliimini yazdy. Onda Beyik Watangylyk ur§y yyllarynyn edebi tankydy hakda degerli pikirler orta atylyar. Kayum Jumayew tiirkmen sowet edebiyatynyn taryhynyn ogerklerinin tiirkmen hem rus dillerindaki ne§irlerinin hem-de XVIII-XIX asyr tiirkmen edebiyatynyn taryhynyn ogerklerinin awtorlarynyn hem redaktorlarynyn biridir. Bulardan ba§ga- da, alym “Turkmen edebiyatynyn taryhy” atly alty tomlugyn on sany boliimini

404 yazdy. Kayum Jumayew “Turkmen dramaturgiyasynyn taryhy” atly kitaby yazmaga-da gatna^dy. A§yr Orazow (1942-2000) Turkmenistan Ylymlar akademiyasynyn agzasy, filologiya ylymlarynyn doktory, professor. A$yr Orazow edebiyaty 6wreni§ ylmyna juda tayyarlykly geldi. 01 deslapdan mohiim meselelere yiizlendi. Engeme dtiypli monografiya, kopsanly ylmy makala yazdy. A§yr Orazowyn galamyndan fykan i§ler ylmy hasiyetinin funlugy, alymyn doredijilik pozisiyasynyn berkligi, garayy§larynyn dogrulygy bilen tapawutlanyar. Sebabi ol hcmise eserin mazmunyny gaytalap giirriin bermek, wakalary, obrazlary yonekey kommentirlemek, delilsiz owmelc ya-da syndyrmak yaly ansat, amatsyz tarden gaga duryar. §eyle-de, A§yr Orazowyn i$leri gerimli. Onun “Yetmi§inji yyllaryn powestlerinde ahlak problemasy” (1979) atly monografiyasy gahrymanlaryn dine ahlak ke§bi hakdaky giirriinler bilen âklenmeyar. I§ bu meselanin «paklerinden has daâry 9ykyar. Onda giirriini edilyan powestlerin cepergilik derejesine bitewi baha berilyar, her obrazyn mazmuny figit figitlan yaly edilyar. Alymyn “Turkmen prozasynda dowiir we gahrymanyn geperfilik kon- sepsiyasy” (1990) atly saldamly monografiyasynda has hem mohiim mesele gozgalyar. Monografiyada dowiir bilen baglany§ykly gahrymanyn an-dti§iinjesinde, psihologiyasynda, eyeleyan durmu§ pozisiyasynda, ruhy diinyasinde bolup gegyan 6zgeri§ler seljerilyar. I§de gahrymanyn towregini gurâp alan durmu§a bolan gatnasygv, dowriin taryhy, ahlak meseleleri barada dtiypli pikirler one siiriilyar. Bu monografiyany tiirkmen kyssasynyn ozboluslv taryhy atlandyrmak boljalc. Bu monografiyada hem alym tiirkmen kyssasynyn osiis prosesini etaplara, esasan, §ol onki dap boyunca bolyar. §onun bilen bir wagtda hem ondan diiybiinden tapawutlanyar. Mysal iigin, tiirkmen edebiyatynyn kop tomluk “Taryhynda” tiirkmen edebiyatynyn diirli etaplarynda-da yiize cykan eserler owrenilyar. A§yr Orazowyn monografiyasynda bolsa tiirkmen prozasynyn islendik dowiirde doredilen eserlerinde $ol bir dowriin durmu§ hakykatynyn nahili pozisiyalardan we nahili beyan edilendigi owrenilyar. Birinji halatda edebi prosesin 6sii§i yzarlanyar. A§yr Orazowyn monografiyasynda bolsa gahrymanyn cepergilik konsepsiyasynyn ewolyusiyasy yzarlanyar. Biz, mysal iigin, otuzynjy yyllaryn wakalarynyn edebi prosesinde beyan edili§in arasyndaky agirt uly tapawutlary goryaris. Edebi prosesin 6sii§ini has gin aspektde synlayarys. Halkymyzyn taryhynyn diirli etaplarynyn dine edebi prosese yetiren tasirini dal, eysem gahrymanyn gepergilik konsepsiyasyna yetiren tasirini, gahrymanyn obrazynda bolyan 6zgeri§leri hem goz online getirip bilyaris. A§yr Orazowyn “Edebi proses hakda oylanmalar” (1992) atly kitabynda ede bi prosese tazece ser salynyar. Edebiyatyn cendenasa syyasyla§dyrylandygy, bu yagdayyn edebiyatyn 6sii§ine onaysyz tasir edendigi, ony gaklendirendigi, munun 405 durmu§ hakykaty bilen geper hakykatyn arasynda gadagan edilen “zolaklary” doredendigi ynandyryjy acylyp gorkezilyar. Seyle-de. alym bu kitabynda edebiyatdaky taze meyillere, hazirki dowriin kyssasynda erkin gozleglere nazar aylayar. A§yr Orazowyn “Gahrymanyn ahlak diinyasi” (1990) atly kitabynda-da edebiyatyn mohiim meselesi gozgalyar. Kitapda psihologik dernewin gowy nusgalaryny gormek bolyar. Bulardan ba§ga-da, A§yr Orazow edebiyatyn diirli dowiirleri, diirli meseleleri hakda yazylan kopsanly ylmy makalanyn-da awtorydyr. 01 halkara simpozium- larda, kongreslerde dokladlar bilen yzygider gyky§ edip, tiirkmen edebiyatynyn gazananlaryny diinya yaymakda uly isler edyar. A§yr Orazow ylmy i§leri, geper eserleri redaktirlemek isine-de i§ennir gatnasvar. Nazar GuIIayew (1936-2006) professor, Magtymguly adyndaky Dowlet bayragynyn eyesi, Tiirkmenistanyn ylymda hem tehnilcada at gazanan i§gari. Nazar Gullayewin edebiyatcy alym hokmiindalci esasy hyzmatlary tiirkmenin gadymy hem orta asyrlar edebiyatynyn taryhy, halklaryn ozara edebi hyzmatda§lygy hem diinya edebiyaty bilen baglany^yklydyr. Onun “Gadymdan galan nusgalar” (1986) atly kitaby, yiizlerge gazet-zumal hem diirli yygyndylardyr ensiklopediyalar iigin yazan makalalarynda gadymy hem orta asyr edebiyat taryhynyn mohiim me seleleri, sol dowre degisli yiizlerge beyik alymlardyr sahyrlaryn durmus hem doredijilikleri seljerilyar. Olarda halkymyzyn medeni taryhynyn beyleki taraplaryna-da ser salynyar. 01 su dowriin gorniikli §ahyry hem pelsepegisi meshur Nesiminin §ygyrlaryny-da ilkinji bolup monografiya hasiyetli sozba§y hem dii§tindiri§ler bilen baryp 1972-nji yylda ne§ir etdiripdi. Alymyn halklaryn ozara edebi hyzmatdaslygyna degisli bitiren i§leri barada gurriin edilende, ozaly bilen, onun Giindogar edebiyatyndaky in meshur syuzet bolan “Leyli-Meznun” temasyna degisli “Leyli hem Meznun hakda sohbet” atly saldamly monografiyada bu syuzetin doreyi§ hem yayrayy? taryhy, Nyzamy Gen- jewiden ba§lap, yigrimi toweregi dilde yazylan 130 gemesi edebi nusga, 10-a golay halk eseri, 10-dan gowrak drama eseri, §ol sanda XVII-XVIII asyr tiirkmen edebiyatynyn in gorniikli wekillerinin biri Nurmuhammet Andalybyn atda§ dessanynyn onki §u kysymly eserler bilen ozara baglanysygy ilik-diiwme dernelyar, diinya alymlarynyn bu ugurda yazan ownukly-irili ytizlerce makaladyr sozba§y-laryna, ayry-ayry monografiyalaryna tankydy nazar salynyar. Alymyn bu i§inin naderejede gymmatlydygyny hem ahmiyetlidigini diinya belli ceh alymy Yan Ripkanyn, ozbek, tajik hem gayry haklaryn alymlarynyn ona yorite salgylanmaklary-da aydyn gorkezyar. N. Gullayew diinya edebiyatyna degi§li-de kop i§ etdi. §olardan “Arap ede biyaty”, “Assan edebiyaty”, “Bengal edebiyaty”, “Hindi edebiyaty”, “Kurt ede biyaty”, “Gadymy, kopmilletli hem bay edebiyat” atly umumylasdyryjy makalalary, diinya edebiyatynyn Wegiliy, al-Faraby, al-Biruny, Ibn Sina, Nyzamy, Rumy, Yu- 406 niis Emre, Nesimi, Jamy, Nowayy, Fizuly, Mahri hatyn, T. §ewgenko, Yan Rayns, Sadreddin Ayny, Muhammet Ylcbal, Yakup Kolas, Muhtar Owezow, Ayaly Tokom- bayew, Salomeya Neris, Aybek, A. Korneyguk, Samet Wurgun, Miirze Tursunzada yaly in beyik wekilleri, “Kalyla we Dimna”, “Miiri bir gije”, “Gorogly” yaly in beyik eserler hakda ayry-ayry makalalary, “Doganlyk edebiyatlar hakda sohbet” /1979/ atly kitabyny yazdy. Oraz Yazymow (1928-2010) pedagogik ylymlarynyn kandidaty, professor, Tiirkmenistanyn ussat mugallymy. 01 1950-nji yyllardan edebiyaty 6wreni§ ylmyna giri§yar. Onun ylmy i^lerinin aglabasy tiirkmen edebiyatyny okatmagyn usulyyetine bagy§lanyar. Alym bu mesela bagyslap, kopsanly makala, “Tiirkmen edebiyaty sapaklarynda okuwgylarda watangylygy terbiyelemek” (1957), “Edebiyaty okatmak metodikasynyn esaslary hakynda” /1974/, “Tiirkmen mekdeplerinin 1V-X klaslarynda edebiyatdan sapak- lar” /1983/ yaly kitaplaryny gap etdirdi. Alymyn “Edebiyaty okatmak metodikasy” /1993/ atly saldamly kitaby onun bu ugurdan yazan diiypli i§idir. Bu kitapda ede biyaty okatmagyn usulyyetinin yzygiderli kursy: usulyyetin taryhy, ylmy esaslary, edebiyaty okatmagyn usullary, sapak tipleri we gornii§leri, eseri dernemek, ede biyat teoriyasyny owretmek, okuwgylaryn sozleyi§ dilini osdiirmek, sapakdan da§ary i§ler, meyilnamala§dyry§ boyunga in netijeli, synagdan gegen ylmy-usuly yorelgeler hakda gin du§iinjeler berilyar. Oraz Yazymow “Magtymgulynyn omri we doredijiligi”, “Mollanepesin omri we doredijiligi” atly sergidir albomlaryn, “Tiirkmen yazyjylarynyn portretleri” yaly didaktiki materiallaryn, “Kemine - satirik sahyr”, “Aman Kekilow” yaly okuw filmlerinin awtorydyr. Edebiyatgy alym orta mekdeplerin V, VII, VIII, IX synplarynyn okuw kitaplaryny yazmaga gatnasyar. 01 umumybilim beryan dunyewi mekdeplerin “Tiirkmen edebiyatyndan okuw programmalarynyn” /IV-Х klaslar tigin/ hem awtorydyr. Oraz Yazymowyn ylmy-usuly i§lerinin, okuw maksatnamasydyr okuw kitaplarynyn engemesi eksperimental synaglar csasynda doredildi. Bu yagday awtoryn gap eden i^lerinin hilinin gowulanmagyna yardam etdi. Oraz Yazymowyn i§lerinin dili yenil. §eyle bolanson, alymyn i§leri tiirkmen edebiyatyny okatmagyn, edebi bilim bermegin, okuwgy lary yokary ahlak, watangylyk ruhunda terbiyelemegin tarlerine tiirgenle§mekde mugallymlara zerur gollanmadyr. Oraz Yazymowyn “Aman Kekilow-uly sahyr, uly alym”, “Frontgy sahyr”, “Bizin poeziyamyzyn palwany”, “Poeziyanyn parlak yyldyzy”, “Talantly yazyjy”, “N. Saryhanow taiantly prozagy”, “Andalyp-Giindogaryn belli §ahyry”, “Cagalara bagyslanan omiir” yaly ylmy makalalary-da yorite bellenmage layykdyr. Allamyrat Garayew (1936) filologiya ylymlarynyn doktory, professor. 01 edebiyaty 6wreni§ ylmyna 1960-njy yyllardan ba§layar. Alym ylmy ifinin ba§ky dowtirlerinden ba§lap, tiirkmen poeziyasynyn meselelerini owrenmage 407 giri^yar. Caryek asyr dowriin icinde ol on base yakyn ylmy kitap yazyar. Olardan “Uly poeziyanyn dowamy” /1974/, “Poeziyamyz kamillik yolunda’ /1974/, “Turk men poeziyasynyn osii§ etaplary” /1977/, “Tiirkmenistanyn halk yazyjysy £ary A§yrow” /1979/, “Halk §ahyry Nury Annagylyg” /1979/, “Turkmen poemasynyn yiize ?yky§y” /1988/, “Pikirlerin poeziyasy duygularyn poeziyasy” /1982/ we beyleki kitaplary gorkezmek bolar. Bulardan ba§ga-da, ol kopsanly makalanyn, synyn awtorydyr. Bu makaladyr synlar, kitaplar, monografiyalar, yygyndylar sowet dowriinin tiirkmen poeziyasynyn 6§ii§ini ba§dan-ayak yzarlamaga bagy^lanyar. Ede- biyatgy ol kitaplary bilen tiirkmen poeziyasyny owrenmage onjeyli go§ant go?dy. Bu kitaplaryn iistiine edebiyalcynyn “Yalynly yyllaryn lirikasy”, “Gahrymangylygyn waspy” atly ylmy-populyar brosyuralaryny hem go§mak miimkin. Edebiyatgy Allamyrat Garayewin i§lan dtiypli meselelerinin biri-de tiirkmen edebiyatynda poema zanrynyn dorey§i we osii§idir. Awtor bu mesela juda kop wagtyny bagy§lady. §eylelikde, “Tiirkmen poema zanrynyn formirleniî we dsu§i” atly uly monografiya doretdi. Bu monografiyada poema zanrynyn kokleri, onun edebiyatymyzda kem-kemden orna§y§y, ostisi, kamillesi§i dernelyar. Monografiya da kopsanly poemanyn dernewinin mysalynda zanryn 6zbolu§lylygyny kesgitlemage synany§yk edilyar. §ahyrlaryn bu zanrdaky iistunlikleri, sawlikleri umumyla§dyrylyar. Edebiyatgynyn ylmy gozlegleri dine tiirkmen poeziyasyny owrenmage bagy§lanyardiysek, onun ylmy doredijiliginingeriminidaraltdygymyzbolardy. 01 tiirkmen edebiyatynyn diirli zanrlarynyn osiis yoluny owrenip, “Tiirkmen edebiyatynyn taryhy” atly tomluk iicin 14 sany uly boltim yazdy. 01 boliimlerde Tiirkmenistanyn halk yazyjylary gara Seyitliyewin, Hydyr Deryayewin, Ata Atajanowyn, Mam- met Seyidowyn, Kerim Gurbannepesowyn, Gurbannazar Ezizowyn doredijilikleri hakynda ginden giirriin berilyar. Allamyrat Garayew ceper doredijilik bilen-de gyzyklanyar. Onun bimage go^gular yygyndysy ne§ir edildi. Muhammet Gurbansahedow (1932). Filologiya ylymlarynyn doktory M. Gurbansahedow edebiyaty 6wreni§ ylmyna ellinji yyllaryn sonlarynda giri§yar. Muhammet Gurbansahedow 1952-nji yyldan bari Magtymguly adyndaky Dil we edebiyat institutynda biregne i§lap gelyar. Edebiyaty owrenis ylmyny oziine tutu§ kesbi-kar edinyar. Bu ugurda kopsanly makala, monografiya, kitap, yygyndy nesir etdiryar. Edebiyatgynyn “Rehmet Seyidowyn doredijiligi” /1963/, ‘Hojanepes Qary- yew” /1965/, “Hydyr Deryayew” /1975/ diyen monografiyalary, atlaryndan bel li bol§y yaly, ayry-ayry §ahyrdyr yazyjynyn doredijiligine bagy^lanyar. Bu monografiyalaryn ilkinjisinde ajayyp lirik §ahyr Rehmet Seyidowyn doredijilik yoly yzarlanyar. Zehinli §ahyryn lirikasy, poemalary ginden dernelyar. Ayratyn-da, sahyryn peyzaz lirikasynyn ussadydygy nygtalyp bellenilyar. Monografiyalaryn 408 ikinjisinde sowet dowriinin ilkinji §ahyrlarynyn biri bolan Hojanepes (âryyew hakda soz agylyar. Onun poeziyasyna, dramasyna has bolan sypatlar bellenilyar. Agzalan iigiinji monografiyada Tiirkmenistanyn halk yazyjysy Hydyr Deryayewin doredijiligine ser salynyar. Yazyjynyn me§hur “Ykbal” romany hakda has hem ginden sohbet agylyar. Alymyn “Berdi Kerbabayewin “Aygytly adim” /1987/, “Tiirkmen romanynyn kemala gelmegi” /1990/ yaly monografiyalarynda-da, atlaryndan belli bol§y yaly, edebiyaty 6wreni§ ylmynyn mohiim meseleleri gozgalyar. §eyle-de, Muhammet Gurbansahedow “Rehmet Seyidow”, “Mollamurt-Ok- tyabryn jargysy”, “Hojanepes Qaryyew-§ahyr hem dramaturg” diyen brosyuralaryn hem awtorydyr. 01 “Tiirkmen edebiyatynyn taryhy” atly tomlukda yerle§dirlen “Mollamurt”, “Hojanepes £aryyew”, “Otuzynjy yyllaryn poeziyasy”, “Rehmet Seyidow”, “Beyik Watangylyk ur§undan sonky dowiir poeziyasy”, “Ellinji yyllaryn ikinji yarymynyn hem-de altmy§ynjy yyllaryn prozasy” /N. Atdayew, §. Geldiyewa bilen bilelikde yazylan/, “Altmy§ynjy yyllaryn ahyrynyn we yetmi§inji yyllaryn prozasy” /N. Atdayew bilen bilelikde yazylan/ atly boltimleri yazdy. 01 Moskwada ne§ir edilen “Очерки истории туркменской советской литературы” diyen kitapda yerle^dirilen “Mollamurt”, “Rehmet Seyidow”, “Туркменская проза на современном этапе” /N. Atdayew, G. Kulyyewa bilen bilelikde yazylan/ diyen boliimlerin hem awtorydyr. Alymyn sonky dowiirde doreden “Tiirkmen romanlarynda psihologizm” / 1994/ diyen monografiyasynda edebiyat ylmynyn zerur meselesi gozgalyar. Muhammet Gurbansahedow “Tiirkmen dramaturgiyasynyn taryhy” atly kitaby yazmaga-da gatna§dy. Ahmet Bekmyradow (1951-1990). Filologiya ylymlarynyn kandidaty Ahmet Bekmyradow oziinin gysga omriinde edebiyaty owrenis ylmy, edebiyat tankydy boyunga abyrsyz is bitiren zehinli alymdyr. 01 tiirkmen edebiyatynyn derwayys meselelerine bagy§lap engeme makala, kitap yazdy. 01 sowet dowriinin tiirkmen poeziyasynyn §ygyr diiziiliînin osii§ini ylmy taydan i§ledi. Bu mesela bagy§lap, engeme makala gap etdirdi, saldamly monografiya yazdy. Alym bu i§inde tiirkmen poeziyasynyn durmu§ynda yiize gykan dort sany tazeligin (bir eserde diirli gornu^li strofalary garysdyrmak, polimetriya, werlibr, astrofiki §ygyr) hasiyetli ayratynlyklaryny agyp gorkezyar. Poeziyamyzda i^ledilyan ikileme, iigleme, dortleme we ba§leme yaly go§gy diiziilis formalaryny towerekleyin analizleyar. Awtor tiirkmen poeziyasynda dortlemanin ba§gaga formasynyn a§a kop ulanylyandygyna nagilelik bildiryar. Ahmet Bekmyradow hazirki dowiir poeziyamyza arala§an sonet, sonetler gemeni we onegin bendi barada pikir yoredip, kopsanly taze faktlary ylmy dolany§yga girizyar.

409 Awtor astrofiki §ygyr formasynyn tiirkmen poeziyasynda ymykly orun alma- gynyn Kerim Gurbannepesowyn ady bilen baglydygyny tassyklayar. Sahyryn bu formada yazan poemalarynyn forma ozboliislylygy aydynla§dyrylyar, bu formanyn uly mas§tably poetiki eserleri ii^in has amatlydygy ylmy taydan esaslandyrylyar. Ahmet Bekmyradow “Abay altayagy tiirkmen sygrynda” atly makalasynda beyik gazak sahyry Abayyn altayak gosgy formasynyn tiirkmen poeziyasyna, ayratyn-da, 6zbolu§ly lirik §ahyr Rehmet Seyidowyn doredijiligine fun orna§ysy hakda diiypli pikirleri orta atyar. Awtoryn “Dostlar, bu aydymy dinlemek gowy” atly makalasynda zehinli §ahyr Halyl Kulyyewin poeziyasy hakda gyzykly sohbet a^ylyar. Ahmet Bekmyradow Halyl Kulyyewin doredijilik ussahanasyna fundan arala^yp, onun poeziyasynyn ozboluslylygyny cundan agvp gorkezyar. Ahmet Bekmyradowyn filologiya ylymlarynyn doktory Myratgeldi Soyegow bilen bilelikde yazan “Yagfysyna yag§y, yamanyna yaman diyelin” atly makalasyn da XX asyr tiirkmen edebiyatynyn irki wekillerinden biri A. Gulmuhammedowyn doredijilik yoly yzarlanyar. Makalada A. Gulmuhammedowyn omiir yoly, onun §ahyr, kyssacy, edebi tankytcy, edebiyat taryhcysy, tarvhcy hokmiindaki kesbi ginden aydynla§dyrylyar. Ahmet Bekmyradow edebiyatymyzyn entelc islenilmedik, iisti biirelgi yatan meselelerini i^lemegi gowy gordi. Alymyn “Andalyp hem oguznamafylyk dabi” (1987) atly kitaby-da seyle i^lerdendir. Nurmuhammet Andalybyn bu poemasy §u wagta (jenli edebiyat taryh^ylarymyzyn nazaryndan sypyp gelyardi. Heniz ol ba§y- bitin gornii§inde okyjylara-da yetirilmandi. Ahmet Bekmyradow kitapda sahyryn doredijilik ayratynlygyny ingeden yzarlayar. Edebiyatcy esasly pikir yoretmeler arkaly poemanyn ba§ gahrymanynyn obrazynyn dowrebaplygyny, onun taryhy hem cepercilik gymmatyny okyjylaryn oniinde biitin aydynlygy bilen acyp goyyar. Andalybyn bu poemasynda yasy iic miinden gefyan gadymy oguz-tiirkmen elipbiyi barada diysen gyzykly maglumatlar berilyan ekeni. So! maglumatlar hem edebiyatcyny gozlegler atyna atarypdyr. §eylelikde, alym bu elipbiyin taryhyny ginden a?yp gorkezipdi. Ahmet Bekmyradowyn bu monografiyasyny okap, oguznamacylyk dabinin tiirkmen edebiyatynyn in gadymy daplerinin biridigine goz yetiryarsin. Ahmet Bekmyradowyn ylmy i§lerinde beyik Magtymgulynyn doredijiligi esasy orun tutyar. Alym sahyryn doredijiligine bagyslap “Magtymguly magny sacar”, “Men alemin ahli hazynasyny senin poeziyandan tapdym”, “Magtymgulynyn po eziyasynda peyzaz^ylyk prinsipleri”, “Magtymgulynyn halypalary”, “Magtymgu ly hem Ahmet Diirrany”, “Magtymgulynyn go^gularynyn kompozision gurlu§y”, “Magtmgulynyn go§gy diizii§ ussatlygy” yaly engeme makalasyny diirli zurnallarda cap etdirdi.

410 Ahmet Bekmyradowyn “Magtymgulynyn poeziyasynda §ahyrana dap we tazegillik gozlegleri” (1989) atly monografiyasy alymyn edebiyat ylmyndaky uly iistiinligidir. Bu saldamly monografiya edebiyat jemgyyetciligi, okyjylar tarapyndan gyzgyn gar§ylandy. 01 edebi tankydyn yokary bahasyna mynasyp boldy. Bu kitapda Magtymgulynyn cepercilik ussatlygy gownejay agylyar. Ahmet Bekmyradow Seyitnazar Seydinin doredijiligine bagy§lap engeme makala yazdy. Onun sahyr baradaky kitaby “Orteman meni” (1992) ady bilen ne§ir edildi. Ahmet Bekmyradow “Turkmen edebi tankydynyn taryhy” atly kitapda Jora Allakowyn doredijilik yoluny yzarlayan bolumin hem awtorydyr. Ahmet Bekmyradowyn “Goroglynyn yzlary” (1988),' “Edebi miras-ebedi miras” (1992) yaly gowriimli kitaplary-da edebiyat jemgyyetgiligi tarapyndan gowy garsylandy. Ahmedin “Magtymgulynyn geper dimyasi” atly kitaby-da rus dilinde ne§ir edildi. Ahmet Bekmyradow “Gorkut Ata” eposy, giindogaryn Nowayy yaly beyik sahyrlary, edebi aragatnasyklar, tiirkmen sazy we s.m. hakda engeme makala yazdy. Bulardan ba§ga-da, H. Tanryberdiyew, N. Hojageldiyew, D. Nuralyyew, R. Re- jebow, G. Geldiyew, A. Mammedow, B. Mammetyazow we ba§galar tiirkmen ede biyaty owrenis ylmyna, edebi tankydyna saldamly go§ant gosan edebiyatgylardyr.

DUNYA EDEBIYATYNDAN NUSGALAR

Omar Hayyam (1048- 1131) Giindogaryn meshur §ahyrlarynyn, alymlarynyn arasynda Omar Hayyamyn ady hormat bilen tutulyar. Omar Hayyam 1048-nji yylda eneden doglup, 1131- nji yylda hem wepat bolupdyr. Onun doly ady Kyyaseddin Abulfath Omar ibn Ibrayym Hayyam Ni§apurydyr. Omar - sahyryn ady, ibn Ibrayym-Ibrayymyn ogly, Ni§apury-nisapurly. Hayyam (gadyrgy) - sahyryn lakamy. 01Nisapuryn (saher ady) golayyndaky bir obada gadyr dokayan ma§galada oniip-osiipdir. Omar yasjlykda durmu§yn agyr giinlerini ba§dan gegiryar. Omar Hayyam Ni§apur, Balh, Buhara, Samarkant yaly saheiierde okapdyr. Omar omriinin in hasylly yyllarynda Merwde ya§apdyr. §ol yerde Omar Seljuk soltany Malik §anyn hemayatynda kop yyllar gulluk edipdir. Omar Hayyam §ol yyllar matematika, pelsepe, astronomiya bilen me§gullanyar, obserwatoriya agyar, alymlyk derejesine yetyar. Giindogar edebiyatynyn ajayyp wekili Omar Hayyam oz zamanasynyn gorniik li alymy hem-de parasatly §ahyry bolup, ol:

411 «Adamzatdyr ahli mahlugyn basy, Zyyadadyr onun akyly-hu§y. Diinya tegelegi bir yiiziik bolsa, Ynsandyr bezegi-zynaty, ga§y» diyen ideyany one siiriip, adamy in yokary, belent dereja yetiryar. 01 adam mertebesine, onun durmu§da tutyan ornuna yokary baha beryar. Ona mahir we soygi bilen garayar. Omar Hayyam edebiyat meydanynda oziinin ajayyp rubagylary bilen meshurdyr. Onun rubagylary tiirkmen dilinde birnaê gezek ne§ir edildi. Omar Hayyam adamzada §u diinyanin e§retlerini hodtirleyar. Oz dowriinde Omar Hayyamyn rubagylary hakim gatlagy, ruhanylary howatyrlandyrypdyr, ynjalyksyzlandyryp- dyr. Ekspluatatorlar, din adamlary Omar Hayyamy yigrenipdirler, emma zahmetke§ halk ony oz hemayatfysy hasap edipdir. Omar Hayyamyn §ahyr hokmunde gozgan meseleleri, onun diinya baradaky pikirleri tiirkmen klassyky edebiyatynda hem gornukli yz galdyrypdyr. Magtymgu ly, Zelili we beyleki tiirkmen klassyklary onun §u diinya baradaky pikirlerine hormat goyupdyrlar. Agirt uly Seljuk-tiirkmen dowletinin paty§alaryna hyzmat eden, Giindogaryn beyik akyldary Omar Hayyamyn pahim-payhasy, eden ylmy a^y^lary, doreden 9eper rubagylary dine bir oz dowriinin adamlaryny dal, §u giinki giin hem akylyny hayrana goyyar. Yone Omar Hayyamyn adyna seyle bir kop go^gular berlipdir welin, hazirki dowiirde onun adyna berilyan rubagylaryn sany ba§ miindenem gecyar. 01 go§gularyn esasy bolegi §eraby wasp edyar. Bu rubagylar diinya dillerinin kopiisine terjime edilenson, Omar Hayyam §erap hakynda go§gy diizmegin ussady hokmunde tanalyp, hatda Yewropada yorite iggini gowy goryanlerin “Hayyamfylar kluby” hem doredilipdir. Hakykatda bolsa, Omar Hayyam oz dowriinden has one giden beyik filosof hem ahli ylymlardan diyen yaly ba§ cykaryp bilyan gaty zehinli, yatkes adam bolupdyr. Rus alymlary Omar Hayyamyn dowiirde§i Beyhakynyn beren maglumatyna salgylanyp, bu beyik ynsany islendik uly gowriimli eseri yat tutmagy tie in alty-yedi gezek okamagy yeterlik eken diyip yazypdyrlar. Omar Hayyamyn doredij iligini owrenen alymlaryn birnaêsi, onun dowiirde§leri hem ganym dusmanlary bolan a§a dindarlaryn ony hudaysyz hokmunde ayyplamagyna esaslanyp, akyldary hamana Allany inkar eden adam hasaplayarlar. Tutaryk hokmiinde bolsa onun ylmyn ahli ugurlary boyunâ eden ylmy afy^laryny one tutyarlar. Hakykatda, Omar Hayyam Allany inkar etman, ol yslamyn kada- -kanunlaryny oz dowriine gora doredijilikli osdiiripdir. Akyldar Abu Tahyr Gazy, Seljuk-tiirkmen dowletinin bas weziri Nyzamylmiilk hem onun yokary wezipeli ogullarynyn yardam bermeginde hemi§e ylmy gozleglerini dowam etdiripdir. Seljuklar ko§giinin ba§ weziri Nyzamylmtilkiin Omar Hayyama penakarlik eden

412 dowriinde ylma-bilime uly hormat goyyan bu parasatly wezir akyldar bilen Malik paty§any dostla§dyrmagy basarypdyr. Nyzarnylmiilkiin yardam bermeginde Omar Hayyam Malik paty§anyn dowriinde (1072-1092 y.) hut paty§anyn oziinin iiedimi (sagakda§ dosty) bolup, ol Hoja ymam Omar diyen hormatly ada mynasyp bolupdyr. Omar Hayyam ylma uly hormat goyan Malik paty§anyn dowriinde on sekiz (1074-1072 y.) yyllap, §ol dowriin in bir zehinli alymlarynyn jemlenen yeri bolan ylmy obserwatoriya hem yolba§gylyk edip, ylmyn pajarlap osmegi iigin ahli giiyg- -gayratyny ваф edipdir. Akyldar ya§lykda onat bilim alyp, sonra medresani hem tamamlapdyr. 01 hemi§e Muhammet pygamberimizin «Ylym almaklyk sallancakdan ta gabra genii parzdyr» diyen hadysyna wepaly bolup, ylmyn ahli ugurlaryna degi§li agy§lar edipdir. Omar Hayyam «Arifmetikanyn meseleleri», «Algebranyn hem almukallybyn gyl§yrymly denlemelerini gozmek» diyen yaly matematika degi§li birnage i^lerinde kub, kwadrat denlemeler, gayry bir topar gyl^yrymly meselelerde uly agy§ edip, Muhammet Horezminin dowriinde ayratyn ylym hokmiinde yiize gykyp ugran algebranyn matematikadan boliinip ayrylmagyna, onun ozbasdak, kamil ylym hok miinde kemala gelmegine go§ant go§updyr. Ol algebra yorite kesgitleme beripdir. «Algebra durmusa san hem olgeg taydan nabellilikleri tapyp, takyk hasaby, olgegi yola goymakdyr». Akyldar: «Algebranyn gyl§yrymly meselelerini denlemelerin komegi bilen goziip bolar. Ol gozgiit bir derejani beyleki bir dereje bilen dene§dirmek arkaly subut edilyar» diyipdir. Akyldar «Yewklidin matematikasyna dii§iindiri§» diyen i§ine onun: «Pred- metin mazmuny sandyr» diyip, algebranyn komegi bilen gozen denlemesini geo metriyanyn burg hem olgeg ululygy diyen teoremasynyn iisti bilen i§lap, algebra bilen geometriyanyn «Hytay» diwaryny ayrypdyr. Scylelikdc, Omar Hayyamyn geometriyanyn ylym hokmunde kemala gelmeginde hig bir alymdan pes bolmadyk payy bar. Omar Hayyam oz dowriinde astronomiya ylmynyn pajarlap osmegine uly go^ant go§updyr. Seljuk-tiirkmen dowletinin soltany Malik paty§anyn gorkezmesi boyunga akyldar ba§ yylyn dowamynda «Maligin yyl hasaby» diyen at bilen (1074- 1079 y.) kalendar reformasyny amala asvrypdyr. Seljuklar imperiyasynda 1074-nji yylyn mart ayynyn 15-nden baslap Omar Hayyamyn diizen takyk gun hasabyna esaslanyan milady yyl hasaby yoredilip ugrapdyr. Onun diizen kalendarynda yylyn ortaga dowamlylygy 365,2424 gije-giindize den bolup, Omar Hayyamyn milady yyl hasabynyn hakyky Giin yylyndan gy§armasy 0,00002 gije-giindize barabar bo lup, ba§ mtin yylda bir giin yalny^lyk gidyar. Hazirki diinya yiiziinde ulanylyan milady yyl hasabymyzda yylyn dowamlylygy 365,2425 /365 giin 5s. 48 min. 12 sek./ gije-giindize den bolup, ol hakyky Gun yylyndan 0,00003 gije-giindize ba rabar gy^aryar. §eylelikde, iig mtin iig yiiz otuz tig yyldan bir giin yalny§ylyar. Has

413 dogrusy, Omar Hayyamyn Gun yyl hasaby hazirki Yer togalagynyn milady yyl hasabynda bir yylda yedi sekunt takykdyr. Omar Hayyam Ayyn oz okundan hem Yerin da§yndan aylanmagyna esaslanyan kamary-hijri hasabynyn bir yyly 354 gije-giindize 8 sagat 48 minut 36 sekunda barabar, bir ayy bolsa 29 gije-gtindiz 12 sagat 44 minut 4 sekunda barabar diyip, oran takyk hasap cykarypdvr. 01 kamary-hijri yylyny hasaplamagy gaty yonckeylesdirmek iigin her yylyn ayratyn koeffisiyentini cykarypdvr. Mysal iigin, Omar Hayyamyn hasaby boyunga §u yylyn koeffisiyenti 22. Onun hasaby boyunga Turkmenistan Watanymyzyn Garassyziyk giini bolan oktyabr ayynyn 27-si Rejep ayynyn 29-y bolyar. Taryhy gesmelerin tassyklamagyna gora, Soltan Sanjary yaslykda olum howply garahassalyk keselinden sagaldanam Omar Hayyam bolupdyr. Omar Hayyam astrologiyany ylym hokmiinde ykrar edipdir. Yone ol yyldyzlaryn adam ykbalyna edyan tasirini biitinley inkar edipdir: Asmanda yerle§en gok yyldyzlary, Hayrana galdyryar akly duzleri. Taleyini yyldyzlardan gozleme, Qtinki sergezdandyr olan ozleri.

Yazan isieri: 1. «Abul Fatyh Omar ibn Hayyamyn traktaty» 2. «Matematikanyn kyngylyklary» 3. «Tebigat bilimleri hakynda» 4. «Payhas terezileri» 5. «Barlyk hakda traktat» 6. «Barlyk hem borclulyk hakda traktat» 7. Ibn Sinanyn « Hutba» («Yiizlenme» eserini) arapcadan parsca gegiryar. 8. «Nowruznama» eseri (ceper eser) 9. «Astronomik tablisa»

«Nowruznama» eseri Eser 1095—1098-nji yyllar aralygynda yazylypdyr. Munda Giindogar halklarynyn taryhy, dap-dessurlary teswirlenipdir. Muayyda Miilk (Nyzamyl Miilkiin ogly) Malik §anyn ogly Berkyaryga eserin iisti bilen kop zady dii§iindirmek isleyar we Omara sol eseri yazmagy yorite tab^yryar. Berkyaryk ylma, sungata oran yiizley dii§iinipdir, dii§iinjesi gakli bolupdur. Sonun iigin-de eseri has-da gyzyklanyp okar yaly, rowayatlary, anekdotlary hem ulanmaly bolupdyr. Eser iki boliimden ybarat. Birinji boltiminde Nowruzyn namedigi, Eyran salarynyn hem ony bellandigi, ko§kdaki dap-dessurlar, §alaryn nahili bolandygy beyan edilipdir.

414 Hokiimdarlaryn ylym bilen gyzyklanmalydygy aylawly dilde berlipdir. Yspyhan obserwatoriyasyny (Tiirkan Hatyn-Maligin ayaly) i§letmek, astronomik gozlegleri dowam etdirmek Berkyaryga dii§iindirilyar. Kalendar hakda giirriin edilyar. Ay atlary sanalyar. Her bir ay hojalyk, durmu§ yagdayy bilen baglany^ykly ber lipdir. Tahmuras §anyn dowriinde ko?eler, bazarlar gurlup ba§lapdyr, yiinden, yii- pekden mata dokalyp ugrapdyr, adamlara hat-sowat owredilipdir. Nowruzda kim satlansa, aydym aytsa, tans etse, sol taze yylky nowruza-da aman baryar diyyar. Jem§idin nowruz bayramynyn ba§yny ba§landygyny, ony her yyl bellemegi ad amlara wesyet edendigini, taze yylyn ilkinji giiniini bellan adamyn bagtly hasap edilyandigini nygtayar. Alymlara dayanmagy, ynanmagy, olara gin yol acmagy Berkyaryga dii§imdiryar. Onat dap-dessurlary saklap, olary osdiirmegin zerurlygy iindelyar. On ya§an §alaryn, alymlaryn durmu§yndan mysal getiryar. Berkyaryga-da §olaryn asylly yoluny dowam etdirmegi owtit beripdir. Alyma, yetime howandarlyk etmek, у as §alaryn oz atasynyn onat tradisiyasyny dowam etdirip, ahyrky dere ja yetirmage faly^malydygy baradaky pikiri owran-owran gaytalapdyr. Nowruz bayramynda safagy ginden afyp, sahylyk bilen oran §adyyan, §iiwelenli gefirmegi maslahat beryar. Eserde Giin kalendarynyn, diirli kalendar reformalarynyn taryhyndan, yslamdan onki Eyran nowruzynyn bayram edili§inden giirriin beryar. Akyldar «Nowruznama» eserinin bir boliiminde Ay hem Giin hasabyna esaslanyan yyllary bilelikde ulanmagyn ahmiyeti hakynda sadadan dii^niikli dilde beyan edip: «Ay hasaby dini dap-dessurlary berjay etmek iifin zerur, Gtin hasaby bolsa oba hojalygyny yoretmek iifin zerurdyr» diyip, her bir milady yylynyn aylarynyn name many anladyandygyny ylmy esasda dii§imdiripdir. Omar Hayyam «Nowruznama» eserinde medisina ylmyna degifli gymmatly maglumatlar beripdir. 01 Ay dolan giini (14-15) gije ekilen arpanyn yeti§en hasy- lyndan iydirilse, kakynla, son psihikasy bozulyp, daliran adama uly nepinin barlygyny yazypdyr. Dili peltek, gif dil cykaran cagalar altyn ya-da kiinuis gaplarda iymitlendirilse, peyda etjekdigini bellapdir. Akyldar: «Altyn islendik haramy narsa- ni yok edyar. §onun iifin bu gymmat bahaly metal halallygyn gonezligidir» diyip yazypdyr. Omar Hayyamyn pikirife, hapalanan suwy mejbury yagdayda ifmeli bolsa, bir gaba §ol suwdan alyp, ifine altyn oklap bir salym saklamaly. §ondan son §ol suwy ifmek bolyar. Hazirki zaman ylmy hem altynyn adama zyyanly mikrob- lary oldiiryandigini doly tassyklady. Bu bolsa Omar Hayyamyn 960 yyl mundan on aydan pikirinin tassyklamasydyr. Traktatda altyn, arpa, nayza, ok we yay, at, fakyr we §.m. hakda, zenanlaryn, yigitlerin gozelligi barada gyzykly zatlar berlip dir. Eserde patvsalar taryplanypdyr. Olaryn onat taraplary barada aydyar. «Eyran §alarynyn dapleri hakda» diyen boliimde §eyle mysallar getirilyar. Paty§alarda iif jenayatdan ba§ga giinaleri gefyan dap bolupdyr. Ufjenayat: * 1. Paty§alaryn syryny pa§ etmek. 415 2. Eyranlylaryn hudayy Yazdany masgaralamak. 3. Buyrugy yerine yetirmezlik. Eyran §alarynyn salgyt yygnamak meselesinde-de, guna eden hyzmatkarlerine jeza bermekde-de onat taraplarynyn bolandygy bellenilyar. Salgyt yygnayjy goz oniine tutulandan artyk salgyt alaysa, son ol adama salgyt yygnadylmandyr, olary jezalandyrypdyr. Giinali adama §obada jeza berilmandir, turma salnypdyr. Sonra ony aklajak, giinakar daldigini subut etjek adam peyda bolmagy miimkin diyen umyt bilen kop wagt gara§ypdyrlar. §eylelikde, §alaryn eden i§leri bilen bilelikde geljekde etmeli i§leri §alary owmek arkaly gorkezilipdir. Ba§ga-da birna9e rowayatlar, anekdotlar mysal getirilipdir. Rubagylar: An-bilim ugrunda soy akyl-hu§y, Soyme bet ki§ini, ger tapsan yag§y. Il-halka oziini soydtirjek bolsan, Ho? gylyk bol, bolma ulumsy ki§i. At-abray gazanmagy oslasan, Soyiilmegi yiireginde beslesen. Johit, tersa, miiminlerin yzyndan, Gybat etme, bir yag§y at islesen. t Soygulim, haysy el yaratdy seni! Gorktin utandyrdy ay sohlesini. Gozeller bayram diyip yiizOn bezese, Sen yiiztin husnundan bezeyan ony.

Gaygy-gamy hergiz ba§a getirme, Hasrat cekip, laya batyp oturma. Kitapdan, gozelden, gulzardan ge9me, §at ge^ir omriini, gapyl otiirme. Dost tutun sen anly hem dogry kesden, Miin agaf da^da dur gylygy pesden. Ig, eger bilimli zaher berse-de, Yere dole, derman-da yetse nakesden. Jahanda hakyky mahluk adamzat, Her kimin pahmine girmez bu ansat. Anlayy§ meyinden bir yuwdum i^sen, Saygarsyn mahlugyn haysy kem, zyyat. £yn adamdyr diyme, kop diyip hunari, Seret ykraryna barmydyr ary.

416 Soztinin ustiinde tapylyan adam, Mertlerin merdidir, arlerin ari. Ba§arsan ynjytma hi? bir kimsani, Gazap odun yakyp, berme nogsany. Eger sen hemi§e dynglyk islesen, Ynjasan-da, ynjytmagyn ynsany. Ajal okun atsa, galkanlar higdir, Ahli baylyklara bakmayan giiygdtir. Hemage syn etsem diinyan i§ine, Yagsylyk yag^ydyr, ozgesi pugdur. £yn a§yklar bakmaz gonruse, yuze, Dowzahy-behi§di hig ilmez goze. Yassansa per yassyk ya gara dasy, Yim, yiipek geyse hem parhsyz diyr bize. Jahanda saylantgy, ey ziilpi tarym, Goz guwanjym, tende janym, sen barym. Ey soygulim, jandan eziz bir zat yok, Jandan-da ytiz esse ezizsin, yarym. Saz bolsa, mey bolsa, gozel yar bolsa, Akar suw kenary hem giilzar bolsa. Olgerme ojagyn sonen dowzahyn, §udur jennet, eger jennet bar bolsa. Bilyarmin, soygulim, hagandan bari, Bir guzer etmedin sen bizin sary. Ne habar gonderdin, ne ozuii geldin, Biler yaly sensiz gekilen zary.

Seyit Nesimi (1370-1417) Nesiminin omri-durmu§y Gadymy Giindogaryn edebiyat alemindaki baky §6hle sagyp duran yyldyzlaryn in nuranalarynyn biri Seyit Nesimidir. 01 oziinin tiirkmen, pars hem arap dillerinde gunnur pelsepa yugrup yazan ozbolusly sygyrlarynda yoreden diirdane pikirleri bilen dal, sol ajayyp eserlerinde one siiren ynsanperwerlik, hakykatgylyk, denlik baradaky pikirleri, sopugylygyn beyleki ugurlaryna garanda yslama has batyrgay gar§y duran hurufylygy iindanligi iigin din wekilleri tarapyndan in elheng jeza- diriligine dabanyndan depesine genii hamyny sypyrmaklyga hokiim edilenligi bilen-de, oz pikirlerine wepadarlygyii, durnuklylygyn hem gydamlylygyn nusgasy 27* 417 hokmiinde-de Giindogar halklarynyn arasynda ginden meshurdyr. Onun ady oziinden onki hem dowiirde§ §ahyrlaryndan Rudaky, Ferdowsi, Omar Hayyam, Enweri, Nyzamy, Sagdy, Hapyz, Jamy, Nowayy yaly diinya belli beyik soz ussatlary bilen bir hatarda goyulmaga doly mynasypdyr. Nesimi, takmynan, 1370-nji yylda Yragyn paytagty Bagdat saherinin golayyndaky Nesim diyen obada hiinarmendin masgalasynda diinya inyar. §ahyryn doly ady Seyit Ymadeddin Abulfazyl Nesimi bolup, son oz eserierini Nesimi we Seyit ady bilen yazypdyr. Seyit eyyam cagalygyndan baslap oziinin tiytgesik zehinliligi bilen dowiirdeslerinin iinsiini oziine cekipclir. $eyle yiti zehinliligini, ylma-bilime yhlasyny goren hossarlary onun §ol zamanyn in sowatly adamlarynyn biri bolup yetismegine yardam edipdirler. 01 oz ene dili bolan tiirkmen dili bilen bir hatarda arap, pars dillerini-de dine bir geplap, yazyp biler yaly derejede dal, eysem §ol dillerde ajayyp sygyrlar hem doredip biler yaly derejede kamil bilipdir. Seyit Giindogaryn in esasy ylym ojaklarynyn biri bolan Bagdatda okap, mantyk, tebigat, astronomiya, matematika, dini hem gumanitar ylymlary, pelsepe, edebiyat, taryh yaly ylmyn diirli pudaklaryny diiypli owrenipdir. Arap, pars hem tiirki §ygryn ajayyp nusgalaryny ozlesdiripdir, olardaky diirdane pikirler bilen anyny-diisiinjesini baylasdyrypdyr. Ya§lykda saher hiinarmenlerinin diirli senetkarlerinin arasynda bolmagy-da geljekki §ahyr hem pelsepeci akyldar Seyidin dtinyagaray§ynyn kemala gelmeginde, osmeginde ep-esli rol oynapdyr. Seyidin diirli rowiisdaki edebi-syyasy ugurlar, akymlar, olaryn gorniikli wekillerinin durmu§lary, doredij ilikleri bilen ginden hem cunnur tany§magy bolsa su nukdaynazardan kesgitleyji rol oynapdyr. Doredijilik isine yaslykdan banian sahyi' ilkinji sygyrlaryny Seyit, Seyidi lakamy bilen yazypdyr. Ozunden bas asyr on yasap gegen sopucylyk akymynyn ilkinji hem in gorniikli wekillerinden biri §ahyr Hiiseyin ibn Mansur al-Hallajyn (858-922) Bagdatda asylyp oldiirilmegi, onun sebapleri yas sahyry diysen gyzyk- landyrypdyr. Mansur Eyranyii Fars welayatynyn Bayda diyen yerinde doglupdyr, kop yerlerde sergezdanlyk edipdir, yagny Ahwazdan Horasana, Orta Aziyanyn iisti bilen Hindistana, ondan hem Mekganin iisti bilen aylanyp, 908-nji yylda Bagdada gelyar. 01 oziinin sopucylyk yorelgelerini iindap, towereginde ep-esli meslekdes toplapdyr. 5-6 yyl gecip-gegmanka, ony dine gar§y gitmekde ayyplap, yedi yyllap zyndanda saklap, yedi aya geken sud seljermesinden son, mollalaryn pitiwasy bilen ilki dardan asyp, diirre bilen bigak kop uryarlar, sonra bolsa kellesini kesip, jesedini hem yakyarlar. Seyit bu jcpakes adamyn omriine hem tindan yorelgelerine-pikirlerine degi§li maglumatlar, onun §ygyrlary bilen icgin tany§yar. Onun one suren pikirleri, §ol pikirlere wepadarlygy, dumuklylygy hem mertligi ya§ sahyra uly tasir edyar. Onun kalbynda Mansura belent soygi doreyar. 418 J

Nesiminin Mansurdan alyp goteren panteizm taglymaty Hudayy inkar etmeyan-de bolsa, ona bolan garayysda yslam bilen btitinley ters. Yslam dini boyunca Huday tebigatdan dasarda duryan, goriip hem duyup bolmayan yeke-tak ebedilik ruhdur. Panteistler bolsa Hudaya biitin tebigat, onun dtirli gomu§leri bilen bitewiilikde dunli n у arler. Mansuryn din wekillerinin talap etmekleri bilen gynalyp oldiirilmegi-de hut sonun iigindir. Sonra bolsa Seyit sopucylygyn yslama dtiybtinden gar§y akymy-hurufizm pelsepesinin esasyny goyan Fazlylla Nayymy Astrabady al-Hurufy bilen tansypdyr. Nayymynyn pelsepesi oiia has hem yarapdyr. 01 Fazlyllany oz mugallymy, halypasy hasaplapdyr. §ondan son ol oz eserlerini hurufylyk aheninde yazyp, oziine-de halypasynyii Nayymy lakamy bilen ugurda§ hem doglan yen bilen baglany§ykly Nesimi lakamyny alyar. Nayymy bicak ondumli islan sahyr bolupdyr. Oztinin eserlerinde we da§yna toplan §agirtleri bilen edyan giirriinlerinde dine §ol zamanyn zalymlyklaryna garsy cykyandygy iigin, Nayymy gaty yanalypdyr, yzarlanypdyr. 01 dilden hem hat tisti bilen oz §agiritlerinin jezalandyrylmakdan gutulmakdan otri yurt salmaklaryny maslahat beryar. Onun in tanymal sagirtleri Seyit Nesimi, tiirk sahyry Rafygy, Ka sym al-Enwer lakamyny alan pars sahyry Seyit Kasym, Seyit Ishak, tiirk §ahyrlary Peri^de ogly, Aly al-Ala we ba§galardyr. Yzarlama uzaga cekmeyar. 1394-nji yylda 54 yasynda Nayymy din wekillerinin pitiwasy bilen «dinsizlikde», «kapyrlykda» ayyplanyp, Teymirlenin ogly Miransa tarapyndan oldiirilipdir. Giiygli jezalandyrmalar zerarly hurufylar Eyranyn gaklerinden gykmaly bolyarlar we Tiirkiyede dtiypli oma§ypdyrlar. Olaryn Nayymydan sonky in gomukli wekili Nesimi hem Tiirkiya-Anadola gitmeli bolupdyr. Indi ol hurufylaryn esasy bastutanyna owriilyar. Onun da§yna sol yerin gorniikli sahyrdyr alymlaryndan kopsanly §agirtler yyg- nanyar. Sahyr din wekillerinin giiygli yzarlamalary zerarly dogduk mekany Bagdady terk etmeli bolanda, onun masgalasy, biitin hossarlary sol yerde galypdyr. Muny yat iilkelerde sergezdanlyk edyarka, olary yatlap sygyrlar yazmagy, Bagdada yorite salamnamalar yollamagy («Bagdada bar, ey kasyt! elt §ol habary kim») hem gorkezyar. §ol sergezdan bolup yorsiine Nesiminin atasy duydansyz aradan gykyan bolmaga gemeli. Bu yakymsyz habary yat iilkede e§idip, «yrak yoldan gelmeli» bolany iigin, atasynyn iistune yetisip bilmedik §ahyr gozya§ bilen §u setirleri aydyar: Wah, meni derdi-belalarga dugar etgen oliim! Ygtyyarymny alyp, biygtyyar etgen oliim!

Bu garyplyk sahride awaza-sergezdan bolup, Bala aldyrgan keyik dek intizar etgen oliim!

419 Men yrak yoldan gelip men, kayda sen, janym atam?! Gorgtili Seydinni zaru-intizar etgen oliim! Seyle hasiyetdaki §ygyrlar basga-da bar. Hurufylary, ylayta-da, Nayymydan son olaryn bastutany hasaplanyan Nesi- mini Tiirkiyede-de yzarlap ba^lapdyrlar. §onun iifin hem Nesimi ol yeri hem terk etmage mejbur bolup, oziini Siriyanyn Halap saherinc atypdyr. Sahyr bu yerde-de oziine kop-kop sagirtlerdir yaranlar toplap bilipdir. 01 §ol §aherin walysy Yasbuka bilen-de gowy gatna§ykda bolupdyr. Muna bolsa din wekilleri goriibilmezgilik edipdirler. Nesimini yazgarmak, masgaralamak, Halap walysy bilen arasyna £бр atmak iifin her hili tohmetlere yiiz urupdyrlar. Olar Nesiminin kowsunin astyna Kuranyn «Yasyn» sureli sahypasyny yelmemeklige cenli baryp yetipdirler. Kabir rowayatlara gora, onun pajygaly oliimine sebap bolan zatlaryn biri-de §ol bolara 9emeli. Bir gezek, rowayata gora, Nesima gara stirtmek isleyan §ol dindarlar bildirman, sahyryn ayakgabynyn astyna Kuranyn birki kagyzyny yapy§dyryarlar. Sonra Nesiminin ozunin-de gatnasmagyna saher walysynynkyda otyrkalar, dindarlar wa- lydan: «Eger sizin elinizde kow§iinin astyna «Yasyn» suresini yelmap bir adam diisayse naderdiniz?» diyip sorapdyrlar. Waly olara: «Derisini soyardym» diyip jogap beripdir. §ol wagt dindarlar ona Nesiminin kow§uni getirip beryarler. Birnace ^esmelerde gaytalanyan bir maglumata gora bolsa, Nesiminin oldiirilmegine sebap bolan zat basgacarak. Bir gezek Nesiminin Halapdaky sagirtlerinden biri onun: “Hakbin nazary bayed, ta ruye-mera bined, (^e§mi ki,biwed hudbin, key ruye-huda bined. Yagny: Gormek u?in menin yiiziim, gerek hak yuziin goryan goz, Huday yuziin nenen gorsiin dine oz-oziin goryan gozi“ diyen setirler bilen ba§lanyan bas beyt parsy gazalyny aydyp yorka, dindarlar tarapyndan tutulyar. Ondan: «Bu kimin gazaly?» diyip soranlarynda, ol halypasyny halas etmek iifin: «Meninki» diyip jogap beryar. Netijede, dindarlaryn pitiwa bermekleri bilen, oldiirmek iicin ony dar agajynyn astyna eltyarler. Ahwalaty esiden Nesimi bada-bat §ol yere yeti§yar-de: “Ony goyberin, name jezanyz bolsa, mana berin, §ygyr meninki” diyip, bigiina §agirdini oliimden halas edyar. Ozaldan hem Nesiminin ganyna suwsap yoren Halap mollalary dardan asmaklygy-da ansat oliim hasaplayar, onun gorliip-e§idilmedik wag§y9ylyk bilen oldiirilmegine-diriligine dabanyndan depesine genii hamynyn soyulmagyna pitiwa beryarler. Emma Nesimi munun 119in miizzerman, gayta mert dump, su a§akdaky gazalyny aydyar: Ahli iman i§lerin §ol demde inkar etdiler: £tin Nesimini Halap §ahrinde berdar etdiler. 420 Kazylar pitiwa beriwan, hakny batyl kyldylar, Ktifr edip imana gelmez, gelmage ar etdiler.

Hak mana soz sozledi, emr etdi, rnenem sozledim, Sozledim dessan edip, alemde derkar etdiler.

Soydular, gykardylar §ol dem Nesiminin terin, Yygla§yp gokde melayyk...jiimlesi zar etdiler.

Ey Nesim, wasyl oldun halyky-rahmana sen, Jennetil-mawany gor kim, yerni giilzar etdiler. Sebabi §ondan on ol beyle §ygyr aytmazdy. Dine bu hem dal. Bizin pikirimiz- ce, ol oziinin «Jellatlar», «Seyid-а» atly gazallaryny-da §ol wagt aydypdyr. Gazal- lary §ahyryn bu pajygasyna gynanan hem gazap bilen syn edip duran §agirtleri yat beklap, sonra kagyza gegiren bolmaklary ahtimal, giinki, beyle pursatda Nesiminin oziinin eline kagyz-galam alyp, sygyr yazyp oturmaga miimkinciligi bolan dal bolsa gerek, sebabi ol «Jellatlar» gazalyny eyyam soylup ugrandan son aydana menzeyar. Onda §eyle setirler bar: Dabanymdan bardylar, topugma dogry soydular, Anda kyldy tende janym datlar-peryatlar. Un pycak synamga yetdi, yiiregim miin datlar, Anda hem kim dadymyzny bermedi jellatlar. Sonky deminde diyen yaly aydan «Seyid-а» gazalyny bolsa ol, bizin pikirimizge, Bagdatda ozi bilen osiip ulalan, sonra §ol yerin emiri bolan, emma §eyle pur satda delalaty degmedik bir: dostsumagyna bagy§lan bolara gemeli. Muny ondaky: Hakda wasyldyr Nesimi, gel, gor indi, Seyid-a! Sen ki Bagdadyn emiri, gel, gor indi, Seyid-a! Syrry-halymny sana men aymy§ erdim owwal-a, Kowlunda gergek degilsen, gel, gor indi, Seyid-a. Garaz, din hadymlarynyii pitiwasy bilen edilen elheng hokiim yerine yetirilip baslanyar. Ce§melerdaki maglumatlara gora, soyulyarka, kop gan gidip, Nesiminin renki agyp, saralyp ugrayar. §onda ruhanylaryn: «Yeri, Nesimi, renkin ne beyle saralyar-la?» diyen teyeneli sowallaryna: «Men ebediyet aleminde doglan y§k giinesidirin. Giines hem ya§yan mahalynda saralyar ahyryn» diyip jogap gaytaryar. Bu onun ruhanylara: «Siz meni fiziki taydan yok etmegi basarsanyz-da, baky Giines mysaly hakyky ynsanlary yyladyan meslegimi (ideyamy) omiirlik ya^yryp bilmersiniz, gyzar ikindin ilerde ogiigsilenip, sallanyp duran Giiniin ertesi gayradan goziini gama§dyryjy §6hle sagyp dog§y yaly, onun geljekde oziimden-de nurana, 421 gtiygli hem bagtyyar ynsanlaryn kesbinde yalpyldajakdygyna ynanyaryn!» diydi- gidi. Sonra §ahyryn §eyle wag§ylyk bilen oldtirilmegine pitiwa beren ruhany: «Bu tiiys bir melgundyr. Kimin bir yerine onun ganyndan yeke katra damsa, suptirip ya yuwup dal-de, hokman kesip ayyrmalydyr» diyyar. Sol wagt bir damja gan onun oz barmagyna sycrayar. Onden hem naderini bilman, gahar-gazaba dolup duran jemagat ondan oz barmagyny kesdirmegi talap edyar. Zahresi yarylan Ruhany: «Men ol sozi mysaly aytdym, onun yazylan yeri yok» diyip, nadaralyk edyar. §ol wagt aglaba yerinin hamy eyyam sypyrylan beyik sahyr in sonky giiyjtini jemlap, §eyle bir bent aydyar: Zahydyn bir barmagyn kessen, donup hakdan gagar, Gor, bu misgin a§ygy, serpa soyarlar, aglamaz. Heniz gorliip-esidilmcdik bu ayylgang pajygaly waka Siriyanyn Halap saherinde 820-nji hijride, yagny 1417-nji yylda bolup gecyar. Nesiminin mazary Halabyn kone galasynyii gep tarapyndan gidyan koganin ba§lanyan yerinin sag yiizundaki ilkinji binada yerlesyar. 01 yer kop asyrlar bari adamlaryii gelim-gidimli, hormat goyyan yerine owriilipdir. Nesiminin doredijiligi. Orta asyrlardaky Gundogar pelsepesinde §ol zamanyn pelsepeli §ygryyeti-de uly orun tutyar. Sol sygryyete bolsa Mansur Halac, Rudaky, Ferdowsi, Abu Sagyt Mahneyi, Omar Hayyam, Nasur Hysrow Merwezi, Enweri, Nyzamy, Sagdy, Emir Hysrow Dehlewi, Mahmyt Palwan, Jelaleddin Rumy, Senayy, Attar, Fazlylla Nayymy, Jamy, Nowayy yaly soz ussatlary bilen birlikde Seyit Ne simi hem oziinin uly go^andyny go§an sahyrdyr. Sopugylygyn beyleki wekillerinde bol§y yaly, Nesiminin doredijiliginde-de «уаг», «mahbup», «gozel», «nigar» yaly sozler kate Hudayyn bir ady gorniisinde gelyar. Onun eserlerinin icinde gabat gelyan: «Her yana kim bakar yiiztim, yary gorer anda gdztim» yaly setirler bolsa sahyi'yn barypyatan panteistliginin subutnamasydyr. Panteistler Hudayy inkar etmeseler-de, olaryn ona garayyslary yslamynkynyn biitinley tersinedir. Olar Hudayy niredendir, ynsanlaryn goriip, duyup bilmejek yerlerinden dal-de, adamlaryii arasyndan-goriip, duyup yoren zatlaryndan, adamlaryn hut ozlerinden, gepin gysgasy, goze gorniip duran diinyaden, tebigatdan gozlapdir- ler. Hurufistler, ayratyn-da, Nayymydyr Nesimi panteizmi osdiirip, adamy Hudayyn derejesine yetiripdirler. Mysal iicin, hurufizmi esaslandyryjy Nayymy dine bir harplary (hurufy), yagny arap elipbiyini diizyan haiplary keramatlasdyrmak bilen, ynsanlasdyrmak, hudaylasdyrmak bilen faklenmandir. Onun^a, her bir zat-Huday, her bir zat-harp (huruf), her bir zat ynsan we her bir zat dort maddy elementdir. Na yymy, umuman, harplara adam bilen Hudayyn arasyndaky kopri hokmunde garapdyr. Doly elipbiyi bolsa hem Hudayyn, hem adamyn ke^bini oziinde §ekillendiryan zat hokmunde hasiyetlendiryar. Sonun ilcin ruhanylar ony «каруг» hasaplapdyrlar, §ol zamanyn dinin giiyfli tasirindaki hokumdarlaryn «eli» bilen yok edipdirler.

422 Nayymynyn in yakyn dosty hem zehinli sagirdi Nesimi oz eserlerinde hurufylygy iindan hem bolsa, §ahyr sol pikirleri Nayymyda bol§y yaly gaytalaman, 6zbolu§ly bir pahimdar hokmunde doredijilikli 9emele§ip, olary osdiiripdir, kamillesdiripdir. 01 ka go§gularynda: “Eger ki janda sen, janda nahan sen, Ki jandan ayry yok sen, belki jan sen?!” diyip, birbada oziini Hudayyn namediginden, nahilidiginden bihabar adam hokmiinde gorkezse-de, sonabaka: “Niê gozledim senden meni с tin, Yene kim bakaram, anda ayan Sen” diyip, ol hakdaky pikirini cugdamlap baslayar, Hudayyn diiyp manysyna dii§iin- meklige golayla^yar. §ahyr kem-kemden oziini Hudaya, Hudayy hem oziine golay- lasdyryp ugrayar: Goriinen sen, goren sen goziimden, Soylemezsen weli, kiilli lisan sen! Mundan: «Menin goziime goriinyanem sen, ony goryanem sen. §onun iiîn oziin sozlemeyan-de bolsaii, sozleyanleriii, yagny ynsanlaryn ahlisinin sozi seninkidir» diyen pikir anlanylyar. 01 bu pikirini: «Hak mana soz sozledi, emr etdi, menem sozledim» diymek bilen, has hem aydynla§dyryar. 01 §eyle diymek bilen ozuni yazgaryan, «hie bir zat Hudaydan bidin bolup bilmez» diyen pikire uyyan zahytlara yuzlenip: «Bu zatlary Huday menin kalbyma salyar, so nun emri bilen-de aydyaryn. Yeri, munda menin nahili giinam barmy§?» diyyar. Bu yerde ol oziini sozlemeyan, kiilli lisan bolan Hudayyn dili hokmiinde hasiyetlendiryar. Kate bolsa ol oziini onun gulagy, gozi hasaplayar. §onun ii9in ol: «Kazylar pitiwa beriban, hakny batyl kyldylar» diymek bilen, oziini oliime hokiim eden dindarlaryn Hudayy kor goyandyklaryny aydyar. Goi'siiniiz yaly, “Huday” diyen diifiinje onun eserlerinde bardygyca aydynlasyp gidip otyr. §u jahetden onun seyle bir rubagysy oran ahmiyetli: Hak-tagala adam ogly ozudir! Otuz iki Hak kelamy-soziidir! Jiimle alem, bil ki, Alla ozudir, Adam-ol jandar ki, Giines yiiziidir! Sahyryn ba§ga bir rubagysynda aydylysy yaly, “jiimle esyadan” ybaratdyr: Suraty-hakdan ybaratdyr yiizun, Ahli towhide beâratdyr yiiziin, Haj-u, ehram-u, zyyaratdyr yiizun, Jumle esyadan ybaratdyr yiizun.

423 Yone, bu pikir kabir pelsepegilerin aydyslary yaly, onun Hudayy diiybiinden inkar etdigi daldir. Yok, ol nace belende galan-da bolsa, §indi muna yetip bilmandir. Gysgasy, ol Hudaya dal-de, §ol galp dii§iinja gar§y. “Hak mana soz sozledi, emr etdi, menem sozledim, Sozledim dessan edip, alemde derkar etdiler”. diyen yaly setirlerinde bolsa §ahyr oziini Huday bilen bendelerinin arasyndaky bir zat hokmiinde goryar. «Adamy hem Hak, hem ynsan eyleyan», ol ikisini bitewtilikde goz oniine getiryan beyik sahyr bu zatdan bas gykaryp bilmeyanlere: «Ey haka mustak olan, ol senin oziinde ahyryn» diyyar: Bolmu^am haky, «Enel-hak» soylerem, Hak-menem, hak mendedir, hak soylerem... §ular yaly pikirlerden son ol ag-acan: «Hak ayan oldy, gelin, haky goriin!» diyip, onun ozenine goz yetirendigini yglan edyar». Ynsanperwer §ahyr adamyii mertebesini beygeltmek iigin, dindarlar yaly ony asmana - «Hudayyn yanyna» yollaman, tersine, Hudayyn dindarlaryn ony otur- dan yerinden asak, adamlaryn arasyna diisiiryar. §eylelikde, ony her bir adamyii kesbinde goryar. Beyik §ahyryn bu pikirlerinden in uly keramat hem, ony sol ululygynda doredyan hem Adam diyen netije gelip gykyar. §u getirilen mysallardan dogry netije gykaryp, mantygyn dili bilen aydanynda bolsa, Huday biitin tebigatdyr. Diymek, tebigat Hudaydyr. Ynsanlar-da tebigatdaky barlygyn in osen gorniisidir. Diymek, ynsanlar-da Hudaydyr. Menem ynsandyryn. Diymek, men hem Hudaydyryn. Nesiminin pelsepesi §eyledir. Bu §eyle halka emele getiryar: Huday-tebigat-ynsan- men-Huday. Ine, ruhanylaryn Nesimini Hudayy inkar etmekde ayyplamak iigin «Nesimi» hig hili Huday yokdur, Huday mendirin «diyyar» diyip, yazgarmaklary hem §unun bilen baglany§yklydyr. Seyit Nesiminin §ygryyetinin uly bolegi soygi meselesine bagy§lanypdyr. §ahyr soygiiden soz aganda, kamilligin in belent basgangagyna gykyar. Soygiilin hakda, ona guwanjyny, begenjini, buysanjyiiy Nesimiden gowy beyan etmek miimkin dal yaly bolup goriinyar: Merheba, ho§ geldin, ey janu-jahanym, merheba! Ey, §eker leb, yary sirin ruzugarim, merheba!

Giin lebin jamy jem oldy, nefhayy ruhul-kuds, Ey jemilim, eyjemalym, bahri-kanim, merheba!

Konliima, hig senden ozge nesneyi men gormedim, Suratym, aklym, akylyetim, jismu-janym, merheba! 424 Ey melek suratly dilber, jan pidadyr yoluna, «Lahmiike lahmi» diydi, janym-jahanym, merheba!

Geldi yarym, hulk ile sordy: “Nesimi, nije sen?” Merheba, ho§ geldin, ey, ruhy-rowanym, merheba! Nesiminin gahrymany soygi duygusyny howayy sozlerde dal-de, bu beyik soze mynasyp, onun icine sinip, bu ruhy ahwalaty in nazik duygularyn beyanynda acyp gorkezyar. Duygyny yone beyan etmeyar-de, agyp gorkezyar. Duygyny aydyp dal-de, gorkezip bolyandygyny subut edyar. Sahyr Hudayy «ynsanlasdyran» we ynsany hem onun denine yetirenson, ondan (Hudaydan), onun «keramat» we «gudratlaryndan gekinip duranok. Oziinin taryplayan gozeline - soygiilisine «sen ezeli jan hem janan» diyyar. Diymek, ol gozel adam doremezdenem on, Huday bilen bile doran janan. Onun y§ky-ruhy- edebi jan. Onun ytizi Hudayyn oyi-Kabe, Allanyn fazly (mahri, merhemeti). Ziilpi- kybla, iman. Onun kesbi-Hudayyn arsdaky mekany, mukaddes kitap hasaplanyan Kuran. 01 Huday, pygammer yaly keramat: Ey ezeli jan ile jananymyz, Y§ky-ruhundyr ebedi janymyz. Kabe yiiziindir bize, ey fazly-hak, Zulpi-ruhun kyblayy-imanymyz. Perde yiiziinden goter, ey, suratyn, Ar§y-ylahy ile Kuranymyz. Jan nije terk eylesin, ey jan, seni, £tinki janym jany sen, ey janymyz. Sureki allahy-aly musgiile Usta nebisin sozi burhanymyz. Owwalu-ahyrda yiiziindir yiiztin, Suraty-Alla ile rahmanymyz. Ynsanperwer §ahyryn eserlerinde owiit-nesihat hasiyetli setirler hem kop. Olarda Nesimi su hakyky diinyade wagtyny ho§ geyirmegi iindeyar: Bir-iki-iig gun jahandyr jayy ke§t, Peyda kylmaz ki gegdi-der guze§t. Dert ile sen oziini lcylma melul, Sadyman ol ktingcce hefti-yu kest. Nesiminin owiit-nesihat hasiyetli §ygyrlarynda one silren asylly pikirlerinin biri-de dogry sozliilikdir. §ahyr dogry sozliilige, pahim-payhaslylyga uly эафа goyyar: * 425 Hak sozi, gor kim, nije diirdanedir, Hak sozi bilmeyanler haywandyr. Jahylu- nadan ne bilsin danayy, Danayy dana bilur kim danayy. §ahyr: «Kim yalan sozlese, ol jeza sezewar bolar. Dogry adamlara dogry soz ajy daldir» diyen pikiri kop gaytalayar. Ozi-de bolgusyz zatlara giimra bolman, diinyanin, durmu§yn syrlaryny owrenip, ozgerdiji, i§jen gorcsiji, dorediji bolmaga pagyryar. Beyik akyldar hem uly soz ussady Seyit Nesiminin ady oziinin gulluk eden ynsanperwer mesligine gaksiz wepalylygy, birsozliiligi iigin agyr jeza doz gelip, mertlerge wepat bolan adamyn nusgasy-ny§any hokmunde asyrlarboyy ya§ap gelyar. Nesiminin pajygaly olumi, ol barada aydylyan halk rowayatlary hif wagt hif kimin yadyndan cykanok. Nesiminin beyik ynsanperwerlige yugrulan sahyrana §ygryyeti onuii ozunden sonky ya§an kop ?ahyrlaryn doredijiligine gtiypli tasir edipdir. Nowayy, Bayram han, Garajaoglan, Andalyp, Magtymguly, Seydayy, Magrupy, Gayyby, Zelili, Mollanepes, Misgingylyf we ba§ga-da enfeme tiirkmen §ahyrlary Nesiminin gosgularyna nezire yazypdyrlar. Tiirkmen klassyk sahyry Nurmuhammet Andalyp Seyit Nesiminin pajygaly ykbalyny hertaraplayyn owrenip, «Nesimi» diyen taryhy poemasyny yazypdyr. Nazar Gullayew rubagylar toplumyny hem-de «Nesimi» dramasyny yazdylar. Tiirkmen klassyk sahyr]arynyn kopiisinin eserlerinde, «Nejep oglan» dessanynda, kopsanly tiirkmen halk rowayatlarynda Nesimi, onun pajygaly oltimi gy- nan

426 Asgabadyn in gozel yerleriniii birinde §ahyryn heykelini goydy, bag hem kogelere onun adyny dakyar.

Aly§ir Nowayy (1441- 1501)

- Tiirkmen edebiyatynyn hem taryhy, hem edebi gegmi§i Orta Aziya, ayratyn-da, Nowayy bilen baglany- §yklydyr. M. Kosayew

Alysir Nowayy 1441-nji yylyn fewral ayynyn 9-na Geratda eneden doguldy. Onun hossarlary Gerat §aherinin geljekki hakimi Soltan Huseyinin ata-enesi bilen yakyn aragatnasykda bolupdyr. §onun iigin hem ol oglanjyklar «Alysir hem Huseyin» yygy-yygydan dususypdyrlar, §ol bir mugallymlarda hem okapdyrlar. Soltan Huseyinin ma§galasy oziinin aristokratik gelip gyky§yna garamazdan, Ge ratda yelcebara adamlaryn yagdayynda yasapdyr. Seyle bolanson, olar bilen hemise aragatna^yk saklap durmak has ansatlasypdyr. Aly§ir mekdebe gatnap baslamanka Geratyii hakimi §ahruh oliipdir we §ondan son, teymuridlerin arasynda hakimlik ugrunda gores baslanypdyr. Sonun iigin hem Geratyn ilatynyn birentegi mahriban §aherini wagtlayyn terk etmek barada karara gelipdir. Olaryn arasynda Alysirin kakasy Gyyaseddin hem masgalasv bilen bar eken. Olar giinbatara tarap yola dii^updirler, sol wagt Timuryn meshur taryhcysy §arafaddin Ali Yazdinin ya§an Taft saherinin iisti bilen gegip gidipdirler. Alysirin masgalasynyn sergezdangylygy tic yyl dowam edipdir. 1452-nji yylyn awgust ayynda Abul-Kasym Babur Geraty eline alypdyr? diizgiin-tertip dikeldilip- dir. Son dan son dolanyp gelmek barada oylanar yaly yagday dorapdir. Gyyaseddin Babura gulluga durupdyr we Sebzewar saherinin hakimligine bellenipdir. Megerem, Alysir kakasy bilen Sebzewara gitman, Geratda galyp, okuwyny dowam eden bolmaly. 1456-njy yyla genii, yagny heniz on ba§ ya§y hem dolmanlca, onun iki dilde - pars we gadymy ozbek dilinde gosgy yazyan §ahyr hokmiinde oztini tanadanlygy bellidir.

Aly§irin ya§lygy

Soltan Huseyin Abu-Saidin tussaglygyndan gaydyp gelip, yene-de Abul-Ka sym Baburyn gullugyna duranda, Alysir hem onda gulluk etmage baslapdyr. Aly§ir §ol wagt on ba§ ya§ towereklerindaki yetginjekdi. 1456-njy yylyn oktyabr ayynda Babur Geratdan Me§hede ugrayar. Soltan Huseyin we Aly§ir hem onun bilen bile gidyar. Abul-Kasym Babur 1457-nji yylyn taze yyl giini Meshetde aradan gykyar.

427 §ondan son Soltan Hiiseyin §ol bada Merwe ugrayar. Aly§ir bolsa Me§hetde galyp, medreselerin birinde bilim almaga gynlakay giri§yar. 1469-njy yylda Geratda Soltan Htiseyinin tagta gykandygy barada Samarkan- da habar yetipdir. Nowayy §ol wagt Samarkantdaky §erdar medresesinde okayan eken. Soltan Huseyinin Geratyn hakimi bolandygyny e§idip, Alysir howlukmaclyk bilen Gerata yola dti§tipdir. Aly§irin ozalky mekdep dostunyn ozuni mahirli kabul etjekdigine arkayyn bolandygy du§nukli zatdyr. 1469-njy yylyn baharynda Soltan Hiiseyin ko§gtinde uly kabul edi§lik gurayar. Nowayy §onda go§gy okayar we ol mohurdar diyen ko§k wezipesini alyar. Nowayynyn §ygryyetine sarpa goyyanlar gosgularyti kopusinin Samarkantda yazylanlygyny bellap gegyarler. 1469-njy yyldan 1482-nji yyllar aralygynda Aly§ir oziinin ilkinji go§gular yygyndysyny diizupdir. Nowayynyn ko^kdakilerin arasyndaky yagdayy, esasan hem, oz eyelan gulluk wezipesine dal-de, eysem onun Soltana yakynlygyna bagly bolupdyr. Malim bol§y yaly, Nowayy omrunde hig hagan yokary dowlet wezipesine ymtylman, gaytam wezipeden boyun gagyryp ba§lapdyr. Emma Soltan Hiiseyin dowlet wezipesinin Nowaya nahili ahmiyetinin boljakdygyna onat du§unipdir we §onun iigin hem ony yekebara adam yaly edip goymajak bolupdyr. 1472-nji yylda Nowaya «Emir» diyen hormatly at berilyar we ol dowlet resminamalaryna beyleki beglerin hem-de emirlerin ahlisinden yokarda gol gekmage hukuk berlen wezir bolyar.

«Hamsanyn» doredili§i Nowayy 1482-nji yyldan ba§lap oziinin dowlet isini bimeme gowsadypdyr, sebabi onun uly §ahyrana eserlerini, ba§ poemany oz igine alyan «Hamsany» doreden dowri sol yyllara gabat gelyar. Ona elli iki mtin setirden gowrak go§gy girizilipdir. Munun ozi onun talantynyn ttiys kamille§en dowrtidi. Seylelik bilen hem «Hamsa», «Leyli we Meznun», «Perhat we §irin», «Isgenderlerin senneri» yaly ba§ga-da birentek me§hur poemalar girizilipdir.

«Perhat we §irin» poemasy

«Perhat we §irin» poemasy Perhadyn dtinya inen gtinunden ta in sonky demine genii omri barada giirriin bermek bilen, ony doly hasiyetlendiryar. Perhadyn ykbaly onun hasiyetine we terbiyelenilisine bagly bolyar. Nowayy gahrymanyn ahli onyn hasiyetlerini Perhatda jemlap gorkezipdir, onun yaramaz taraplary yok. Perhat ga- galygyndan ukyplylygy bilen tapawutlanyar, yone ol yaradylysyna gora gowntigok- gtinlige yykgyn edyar, onun yiti duygurlygy bar. Oglunyn pikirini basga tarapa sowup gyzyklandyrjak bolup, Wezir Mtilkaryn maslahaty boyunga kakasy ona dort

428 sany, yagny yylyn her bir pasly iigin bir ko§k gurmagy karar edyar. Bu gurlusyga Perhadyn ozi hem gatnasyar. If lap duran wagty ol Mani we Bani diyen hudoznikler bilen tany§ bolyar hem-de olaryn sungatynyn ahli syrlaryny owrenyar. Bir gezek ol Karan diyen da§ yonyan ussanyn i§ley§ine syn edyar. Bu ussanyn arty km ag giiyg gorkezyan dasy edil yag kesen yaly edip ansatlyk bilen yonufyna hayran galyar. Karan ona oz syrlaryny agyar. Ona demir taplamagy, dasy nahili yonmalydygyny owredyar. Seydip hem Perhat §u ugurdan uly ussa bolup yetisyiir. Is tamamlanylandan son, kakasy tagtyny eziz ogluna bermek isleyar. Emma oziini btitin yurdun garamatyny iistiine alardan heniz ir hasap edyar we §onun iigin hem tagta gegmekden boyun gagyryar. Kakasy ogluna sahylyk bilen pe§ge§ egilmek isleyar, ol ogluny hazynasyna alyp baryar we ahli baylygyny ona agyp gorkezyar. Perhat sol hazynalaryn arasyndan Isgenderin syrly aynasyny goryar. Sol ayna seredip, adam oz maiilayyna yazy- lanlary gorup bilyar. Ayna kasan yasalan sandyjakda saklanylyar, yone ony nahili agmaly, muny dine Sokrat aydyp bilyar. Perhat ona tarap yola du§yar. Kakasy Ha- kan Gresiya tutus bir ekspedisiya gurayar. Olar sol yere baryp, Suhayla atly bir dana adamdan Sokratyn gowagyna baryan yoly nahili tapmalydygyny, yoldaky howply yerlerden nahili gegmelidigini sorap anyklayarlar. Ilkinji howp-elheng azdarha gykyar. Perhat ony oldiiryar, onun gowagyndan hazyna, Suleyman patysanyn gylyjyny we galkanyny tapyar. Ikinji howp- oran takyk suratlandyrylyp giirriin berlen jadyly tokay we gazaply Ahriman arwahy. Stileymanyn gylyjy we galkany bilen Perhat Ahrimanyn hazynasyna hem-de Siileymanyn yiiziigine eye bolyar. Perhadyn iigiinji edermenligi bolsa, ol sol syrly aynada agyr jepa gekyan adamlary hem-de owadan gyzy goryar. Ony goriip, Perhat husuny yitiryar. Soygi keseli onun saglygyna zyyan yetiryar. Lukmanlaryn maslahat bermekleri bilen Perhady howasy derde derman bolup biljek bir ada alyp gidyarler. Yolda elheng apy-tupan turyar we ol Perhady denze taslayar. Ony tajirin gamisi denizden gykaryp halas edyar. Gaminin iistiine galtamanlar gozanda, Perhat edermenligi hem-de gayduwsyzlygy bilen dusmany yzyna seфikdiryar we gamini halas edyar. Olar Yemene baryp diisyarler. Perhat ol yerde Sapur bilen tany§ bolyar, ona oz yagdayyny giirrun beryar. Sapur aynada Ermenistany gorendigini giirriin beryar we Perhat sol bada hem sol tarapa yola diisyar. Perhat §ol yerde yap gazyp halys tapdan dii§en adamlaryn iistiinden baryar. §ol yerde hem ol gudratyny gorkezmek iigin elinde baryny edip isleyar we iki yiiz ussanyn tig yylda edip bilmejek ifini bir gtinde bitiryar. Bu habar patysanyn ayaly Mehinbanuwa baryp yetyar. §irin onun isleyfini gorjek bolup, haydan-hay sol yere ugrayar. Perhat onun aynada goren sol gozel gyzydygyny tanayar we husuny yitiryar. Ony Mehinbanuwyn kosgiinc eltyarler we §ol yerde hem Sirin bu gormegey yigide a§yk bolyar. 429 §eylelik bilen, gor§iimiz yaly, Nowayy Perhadyn taryhyny folklor elementini ginden peydalanmak arkaly doredipdir. §irin dine Perhady soyyar, bu onun ilkinji hem-de yeke-tak soygiisi. Sonra Nowayy Perhadyn kanal gurlu§ygyny tamamlandygyny giirriin beryar. Kanalyn is lap ba^lamagy mynasybetli halkyn guran bayramgylygy poemada has geper beyan edilyar. Su yerde Perhadyn Sirini gyr aty bilen omzuna alyp baryandygyny giirriin beryan epizod hem girizilipdir. Ine, birden hem §irin diyen owadan gyzyn bardygyny Eyran sasy Hysrow esjidyar we Mehinbanuwyn iistiine adamlaryny gudacylyga yollayar. Yone Sirin seyle gudagylyk hakdaky giirriini e§itmek hem islanok. Ol dine Perhady soyyar... Hysrow gahar-gazaba miintip, go§unlaryny Ermenistana salyar. Mehinbanuwyn galasynyn da§y gabalyar. Perhat ermenilerin yurduny gorap goresyar. Hysrow mekirlik bilen Perhady yesir alyar. Dosty Sapuryn komegi arkaly Perhat Sirin bilen hat alsyp ba§layar. Yone §irinin hatlarynyn biri Hysrowyn eline dii§yar we ol Perhatdan dynmaly diyen karara gelyar. Elheng kempir Sirinin oz janyna ozi kast edenligi baradaky galp habary Perhada yetiryar. Bu habary e§idip, Perhadyn yiirek agyrysy tutyar we da^lyk yerde yykylyp helak bolyar. Da§y gabalan galadaky halk bolsa azyk yetmezgiliginden helakgilik gekip ba§layar. Ur§un bes edilmegi iigin Hysrow bilen nikalasmaga Sirin yalandan razylyk beryar. Hysrowyn ogly §iruyyn bu owadan gyza gozi gidip kakasyny oldtiryar we ol §irinden nikala§magy talap edyar. 01 muna hem razylyk beryar, emma Perhadyn mazaryna aylanyp gaytmaga rugsat alyp, sol yere gidyar we onun mazarynyn iistunde hem olyar. Gornu§i yaly, Nowayynyn poemasy pak soyginin, adamyn zahmetsoyiijiligi- nin senasy bolup, ol progressiw adamzadyn soygiili eserlerinin birine owriildi. Halklaryn arasynda dostluk ideyasy butin poemanyn iginden eri§-argag bolup gegyar. Nowayy hakyky soygini, halkyn bagty iigin zahmeti soymegi wasp edipdir.

Aleksandr Sergeyewi? Pu§kin (1799-1837)

A. S. Puskin dine bir oz zamanynyn beyik sahyry bolman, eysem ol ahli halklaryn we hemme dowiirlerin beyik §ahyrydyr. W. G. Belinskiy Aleksandr Sergeyewig Puskin - beyik soz ussady, azatlyk aydymgysy, rus we diinya edebiyatynyn tanymal wekili, rus realistik edebiyatynyn kerwenbasysy, ge nial rus sahyry.

430 A. S. Pu§kinin omri we doredijiligi. §ahyryii ya§lygy

Aleksandr Sergeyewig Puskin 1799-njy yylyn 6-njy iyunynda Moskwa sa il er in de dworyan ma§galasynda dogulyar. Onun kakasy Sergey Lwowic Puskin bay dworyan eken. A. S. Pu§kinin ata-enesi aristokratik ya$ayys bilen me§gul bolandyklary iigin, у as gaganyn terbiyelenmegine tins bermandirler. Ony terbiyelemekde krepostnoy ayal Arina Rodionownanyn hyzmaty oran uludyr. Pu§kin oz enekesini oran gowy gorupdir. Arina Rodionowna ona ruslaryn her hili ertekilerini, aydymlaryny aydyp beryan eken. Seylelikde, Pu§kin ya§lygyndan halk poeziyasyny soyyar, ol fransuz dilini oran gowy owrenyar. Kakasynyn kitaphanasyndaky kitaplar bilen gyzygyp, olary irginsizlik bilen okayar.

Liseyde A. S. Pupkin 1811-nji yylyn tomsunda Sarskoye Seloda ( hazirki Puskin saheri) dworyanlaryn gagalary iigin agylan liseye okuwa giryar. Lisey mugallymlary Pu§kinin zehinliligini we onun poeziya ayratyn howeslenyandigini anlayarlar. Yas Pupkin tiz wagtda liseyde okayanlaryn arasynda oztini tanadyar. Kruzoklara i^ennir gatna§yar, §ygyrlar diizmek bilen me§gullanyar. Liseyde onun yakyn dostlary, son dekabrist bo lan Pu^in we §ahyrlar: Delwig, Kyuhelbeker dagy hern okayar ekenler. A. S. Pu§kinin ilki §ygyrlary liseyin diwar gazet-zurnallarynda gykyar. 1814- -nji yylda “Westnik Yewropy” atly zumalda Pu^kinin “§ahyr dostum” diyen ilkinji gosgusy gap edilyar. 1815-nji yylyn 8-nji yanwarynda liseyde kursdan kursa gegiris ekzameni bolyar. §ol ekzamende beyik rus §ahyry Derzawinin yanynda Pupkin oziinin “Sars- koe Seloda gegenleri yatlama” diyen sygryny okayar. Garta§an Derzawin §onda “Ine, Derzawinin yerini tutjak adam” diyip aydyar. 1817-nji yylda Pupkin liseyi gutaryar. Pu§kinin liseyde okan dowrtindaki po eziyasy onun ya§lyk poeziyasydyr. Olarda soygi, dostluk, rewolyusion duygular geper yanlanyar.

Peterburgda A. S. Puskin liseyi gutaryp, da§ary i§ler kollegiyasyna i§e giryar. §ol edara- da §ahyr Griboyedow hem i§leyar. Pupkin doredijilik isine ayratyn tins beryar. 01 liseyde okayan wagty ba§lan “Ruslan we Lyudmila” poemasynyn tisttinde tutanyerlilik bilen i§lap, 1820-nji yylyn martynda ony дара beryar. “Ruslan we Lyudmila” poemasynyn gap bolup gykmagy mynasybetli rus §ahyry Zukowskiy oz suratyny Pu§kine yadygarlik beryar we onun asagyna “Yenlen halypa oziinin yenen §agirdine bagy^layar” diyip yazyar. Pupkin Peterburgda bolan wagtlarynda onun “Erkinlik” (1817), “£aadayewe” (1818), “Oba” (1819) yaly syyasy §ygyrlary has gtiygli yanlanypdyr. Pupkin in 431 doredijiligi halk durmusyna has yakynlasyar we onun perosy gore§ yaragyna owriilyar. Aleksandr I Pufkinin rewolyusion hereketlerini duyyar we polisiya gozeggilig- ine tabfyryar. Gunortada A. S. Pufkin 1820-nji yylyn 6-njy mayynda Peterburgdan giinorta tarapa - Yekaterinoslawa, sonra Kisinyowa siirgiin edilyar. Pu§kin gunortada siirgiinlikde dort yyl ya§ayar. Pu§kin bu yerde tanys adamlaryna dusyar we onun rewolyusion pikirleri yene-de giiyglenip baslayar. Kifinyowda bolan wagtynda Puskin filoso- fiya, taryh, syyasat boyunga kop kitaplar okayar. Pu§kin sol wagtyn ondebaryjy adamlary-dekabristler P. I. Pestel, M. F. Orlow, W. L. Dawydow we ofiser W. F. Ra- yewskiy bilen yakyndan tanysyar. 1821-nji yylda Pu§kin hakimiyeti giiyg bilen agdarmak hakynda “Flanjar” diyen syyasy §ygryny diizyar. Pu§kinin gunortada bolan dowriinde doredijiligi, esasan, soygi, dostluk, filosofik temada bolyar. 1821 -nji yylda ol “Kawkaz yesiri”, 1823-nji yylda “Bakjasaray fontany”, 1824-nji yylda bolsa “Syganlar” poemasyny yazyar. Pu§kin 1823-nji yylyn mayynda XIX asyr Russiya durmusyny gorkezyan diinya edebiyatynda ilkinji realistik eser bolan “Yewgeniy Onegin” romanyny yazmaga girisyar. A. S. Pu§kin dostlarynyn komegi bilen 1823-nji yylyn iyulynda Odessa gegyar. 01 yerde Noworossiysk iilkesinin general-gubematory graf M. S. Woronsowyn kanselyariyasynda i§leyar. Pufkinin ya§amagy kynla§yar. Aleksandr I Puskini gul- lukdan bosadyp, 1824-nji yylda Pskow guberniyasynyn Mihaylowskoye diyen obasyna stirgtin edipdir. Mihaylowskoe obasynda A. S. Pu§kin 1824-nji yylyn 30-njy iyulynda Odessadan gaydyp, §ol yylyn 9-njy awgustynda Mihaylowskoye obasyna gelyar. §ol yerde iki yyl ya^ayar. Su dowiirde onun doredijiligi hasam osyar, ol zahmetke§ halka has yakynlasyar, olaryn yagdayyny, durmiisyny oran gowy owrenyar. 1825-nji yylyn yanwarynda Mihaylowskoye obasyna dekabrist Pusfin gelyar. 01 oz yany bilen syyasy, edebi kitaplary we Griboyedowyn “Akyl zerarly hasrat” eseriniii golyazmasyny getiryar. Puskin bu eseri okap, ona yokary baha beryar. A. S. Puskin Russiyanyn taryhyny owrenmage baslayar. Oldayhangozgalanlary, olaryn serdarlary Pugagyow we Stepan Razin hakyndaky materiallary toplayar. 1825-nji yylda oziinin “Boris Godunow” atly tragediyasyny yazyar. Pu§kin Mihaylowskoye obasynda bolan wagty “Yewgeniy Onegin” romanynyn hem bimage baplaryny yazyar. Puskin oziinin siirgiinlikden bosadylmagyna garasyar. Taze paty§a Nikolay I Pu§kin hakynda belli netija gelip bilmeyar. Nikolay I Pu§kiniii yzyndan Bo§nyak 432 atly tejribeli igalysyny iberip, onun giirriinlerini, oztini alyp bar§yny barladyar. 1826-njy yylyn 4-nji sentyabrynda Nikolay I buyrugy boyunga Pu§kin Moskwa gagyrylyar. 01 patysanyn ontinde oztini oran batyrgay tutyar. Patysanyn: “Eger sen 14-nji dekabrda Peterburgda bolan bolsan, nirede bolardyn?” diyen soragyna: “Gozgalangylaryn hatarynda bolardym” diyip jogap beryar. Nikolay I Pu§kinin beyik talantyndan peydalanmak maksady bilen ikiyiizliilik edip, ony stirgtinden halas edyar. A. S. Pu§kin 1827-1828-nji yyllarda “Yewgeniy Onegin” romanynyn VII babyny, Pyotr I we onun yurdun medeniyetini yokary gotermekdaki hyzmatlary hakynda “Beyik Pyotrun araby” diyen powestini, 1828-nji yylda “Poltawa” poemasyny, 1833-nji yylda “Mis atly” poemasyny we birnage §ygyrlaryny yazyar. Pu§kinin “Mis atly” poemasyna beyik tankytgy Belinskiy yokary baha bermek bilen §eyle yazypdyr: “Agirt uly eser... bu yerde nama artyk hayran galjagyny bilip bolmayar: beyanynyn agirt ululygynamy ya onun prozaik diyen yaly yonekeyliginemi, ikisi bilelikde oran beyik poema yetyar”. Pu§kin jemgyyetgililc-syyasy durmu§yn §ol bula^yk wagtynda “§ahyr” (1827), “§ahyra” (1827), “Giiyz” (1833), “Yadygarlik” (1836) diyen §ygyrlaryny yazyar. Taze paty§a hern §ahyra doredijilik erkinligini bermeyar. Pu^kinin ahli eserlerini ilki Nikolay I gozden gegiryar, olar dine §ondan son ne§ir edilyar. Pu§kin 1829-njy yylda Kawkaza gidyar we rewolyusion dostlary, siirgiin edilen dekabristler bilen dususyar. Sol wagtlar Russiya bilen Tiirkiye arasynda urus gidyardi. 01 uru§yan go§un bilen Arzruma genii gidyar we syyahaty hakynda “Arzruma syyahat” diyen eserini yazyar. Pu§kin Peterburga gaydyp gelenden son, Nikolay I ona Kawkaza rugsatsyz gidendigi iigin berk kaying beryar. Boldino gtiyzi A. S. Pu§kin 1830-njy yylyn 6-njy sentyabrynda Boldinodaky miilklerine gelenden son, kop wagt gegmanka, Moskwa bilen aralykdaky yolda mergi keseli dorap, aragatnasyk kesilyar. Sol yylyn guyztini Puskin Boldinoda gegirmeli bolyar. Boldinony Pupkin oran gowy goryar. 01 oz dosty Pletnyowa: “Gadyrly garda§, bu yerin obasy bigak gozel yer ekeni. Goz oniine getirip bir gor, haysy yana seretsen, tiikeniksiz sahralyk, gon§y diyenin yekejesi-de yok, at miiniip gezmek keypinden gykyarsyn, oyde oturyp, gowntin isledigige yazybermeli... §ona gora men sana kyssadan-da, §ygyrdan-da her diirli zatlar hazirlap bersem gerek” diyip yazyar. Bu obada bolan giiyztinde Pu§kin doredijilik i§ini has giiyglendiryar. Bu yerde bolan dowriine hem ol “Boldino gtiyzi” diyip at beryar. §ol giiyz Pu§kinin doredijilik giiyjiinin has osen wagty bolupdyr. Boldinoda bolan giiyziinde ol in uly eseri bolan “Yewgeniy Onegin” romanyny yazyp gutaryar.

28* 433 Peterburg dowri Pufkin N. N. Goncarowa oylenenden son, tiz wagtdan Moskwadan Peterburga gogyar. 01 da§ary i§ler kollegiyasynda gulluga giryar. §ahyr omriinin sonky yyllaryny “Peterburg dowri” diyip hasaplayar. Pufkinin doredijilik ifinin osmegine onun ma§gala durmufy miimkingilik bermeyar. Onun patysa bilen aragatnasygy erbetlesyar. Durmu§yn has lean gykdajysy sebapli Pufkinin maddy yagdayy hem yaramazla§yar. Onun mafgalasy: iki ogly (Aleksandr, Grigoriy) we iki gyzy (Mariya, Natalya) bar ekeni. 1833-nji yylda Pufkin Pugagyowyn dowri hakynda material toplamak maksady bilen dort aylyk otpuska alyar. 01 Kazana, Simbirska, Orenburga, Uralska we Berdi stansiyasyna syyahat etmek bilen oziine gerekli materiallary toplayar. Sonra Boldino gelip yekelikde bir yarym ay iginde “Balykgy we balyjak hakynda erteki”, “Paty§anyn oli gyzy hakynda erteki”, “Gara hal gyz”, “Pugagyowyn taryhy” diyen eserlerini yazyp gutaryar. Pu§kin Pugagyowyn gozgalany, umuman, krepostnoy dayhanlaryn hereketleri barasynda “Dubrowskiy” (1833) “Kapitan gyzy” (1836) diyen powestlerini yaz yar. 1836-njy yylda A. S. Puskin “Sowremennik” diyen edebi zurnal gykarmaklyga giri§yar we rugsat alyar. Zurnalyn i§ine Gogoly, Wyazemskini we M. F. Odoyews- kini gekyar. 01 beyik tankytgy Belinskini hem zurnalyn i§ine gekmek islapdir. Pufkinin ma§gala durmufy has erbetlesyar. Onun ayalyna atylan tohmetler, myjabatlar kopelyar. Nikolay I fransuz emirgranty Dantesi Pu^kinin iistiine kiis- giiryar. Duel we olumi A. S. Pu§kin bilen Dantesin arasyndaky duel 1837-nji yylyn 27-nji yanwarynda Peterburgyn etegindaki ^yornaya Regkada bolyar. Pufkinin sekundanty onun lisey yolda§y Danzas bolup, Dantesin sekundanty bolsa fransuz ilgihanasynyn ginownigi d'Ar$iak ekeni. Duelin §erti agyr bolupdyr. 10 metr aralykdan aty?maly, eger-de ilki aty§yk netijesiz bolsa, duel dowam etdirilmeli ekeni. Iki tarap hem bellenilen yerde duryar. Ilki Dantes atyar. Puskin garnyndan agyr yaralanyp, garyn iistiine yykylyar we bar giiyjtini toplap, garyn iistiinde yatan yerinden gep tirseginin iistiine galyp, Dantesi atyar. Emma Dantes yenil yaralanyar. Kop gany alcyp, ysgyndan gagan Puskini oyiine getiryarler. Pufkinin hal-yagdayy gitdigige agyrla^yar we 1837-nji yylyn 29-njy yanwarynda (taze yyl hasabyndan 10-njy fewralynda) giindiz 2 sagat 45 minutda onun yiiregi urmasyny hemifelik goyyar. Halk erkinliginin arkadayanjy bolan Pu§ kinin olumi biitin halky gayga batyryar. Pu§kinin meydi salnan tabyt Mihaylowskoye obasyna akidilip, Swyatogorsk monastyrynyn gonamgylygynda, ejesinin mazarynyn golayynda jaylanyar. 434 Talantly §ahyr Pu§kinin olumine, biitin zahmetke§ halkyn ajy ayralygyna bagy§lap, M. Y. Lermontow “§ahyryn oliimi” (1837) diyen §ygryny doredyar. “Yewgeniy Onegin” romany A. S. Pu§kin “Yewgeniy Onegin” romanyny 1823-1831-nji yyllarda yazypdyr. Bu eser rus edebiyatynyn taryhynda ilkinji gezek go§gy bilen yazylan in uly hem realistik romandyr. Beyik rus tankytgysy Belinskiy bu roman barada ilkinji seslenip, §eyle yazypdyr: “Yewgeniy Onegin” romany oziinin §ygyr bilen yazylan- dygyna garamazdan, hazirki zaman hakyky ya§ay§yn dine biitin poeziyasyny dal, hatda biitin prozasyny-da oz igine alyan poemadyr”. Pu§kin “Yewgeniy Onegin” romanynda akyiirekli adamlaryn talantlaryna, gunnur duygularyna zyyan yetiryan dworyan jemgyyetinin bihepbe adamlaryny berk tankytlapdyr. A. S. Pu§kinin “rus ya§ay§ynyn ensiklopediyasy” bolan “Yewgeniy Onegin” romany, hakykatdan hem, sol jemgyyetin durli gatlak wekillerinin yagdaylaryny, ahlaklaryny, filosofiyasyny, krepostnoy dayhanlar bilen pome§iklerin arasyndaky gar§ylyklary aydyn gorkezip bilipdir. “Yewgeniy Onegin” romanynda rus edebiyatynyn janly kartinasy gekilipdir. Watancy Pu§kin bu eserin iisti bilen oziinin rus tebigatyny gowy bilyandigini yene bir gezek gorkezip bilipdir. Pu§lcinin “Yewgeniy Onegin” romany hakyky taryhy realistik romandyr. “Yewgeniy Onegin” romanyndaky esasy wakalara gatna§yan ba§ gahrymanlar: Yewgeniy Onegin, Tatyana we Wladimir Lenskidir.

A. S. Pu§kinin doredijiliginin ahmiyeti A. S. Pu§kin beyik rus milli §ahyry bolupdyr. Bu barada belli rus yazyjysy N. W. Gogol §eyle yazypdyr: “Pu§kinin ady tutulan bada, rus milli §ahyry diyen pikir peyda bolyar. Hakykatdan-da, bizin sahyrlarymyzyn hie biri son dan yokary durmayar we milli §ahyr diyen ada hig kim §ondan artyk dahylly daldir, bu ada dine Pu§kinin hukugy bardyr. Bizin dilimizin biitin baylygy, giiyji we gepergiligi onda edil sozliikde jemlenen yaly jemlenipdir... Pu§kin adatdan da§ary hadysadyr, belki- -de, rus ruhunyn yalnyz hadysasydyr, onun ozi rus adamynyn, belki, yene iki yiiz yyldan yetjek derejesindaki adamdyr. Puskinde rus tebigaty, rus yiiregi, rus dili, rus hasiyeti §eyle arassa, §eyle tamiz gozellikde...§ekillendirildi. Onun ya§ay§ynyn ozi biitinley rus ya§ay§ydyr” (M.E.Gogol, “Edebiyat hakynda”, -М., 1952, s.40). Puskinin doredijiliginde dine oz zamanasyndaky rus hakykaty gorkezilmek bilen gaklenilman, eysem beyleki halklaryn, yurtlaryn durmu§lary hem ynangly berilyar. A. S. Pu§kin rus edebiyatyna kop tazelik girizyar. Ol rus edebiyatynyn taryhynda ilkinji gezek §ygyr bilen realistik roman yazmaklygyn nusgasyny gorkezyar. 01 halk 435 durmu§yny, hasiyetini realistik gorkezyan drama, poema, powest doredyar. Pu§kinin lirikasy oziinin yokary gepergiligi bilen biitin adamzady hayran galdyryar. Beyik soz ussady A. S. Pupkin gunnur ideyaly doredijiligi bilen kop §ahyr- yazyjylara halypa boldy. Onun ajayyp mirasyndan lmmlerce §ahyrlar ylham aldylar. Gogol we Lermontow yaly gorniikli §ahyrlar ozlerini Pu§kinin §agirdi hasap- ladylar. Gogol yolda^laryna: “Men oziimin gowy zatlarymyn hemmesi iigin §ona (Pu§kine) minnetdardyryn” diyyar ekeni. Beyleki rus klassyk yazyjylaryndan Turgenew, Nekrasow, Goncarow, A. N. Ostrowskiy, L. Tolstoy, Cehow, tiirkmen §ahyrlary Rehmet Seyidow, Gara Seyitliyew, Aman Kekilow we ba^galar Pu§kinin ylhamynyn onayly tasirini aldylar. Puskin diinya edebiyatynda hem tanalyan sahyrdyr. Onun eserleri ozi bar dowriinde da§ary yurt dillerine terjime edilipdir. Adamzadyn beyik genileri A. S. Pu§- kinin eserlerini okap, ona yokary baha beripdirler. Ozi olse-de, omiirboyy ya§ajakdygyny A. S. Pu§kin olmezinin oniisyrasynda diizen “Yadygarlik” diyen §ygrynda aydypdyr: “Yok, men olmen, biis-butin janym §ygrymda ya§ar, Ugar yorer, hen bilen, gowram yere sinse-de. Bu gin, yagty jahanda ya§asa talc bir §ahyr, Artar menin §6hratym, owazym men dinse-de”. Hazir A. S. Pu§kinin ady oz hakyky mertebesine goterildi. Bizin Gara§syz, baky Bitarap Tiirkmenistanymyzda uludan-kiga Pu§kinin adyny bilmeyan, eserlerini soymeyan adam yokdur. Beyik halk §ahyrynyn eserleri yiiz-miinlerge tiraz bilen yzly-yzyna gap edilyar. A. S. Pu§kinin geper eserleri diinya halklarynyn yiizlergesinin diline terjime edilyar. Garassyz, Bitarap Tiirkmenistanymyzyn kop saherlerinde we obalarynda kino- teatrlaryn, kogelerin, baglaryn, kitaphanalaryn engemesine onun ady dakyldy. Turk men halylarynyn yiiziine §ahyryn suraty gitildi. Onun eserleri oba meydanlarynda- da, gojaman Kaspinin gujagynda-da, institutlaryn auditoriya-larynda-da, Garagum goliinde-de, teatrlaryn sahnalarynda-da tiirkmen dilinde. yanlanyar. Ahli halk, biitin diinyanin parahatgylyk soyiiji progressiw adamzady A. S. Pu§- kinin doglan giiniini her yyl dabara bilen bellap gegyar.

Lew Nikolayewi? Tolstoy (1828- 1910) Lew Nikolayewig Tolstoy geper soziin ajayyp ussady, rus topragynyn beyik yazyjysydyr. 01 kuwwatly doredijilik talanty, zehini bilen olmez-yitmez eserler doredip, diinya edebiyatynyn taryhynda §ohratly yz galdyrdy. Onun eserleri biitin adamzadyn gepergilik 6sii§inde one tarap adilen aygytly adim boldy.

436 L. N. Tolstoyyn doredijiligi rus taryhynyn iki owru!i§ik punktunyn arasyndaky yyllary, yagny 1861-nji hem 1905-nji yyllaryn arasyndaky dowri oz igine alyar. L. N. Tolstoyyn eserlerinde biitin birinji rus rewolyusiyasynyn 6zbolu§ly tary hy sypatlary, dayhanlaryn kopciilikleyin hereketleri, gapma-gar§ylyklary okdelik bilen suratlandyrylyar. Lew Nikolayewigin durmu§y realistik gorlcezmek, ynsan ke§bini obrazly hem tasirli bermek yaly ussatlyklary indi tutu§ bir asyrdan bari ahli dtinyanin progressiw yazyjylaryna gorelde bolup gelyar. L. N. Tolstoy bize bay miras, XIX asyr rus durmu§ynyn koptomlulc ensik- lopediyasyny galdyryp gitdi. Tolstoy edebiyat meydanynda deni-tayy bolmadyk in beyik soz ussady, geper soziin tanymal suratke§idir.

L. N. Tolstoyyn omri we doredijilik yoly ^agalyk yyllary L. N. Tolstoy Tula §aherinin golayyndaky uly bolmadyk dworyan mulktinde- Yasnaya Polyanada 1828-nji yylyn 9-njy sentyabrynda (28-nji awgustynda) dogulyar. Onun omriinin kop bolegi Yasnaya Polyanada gegyar. Onun kakasy Nikolay Ilig Tolstoy graf, 1812-nji yylyn ursuna gatana§yjy, otstawka gykan pod- polkownik eken. Lew graf Nikolay Iligin kigi ogly bolupdyr. Lew Tolstoyyn ejesi §ol dowriin bay masgalasyndan bolan knyazna Mariya Nikolayewna Wolkonskayadyr. Lew entek iki ya§yna yetmanka, onun ejesi dort ogul bilen bir gyzyny galdyryp aradan gykyar. Ejesi olenden son, yetim gagalar da§rak garynda§lary bolan Tatyana Aleksandrowna Yergolskayanyn elinde terbiyelenyar. Yasajyk Lew kop wagtyny doganlary bilen Yasnaya Polyanadalcy baglaryn, tokaylaryn-gozel tebigatyn iginde gegiripdir. Tebigatyn gozellikleri ya§ Lewde omtir yatdan gykmajak tasir galdyrypdyr. Yasnaya Polyanada yasan yyllary Tol stoy krepostnoy dayhanlaryn durmu§y bilen oran yakyndan tan§ypdyr. Krepostnoy hyzmatkarlerin yasayy§laryny, hal-ahwallaryny gozi bilen gortipdir. Lew Tolstoyyn ya§ kalbynda olara duyguda§lyk, oba durmu^yna, onun dap-dessuryna, diline, aydymlaryna soygi dorap ugrayar. Q'agalykdaky durmu§ tasirlerini Tolstoy son-sonlar hem yatlap durupdyr. 1837-nji yylda Tolstoylaryn ma§galasy Moskwa gogtip gelyar. Birnage ay gegenden son, graf Nikolay Ilig Tolstoy tarpa-tayyn aradan gykyar. Bu uly yitgi ze rarly Lew Nikolayewig we onun doganlary yetim galyarlar. Yetim gagalary grafyn ayal dogany PI. Yuskowa oz garamagyna alyar. Yuskowanyn ari §ol wagtlar Kazan §aherinin gubernatory ekeni. Yetim gagalar Moskwadaky garynda§larynynkyda we obada yasayarlar. Lew Nikolayewig 1841-nji yylda Kazana gelyar hem kakasynyn doganlarynynkyda ya§ayar.

437 Jahyllyk yyllary Lew Nikolayewig Tolstoy 1844-nji yylda Kazan uniwersitetine giri§ ekzamen beryar hem onun Gtindogar dilleri fakultetine okuwa giryar. Sol dowtirde Kazan uniwersiteti Russiyanyn in kone yokary okuw jaylarynyn biridi. Onda in gorntikli alymlar okadyardylar. Bir yyl okandan son, Lew Tolstoy bu fakulteti ta§lap, yuridik fakultete gegyar. Bu yerde hem okuwyn yagdayy ony kanagatlandyrmayar, gaytam onun 6zba§dak pikirlenmegine pasgel beryar. Uniwersitetdaki diirli yagdaylar Lew Tolstoyyn degnasyna degyar. 011847-nji yylda uniwersiteti ta§lap, Yasnaya Polya na dolanyp gelyar. Kazan uniwersitetinden gaydanda, Tolstoy 6zba§dak okamak iigin oziine yorite programma diizyar. Onda matematikany, tebigat ylmyny, medisinany, oba hojalygyny, taryhy, geografiyany, yuridik ylmy, lias sany get yurt dilini owrenmek, saz hem suratgylyk bilen mefgullanmak goz oniinde tutulyardy. Bu programma Tolstoyyn yaflykdan baslap, oz dowriinin hertaraplayyn dusunjeli, ylymly adamy bolmaga ymtylyandygyna say atly к edyar. Lew Nikolavewic Tolstoy mundan basga- -da durmu§da goldanmak iigin oziine “Diizgiinnama” yazyar. §ol “Diizgiinnamada” bellenen talaplaryn kabiri §eyle: 1. Bir i§i etmegi yiiregine diiwen bolsan, hig zada garamazdan, ony hokmany yerine yetir. 2. Bir ifi edeninde, ony onat berjay et. 3. Eger bir zady yadyndan gylcarsan, ony oziin yadyna salmaga galy§, hig wagt kitap bilen diizetme. 4. Miimkin bolan ahli giiyji bilen hereket etmage oz anyny hemi§e mejbur et. Lew Nikolayewig dort yyllap Yasnaya Polyanada ya^ayar. §ol yyllar ol Mos kwa hem Peterburga gidip, birnage aylap §ol §aherlerde bolup geler ekeni. Tolstoy ya§lykda diizen Programmasyny doly berjay edip bilmeyar. §eyle-de bolsa, ol oz ylmyny erjellik, yhlaslylyk bilen osdiiryar. Ayratyn hem geper eserleri: rus hem da§ary yurtly yazyjylarynyn eserlerini irginsizlik bilen okayar, olara oziige baha beryar. Ya$ Tolstoya rus yazyjysy Turgenewin “Awgy hatlaryndan” diyen eseri giiygli tasir edyar. 01 zahmetkef halk bilen yakynla§maga synany§yar. Oziinin krepostnoy dayhanlarynyn hal-yagdayyny gowulandyrmaga galysvar.

Harby gullugy hem doredijilik i§ine ba§Iay§y Lew Nikolayewig Tolstoy belli bir kar bilen me§gullanmagy yiiregine ykjam diiwyar hem 1851-nji yylda uly dogany Nilcolayyn maslahaty bilen harby gulluga gidyar. Artilleriya brigadasynyn yunkeri Lew Tolstoy meyletinlik bilen Kawkaza-daglylar bilen uru§ bolyan yere gidyar. Kawkazda Lew Nikolayewig tig yyla golay bolyar. Daglylara gar§y sowe§lerde oziinin batyrlygyny, mertligini gorkezyar. Kawkazyn 6zbolu§ly tebigaty Tolstoyda uly tasir galdyryar. Demirgazyk

438 Kawkazyn halkynyn - kazaklaryn durmu§y, hasiyetleri bilen Lew Nikolayewig ykjam tany^yar. L. N. Tolstoyyn doredijilik i§i Kawkazda ba§lanyar. 01 1852-nji yylda oziinin “£agalyk” diyen powestini yazyar. Onda Nikolenka Irtenyew diyen oglanjygyn ga- galygy, terbiyeleni§i giirriin berilyar. Emma bu powesti Tolstoyyn awtobiografik hasiyetli eserdi. Tolstoy bu powestini Nekrasowyn “Sowremennik” zurnalyna iberyar. Nekrasow Tolstoyyn ilkinji eserine yokary baha beryar we §ol yylyn sentyabrynda ony gap edyar. 1853-nji yylda Krym ur§y ba§lanyar. Prapor^ik ginini (derejesini) alan Lew Nikolayewig hem ilki Dunay armiyasyna, sonra bolsa Kryma, Sewastopola gegirilyar Turk, fransuz hem inlis go§unlary Sewastopoly gabanlarynda, Tolstoy dordiinji bastionda-gorany§yn in gorkuly yerinde du§mana gar^y batyrgay sowe§yar. Bu yerde Tolstoy rus soldatynyn gahrymangylygyny gozi bilen goryar. Sewastopoly gorayjylaryn dusmana gars у batyrgay, inert sowesleri, olaryn taryhy gahrymangylyklary Tolstoya iig sany taze hekaya (“Sewastopol 1854-nji yylyn dekabrynda”, “Sewastopol 1855-nji yylyn mayynda”, “Sewastopol 1855-nji yylyn awgustynda”) yazmaga material bolyar. Ya$ ofiserin bu hekayalary birtopar yazyjylaryn iinsiini oziine gekyar. 1856-njy yylyn ahyrynda porugik ginli Lew Nikolayewig Tolstoy harby gul- lukdan otstawka gykyar. L.N. Tolstoy Peterburgagelende, onun oniindeahlizurnallarynredaksiyalarynyn gapylary agykdy. Ony gorniikli rus yazyjylary gyzgyn garsylayaiiar. Bu yerde Tolstoy rewolyusion-demokratlar, soz ussatlary Turgenew hem Nekrasow bilen tany^yar, dusu§yar. L. N. Tolstoy birnage yyl Peterburgda yasayar. Emma onun aristokratik tradisiyalary hem garayyslary “Sowremennik” zurnalynyn toweregine yygnany§an rewolyusion-demokratlaryn pozisiyalaryna bap gelmeyar. §onda Nekrasow: “Kim bilyar, onun kellesinde name bar... apet talant hayp bolar” diyip howsalalanyardy. Yyllar gegyar, L.N. Tolstoy hem durmu§yn aydyn yoluna dii§yar. L. N. Tolstoy 1857-nji yylda ilkinji gezek da^ary yurda syyahata gidyar. 01 Fran- siyada, §weysariyada, Italiyada hem Germaniyada bolup, §ol yurtlaryn durmu§lary, medeniyetleri bilen tany§yar. Giinbatar Yewropanyn medeniyeti Tolstoyda otrisatel tasir galdyryar. Dasary yurtlarda gorup-esiden wakalary, giinbatar yewropalylaryn pes ahlaklary barada L. N. Tolstoy “Lyusern” diyen gumanistik powestini yazyar. Powestde beyan edilyan wakany Tolstoy §weysariyanyn Lyuserne atly kurort §aherjiginde gozi bilen goryar. Bay syyahatgylaryn myhmanhanasynyn yanynda garyp-muzykant saz galyar, aydym aydyar. Onun aydym-sazyny hezil edip dinlap, donyiirek baylar ona olmez-odi owkat iigin yekeje kopiik hem bermeyarler. Gaytam onun iistiinden giilyarler. Tolstoy bu wakanyn iisti bilen burzuaz siwilizasiyasynyn bolgusyz, azgyn, ahlaksyz taraplaryna gahar-gazap bildiryar.

439 Tolstoy- pedagog L. M. Tolstoy da§ary yurtlarda syyahat edip gelenden son, Yasnaya Polyanada uzak wagtlap ya§ayar. Oz halkyna yiirek bilen hyzmat etmek aladasy Tolstoyy oz erkine goymayar. 01 dayhany krepostnoygylyk diizgiininden azat etmegin, krepost noy bilen pome§igin aragatnasygyny gowulandyrmagyn yollaryny oylanyar. Ol pome§ik bilen dayhanyn arasyny yakynla^dyrmagyn esasy usullarynyn biri garyp dayhana sowat owretmek, olary okuwly-bilimli etmek diyip hasaplayar. Tolstoy halky okuwly-bilimli etmegi oz ya§ay§ynyn esasy meselesi, oziinin mukaddes borjy hasap edyar. §u maksat bilen L. N. Tolstoy 1859-njy yylda Yasnaya Polyanada agan mekdebinin sohraty towerek-da§a yayrap ugrayar. Gonsy obalarda hem seyle mekdepler agylyar. Olaryn hemmesine Tolstoy yolba§gylyk edyar. Pedagogik du§tinjesini has kamille§dirmek maksady bilen Tolstoy da§ary yur- * da hem gidip gelyar. Giinbatar Yewropadaky pedagogik i§lerin guraly§y ony kanagatlandyrmayar. §onun iigin Tolstoy Yasnaya Polyanada pedagogik i§leri ozuge gurayar we bu i§e yhlas bilen giri§yar. Tolstoy oz pedagogik sistemasynda “azat- -erkin terbiye” prinsipini esas edip goyyar. 01 okuwgylar bilen erkin giirriin etmek usulyny bolsa okatmagyn esasy metody hasaplayar. L.N.Tolstoy oziinin pedagogik ideyalaryny yayratmak iigin yorite “Yasnaya Polyana” diyen zurnal cykaryar hem §onun iisti bilen oziinin pedagogik garayy^laryny okyja yetiryar. 1861-nji yylda, krepostnoycylyk diizgiininin yatyrylmagynyn oniisyrasynda, Russiyadaky jemgyyetgilik tolgunmalar Tolstoyy hem gursap alyar. 01 dayhanlary krepostnoygylykdan azat etmek baradaky Tula dworyanlarynyn 105-sinin yazmaga dokladyna gol gekyar. §ol yyl hem Tolstoy pome§ik bilen dayhanyn arasyndaky jedelli meseleleri gozyan diinya aragysy wezipesine bellenyar. Diinya aragysy wezipesini yerine yetiren yyllarynda, ol elmydama dayhanyn tarapyny tutmaga calysyar. L. N. Tolstoyyn jemgyyetgilik i§ini alyp bar§y, onun oba dayhanlarynyn ga- galaryny sowatly etmage ymtyly§y patysa hokiimetine yaramayar. Ony yzarlap ugrayarlar. Bir gezek Tolstoy oyiinde yok wagty polisiya Yasnaya Polyanany ag- tarypdyr. Bu waka Lew Nikolayewigin erbet gaharyny getiryar, ahli isinden onun elini sowadyar. 1862-nji yylda L. N. Tolstoy moskwaly wragyn gyzy Sofya Andreyewna Berse oylenyar. Agzybir ma§gala durmu§y ony biraz ko^esdiryar. 01 taze giiyg, hyjuw bilen doredijilik i§ine giri§ip, “Uru§ we parahatgylyk” diyen roman-epopeyasyny yazmaga baslayar. Omrimin ikinji yarymynda 1880-nji hem 1890-njy yyllarda L. N. Tolstoy oz gagalaryna bilim bermek mak sady bilen gy§yna Moskwada, tomsuna-da Yasnaya Polyanada ya§amaly bolyar. Tolstoy hemi§e oziini yonekey alyp baryar. Suw getirmek, odun dowmek, kowii§

440 tilcmek, yer siirmek... yaly i§leri hemi§e ozi edyardi. §onun iigin ol garry wagtynda- -da oziini oran sagdyn ( yetmis yasyn da konkada yenil taymak, yetmi§ bas yasyn da welosiped sporty bilen gyzyklanmak, segsen ya§ynda at gapdyryp gezmek...) duy- yardy. Edebi doredijiliginin da§yndan L. N. Tolstoy jemgyyetgilik i§ine-de gatna§- magyny dowam etdiryar. 01 1882-nji yylda gegirilen Moskwa ilat yazgysyna aktiw gatnasyar. 1891-1894-nji gurakgylyk yyllarynda ag dayhanlara komek bermegi gurayar. Olar iigin mugtuna naharhana hem keselhana agyar. 1901-nji yylda Tolstoy agyr keselleyar. 01 Krymda hem Gasproda oziini be- jerdyar. §ol yerde Tolstoy M. Gorkiy hem A. P. £ehow bilen yygy aragatna§ykda bolyar. Keselini bejerdip gelenden son, Tolstoy omrtinin ahyryna genii Yasnaya Polyanada yasayar. 80-90-njy yyllarda L. N. Tolstoyyn diinyagaray§ynda, dti§tinjesinde ideya ozgeri^ligi bolyar. Bu yagday ony onki edebi doredijiligine tazeden garamaklyga getiryar.. Tolstoy onki ahli doredijilik i§ini inkar edip, oziinin esasy. maksadyny halka ahlak terbiyesini bermeklige goniikdiryar. §u malcsat bilen ol “Iwan Iligin oliimi” (1886), “Tumuk hakimi” (1886), “Hojayyn hem i§gar” (1895) diyen yaly birtopar eser yazyar. L. N. Tolstoy 80-nji yyllarda halka arzan hem peydaly edebiyat bermek maksady bilen “Posrednik” diyen lcitap nesiryatyny gurayar. 01 ncsir eden kitaplaryny arzanja bahadan satyp, kopgiilik arasyna yayradypdyr. Tolstoy elmydama zahmetke§ halk barada aladalanypdyr. Onun doredijilik merlcezinde halk bolupdyr. 1882-nji yylda Tolstoy “Sungat name” diyen traktat (ylmy eser) yazmaga giri^yar. Bu ylmy eserinin iistiinde ol on ba§ yyl isleyar. Onda Tolstoy oziinin estetiki garayyslaryny beyan edyar. Hokum suriiji gatlagyn edebiyatyny, sungatyny, sazyny... berk yazgaryar. Tolstoyyn pikirige, sungat halka yakyn bolmalydyr hem onun bahbidini goramalydyr. Tolstoyyn oliimi 1910-njy yylyn giiyz aylarynyii bir gijesi 82 ya§ly L. N. Tolstoy oz dosty hem wragy D. P. Makowskiy bilen Yasnaya Polyanadan hemi§elik gidyar. Onun maksady zahmetke? halka has yakynla§makdy. Emma yolda Tolstoyyn saglyk yagdayy erbetle§ip, ona uzak yola gitmage miimkingilik bermeyar. Olar Astapowo stan- siyasynda (hazir “Lew Tolstoy”) otludan diisyarler. Oyken cisme keseline yolugan Tolstoyy stansiyanyn nagalnigi 1.1. Ozolinin oyiinde yerle§diryarler. Beyik yazyjynyn oz miilkiini ta§lap gidendigi hem agyr kesele sezewar bolandygy baradaky habar biitin diinya jar bolyar. Butin diinyanin gazetleri Tolstoyyn saglyk yagdayy barada habar beryarler. Bu waka millionlarga adamlaryn usniini oziine gekyar.

441 1910-njy yylyn 20-nji (7-nji) noyabrynda Lew Nikolayewig Tolstoy aradan gykyar. Bu beyik yazyjynyn oliimi medeni diinyani tolgundyryar, adamzady in uly yitgi hokmiinde gynandyryar. Lew Nikolayewig Tolstoyy oz wesyeti boyunga Yasnaya Polyanada jaylayarlar.

“Uru§ we parahatgylyk” romany

L. N. Tolstoy bu romanyn iistiinde (1864-1869) alty yyla golay i§leyar. “Uru§ we parahatgylyk” romany dort tomluk taryhy epopeyadyr. Onda 1812-nji yyldaky Watangylyk ur§unyn oniisyrasyndaky Russiyanyn durmusy, urus dowriindaki walcalar suratlandyrylyar. “Uru§ we parahatgylyk” diyen eser dine bir rus edebiyatynyn dal, eysem ol diinya edebiyatynyn-da altyn hazynasyna giren ajayyp romandyr. Tolstoyyn “Urns we parahatgylyk” diyen romanyndaky yaly adamyn biitin durmusy, onun begenji we gynanjy, durmu^daky omy we taryhy wakalar bilen gos-goni baglany§ygy hig bir eserde henize genii doly, dogrugyl hem-de gyzykly edilip §ekillendirilenok. “Uru§ we parahatgylyk” adaty romanlardan oziinin kop gahrymanlylygy, personazlylygy bilen-de tapawutlanyar. Bu romanda hereket edyan adamlaryn sany 559-a yetyar. Ine, §u-da yazyjynyn ayry-ayry ba§ gahrymanlaryn hususy ykbaly bilen gyzyklanman, ilkinji nobatda, jemgyyetin, halkyn, dowletin ykbaly bilen gyzyklanandygyny a§gar edyar. L. N. Tolstoy “Uru§ we parahatgylyk” diyen romanynda adam ya§ay§ynyn nameden ybaratdygyna, namanin esasynda taryhyn dorey§ine degi§li engeme mohiim meseleleri gozyar. §u meseleleri dogry we ynandyryjy edip gorkezmek iigin L. N. Tolstoy okyja yiizlerge janly hem durmusy wakalary-kartinalary hodiirleyar. Ine, olardan birnagesi: gyzgyn sowe§ler hem-de diplomatik geple§ikler,gekele§ikli jedeller hem-de ko§k adamlarynyn barly§yksyzlyklary, soygi hem-de tersle^mek, yeni§ hem-de lapykeglik, gowiin agmaklyk hem-de gayduwsyzlyk,asylly zahmet hem-de gahrymanlarga wepat bolmak...Tolstoy jemgyyetin ahli synplarynyn, ahli toparlarynyn durli hasiyetdaki, diirli yasdaky adamlaryn obrazlaryny doretmegi ba§arypdyr. Yazyjy oz okyjysyny dine suratlandyrylan wakalar barada oylandyr- mak bilen gaklenman, ony taryhy wakalar, ahlak barada-da pikir yoreder yaly meseleler bilen gyzyklandyryar. Oran uly we gyl§yrymly wakalary doly, hertaraplayyn fohlelendiryandigi iigin L. Tolstoyyn “Uru§ we parahatgylyk” romany yone bir roman dal-de, roman-epopeyadyr.

Romanyn doredili§i L. N. Tolstoy “Uru§ we parahatgylyk” romanyny 1864-1869-njy yyllarda yaz yar. Edil §ol yyllarda-da Russiyada dayhan meselesi barada synpy goreîn hem-de 442 jemgyyetgilik yokary goteriliîn giiyglenen dowrtidi. Malim bol§y yaly, Krym ur§y biitin Russiyany galkyndyrypdy, sonra bolsa krepostnoygylyk, duzgiini yatyrylypdy. Emma 1861-nji yylyn reformasy dayhan meselesini adalatly gozmandi. Dayhanlar reforma narazylyk bildirip, kopsanly gozgalanlar turuzyardylar. Gazet we zurnal makalalarynda hem-de geper edebiyatda dayhan meselesi-de, yurdun geljegi-de gintgelip gorkezilyardi. Edil §ol dowiirde-de oziinde syyasy, filosofiki, taryhy. meseleleri yiti we batyrgay beyan edyan eserler ilatyn unsiini gekyardi. Ine, §u jemgyyetgilik-syyasy, edebi, taryhy yagdaylar esasynda-da Tolstoyda taryhy roman doretmek pikiri emele gelyar. Tolstoy ilki “Uru§ we parahatgylyk” romanyny siirgunde olman galan dekabristlerin oz mekanlaryna dolanyp gelif leri bilen ba§lamagy niyet edinyar. 01 romany dekabrist, graf Pyotr Kirillowigin ayaly Nataâ hem-de gagalary bilen Sibirden gelip, altmy^ynjy yyllaryn jemgyyetgilik goreîne bada-bat go§uly§yndan ba§layar. Emma Tolstoy oz gahrymanlarynyn hasiyetlerini gun we doly gorkezmek iigin dekabristlerin 1825-nji yyldaky gozgalanyndan ba§lamak isleyar. Emma bu gezegem romanyn hereketlerini yza suyîirmeli bolyar. Qiinki ol 1812-nji yyldaky Watangylyk urûnda geljekki dekabristlerin ya§lygyny hem-de diinyagarayy§larynyn nenensi emele gel§ini beyan etmage gal§ypdyr. In ahyrda bolsa Tolstoy romany 1805-nji yyldan, yagny Russiyanyn oz gaklerinden da§arda Napoleon bilen §owsuz uru§ alyp baran wagtyndan ba§lamak kararyna gelyar. Tolstoy roman baradaky oy-pikirlerini kem-kemden gunla^dyryar. 01 1812- -nji yylyn Watangylyk ur§y baradaky taryhy i§leri, ur§a gatnasanlaryn hatlaryny, giindeliklerini, yatlamalaryny erjellik bilen owrenyar. Tolstoy anykla§dyrylan kone materialyn usti bilen dowriinin talabyna layyk eser doredip biljekdigine berk ynanypdyr. Onun bu ynamy hasyl beripdir. “Uru§ we parahatgylygyn” hereketleri 1805-nji yyldaky Russiya durmu§yny, Watangylyk ursunyn on yanyndaky Peterburgyn aristokrat jemgyyetini suratlan- dyrmakdan baslanyar. Tolstoy paty§a kosgune yakyn emeldar adamlaryn-dworyan jemgyyetinin ahli pyssy-pyjurlygyny kinayaly beyan edyar. Tolstoy §ol jemgyyet- den iki adamy (Andrey Bolkonskiy we Pyer Bezuhow) saylap alyar, bular ozlerinin da§ky ke§bi, hasiyeti jahetden-de biri beylekisinden tapawutlanyar. Olaryn ikisi-de dworyan gatlagyndan yetiên ondebaryjy adamlardyr. Tolstoyyn edebiyat meydanyndaky orny L. N. Tolstoy doredijilik i§i bilen tas altmy§ yyla golay me§gullanypdyr. §u yyllaryn iginde Russiyanyn ykdysady, jemgyyetgilik-syyasy, medeni durmu§ynda ep-esli ozgeri^ler bolyar. Tolstoyyn dowriinde Russiya feodal-krepostnoygylyk gurlu§yny we gyl§yrymly hem-de gapma-gar§ylykly kapitalistik gurlu§yn 6su§ yoluny gegyar. Tolstoyyn doredijiliginde Russiyanyn biitin ke§bi we jemgyyetgilik pikiri real beyan edilyar.

443 L. N. Tolstoydan bize ummasyz bay edebi miras galyar. Bu ajayyp miras, oni bilen, bize XIX asyryn ba§laryndaky Russiyanyn gegen taryhynyn ep-esli bolegini goz oniine getirmage miimkingilik beryar. Ikinjiden bolsa, Tolstoyyn ajayyp talanty bilen doredilen diinya ady belli eserleri “Uru§ we parahatgylyk”, “Anna Karenina”, “Oliip direlmek” we ba§ga romanlary onun dowiirde^lerine we oziinden sonkulara edebi doredijilik taydan uly tasir edipdir. Rus yazyjylary, §onun yaly-da biitin diinya yazyjylary Tolstoyy ozlerinin parasatly mugallymy hasaplayarlar. Tolstoyyn oran bay doredijiligi dine bir edebi doredijilik taydan hem dal, eysem rus edebi dilinin osmeginde we kamille§meginde uly rol oynayar. £iinki onun eser- ■ leri rus halk dilinin baylygy we gozelligi bilen bezelipdir. Tolstoy diinya edebiyatynyn altyn hazynasyna ummasyz go§ant go§an in beyik yazyjydyr. §u mahala genii.haysy-da bolsa bir yurdun yazyjysy beyleki yurtlaryn yazyjylaryna edebi-doredijilik taydan Tolstoy yaly uly tasir eden daldir. Onun eser leri diinyanin ahli halklarynyn diline terjime edilyar. Biitin'diinyanin adamlary Tolstoyy ozlerinin soygiili awtory hasap edyarler. Dunyade ady belli dasary yurtly yazyjylar hem Tolstoydan talim alypdyrlar. Tolstoy we tiirkmen edebiyaty L. N. Tolstoy tiirkmen halkynyn hem soygiili yazyjysydyr. Onun doredijiligini owrenmek we onun eserlerini tiirkmen halkynyn arasynda yayratmak barada kop i§ edilyar. Bu asylly i§e 1928-nji yyldan ymykly ba§lanylyar. §ol yyl Tolstoyyn eneden doglan giiniinin 100 yyllygy Turkmenistanda-da §6hratly sene hokmunde bellenilyar. Bu §anly sena bagy§lap, B.Kerbabayew onun “Kawkaz yesiri” diyen eserini terjime edyar. §undan son Tolstoyyn eserleri tiirkmen dilinde owran-orwan ne§ir edilyar: “Hajymyrat” (1935), “Kazaklar”, “Haywanlar hakynda hekayalar” (1936), “Bulka”, (Filipjik) (1937), “Akula” (1939), “(^agalyk we yetginjeklik” (1940), “Borodino sowe§i” (1942). Genial yazyjy L. N. Tolstoyyn diinya belli “Uru§ we parahatgylyk”, “Anna Karenina” diyen eserlerinin tiirkmen diline terjime edilmegi tiirkmen medeniye- tinde agirt uly waka boldy. Turkmen okyjysy XIX asyr rus dunmisy, has hakykaty, rus adamlary we olaryn taryhy orny barada Tolstoyyn yazan eserlerini oz ene dillerinde okap owrenyarler. Tolstoyyn ajayyp edebi mirasy tiirkmen terjimegilerine we yazyjylaryna doredijilik mekdebi bolup hyzmat edyar. Tiirkmen okyjylary L. N. Tolstoy barada birtopar eserler (A. Kekilow, “Yasnaya Polyana” poemasy) hem doretdiler. Tiirkmen halky diinya edebiyatynyn guwanjy bolan L. N. Tolstoyyn edebi mirasyna mahirlilik bilen garayar, ony soygi bilen okayar. Romanyn ilkinji plany ma^gala tazeliklerinin gaklerinden da§ary gykmayardy. Emma Tolstoy i§e has gynlakay yapy§magy netijesinde bu roman halk ur§unyn beyik dessanlarynyn birine owriilyar. “Uru§ we parahatgylyk” romanyndaky geper obrazlar yazyjynyn

444 adamlarynyn durmu^daky gylyk-hasiyetlerine, olaryn yaâyyslaryna, olaryn has nazik we gizlin ruhy azaplaryna denig gun owrenenlerinin nusgalarydyr. Andrey Bolkonskinin obrazy yeke olara mahsus bolan gylyk we hasiyet ayratynlyklarynyn, usullarynyn, tertiplerinin, ruhy azaplanmalarynyn, bir soz bilen aydanynda janly adamlaryn obrazlarydyr. 1812-nji yylyn ursunyn halk-azat edijilik hasiyetine Tol stoy gun dii§iinipdir. Romanyn hakyky watany fransuzlaryn gozu^laryndan goran rus halkydyr. On yenli§e sezewar bolmadyk Napoleonyn go§uny, ahli halkyn da§ary yurt basybalyjylaryna gar§y ayaga galmaklary netijesinde yenliê sezewar bolyar. “Uru§ we parahatgylyk” diyen romanda halk yonekey soldat we ofiser- ler: Tuînin, Timohinin, Wasiliy Denisowyn, Nikolay Rostowyn we ba§galaryn obrazlary arkaly romanyn esasy gahrymanlarynyn biri bolan kinyaz Andrey Bolkonskinin payhaslylygy arkaly hasiyetlendirilyar. Halk ur§unyn obrazy yene-de partizan otryadlarynyn rus adamlarynyn oz emlaklerimizi du§mana galdyryp gidenden yok edenimiz gowy diyip edyan hereketleri arkaly oran onat gorkezilipdir. Rus adamlary Watanyn goragynda janlaryny hem gaygyrmadylar. Romanda beyik rus serkerdesi Mihail Kutuzowyn ajayyp obrazy berlipdir. Tolstoy Kutuzowy halkyn ruhuny oztine sindiren adam hokmiinde goryar. Tolstoy Kutuzow hakynda: “Bolup gegyan hadysalar babatynda gortip bilijiligin adatdan da§ary giiygliiliginin ge§mesi hem, onun halk duygularyny oziinde bar arassalygy we giiygltiligi bilen saklandygyndadyr. Onda §eyle duygynyn bardygyny patysanyn islemeyandigine garamazdan, ony §eyle gen yollar bilen halk ur§unyn wekili edip saylamaklygy mejbur etdi” diyip aydyar. Tolstoyyn garay§y boyunga Kutuzow da§dangoruji, fransuzlar bilen bolan gakny§malarda generallara berk talapyny et- diriji adamdy. “Urus we parahatgylyk” diyen romanda Tolstoy urusda ruhubelentligin zerur ahmiyetinin bardygyny we goûnyn ruhy taydan berkliginin du^many yenmeklikde uly ahmiyetinin bardygyny aydyn gorkezip, yalana gykmajak hakykatlary giirriin beryar. 01 yonekey rus adamlarynyn watana wepalydyklaryny, watany goramak iigin janlaryny hem ayamayandyklaryny dasary yurt basybalyjylaryndan iistiin gykmak iigin halkyn eden arzuw-isleglerini gorkezipdir. Emma §ol bir wagtyn oziinde “Dine akylsyzlyk bilen edilen i§ler miwe getirer” diyip, oz aydanlaryna ozi garsy gykyar. Oziinde patriarhal dayhangylygyn birnage yzagalak hasiyetlerini saklan karatayewgileri ideallasdyrmak hem §u yerden gelip gykandyr. Romanda Napoleonyn obrazy (onun tanymal serkerdelik roly birneme kemeldilen hem bolsa) agyk we psihologik taydan dogry gorkezilipdir. Dunya edebiyatynda Napoleona §eyle aydyn harakteristika beren ba§ga bir eser hem yok. “Uru§ we parahatgylyk” romany yeke bir rus edebiyatynda dal, eysem diinya edebiyatynda-da in beyik eserdir.

445 PEYDALANYLAN EDEBIYATLAR

^ JL Gurbanguly Berdimuhamedow. Osti§in taze belentliklerine tarap. A^gabat, 2008. 2. Gurbanguly Berdimuhamedow. Osii§in taze belentliklerine tarap. Asgabat, 2009. 3. Gurbanguly Berdimuhamedow. Gara§syzlyga guwanmak, Watany, halky soymek bagtdyr. Asgabat, 2007. 4. Gurbanguly Berdimuhamedow. Eserler yygyndysy. Asgabat, 2007. 5. Turkmenistan Ylymlar akademiyasy. Magtymguly adyndaky Dil we edebiyat insti- tuty. Turkmen edebiyatynyn taryhy. I tom. A§gabat, 1975. 6. Turkmenistan Ylymlar akademiyasy. Magtymguly adyndaky Dil we edebiyat insti- tuty. Turkmen edebiyatynyn taryhy. II tom. 1-nji kitap. Asgabat, 1975. 7. Turkmenistan Ylymlar akademiyasy. Magtymguly adyndaky Dil we edebiyat insti- tuty. Turkmen edebiyatynyn taryhy. II tom. 2-nji kitap. Asgabat, 1976. 8. Turkmenistan Ylymlar akademiyasy. Magtymguly adyndaky Dil we edebiyat insti- tuty. Turkmen edebiyatynyn taryhy. Ill tom. 1-nji kitap. Asgabat, 1978. 9. Turkmenistan Ylymlar akademiyasy. Magtymguly adyndaky Dil we edebiyat insti- tuty. Turkmen edebiyatynyn taryhy. Ill tom. 2-nji kitap. A§gabat, 1978. 10. Turkmenistan Ylymlar akademiyasy. Magtymguly adyndaky Dil we edebiyat ins- tituty. Turkmen edebiyatynyn taryhy. IV tom. 2-nji kitap. A§gabat, 1979. 11. Turkmenistan Ylymlar akademiyasy. Magtymguly adyndaky Dil we edebiyat ins- tituty. Turkmen edebiyatynyn taryhy. V tom. 1-nji kitap. Asgabat, 1980. 12. Turkmenistan Ylymlar akademiyasy Magtymguly adyndaky Dil we edebiyat ins- tituty. Turkmen edebiyatynyn taryhy. V tom. 2-nji kitap. Asgabat, 1981. 13. Turkmenistan Ylymlar akademiyasy. Magtymguly adyndaky Dil we edebiyat ins- tituty. Turkmen edebiyatynyn taryhy. VI tom. 1-nji kitap. Asgabat, 1982. 14. Turkmenistan Ylymlar akademiyasy. Magtymguly adyndaky Dil we edebiyat ins- tituty. Turkmen edebiyatynyn taryhy. VI tom. 2-nji kitap. Asgabat, 1983. 15. Atayew К. XVIII asyr tiirkmen edebiyaty. Asgabat, 1988. 16. Durdyyew К. XIX asyr tiirkmen edebiyaty. A§gabat,1994.

446 MAZMUNY Giri§. £eper edebiyat - soz sungaty...... 7 Gadymy tiirkmen edebiyaty...... 11 Gahrymangylykly eposlar. «Gorkut ata» eposynyn temasy we ideyasy...... 14 «Gorogly» eposy. Eposyn gadymylygy, temasy...... 20 Yusup Has Hajyp B alasagunly...... 30 M ahmyt Ka^garly. «Diwany-lugat it-tiirk» ese ri...... 37 Hoja Ahmet Yasawy (1102(3) - 1165(66))...... 40 Orta asyrlar tiirkmen edebiyaty. (X-XVI asyrlar)...... 44 Yunus Emre. Sygyrlar. «Nusgalar beyany»...... 45 Wepayy...... 56 Muhammet Bayram han (1505-1561)...... 62 Garajaoglan (1606 - 1679-89)...... 68 XVIII asyr tiirkmen edebiyaty. XVIII asyrda Turkmenistanda jemgyyetfilik-syyasy yagday, ykdysady we medeni durm u§...... 78 Nurmuhammet Andalyp...... 85 Dowletmammet Azady (1700-1760)...... 91 Magtymguly Pyragy (1733-1783)...... ;...... 104 Gurbanaly M agrupy (1734(35)—1810)...... 119 Abdylla §abende (1720-1800)...... 127 §eydayy...... 131 M ahmyt Gayyby (1735-1800)...... 142 XIX.asyrda Turkmenistanda jemgyyetfilik-syyasy yagday we 9eper edebiyat...... 148 M yrat Talyby (1766-1848)...... '...... 152 Abdysetdar lcazy...... 164 Oweztagan Katibi...... 167 Misgingylyc (1850-1908)...... 178 Mammetweli Kemine (1770-1840)...... 190 Seyitnazar Seydi (1775-1836)...... 196 Gurbandurdy Zelili (1800-1852)...... 205 Mollanepes (1810-1862)...... 215 Annagyly? Mataji (1822-19884)...... 226 XX.asyryn ba^larynda tiirkmen edebiyaty...... 238 Durdy Gyly? (1886-1950)...... 240 Dowletmammet Balgyzyl (1854-1912)...... 242 Bayram §ahyr...... 243 K orm olla...... :...... 244

447 Berdi Kerbabayew (1894-1974)...... 245 Hydyr Deryayew (1905-1988)...... 250 Ata Gow^udow (1903-1953)...... 258 Amandurdy Alamy§ow (1904-1943)...... 265 Nurmyrat Saryhanow (1906-1944)...... 270 $aly Kekilow (1906-1943)...... 274 Turkmen edebiyaty Beyik Watangylyk ur§y yyllarynda...... 279 Uru§dan sonky tiirkmen edebiyaty...... 292 Rehmet Seyidow (1910-1955)...... 303 Qary A§yrow (1910-2003)...... 310 Aman Kekilow (1912-1974)...... 317 Beki Seytakow (1914-1979)...... 328 Gara Seyitliyew (1915-1971)...... 334 Mammet Seyidow (1925 -1 9 8 7 )...... 346 Kerim Gurbannepesow (1929-1988)...... 350 Berdinazar Hudaynazarow (1927-2001)...... 363 Gurbannazar Ezizow (1940-1975)...... 379 Annaberdi Agabayew (1938)...... 388 Atamyrat Atabayew (1948)...... 391 Tiirkmen edebiyatyny owrenip y lm y ...... 396 Diinya edebiyatyndan nusgalar. Omar Hayyam (1048-1131)...... 411 Seyit Nesimi (1370-1417)...... 417 Aly§ir Nowayy (1441-1501)...... 427 Aleksandr Sergeyewig Pu§kin (1799-1837)...... 430 Lew Nikolayewig Tolstoy (1828 -1 9 1 0 )...... 436 Peydalanylan edebiyatlar...... 446

448