I. Begmekow, P. Rejebow, M. Tuwakbayewa TURKMEN EDEBIYATY Mugallymgylyk mekdepleri iigin synag okuw kitaby Tiirkmenistanyn Bilim ministrligi tarapyndan hodtirlenildi A§gabat Turkmen dowlet ne§iryat gullugy 2010 UOK 377 : 82 В 44 Begmekow I., Rejebow P., Tuwakbayewa M. В 44 Turkmen edebiyaty. Mugallymgylyk mekdepleri iifpin synag okuw kitaby. - A.: Turkmen dowlet ne§iryat gullugy. 2010. TDKP № 2256 2010 KBK 83.3 Ttir 7 ya 73 © I. Begmekow, P. Rejebow, M. Tuwakbayewa, 2010. GIRI § CEPER EDEBIYAT - SOZ SUNGATY Tiirkmenistanyn Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedow: - Turkmen edebiyatynda gunnur halk parasatly- lygyny beyan edip, ajayyp eserler pe§ge§ beren ussatlar az dal. Men Magtymgulynyn, Andalybyn, Azadynyn, Keminanin... oniinde ba§ egyarin. £eper edebiyat soz sungatydyr. £eper dil arkaly durmusjda bolup gegen ya-da dowam edyan wakalary beyan edip, ol adam hasiyetlerini yiize gykaryar, adamlaryn §u giinki ya§ayy§laryny, oy-pikirlerini, ertirki giine ymtyly§laryny, arzuw-islegleri- ni beyan edyar. 01 §eyle etmek bilen adamyn oz tebigatyna du§tinmegine, ozunin gowy we yaramaz taraplaryna an yetirmegine, oz giiyjune hem miimkingiliklerine goz yetirmegine, ynanmagyna komek edyar. Adamlarda onat gylyk-hasiyetlerin ke- mala gelmegine we osmegine yardam edyar. Aslynda, geper edebiyatyn ba§ wezi- pesi adamlarda tebigat we ynsan gozelligine dii§iinmek, ol gozelligi soymek we ony goramak duygusyny terbiyelemekdir, adamlaryn anyna we duygusyna tasir etmek arkaly olara asylly terbiye bermekdir. £eper eserin ba§ gahrymany da§-towerekdaki adamlar bilen gatna§ykda bo­ lup, §ahsy ideyalary bilen bir wagtda jemgyyetgilik bahbitli pikir-hyyallaryn hem durmu§a gegmegi ugrunda gynlakay tagallalar edyar. §eyle ahlumumy tagallalar Watan we watangylyk terbiyesini oziinde jemleyar. Watanyny soymek, ony da§arky du§manlardan goramak, Watanyn at-abrayy, syyasy-ykdysady taydan giillap osme­ gi ugrunda galy§mak yaly ahlihalk bahbitli meseleleri gozgap, diinya edebiyatyn­ da, §ol sanda turkmen edebiyatynda engeme ajayyp eserler yazyldy, nusga alarlyk obrazlar doredildi. §ol eserlerin mysaly, olardaky gahrymanlaryn goreldesi watan­ gylyk terbiyesine gozli gesme bolup hyzmat edyar. Ynsanperwer edebiyat hemi§e ynsan ahlagynyn pak hem dumukly bolmagy iigin alada edip geldi. Yazyjy-§ahyrlaryn doreden geper obrazlarynyn ahlisinde diyen yaly ahlak meseleleri gozgaldy. Nahili hasiyetin, hereketin adama gel§ik 7 berip, namelerin ynsan mertebesini peseldyandigini, geper edebiyat gahrymanyn oziine durmu§ wakalarynyn iginde alyp bar§yny, adamlar bilen ozara gatna§ygyny, oylanmalaryny we §.m. yagdaylary suratlandyrmak arkaly yiize gykaryar, onat ah- laklary iindeyar. Ya§lara ahlak terbiyesini bermekde edebiyata gymmatly hazyna hokmunde garalmagy hut §onun iigindir. Ttirkmenlerin “Edebiyat” sozi “edep” sozunden yazylypdyr. Bu onun esasy wezipesini alamatlandyryar. Ya§lara edep-terbiye bermek, nesillerin ondebaryjy adamlar bolup yeti§megi ugrundaky tagallalar soz sungatynyn esasy wezipelerinin biri. Ya§ayy§da hem jem­ gyyetgilik durmu§ynda oziini edep-ekramly alyp baryan adamlar hemmeler tara- pyndan sylanyar we hormatlanyar. §ona gora-de geper edebiyatyn goreldeli gahry- manlary, ilkinji nobatda, edep-ekramy bilen okyjylara oziini aldyryar we ya§laryn soygiili gahrymanlaryna owriilyarler. £eper edebiyat edep terbiyesini belli bir me­ sele boyunga dal, eysem durmu§yn ahli ugry boyunga one stiryar. Her tematikanyn edep ideallary bar. £eper edebiyatyn ahli zanrlary edep terbiyesini one surmage borgludyr. Bu wezipani odemeyan edebi eser halk tarapyndan goldanylmayar. Edebiyat geper soz sungaty bolany iigin, adamlarda gozelligi duymak, go­ zelligi soyup bilmek duygularyny terbiyelemekligi oziinin ba§ wezipelerinin biri edip goyyar. £eper edebiyat adam durmusy bilen bir hatarda tebigatyn, haywanat diinyasinin, yer-yurtlaryn we §.m. geper §ekillerini, gahrymanlarynyn igki dunyasini suratlandyrmak arkaly gepergilik seri§delerini ussatlarga ulanmagyn iisti bilen diirli gomu§li gozelligi goz onunde janlandyryp, estetik-emosional taydan okyjylaryn anyna we duygularyna tasir edyar. §ahyryn go§gy setirlerini sazla§ykly duzmegi, yazyjynyn sozlem diizii§ stili okyjyda estetik duygulary oyarmakda uly rol oynayar. Yazyjy-§ahyrlaryn sowatlylygy, medeniyeti, ruhy baylygy okyjylara estetik terbiye bermegin ge§mesi bolup duryar. £eper edebiyatda terbiyanin ahli ugry we gomu§leri obrazlar arkaly amala a§yrylyar. Aslynda, obraz hem obrazlylyk geper edebiyatyn esasy alamatydyr. Edebi eserlerde adam we onun gylyk-hasiyetleri wakadyr hadysalaryn anyk beyanynda, bir-birine gatna§ygynda, pikir-hyyallarynda, ymtyly§larynda we §.m. hereketlerde obraz §ekiline girip, goz onunde janlanyar. Obrazlylyk eserde suratlandyrylyan predmetlere, beyan edilyan hadysalara, pursatlara hem mahsusdyr. Obrazyn kemala gelmeginde edebi tarlere we gepergilik seri§delerine uly hyzmat degi§lidir. £eper eserde yazylan zamanasynyn meseleleri, jemgyyetgilik gatna§yklary beyan edilmek bilen, §ol dowrun taryhy hadysalary, adamlaryn durmu§-ya§ay§y mohurini galdyryar. Turkmen edebiyaty bize gadym zamanlardan ba§lap, §u gttne genii halkymyzyn durmusy, dap-dessurlary, milli 6zbolu§lylygy, gon§y dowletler bilen medeni-ykdysady gatna§yklary, ba§dan gegiren pajygaly wakalary, gahry- mangylyklary, ertirki giin baradaky arzuw-islegleri barada habar beryar. Tiirkmenlerin halky eserlerinde: nakyllardyr atalar soziinde, lalelerdir mon- jugatdylarynda, legenda-rowayatlarynda, ertekidir §orta sozlerinde, “Oguznama”, “Gorkut ata”, “Gorogly” yaly eposdyr dessanlarynda ata-babalarymyzyn durdane pahim-payhaslary oz beyanyny tapypdyr. Olar arkaly watansoytijilik, mertlik, eder- menlik, adalatlylyk, ho§niyetlilik, yaramaz gylyk-hasiyetleri yazgarmak yaly me- selelerdaki garayy§laryny owrenip bilyaris. Halk doredijiliginin eserleri yazuwly edebiyatyn doremegine dayang bolup hyz- mat edipdir. Haysy bir halkyn yazuwly edebiyatyny alsan hem onun esasynda halky eserlerin yatandygyny gormek bolyar. Yazuwly edebiyat halk doredijiliginin edebi daplerinden, pahim-payhaslaryndan, geper obrazlaryndan, halkylyk we dogrugyl- lyk hasiyetlerinden dowamly gorelde alyar. Halky eserler yazyjy-§ahyrlaryn dunyagaraysynyn we gepergilik ussatlygynyn yzygiderli kamille§megine hemi§e itergi beryar. Turkmen edebiyatynyn taryhy gadymy dowtirlerden gaydyar. Tiirkmenlerin yazuwly edebiyatynyn kemala gelen zamanasy diyip, alymlar orta asyrlary salgy beryarler. Bu kesgitli netije daldir. Onun orta asyrlardan hem irkirak dowiirlerde peyda bolan bolmagy miimkin. IX asyrdan ba§lap Orta Aziyada medeniyet we ede­ biyat ostip baslayar. XI-XII asyrlarda bolsa ol has-da kamille§yar. Gadymy hem orta asyrlarda ya§an alym-§ahyrlar (Muhammet al Horezmi, Yusup Balasagunly, Mahmyt Ka?garly, Hoja Ahmet Yasawy, Emir Muizzi, Yunus Emre, Bayram han, Fizuly, Berhurdar Tiirkmen, Garajaoglan...) turkmen edebiyatynyn dorap, ostip ba§lamagyna uly itergi berdiler. Olar barada Nazar Gullayewin “Ga- dymdan galan nusgalar” atly kitabynda gymmatly maglumatlar berilyar. XIII asyrdan ba§lap turkmenlerin 6zba§dak dowlet bolmak ugrundaky gore§leri edebiyatyn osmegine onayly tasir edyar. Bu edebi hadysa XVIII-XIX asyrlarda turkmen edebiyatynyn meshur wekillerinin orta gykmagyna yardam beripdir. Andalyp, Azady, §abende, Magtymguly, Gayyby, Kemine, Seydi, Zelili, Mol­ lanepes, Mataji, Misgingylyg we beyleki gorniikli §ahyrlaryn eserleri mazmun we forma taydan halkylygy, pahim-payhasa eylenen ideyalary bilen il-gtintin arasynda gin me§hurlyk gazandy. Olaryn eserlerinde dowriinin jemgyyetgilik gatna§yklary, zahmetke§ halkyn gtin-gtizerany, ozba§daklyk, erkinlik ugrunda alyp baran gore§leri we isleg-arzuwlary §6hlelenyar. Halk gahrymanlarynyn mysalynda mertlik, batyr- gaylyk, Watana soygi yaly owtit-tindewler one stirtilyar. Y§ky lirika, watangylyk, ahlak pakligi, sosial densizlik yaly meseleler bilen birlikde diinya we ya§ayy§ hakdaky oylanmalar klassyk §ahyrlarymyzyn tinstini oziinde jemleyar. Yag§yny yayyp, yamany naletlemegin goreldesini gorkezmekde XVIII-XIX asyr tiirkmen Sahyrlarynyn eserleri gepergilik nukdaynazardan hem ajayyp nusga bolup hyzmat edyar. Turkmen klassyk sahyrlarymyzyn olmez-yitmez eserlerinin iisti bilen halky- myzyn gegmis durmusyny we taryhyny yakyndan owrenyaris. 9 Turkmen edebiyaty Gara§syz turkmen halkynyn uly ruhy hemayat9ysy- dyr. Turkmen yazyjylarynyn eserlerinde hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyn yolba$9ylygy astynda yurdumyzda adamlaryn gayduwsyz, janayamazlykly zahmetleri, senagatyn hem oba hojalygyn ondebaryjylarynyn gah- ryman^ylykly zahmet ustunlikleri, halkyn e§retli durmu§y, dostluk, watancylyk, parahatfylyk ugrundaky gore§leri beyan edilyar. (^eper edebiyat okyjyny ruhy tay­ dan terbiyelemek bilen adamlara nahili ya§amalydygyny, nenensi zahmet gekmeli- digini, nahili gore§melidigini owredyar, durmusda taze-taze iistiinlikler gazanmaga ruhlandyryar. Turkmen edebiyaty adamlarda yokary ahlagy terbiyelemek wezipesi­ ni amala a§yryar. Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyn taryhy gorkezme- lerinde turkmen yazyjylarynyn in yakyn hem-de ynamdar komek^i bolup duryandy- gy ayratyn nygtalyp gefilyar. Turkmen yazyjylary bizin dowurde§lerimizin obraz- laryny doretmek ugrunda i§jen galy^maga 9agyrylyar. Turkmen yazyjylary durmu§ hakykatyny yonekey beyan edijiler dal, eysem ony tazeden gurujylar, ozgerdijiler hokmunde 9ykys edyarler. Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow doredijilik i§garlerinin oniinde eden taryhy 9yky§ynda Gara^syz Tiirkmenistanyn barha one ilerleyan osii§lerini mynasyp beyan edyan we ony halk kop9tiligine yokary gepergilikli