Przegląd ARTALNIK Stud

Home , Anilingus, Irrumatio

ISSN 1734-1280 KW SEKSUOLOGICZNY SEXOLOGICAL REVIEW przegląd ARTALNIK stud. Marek¸ukasiewicz stud. Karolina GrzeÊkowiak prof. drhab.med.Zygmunt Zdrojewicz MITY SEKS ORALNY–FAKTY I stud. DamianPypno Caba∏a stud. Krzysztof stud. BartoszBugaj prof. drhab.med.ZygmuntZdrojewicz CZY TYLKO WYSI¸EK SEKS –SKUTECZNY PO˚ERACZ KALORII dr med.RobertK mgr Kamil Peroƒczyk mgr AngelikaHejmej prof. drhab.med.ZbigniewLew-Starowicz GENDER ATO˚SAMOÂåP¸CIOWA mgr psych.JoannaNiewolska mgr psych.MonikaSzymaƒska prof. drhab.med.ZbigniewLew-Starowicz I SATYSFAKCJA SEKSUALNA POZIOM AGRESJI KOBIET AICHFANTAZJE SEKSUALNE ❚ STYCZE¡/MARZEC 2014 owalczyk ❚ TOM X ❚ ZESZYT 1 www.lew-starowicz.pl NR NR 37 37 SPIS TREÂCI

POZIOM AGRESJI KOBIET A ICH Szanowni Czytelnicy, FANTAZJE SEKSUALNE I SATYSFAKCJA SEKSUALNA------3 prof. dr hab. med. Zbigniew Lew-Starowicz teksty publikowanie w najnowszym nu- mgr psych. Monika Szymaƒska merze Przeglàdu Seksuologicznego doty- mgr psych. Joanna Niewolska czà ró˝nych dziedzin seksuologii i mam GENDER A TO˚SAMOÂå P¸CIOWA ---10 nadziej´, ˝e oka˝à si´ interesujàce. prof. dr hab. med. Zbigniew Lew-Starowicz mgr Angelika Hejmej mgr Kamil Peroƒczyk Pierwszy artyku∏ opisuje ma∏o jeszcze dr med. Robert Kowalczyk poznane zwiàzki pomi´dzy agresjà kobiet a ich fantazjami i satysfakcjà seksualnà. Z wielu badaƒ wynika, SEKS ˝e poziom agresji u kobiet ujawnia tendencje rosnàce. Program – SKUTECZNY PO˚ERACZ KALORII CZY TYLKO WYSI¸EK ------15 badawczy wykaza∏, ˝e nie sprzyja to satysfakcji seksualnej. prof. dr hab. med. Zygmunt Zdrojewicz, stud. Bartosz Bugaj stud. Krzysztof Caba∏a Drugi artyku∏ opisuje modny obecnie temat – gender. Auto- stud. Damian Pypno rzy na podstawie analizy piÊmiennictwa przedstawiajà w∏asnà koncepcj´ ∏àczàcà bio-psycho-spo∏eczne aspekty p∏ci. Mo˝na jà SEKS ORALNY – FAKTY I MITY ------23 traktowaç jako zach´t´ do dyskusji i myÊl´, ˝e Czytelnicy ch´t- prof. dr hab. med. Zygmunt Zdrojewicz stud. Karolina GrzeÊkowiak nie podzielà si´ swoimi uwagami piszàc do Redakcji. Temat stud. Marek ¸ukasiewicz gender nie jest i jesteÊmy zainteresowani kolejnymi publikacja- mi z tego zakresu. przegląd SEXOLOGICAL REVIEW Profesor Zygmunt Zdrojewicz z zespo∏em jest cz´stym SEKSUOLOGICZNY GoÊciem na naszych ∏amach i jednym z nielicznych seksuolo- KWARTALNIK ❚ TOM X ❚ ZESZYT 1 ❚ NUMER 37 gów w Polsce, który upowszechnia wiedz´ na tematy seksu. Komitet redakcyjny: redaktor naczelny W bie˝àcym wydanniu znajdujà si´ dwie prace tego Autora. – prof. dr hab. med. Zbigniew Lew-Starowicz Pierwsza opisuje wartoÊç wydatku energetycznego, wià˝àcego sekretarz redakcji – dr n. hum. Alicja D∏ugo∏´cka si´ z aktywnoÊcià fizycznà, co ma du˝e znaczenie dla kardiosek- Patronat naukowy: Zak∏ad Seksuologii Medycznej suologii, sportowców oraz jakoÊci naszego zdrowia. i Psychoterapii CMKP w Warszawie Rada naukowa: – prof. dr hab. med. Eli Coleman (Minneapolis) Na uwag´ zas∏uguje równie˝ ostatni artyku∏ opisujàcy kultu- – prof. dr hab. med. Barbara Darewicz (Bia∏ystok) – prof. dr hab. med. Romuald D´bski (Warszawa) rowe i zdrowotne aspekty seksu oralnego. W czasach pionierów – prof. dr hab. med. S∏awomir A. Dutkiewicz (Kielce) seksuologii seks oralny by∏ traktowany jako zachowanie dewia- – prof. dr hab. Tadeusz Ga∏kowski (Warszawa) – prof. dr hab. med. Ryszard Gellert (Warszawa) cyjne, obecnie sta∏ si´ powszechnà praktykà w relacjach seksu- – prof. dr hab. med. Louis Joseph Ignarro (Los Angeles) – prof. dr hab. med. Kazimierz Krajka (Gdaƒsk) alnych, szczególnie w m∏odszych pokoleniach. Dzi´ki Autorom – prof. dr hab. hum. Stanislav Kratochvíl (Brno) – prof. dr hab. med. Ryszard Piotrowicz (Warszawa) poznajemy ma∏o znane aspekty zdrowotne wià˝àce si´ z sek- – prof. dr hab. med. Tomasz Pertyƒski (¸ódê) – prof. dr hab. Aleksander Ronikier (Warszawa) sem oralnym, co dla promocji zdrowia seksualnego ma du˝e – dr n. med. Ronny Shtarkshall (Jeruzalem) – prof. dr hab. med. Petr Weiss (Praha) znaczenie. – prof. dr hab. med. Beverly Whipple (Nev Jersey) – prof. dr hab. med. Kevan Wylie (Sheffield) – prof. dr hab. med. Jaroslav Zveˇrˇina (Praha) Opracowanie graficzne: M-art, Jolanta Merc Wydawca: prof. dr hab. med. Zbigniew Lew-Starowicz Adres korespondencyjny: Przeglàd Seksuologiczny Zak∏ad Seksuologii Medycznej i Psychoterapii CMKP Polskie Towarzystwo Medycyny Seksualnej ul. Czerniakowska 231, 00-416 Warszawa e-mail: [email protected] Wszelkie prawa zastrze˝one. Kopiowanie w cz´Êci lub w ca∏oÊci bez uzyskania zezwolenia wydawcy jest zabronione.

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 2 POZIOM AGRESJI KOBIET A ICH FANTAZJE SEKSUALNE I SATYSFAKCJA SEKSUALNA

prof. dr hab. med. Zbigniew Lew-Starowicz mgr psych. Monika Szymaƒska, mgr psych. Joanna Niewolska

Streszczenie Przedmiotem pracy jest ocena zwiàzku pomi´dzy agresjà kobiet i wyst´pujàcymi u nich fantazjami seksualnymi a satysfakcjà seksualnà. Dla uzyskania odpowiedzi na postawione pytania badawcze przebadano aktywne seksualnie kobiety (n= 70) za pomocà trzech nast´pujàcych kwestionariuszy: Kwestionariusza Sekretnych Fantazji Seksualnych, Skali Satysfakcji Seksualnej oraz Kwestionariusza Agresji. Wiek badanych kobiet wynosi∏ od 18 do 54 lat. Analiza wyników pokazuje, ˝e im wy˝szy by∏ poziom agresji w badanej populacji kobiet, tym mniejsza okaza∏a si´ byç ich satysfakcja seksualna. Wykazano równie˝, ˝e kobiety z wysokim poziomem agresji cechujà si´ wy˝szym poziomem fantazji i poszukiwaniem wra˝eƒ.

S∏owa kluczowe: kobieta, seksualnoÊç, agresja, fantazja seksualna, satysfakcja seksualna

RELATIONSHIP BETWEEN WOMEN’S LEVEL OF AGGRESSION, THEIR SEXUAL FANTASIES AND SEXUAL SATISFACTION

The work is evaluation of the relationship between aggression against women and occurring in them sexual fantasy and sexual satisfaction. For answers to these questions have been studied research sexually active women (n= 70) through the following three questionnaires: Kwestionariusz Sekretnych Fantazji Seksualnych, Skala Satysfakcji Seksualnej oraz Kwestionariusz Agresji. Age of women ranged from 18 to 54 years. Analysis of the results shows that, the higher was the level of aggression in the test population has proved to be less women, including their sexual satisfaction. It was also found that women with high levels of aggression are characterised by higher level fantasy and exploration experience.

Key words: a woman, sexuality, aggression, sexual fantasy, sexual satisfaction prof. dr hab. med. Zbigniew Lew-Starowicz PRACA RECENZOWANA Zak∏ad Seksuologii Medycznej i Psychoterapii CMKP Warszawa WPROWADZENIE wp∏ywem feminizmu i odrzuceniem ról jakie Obserwujàc wspó∏czesne kobiety mo˝na przez lata pe∏ni∏y ich matki i babki? Czy stres mgr psych. Monika dojÊç do wniosku, ˝e wraz z równoupraw- oraz presja wynikajàce z tempa wspó∏cze- Szymaƒska Zak∏ad Seksuologii nieniem i towarzyszàcymi mu przemianami snego ˝ycia oraz wszechobecnej rywalizacji Medycznej w spo∏eczeƒstwie, kobiety kszta∏tujà swoje przyczyni∏y si´ do coraz wi´kszej agresji ko- i Psychoterapii CMKP ˝ycie seksualne zgodnie z w∏asnymi potrze- biet oraz czy wp∏ywa ona na ich jakoÊç ˝ycia Warszawa seksualnego oraz treÊç fantazji erotycz- bami, bez uprzedzeƒ i zahamowaƒ. Równo- mgr psych. Joanna czeÊnie mo˝na zaobserwowaç innà tendencj´ nych? Czy agresywnoÊç kobiet ma wp∏yw Niewolska – agresj´ kobiet. NiegdyÊ t∏umionà, a obec- na to jakie treÊci fantazji seksualnych u nich Wydzia∏ Psychologii nie coraz cz´Êciej przejawianà wprost. Mo˝- wyst´pujà? Wy˝sza Szko∏a Finansów i Zarzàdzania na si´ zastanawiaç co jest przyczynà powy˝- W poni˝szej pracy przeprowadzono prób´ Warszawa szej tendencji. Czy jest to spowodowane odpowiedzi na te pytania poprzez przebadanie

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 3 grupy 70 kobiet, które poproszone zosta∏y uleg∏ej, unikajàcej agresji, pe∏nej empatii o wype∏nienie kwestionariuszy pozwalajàcych i ∏agodzàcej konflikty. Wp∏ywa to znacznie przybli˝yç t´ sfer´ ich ˝ycia i osobowoÊci. na wzrost przest´pczoÊci wÊród dziewczàt Praca w g∏ównej mierze ma charakter – jak pokazuje raport przeprowadzony eksploracyjny, gdy˝ istniejà liczne badania pod nadzorem J. Czapliƒskiego „Diagno- nad agresjà, równie˝ kobiet (jest to zjawisko za spo∏eczna 2009” – dziewcz´ta coraz cz´- nasilajàce si´ z roku na rok), nad ich satys- Êciej nadu˝ywajà alkoholu, co równie˝ ma fakcjà seksualnà i fantazjami, brak jest jed- wp∏yw na ich agresywne zachowania. We- nak badaƒ, które pokazywa∏yby jak poziom d∏ug badaƒ CBOS-u przemoc fizycznà sto- agresji wp∏ywa na satysfakcj´ z ˝ycia seksu- suje 13–23 % ch∏opców i 4–11 % dziewczàt alnego oraz rodzaj i nasilenie kobiecych fan- – coraz cz´Êciej s∏yszymy doniesienia tazji seksualnych. o dziewczynach katujàcych swoje rówie- Êniczki. Coraz cz´Êciej spotykanà formà AGRESJA KOBIET agresji jest tzw. bullying – szykanowanie jed- Agresywne zachowania przypisywane sà nostki przez grup´, prym wiodà tu kobiety. g∏ównie m´˝czyznom. Nie nale˝y jednak Ta forma agresji ma wyraênie zorganizowa- ulegaç sile stereotypów, bowiem agresja nà form´, jest systematyczna i powtarza si´ z udzia∏em „p∏ci pi´knej” jest zjawiskiem cona przestrzeni d∏u˝szego czasu, obejmuje raz bardziej powszechnym i nasilajàcym si´ zachowania takie jak: gro˝enie, poni˝anie z roku na rok. przez wyzywanie, wyÊmiewanie, obmawia- Najnowsze badania naukowe potwier- nie, tworzenie plotek, jak równie˝ kopanie, dzajà, ˝e problem agresji dotyczy nie tylko popychanie, plucie, zabieranie i chowanie m´˝czyzn ale i kobiet, coraz cz´Êciej bardzo rzeczy oraz zmuszanie do wykonywania po- m∏odych. Z badaƒ Adama Fràczka, przepro- ni˝ajàcych czy te˝ odra˝ajàcych czynnoÊci. wadzonych wÊród dzieci, wynika, ˝e nie ma Dziewczyny szykanujàce inne osoby w ten du˝ych ró˝nic w poziomie agresji mi´dzy sposób robià to nie tylko na terenie szko∏y, dziewcz´tami a ch∏opcami [1]. Wydaje si´, ale i w drodze do domu ofiary lub pod nim. ˝e jest to problem narastajàcy – m∏ode Polki Dziewcz´ta znacznie cz´Êciej ni˝ ch∏opcy podczas badania twierdzi∏y, ˝e nie ma nic tworzà grupy rówieÊnicze sk∏adajàce si´ z∏ego zarówno w agresji fizycznej jak i s∏ow- z diad i triad. nej. Wyra˝a∏y przekonanie, ˝e jest to zacho- M∏ode kobiety znacznie cz´Êciej ni˝ m´˝- wanie normalne, którego nie nale˝y si´ czyêni izolujà nowoprzyby∏ych, manipulujà wstydziç, wr´cz pochwala∏y zemst´. Wzrost opiniami otoczenia jak równie˝ niszczà rze- liczby pope∏nianych przez kobiety prze- czy innych osób. Nieustannie porównujà si´ st´pstw jest tendencjà Êwiatowà i dotyka do innych kobiet pod wzgl´dem wyglàdu, przede wszystkim kraje wysoko rozwini´te. rywalizujà z nimi i sà siebie wzajemnie za- Amerykaƒscy naukowcy alarmujà: 30% zdrosne. Prowadzi to nie tylko do ciàg∏ej ry- m∏odych kobiet (mi´dzy 20. a 30. rokiem ˝y- walizacji ale równie˝ zachowaƒ o charakte- cia) przyznaje si´ do stosowania agresji rze agresywnym [3]. na co dzieƒ, zw∏aszcza agresji s∏ownej. Po- Mo˝na wi´c zastanawiaç si´ skàd w ko- dobnà tendencj´ mo˝emy zauwa˝yç rów- bietach takie pok∏ady agresji. Wed∏ug nienie˝ w Polsce – 61% badanych twierdzi, ˝e których psychologów du˝e znaczenie w ge- kobiety sà dziÊ bardziej agresywne ni˝ 15 lat nerowaniu tego typu zachowaƒ stanowià temu [2]. Zaskakujàcy mo˝e wydawaç si´ zdarzenia z przesz∏oÊci – wi´kszoÊç spraw- fakt, ˝e dziewcz´ta coraz cz´Êciej i ch´tniej czyƒ by∏a poprzednio sama ofiarà przemocy demonstrujà swoje agresywne zachowania. np. domowej. Agresja rodziców czy te˝ ro- Jako przyczyn´ pogarszajàcego si´ zacho- dzeƒstwa skierowana w stosunku do dziew- wania nastolatek i m∏odych kobiet uwa˝a si´ czàt, po jakimÊ czasie mo˝e byç przez nie funkcjonujàcy od wieków stereotyp kobiety podÊwiadomie kierowana na zewnàtrz [4]. jako s∏abszej p∏ci – jednak˝e obecnie grani- Zdaniem Z. Lew-Starowicza problem agre- ca mi´dzy tym co jest typowo m´skie a co sywnoÊci kobiet mo˝e mieç równie˝ pod∏o- kobiece zaciera si´ poprzez lansowany ˝e seksualne (brak satysfakcji seksualnej, w mediach oraz kultur´ masowà obraz przedwczesny wytrysk partnera) [5]. kobiet zrywajàcych z wizerunkiem kobiety

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 4 Przyczynà mogà byç równie˝ wed∏ug innych kobiet – to w∏aÊnie z nimi konkurujà psychologów i socjologów zmiany jakie za- i walczà. To powoduje, ˝e sà wobec siebie chodzà w naszym spo∏eczeƒstwie – ogromne brutalne i agresywne, stosujàc jednak metody tempo ˝ycia, godzenie przez kobiety wielu subtelniejsze ni˝ m´˝czyêni. Wskazuje, i˝ ról, jak bycie matkà, ˝onà i kobietà b´dàcà przyczyna tego typu zachowaƒ tkwi w∏aÊnie aktywnà zawodowo. Wysoki poziom stresu w ich braku wrodzonych warunków do agre- mo˝e stanowiç przyczyn´ eskalacji zacho- sji fizycznej – nadrabiajà t´ s∏aboÊç w inny waƒ agresywnych. Jako kolejnà przyczyn´ sposób. Jako kolejnà przyczyn´ profesor wymienia si´ tak˝e zjawisko emancypacji Chesler podaje samych m´˝czyzn – gdy ko- – kobiety zacz´∏y podejmowaç dzia∏ania bieta odkryje, ˝e jest zdradzana nie atakuje dotychczas zarezerwowane wy∏àcznie dla bezpoÊrednio m´˝czyzny lecz przyjmuje po- m´˝czyzn, dotyczy to równie˝ zachowaƒ staw´ ofiary – pe∏nej jadu walczàcej z rywal- typowo m´skich jak agresja fizyczna [6]. kà, innà kobietà. Chesler opisuje ciemnà W ten sposób wielu naukowców t∏umaczy stron´ kobiet i równie˝ zwraca uwag´, wzrost przest´pczoÊci kobiet i ich post´pu- na fakt, i˝ w przeciwieƒstwie do m´˝czyzn, jàcà demoralizacj´. Fakt ten, potwierdzajà stosujà one agresj´ ukrytà. Wobec swoich równie˝ prokuratorzy i s´dziowie bioràcy kole˝anek u˝ywajà ró˝nych metod przemo- udzia∏ w sprawach karnych, w których coraz cy – n´kajà je, przeÊladujà, tyranizujà i boj- cz´Êciej uczestniczà kobiety oskar˝ane kotujà w taki sposób, który u przeÊladowa- o brutalne morderstwa czy napaÊci. W. P´- nych wywo∏uje traum´. Przez takie agresyw- dziwiatr, przewodniczàcy III Wydzia∏u Karne- ne zachowania kobiet ich ofiary tracà prac´, go Sàdu Okr´gowego w Âwidnicy, stwierdza a dziewcz´ta zmuszone sà zmieniaç szko∏´. ˝e sprawczynie tego typu przest´pstw sà Kobieta jest w stanie uÊmiechaç si´ do dru- znacznie bardziej brutalne ni˝ m´˝czyêni. giej kobiety udajàc jej przyjació∏k´, równo- M.S. Kimmel (2000) wyra˝a poglàd, i˝ czeÊnie obmawiajàc jà za plecami, tak by mechanizm powstawania agresji kobiet jest otoczenie uwierzy∏o w k∏amstwa na temat inny ni˝ w przypadku m´˝czyzn – m´˝czyêni ofiary i dzia∏a∏a przeciwko niej. Przyglàdajàc stosujà przemoc, by osiàgnàç jakiÊ cel lub si´ zachowaniom kobiet, Chesler zauwa˝y- te˝ wyraziç emocje, zaÊ w przypadku kobiet ∏a, i˝ kobiety sà najbardziej brutalne wobec agresj´ wywo∏uje poczucie bezradnoÊci i za- siebie nawzajem, do lamusa mo˝na od∏o˝yç gubienia. Zachowania agresywne w wypad- wi´c przys∏owiowà „solidarnoÊç jajników”, ku kobiet rzadko wyra˝ane sà wprost, tu wed∏ug Chesler kobieca solidarnoÊç nie ist- agresja jest bardziej ukryta, przejawia si´ nieje. Kobiety z premedytacjà i wyjàtkowym w manipulacji, mo˝e przybraç form´ szanta- wyrachowaniem potrafià utrudniaç ˝ycie ˝u ubranego we w∏asnà s∏aboÊç, chorob´ swoim kole˝ankom, szczególnie tym zdol- bàdê na przyk∏ad l´k o przysz∏oÊç. Agresja niejszym i bardziej lubianym, m∏odszym czy w ˝eƒskim wydaniu ma na celu wywo∏aç ∏adniejszym. Kobiety sà surowe w ocenach wspó∏czucie, poczucie winy lub te˝ zaintere- ale jedynie wobec innych przedstawicielek sowanie. p∏ci pi´knej, zaÊ zupe∏nie inaczej oceniajà Tak jak m´˝czyêni majà sk∏onnoÊç m´˝czyzn, rzadko krytykujà b∏´dy pope∏nia- do przejawiania agresji w formie przemocy ne przez m´˝czyzn np. w kwestii doboru fizycznej, tak kobiety zdecydowanie cz´Êciej stroju. Natomiast wpadka biurowej kole˝an- stosujà przemoc w formie werbalnej, która ki staje si´ przedmiotem drwin i plotek. Jed- w przeciwieƒstwie do tej fizycznej, gdzie nie nak˝e autorka zauwa˝a, nie mo˝na zapo- mo˝na przewidzieç jak silny jest przeciwnik mnieç, i˝ kobiety tak samo jak m´˝czyêni po- i czy odeprze atak, daje kobietom mo˝li- pierajà np. faszystowskie dyktatury czy re˝imy woÊç za∏o˝enia z góry, ˝e osiàgnà zamierzo- totalitarne, zatrudniajà s∏u˝àcych, a w prze- ny cel. Dodatkowo agresja s∏owna cz´sto sz∏oÊci niewolników i zn´cajà si´ nad nimi, po- odbywa si´ publicznie i ma obserwatorów, dobnie jak m´˝czyêni uczestniczà w wojnach daje równie˝ mo˝liwoÊç popisania si´, de- oraz czerpià korzyÊci z ró˝nych form ludobój- monstrowania w∏asnej wy˝szoÊci i budowa- stwa. niu presti˝u wÊród grupy. Z policyjnych statystyk (dane z Komisji Phyllis Chesler (2009) twierdzi, ˝e kobiety G∏ównej Policji w roku 2009) wynika, ˝e ko- najcz´Êciej swojà agresj´ kierujà w stron´ biety wykazujà si´ coraz wi´kszà brutalno-

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 5 Êcià i biorà udzia∏ w przest´pstwach dotych- skarbowego. Kobiety mszczà si´ za zdrad´, czas zarezerwowanych dla m´˝czyzn: biorà za doznane upokorzenia i lekcewa˝enie. Je- udzia∏ w handlu narkotykami, Êciàgajà hara- Êli spotyka je krzywda, majà g∏´bokà potrze- cze, organizujà napady, stajà na czele grup b´ wyrównania rachunków i wymierzenia przest´pczych, z wyrachowaniem kradnà kary oraz pokazania na co je staç. Skrzyw- i oszukujà. W porównaniu do roku 2005 dzona kobieta b´dzie dzia∏aç z pe∏nà pre- o 143% wzros∏a liczba m´˝czyzn zg∏aszajà- medytacjà [17]. cych si´ na policj´ z powodu znćania si´ W 1999 r. wed∏ug Criminal Statistic in En- przez kobiety. gland and Wales w Wielkiej Brytanii w latach Istniejà równie˝ sytuacje, kiedy kobiety 1998–1999 zarejestrowano 7139 gwa∏tów stosujà przemoc fizycznà znacznie cz´Êciej i 19 643 napaÊci na kobiety na tle seksual- ani˝eli m´˝czyêni np. jeÊli chodzi o bicie nym. JednoczeÊnie w tym samym okresie dzieci (Anderson i Struckman-Johson 1998). odnotowano 353 gwa∏ty i 3672 napaÊci sek- Kobiety znacznie ∏atwiej wybaczajà sualnych, których ofiarami byli m´˝czyêni. krzywdy m´˝czyznom, ani˝eli innym kobie- WPolsce nie znajdziemy wielu danych, tom – bronià i t∏umaczà m´˝ów alkoholików, natomiast Êwietle badaƒ przeprowadzonych za zdrad´ winà obarczajà kochank´. Potra- w Stanach Zjednoczonych mo˝na zauwa- fià latami chowaç uraz´ i dozgonnie pami´- ˝yç, i˝ przemoc stosowanà przez kobiety taç nawet ma∏y b∏àd czy sprzeczk´. Kobiety, i m´˝czyzn cechuje du˝a ró˝norodnoÊç. Ko- wg. Chesler nie potrafià uszanowaç i zaak- biety cz´Êciej stosujà agresj´ werbalnà oraz ceptowaç ró˝nic mi´dzy nimi i innymi kobie- taktyki poÊrednie polegajàce na zwabieniu tami i dlatego najlepiej czujà si´ poÊród ta- m´˝czyzny do swojego domu, a nast´pnie kich, które wyglàdajà i ubierajà si´ podob- dotykanie go, ca∏owanie lub otwarte zach´- nie, i myÊlà w zbli˝ony sposób. Kobiety bojà canie do zachowaƒ o charakterze seksual- si´ tych ró˝nic, przegranej rywalizacji z dru- nym. Wykorzystujà równie˝ do tego celu gà kobietà lub jej sukcesu. Kobiety stajà si´ perswazj´ i presj´ psychologicznà. wić dla siebie zarówno serdecznymi przyja- Z kolei badania Andersona i Ayami ció∏kami, jak i najwi´kszymi rywalkami. (1993) na podstawie samopisu zachowaƒ Nie lepiej przedstawia si´ sytuacja jeÊli pokazujà, ˝e ponad 79% z badanych kobiet chodzi o kontakty s∏u˝bowe – ostracyzm, za- stara∏o si´ podnieciç m´˝czyzn´, 24,5% ma- wiÊç, podkradanie pomys∏ów i podk∏adanie nipulowa∏o mówiàc rzeczy, których nie mia- Êwiƒ. Antropolog Victoria Burbank przeba- ∏o na myÊli, a a˝ ponad 50% wykorzysta∏o da∏a ponad pó∏tora tysiàca kobiet reprezen- sytuacj´, kiedy m´˝czyzna by∏ pod wp∏y- tujàcych ró˝ne zawody i odkry∏a, i˝ a˝ 91% wem alkoholu lub innych Êrodków odurzajà- paƒ skar˝y∏o si´ na szykany ze strony in- cych. Niektóre z molestujàcych kobiet sto- nych kobiet. sowa∏y presj´ s∏ownà, podwa˝ajàc ich m´- Wed∏ug badaƒ CBOS-u wynika, ˝e jedy- skoÊç, straszàc m´˝czyzn´, ˝e opowiedzà nie 17% Polek wyra˝a ch´ç wspó∏pracy z in- innym o ich niesprawnoÊci seksualnej rujnu- nà kobietà, a ponad 30% z nich uznaje jàc w ten sposób reputacj´. Kobiety stoso- zwierzchnictwo kobiet za nie do przyjćia. wa∏y równie˝ psychologiczne taktyki oparte Kobieta – szef okazuje si´ pracodawcà na kombinacji s∏ownego jak i fizycznego emocjonalnym, stronniczym, pami´tliwym, przymusu: gro˝enie zerwaniem stosunków nie uznajàcym bardziej kompetentnych czy damsko-m´skich w razie niezaspokojenia atrakcyjniejszych fizycznie wspó∏pracowni- seksualnego bàdê te˝ natarczywe pieszczo- czek. ty, rozbieranie mimo ich sprzeciwu [4]. Z. Lew-Starowicz (2011) zauwa˝a, ˝e ko- Kobiety stanowià równie˝ pewien pro- biety wspó∏czeÊnie dorównujà m´˝czyznom cent osób molestujàcych seksualnie nielet- nawet w okrucieƒstwie fizycznym, jeÊli cho- nich – jak pokazujà badania przeprowadzo- dzi zaÊ o bezwzgl´dnoÊç psychicznà stosu- ne przez Fritza, Stolla i Wagnera wÊród 412 jà inne metody. Stosujà agresj´ werbalnà, studentów w 1981 r. oko∏o 28% ofiar p∏ci m´- u˝ywajàc wyjàtkowo okrutnych s∏ów. W rela- skiej przyzna∏o, ˝e w dzieciƒstwie by∏o mole- cjach damsko-m´skich kobiety z zemsty, stowanych w∏aÊnie przez kobiety, przy czym za kar´ szkodzà partnerowi – np. niszczàc 4,8% z nich uzna∏o to doÊwiadczenie mu karier´ poprzez donos, choçby do urz´du za szczególnie dotkliwe. Z kolei badania

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 6 Struckmana i Andersona dowodzà, ˝e wiek no agresj´ fizycznà jak i s∏ownà, a tak˝e kobiet, które molestowa∏y seksualnie by∏ gniew oraz wrogoÊç. Odpowiedzi znacznie wy˝szy od wieku ich ofiar. na poszczególne pytania zaznaczane Zachowania uznane za agresywne, jak: sà na skali od 0 do 5. presja werbalna, wyÊmiewanie, odurzenie czy u˝ycie si∏y fizycznej w celu osiàgnićia CHARAKTERYSTYKA GRUPY uleg∏oÊci seksualnej sà jednak˝e zupe∏nie I REALIZACJA BADANIA inaczej ocenianie jeÊli chodzi o to, która Badanie zosta∏o przeprowadzone na gru- z p∏ci je stosuje: w przypadku kobiet cz´sto pie 70 kobiet w wieku od 18 do 54 lat (Êred- zostajà one uznane jako zachćajàce czy nia wieku to 31 lat). Kobiety poproszone wrćz romantyczne, i przypisuje im si´ zna- o udzia∏ w badaniu deklarowa∏y, ˝e sà ak- miona gry wst´pnej, natomiast w wypadku tywne seksualnie i wyrazi∏y zgod´ oraz ch´ç m´˝czyzn traktuje si´ jako agresywne i mo- do wype∏nienia trzech w/w kwestionariuszy. tywowane chćià przejćia kontroli. JeÊli chodzi o Polsk´ to nasze statystyki pokazu- WYNIKI jà jedynie przypadki zg∏oszone, zani˝ajàc Wykazano, ˝e im wy˝szy poziom agresji tym prawdziwà skal´ problemu. Nale˝y ogó∏em, tym wy˝szy poziom za˝y∏oÊci, po- zwróciç uwag´, ˝e m´˝czyêni – ofiary, nie- szukiwania wra˝eƒ (s∏abe zwiàzki dodatnie), ch´tnie przyznajà si´ do bycia ofiarami ko- seksu bezosobowego, sadomasochizmu biet, gdy˝ uderza to w ich poczucie m´sko- i fantazji ogó∏em w badanej próbie kobiet Êci i mo˝e Êwiadczyç o ich s∏aboÊci. (umiarkowanie silne zwiàzku dodatnie) Tab.I. OPIS NARZ¢DZI BADAWCZYCH Ponadto im wy˝szy poziom agresji fi- Badane kobiety zosta∏y poproszone zycznej, tym wy˝szy poziom seksu bezoso- o wype∏nienie trzech nast´pujàcych kwe- bowego, sadomasochizmu, fantazji ogó∏em stionariuszy: (s∏abe zwiàzki dodatnie) i na poziomie ten- 1) Kwestionariusz Sekrety Fantazji Sek- dencji statystycznej (p < 0,1) za˝y∏oÊci. Z ra- sualnych (Glen Wilson 1978) – zawiera cji faktu, ˝e rozk∏ad zmiennej agresji fizycz- 40 okreÊleƒ fantazji seksualnych oraz nej nie jest normalny, to sprawdzono tà ko- proÊb´ o wskazanie, jak cz´sto ka˝da relacj´ wspó∏czynnikiem rho-Spearmana. z fantazji zdarzy∏a si´ osobie badanej Uzyskano rezultat Êwiadczàcy o tym, ˝e opi- (brak informacji o rzetelnoÊci). Pytania sywana tendencja mo˝e byç istotna staty- zosta∏y pogrupowane w czterech ze- stycznie – rho = 0,29; p = 0,014. spo∏ach tematycznych – kategoriach Im wy˝szy poziom agresji werbalnej, tym fantazji: za˝y∏oÊç, poszukiwanie wra- wy˝szy poziom za˝y∏oÊci, poszukiwania ˝eƒ, seks bezosobowy. Odpowiedzi wra˝eƒ (s∏abe zwiàzki dodatnie), seksu bez- na poszczególne pytania zaznaczane osobowego, sadomasochizmu i fantazji ogó- sà na skali od 0 do 5. ∏em (umiarkowanie silne zwiàzki dodatnie). 2) Skala Satysfakcji Seksualnej (Davies Im wy˝szy poziom gniewu w badanej 2006) – prezentuje model, który zak∏ada, próbie kobiet, tym wy˝szy poziom seksu i˝ satysfakcja seksualna obejmuje trzy bezosobowego, sadomasochizmu i fantazji komponenty: satysfakcj´ fizycznà – 11 ogó∏em (s∏abe korelacje dodatnie). stwierdzeƒ, satysfakcj´ emocjonalnà Im wy˝szy poziom wrogoÊci, tym wy˝szy – 4 stwierdzenia oraz satysfakcj´ wyni- poziom za˝y∏oÊci, poszukiwania wra˝eƒ kajàcà z poczucia kontroli obejmujàcà (s∏abe zwiàzki dodatnie), seksu bezosobo- 6 stwierdzeƒ. Odpowiedzi na poszcze- wego, sadomasochizmu i fantazji ogó∏em gólne pytania zaznaczane sà na skali (umiarkowanie silne zwiàzki dodatnie). Tab. II. od 0 do 5. Im wy˝szy poziom agresji ogó∏em, tym 3) Kwestionariusz Agresji (A. Buss i M. mniejsza satysfakcja seksualna ogólna i sa- Perry 1992) – zawiera 29 pytaƒ. Po- tysfakcja fizyczna (s∏abe zwiàzki ujemne). wy˝szy kwestionariusz zosta∏ opraco- Ponadto na poziomie tendencji statystycz- wanych pod kàtem pomiaru tendencji nej mo˝na uznaç, ˝e ogólna agresja ∏àczy osoby badanej do zachowaƒ agresyw- si´ prawdopodobnie ujemnie z mniejszà nych. Zachowania te obejmujà zarów- satysfakcjà wynikajàcà z kontroli.

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 7 Tabela I. Korelacje agresji z fantazjami (N = 70)

fantazje za˝y∏oÊç poszukiwanie seks sadomasochizm ogó∏em wra˝eƒ bezosobowy agresja Korelacja ogó∏em Pearsona 0,38** 0,28* 0,26* 0,38** 0,38** IstotnoÊç (dwustronna) 0,001 0,018 0,032 0,001 0,001 agresja Korelacja fizyczna Pearsona 0,26* 0,22 0,19 0,24* 0,25* IstotnoÊç (dwustronna) 0,030 0,067 0,125 0,050 0,039 agresja Korelacja werbalna Pearsona 0,41** 0,33** 0,28* 0,38** 0,42** IstotnoÊç (dwustronna) 0,000 0,005 0,019 0,001 0,000 gniew Korelacja Pearsona 0,29* 0,21 0,18 0,30* 0,31** IstotnoÊç (dwustronna) 0,014 0,075 0,135 0,012 0,008 wrogoÊç Korelacja Pearsona 0,37** 0,25* 0,27* 0,39** 0,38** IstotnoÊç (dwustronna) 0,002 0,039 0,024 0,001 0,001

* p < 0,05 ** p < 0,01

Tabela II. Korelacje agresji z satysfakcjà seksualnà (N = 70)

satysfakcja satysfakcja satysfakcja satysfakcja ogólna fizyczna emocjonalna zwiàzana z kontrolà agresja Korelacja ogó∏em Pearsona -0,24* -0,29* -0,06 -0,23 IstotnoÊç (dwustronna) 0,043 0,013 0,641 0,054 agresja Korelacja fizyczna Pearsona -0,20 -0,25* -0,05 -0,16 IstotnoÊç (dwustronna) 0,105 0,034 0,661 0,196 agresja Korelacja werbalna Pearsona -0,21 -0,25* -0,01 -0,22 IstotnoÊç (dwustronna) 0,089 0,038 0,917 0,071 gniew Korelacja Pearsona -0,19 -0,25* -0,01 -0,18 IstotnoÊç (dwustronna) 0,117 0,039 0,919 0,147 wrogoÊç Korelacja Pearsona -0,17 -0,18 -0,07 -0,18 IstotnoÊç (dwustronna) 0,164 0,138 0,592 0,138

* p < 0,05 ** p < 0,01

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 8 Tabela III. Korelacje fantazji z satysfakcjà seksualnà (N = 70)

satysfakcja satysfakcja satysfakcja satysfakcja ogólna fizyczna emocjonalna zwiàzana z kontrolà fantazje Korelacja ogó∏em Pearsona -0,42** -0,45** -0,04 -0,51** IstotnoÊç (dwustronna) 0,000 0,000 0,720 0,000 za˝y∏oÊç Korelacja Pearsona -0,39** -0,42** -0,06 -0,48** IstotnoÊç (dwustronna) 0,001 0,000 0,602 0,000 poszukiwanie Korelacja wra˝eƒ Pearsona -0,33** -0,37** -0,04 -0,39** IstotnoÊç (dwustronna) 0,005 0,002 0,734 0,001 seks Korelacja bezosobowy Pearsona -0,48** -0,50** -0,12 -0,56** IstotnoÊç (dwustronna) 0,000 0,000 0,320 0,000 sadomasochizm Korelacja Pearsona -0,36** -0,39** 0,01 -0,45** IstotnoÊç (dwustronna) 0,002 0,001 0,986 0,000

Nast´pnie im wy˝szy poziom agresji fi- cji seksualnej ogólnej, satysfakcji fizycznej zycznej, tym mniejsza satysfakcja fizycz- i satysfakcji zwiàzanej z kontrolà (umiarko- na oraz prawdopodobnie (test rho) mniejsza wanie silne zwiàzki ujemne). satysfakcja wynikajàca z kontroli – rho = -0,26; Podobnie im wy˝szy poziom za˝y∏oÊci, p = 0,028 i ogólna satysfakcja seksualna – seksu bezosobowego i sadomasochizmu, rho = -0,27; p = 0,024 (s∏abe zwiàzki ujemne). tym ni˝szy poziom satysfakcji seksualnej Im wy˝szy poziom agresji werbalnej ogólnej, satysfakcji fizycznej i satysfakcji w badanej próbie kobiet, tym mniejsza sa- zwiàzanej z kontrolà w badanej próbie ko- tysfakcja fizyczna (s∏aby zwiàzek ujemny) biet (umiarkowanie silne zwiàzki ujemne). inapoziomie tendencji statystycznej mniej- Na koniec im wy˝szy poziom poszukiwa- sza satysfakcja wynikajàca z kontroli. nia wra˝eƒ u badanych kobiet, tym ni˝szy W przypadku drugiego zwiàzku test rho poziom satysfakcji seksualnej ogólnej (s∏aby wykaza∏ istotnà, s∏abà i ujemnà korelacj´ zwiàzek ujemny), satysfakcji fizycznej i sa- – rho = -0,24; p = 0,48. tysfakcji zwiàzanej z kontrolà (umiarkowanie Im wy˝szy poziom gniewu, tym mniejsza silne zwiàzki ujemne). satysfakcja fizyczna (s∏aba korelacja ujem- Co ciekawe wymiar satysfakcji emocjo- na). Tab. III. nalnej nie korelowa∏ istotnie z fantazjami Im wy˝szy poziom fantazji ogó∏em u ba- seksualnymi w analizowanej grupie kobiet. danych kobiet, tym ni˝szy poziom satysfak- ◗

PiÊmiennictwo

1. Fràczek A. (1996) Agresja wÊród dzieci i m∏odzie˝y. Perspektywa psychoedukacyjna. Wyd. Pedagogiczne ZNP Spó∏ka z o.o. 2. Badania IMAS International (2010) – Instytutu Badaƒ Rynku i Opinii Spo∏ecznej. 3. Herzberger S.D. (2002) Przemoc domowa. PARPA. 4. Anderson P.B. Struckman–Johson C. (1998) Sexuall aggressive women. The Guilford Press. 5. Lew–Starowicz Z. (2011) O kobiecie. Wydawnictwo Czerwone i Czarne. 6. Wojcieszke B. (red.). (2002) Kobiety i m´˝czyêni: odmienne spojrzenie na ró˝nice. GWP. 7. Lew–Starowicz Z. (2000) Seksuologia sàdowa. Wydawnictwo Lekarskie PZWL.

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 9 GENDER A TO˚SAMOÂå P¸CIOWA

prof. dr hab. med. Zbigniew Lew-Starowicz mgr Angelika Hejmej, mgr Kamil Peroƒczyk, dr med. Robert Kowalczyk

Streszczenie Przedmiotem pracy jest przedstawienie zwiàzku pomi´dzy czynnikami biologicznymi, spo∏ecznymi i kulturowymi, które biorà udzia∏ w kszta∏towaniu to˝samoÊci p∏ciowej cz∏owieka.

S∏owa kluczowe: gender, p∏eç, to˝samoÊç p∏ciowa

GENDER – SEXUAL IDENTITY

The subject of this article is the relationship between biological, social and cultural factors affecting development of human sexual identity.

Key words: gender, sex, gender identity

PRACA RECENZOWANA

W po∏owie ubieg∏ego stulecia Margaret dane spo∏eczeƒstwo uznaje za odpowiednie Mead, a za nià na przestrzeni czasu inni ba- dla m´˝czyzn i kobiet” [2]. Wnioskujàc Prof. dr hab. med. Zbigniew dacze, psychiatrzy, socjolodzy, psycholodzy na podstawie tej definicji nasze wyposa˝e- Lew-Starowicz i seksuolodzy doszli do wniosku, ˝e znaczenie biologiczne nie sprawia, ˝e jesteÊmy Zak∏ad Seksuologii nie przypisywane p∏ci, nie zale˝y jedynie m´˝czyznà, lub kobietà ju˝ od chwili naro- Medycznej i Psychoterapii CMKP od naszego fenotypu, ale równie˝ od czyn- dzenia, gdy˝ to spo∏eczeƒstwo w procesie w Warszawie ników kulturowych i warunków Êrodowisko- socjalizacji do okreÊlonej roli p∏ciowej, uczy wych w jakich si´ znajdujemy i wychowujemy nas pewnego kanonu zachowaƒ przypisa- mgr Angelika Hejmej nych kobiecie i/lub m´˝czyênie. Rycina 1. Zak∏ad Seksuologii [1]. Krakowskiej Akademii Poj´cie „gender”, którego historia si´ga W 1949 r. Simone de Beauvoir w ksià˝ce im. Andrzeja lat 60-tych i 70-tych minionego stulecia, sta- „Druga p∏eç” napisa∏a „nikt nie rodzi si´ ko- Frycza Modrzewskiego ∏o si´ próbà definicji i enumeratywnego wyli- bietà, tylko si´ nià staje”, zatem bezspornie w Krakowie czenia determinant spo∏eczno-kulturowych mo˝emy stwierdziç, ˝e czynniki kulturowe, mgr Kamil Peroƒczyk to˝samoÊci p∏ciowej. P∏eç kulturowa jest za- spo∏eczne i psychologiczne wraz z czynni- Zak∏ad Seksuologii tem czymÊ odmiennym ni˝ p∏eç biologiczna, kami biologicznymi tworzà nas jako kobiet´ Krakowskiej Akademii im. Andrzeja ale niezb´dnym i warunkujàcym, przebieg lub m´˝czyzn´ [3]. Frycza Modrzewskiego procesu tworzenia si´ to˝samoÊci p∏ciowej, Wiedza na temat dymorfizmu p∏ciowego w Krakowie a tym samym stawania si´ m´˝czyznà lub cz∏owieka, wià˝e si´ z okreÊleniem p∏ci biologicznej, w sk∏ad której wchodzà: dr med. Robert kobietà lub osobà która nie definiuje si´ Kowalczyk z ˝adnym kategorià p∏ci. Zgodnie z funkcjo- 1. P∏eç chromosomowa, warunkowana Zak∏ad Seksuologii nujàcà w literaturze przedmiotu definicjà posiadanym uk∏adem chromosomów, Krakowskiej Akademii Âwiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) „gender” w przypadku kobiet XX, w przypadku im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego to „stworzone przez spo∏eczeƒstwo role, m´˝czyzn XY. w Krakowie zachowania, aktywnoÊci i atrybuty, które 2. P∏eç gonadalna, ró˝nicowana przez

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 10 typ posiadanych gonad – jàder u m´˝- POSTAWA WOBEC W¸ASNEJ P¸CI I OCZEKIWA¡ ÂRODOWISKA czyzn i jajników u kobiet. 3. P∏eç hormonalna, czyli p∏eç wykszta∏- cona pod wp∏ywem dzia∏ania hormo- WP¸YW JEDNOSTKI nów ˝eƒskich lub m´skich do których NA KULTUR¢ zaliczamy, steroidy (zwiàzki egzo- i en- I ROLE SPO¸ECZNE BIOLOGIA dogeniczne wytwarzane w ró˝nych SPO¸ECZE¡STWO tkankach, cz´Êciowo przechowywane we krwi, gdy˝ wià˝à si´ z bia∏kami oso- cza; wytwarzane przez gonady i kor´ WP¸YW KULTURY I SPO¸ECZNYCH KULTURA DOSTOSOWANIE nadnerczy) i peptydy (przechowywane DOGMATÓW w komórkach lub gruczo∏ach, które je WARUNKUJÑCYCH wytwarzajà, uwalniane w razie konieczno- ZACHOWANIA M¢SKIE I KOBIECE Êci, sà obecne w ca∏ym ciele, wiele W DANYM W¸ASNE POCZUCIE z nich pe∏ni rol´ neuroprzekaêników). SPO¸ECZE¡STWIE 4. P∏eç somatyczna (fenotypowa), okre- TO˚SAMOÂCI P¸CIOWEJ Êlajàca posiadanie zewn´trznych na- Ryc. 1. Determinanty warunkujàce w∏asne poczucie to˝samoÊci p∏ciowej. rzàdów p∏ciowych, pràcia, czy sromu [4]. 5. P∏eç mózgowa, zak∏adajàca ró˝nic´ w budowie kobiecego i m´skiego mó- zgu [5]. W literaturze znajdziemy wiele informacji wskazujàcych, ˝e pomimo braku ró˝nic w ogólnym poziomie inteligencji, kobiece i m´skie mózgi wcale nie sà tak samo zbu- dowane. Przeprowadzone przez Sters w 2000 r. neuroobrazowanie kobiecego i m´skiego mózgu potwierdza zdecydowa- ne ró˝nice w budowie mózgu i liczbie odbie- ranych seksualnych bodêców przez kobiet´ i m´˝czyzn´ [6]. Badania wykaza∏y, ˝e kobiecy i m´ski mózg posiada 8 struktur wspólnych: podwzgórze, uk∏ad limbiczny, cia∏a migda∏owate, hipokamp, kora obr´czy, Ryc. 2. Neuronowa mapa mózgu kobiety. National Academy of Scien- kora wyspy, zwoje podstawy, mó˝d˝ek. Ró˝- ce/PA. nice wyst´pujà natomiast w przypadku wiel- koÊci wielu obszarów korowych i podkoro- wych (np. rejonu kory czo∏owej), u kobiet zauwa˝amy zdecydowanie wi´kszy obszar korowy czo∏owy [7]. Na University of Pennsylvania przebadano 521 kobiet i 428 m´˝czyzn, w wieku 8–22 lata za pomocà obrazowania tensora dyfuzji (DTI). Badanie to wykaza∏o ró˝nice w po∏à- czeniach nerwowych mózgów kobiet i m´˝- czyzn. W mózgu m´˝czyzny dominujà po∏à- czenia mi´dzy przednià, a tylnà cz´Êcià tej samej pó∏kuli, natomiast w kobiecym mózgu Ryc. 3. Neuronowa mapa mózgu m´˝czyzny. National Academy of Scien- mo˝na zauwa˝yç zdecydowanie wi´cej po- ce/PA. ∏àczeƒ mi´dzy lewà a prawà stronà mózgu, co wed∏ug badaczy wp∏ywa na zwi´kszone zdolnoÊci analityczne i wy˝szy poziom intu- icji [8]. Obrazuje to rycina 2 i 3.

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 11 Wyniki tych badaƒ zakwestionowa∏a tom. Na liÊcie stereotypowych m´skich cech Ma∏gorzata Kossut. Twierdzi ona ˝e, ró˝nice w co najmniej 19 z 25 krajów znalaz∏y si´: w budowie mózgu mogà wynikiaç z tego ja- zuchwa∏y, Êmia∏y, agresywny, ambitny, aro- kie hormony oddzia∏ujà na rozwijajàcy si´ gancki, asertywny, autokratyczny, che∏pliwy, p∏ód. Uwa˝a równie˝, ˝e poziom prenatalne- jasno myÊlàcy, szorstki, pewny siebie, od- go testosteronu kszta∏tuje budow´ ró˝nych wa˝ny, okrutny, zdeterminowany, niechlujny, okolic mózgu. Maria Paw∏owska zwraca dominujàcy, energiczny, przedsi´biorczy, natomiast uwag´ na naturalnoÊç zjawiska mocny, realistyczny, bezwzgl´dny, dowcip- polegajàcego na tym, ˝e ju˝ podczas cià˝y ny, niezale˝ny, pomys∏owy, wykazujàcy ini- dowiadujàc si´ o p∏ci biologicznej p∏odu ina- cjatyw´, wynalazczy, leniwy, logiczny, g∏o- czej traktujemy i zwracamy si´ do ch∏opca Êny, m´ski, wstr´tny, oportunistyczny, post´- inaczej do dziewczynki. Zatem bioràc powy, racjonalny, realistyczny, lekkomyÊlny, pod uwag´ wysoki poziom plastycznoÊci krzepki, niegrzeczny, powa˝ny, surowy, mà- ludzkiego mózgu i wp∏yw docierajàcych dry. Kobiety natomiast opisano nast´pujàcy- bodêców zewn´trznych zmieniajàcyh jego mi przymiotnikami: niespokojna, atrakcyjna, architektur´, stwierdziç mo˝na, ˝e potrafimy urocza, ciekawska, zale˝na, marzycielska, si´ uczyç nowych rzeczy, modyfikowaç emocjonalna, strachliwa, kobieca, delikatna, stare i przystosowywaç si´ do nowych wa- mi∏a, potulna, ∏agodna, sympatyczna, wra˝- runków. Paw∏owska podsumowujàc zadaje liwa, sentymentalna, seksowna, nieÊmia∏a, pytanie, czy wyniki badaƒ naukowych Uni- niemàdra, uleg∏a, przesàdna, gadatliwa, s∏a- wersytetu w Pensylvani nie wykaza∏y skutku, ba [7]. zamiast przyczyny funkcjonowania spo∏ecz- Z takim spo∏ecznym postrzeganiem p∏ci nego w ˝eƒskiej lub m´skiej roli [9]. wià˝e si´ równie˝ opracowana przez Sandr´ W naukach spo∏ecznych, a zw∏aszcza Bem teoria schematu p∏ci, w myÊl której w psychologii, bardzo szeroko omawiana kszta∏towanie si´ zachowaƒ typowych dla jest tematyka p∏ci spo∏ecznej, czyli relacji danej p∏ci jest w du˝ej mierze efektem sche- czynników kulturowych, spo∏ecznych ich matycznego przetwarzania informacji o so- wp∏yw na rozwój to˝samoÊci p∏ciowej. bie i o innych zgodnie z kuturowà definicjà W ka˝dej kulturze, tworzy si´ pewien okre- kobiecoÊci i m´skoÊci [10]. Bem zwraca Êlony, powszechnie akceptowany przez uwag´ na dwa g∏ówne czynniki warunkujàce spo∏eczƒstwo wzór kobiecoÊci i m´skoÊci. rozwijanie przez dziecko schematu to˝sa- Podzia∏ pracy, sposób ubierania, u∏o˝enia moÊci ch∏opca i dziewczynki, tj. tendencja w∏osów, maniery, funkcje spo∏eczne s∏u˝à do organizowania i kategoryzowania infor- dokonaniu p∏ciowego rozró˝nienia, a ka˝da macji nap∏ywajàcych ze Êrodowiska, oraz z p∏ci musi dopasowaç si´ do wyznaczo- wyraêne zróznicownie p∏ci w spo∏eczeƒ- nych schematów i ról [9]. W spo∏eczeƒstwie stwie. Dziecko uczy si´ zatem dokonywaç polskim wyra˝a si´ to g∏ównie w sposobie wyborów mi´dzy ró˝nymi aspektami osobo- ubierania i wyborze okreÊlonych zaj´ç. Ko- woÊci cz∏owieka i dopasowywaç do siebie bieta posiadajàca d∏ugie, zdowe i mocne te, które zdaniem spo∏eczeƒstwa sà w∏aÊci- w∏osy, powinna ubieraç si´ w spódnic´, na- we dla jego p∏ci warunkowanej anatomicz- tomiast krótko obci´ty m´˝czyzna powinien nie [14]. Rycina 4. ubieraç spodnie i marynark´. Modelowe dla Niewàtpliwie sk∏adowà czynników spo- obu p∏ci i oparte na kulturowym przeÊwiad- ∏ecznych, majàcà wp∏yw na kszta∏towanie czeniu sà równie˝ pewne cechy charakteru. si´ to˝samoÊci p∏ciowej, jest moment reje- W 1972 r. Deborah Best z Wake Forest Uni- stracji p∏ci metrykalnej (p∏eç formalna) uza- versity zaj´∏a si´ badaniami stereotypów dole˝nionej od zapisu w dokumentach urz´do- tyczàcych p∏ci oraz ich wp∏ywu na sytuacj´ wych p∏ci dziecka ustalonej na podstawie spo∏ecznà m´˝czyzn i kobiet. Badania an- biologicznych i anatomicznych cech. Czyn- kietowe zawierajàce list´ 300 przymiotników, noÊç ta, z pozoru o charakterze czysto for- które nale˝a∏o dopasowaç do kobiety lub malnym czy prawnym, wp∏ywa w ogromnym m´˝czyzny, wykaza∏y ˝e stereotypy dotyczà- stopniu na wyznaczonà rol´ p∏ciowà, jakà to ce kobiet i m´˝czyzn sà w wi´kszoÊci przy- narodzone dziecko b´dzie pe∏ni∏o w spo∏e- padków identyczne we wszystkich zakàt- czeƒstwie. Moment ten przypiecz´towany kach Êwiata i niemal zawsze szkodzà kobie- jedynie zapisem o tym, czy dziecko jest p∏ci

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 12 Badania amerykaƒskich naukowców Badania zespo∏u z McGill University ujawniajà, i˝ m´˝czyêni szybciej wytwarzajà P∏eç jest cz´sto tam, gdzie nie jest dowodzà, ˝e do 15 roku ˝ycia w prostych serotonin´ i w mniejszym stopniu cierpià na depresje. Estrogeny zwi´kszajàc widoczna osoba. zadaniach matematycznych lepiej wypadajà uwalnianie dopaminy skazujà kobiety na bycie bardziej podatnymi na uzale˝nienia. Z badaƒ BEM (2000) wynika, ˝e zdolnoÊç dziewczynki, natomiast ró˝nice na korzyÊç do postrzegania subtelnych ró˝nic w zacho- m´˝czyzn pojawiajà si´ wraz z wiekiem. waniach przedstawicieli ró˝nych p∏ci ÊciÊle Nie ma ˝adnych istotnych ró˝nic pomi´dzy zale˝y od „w∏àczenia” schematu p∏ciowego, p∏ciami dotyczàcych rozwiàzywania zadaƒ jednak w takim stopniu, by nie by∏ on z∏o˝onych. Poziom zdolnoÊci przestrzennych w stanie zaburzaç poznania. ró˝nicuje si´ wraz z wiekiem. Korzystajàc z techniki S.L. Bem pozwalajàcej zbadaç – badania wykaza∏y, po∏àczenia neuronowe ˝e osoby, które nie majà pomi´dzy poszczególny- ukszta∏towanych cech mi cz´Êciam mózgu osobowoÊciowych ani naukowcy z University kobiecych, ani m´skich, of Pennsylvania ujawniajà wiele deficytów zauwa˝yli badajàc w ró˝nych sytuacjach 521 kobiet spo∏ecznych i mogà mieç i 428 m´˝czyzn problemy z przystosowa- w wieku 8–22 lata, niem. Osoby te przyznajà ˝e u kobiet wyst´pujà si´ do znacznych deficytów du˝o silniejsze poznawczo-emocjonalnych po∏àczenia w relacjach z rodzicami. mi´dzypó∏kulowe, natomiast u m´˝czyzn S.L. Bem na podstawie wyst´puje wi´cej przeprowadzonych badaƒ po∏àczeƒ wewnàtrz stwierdzi∏a, ˝e zachowanie samych pó∏kul. osób typowych mo˝na przewi- dzieç, gdy˝ reagujà one w sposób sta∏y, zgodny ze Badanie przeprowadzone przez naukowców stereotypem p∏ci. Znacznie wydzia∏u neurologii UCLA School of Medicine cz´Êciej osoby takie dà˝à in Los Angeles, dobierajàc du˝e grupy do zgodnoÊci swych zachowaƒ badanych o tej samej wielkoÊci mózgu ze spo∏ecznymi definicjami S.L. Bem – badania wykaza∏y, ˝e przyswojenie sobie nietradycyjnych ról mocno ∏àczy si´ zaobserwowali, ˝e gdy oglàda si´ mózgi kobiecoÊci i m´skoÊci. tej samej wielkoÊci nie wyst´pujà ˝adne Podejmujàc zachowania z charakterystycznymi praktykami wychowawczymi. M´˝czyêni o cechach kobiecych przyznawali si´, ˝e otrzymywali du˝o ciep∏a ze strony matek, podczas gdy m´˝czyêni typowi znaczàce ró˝nice w spoidle wielkim, odmienne, czujà si´ zdenerwo- niezale˝nie od p∏ci. wane i niezadowolone. czy scharakteryzowani jako nie˝ró˝nicowani stosunki z rodzicami oceniali jako zimne.

Ryc 4. Relacje pomi´dzy czynnikami determinujàcymi p∏eç. Przeglàd badaƒ. m´skiej, czy ˝eƒskiej uposa˝a dziecko spe- ˝ej psychologiczna determinanta to˝samo- cyficznymi cechami, zachowaniami jakie wy- Êci p∏ciowej nie jest zatem niczym innym jak kszta∏ci∏o spo∏eczeƒstwo, w którym dziecko poznawczà reprezentacjà p∏ci biologicznej, b´dzie si´ wychowywaç. Wynikajàca z tego b´dàcà indywidualnym odzwierciedleniem faktu, przypisana dziecku przez rodziców wzorców danej p∏ci obecnych w kulturze na podstawie jedynie anatomicznych cech i spo∏eczeƒstwie [11]. Jest ona wyjàtkowo p∏eç w niektórych przypadkach nie jest wa˝nà cz´Êcià struktury osobowoÊci cz∏o- zgodna z p∏cià psychicznà, a tak˝e z w∏a- wieka, która rozwija si´ w ciàgu jego ˝ycia. snym poczuciem to˝samoÊci p∏ciowej, dla- Wnioskujàc na tej podstawie mo˝emy tego te˝ polski system prawny zarówno do- stwierdziç, ˝e zachowanie cz∏owieka nie puszcza jak i legalizuje zmian´ p∏ci. Kolejnà musi byç jednoznacznie zdeterminowane determinantà przyczyniajàcà si´ do prawi- faktem biologicznie uwarunkowanej p∏ci. d∏owego przebiegu procesu kszta∏towania Konkludujàc, p∏eç zdeterminowana jest si´ to˝samoÊci p∏ciowej jest kszta∏tujàcy si´ czynnikami biologicznymi, kulturowym, psy- przez d∏ugotrwa∏y proces wychowawczy chologicznymi, czy spo∏ecznymi jest wa˝- stosunek rodziców do dziecka, podporzàd- nym aspektem obrazu samego siebie i pra- kowany ramom wychowawczym ze wzgl´du wid∏owego kszta∏towania si´ osobowoÊci na p∏eç biologicznà jakà posiada dziecko. w tym to˝samoÊci p∏ciowej. Anatomia cz∏o- Stosunek ten kszta∏tuje si´ ju˝ w pierwszych wieka, a w zasadzie sam wyglàd zewn´trz- latach ˝ycia dziecka i jest wynikiem okreÊle- nych narzàdów p∏ciowych w chwili po naro- nia jako kobiety lub m´˝czyzny i na∏o˝enia dzinach, a cz´sto bo nawet w ju˝ 6 tygodniu pewnej roli spo∏ecznej ju˝ od pierwszego cià˝y jest czynnikiem wywierajàcym wp∏yw momentu ˝ycia dziecka. Opisywana powy- spo∏eczny i kulturowy. Na jej podstawie

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 13 przydziela si´ dziecku okreÊlone role spo- mi reakcjami osób im najbli˝szych, rodziny, ∏eczne, wzorce kulturowe i schematy, a rela- znajomych, same zaczynajà myÊleç o sobie cje z nim kszta∏towane i tworzone nale˝à i postrzegaç si´ jako dziewczynk´ lub ch∏op- do kanonu powszechnie obowiàzujàcych ca, a tym samym przyjmujà pewnego rodza- w spo∏eczeƒstwie, w którym si´ wychowa ju dogmat przekonaƒ zwiàzanych z faktem [15]. Dzieci te ju˝ w chwili urodzenia, przez biologicznego bycia m´˝czyznà lub kobietà, ca∏y proces tworzenia si´ to˝samoÊci p∏cio- identyfikujàc si´ z nim lub nie. ◗ wej i ich osobowoÊci spotykajà si´ z ró˝ny-

PiÊmiennictwo

1. Mead M. (2000) Kultura i to˝samoÊç. Studia dystansu mi´dzypokoleniowego. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 2. http://www.who.int/gender/whatisgender/en/, informacje pobrane na dzieƒ 25.01.2014 r. 3. Butler J. (2008) Gender Trouble. First published in Routledge Classics 2006 by Routledge, reprinted. 4. J. Bancroft J. (2009) SeksualnoÊç cz∏owieka. Redakcja wydania I polskiego Z. Lew-Starowicz, A. Robacha, Elsevier Urban & Partner, Wroc∏aw. 5. Vetulani J.(2012) Mózg: fascynacje, problemy, tajemnice, wydanie 3, Wydawnictwo Homini. 6. http://www.theguardian.com/science/2013/dec/02/men-women-brains-wired-differently, informacje zaczerpni´te na dzieƒ 25.01.2014r. 7. http://college.wfu.edu/psychology/about-the-department/faculty/deborah-best/, informacje zaczerpni´te na dzieƒ 25.01.2014r. 8. Paw∏owska M. (2013) Raport – Kobiece i m´skie mózgi, czyli neuroseksizm w akcji i jego spo∏eczne konsekwencje. Instytut Spraw Publicznych Obserwatorium RównoÊci P∏ci.Warszawa. 9. Mead M. (1982) P∏eç i charakter, przedruk wg. wydania polskiego, prze∏. T. Ho∏ówka, [w:] Nikt nie rodzi si´ kobietà, przek∏ad i wst´p T. Ho∏ówka, Czytelnik, Warszawa. 10. Dakowicz A. (2000) P∏eç psychiczna, a poziom samoaktualizacji. Trans Humana. Bia∏ystok. 11. Bem S. (2000) M´skoÊç, kobiecoÊç. O ró˝nicach wynikajàcych z p∏ci. Gdaƒsk, Gdaƒskie Wydawnictwo Psychologiczne. 12. Projekt Autoustawy o uzgodnieniu p∏ci z dn. 09.05.2012 r., dost´p www.sejm.gov.pl, na dzieƒ 25.01.2014 r. 13. ICD-10. 14. Bem S. (2000)M´skoÊç, kobiecoÊç. O ró˝nicach wynikajàcych z p∏ci. Gdaƒsk, Gdaƒskie Wydawnictwo Psychologiczne 15. Mead M. (2000) Kultura i to˝samoÊç. Studia dystansu mi´dzypokoleniowego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 16. Kowalczyk R., Mirocha M., Potaczek T. (2006) Stereotypy a orientacja seksualna. Obraz „typowego” geja i lesbijki w oczach m∏odych m´˝czyzn w: Tomasz Basiuk, Dominika Ferens, Tomasz Sikora (red.) Parametry po˝àdania: kultura odmienƒców wobec homofobii. Universitas, Kraków.

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 14 SEKS – SKUTECZNY PO˚ERACZ KALORII CZY TYLKO WYSI¸EK

prof. dr hab. med. Zygmunt Zdrojewicz, stud. Bartosz Bugaj, stud. Krzysztof Caba∏a, stud. Damian Pypno

Streszczenie AktywnoÊç fizyczna jest zazwyczaj definiowana jako dowolna forma ruchu cia∏a spowodowana skurczami mi´Êni, przy którym wydatek energii przekracza poziomy energii spoczynkowej. Mi´dzynarodowa Organizacja Zdrowia zaleca w populacji ludzi mi´dzy 18 a 65 rokiem ˝ycia praktykowanie umiarkowanej aktywnoÊci fizycznej przez przynajmniej 30 minut 5 dni w tygodniu lub bardzo intensywnej przez minimum 20 minut 3 dni w tygodniu. Wspó∏˝ycie seksualne równie˝ jest jej formà. Wysi∏ek fizyczny obni˝a ryzyko Êmierci z powodu chorób uk∏adu krà˝enia, pomaga zmniejszyç mas´ cia∏a, utrzymaç prawid∏owe funkcjonowanie mózgu. Przeprowadzono wiele badaƒ reakcji organizmu, poza reakcjami narzàdów p∏ciowych, podczas kontaktów seksualnych. Badacze próbowali zmierzyç poszczególne reakcje ludzkiego cia∏a oraz wydatek energetyczny wy- zwalane w trakcie zbli˝enia. Podstawowe parametry ˝yciowe m.in. szybkoÊç akcji serca, cz´stoÊç odde- chów, poziom skurczowego i rozkurczowego ciÊnienia krwi utrzymujà si´ na poziomie odpowiadajàcemu umiarkowanemu wysi∏kowi. Wed∏ug protoko∏u Bruce'a jest to I etap testu wysi∏kowego na standardowej bie˝ni dla kobiet, a dla m´˝czyzn etap II. Wydatek energetyczny okreÊlono na poziomie 3,1 kcal/min dla kobiety i 4,2 kcal/min dla m´˝czyzny, czyli wi´kszym ni˝ np. powolny spacer. Celem pracy jest porównanie spalania kalorii przy umiarkowanym wysi∏ku fizycznym a uprawianiu seksu.

S∏owa kluczowe: seks, aktywnoÊç fizyczna, kalorie

SEXUAL ACTIVITY – EFFICIENT CALORIES BURN OR ONLY AN EXERCISE

Physical activity is most commonly defined as any kind of body movement caused by muscle spasms in which the expenditure of energy exceeds the rest energy’s level. World Health Organization recommends that the population between 18 and 65 y.o. should practice moderate physical activity 5 days a week that lasts for at least 30 minutes or a more intensive one 3 days a week for minimum 20 minutes. Among its forms is sexual intercourse. Physical activity decreases the risk of death due to cardiovascular diseases, helps reduce the body weight an maintain the proper brain function. Many tests of the body’s reactions to the sexual intercourse, excluding sexual organs, have been performed. The researches tried to measure individual reactions of the human body and energy’s expenditure during intimacy. Basic vital signs including heart rate, respiratory rate, systolic and diastolic blood pressure stay on the levels adequate to the moderate exertion. According to Bruce’s protocol it’s equivalent to the I-st stage of female and II-nd stage of male prof. dr hab. med. exercise test performed on a classic track. Energy’s expenditure has been determined as 3,1 kcal/min Zygmunt for a female and 4,2 kcal/min for a male and it exceeds the levels in, for example, slow walk. The purpose Zdrojewicz Uniwersytet Medyczny of this dissertation is to compare the amount of burnt calories between moderate physical activity and we Wroc∏awiu sexual intercourse. Bartosz Bugaj, Key words: Krzysztof Caba∏a, sex, physical activity, calories Damian Pypno studenci VI roku Wydzia∏u Lekarskiego Uniwersytetu Medycznnego we Wroc∏awiu PRACA RECENZOWANA

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 15 Wst´p czesnymi zaleceniami ˝ywieniowymi, powin- AktywnoÊç fizyczna jest zazwyczaj defi- na dostarczaç 10–15% energii uzyskanej niowana jako „dowolna forma ruchu cia∏a z bia∏ka, 15–30% energii pochodzàcej spowodowana skurczami mi´Êni, przy której z t∏uszczu, a 55–75% – z w´glowodanów, i to wydatek energii przekracza poziomy energii g∏ównie z∏o˝onych [4]. spoczynkowej”. Ta szeroka definicja obej- Zapotrzebowanie na energi´ powinno muje wszelkie formy aktywnoÊci, tzn. rekre- byç wyra˝ane w megad˝ulach (MJ), jednak acyjnà aktywnoÊç fizycznà (w tym wi´k- powszechnie stosowane sà kilokalorie szoÊç dyscyplin sportowych oraz taniec), (kcal), a nawet kalorie. S∏owo kaloria, zale˝- zawodowe uprawianie sportu, czynnoÊci nie od ga∏´zi nauki której dotyczy, jest ró˝nie wykonywane w domu i jego okolicy oraz definiowane. W dietetyce definicja kalorii zwiàzane z transportem. AktywnoÊç fizyczna, znacznie odbiega od prawdziwego znacze- zdrowie oraz jakoÊç ˝ycia sà ze sobà ÊciÊle nia tej jednostki fizycznej. WartoÊci kalorycz- powiàzane. Ludzkie cia∏o zosta∏o skonstru- ne produktów spo˝ywczych podawane sà owane do ruchu, stàd wymaga regularnego nie w kaloriach, a w kilokaloriach (kcal), cho- wysi∏ku do optymalnego funkcjonowania cia˝ potocznie u˝ywany jest wyraz kaloria. i unikania chorób [1]. Mimo korzystnych Kilokaloria to iloÊci energii cieplnej, którà skutków aktywnoÊci fizycznej wiele ludzi nie przez spalanie pokarmów o okreÊlonej war- chce çwiczyç, gdy˝ nie sprawia im to przy- toÊci energetycznej powinno si´ dostarczyç jemnoÊci. Czy istnieje zatem czynnoÊç, któ- organizmowi, przeci´tnie jest to 2500–3500 ra jest przyjemna, a jednoczeÊnie dzia∏a ko- kcal na dob´ [5]. 1 MJ odpowiada 239 kcal, rzystnie na wydolnoÊç ludzkiego organi- co oznacza, ˝e 1 kcal = 4,184 kJ. Na obli- zmu? A mo˝e seks spe∏nia te kryteria? czenie indywidualnego zapotrzebowania Pod poj´ciem kontaktów seksualnych rozu- na energi´ pozwalajà liczne uproszczone mie si´ nie tylko ich aspekt cielesny, ale rów- modele. Podstawowa przemiana materii nie˝ ca∏okszta∏t zachowaƒ i odczuç przed, (PPM – najni˝szy poziom przemian energe- w trakcie i po tych kontaktach. Zachowanie tycznych, warunkujàcy dostarczenie energii seksualne spe∏nia wobec jednostki funkcje niezb´dnej do zachowania podstawowych psychicznà, biologicznà oraz spo∏ecznà. funkcji ˝yciowych w optymalnych warun- RozrodczoÊç zapewnia przetrwanie gatun- kach bytowania) wynosi 1 kcal/kg masy cia- ku. Mi´dzy partnerami wytwarza si´ wi´ê, ∏a/godz. [6]. Tak wyliczonà PPM mno˝y si´ której si∏a i zakres mo˝e byç bardzo zró˝ni- nast´pnie przez wspó∏czynnik okreÊlajàcy cowana, od jej pog∏´bienia do os∏abienia. Êredni poziom aktywnoÊci fizycznej w ciàgu [2]. Zapotrzebowanie cz∏owieka na energi´ doby – PAL. M´˝czyêni w wieku 25–50 lat sk∏ada si´ z trzech znaczàcych komponen- potrzebujà od 2400 kcal/dzieƒ, przy wyko- tów: podstawowa przemiana materii (pod- nywaniu siedzàcej pracy i braku lub niewiel- stawowe tempo metabolizmu), energia po- kiej aktywnoÊci fizycznej, do 3500 (lub wi´- trzebna na aktywnoÊç fizycznà (koszt ener- cej), je˝eli wykonujà wyczerpujàce zaj´cia getyczny wysi∏ku fizycznego) oraz energia fizyczne (robotnicy budowlani, górnicy, niezb´dna w procesie termogenezy induko- rolnicy, sportowcy). Dla kobiet w takim wanej po˝ywieniem. Poziom podstawowej wieku wartoÊci te wynoszà odpowiednio przemiany energii nie jest wartoÊcià sta∏à, 1900–2700 kcal/dzieƒ. Dla ludzi m∏odszych, lecz podlega wahaniom indywidualnym, np. w wieku 15–18 lat, zapotrzebowanie to jest w czasie snu obni˝a si´ o ok. 10%. Ponie- niewiele wi´ksze, dla starszych zaÊ mniejsze wa˝, zawartoÊç tkanki t∏uszczowej w ciele [3]. Zu˝ycie tlenu podczas odpoczynku zo- jest u kobiet wi´ksza ni˝ u m´˝czyzn, szacu- sta∏o zdefiniowane jako ekwiwalent metabo- je si´, ˝e podstawowa przemiana materii jest liczny (metabolic equivalent – MET). Stanowi u kobiet ni˝sza ni˝ u m´˝czyzn. Wydatki on jednostk´ energii odpowiadajàcà zu˝yciu energetyczne korelujà wprawdzie z masà tlenu w warunkach podstawowych, czyli cia∏a, sà jednak zale˝ne g∏ównie od wielko- w spoczynku i wynosi 3,5 ml/kg/min. Pod- Êci bezt∏uszczowej masy cia∏a [3]. Dla cz∏o- czas wysi∏ku nast´puje zwi´kszony wychwyt wieka jedynym êród∏em energii jest energia tlenu majàcy zrównowa˝yç podwy˝szone chemiczna pochodzàca z po˝ywienia. Pra- zapotrzebowanie metaboliczne. ZdolnoÊç wid∏owo opracowana dieta, zgodna z nowo- do powi´kszania dop∏ywu tlenu nie jest jed-

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 16 nak nieograniczona. Moment, w którym dal- szym problemem spo∏ecznym staje si´ szy wzrost poboru tlenu nie jest mo˝liwy, po- zwi´kszona masa cia∏a u dzieci i m∏odzie˝y mimo kontynuowania zapotrzebowania i fatalne nawyki ˝ywieniowe. Wi´kszoÊç eks- zwiàzanego z wysi∏kiem, odpowiada maksy- pertów zaleca po∏àczenie mniej kalorycznej malnemu zu˝yciu tlenu (VO2). Prawid∏owy diety i zwi´kszenia aktywnoÊci fizycznej VO2max u zdrowych ludzi wyliczono na 13 w celu obni˝enia masy cia∏a. Oprócz kontro- MET. Przeci´tny 40-letni m´˝czyzna wyko- li masy, ruch zmniejsza ryzyko Êmierci z po- nuje czynnoÊci wymagajàce wydatku ener- wodu choroby wieƒcowej serca, redukuje getycznego 1–10 MET, olimpijczycy do 24 ryzyko rozwoju cukrzycy, nadciÊnienia oraz MET, natomiast chorzy z chorobà serca 4 niektórych raków. Codzienna aktywnoÊç po- MET lub mniej [7]. MET-y umo˝liwiajà pro- maga obni˝yç mas´ zmniejszajàc spowol- ste, praktyczne i ∏atwo zrozumia∏e okreÊlenie nienie metabolizmu wyst´pujàce podczas kosztu energetycznego ró˝nych aktywnoÊci. odchudzania [11]. Istnieje coraz wi´cej do- Wykorzystywane sà do opisania wydolnoÊci wodów, ˝e zarówno tlenowy jak i oporowy tlenowej i okreÊlenia czynnoÊci, w których trening, sà wa˝ne dla utrzymania zdrowia badany mo˝e bezpiecznie uczestniczyç [8]. i funkcji poznawczych mózgu w starszym W przypadku wykonywania próby wysi∏ko- wieku. Bezbolesne çwiczenia mog∏yby zo- wej, na bie˝ni ruchomej u pacjentów z prze- staç jednym z najbardziej skutecznych Êrod- widywanà dobrà tolerancjà wysi∏ku, najcz´- ków dost´pnych w celu poprawy zdrowia Êciej stosuje si´ 6-cio stopniowy protokó∏ psychicznego i fizycznego, bez efektów Bruce’a. Pierwszy stopieƒ odpowiada 4,6 ubocznych wielu terapii farmakologicznych MET, drugi 7,1 a trzeci 10,2 [9]. [12]. Znane sà przypadki celowego przybiera- Ma∏a aktywnoÊç fizyczna nia na masie. Zwyczaj przymusowego je- a rozwój oty∏oÊci dzenia jest ciàgle praktykowany w Afryce. W XXI wieku coraz cz´Êciej stosowane sà Kobieta „puszysta” uznawana jest za bar- diety dostosowane do rodzaju chorób. dziej atrakcyjnà seksualnie, ma gwaranto- W wytycznych spotykane sà zalecane iloÊci waç p∏odnoÊç i symbolizuje dostatek m´˝a. kalorii. Ludzie zach´cani sà do sprawdzania Istnieje grupa ludzi, g∏ównie m´˝czyzn, któ- co jedzà i ile kalorii majà produkty. W Sta- rych podnieca skrajnie oty∏e cia∏o (BMI po- nach Zjednoczonych 32,2% doros∏ych m´˝- nad 35 km/m2). Nazywani sà feedersami czyzn i 35,5% doros∏ych kobiet cierpi na oty- (FA – fat admirer – osoba lubiàca kràg∏oÊci) ∏oÊç (BMI 30 lub wy˝ej). Dotyka ona Êrednio czyli „wypasaczami „lub „dokarmiaczami. 33,8% doros∏ych. Nadwaga (BMI 25,0–29,9) „Dla nich próg atrakcyjnoÊci zaczyna si´ dotyczy jeszcze wi´kszej liczby ludzi, bo tam, gdzie dla przeci´tnego si´ koƒczy. Part- 68,0% amerykanów, odpowiednio 72,3% nerkami zostajà zwykle osoby z zani˝onà m´˝czyzn i 64,1% kobiet. W Europie stwier- samoocenà, kompleksami, nieskutecznie dzono, ˝e cz´stoÊç wyst´powania oty∏oÊci, walczàce z nadwagà. ¸atwiej je nak∏oniç mierzonej na podstawie masy cia∏a i wyso- do stosowania wysokokalorycznej diety. koÊci, ró˝ni si´ znacznie w poszczególnych Oprócz napawania si´ widokiem oty∏ej ko- krajach, z wy˝szà chorobowoÊcià w Europie biety istotne jest przede wszystkim celowe Ârodkowej, Wschodniej i Po∏udniowej. i Êwiadome doprowadzenie do takiej kondy- W wi´kszoÊci przypadków wyst´powanie cji fizycznej. Fascynacja tuczeniem drugiej oty∏oÊci by∏o ni˝sze w Stanach Zjednoczo- osoby ma katastrofalne skutki. Wp∏ywa nie- nych. Jednak szacunki z innych krajów nie korzystnie nie tylko na cia∏o, ale tak˝e sà dok∏adnie porównywalne z szacunkami na zdrowie psychiczne i samoocen´. Rekor- amerykaƒskimi ze wzgl´du na ró˝nice dzistka osiàgn´∏a 380 kg. Kobiety doprowa- w metodach badawczych, latach pomiarów dzane sà do stanu, kiedy tracà zdolnoÊç po- i przedzia∏ach wiekowych, oraz metod do- ruszania, le˝à i jedzà. Wed∏ug seksuologów stosowania wieku lub kategoryzacji. Wzrost feedersi to odmiana fetyszyzmu, czyli dewia- cz´stoÊci wyst´powania oty∏oÊci w latach cji seksualnej, której fetyszem staje si´ nad- 1999–2008 zmniejszy∏ si´ w porównaniu do miernie oty∏e cia∏o kobiety[13]. lat wczeÊniejszych [10]. W Polsce nadwaga wyst´puje u 20–30% populacji, a najwi´k-

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 17 Tabela I. Porównanie akcji serca i ciÊnienia krwi podczas aktywnoÊci seksualnej w wi´kszych badaniach.

Kobiety M´˝czyêni Badajàcy Liczba Wiek Maksymalna HR* Wzrost SYS** Liczba Wiek Maksymalna HR* Wzrost SYS** Masters [15] 382 18–78 110-180 30–80 312 21–89 110-180 40–100 Drory [19] – – – – 88 36-66 118 - Palmeri [17] 13 41-62 77–127 102–158 19 41–70 72–162 130–213 Xue-rui [20] 27 *** 90,19±10,38 121,67±16,61 22 *** 96,36±11,96 141,41±17,13

HR – akcja serca; SYS – skurczowe ciÊnienie krwi * liczba uderzeƒ/min ** mmHg *** Êredni wiek wszystkich badanych 40,3±7,8 W badaniu Drory wszyscy m´˝czyêni chorowali na chorob´ wieƒcowà serca, w przypadku Palmeri 10 m´˝czyzn, zaÊ w badaniu Xue-rui u badanych nie wyst´powa∏y schorzenia sercowe.

AktywnoÊç seksualna jako wysi∏ek wiarygodne pod wzgl´dem pomiarów czyn- Lekarze coraz cz´Êciej uwa˝ajà, ˝e ak- noÊci ˝yciowych i równoczeÊnie umo˝liwia∏o tywnoÊç seksualna ludzi mo˝e w znaczàcy pe∏nà swobod´ oraz spontanicznoÊç bada- sposób wp∏ywaç na ich ogólny stan zdrowia nych podczas stosunku. Farber skrytykowa∏ i jakoÊç ˝ycia, poniewa˝ aktywnoÊç ta jest przeprowadzenie badania w sztucznym Êro- regularnie praktykowana przez wi´kszoÊç dowisku laboratorium, które mog∏oby hamo- osób [14]. U obu p∏ci reakcje na podnoszàce waç badanych [16]. si´ napićie seksualne nie sà ograniczone Inni autorzy, którzy przeprowadzili do narzàdów p∏ciowych i rozwijajà si´ w ca- podobne badania to: Klumbies, Bartlett, ∏ym organizmie. Du˝e badanie odpowiedzi Fox, Hellerstein, Littler, Nemec, Johnson, organizmu przeprowadzili Masters i John- Masini, Larson, Mann, Bohlen, jednak w ka˝- son w latach 60-tych [15]. Opisali oni cz´- dym przypadku próba nie przekracza∏a 30 stoÊç oddechów, akcj´ serca, ciÊnienie krwi: osób [17,18]. Fox i Fox opisali dodatkowo wentylacja – hiperwentylacja jest sta∏à cz´stoÊç oddechów i obj´toÊç minutowà reakcjà póênej fazy podniecenia. Przy naj- podczas stosunku seksualnego u 1 pary. wi´kszym nasileniu zaobserwowano 40 od- Maksymalna wartoÊç dla m´˝czyzny to dechów na minut´, 41/min oraz 51 l/min, a dla kobiety 37/min akcja serca – w ka˝dej fazie cyklu reak- oraz 44 l/min [18]. Szczegó∏owe dane na te- cji seksualnej jest taka sama u obojga p∏ci. mat badaƒ przedstawia tabela I. W fazie plateau napićia seksualnego noto- Wi´kszoÊç autorów wykazuje, i˝ akcja wano akcj´ w serca w granicach od 100 serca podczas aktywnoÊci seksualnej wyno- do 175 skurczów na minut´. Podczas orga- si 100–120 uderzeƒ/min, podobne wartoÊci zmu wzrasta ona do 110–180 na minut´. uzyskujemy przy wykonywania umiarkowa- U m´˝czyzn im wolniejsza jest akcja serca nego wysi∏ku np. biegania 6 km/h, czy te˝ w okresie spoczynku, tym ni˝sza jest jej cz´- jazdy na rowerze lub sprzàtania. Podczas ta- stotliwoÊç w okresie stymulacji seksualnej, kiego wysi∏ku wentylacja naszych p∏uc okre- ciÊnienie krwi – wzrost napićia seksual- Êlana jest na poziomie 20–35 l/min. Z kolei nego powodowa∏ podobny wzrost ciÊnienia niska aktywnoÊç fizyczna np. robienie zaku- krwi u kobiety i m´˝czyzny. U kobiet skur- pów albo bieg 5km/h powoduje reakcje na- czowe ciÊnienie wzrasta∏o o 30–80 mmHg, szego organizmu w postaci wzrostu cz´sto- a rozkurczowe o 20–40 mmHg. Odpowied- Êci akcji serca do 80–100 uderzeƒ/min nie wartoÊci dla m´˝czyzn wynoszà 40–100 i wentylacji p∏uc na poziomie 10–20 l/min. mmHg i 20–50 mmHg. Aby nasze serce pracowa∏o z szybkoÊcià Akty seksualne sà bardzo intymnà sferà 120–140 uderzeƒ, a p∏uca wentylowa∏y naszego ˝ycia, gdzie cz´sto detale potrafià 35–50 l/min musimy np. graç w koszykówk´ zak∏óciç przebieg stosunku i zmniejszyç po- lub przep∏ywaç 3 km w godzin´ – mówimy ziom pobudzenia/podniecenia. Trudno jest wówczas o wysokiej aktywnoÊci (tabela II) wić przeprowadziç badanie, które by∏oby [3]. U m´˝czyzn maksymalna akcja serca

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 18 i ciÊnienie skurczowe podczas stosunku Tabela II. Zmiana wentylacji p∏uc i cz´stoÊci akcji serca w zale˝noÊci p∏ciowego osiàgn´∏y Êrednio 72 i 80% odpo- od intensywnoÊci aktywnoÊci fizycznej [3]. wiednich wartoÊci maksymalnych podczas AktywnoÊç Wentylacja p∏uc Cz´stoÊç akcji serca çwiczeƒ na bie˝ni. W praktyce na pytanie fizyczna (l/min) (uderzenia/min) pacjentów, którzy przeszli ostry incydent Bardzo niska <10 <80 wieƒcowy (zawa∏) i opuszczajà oddzia∏ „kie- Niska 10–20 80–100 dy mogà uprawiaç seks?” doÊwiadczeni le- Umiarkowana 20–35 100–120 karze zlecajà wejÊcie po schodach na II pi´- Wysoka 35–50 120–140 tro. Je˝eli chory nie odczuwa ˝adnych dole- gliwoÊci bólowych w klatce piersiowej i nie mćzy si´ specjalnie, to odpowiedê brzmi Tabela III. Wydatek energetyczny cz∏owieka przy ró˝nych formach „nawet od dzisiaj”. W przypadku kobiet, pa- aktywnoÊci fizycznej* [4, 5, 14]. rametry te wynios∏y 64% oraz 75%. Aktyw- CzynnoÊç Energia CzynnoÊç Energia noÊç seksualna to skromny wysi∏ek fizyczny kcal/h kcal/h porównywalny do II etapu protoko∏u Bru- Sen 66 AktywnoÊç 216 ce'a na standardowej bie˝ni dla m´˝czyzn, seksualna a dla kobiet do etapu I [17]. Odpoczynek w pozycji le˝àcej 77 Szybki marsz 300 AktywnoÊç seksualna i wydatki energii Spokojne siedzenie 101 Jazda na rowerze 308 CiÊnienie krwi i akcja serca nie przebie- Stanie 105 Schodzenie ze schodów 364 gajà liniowo, wić te parametry fizjologiczne G∏oÊne czytanie 105 Forsowne çwiczenia nie sà idealne do opisu zu˝ycia energii. fizyczne 450 Frappier i in. okreÊlili wydatek energetyczny Ubieranie si´ podczas aktywnoÊci seksualnej przy u˝yciu i rozbieranie 118 P∏ywanie 500 przenoÊnej opaski mini SenseWear [14]. Po- Prasowanie 144 Gra w pi∏k´ no˝nà 549 równali go z çwiczeniami wytrzyma∏oÊciowy- Zmywanie naczyƒ 144 Bieganie 570 mi. DwadzieÊcia jeden heteroseksualnych Powolny spacer 200 Wchodzenie na schody 1106 par çwiczy∏o 30 min na bie˝ni przy 65% * Wydatek energetyczny przy masie cz∏owieka 70 kg. maksymalnej akcji serca, co odpowiada umiarkowanemu wysi∏kowi. Stosunek p∏ciowy trwa∏ 24,7 ± 12,2 min. Wydatek energe- Tabela IV. Orientacyjny wydatek energetyczny niektórych czynnoÊci tyczny wyniós∏ 101 kcal lub 4,2 kcal/min dla [7, 8]. m´˝czyzny i 69 kcal lub 3,1 kcal/min dla ko- CzynnoÊç MET CzynnoÊç MET biety. Dla obu p∏ci Êrednio oko∏o 85 kcal lub Odpoczynek 1,0 Jazda na rowerze 15 km/h 5,9 3,6 kcal/min. Ponadto Êrednia intensywnoÊç Zmywanie pod∏ogi 3,3 Tenis 6,8 wynios∏a 6,0 MET u m´˝czyzn i 5,6 MET Taniec disco 3–8 Jogging 9 km/h 8,8 u kobiet (Êrednio dla obu p∏ci 5,8 MET), co Wchodzenie odpowiada lekkiemu i umiarkowanemu wy- po schodach 4,7 P∏ywanie 3 km/h 8,9 si∏kowi (3–6 MET) [7]. W kwestionariuszu AktywnoÊç seksualna 5,6 Bieganie 15 km/h 14,6 wype∏nianym po stosunku tylko 5% wszystkich uczestników poinformowa∏o, ˝e aktyw- noÊç seksualna jest bardziej mćzàca w po- dych m´˝czyzn (Êr. wieku 33,2 roku), o wy- równaniu do 30 min wysi∏kiem na bie˝ni. sokiej sprawnoÊci fizycznej w czasie stosun- Oko∏o 81% potwierdzi∏o wysoki poziom oso- ku p∏ciowego, w czterech ró˝nych pozy- bistej przyjemnoÊci. Uwa˝a si´, ˝e jeÊli pa- cjach: „kobieta na dole”, „kobieta na górze”, cjent w czasie próby wysi∏kowej jest w stanie masturbacji i stosunku oralnego. Wydatek wykonaç wysi∏ek 5–6 MET i nie ma objawów, energetyczny w pozycji „kobieta na dole” ani jawnego, ani niemego niedokrwienia, to wynosi∏ 3,3 MET, w pozycji „kobieta na gó- ryzyko wystàpienia niedokrwienia podczas rze 2,5 MET, w czasie masturbacji 1,8 MET, stosunku seksualnego ze sta∏a partnerkà zaÊ w czasie stosunku oralnego 1,7 MET jest niewielkie. Nale˝y równie˝ pami´taç, ˝e [21]. Porównanie wydatku energetycznego wielkoÊç wysi∏ku fizycznego zale˝y od pozy- podczas aktywnoÊci seksualnej i innych ro- cji podczas aktywnoÊci seksualnej. Bohlen dzajów aktywnoÊci fizycznej przestawiajà i in. oceniali wydatek energetyczny 10 m∏o- tabele III i IV.

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 19 Casazza i in. obalili mit, jakoby podczas Testosteron aktywnoÊci seksualnej, ka˝dy z partnerów a funkcje seksualne m´˝czyzn spala∏ od 100 do 300 kcal [22]. Wydatek Testosteron to hormon, który odgrywa energetyczny podczas stosunku seksualne- bardzo wa˝nà rol´ w ˝yciu m´˝czyzn [13]. go mo˝e byç okreÊlony poprzez iloczyn Wp∏yw testosteronu na proces dojrzewania intensywnoÊci aktywnoÊci w ekwiwalentach i seksualnoÊç m´˝czyzn jest niepodwa˝alny. metabolicznych (MET), masy cia∏a w kilo- Ale dopiero uzyskanie testosteronu przez gramach oraz czasu trwania. Na przyk∏ad Adolfa Butenandta (wraz z Leopoldem Ru- m´˝czyzna o wadze 154 funtów (70 kg), zickà w 1939 r. by∏ laureatem Nagrody Nobla przy 3 MET, b´dzie zu˝ywa∏ oko∏o 3,5 kcal w dziedzinie chemii, z powodów politycz- na minut´ (210 kcal na godzin´) w czasie nych przyj´tà dopiero w 1949 r.) w postaci stymulacji i orgazmu. Ten poziom wydatków syntetycznej spowodowa∏o rozwój badaƒ jest podobny do uzyskanego podczas cho- nad tym zagadnieniem. Poczàtkowo zwra- dzenia w umiarkowanym tempie [oko∏o 2,5 cano uwag´ g∏ównie na rol´ testosteronu mili (4 km) na godzin´]. Bioràc pod uwag´, w rozwoju prawid∏owej orientacji seksualnej ˝e Êredni czas aktywnoÊci seksualnej trwa oraz podkreÊlano jego wp∏yw na libido. Naj- oko∏o 6 minut m´˝czyzna, od poczàtku nowsze badania wykaza∏y, ˝e testosteron do po∏owy czwartej dekady ˝ycia, mo˝e zu- jest niezb´dny nie tylko do utrzymania pra- ˝ywaç w przybli˝eniu 21 kcal w trakcie sto- wid∏owego libido, ale równie˝ wp∏ywa istot- sunku p∏ciowego. OczywiÊcie, móg∏by on nie na anatomiczne i fizjologiczne mechani- zu˝yç oko∏o jednej trzeciej tej iloÊci energii, zmy erekcji. Co wićej, testosteron nie jest tylko podczas oglàdania telewizji, wić po prostu jednym z licznych czynników zwi´kszenie korzyÊci z jednej aktywnoÊci wp∏ywajàcych na mechanizm erekcji, ale seksualnej wynosi oko∏o 14 kcal. Ró˝nica istotnie koreluje z innymi wa˝nymi czynnika- w wydatku energetycznym dla m´˝czyzny mi etiologicznymi zaburzeƒ wzwodu, takimi w obu pracach wynoszàca 80 kcal spowo- jak nasilenie zmian mia˝d˝ycowych czy cu- dowana jest g∏ównie przyj´tym do obliczeƒ krzyca typu 2 [26, 28]. U m´˝czyzn stwier- czasem trwania aktywnoÊci seksualnej (24,7 dzono korelacj´ mi´dzy niskim st´˝eniem vs 6 min). hormonu a opornoÊcià na insulin´, zaburze- Niektórzy nie polecajà liczenia kalorii. niem metabolizmu wodorow´glanów i wy- Trudno robiç to tak dok∏adnie, by by∏o war- st´powaniem cukrzycy typu 2. Zaburzenie to. Ludzie jedzà wićej, ruszajà si´ mniej. funkcji gonad i zespó∏ objawów klinicznych Dowody bardziej wskazujà na pierwszà b´dàcych nast´pstwem niedoboru lub bra- sytuacj´ ni˝ zmian´ aktywnoÊci fizycznej. ku testosteronu definiuje si´ jako hipogona- Wi´kszoÊç danych potwierdza, ˝e ludzie je- dyzm. Niskie st´˝enie testosteronu wyst´pu- dzà wićej ni˝ 30 lat temu [23]. W celu utrzy- je u m´˝czyzn z zespo∏em metabolicznym mania dobrego stanu zdrowia doroÊli w wie- (oty∏oÊç i insulinoopornoÊç). Oty∏oÊç brzusz- ku 18–65 lat powinni utrzymywaç aktywny na prowadzi do obni˝enia st´˝enia testoste- styl ˝ycia. Nale˝y wykonywaç aerobowy wy- ronu, a mechanizm polega na zwi´kszeniu si∏ek umiarkowanej intensywnoÊci (wytrzy- aktywnoÊci aromatazy, której zadaniem jest ma∏oÊciowy) przez co najmniej 30 min przetworzenie testosteronu w estradiol. powtarzajàc 5 dni w tygodniu lub o wi´kszej Przysadka reagujàca na podniesione st´˝e- intensywnoÊci (energiczny) co najmniej 20 nie estradiolu hamuje tworzenie testostero- min przez 3 dni w tygodniu. Mo˝na po∏àczyç nu w jàdrach. Obni˝one st´˝enie testostero- umiarkowany wysi∏ek z intensywnym, przy- nu prowadzi do odk∏adania si´ triglicerydów k∏adowo 2 dni w tygodniu na ka˝dy rodzaj w tkance t∏uszczowej jamy brzusznej i po- [24]. DoroÊli, niezale˝nie od wieku, zg∏asza- wstania oty∏oÊci wisceralnej i ko∏o tej przy- jà czas potrzebny do wykonywania çwiczeƒ pad∏oÊci si´ zamyka. Z jednej strony zmniej- jako najwi´kszà przeszkod´. Kolejnymi sà sza si´ Êrednia amplituda pulsów LH o oko- koszty, które obejmujà np. cz∏onkostwo ∏o 50% i przed∏u˝a si´ ich czas trwania, ale w klubie, sportowe obuwie oraz dost´pnoÊç tak˝e zmniejsza si´ ich cz´stotliwoÊç, co po- infrastruktury, strach przed kontuzjà, ból, woduje sp∏aszczenie wydzielania rytmu te- dyskomfort. Czasem pomaga wsparcie innej stosteronu. Krà˝àcy testosteron ulega tak˝e osoby [25]. zmniejszeniu, poniewa˝ dochodzi do jego

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 20 obwodowej konwersji w tkance t∏uszczowej 2. Stosunek seksualny to wydatek oko∏o do estradiolu [13]. 101 kcal lub 4,2 kcal/min dla m´˝czyzny i 69 kcal lub 3,1 kcal/min dla ko- Zagro˝enia p∏ynàce z seksu biety. Dla obu p∏ci Êrednio oko∏o 85 kcal Ka˝dy rodzaj aktywnoÊci fizycznej niesie lub 3,6 kcal/min. za sobà ryzyko uszczerbku na zdrowiu, po- 3. JeÊli pacjent w czasie próby wysi∏ko- czynajàc od drobnych otarç, a koƒczàc wej jest w stanie wykonaç wysi∏ek 5–6 na Êmierci. Nie inaczej jest z seksem – pod- MET i nie ma objawów, ani jawnego czas „igraszek” w ∏ó˝ku równie˝ mo˝e nam ani niemego niedokrwienia, to ryzyko si´ przydarzyç coÊ z∏ego. Jednak wbrew po- wystàpienia niedokrwienia podczas wszechnej opinii aktywnoÊç seksualna nie stosunku seksualnego ze sta∏à part- stanowi istotnego czynnika zwi´kszajàcego nerkà jest niewielkie. ryzyko wystàpienia nag∏ego zgonu z przy- 4. Nie mo˝na dok∏adnie zbadaç wydatku czyn sercowych. Badania prowadzone w Ja- energetycznego podczas klasycznego ponii przez Ueno dotyczàce 5559 nag∏ych stosunku seksualnego, poniewa˝ trud- Êmierci wykaza∏y 34 przypadki spowodowa- no jest przeprowadziç badanie, które ne aktywnoÊcià seksualnà, co stanowi∏o by∏oby wiarygodne pod wzgl´dem po- 0,6% wszystkich nag∏ych zgonów. U 27 ba- miarów czynnoÊci ˝yciowych i równo- danych zgony wystàpi∏y podczas seksu po- czeÊnie umo˝liwia∏o pe∏nà swobod´ zama∏˝eƒskiego. Podobnà liczb´ przypad- oraz spontanicznoÊç badanych pod- ków nag∏ych zgonów zwiàzanych z aktyw- czas stosunku. noÊcià seksualnà zanotowano w dwóch in- 5. Seks nie stanowi istotnego czynnika nych raportach. W wi´kszoÊci stwierdzono zwi´kszajàcego ryzyko wystàpienia je wÊród m´˝czyzn (82–93%), g∏ównie pod- nag∏ego zgonu z przyczyn sercowych czas pozama∏˝eƒskich kontaktów seksual- ani nie jest zagro˝eniem dla p∏odu, nych (75%), cz´sto ze znacznie m∏odszymi a wr´cz przeciwnie – jako rodzaj ak- partnerkami, w innych warunkach ni˝ zwykle tywnoÊci fizycznej zwi´ksza wentyla- (agencje towarzyskie, hotele). Wykazano cj´ organizmu dzi´ki czemu matka tak˝e, ˝e cz´sto by∏y one poprzedzone nad- i dziecko sà lepiej dotlenione, popra- u˝yciem alkoholu lub spo˝yciem du˝ego wia funkcjonowanie uk∏adu krà˝enia, posi∏ku [21]. U ci´˝arnych aktywnoÊç fizycz- usprawnia dzia∏anie uk∏adu ruchu, na jest tak˝e zalecana, a stosunek seksual- a tak˝e korzystnie wp∏ywa na przebieg ny mo˝e stanowiç jej pewien rodzaj. Wspó∏- porodu i po∏ogu. ˝ycie seksualne w prawid∏owo rozwijajàcej 6. AktywnoÊç seksualna zwiàzana jest si´ cià˝y nie stanowi zagro˝enia dla samego z rozrodczoÊcià oraz wytwarzaniem p∏odu i jego rozwoju. Rozwijajàce si´ dziec- szczególnych wi´zi i uczuç miedzy ko jest chronione wewnàtrz macicy przez partnerami, o czym nale˝y pami´taç owodni´ i p∏yn owodniowy, a mi´Ênie maci- rozpatrujàc seks jako alternatyw´ dla cy sà silne i os∏aniajà dziecko. Matki dzieci, aktywnoÊci fizycznej które rodzi∏y si´ wi´ksze, d∏u˝ej wspó∏˝y∏y (Êr. do 32,82 tyg.) ni˝ kobiety, które rodzi∏y Zakoƒczenie dzieci mniejsze (do 30,55 tyg.). Ponadto no- Pozostaje dylemat, umiarkowany wysi∏ek worodki kobiet, które odczuwa∏y podniece- fizyczny czy „dobry” seks, jako element tera- nie lub mia∏y du˝à ochot´ na kontakt seksu- pii odchudzajàcej? Odpowiedz na to pytanie alny podczas podejmowania stosunków jest bardzo prosta: wi´kszoÊç badanych p∏ciowych, cz´Êciej otrzymywa∏y 10 punk- (90%) wybiera seks, a pozostali zastanawia- tów w skali Apgar [27]. jà si´ nie nad formà wyboru aktywnoÊci fizycznej, tylko nad zmianà partnera lub part- Wnioski nerki. Jednak mimo wszystko ka˝da forma 1. AktywnoÊç seksualna jest zaliczana aktywnoÊci fizycznej odpowiednio dobrana do umiarkowanego wysi∏ku fizycznego, do wieku i zdrowia (a raczej istniejàcych a wartoÊç wydatku energetycznego chorób) jest wielce korzystna dla naszego zale˝y od stosowanej technik aktyw- dobrostanu psychicznego i fizycznego. ◗ noÊci seksualnej.

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 21 PiÊmiennictwo

1. Wytyczne UE Dotyczàce AktywnoÊci Fizycznej zatwierdzone przez Grup´ Roboczà UE „Sport i Zdrowie” (2008). 2. Imieliƒski K. (1985) Seksuologia biologiczna. Warszawa, PWN s. 62-64, 437-438. 3. Gajewska D. (2012) ˚ywienie atlas i podr´cznik – wydanie I polskie. Wroc∏aw, Elsevier Urban& Partner. s. 26-29. 4. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K. (2011) Liczymy kalorie. Warszawa, PZWL. s. 10-12. 5. Kamiƒska-Szmaj I., Jarosz M. i zespó∏ (2001) S∏ownik Wyrazów Obcych, Wydawnictwo Europa. 6. Grajeta H. (2010) Wybrane zagadnienia z analizy ˝ywnoÊci i ˝ywienia cz∏owieka. Wroc∏aw, Akademia Medyczna im. Piastów Âlàskich we Wroc∏awiu. s. 11. 7. KoÊmicki M. (2002) Elektrokardiograficzne próby wysi∏kowe u pacjentów z chorobà niedokrwiennà serca. Warszawa, Borgis – Post´py Nauk Medycznych 1/2002, s. 38-66. 8. Jette M., Sidney K., Blumchen G. (1990) Metabolic Equivalents (METS) in Exercise Testing, Exercise Prescription, and Evaluation of Functional Capacity. Clin. Cardiol. 13, s. 555-565. 9. Redakcja FCE (2004) Metody diagnostyczne w rehabilitacji kardiologicznej. Folia Cardiol.11, supl. A, A8–A19. s. 1507–4145. 10. Flegal K.M., Carroll M.D, Ogden C.L, Curtin L.R. (2010) Prevalence and trends in obesity among US adults 1999-2008. JAMA. 303, 3, s. 235-41. 11. Bren L. (2002) Losing weight: more than counting calories. FDA Consum. 36, s. 18-25. 12. Voss M.V., Nagamatsu L.N., Liu-Ambrose T., Kramer A.F. (2011) Exercise, brain, and cognition across the life span. J. of Applied Physiology. 111, 5, s. 1505-1513. 13. Seifert M. Zdrojewicz Z. (201O) Oty∏oÊç a zachowania seksualne. Endokrynologia, Oty∏oÊç i Zaburzenia Przemiany Materii 6, 3,129-135 14. Frappier J., Toupin I., Levy J.J., Aubertin-Leheudre M., Karelis A.D. (2013) Energy Expenditure during Sexual Activity in Young Healthy Couples. PLoS One. 8, 10. 15. Masters W.H., Johnson V.E. (1975) Wspó∏˝ycie seksualne cz∏owieka. Warszawa, PZWL. 16. Färber L.H. (1967) I'm sorry dear [w]: Brecher R., Brecher E. An Analysis of Human Sexual Response Deutsch, London. Brecher, Ruth & Edward. Published by Andre Deutsch. 17. Palmeri S.T, Kostis J.B., Casazza L., Sleeper L.A., Lu M., Nezgoda J., Rosen R.S. (2007) Heart Rate and Blood Pressure Response in Adult Men and Women During Exercise and Sexual Activity. Am. J. Cardiol. 100, 12, s. 1795-1801. 18. Fox C.A., Fox B. (1969) Blood Pressure and Respiratory Patterne During Human Coitus Guy's Hospital and St. Olave's Hospital, London (Received 25th June 1968, revised 30th October 1968). J. Reprod. Fert. 19, s. 405-415 19. Drory Y., Shapira I., Fisman E.Z., Pines A. (1995) Myocardial ischemia during sexual activity in patients with coronary artery disease. Am. J. Cardiol. 75, s. 835–837. 20. Xue-Rui T., Ying L., Da-Zhong Y., Xiao-Jun C. (2008) Changes of blood pressure and heart rate during sexual activity in healthy adults. Blood Press Monit. 13, 4, s. 211-217. 21. Zdrojewicz Z., Biega P., Rychter J. (2013) Zaburzenia erekcji a choroby uk∏adu krà˝enia. Seksuologia Polska. 11, 2, s. 29-39. 22. Casazza K., Fontaine K.R., Astrup A., Birch L.L., Brown A.W., Bohan Brown M.M. i in. (2013) Myths, Presumptions, and Facts about Obesity. N. Engl. J. Med. 368, s. 446-454. 23. Nestle M. (2012) Counting the cost of calories. Interview by Ben Jones. Bull World Health Organ. 90, 8, s. 566-567. 24. Haskell W.L., Lee I-M., Pate R.R., Powell K.E., Blair S.N. i in. (2007) Physical Activity and Public Health: Updated Recommendation for Adults From the American College of Sports Medicine and the American Heart Association. Circulation. 116, 9, s. 1081-1093. 25. Burbank P.M., Riebe D. (2002) Promoting exercise and behavior change in older adults. New York. Springer Publishing Company. s. 44-46. 26. Zdrojewicz Z. (2006) Testosteron – znaczenie kliniczne, zasady terapii. Przeglàd Seks. 2, 1, 5, 13- 15 27. Makara-Studziƒska M., Wdowiak A., Plewik I., KryÊ K.M. (2011) Wp∏yw aktywnoÊci seksualnej kobiet w cià˝y na stan zdrowia noworodka. Seksuologia Polska. 9, 2, s. 57-63. 28. Zdrojewicz Z. (2012)Leksykon Seksuologiczny od A- Z. Wyd. Continuo Wroc∏aw, s. 39.

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 22

SEKS ORALNY – FAKTY I MITY

prof. dr hab. med. Zygmunt Zdrojewicz stud. Karolina GrzeÊkowiak, stud. Marek ¸ukasiewicz

Streszczenie Seks oralny jest jednà z najcz´Êciej podejmowanych form aktywnoÊci seksualnej. PopularnoÊç zyska∏a ju˝ w staro˝ytnoÊci, a rozpowszechniona by∏a we wszystkich wa˝niejszych kulturach Êwiata. Jej odbiór spo∏eczny by∏ bardzo zró˝nicowany na przestrzeni epok, na co niejednokrotnie wp∏yw mia∏a religia. Zmiany w preferen- cjach seksualnych nastàpi∏y g∏ównie w wyniku rozpowszechnienia filmów pornograficznych, propagujàcych ten rodzaj seksu. Dodatkowym atutem dla partnerów jest brak ryzyka zap∏odnienia. Obecnie oralne praktyki sta∏y si´ bardzo popularne zarówno wÊród osób m∏odych, jak i starszych par. Niewiele osób zdaje sobie spraw´, ˝e mi∏oÊç francuska niesie ze sobà zagro˝enie w postaci zaka˝eƒ chorobami przenoszonymi drogà p∏ciowà. Celem naszego artyku∏u jest zaprezentowanie ryzyka jakie wià˝e si´ z tà formà aktywnoÊci seksualnej oraz przedstawienie technik, definicji, popularnoÊci i t∏a kulturalnego.

S∏owa kluczowe: seks oralny, HIV, zagro˝enia

ORAL SEX – FACTS AND MYTHS

Oral sex is one of the most common forms of sexual activity. It has gained popularity since ancient times and has been spread among all major cultures of the world. Its reception by society was highly diversed among ages, which was influenced mostly by religion. Sexual preferences has changed mainly because of porn movies” prevalence, which popularize this form of sex. Additional advantage for partners is lack of risk of pregnancy. Nowadays oral practice are well-liked among young people as well as elder pairs. Few people realize, that oral sex can pose a risk for contracting sexually transmitted infections (STI/STD). The purpose of our article is to present the risk related to this form of sexual activity, techniques, definitions, its popularity and cultural background.

Key words: oral sex, HIV, threats

PRACA RECENZOWANA

prof. dr hab. med. T¸O HISTORYCZNE domek „otwartousta”. Z kolei w staro˝ytnym Zygmunt Zdrojewicz Pierwsze wzmianki dotyczàce seksu oral- Rzymie mianem fellatrix nazywano kobiet´, Katedra i Klinika nego odnotowywane by∏y ju˝ w staro˝ytno- która zadowala∏a seksualnie m´˝czyzn Endokrynologii, Êci. Jednà z form czczenia bogini Izydy by∏o za pomocà fellatio [1]. Stosunek Rzymian Diabetologii i Leczenia Izotopami zaspokojenie m´˝czyzny przez kobiet´ do aktów oralnych by∏ osobliwy; jeÊli docho- Uniwersytetu przy u˝yciu ust po∏àczone z po∏ykaniem dzi∏o do nich pomi´dzy przedstawicielami Medycznego nasienia (spermatophagia). Akt mia∏ wymiar tej samej grupy spo∏ecznej, wiàza∏y si´ one we Wroc∏awiu ÊciÊle sakralny, który dostarcza∏ cz∏onkowi z napi´tnowaniem. Odbiór zmienia∏ si´ dia- Karolina GrzeÊkowiak, boga Ozyrysa nowe ˝ycie. Mistrzynià tej metralnie, gdy sprawcà przyjemnoÊci by∏a Marek ¸ukasiewicz formy uprawiania mi∏oÊci by∏a królowa osoba z ni˝szej warstwy – wówczas osoba – studenci V i VI roku Wydzia∏u Lekarskiego Kleopatra, kochanka Juliusza Cezara i ˝ona doznajàca rozkoszy zyskiwa∏a podziw i szacu- Uniwersytetu Marka Antoniusza. W ciàgu jednej nocy po- nek. Sama nazwa posiada liczne synonimy. Medycznego trafi∏a zaspokoiç oralnie ok. 100 m´˝czyzn, Termin „mi∏oÊç francuska” wywodzi si´ we Wroc∏awiu a przez swój entuzjazm zyska∏a nawet przy- od nazwy kraju, gdzie ta forma seksu zyska∏a

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 25 sporà s∏aw´ zw∏aszcza wÊród klientów XIX- HPV16 i 18. Nowotwory te zaobserwowano -wiecznych prostytutek. Szczególnà popu- cz´Êciej u chorych, którzy przyznali si´ larnoÊcià cieszy∏a si´ „sztuczka z nosem” do posiadania wićej ni˝ jednego partnera polegajàca na wciàganiu spermy z ust seksualnego, uprawiali seks oralny i mieli do nosa i wydalaniu jej przez nozdrza, cza- dodatni wywiad w kierunku innych chorób sami wzbogaconea o ponowne z∏apanie przenoszonych drogà p∏ciowà [7]. Istotnym na j´zyk. OkreÊlenie fellatio pochodzi od ∏a- czynnikiem wirulencji HPV jest proteina E6 ciƒskiego s∏owa fellare oznaczajàcego ssaç degradujàca bia∏ko p53, odpowiedzialne i odnosi si´ do pobudzenia m´skich narzà- za zahamowanie cyklu komórkowego. Prowa- dów przez kobiet´. ˚eƒskim odpowiedni- dzi to do niekontrolowanych podzia∏ów ko- kiem jest natomiast cunnilingus powsta∏e mórkowych i w konsekwencji nowotworu. z po∏àczenia wyrazów cunnus – srom oraz Wed∏ug badaƒ oksfordzkiej grupy naukow- lingua – j´zyk. Stymulacja narzàdów mo˝e ców, kierowanej przez dr Ruth Travis, prze- zachodziç równie˝ w relacjach homoseksu- ciwcia∏a przeciwko bia∏ku E6 znaleziono a˝ alnych, jednak wówczas powy˝sza termino- u 35% badanych z rozpoznaniem raka gar- logia jest nieuzasadniona [1]. Swoistym d∏a i krtani. U zdrowych takie przeciwcia∏a rodzajem aktywnoÊci jest anilingus, b´dàcy wyst´pujà u zaledwie 1% populacji. Wskazu- jednoczeÊnie po∏àczeniem formy oralnej je to na jednoznaczny zwiàzek pomi´dzy za- i analnej [2]. Z kolei irrumatio wywodzi si´ ka˝eniem HPV a ryzykiem wystàpienia no- od s∏owa irrumare oznaczajàcego przymu- wotworów regionu g∏owy i szyi [6]. Profilak- szenie do fellatio [3]. tyka zaka˝enia wirusem obejmuje szczepie- nie zapobiegajàce rakowi szyjki macicy ZAGRO˚ENIA (u kobiet) i nowotworom g∏owy i szyi. W Pol- Seks oralny nie chroni przed patogenami sce dost´pne sà 2 szczepionki: Cervarix przenoszonymi drogà kontaktów p∏ciowych. (przeciwko typom 16 i 18) i Silgard (przeciw- Ta forma aktywnoÊci umo˝liwia transmisj´ ko typom 6, 11, 16, 18) które podaje si´ HIV, HPV, HSV, ki∏y, rze˝àczki, chlamydii, w trzech dawkach [8]. Du˝à popularnoÊcià HAV [4]. Ze wzgl´du na brak ryzyka zap∏od- cieszy∏o si´ wyznanie Michaela Douglasa, nienia przy tej formie cz´sto zapomina si´ w którym utrzymywa∏, ˝e wykryty u niego rak o stosowaniu prezerwatyw, które skutecznie krtani zwiàzany by∏ z ryzykownymi zachowa- chronià przed zaka˝eniem. HPV to wirus niami seksualnymi, w tym seks oralny DNA z rodziny Pappilomaviridae – odpowie- z przypadkowymi partnerkami, w wyniku dzialny za rozrost ∏agodnych zmian w postaci czego rozwin´∏a si´ u niego infekcja HPV. brodawek, k∏ykcin koƒczystych, a tak˝e no- Innym patogenem, który mo˝e ulec transmi- wotworów z∏oÊliwych takich jak rak szyjki sji jest ludzki wirus upoÊledzenia odpornoÊci macicy, pochwy, pràcia czy odbytu. Szacuje – HIV, nale˝àcy do rodziny retrowirusów si´ i˝ zaka˝enie HPV dotyczy 80% populacji z materia∏em w postaci RNA. PatogennoÊç globu, jednak u zdecydowanej wi´kszoÊci wirusa wynika z jego powinowactwa do przebiega ono bezobjawowo i nie wià˝e si´ limfocytów T CD4, pe∏niàcych istotnà rol´ z powa˝niejszymi powik∏aniami. Typami w uk∏adzie immunologicznym. W konse- o najwy˝szym wskaêniku onkogennoÊci sà kwencji nieleczonego zaka˝enia przez okres HPV 16 i 18 (najcz´stsze), rzadziej 6, 31, 33, kilku lub kilkudziesićiu lat dochodzi do 35 i inne [5]. Ju˝ na poczàtku XX w. zauwa- rozwinićia si´ g∏´bokiej immunosupresji. ˝ono korelacj´ pomi´dzy liczbà stosunków Chory staje si´ podatniejszy na oportuni- seksualnych, a ryzykiem zachorowaniem styczne zaka˝enia grzybicze (Pneumocystis na raka szyjki macicy. Zaobserwowano bo- jiroveci, kandydoza prze∏yku, oskrzeli, p∏uc, wiem, i˝ nowotwór niezmiernie rzadko wy- histioplazma), pierwotniakowe (toksopla- st´powa∏ u zakonnic, w przeciwieƒstwie zmoza mózgu), bakteryjne (gruêlica ogólno- do prostytutek [6]. Wirus brodawczaka ludz- ustrojowa), wirusowe (pó∏pasiec, HSV). Do- kiego jest tak˝e czynnikiem etiologicznym datkowo obcià˝ony jest wy˝szym ryzykiem raków regionu g∏owy i szyi – raka gard∏a rozwinićia si´ nowotworów np. ch∏oniaków Êrodkowego (najcz´Êciej), dolnego, krtani czy mi´saka Kaposiego. Konsekwencjà i jamy ustnej. Najcz´stszymi podtypami, tak tego jest wyniszczenie organizmu i przed- jak w okolicy narzàdów p∏ciowych jest wczesna Êmierç. Skutecznà metodà utrzy-

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 26 mania wirusa w latencji jest HAART, czyli trzeci – 16 do 2 lat oraz ki∏´ póênà – powy˝ej z∏o˝ona terapia lekami antyretrowirusowymi. 2 lat od zaka˝enia. Nieleczona mo˝e skutko- Przyjmowanie tych preparatów wià˝e si´ waç uszkodzeniem uk∏adu nerwowego, jednak z wyst´powaniem dzia∏aƒ niepo˝à- utratà wzroku, zaburzeniami uk∏adu sercowo- danych. -naczyniowego, degeneracjà koÊci i stawów, Naj∏atwiejszà drogà transmisji wirusa jest uszkodzeniami narzàdów mià˝szowych, kontakt z krwià chorego – 80–100% a nawet Êmiercià. W przypadku zaka˝enia przy przetaczaniu krwi, 0,7% przy do˝ylnym u kobiety ci´˝arnej dochodzi do wewnàtrz- wstrzykiwaniu narkotyku tà samà ig∏à. macicznej Êmierci p∏odu lub powa˝nych Z kontaktów seksualnych najwi´ksze ryzyko wad rozwojowych. Ryzyko transmisji przy sto- dotyczy kontaktów analnych – 0,5 do 3% sunkach seksualnych wszelkiego typu jest gdy zaka˝ony jest partner aktywny. Zagro˝e- bardzo wysokie [5]. Badania z 2004 r. wyka- nie przy stosunkach waginalnych wynosi za∏y, i˝ w Chicago 13,7% chorych na ki∏´ zo- 0,01–0,15% (wy˝sze dla kobiety, ni˝sze dla sta∏o zaka˝onych drogà kontaktów oralnych m´˝czyzny). Najmniej ryzykowne sà stosunki [13]. oralne, gdy˝ w tym przypadku ryzyko trans- Herpes Simplex Virus nale˝àcy do rodzi- misji waha si´ mi´dzy 0 a 0,04%. WartoÊci ny Herpesviridae ma dwa typy – HSV1 ryzyka w du˝ym stopniu zale˝à od poziomu i HSV2. HSV1 dotyczy g∏ównie zaka˝eƒ oko- wiremii wirusa. W Êwietle przedstawionych licy twarzy i Êluzówek jamy ustnej. Zmiany danych ryzyko zaka˝enia HIV drogà oralnà majà charakter bolesnych p´cherzyków nie jest wykluczone, ale znacznie zmargina- i nad˝erek na pod∏o˝u rumieniowym. HSV2 lizowane [5, 9]. Z badaƒ kanadyjskich wynika, powoduje zmiany g∏ównie w okolicy narzà- ˝e ryzyko przeniesienia HIV drogà oralnà dów p∏ciowych. Wirus w formie utajonej wzrasta, kiedy penetrujàcy partner dokonywa∏ obecny jest w zwojach czuciowych rdzenia wczeÊniej piercingu genitaliów, poniewa˝ kr´gowego, a nawrotom objawów sprzyja obecnoÊç metalu mo˝e wywo∏ywaç niezau- upoÊledzenie odpornoÊci, stres, zmiany wa˝alny stan zapalny. Dodatkowo przestrze- hormonalne. W ostatnich latach zauwa˝ono gajà przed mi∏oÊcià francuskà po inwazyjnych wzrost wyst´powania infekcji HSV1 na narzà- zabiegach dentystycznych [10]. Zarówno na- dach p∏ciowych, a HSV2 w okolicy twarzy, co ukowcy szwajcarscy jak i francuscy wykazali, najprawdopodobniej spowodowane jest wzro- ˝e ryzyko zaka˝enia wzrasta po wytrysku na- stem popularnoÊci stosunków oralnych [5]. sienia do jamy ustnej partnerki [11]. Badania Neisseria gonorrhoeae – dwoinka rze- eksperymentalne wykaza∏y tak˝e, ˝e etanol ˝àczki jest ziarniniakiem Gram (-) zaka˝ajà- u∏atwia wirusowi HIV zaka˝enie komórek na- cym g∏ównie drogi moczowo-p∏ciowe. Okres b∏onka jamy ustnej, pomimo ˝e wysokopro- wyl´gania wynosi 2–7 dni. Objawy kliniczne centowy alkohol inaktywuje wirusa [12]. obejmujà zapalenia cewki moczowej, zapalenie Ki∏a jest bakteryjnà chorobà przenoszo- szyjki macicy, zapalenie odbytu przy stosun- nà drogà p∏ciowà, której patogenem jest kr´- kach analnych, zapalenie najàdrza, zapalenie tek blady Treponema pallidum. Choroba ta, spojówek oraz postaç rozsianà. W przypadku nazywana inaczej syfilisem, francà, puden- kontaktów oralnych dochodzi do rze˝àczko- dagrà, chorobà sekretnà, ospà mi∏osnà, wego zapalenia gard∏a. Najcz´Êciej ma prze- chorobà niemieckà, niemocà kurewników bieg bezobjawowy, jednak u cz´Êci pacjen- i cudzo∏o˝ników (w sumie doczeka∏a si´ po- tów wyst´puje chrypka, ból przy po∏ykaniu, nad stu okreÊleƒ) odegra∏a istotnà rol´ w hi- zaczerwienienie i obrz´k ∏uków podniebien- storii Europy. Dotkn´∏a ona mi´dzy innymi nych oraz ropna wydzielina obejmujàcà tylnà Iwana Groênego, Ala Capone, Paula Gaugu- Êcian´ gard∏a. Prawid∏owo prowadzona antybio- ina i prawdopodobnie Lenina, Hitlera i Stalina. tykoterapia skutkuje pe∏nym wyleczeniem [5]. Ofiarami byli tak˝e polscy królowie elekcyjni: Ziarnica weneryczna wywo∏ywana jest Stefan Batory i Jan III Sobieski. Ten ostatni przez serotypy L1, L2, L3 Chlamydia tracho- zarazi∏ si´ ki∏à od swej kochanej ˝ony Mary- matis. Choroba dzieli si´ na trzy okresy. sieƒki, która z kolei nabawi∏a si´ jej na fran- W pierwszym okresie pojawia si´ ma∏a, cuskim dworze [1]. Chorob´ mo˝na podzieliç niebolesna grudka w miejscu wnikni´cia na trzy okresy: pierwszy trwajàcy do 9 tygo- patogenu. W przypadku kontaktów oralnych dni od zaka˝enia, drugi – 9 do 16 tygodni, – w jamie ustnej. Drugi okres zwiàzany jest

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 27 z lokalnà limfadenopatià, niekiedy powik∏any przetokami. Powi´kszenie szyjnych w´z∏ów 54 50 ch∏onnych jest znamienne dla mi∏oÊci fran- 47 cuskiej. Okres trzeci wynika z destrukcji na- czyƒ limfatycznych i zaburzenia krà˝enia 36 ch∏onki w zaj´tym obszarze, czego konse- 24 24 kwencjà jest obrz´k limfatyczny. Wczesne 19 leczenie doksycyklinà zapobiega powik∏a- 13 niom [5]. Trichomonas tenax – czynnik etiologicz- ny rz´sistkowicy jamy ustnej to kosmopoli- tyczny wiciowiec powodujàcy zmiany b∏ony Stosunek oralny Stosunek oralny Stosunek oralny Stosunek oralny Êluzowej wewn´trznej powierzchni warg, po- 2001 2011 z wytryskiem 2001 z wytryskiem 2011 liczków, podniebienia i j´zyka. Objawami M´˝czyêni Kobiety choroby sà bóle przy po∏ykaniu, suchoÊç i pieczenie jamy ustnej [14]. Ryc. Stosunki oralne i stosunki oralne z wytryskiem. HAV – hepatitis A virus nale˝àcy do rodzi- èród∏o: Z. Izdebski, A. Ostrowska „Seks po polsku”, Warszawa 2003; Z. Izdebski „SeksualnoÊç Polaków na poczàtku XXI wieku”, Kraków 2012. ny Picornaviridae jest czynnikiem etiologicznym wirusowego zapalenia wàtroby typu A. dzenie cz∏onka do ust zakoƒczone wytry- Jest to ostra, samoogra- niczajàca si´ cho- skiem deklaruje 24% m´˝czyzn i 19% kobiet. roba mià˝szu wàtroby. G∏ównà drogà trans- Do seksu oralnego bez wytrysku przyznaje misji wirusa jest droga feralno–oralna, dlate- si´ 18% m´˝czyzn i 19% kobiet. Badani go z kontaktów oralnych najwi´ksze ryzyko udzielili tak˝e odpowiedzi na nowe pytanie niesie anilingus. WZW A jest rozpowszech- dotyczàce pieszczenia przez m´˝czyzn´ nione na ca∏ym Êwiecie. U osób immuno- narzàdów partnerki, które deklaruje 44% kompetentnych nie ma mo˝liwoÊci przetrwa- m´˝czyzn i 40% kobiet. ∏ej wiremii wirusa [5]. Ze wzgl´du na swà Dla 14% kobiet i 30% m´˝czyzn stosunek specyfik´, anilingus obarczony jest tak˝e oralny to ulubiona forma aktywnoÊci seksu- wysokim prawdopodobieƒstwem infekcji wi- alnej [18]. rusowej (HAV, HBV, HSV), bakteryjnej, grzy- Z Raportu – ˚ycie Seksualne Polaków biczej oraz parazytowej (ameboza, lamblio- wynika, ˝e seks oralny jest rzadziej akcepto- za, owsica i in.) [15]. Ryzyko zaka˝enia HCV wany (30%) przez osoby okreÊlajàce si´ lub HIV jest stosunkowo niewielkie, jednak jako bardzo religijne [19]. wzrasta w przypadku krwawieƒ okolicy od- Badania wykonane na grupie 277 stu- bytniczej i dalszego odcinka przewodu po- dentów uczelni poznaƒskich wykaza∏y, ˝e karmowego lub ust [16]. Metodà profilak- stosunki oralne plasujà si´ na czwartym tycznà w tym wypadku mo˝e byç eradyka- miejscu pod wzgl´dem cz´stotliwoÊci po- cja patologicznej flory jelitowej, lewatywa za- dejmowanych zachowaƒ. Popularniejsze stosowana przed stosunkiem czy wykorzy- by∏y tylko poca∏unki, pieszczoty i stosunki stanie koferdamu. genitalne. Natomiast wyprzedzi∏y m.in. ma- sturbacj´ i stosunki analne [20]. STATYSTYKI, CZYLI CO KTO LUBI Z. Zdrojewicz i wspó∏autorzy dokonali Wed∏ug badaƒ profesora Z. Izdebskiego przeglàdu seksualnoÊci studentek i studen- w 2001 r. 41% Polaków mia∏o stosunek oral- tów uczelni wroc∏awskich. W badaniach ny w tym 36% kobiet i 47% m´˝czyzn. M´˝- opublikowanych w 2003 r. i 2005 r. stwier- czyêni (24%) istotnie cz´Êciej ni˝ kobiety dzono, i˝ seks oralny jako form´ aktywnoÊci (13%) deklarowali odbycie stosunku oralnego seksualnej uprawia∏o odpowiednio 25% z wytryskiem do ust. Natomiast podobny od- kobiet i 40% m´˝czyzn [21, 22]. Materia∏ setek m´˝czyzn (22%) i kobiet (23%) przy- badawczy stanowi∏o 330 studentek i 367 znaje si´ do stosunku oralnego bez wytry- m´˝czyzn z wieku 19–29 lat. Po 10 latach sku [17]. W 2011 r. liczby te uleg∏y zmianie. wykonano badania retrospektywne, z których Oko∏o 52% badanych poÊwiadcza o odby- wynika, ˝e na podobnym materiale badaw- ciu przynajmniej jednego stosunku oralnego czym, obecnie t´ form´ aktywnoÊci seksual- w tym 50% kobiet i 54% m´˝czyzn. Wprowa- nej ceni sobie 51% kobiet i 83% m´˝czyzn,

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 28 czyli nastàpi∏ znaczny wzrost [23, 24]. Wynika doznania. Aby zapobiegaç zmniejszeniu to prawdopodobnie z wi´kszej ÊwiadomoÊci intensywnoÊci doznaƒ przy kolejnych sto- m∏odzie˝y, z szerszej dost´pnoÊci wzorców sunkach wynikajàcemu z przyzwyczajeƒ takich jak: Internet, filmy pornograficzne zakoƒczeƒ nerwowych korzystne jest wpro- i erotyczne, a tak˝e z bardziej swobodnego wadzanie modyfikacji. Metoda Kivina – z∏o- podejÊcia do seksu. ˝ony sposób pieszczot oralnych, w którym m´˝czyzna u∏o˝ony jest pod kàtem 90 stop- NAJPOPULARNIEJSZE TECHNIKI ni do partnerki z g∏owà na jej spojeniu ∏ono- Najbardziej efektywnà metodà zaspoko- wym. Wysuni´ty j´zyk partnera delikatnie jenia oralnie kobiety jest stymulacja ∏ech- porusza wyczuwalny pod skórà trzon ∏echtaczki j´zykiem. Jest to miejsce najbardziej taczki. Czyni to po obu stronach napletka unerwione na ciele kobiety i posiada oko∏o 8 ∏echtaczki, gdzie znajdujà si´ dwa zgrubienia tysićy zakoƒczeƒ nerwowych. Co ciekawe (punkty K). Kolejnym krokiem jest przy∏o˝enie jest to jedyny narzàd w ciele kobiety, który jednego albo dwóch palców pomi´dzy pe∏ni wy∏àcznie funkcj´ spot´gowania przyjem- przedsionek pochwy, a odbyt w celu wyczucia noÊci z odbywanego stosunku. Usytuowana pulsowania, które wzmaga si´ wraz z pod- jest u zbiegu warg sromowych wi´kszych nieceniem kobiety. Palce powinny zostaç i mniejszych i jest najbardziej przodujàcà nieruchome, aby nie rozproszyç partnerki. cz´Êcià sromu. Taka lokalizacja jest strate- Nie nale˝y przestawaç pieÊciç kobiety nawet giczna i ÊciÊle powiàzana z jej rolà. W trakcie podczas orgazmu. Dodatkowà modyfikacjà stosunków genitalnych w pozycji klasycznej jest wsunićie w pochw´ palca (-ów) [25]. z przechylonà do przodu miednicà cz∏onek Seks oralny u m´˝czyzn stanowi cz´sto ociera si´ o ∏echtaczk´, a ta dodatkowo jest form´ gry wst´pnej, a nie metod´ osiàgni´- dociskana do spojenia ∏onowego, co wzmaga cia orgazmu. Zasadniczym za∏o˝eniem tej odczucia. W sk∏ad ∏echtaczki wchodzi: ˝o∏àdê, techniki jest wsunićie cz∏onka do ust part- trzon i odnogi. Dwie pierwsze osiàgajà ∏àcz- nerki, która harmonijnie porusza ustami nie 2–4 cm d∏ugoÊci, natomiast niewidoczne wzd∏u˝ cz∏onka. Partner mo˝e modyfikowaç odnogi, stanowiàce niejako podstaw´ ∏ech- pr´dkoÊç poprzez ujćie jej g∏owy i narzuce- taczki, wnikajà a˝ na 9 cm w g∏àb pochwy nie w∏asnego rytmu. Doznania odczuwane i sà dodatkowo pobudzane przez stymula- przez m´˝czyzn´ mogà byç spot´gowane cj´ wewnàtrzwaginalnà. Podobnie jak penis, poprzez: lizanie, ssanie, ca∏owanie, kreÊlenie trzon utworzony jest z dwóch cia∏ jamistych, wzorów j´zykiem, objćie cz∏onka d∏onià, czy które wype∏niajà si´ krwià podczas podnie- te˝ pieszczenie moszny. Jednà z wariacji cenia. Analogicznie te˝ jak u m´˝czyzny fellatio jest „g∏´bokie gard∏o” (ang. deep ∏echtaczka przykryta jest skórnym fa∏dem throat). Polega ona na wsunićiu ca∏ego – napletkiem. ZnajomoÊç anatomii i fizjologii penisa, niekiedy tak˝e moszny, do ust i gard∏a ∏echtaczki jest kluczem do zaspokojenia partnerki. Powoduje to nasilenie przyjemnoÊci kobiety, nie tylko w przypadkach stosunków dla m´˝czyzny, gdy˝ pobudzany jest penis oralnych. Upodobania kobiet, zwiàzane z oralna ca∏ej jego d∏ugoÊci. Wykonanie g∏´bokiego nymi pieszczotami ∏echtaczki, sà bardzo zró˝- gard∏a mo˝e dostarczyç wiele trudnoÊci ze nicowane osobniczo i cz´sto zmieniajà si´ wzgl´du na odruch wymiotny. Nazwa ma- w zale˝noÊci od fazy cyklu. Jednym warian- newru wywodzi si´ z filmu pornograficznego tem sà intensywne pieszczoty ˝o∏´dzi ∏ech- pod tym samym tytu∏em z 1972 r. O jego g∏´- taczki po zsunićiu napletka. Inne partnerki bokim zakorzenieniu w popkulturze Êwiad- preferujà stymulacj´ wokó∏ samego narzàdu. czy chocia˝by u˝ycie tego terminu w kon- Nawet pojedynczy dotyk powoduje wzmo- tekÊcie Afery Watergate w USA. ˝enie napićia seksualnego. Mogà to byç Innà formà m´skiej mi∏oÊci francuskiej okr´˝ne ruchy sp∏aszczonym j´zykiem lub jest wspomniane irrumatio, gdzie g∏owa przerywane krótkimi uciÊnićiami jego czub- partnerki pozostaje nieruchoma, a m´˝czy- kiem na ∏echtaczk´. Alternatywnym sposo- zna samodzielnie wykonuje w jej ustach bem stymulacji jest delikatne ssanie ∏ech- cz∏onkiem ruchy frykcyjne [3]. Odmianà taczki i jej okolic. Wbrew powszechnemu mi∏oÊci francuskiej niezarezerwowanà dla przekonaniu gwa∏towne ruchy j´zykiem np. danej p∏ci jest anilingus znany tak˝e jako trzepotanie sprawia najmniej przyjemne rimming. Wykorzystuje ona fakt, i˝ okolice

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 29 odbytu sà silnie unerwione czuciowo, co ginalnych. Dodatkowym atutem jest fakt, i˝ czyni z nich stref´ potencjalnie erogennà. nie istnieje ryzyko niechcianego zajÊcia Stymulacja odbywa si´ na drodze ca∏owania, w cià˝´. Z przeprowadzonych w 2005 roku, lizania oraz wsuwania j´zyka. W zale˝noÊci wÊród amerykaƒskich nastolatków badaƒ od t∏a sytuacyjnego mo˝e stanowiç êród∏o wynika, ˝e m∏odzie˝ nie uznaje kontaktów satysfakcji jak i upokorzenia [2]. Pozycjà oralnych jako formy seksualnej, ˝e nie po- seksualnà umo˝liwiajàcà oralne zaspokoje- wodujà utraty dziewictwa i nie niosà ze sobà nie obojga partnerów jednoczeÊnie jest po- ryzyka chorób przenoszonych drogà p∏cio- pularne „69”. Partnerzy b´dàc zwróceni wà. 20% badanych kontakty oralne ju˝ od- do siebie przodem, niczym 6 do 9 wzajemnie by∏o, a 33% planowa∏o je podjàç w ciàgu 6 pieszczà si´ ustami. Modyfikacjà tej formy jest miesi´cy, co stanowi∏o istotnie wy˝szy odse- „wianuszek stokrotek” (ang. daisy chain). tek ni˝ dla kontaktów waginalnych (Êrednia wieku 14,5 roku) [28]. Wp∏yw religii uczyni∏ KONTEKST KULTUROWY z seksu oralnego swoiste tabu kulturowe. Stanowisko ró˝nych wyznaƒ w stosunku Erotyka przesz∏a do popkultury, w tym do fil- do seksu oralnego jest rozbie˝ne. SpoÊród mu, za sprawà rewolucji seksualnej z prze∏o- najwi´kszych religii Êwiata jedynie w chrze- mu lat 60. i 70. XX wieku. Wtedy te˝ zacz´∏y Êcijaƒstwie ta forma uprawiania mi∏oÊci jest pojawiaç si´ pierwsze produkcje, takie jak jednoznacznie krytykowana. Stanowisko s∏ynne „Ostatnie tango w Pary˝u”, „Mecha- teologów chrzeÊcijaƒskich g∏osi i˝ „taki spo- niczna pomaraƒcza”, czy „Kaligula” oraz ob- sób zbli˝enia zaprzecza obydwu znacze- razy z tzw. francuskiej „nowej fali”. O ile wi- niom aktu ma∏˝eƒskiego – ma∏˝onkowie nie dzowie stosunkowo szybko zdà˝yli przyzwy- prze˝ywajà takiego aktu wspólnie, zamykajàc czaiç si´ do scen mi∏osnych na ekranie, si´ na dar ˝ycia. Akt ten nie b´dzie pe∏ny, bo- obrazujàcych stosunki waginalne, o tyle wiem nie jest zgodny z naturà – powinien na seks oralny w filmie fabularnym musieli koƒczyç si´ z∏o˝eniem nasienia w pochwie troch´ poczekaç (pierwszà niepornograficz- kobiety” [26]. Biblia nie reguluje natomiast nà produkcjà filmowà wprost przedstawiajà- w ˝aden sposób kwestii seksu oralnego. Po- cà fellatio na ekranie by∏a „IntymnoÊç” zosta∏e religie akceptujà t´ form´ pieszczot z 2001 r.) i wcià˝ wià˝e si´ z kontrowersjami – w ich za∏o˝eniach bardzo istotna jest kwe- [29]. Wystarczy przytoczyç chocia˝by przy- stia zaspokojenia obojga partnerów. Nale˝y k∏ad „Bràzowego królika” Vincenta Gallo, jednak mieç na uwadze fakt, ˝e wspó∏czeÊni w którym Chloe Sevigny po∏yka sperm´ islamscy duchowni sà sporni w tej kwestii po seksie oralnym. Reakcja publicznoÊci [27]. Szczególne miejsce seks oralny zajmu- by∏a doÊç jednoznaczna – film zosta∏ wy- je w kulturze indyjskiej. Pochodzàca z ok. gwizdany. Inny przyk∏ad stanowi „9 Songs”, 500 r. n.e. Kamasutra szczegó∏owo zajmuje przepe∏niony scenami seksu w ró˝nej postaci si´ opisem fellatio i tylko sporadycznie w tym fellatio i cunnilingus. W ostatnich latach wspomina cunnilingus. W podr´czniku tym mi∏oÊç francuska przenikn´∏a tak˝e do g∏ów- fellatio jest przypisywane jako czynnoÊç wy- nego nurtu popkultury. Jest to ÊciÊle zwiàza- konywana przez eunuchów (lub te˝ homo- ne z prze∏amaniem innego przemilczanego czy transseksualistów), którzy podobnie jak tematu jakim jest homoseksualizm kobiecy. wspó∏czeÊni hidêrowie wykorzystywali swe Przyk∏adami takich filmów sà „Czarny ∏ab´dê” usta jako zast´pstwo do waginy. Kobiety oraz tegoroczny zwyci´zca festiwalu w Can- praktykujàce ten rodzaj mi∏oÊci uchodzà nes „˚ycie Adeli” [30]. za bezwstydne i wià˝e si´ on z ich powszechnym pot´pieniem. Nie bez znaczenia PODSUMOWANIE jest tak˝e kontekst religijny w rozpowszech- Bioràc pod uwag´ rosnàcà popularnoÊç nieniu seksu oralnego zw∏aszcza wÊród ludzi stosunków oralnych istotne jest rozpo- m∏odych w stosunkach przedma∏˝eƒskich. wszechnienie rzetelnej wiedzy na ten temat. Kult dziewictwa i zachowania b∏ony dziewi- Wokó∏ seksu oralnego naros∏o wiele mitów, czej a˝ do nocy poÊlubnej (b´dàcy zw∏asz- zw∏aszcza wÊród m∏odzie˝y, co zwiàzane cza domenà islamu), przyczynia si´ do od- jest z faktem, i˝ w kulturze Zachodu przez bioru mi∏oÊci francuskiej jako wzgl´dnie d∏ugi okres czasu pozostawa∏ tematem tabu. bezpiecznej alternatywy dla stosunków wa- Taka sytuacja prze∏o˝y∏a si´ równie˝ na zni-

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 30 komà liczb´ publikacji i badaƒ dotyczàcych miast forma ta jest w pe∏ni akceptowalna wy∏àcznie seksu oralnego. Obecnie mi∏oÊç (do jej uprawiania przyznaje si´ 60–70% ba- francuska odgrywa istotnà rol´ w ˝yciu sek- danych), a nawet ma swojà specyficznà ter- sualnym, kulturze oraz epidemiologii chorób minologi´, kulinarnà – „robiç loda”, muzycznà zakaênych. Tego wzrostu popularnoÊci nie – „granie na flecie” rehabilitacyjnà – „robie- odczuwajà mieszkaƒcy Malezji, gdzie odby- nie laski”. W literaturze polskiej spotyka si´ cie stosunku oralnego jest nielegalne i obj´- równie˝ bardziej dosadne okreÊlenia tej for- te karà wi´zienia do 20 lat. W Polsce nato- my aktywnoÊci seksualnej [31]. ◗

PiÊmiennictwo

1. Zdrojewicz Z. (2012) Leksykon seksuologiczny od A do Z. Wyd. Continuo. Wroc∏aw. 2. Lew-Starowicz Z. (1999) Mi∏oÊç i seks – s∏ownik encyklopedyczny. Wyd. Europa. Wroc∏aw. 3. John G. Younger (2005) Sex in the ancient world from A to Z. Londyn. 4. http://www.cdc.gov/hiv/risk/behavior/oralsex.html 5. Cianciara J., Juszczyk J. (2012) Choroby zakaêne i paso˝ytnicze. Wyd. Czelej. Lublin. 6. Moskal W. (2013) Seks oralny? Uwa˝aj! Gazeta Wyborcza. 177, s. 16. 7. Rutkowski T., Sk∏adowski K. (2009) Wp∏yw wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV) na powstawanie, przebieg i skutecznoÊç leczenia raków regionu g∏owy i szyi. Wspó∏czesna Onkologia. 5. 233-240. 8. http://szczepienia.pzh.gov.pl/main.php?p=3&id=138&sz=1041&to=szczepionka 9. http://www.aids.gov.pl/files/wiedza/3_sex_popr.pdf 10. Richters J., Grulich A., Ellard J., Hendry O., Kippax S. (2003) HIV transmission among gay men through oral sex and another uncommon routes: case series of HIV seroconverters. AIDS. 17. Sydney. 11. Deutsch-Ãsterreichische Empfehlungen. Postexpositionelle prophylaxe der HIV-Infection (2002) www.rki.de 12. Zheng J., Yang O.O., Xie Y. (2004) Ethanol stimulation of HIV infection of oral epithelial cells. AIDS. 37. 13. Centers for Disease Control and Prevention – CDC (2004) Transmission of primary and secondary syphilis by oral sex – Chicago, Illinois, 1998-2002. MMWR. 53. 966-968. 14. Hersh SM. (1985) Pulmonary trichomoniasis and Trichomonas tenax. J Med Microbiol. 1, s. 1-10. 15. Janier C., Scieux R., Méouchi C., Tournoux (2006) Virological, serological and epidemiological study of 255 consecutive cases of genital herpes in a sexually transmitted disease clinic of Paris. Int J STD AIDS. 17 (1). 16. Gambotti L. (2005) Acute hepatitis C infection in HIV positive men who have sex with men in Paris, France, 2001-2004. Euro Surveill. 10. 17. Izdebski Z., Ostrowska A. (2003) Seks po polsku. Wyd. MUZA SA. Warszawa. s. 28-32. 18. Izdebski Z. (2012) SeksualnoÊç Polaków na poczàtku XXI wieku. Wyd. Uniwersytetu Jagielloƒskiego. Kraków s. 242, 759. 19. Lew-Starowicz Z. (1992) Raport – ˚ycie Seksualne Polaków. 20. Waszyƒska K. (2003) ˚ycie seksualne studentów. Wyd. INTERFUND. Poznaƒ. 21. Zdrojewicz Z., Belowska-Bieƒ K., Boruta M., Cielecka M., S∏omkowska-Müller S. (2003) Badanie seksualnoÊci studentek wroc∏awskich uczelni. Seks. Pol. 1,1. 12-22. 22. Zdrojewicz Z., Belowska-Bieƒ K, Nocoƒ J., Piotrowska D., Rekosz E., Szutkowska M. (2005) Badanie seksualnoÊci studentów wroc∏awskich uczelni. Seks. Pol. 3, 2. 37-42. 23. Zdrojewicz Z., Idzior A., Rzàsa A., Kocjan O., Izydorczyk P. (2013) SeksualnoÊç studentek wroc∏awskich uczelni – po 10 latach. Seks. Pol. 11, 2. 41-47. 24. Zdrojewicz Z., Idzior A., Rzàsa A., Kocjan O., Izydorczyk P. (2013) SeksualnoÊç studentów wroc∏awskich uczelni – po 10 latach. Przyj´ta do druku w Seksuologii Polskiej. 25. Baszak-Radomaƒska E., Sobkowicz J. (2011) Seks w sta∏ym zwiàzku. Lublin. s. 91-93, 137-140. 26. Wo∏ochowicz M., Wo∏ochowicz P. (2008) Jak w pe∏ni wykorzystywaç Bo˝y dar p∏ciowoÊci? Czyli seks po chrzeÊcijaƒsku. Wyd. Kernel Plus. Warszawa. 27. Zdrojewicz Z., Ko˝uch K., Einhorn J. (2009) SeksualnoÊç w religiach Êwiata. Przegl. Seks. 20, s. 16-26. 28. Halpern-Fleisher B.L., Cornell J.L., Kropp R.Y., Tockann J.M. (2005) Oral versus vaginal sex among adolescents: participations, attitudes and behaviour. Pediatrics. 115. 29. Kobus J. (2001) Kino oralnego niepokoju. Wprost. 33. 30. Wróblewski J. (2013) Mi´dzy seksem a sensem. Polityka. 42, s. 96-98. 31. Grochowski M. (1996) S∏ownik polskich przekleƒstw i wulgaryzmów. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2014, nr 37 31