Møteprotokoll

MØTEPROTOKOLL

Utval Eldrerådet Møtestad: Rådhuset Møtedato: 08.06.2020

Start kl.: 09.00 Slutt kl.: 13.30

Til stades på møtet Medl.: Johannes Lad, Kristoffer Skjolden, Liv Helen Nystuen, Astrid Martinsen, Bjørg Marit Solheim, Kjartan Kvien, Torvald Bakken, Observatør Ivar Kvalen (deler av fellesmøtet og deler av rådet sitt møte). Forfall: Varamedl.: Frå adm. (evt. I fellesmøtet: Rådmann Jarle Skartun, ass. Rådmann John Olaf andre): Røhme, leiar i omsorgstenesta Kari Olsen Paulsen, ergoterapeut Bjørn Ove Nytun Leirdal, leiar i Luster pensjonistlag Malvin Moen, leiar eigedom Jan Magne Svåi, planleggar Torunn Løne Vinje. Frå sekretariatet: Karin Leirdal og Anita Bjørk Ruud. I eldrerådet sitt møte: Kultursjef Erling Bjørnetun, sekretariatet v/Anita Bjørk Ruud.

Medlemene hadde ikkje merknad til innkalling og sakliste.

SAKLISTE

Saksnr. Tittel 11/20 20/1856 Godkjenning av møteprotokoll

12/20 16/3154 Høyringssak: Kommunedelplan for kulturminne

13/20 20/753 Kommunal planstrategi

14/20 20/1189 Planlegging av regionmøte for eldreråda hausten 2020

15/20 20/1863 Planlegging av eldredagen 2020

16/20 20/1859 Referat- og drøftingssaker eldrerådet 8.6.20.

Side 1 av 7

Underskrifter: Vi stadfester at det som er ført i møteboka er i samsvar med det som vart vedteke på møtet.

Møteprotokoll er sendt til: Medlemene, varamedlemer, rådmann, revisor, kontrollutvalet, biblioteket i kommunen, lokalavisa, NRK-Førde og Luster radio.

11/20 Godkjenning av møteprotokoll

Handsaming: Det var ikkje merknad til møteprotokollen.

VEDTAK: Møteprotokollen frå møtet den 11.5.20 vert godkjent. Kristoffer Skjolden og Torvald Bakken vert valde til å skrive under på møteprotokollen.

12/20 Høyringssak: Kommunedelplan for kulturminne

Handsaming: Det vart informert i møtet. Høyringsfrist 1. juli.

Eldrerådet er samde om at me pr. no ikkje har høve til å kome med innspel, men medlemene vert oppmoda om å melde frå om aktuelle kulturminneprosjekt, direkte til kommunen eller via sogelaga.

VEDTAK: Eldrerådet er samde om at me pr. no ikkje har høve til å kome med innspel, men medlemene vert oppmoda om å melde frå om aktuelle kulturminneprosjekt, direkte til kommunen eller via sogelaga.

13/20 Kommunal planstrategi

Handsaming: Framlegg i møtet vart samrøystes vedteke.

VEDTAK: Eldrerådet har ikkje merknader til planstrategien.

14/20 Planlegging av regionmøte for eldreråda hausten 2020

Handsaming: Luster eldreråd har meldt seg som vertskap for regionmøte for eldreråda til hausten og har informert eldreråda i Årdal, Lærdal, Aurland, Sogndal, Vik og Høyanger om dette.

På grunn av koronasituasjonen er ikkje tid, stad eller program fastsett, men dei har fått høve til å melde inn saker.

I møtet drøfta eldrerådet at møtet bør haldast på Hafslo. Fagleg info om tilbod til demente. Presentasjon og bilete pga koronasituasjonen. Lokale underhaldningskrefter. Ordførar held innlegg.

VEDTAK: Sekretariatet arbeidet vidare med førebuing.

15/20 Planlegging av eldredagen 2020

Handsaming: Den internasjonale eldredagen er 1. oktober. Dei siste åra har eldredagen blitt arrangert på Eikum hotell, med informasjon frå kommunen, underhaldning og servering.

Eldrerådet bør starte planlegging av årets markering.

VEDTAK: Leiaren i eldrerådet får mynde til å førebu arrangementet saman med folkeakademiet.

16/20 Referat- og drøftingssaker eldrerådet 8.6.20.

Handsaming: Informasjon i fellesmøte eldreråd/råd for menneske med funksjonsnedsetting: Rådmannen sin oversikt over dagsorden følgjer som vedlegg til protokollen.

Omsorgstenesta v/Kari Paulsen og rådmannen: Hafslo Fullt på avdelinga for demente – fleire treng plass. P.g.a. korona har dei delt opp brukarane i to grupper og brukt eit avlastningsrom til aktivitetar for dei faste. Men no er dagsenteret i full drift att etter korona. Det er tilsett ny miljøarbeidar som skal starta opp frå august månad. Det er for tida 3 ledige omsorgsbustader. Gaupne Det er «trykk» på omsorgsplassane – 2 rom er avstengde i høve korona. Grandmo brukar framleis rom på omsorgssenteret. Det er to ledige bustader i den nye fløyen, 1 bustad er ledig i den andre. Aktivitetsstova er i full drift igjen. KA har vore ganske fullt, men no er det ledige plassar. Grandmo Nokon kan flytte inn tidleg haust. Rådmannen orienterte om at det har vore eit meiningsinnspel i Sogn Avis. Faglege tilsette i høgskulen har sendt kritiske innspel om ordninga som er vald ved Grandmo busenter. Kommunen vil ikkje gå inn i avisa med innspel, men rådmannen har sendt e- post og kritisert det upresise innlegget. Rådmannen har god tru på det som blir gjort på Grandmo. Det er og i tråd med Husbanken sine krav. Tilsette på Grandmo er heller ikkje samde i innlegget frå Sogn Avis. Dei tilsette har vore med i prosessen, og dei tykkjer det heile er fint og greitt. Luster 25 pasientar no, men det er rom og plass for fleire. - 3 ledige leigebustader. Aktivitetsstova er open, dei har under koronatida delt opp omsorgssenteret og eldresenteret. Litt språkvanskar, men det går bra. Omsorgstenesta har no fått vikarar frå eit svensk byrå – 8 svenske arbeidarar som skal fordelast på Gaupne og Hafslo.

Omsorgstenesta har og bestilt komfyrvakter til alle bustadane, og dette arbeidet blir starta opp denne veka.

Bjørn Ove Nytun Leirdal informerte om universell utforming. Presentasjonen følgjer som vedlegg til møteprotokollen.

Det er ynskjeleg med eit innmeldingssystem om manglar i høve til tilgjenge for alle. Fiks gata mi er ikkje eigd av kommunen. Saka må arbeidast vidare med.

Jon Ove Lomheim, leiar i rådet for menneske med funksjonsnedsetting, informerte om at det er ulikt korleis lydanlegg fungerer i offentlege bygg/arrangementslokale. Nokre døme: Kommunestyresalen er bra, men blir påverka av Radio Luster. I kyrkjene fungerer det ofte dårleg. På Eikum hotell er det bra.

Høyrselskontakt: Oddny Nornes erstattar Kari Ødegård sine oppgåver som høyrselkontakt.

Hermann Odd Stein peika på at bruk av lydanlegg bør skje automatisk, utan å spørje møtedeltakarane.

Kristoffer Skjolden viste til at det ved mange busstopp ikkje er utkøyrsle og plass til rullestol. Korleis kan kommunen påverke i slike saker? Leirdal informerte om at diskrimineringsnemnd er klageinstans. Rådmannen sa at fjerdekvart år har kommunen gjennomgang med Vegvesenet om fylkesveg/riksvegnettet. Kan ta opp slike saker då, i tillegg til reguleringsplanar.

Det er viktig med god merking og skilting. Ein feil på mange handicaptoalett er for lang avstand til toalettpapir, også på nyanlegg.

Det er også behov for plakatar for å rettleie om nettsider.

Oppfølging frå møtet den 11. mai 2020: Parkering for besøkande ved gravplassen i Luster: Parkering Jan Magne Svåi orienterte. Ny busstopp ved gravplassen i Luster med 4 parkeringsplassar ovanfor bussplassen. I tillegg litt parkering ved Lustrabui. Plassen må merkast opp. Det blir gjort no.

Terapibasseng ved Hafslo omsorgssenter. Teknisk sjef i Lustrabadet, Siv Marås har kontakt med folk som undersøker det tekniske. Det er ei krevjande sak – ein god del må skiftast og det er usikkert. Det skal koma eit «grunnlag», men det er ikkje ferdig enno. Saka vil bli omtalt i halvårsrapporten.

Hermann Odd Stein: Bruken av bassenget bør og undersøkast.

Ass. Rådmann informerte om at ein har oversikt over bruken av bassenget i 2018 – 2019 (til det vart stengt) og at ev bruk av omsorgstenesta er vurdert. Om det vert vidare drift må eigar følgje krav i Forskrift for badeanlegg, bassengbad og badstu m.v.

Kommunen er med i «Brannløftet». Me har rapportert inn at 44 utleigebustader manglar komfyrvakt. Sogn Brann og Redning har meldt at me får det tilsendt for montering i resten av utleigebustadene.

Lomheim etterspurde tilhøva kring parkering i Gaupne. Rådmannen svara at det må utarbeidast i forskrift for at me skal kunne håndheve feilparkering. Det er vinterarbeid, og vil bli utarbeida forskrift for Solvorn og Gaupne.

Informasjon om høyringssaker: Plansjef Knut Vidar Svanheld informerte om planstrategien, og rådmannen sa at kommuneplanen sin samfunnsdel og arealdel er saker som råda bør engasjere seg i. Samfunnsdelen blir prioritert for handsaming.

Rådmannen informerte også om at områdeplan for Hafslo kjem til handsaming snart, med kontordagar på Hafslo fo å kome med innspel.

Torunn Løne Vinje informerte om kulturminneplanen og oppmoda om å kome med innspel. Eit kulturminne som er kome med i kommunen sin kulturminneplan vil ha større moglegheit for å løyse ut midlar frå fylkeskommunen og kulturminnefondet.

Ass. Rådmann John Olaf Røhme informerte om saka heiltidskultur/rekruttering som skal til kommunestyret 18. juni. Han informerte også om at rehabilitering/habilitering er ønska kompetanse ved tilsetjing av ny ergoterapeut.

Open post: Rådmannen informerte om at det blir jobba med fredingssak av Wittgensteinhuset. Det blir også arbeidd for å ivareta Harastølen som kulturminne.

Liv Helen gav ros for den flotte turvegen til Marifjøra og spurde om det blir sett opp rekkverk på det smale partiet. Rådmannen svara at det må vere rekkverk der. Det er bestilt og blir sett opp om kort tid. Anita Kjørlaug sa at bygdelaget òg har sett opp bord og benker ved turstien.

Informasjon i eldrerådet:

Kultursjefen informerer om den kulturelle spaserstokken, eigen presentasjon vedlagt møteprotokollen. Dersom eldrerådet har ynskje om underhaldning, må leiaren ta kontakt med folkeakademiet og melding inn ynskje. Kulturmenyen inneheld alle godkjende artistar.

Ordførar Ivar Kvalen sit i styret i Simas og informere om Simas og avgiftsnivå. Den nye gebyrmodellen skal vere meir rettferdig, slik at det er brukar som skal betale. Difor er gebyra no sette ut frå storleik på hytter. Det er ikkje lov å drive sosial utjamning via avgiftssystemet. Simas har i staden innført mindre dunk som eit tilbod. Plasten. Marknaden har endra seg, og Simas må no betale for å bli kvitt plast. Landbruksplasten må landbruksnæringa sjølv betale for å levere. Det er ikkje lov å bruke privatabonnement til å subsidiere landbruksnæringa.

VEDTAK:

Det vart ikkje gjort vedtak i saka.

Universell Utforming Norsk lovs definisjon av universell utforming

• Med universell utforming menes utforming eller tilrettelegging av hovedløsningen i de fysiske forholdene, inkludert informasjons- og kommunikasjonsteknologi (IKT), slik at virksomhetens alminnelige funksjoner kan benyttes av flest mulig, uavhengig av funksjonsnedsettelse. • Lov om likestilling og forbud mot diskriminering, Kap 3 § 17 «Hovudløysing»?

• Den primære løysinga som er meint til bruk for publikum.

• Ein fellesløysing som kan brukast av flest mogleg, i motsetning til særløysingar. Døme hovudløysing, ettermontert rampe Universell utforming, heilheitleg planlegging

•Universelt tilgjenge gjeld ikkje berre ved funksjonsnedsettingar, men å planlegge gode løysingar som fungerar for flest mogleg. •Fleire hensyn å ta i tilpassing av publikumsbygg. Funksjonsnedsettinger • Kan være varige, midlertidige, situasjonsbetinget, synlig eller usynlig.

• Hørsel • Syn • Bevegelse/motorikk • Astma, allergi og overfølsomheit • Kognitive utfordringar • Kronikarar Bevegelse

• Det mest synlege tiltaket ein gjer, men må planleggast ut frå alle dei andre punkta. • Ei rampe inn i eit bygg hjelp lite dersom ein ikkje ser kvar ein skal når ein er kommen inn, høyrer det som blir sagt når ein er der, ikkje forstår det som blir formidla, eller ikkje klarar være inne i bygget grunna dårleg luftkvalitet i bygget. Syn Grunna svekking av lystransmisjonen i auge, må ein person på 80 i snitt har 5 ganger så kraftig lys som ein person i 20åra. Noko som og påverkar evnen til å kunne sjå fargar.

Nedsett syn er blant punkta som gir auka fallrisiko.

For å tilrettelegge er det viktig å tenke på fleire punkt - Nok lys - rett lys - hindre motlys - fargevalg - kontrastfargar Hørsel • Nedsett hørsel er eit stort hinder for deltaking i arbeid og sosiale sammenhengar.

• Tilrettelegging ift til dette er teleslyngeanlegg og fokusering på tilrettelegging av lydmiljø ift demping og utjevning.

• Viktigaste tiltaket ein gjer i møtesamanheng er å bruke mikrofonar dersom det er tilgjengeleg. Stemma blir forsterka for alle, samt at dei som har høyreapparat kan få lyden direkte på apparata utan eventuelle forstyrrande lydar. • NB, gjeld også spørsmål frå salen. Astma og allergi

• Tilrettelegging ved å passe på at luftkvaliteten i bygga er god. • Stort nok ventilasjonsanlegg • Godt nok reinhald • Tilpassing av beplanting, med allergivenlege planter Hensikt med Universell utforming

Aktiv, sjølvstendig, likeverdig, sosialt og deltakande liv for alle. Hugs at:

• Universell utforming gjeld også uteområder. • Gjeld ikkje berre det offentlege, men publikumsbygg (butikkar mm) • Gjeld ikkje berre i den fysiske verden, men også for nettsider • Prinsippa for universell utforming kan også brukast i private heimar, ofte kan små grep gjere eigen bustad enklare å bu i. • Tenk heilheitleg. Råda 08.06.20. • Informasjon/tema: • Omsorgstenesta • Universell utforming

• Oppfølging frå møtet den 11. mai 2020: • Parkering for besøkande ved gravplassen i Luster. • Terapibasseng ved Hafslo omsorgssenter. • Komfyrvakt i kommunale bustader

• Informasjon om høyringssaker: • Planstrategi – høyringssak, frist 13. juni 2020. • Kulturminneplan – høyringssak, frist 1. juli 2020 • Div. saker……

• Open post ………. - Side 1 -

• Universell utforming -Orientering v/Bjørn Ove Nytun Leirdal

- Side 2 -

• Parkering for besøkande ved gravplassen i Luster.

• Komfyrvakt i kommunale bustader

• Terapibasseng ved Hafslo omsorgssenter.

- Side 3 -

• Planstrategi – høyringssak, frist 13. juni 2020.

• Kulturminneplan – høyringssak, frist 1. juli 2020

• K-sak: Heiltidskultur og rekruttering. • Arbeidsgruppe for arbeidet med rehabilitering og habilitering. •

- Side 4 -

• ………. • …………………

- Side 5 -

Luster kommune| Rådhuset, 6868 Gaupne | Telefon: 57 68 55 00 | Faks: 57 68 55 01 | E-post: [email protected] | Org.nr.: 964 968 241 Den Kulturelle Spaserstokken …. Statlege- og fylkeskommunale ordningar: DKS – Skulesekken (grunnskule) DKS – Spaserstokken (kultur for eldre) Nærmiljøanlegg – (aktivitetsfremjande) Friluftslivsanlegg – ( aktivitetsfremjande) Ordinære idrettsanlegg – (aktivitet + konkurranse) Luster kommune Felles krav for ordningar som er finansierte med «spelemidlar»:

* Plan med kostnadsoverslag og finansieringsløysing

* Planane skal vera gjennomarbeida, og visa til eit lokalt behov og engasjement

* Rapporteringa skal samsvara med søknaden, og skal dokumentere korleis dei kvalitative aktivitetsområda er realiserte…

Luster kommune DKS – spaserstokken (2020)

Søknadsfristen i år var innan 1. juni 2020. Same frist gjeld for rapport av tiltak for 2019

Løyvingane skal hovudsakleg nyttast til profesjonell kunst- og kulturformidling av høg kvalitet, gjerne i samarbeid med kunst- og kulturinstitusjonar, kunstnarar og andre kulturaktørar på lokalt eller regionalt nivå.

Luster kommune Kvalitative aktivitetsområde

Aktivitetsomgrep: Den kulturelle spaserstokken omfattar (som for den kulturelle skulesekken) seks ulike kunst- og kulturuttrykk:

Litteratur, scenekunst, visuell kunst, film, musikk og kulturarv

Luster kommune Fordelingsnøkkel

Kvantitative: tal på innbyggjarar over 67 år i kommunen (vekting 60 %) del av befolkninga som er over 67 år (vekting 10 %) areal (vekting 10 %)

Kvalitative: programinnhald nyskaping utvikling av program samarbeid

Luster kommune Tittel på tiltak i vår søknad:

1: Kultur og eldre: Lågterskeltilbod

2: Integrerte kulturtiltak: samhandle om eit profesjonelt kulturtilbod

3: Kunst- og kulturprogram i samarbeid med: Bibliotek, kunstgalleri, historiske bygningar

Luster kommune Budsjett i søknaden for 2020:

1: Lågterskeltilbod: kr 51 250 2: Integrerte kulturtiltak: kr 60 100 3: Kunst- og kulturprogram: kr 101 550 Totalt kr 212 900

Finansiering: 1. Inntekter kr 12 900 2. Tilskot/søknadssumsøknadssum kr 200 000

Luster kommune Rapportering: tal turnéar /-dagar tal datoar med hendelsar, inkludert start- og sluttdato for denne aktiviteten. tal hendingar kor mange hendingar har vorte gjennomført for denne aktiviteten i perioden? (Avlyste hendingar tel ikkje) tal deltakarar kor mange deltok i hendingane, samanlagt? Anna tilleggsinfo vesentleg informasjon om aktiviteten som ikkje let seg passe inn i felta ovanfor...

Luster kommune Rapporten for 2019

Lågterskeltilbod Integrerte kulturtiltak Kunst- og Kulturprogram Turne: 2 stk konsertar m. 3 stk konsertar/allsong Sprø Sangglede Teater: Askeladden m. Indre Hafslo Friteater 3 stk konsertar m. spelemannslag Arne Mørch: Kåseri: Jens Brekke 3 stk kons. m. Helene «Minnenes Melodi» Konsert: Håvard Stensrud Myklemyrs Trio

Utgifter: 33 327 Utgifter: 16 175 Utgifter: 27 155 Deltakarar: 146 Deltakarar: 191 Deltakarar: 310

Luster kommune Totalt: kr 76 657 / 647 deltakarar Oppsummering

* Plan med kostnadsoverslag og finansieringsløysing

* Planane skal visa til eit lokalt behov og engasjement

* Rapporteringa skal samsvara med søknaden og visa korleis aktivitetsområda vart realiserte…

Luster kommune

MØTEINNKALLING

Utval: ELDRERÅDET Møtestad: Rådhuset Møtedato: 08.06.2020 Tid: 09:00 - 13:00

Medlemene vert med dette innkalla til møtet. Evt. forfall må meldast til kommunen v/sekretariatet, tlf. 57 68 55 00 Varamedlemer får særskilt innkalling dersom nokon melder forfall.

SAKLISTE

Sak Tittel 11/20 Godkjenning av møteprotokoll

12/20 Høyringssak: Kommunedelplan for kulturminne

13/20 Kommunal planstrategi

14/20 Planlegging av regionmøte for eldreråda hausten 2020

15/20 Planlegging av eldredagen 2020

16/20 Referat- og drøftingssaker eldrerådet 8.6.20.

LUSTER KOMMUNE Gaupne, 02.06.2020

Johannes Lad Anita Bjørk Ruud Leiar sekretariatet

Sak 11/20

Luster kommune Saksnr. Utval Møtedato : 11/20 Eldrerådet 08.06.2020

Godkjenning av møteprotokoll

Arkivsak: Sakshandsamar: Arkivkode: 20/1856 Anita Bjørk Ruud 033

Rådmannen si tilråding:

Godkjenning av møteprotokollen frå møtet den 11.5.20. Val av to til å skrive under på møteprotokollen.

______

Sak 13/20

Luster kommune Saksnr. Utval Møtedato : 33/20 Formannskapet og næringsutvalet 01.04.2020 12/20 Eldrerådet 08.06.2020 / Rådet for personar med funksjonsnedsetting

Høyringssak: Kommunedelplan for kulturminne

Arkivsak: Sakshandsamar: Arkivkode: 16/3154 Anita Bjørk Ruud PLAN 140

Rådmannen si tilråding:

Kommunedelplan for kulturminne er lagt ut til offentleg høyring med høyringsfrist 1. juli. Råda har høve til å uttale seg om planen. Det blir gjeve informasjon om planen i møtet.

Høyringsdokumenta

______

Luster kommune Saksnr. Utval Møtedato : 55/20 Formannskapet og næringsutvalet 13.05.2020 13/20 Eldrerådet 08.06.2020 / Rådet for personar med funksjonsnedsetting

Kommunal planstrategi

Arkivsak: Sakshandsamar: Arkivkode: 20/753 Knut Vidar Svanheld 140 &37

Rådmannen si tilråding:

Formannskapet tek forslag til kommunal planstrategi til orientering, og stør at prioriteringane til rådmannen vert lagt til grunn i det vidare arbeidet.

Framlegg til kommunal planstrategi 11.05.2020 for Luster kommune vert lagt ut til offentleg ettersyn.

Høyringsdokumenta

Sak 14/20

Luster kommune Saksnr. Utval Møtedato : 14/20 Eldrerådet 08.06.2020

Planlegging av regionmøte for eldreråda hausten 2020

Arkivsak: Sakshandsamar: Arkivkode: 20/1189 Anita Bjørk Ruud 033 &17

Rådmannen si tilråding:

Luster eldreråd har meldt seg som vertskap for regionmøte for eldreråda til hausten og har informert eldreråda i Årdal, Lærdal, Aurland, Sogndal, Vik og Høyanger om dette.

På grunn av koronasituasjonen er ikkje tid, stad eller program fastsett, men dei har fått høve til å melde inn saker.

Eldrerådet må starte planlegging/førebuing.

______

Sak 15/20

Luster kommune Saksnr. Utval Møtedato : 15/20 Eldrerådet 08.06.2020

Planlegging av eldredagen 2020

Arkivsak: Sakshandsamar: Arkivkode: 20/1863 Anita Bjørk Ruud 033

Rådmannen si tilråding:

Den internasjonale eldredagen er 1. oktober. Dei siste åra har eldredagen blitt arrangert på Eikum hotell, med informasjon frå kommunen, underhaldning og servering.

Eldrerådet bør starte planlegging av årets markering.

______

Sak 16/20

Luster kommune Saksnr. Utval Møtedato : 16/20 Eldrerådet 08.06.2020

Referat- og drøftingssaker eldrerådet 8.6.20.

Arkivsak: Sakshandsamar: Arkivkode: 20/1859 Anita Bjørk Ruud 033

Rådmannen si tilråding:

Informasjon i fellesmøte eldreråd/råd for menneske med funksjonsnedsetting:  Omsorgstenesta

Oppfølging frå møtet den 11. mai 2020:  Parkering for besøkande ved gravplassen i Luster.  Terapibasseng ved Hafslo omsorgssenter.  Komfyrvakt i kommunale bustader  Universell utforming (etterspurnad frå rådet 11.5)

Informasjon om høyringssaker:  Planstrategi – høyringssak, frist 13. juni 2020.  Kulturminneplan – høyringssak, frist 1. juli 2020

Informasjon i eldrerådet: Ordførar informere om Simas og avgiftsnivå. Kultursjefen informerer om den kulturelle spaserstokken.

______

SAKSFRAMLEGG

Sakshandsamar: Anita Bjørk Ruud Arkiv: 033 Arkivsaksnr.: 20/1856

Godkjenning av møteprotokoll

Rådmannen si tilråding:

Godkjenning av møteprotokollen frå møtet den 11.5.20. Val av to til å skrive under på møteprotokollen.

Saksprotokoll

Eldrerådet 08.06.2020 Sak: 11/20

Tittel: Saksprotokoll - Godkjenning av møteprotokoll Arkivsak: 20/1856

Behandling: Det var ikkje merknad til møteprotokollen.

Vedtak:

Møteprotokollen frå møtet den 11.5.20 vert godkjent. Kristoffer Skjolden og Torvald Bakken vert valde til å skrive under på møteprotokollen.

______

Postadresse: Besøksadresse: Postboks 77 Rådhuset Telefon: 57 68 55 96 6866 GAUPNE GAUPNE Telefaks:

SAKSFRAMLEGG

Sakshandsamar: Anita Bjørk Ruud Arkiv: PLAN 140 Arkivsaksnr.: 16/3154

Høyringssak: Kommunedelplan for kulturminne

Rådmannen si tilråding:

Kommunedelplan for kulturminne er lagt ut til offentleg høyring med høyringsfrist 1. juli. Råda har høve til å uttale seg om planen. Det blir gjeve informasjon om planen i møtet.

Høyringsdokumenta.

Saksutgreiing:

Prenta vedlegg: Høyringsdokument Uprenta vedlegg:

2020-2031

Foto: Luster kommune

Kommunedelplan for Kulturminne

Formannskapet 01.04.2020 sak 33/20 1. gongs offentleg ettersyn

INNHALD Del I Planomtale ...... 3 1. Innleiing ...... 3 2. Føremålet med ein kommunedelplan på kulturminneområdet ...... 3 3. Visjon ...... 3 4. Verdigrunnlag: ...... 4 5. Fokusområde ...... 4 6. Luster – eit historisk modellområde ...... 5 6.1 Dagens synlege kulturminne i landskapet ...... 5 6.2 Freda kulturminne ...... 6 6.3 Historisk tid – Luster eit maktsentrum ...... 6 6.4 Intensiv utmarksbruk ...... 7 6.5 Ferdsla ...... 7 7. Utfordringar i kulturminnevernet ...... 8 8. Kulturminneregistreringar og fotokonkurranse ...... 9 9. Planen sin rettsverknad ...... 9 10. Utviklinga i kulturminnevernet i Luster ...... 9 11. Bakgrunn og ytre rammer ...... 10 11.1 Rammevilkår – overordna føringar som verkar inn på kulturminnearbeidet ...... 10 11.2 Nasjonale føringar ...... 10 11.3 Regionale føringar ...... 11 11.4 Internasjonale føringar - Konvensjonar ...... 11 11.5 Lokale føringar ...... 11 11.6 Kulturminne i Luster ...... 12 11.7 Kunnskapsbasar ...... 14 11.8 Verkemiddel i kulturminnevernet ...... 14 11.9 Formidlingsanlegg i Luster / «småskala» formidling ...... 16 12. Planprosess - organisering av planarbeidet ...... 17 Del II Handlingsdel...... 19 13. Verneverdige kulturminne ...... 19 13.1 Verdsetjing - kriterium ...... 19 14. Omsynssoner – retningslinjer ...... 20 15. Økonomiske verkemiddel ...... 21 15.1 Tilskot til kulturminnevern ...... 21 15.2 Fritak for eigedomsskatt ...... 21 15.3 Andre økonomiske ordningar ...... 22

16. Verneverdige kulturminne, kulturmiljø og kulturlandskap ...... 23 17. Framlegg til lokalitetar som bør vurderast for freding eller regulering til spesialområde kulturminne ...... 33 18. Oppfylgjande oppgåver...... 34 18.1 Kjelde til kunnskap - å utvikle og spreie kunnskap om kulturarven som ressurs ...... 34 18.2 Kjelde til opplevingar ...... 36 18.3 Kjelde til verdiskaping ...... 38

DEL I PLANOMTALE

1. INNLEIING

Fjordbotnen – ei kulturgeografisk sone mellom aust og vest Luster er ein vidstrekt kommune med mange bygder og grender inst i Sognefjorden, ved ei av hovudferdselsårene mellom Austlandet og Vestlandet. Variasjonane i landskapet er store, frå grøderike område med høg bonitet i fjordbygdene til opne innlandsbygder og dalar opp mot breane og det alpine landskapet i høgfjellet mellom vest og aust. For dølafolket på Austlandet var fjorden livsnerva ut i verda, og dei havgåande skipa i vikingtida kunne segla inn til dei inste fjordbotnane. Dei store hovdinggardane på dei grøne nesa i høgmellomalderen var setet for kongens menn, og ein av desse var storgarden på Orneset, med høgendeskyrkja (privat) Urnes stavkyrkje som er eitt av våre fremste verdsarvminne. Noko lenger inne i fjorden ligg Dale kyrkje – ei kyrkje med steinarbeid som har kvalitetar på høgd med Nidarosdomen. Dei gode jordbruksbygdene i dei lune fjordbotnane gav grunnlag for makt og rikdom, og gjennom hundreåra etter reformasjonen veks det fram eit lagdelt lokalsamfunn med storgardar, embetsgardar, høgdegardar og husmannsplassar som fører oss fram mot vår tid. I denne utviklinga er Luster i ein interessant posisjon i nasjonal samanheng, som det bygdelaget i Noreg med flest husmannsplassar under dei gode gardane i bygda. Her ligg grunnlaget for ei mangfaldig kulturhistorie med særtrekk frå to landsdelar.

Dette er ein kortversjon av kulturhistoria i Luster som fortel litt om det historiske landskapet og det lagdelte samfunnet. Den sosiale lagdelinga som vert særleg tydeleg frå 1600-talet, parallelt med folkeauken og presset på jorda, gjev også innsikt i dei grunnleggjande faktorane som forklarar hovudlinjene i den økonomiske og politiske utviklinga fram mot det moderne Noreg. Men først og fremst er det i vår tid kulturlandskapet og kulturminna som fortel om denne lange utviklinga.

2. FØREMÅLET MED EIN KOMMUNEDELPLAN PÅ KULTURMINNEOMRÅDET Kommunedelplanar er ein del av kommunane sin kommuneplan, og inngår som eit overordna styringsdokument. Kulturminneplanen skal:  gje rammer for kommunen si verksemd på kulturminneområdet  visa kva oppgåver kommunen skal i vareta på både lokalt, regionalt og nasjonalt plan  vera eit styringsverktøy for prioriterte satsingsområde innan kulturminnevernet.

Denne planen er ein hovudrevisjon av førre plan vedteke i 1994. Handlingsdelen har vore revidert fleire gonger, siste gong i 2000.

3. VISJON

Kulturminne i Luster – i fortid – i notid - i framtid

4. VERDIGRUNNLAG: Me skal aktivt leggja til rette for å ta vare på eit representativt utval kulturminne som viser Luster si historie gjennom ulike epokar.

Planen skal vera med å leggja grunnlag for bruk og forvalting av kulturminne som miljømessig, kulturell, sosial og økonomisk verdiskapar. Dette inneber at forvaltning av kulturminne skal knytast til ein bevarings- og utviklingsstrategi der også ressursar, organisering og prioritering av oppgåver er sentrale tema.

Luster er ein viktig reiselivskommune på Vestlandet. Reisande etterspør i større grad opplevingar både i form av aktivitetar og kunnskap. Kombinasjonen kulturminne og kunnskap er i utvikling og har eit større potensiale i Luster. I slikt arbeid er det viktig å kopla kulturhistoria til kulturminna og få fram det historieforteljande landskapet.

Overordna målsetjingar: Kulturminneplan for Luster skal trekkje opp mål for utvikling av kulturminnearbeidet i kommunen og prioritera satsingsområde.  bruka kulturarven i ein strategi for lokal verdiskaping og innovasjon  utvikle og spreie kunnskap om kulturarven som ressurs  bruka kulturarven til beste for befolkning, næringsliv, lokalsamfunn  leggja vekt på kopling mellom kulturminne, friluftstiltak og fysisk aktivitet for bærekraftig bruk av kulturminna og kulturmiljøa

5. FOKUSOMRÅDE Planen er bygd opp om desse tre hovudfokusområda

I. Kulturminne – kjelder til kunnskap Formidla kunnskapen om kulturarven i Luster kommune gjennom fokus på identitet, særpreg ved staden, symbolbruk, omdøme og attraktivitet  Kunnskap skal vera grunnlaget for å sikra verdifulle kulturminne for framtida  Kunnskap om den lokale kulturhistoria og kulturminna må formidlast til alle – men med prioritet på barn og unge

II. Kulturminne – kjelder til opplevingar Kulturminna skal vera ein kjelde til opplevingar og engasjement for dei som bur i og dei som besøkjer Luster. Kulturminna og kulturhistoria kan brukast aktivt i produksjon av opplevingar med vekt på  «stavkyrkja og landskapet»  ferdsel – fjord, fjell og bre  husmannsplassar og høgdegardar  dei små husa; «krydder i landskapet»  godt samarbeid mellom private aktørar, som eigarar, organisasjonar og næringsliv, og offentlege aktørar på lokalt, regionalt og nasjonalt nivå for å auka opplevingstilbodet innan kulturhistoria i Luster

«Krydder i landskapet» - mjølkebu i Dalsdalen. Foto: Luster kommune

Kulturminne – kjelder til verdiskaping Kulturminna vert ein ressurs for lokal og regional næringsutvikling ved å:  løfta fram verdsarven som ressurs for lokal verdiskaping og lokal identitet  bruka kulturarven i ein strategi for lokal verdiskaping og innovasjon og leggja vekt på kopling mellom kulturminne, friluftstiltak og fysisk aktivitet  berekraftig forvalting av kulturminna og kulturmiljøa

6. LUSTER – EIT HISTORISK MODELLOMRÅDE

6.1 DAGENS SYNLEGE KULTURMINNE I LANDSKAPET Med bakgrunn i kultur- og næringshistoria har Luster framleis eit rikhaldig spekter av kulturminne som vitnar om utviklinga av lokalsamfunnet gjennom fleire tusen år. Kvar for seg og saman fortel desse om eit mangfaldig samfunn, med sjeldsynte og unike kulturmiljø som stavkyrkja på Urnes og steinkyrkja i Dale – vitnemål om samfunns-organisering, makt og rikdom inne i ein trong fjordarm inst inne i den lange Sognefjorden. Dagens spor i kulturlandskapet, frå dei tidlegaste tider til førre hundreåret, er mange:

 Fangstanlegg og ferdselsvegar i fjellet  Gravhaugar, jernaldergarden Modvo og andre forhistoriske gardsanlegg  Kyrkjehistorie: 11 kyrkjer som vitnar om samfunnet og rikdommen i høgmellomalderen, med verdsarven Urnes stavkyrkje som ein nasjonal kronjuvel og Dale kyrkje, tre 1600-talskyrkjer og 6 kyrkjer frå nyare tid.  Husmannsvesenet med husmannsplassen Hestaskår si lange historie.  Høgdegardane med Ormelid, Fuglesteg og Skåri som dei fremste.  Storgardane og embetsgardane – med bygningane på Christianeslyst, Flahamar, prestegarden i Luster, sorenskrivargarden i Solvorn og offisersgarden i Kroken – Muntehuset.  Stølsmiljøa – 360 stølar og Ormelid som det eldste dokumenterte fleirstølsanlegget i landet, med omfattande bruk av stein som byggemateriale.  Steinbygningar som ein eigen byggetradisjon.  Strandsitjarstaden Solvorn med ein historisk intakt bygningsstruktur i sjøkanten – ein veg ut til omverda frå dei rike gardane i Hafslobygda.  Tobakkshus og torvhus – karakteristiske innslag i næringshistoria  Munthehuset - kunstnarheimen  Sanatoriet Harastølen – helse og rekreasjon i landskapet  Wittgenstein – filosofen sin tenkjeplass

Klebersteinsportalen i Dale kyrkje, Luster. Foto: Normann Foto

6.2 FREDA KULTURMINNE Luster har 8 vedtaksfreda bygningar / anlegg. 3 av anlegga er klassiske storgardar tilbake til 1700- og 1800-talet. I tillegg kjem eit stølsområde, ei turisthytte, ein høgdegard. Bensinstasjonen i Skjolden står som symbol på fravekste av de ”odere” tida. Wittgenstein-huset i Skjolden er under freding.

I Luster er det gjort mange rike funn frå forhistoria i form av gjenstandar og arkeologiske utgravingar som kan fortelja myke om den tidlegaste busetnaden. Funna er gjort frå fjordbotnen til høgfjellet. I fjellheimen i Luster finst det ei mengd minne etter gamal jakt- og veidekultur som fangstanlegg, leidegjerde for rein, bogestelle og hellarar. I lågare område er det lausfunn i form av våpen, smykke og bruksgjenstandar. Luster – det kulturhistoriske landskapet - eit modellområde

Jernaldergarden Modvo (ca 300 – 500 e. Kr) i Hafslo er det einaste kjende gardsanlegget frå denne tida i Sogn og Fjordane. Ved utgravingar kring det 30 meter lange hovudhuset er det gjort funn som fortel om både daglegliv og utstrekt hadelsverksed og o dei ”storfolka” som budde her. Seinare utgravingar i Solvorn har avdekka eit langhus frå yngre romersk jernalder (ca 300 e.Kr.), som er vel 50 meter i langt og 7-8 meter breitt. Dei eldste og mest synlege minna er dei mange gravhaugane som ligg spreidde kringom i kommunen.

Modvo - slik det kan ha sett ut. Kjelde: Kulturhistorisk leksikon

6.3 HISTORISK TID – LUSTER EIT MAKTSENTRUM Fleire storgardar i Luster, som Ornes, Sørheim, Kroken og Talsete var tilbake i høgmellomalderen setegardar for norsk høgadel. Eigarane hadde nær tilknyting til dei sentrale maktpersonane i landet på denne tid og kom til å leggja grunnlaget for utviklinga av viktige trekk i dagens kulturlandskap. Dei eldste kyrkjene i Luster – der fleire vert rekna som nasjonale kulturskattar har sitt opphav i denne maktsamlinga.

”Krojuvele” er verdsarvkulturiet Ures stavkyrkje, som er det fremste vitnet frå denne stordomstida. Dale kyrkje og stavkyrkja som stod i Fortun – seinare flytt til Fantoft utanfor Bergen på 1800-talet - har og sitt opphav frå denne perioden. På 1600-talet vart fleire av dagens kyrkjer bygde; Joranger kyrkje (1620), Gaupne gamle kyrkje (1647), med vakre bygningsdelar frå ei eldre stavkyrkje, og Jostedal kyrkje (1660). På grunn av folkeauken på 1800-talet vart fleire eldre kyrkjer erstatta med nye og i dag er det i alt 11 kyrkjer i kommunen. I 2011 er det også kome for dagen spor etter ein mogeleg kyrkjegard ved Svensøy i Fortunsdalen.

Svartedauden, dansketida og reformasjonen er stikkord for samfunnsutviklinga og nedgangstidene etter høgmellomalderen. Oppgangen byrja å koma til syne på 1600-talet, med ein gradvis folkeauke. Etter kvart som

7 storgardane vart oppløyste, vart mindre gardsbruk skilde ut, og dagens eigedomsstruktur byrja å ta form. Då ser me ei utvikling med auka bruk av utmarksressursane, auka oppdyrking, bygging av steingardar, etablering av nye tunstrukturar og bygningar som har stått heilt fram til 1800-talet og overgangen til vår tid.

Dei mange høgdegardane i Luster – med Ormelid si historie 4500 år tilbake i tid – vitnar også om det som var livsgrunnlaget for mange. Den vertikale ressursutnyttinga frå dal til høgfjell kan ha vore føresetnad for tidleg busetjing på mange gardar. Høgdegardane si historie er utdjupa gjennom Vestlandsgardprosjektet som viser Ormelid si lange tidslinje. Ei sentral ferdselslinje mot aust, Dølevegen gjekk gjennom gardsområdet. Andre sentrale høgdegardar er Fuglesteg - som er oppattbygd og nytta som turisthytte, Vormelid – ein overnattingsplass i Utladalen, Opptun, Furåsen, Gjerseggi, Rebni, Øygarden, Bergheim, Kroken (ved Ornes), Berge, Kolstad og Råum. Høgdegarden Furåsen. Foto Luster kommune

Med dei gamle storgardane og embetsgardane vart det oppretthalde eit overklassemiljø gjennom heile 1800- talet – eit miljø som vi i dag forbind med flatbygdene på Austlandet. Det var folka frå desse miljøa – prestegardar, sorenskrivargardar og offisersgardar - som på 1800-talet trekte til seg den unge generasjonen med kunstmålarar i fronten for den gryande nasjonalromantikken. Munthehuset på offisersgarden i Kroken tiltrekte seg dei store landskapsmålarane som Flintoe, Tidemand og Gude og deira landskapsmaleri, er eit vitnemål om denne perioden.

6.4 INTENSIV UTMARKSBRUK Bruk av utmarksressursane har vore ein føresetnad for livberginga i Lustrabygdene. Fangstanlegg i fjellet er dei fyrste vitnemåla om dette. Mange er registrerte – endå fleire er funne og ikkje registrerte. Derimot er dei 360 registrerte stølane – med alt frå 2 til kanskje 10/15 sel – vitne om ein omfattande utmarksbruk fram til førre generasjon. Ormelid Øvre er Noreg sitt eldste dokumenterte fleirstølsbruk med tre stølar frå kring 1250. Døme på andre særmerkte stølsområde er m.a. stølane til Ornes i Kinsedalen, Kringla og Dalsdalen i Luster.

6.5 FERDSLA Ferdsla over fjellet og breen har alltid vore stor. Både for veiding, handel, hærferd, pilegrimferd, driftehandel, og reiser i embetsmedfør og verdsleg ærend. Mellomaldervegen over Dølafjellet – med sine mange vardar som kan vera både frå mellomalderen og førhistorisk tid - er synleg dokumentasjon på denne samferdslehistoria. Driftevegane fortel ei historie om ferdsel i fjellet langt tilbake i tid. Luster var ein arnestad for dagens fjellturisme. Herberget i Ormelid er truleg den bygningen i Luster som har lengst tradisjon, og kan ha sitt opphav som fjellstove tilbake til mellomalderen.

Tindane og breane tiltrekte seg tidleg på 1800-talet utanlandske oppdagingsreisande, seinare kom kunstmålarane og fjellturistane. Dette førte til ei raskt aukande reiselivsnæring og nye trehotell og turiststasjonar i sveitserstil vart bygde som t.d. Turtagrø, Skjolden hotell, Forthun Turiststasjon og Tørvis hotell. Desse kom i tillegg til dei gamle handels- og gjestgjevarstadene som kan førast tilbake til 1600-talet (Walaker, Døsen, Fuhr, Dalsøyri, Eide), og stadene med skysstasjon og herberge (Ormelid og Optun). Utover på 1900-talet gjorde også DNT seg gjeldande i fjellområda våre, og overnattingshytter i fjellet vart bygd mange stader. I 2009 vart ei av desse hyttene freda; Arentzbu i Breheimen Nasjonalpark.

Fjellvegane, vardane og dei mange hellerane vitnar framleis om den omfattande ferdsla over fjellet og breen. Likevel var det fjorden som var hovudferdselsåra. Det var båtane og fjorden som la grunnlaget for mykje av aktiviteten som kan sporast tilbake til tidleg mellomalder og førhistorisk tid.

Strandsitjarstaden Solvorn har enno ein struktur som kan førast tilbake til mellomalderen og som viser ei allmenn utvikling av små tettstader ved fjorden. Her fin ein framleis ei sjøhusrekkje med bolverksbryggjer ut i sjøen, bak desse eit mylder av like bygningar men med ein parallellstilt hovudstruktur ned mot sjøen, og bakanfor eit gateløp parallelt med strandkanten. Dette er slik arkeologane tenkjer seg at til dømes tettstaden i Bjørgvin kan ha sett ut før byen vart etablert. Bygningane er mykje yngre, men den opphavlege tettstadstrukturen som eit allment element er truleg minst like gamal som stavkyrkjekonstruksjonen.

I dette landskapet, med så mange vitnemål om ei stordomstid, finn vi også marginaliteten si historie – småkårsfolket som måtte livnæra seg på ulike måtar for å overleva. På 1600-talet var husmannsvesenet godt etablert i Luster. Dette sette sitt preg på landskapet ved husmannsplassar, strandstover og strandsitjarstadane i Skjolden, Dale, Marifjøra og Solvorn. Nivåskilnadene var store, som for dei sjølveigande gardsbruka, med husmenn som hadde plassar store som små gardsbruk – til småhus i strondi og dei som bygde seg buplass under hellarar oppi dalane. Dei 6 steinstovene som enno står att kringom i Luster er også ein sermerkt byggjeskikk som vitnar om ressursutnyttinga.

Slutten av 1800-talet førde til ei nyutvikling i området. Utvandra lustringar som hadde lært tobakksdyrking i Amerika kom heim att og lærde villig vekk kunnskapen sin. Luster vart den største tobakkskommunen i landet, og framleis står det att nokre få særmerkte tobakksturkehus kringom i kommunen.

Kommunen er rik på vassdrag og fossefall. Luster kom ikkje med i den fyrste industrielle perioden, men framleis står Feigum-mølla som eit synleg prov på hundreårs lange tradisjonar med møller drivne av vasskraft. Den fyrste vassdragsreguleringa som Kanalvesenet (NVE sin forløpar) stod for på vestlandet, finn me i Soget mellom Hafslovatnet og Veitastrondsvatnet. Men om ikkje industrien kom, så melde helse-Noreg si interesse for Luster og den friske lufta her. Harastølen sanatorium vart opna i 1902. Dette vart ein kjærkomen arbeidsplass for mange lustringar som fekk ei betre innkome enn det ein husmannsplass kunne by på. Harastølen vart etablert som eit eige lite samfunn – høgt oppe i lia – med utsyn over fjorden, gardane og dei etter kvart dei nedlagde plassane.

Andre verdskrig sette også sine spor i Luster – om enn dei ikkje er så synlege i dag. I Kinsedalen vart det sett i gang ei stor utbygging av eit gruvesamfunn med sikte på utvinning av anorthositt. Drifta vart lagt ned alt i 1944.

7. UTFORDRINGAR I KULTURMINNEVERNET

 Klimaendringar og skader som fylgje av fukt og husbukk  Bygningar går ut av bruk / funksjonsendring  Flytting frå landbrukseigedomar  Endra samfunnsstruktur  Lite kunnskap om historia bak kulturminna  Attgroing  Endra arealbruk  Økonomiske endringar

Restaurering av løe «UT av bruk» - men framleis av verdi. – Foto: Svein Solheim

8. KULTURMINNEREGISTRERINGAR OG FOTOKONKURRANSE Luster kommune har ut frå ulike vurderingar valt å prioritera registreringar som gjev ein viss fagleg kvalitet. Luster har stor breidde av kulturminne og har valt desse tema:

Høgdegardar. Det er registrert i alt 13 høgdegardar med 22 gardsbruk i kommunen.

Husmannsplassar Det er registrert 71 husmannsplassar. Kriteria for definisjon av husmannsplass er at tunet med bygningar / stove opphavleg har vore ein husmannsplass og at bygningane har ei tilnærma «opphavleg form». Tilstanden på plassane er høgst variabel. Nokon er godt haldne og nokre er til nedfalls.

Fotokonkurranse I tida oktober – mai 2015 vart det gjennomført fotokonkurranse «Vekas kulturminnefoto» som del av arbeidet med kulturminneplanen. Det kom inn i alt 61 bilete og 10 vart premiert. Vinnaren var Sirko Trentch med bilete av Nes kyrkje.

9. PLANEN SIN RETTSVERKNAD

Kommunedelplan for kulturminne har ingen juridisk rettsverknad. Planen er rettleiande for kommunen sine mål for utviklinga innan kulturminnevern i planperioden og skal leggjast til grunn for kommunen si forvaltning av kulturminne. Prioriterte kulturminne med omsynssone skal leggjast inn i kommuneplanen sin arealdel ved neste revisjon.

«Kulturminneplan i kommunane» er ein del av Riksantikvaren sitt kunnskapsløft.

10. UTVIKLINGA I KULTURMINNEVERNET I LUSTER

Luster kommune var tidleg ute ved å vedta ein kulturminneplan i 1994. Denne har vore ei viktig rettesnor for kommunen sine prioriteringar innan kulturminneforvaltinga i over 20 år. I desse åra har det vore utført verdifullt arbeid i å sikra mange av kulturminna som har vore prioritert i planen. Kulturminneplanen har også vore med å få eit breiare fokus på kulturminna i kommunen.

Spesielle miljøtiltak i jordbruket (SMIL) Luster kommune har ein eigen SMIL-strategi som gjev føringar for kommunen sine prioriteringar innan landbruket sitt kulturlandskap og kulturminne. SMIL-ordninga er svært viktig når det gjeld å ta vare på kulturminne i Luster. Lokalt er dette den viktigaste tilskotsordninga. SMIL- midlane er løyvt over jordbruksavtalen og vert forvalta av kommunane. Midlane kan løyvast til føretak der det føregår ein produksjon som har rett til tilskot på landbrukseigedomen. Det vert arbeidd godt på mange område når det gjeld kulturminnevernet i Luster og mange enkeltpersonar, verksemder og organisasjonar legg ned ein stor innsats i å ta vare på eigne kulturminne. Viktigast av alt er at eigarar av kulturminne ser verdien av det dei eig og tek ansvar for bruk og forvaltning. Kommunen skal vera ein aktiv «medspelar» og tilretteleggar for at kulturminna vert teke vare på.

Verdsarvarbeidet Verdsarvrådet for Urnes stavkyrkje vart etablert i 2017. Rådet har brei lokal forankring og ansvar for å fylgja opp det lokale verdsarvarbeidet. Det er tilsett koordinator som har ansvar for å koordinera verdsarvarbeidet i Luster.

11. BAKGRUNN OG YTRE RAMMER

Nasjonalt og internasjonalt vert det retta stadig større merksemd mot korleis kulturminne og kulturmiljø kan vera viktig i den sosiale, kulturelle og økonomiske utviklinga i eit område. Dette samspelet representerer eit stort potensiale for trivsel, busetjing og sysselsetting mange stader. Luster er ein kommune med ei rikhaldig kulturhistorie med mange kulturminne og særprega kulturlandskap i ein storslått natur. Det er ressurskrevjande å ta vare på alt og utfordringar i framtida vert å finna gode løysingar der det vert lagt vekt på at kulturarven vert brukt som ein ressurs i lokalsamfunnsutviklinga.

Planstrategien har desse føringane for Kulturminneplanen: Laga ein plan som legg grunnlag for i større grad å bruka og forvalta kulturminne som miljømessig, kulturell, sosial og økonomisk verdiskapar. Dette inneber at forvaltning av kulturminne skal knytast til ein bevarings- og utviklingsstrategi der også spørsmål om ressursar og organisering av arbeidet må vera eit sentralt tema. Sentrale mål:  å bruka kulturarven i ein strategi for lokal verdiskaping og innovasjon  å utvikle og spreie kunnskap om kulturarven som ressurs  å bruka kulturarven til beste for befolkning, næringsliv, lokalsamfunn  å leggja vekt på kopling mellom kulturminne, friluftstiltak og fysisk aktivitet  berekraftig bruk av kulturminna og kulturmiljøa der ein også tek omsyn til deira tolegrense

11.1 RAMMEVILKÅR – OVERORDNA FØRINGAR SOM VERKAR INN PÅ KULTURMINNEARBEIDET Føringar som er gjeve for kulturminnevernet i medhald av lover og forskrifter.

11.2 NASJONALE FØRINGAR a. Kulturminnelova b. Plan- og bygningslova

Kulturminne i kommunane kan ivaretakast gjennom ulike nivå i plan- og bygningslova Plan / Rettsverknad Vedtaksmynde handsaming Planstrategi Fastsetja om det skal utarbeidast / reviderast Retningsgjevande Kommunestyre kommunedelplan for kulturminne i planperioden

Kommuneplan Samfunnsdelen kan gje overordna føringar for arbeid Retningsgjevande Kommunestyre Samfunnsdelen med kulturminne

Kommuneplan Kan fastsetja omsynssone for kulturminne med Juridisk bindande Kommunestyre Arealdelen retningslinjer Kan fastsetja område der kulturminne skal handsamast i reguleringsplan

Kommunedelplan Trekkjer opp rammene for kulturminnevernet i Retningsgjevande Kommunestyre kommunen.

Reguleringsplan Sikring av kulturarven i reguleringsplan Kulturminne, Juridisk bindande Kommunestyre kulturmiljø og landskap kan sikrast i reguleringsplan slik: • Arealforål LNFR ed uderføreål ver av kulturminne og kulturmiljø, § 12-5.5 • Osyssoer ed føreseger, § 12-6 • Føreseger til arealføreål, § -7 Byggesak PLBL kap. 20 og byggesaksforskrifta §§ 2, 3 og 4 fastset at Juridisk bindande Delegert vedtak til byggesakshandsaming skjer på tre nivå rådmannen

c. Stortingsmeldingar: Nye mål i kulturmiljøpolitikken Stortingsmelding 16 (2019–2020) Fremtid med fotfeste st.meld 35 (2012-2013)

d. Riksantikvaren: Fredingsstrategi – prioriterte kulturminne som også er å finna i Luster Satsingsprogramma: «Kulturminne i kommunen» og «Kunnskapsløftet»

11.3 REGIONALE FØRINGAR Etter fylkessamanslåinga vil det verta utarbeidd nye planar og strategiar på ulike satsingsområde i den nye fylkeskommunen. Under vert det vist til gjeldande dokument i Sogn og Fjordane fylkeskommune før samanslåinga 01.01.2020. Luster kommune vil i utgangspunktet vektleggja føringane som etter kvart vert trekt opp i Vestland fylkeskommune når det gjeld arbeidet med å ivareta kulturminna i Luster.

11.4 INTERNASJONALE FØRINGAR - KONVENSJONAR UNESCO –verdsarvområde Urnes stavkyrkje og gravplassen står på UNESCO si verdsarvliste.

11.5 LOKALE FØRINGAR a. Planstrategi for Luster kommune 2016 – 2020 b. Kommuneplanen sin samfunnsdel. – sjå vedlegg III c. Kommuneplanen sin arealdel – sjå vedlegg III d. Reguleringsplanar – areal regulert til spesialområde bevaring e. SMIL-strategi f. Forvaltningsplan for Ornes g. Forvaltningsplan for Solvorn Den til ei kvar tid juridisk gjeldande arealplanar som Kommuneplanen sin arealdel gjeld framføre kulturminneplanen. Gjeldande føringar i KPA og føringar i KPS.

11.6 KULTURMINNE I LUSTER Luster har i alt 165 lokalitetar med Automatisk freda kulturminne (kjelde Askeladden, RA) og 7 vedtaksfreda bygningar / anlegg. Kommunen har eit omfattande SEFRAK-register med i alt 1697 registrerte objekt. Av desse er 1610 bygningar landbruksrelatert. Dette er høge tal sett i høve til innbyggjartalet i kommunen. I 2006 var objekttalet redusert til 1390 bygningar. Dette viser ein relativt rask reduksjon i talet på registrerte SEFRAK-objekt. Kjartan Kvien, Skjolden har på eige initiativ registrert og dokumentert 14 lokalitetar fangstanlegg i fjellet med i alt 50 dyregraver og 5 bogastille.

Bogastille. Foto: Kjartan Kvien 1. Automatisk freda kulturminne Alle kulturminne frå før 1537 er automatisk freda. Dette kan vera spor etter fangst, landbruk, busetnad, vegar, offerstader, gravstader osb. I Luster er det registrert om lag 150 kulturminne i låglandet og 230 stader i fjellet der ein har automatisk freda kulturminne.

2. Freding etter vedtak Dette er byggverk eller anlegg av kulturhistorisk eller arkitektonisk verdi som er freda etter vedtak i departementet. I Luster er dette:  Flahamar, gnr 54. bnr 1, Hovudbygning datert 1760-65.  Luster prestegard, hovudbygning, datert 1730-34, med kjellarmurar frå middelalderen, Stabburet og lysthuset i Stupulshagen  Christianeslyst – Embetsmannsgard, Solvorn  Bensinstasjon, Skjolden  Ormelid – 6 bygningar med kulturlandskap og innmark/utmark, ca 850 daa  Arentzbu turisthytte, bygd i 1956

Oppstartvarsel freding:  Wittgenstein – hytte, bygd i 1914, tilbakeflytta og gjenopna i juni 2019.

3. Kyrkja sine kulturminne Kyrkjer som er bygd før 1650 er automatisk freda og skal handsamast etter både kyrkjelova og kulturminnelova. Vedtak etter kulturminnelova vert handsama av Riksantikvaren og vedtak etter kyrkjelova vert handsama av Bjørgvin Bispedømmeråd. Alle kyrkjer som er bygd mellom 1650 og 1850 er listeført, i tillegg kjem nokre kyrkjer bygd etter 1850. Saker som vedkjem desse kyrkjene skal vurderast av Riksantikvaren før det vert gjort vedtak av Bjørgvin Bispedømmeråd.

Automatisk freda kyrkjer Kyrkjene frå før 1537 er det eldste kristne gudshusa i landet, og er difor av særleg stor kulturhistorisk verdi. Kyrkjene formidlar unik informasjon om mellomalderen og dei tidlege etter-reformatoriske kyrkjeromma. I perioden 1350 – byrjinga av 1600-talet vart det nesten ikkje bygd kyrkjer i Noreg.  Urnes stavkyrkje (1130)  Dale kyrkje(1240)  Fortun kyrkjegard (stavkyrkja bygd på 1100-talet)

Listeførte kyrkjer: Kyrkjene som er bygd i tida 1650-1850 har eit klårt anna preg enn tidligare kyrkjer. Alder, utforming og tekniske løysingar gjer dei til viktige dokument for kyrkjebygginga i Noreg før dei radikale og formmesseig endringane kring midten av 1800-talet. Nokre kyrkjer bygd etter 1850 er også listeført av di dei er arkitektonisk eller kulturhistorisk verdfulle representantar for si tid. I Luster er dette:

 Joranger kyrkje ( 1620-talet)  Gaupne gamle kyrkje (eigd av Fortidsminne- foreninga) (1647 – 1652)  Jostedal kyrkje (1660)  Nes kyrkje (1836)

Kyrkjer bygd etter 1850:  Hafslo kyrkje (1878)  Fortun kyrkje (1879)  Solvorn kyrkje (1883)  Fet kyrkje (1894)  Gaupne kyrkje (1907)

Ingen av desse er «listeført» - dvs har noko NES kyrkje –frå fotokonkurransen form for vernestatus. Foto: Sirko Trentch

4. Område regulert til spesialområde bevaring a) Reguleringsplan Ornes Plan-Id 1426-1997002 Reguleringsplan vedteken i 1997. Føremålet er å sikra Ornes stavkyrkje verdige og vakre tilkomst , - i eit aktivt jordbrukslandskap. Planen er ikkje til hinder for tradisjonell landbruksdrift. Planen omfattar 4 automatisk freda kulturminne – 2 gravhaugar, ein bautastein og dyrkingsspor.

Forvaltningsplan Ornes: Planen er utarbeidd etter oppmoding frå Riksantikvaren. Vedteke i fylkestinget 11.12.2012 og Luster kommunestyre 27.09.2012. Planen omfattar det regulerte området på Ornes. Riksantikvaren løyvde i 2015 midlar til at Fortidsminneforeninga kan starta arbeid med ein «buffersoneplan». Arbeidet startar opp i 2017.

Forvaltningsplan – Urnes stavkyrkje: Under utarbeiding b) Reguleringsplan Solvorn – Plan-Id 1426-1995007 Reguleringsplan vedteken 1995. Føremålet er å verna landskapet og bygningsmiljøet i Solvorn. Planområdet femner og den freda sorenskrivargarden Christianeslyst med 10 bygningar, Walaker Hotell og elles. Forvaltningsplan for Solvorn vedteke 23.05.2013. I tillegg er det fleire mindre område i reguleringsplanar som er regulert til spesialområde kulturminne:  Urdi - gardsmiljø, Høyheimsvik Plan-Id 1426-2007002  Sage Kraftstasjon, Dalsdalen, Plan-Id 1426-2000001  Naust og sjøbu, Marifjøra, Plan-Id 1426-2011004  Luster Prestegard, Dale Plan-Id 1426-2011006  3 separate kulturlandskapsområde, Heggmyrane Plan-Id 1426-2013005

Kulturminne i verneområde Av Luster sitt areal på 2703 km2 utgjer 1405 km2 område verna i medhald av Lov om Naturmangfald. 3 nasjonalparkar og 3 landskapsvernområde har kulturminne som har vorte lagt til grunn i samband med sikringa. Kulturminne av nyare tid som ligg i verneområde har ikkje nokon formell status i medhald av kulturminnelova. Kulturminne frå før 1537 er automatisk freda. Forvalting av kulturminne i område verna jfr Naturmangfaldslova er omtala i fylgjande rettleiar; https://www.miljodirektoratet.no/globalassets/publikasjoner/M420/M420.pdf. I denne rapporten er det gjort eit forsøk på å avklara ansvarsforhold mellom nasjonalparkforvaltinga og lokal/regionale myndigheiter,

Verneområde - etablert Totalareal km2 I Luster km2 Verneform Jotunheimen 1980 Nasjonalpark 1155 184 Jostedalsbreen 1991 Nasjonalpark 1315 505

Utladalen 1980 Landskapsvernområde 320 89 Breheimen 2010 Nasjonalpark 1691 569 Vigdalen 2010 Landskapsvernområde 29,2 29,2* Mørkrisdalen 2009 Landskapsvernområde 34,7 34,7* Loi Naturreservat 0,9 0,9* Tabell: Verneområde der kulturminne inngår som ein del av verneføremålet. * = heile området

Biologiske kulturminne Biologiske kulturminne er plantar som er sterkt påverka av menneska sitt 0061rbeid. Dette kan vera enkeltplantar og det kan vera større plantesamfunn som t.d. slåttenger, styvingstre, hageanlegg, Biologiske kulturminne er ikkje omfatta av kulturminnelova og har også begrensa vern gjennom naturmangfaldslova. Nasjonal handlingsplan – slåtteenger: Ormelid

11.7 KUNNSKAPSBASAR  Askeladden er Riksantikvarens offisielle database over freda kulturminner og kulturmiljø i Norge. (https://askeladden.ra.no/)

 Kulturminnesøk er ei nettside med informasjon om over 150.000 kulturminner som er registrerte i kulturminnebasen Askeladden (https://kulturminnesok.no/)

 SEFRAK (Sekretariatet For Registrering Av faste Kulturminne i Noreg) er eit landsdekkjande register over eldre bygningar og andre kulturminne. Registreringar – gjennomgang: Gjennomgangen viser også at det er ein kraftig underregistrering innafor desse kulturminne-kategoriae: stølar, utløer, aust … Oppfylging: SEFRAK gjennomgangen gjev kommunen eit godt grunnlag for å registrera kulturminne. Dette vert gjort gjennom eit oppfølgjande samarbeid med skulane, sogelag, bygdelag og turlag.

Nyregistreringar: Prosjektet har hatt som mål å få ein status på dei registrerte kulturminna i kommunen.

 Stølar i Luster Gjennom boka «Stølar og stølsliv i Luster» (K. Øvregard 1998) har kommunen ei god oversikt over stølsområda i Luster. Dette veg opp for manglande SEFRAK-registreringar av stølane i kommunen.

11.8 VERKEMIDDEL I KULTURMINNEVERNET SMIL-tilskot Føremålet med tilskotet til spesielle miljøtiltak i jordbruket er m.a. å fremja natur- og kulturminneverdiane i jordbruket sitt kulturlandskap. Prosjekta og tiltaka skal prioriterast ut frå lokale målsetjingar og strategiar.

Tilskot Vestland fylkeskommune – verna kulturminne Tilskotsordninga skal bidra til å hindre tap av kulturminne og kulturmiljø og sikre kulturminne som bruksressursar, og som grunnlag for kunnskap, oppleving og verdiskaping. Ordninga tek sikte på å gje tilskot til istandsetting av verneverdige kulturminne prioritert av kommunane, regulert til bevaring/omsynssone vern i kommunale arealplanar eller vurdert av fylkeskommunen som kulturminne av høg regional verdi. Kommunar i Vestland og eigarar av regionalt verdfulle kulturminne registrert i kulturminnedatabasen Askeladden kan søkja.

Luster kommune Luster kommune har fylgjande tilskotsordningar for kulturminnevern.

Tilskot til kulturminnevern I samsvar med kommunal plan for forvaltning av kulturminne skal kommunen prioritere tiltak som sikrar den antikvariske kvaliteten på anlegg, sikrar overføringsverdien til våre etterkomarar og medverke til formidling av informasjonsverdien. Tilskot vert gitt etter 1/3 - dels regelen. I 2018 var det avsett kr 100 000,- i budsjettet til ordninga.

Geil / fegate – til å leia husdyr frå fjøs, Riksantikvaren sine støtteordningar gjennom innmark til utmarksbeite. Vern og sikring av freda bygningar og anlegg Foto: Åshild Ekrene. Eigarar av freda bygningar og anlegg, kan etter søknad, få dekka antikvariske meirutgifter ved rehabilitering, heilt eller delvis. Tilskotsordninga er knytt opp til Bevaringsprogrammet for freda bygningar i privat eige. Målet med tilskotsordninga er å følgje opp dei statlege pliktene i § 15a i kulturminnelova. Det vil seie å gi heilt eller delvis vederlag til private eigarar av freda kulturminne til fordyrande arbeid som følgjer av vilkår for dispensasjon, og til spesielt tyngande vedlikehaldsansvar jf §17 i kulturminnelova. Private eigarar og forvaltarar kan vere einskildpersonar, stiftingar, styret i foreining/organisasjon/ sameige, kyrkjesokn, sokneråd, frivillige organisasjonar eller liknande. Riksantikvaren kan sjølv initiere tiltak innafor særlege satsingsområde. Det er òg mogleg for fylkeskommunane på vegne av eigarar å søkje om midlar til større oppgåver for kulturminne som har nasjonal verdi.

Verdsarvmidlar Tilskotsordninga skal medverke til å sikre og setje i stand dei norske verdsarvområda i tråd med dei internasjonale retningslinjene frå UNESCO. Målgruppe for ordninga er private eigarar og forvaltarar av dei norske områda som er førte opp på UNESCO si verdsarvliste. Tilskot kan òg gjevast til tiltak som gir betre tilgjenge og som bidrar til å avgrense slitasje.

Automatisk freda anlegg Tilskotsordninga skal sikre at arkeologiske kulturminne blir haldne i hevd gjennom ei tiårig satsing på skjøtsel og restaurering av eit utval arkeologiske kulturminne av nasjonal verdi. Målgruppe er private eigarar og forvaltarar av arkeologiske kulturminne.

Brannsikring Målet med ordninga er å sikre utvalde kulturminne og kulturmiljø mot brann. Midlane på posten går til tilskot og drift av sikringsanlegg ved dei 28 stavkyrkjene, og til brannsikring av utvalde tette trehusmiljø etter søknad. Det blir lagt vekt på prosjekt som har overføringsverdi. Målgruppa er private eigarar og forvaltarar av utvalde kulturminne og kulturmiljø. Tilskotsordninga er knytt opp til Bevaringsprogrammet for brannsikring av tette trehusmiljø og stavkyrkjer.

Arkeologiske undersøkingar ved mindre private tiltak Målet med tilskotsordninga er å følgje opp dei statlege pliktene i § 10 i kulturminnelova, og gi heil eller delvis dekning av utgifter som følgjer av pålegg om særskilt gransking av automatisk freda kulturminne eller til særskilte tiltak for å verne dei

Kulturminnefondet Fondet skal hjelpa til med å ta vare på verneverdige kulturminne og at eit mangfald av kulturminne og kulturmiljø kan nyttast som grunnlag for framtidig oppleving, kunnskap, utvikling og verdiskaping. Fondet gjev ikkje tilskot til t.d. kommunale eigedomar (inkludert kyrkjer), freda kulturminne, museum.

Private fond og stiftingar Det finst fleire fond som årleg deler ut midlar til å sikra kulturminne. Av desse kan nemnast:  Stiftinga UNI  Vestenfjeldske bykreditt stiftelse Hestaskårane - Restaurering i regi av  Eckbo´s legat Luster Sogelag og med stor støtte frå kulturminnefondet. Foto: Luster kommune Nasjonalparkane Tiltaksmidlar har fylgjande føringar: Midlane dekkjer statlege investeringsutgifter og tiltak i (nasjonalparkar og landskapsvernområde /naturreservat). Midlane går til tiltak som er naudsynte for å ta vare på verneverdiane, inkludert investeringsutgifter til informasjon, skjøtsels-, og tilretteleggingstiltak. Alle tiltak skal vere i tråd med godkjent forvaltnings-/skjøtselspla og adre relevate styrigsdokuet”.

Bestillingsdialogen Bestillingsdialogen er ein formalisert prosess mellom forvaltningsmyndigheita og SNO lokalt for å sikre god dialog og vera forutsigbar med omsyn til prioritering av oppsynsinnsats og gjennomføring av tiltak i felt. Bestillingsmøta er ein arena for rapportering frå SNO lokalt, drøfting av status, utfordringar og tiltaksbehov. Dette er eit grunnlag for forvaltningsmyndigheitene si innmelding av behov for oppsynsinnsats og gjennomføring av tiltak, sameleis innmelding av behov for tiltaksmidlar til DN/SNO

Statsbudsjettet Kulturminnefondet har gjennom statsbudsjettet i 2016 fått desse føringane for midlane frå staten:  Kulturminnefondet skal ha særleg fokus på søknader frå private eigarar av verneverdige kulturminne som også er prioritert i kommunale kulturminneplanar.

11.9 FORMIDLINGSANLEGG I LUSTER / «SMÅSKALA» FORMIDLING Luster sitt store anlegg når det gjeld formidling er Urnes stavkyrkje. Luster er også «medeigar» av Sogn folkemuseum på Kaupanger. I tillegg har Luster ei rekkje «småskala» formidlingsanlegg som er knytt til kulturhistoriske bygningar. Gaupne Gamle kyrkje – eigd av Fortidsminneforeninga har også fast omvising sumartid. I tillegg står fleire av kyrkjene opne for folk som ynskjer å besøkja dei. Opningstider på dei minste anlegga er varierande. Men det er eit potensiale for fleire besøkjande, og dette kan evt løysast ved å samordna tilbodet mellom eigarane.

Anlegg Eigar / drivar omvising Bunadsutstilling Øygardane Bjørg Hovland Sundagar i sumartid / med konsertar Dale kyrkje Opplysingsvesenet sitt fond / Ope / på bestilling kyrkja i Luster Dale Prestegard Dagfinn Hovland – tilskipingar Initiativ til å etablera eit og utstillingar forsamlingslokale i regi av «bygdefolk»

Fluga husmannsplass Hafslo Sogelag tilskipingar Fuglesteg Luster Turlag Open Gaupne Gamle kyrkje Fortidsminneforeninga På bestilling Heibergske samlingar – Sogn Stiftinga De Heibergske Ope heile året. Felles museum folkemuseum samlinger – Sogn folkemuseum for Sogn. Har fleire bygningar og mykje lausøyre frå Luster. Hestaskårane – husmannsplass Luster Sogelag v/ Bjørg Hovland Tilskipingar Lerum saftfabrikk Lerum AS På bestilling Ormelid Stiftinga Ormelid gard tilskipingar Sande Gardsmuseum Atle Ørbeck Sørheim På bestilling Skåri Geirr Vetti På bestilling Stuaflåten husmannsplass Hafslo Sogelag / Stuaflåtringen Stuaflåten - open v/ Ole Jonny Sie Urnes stavkyrkje Fortidsminneforeninga Fast i sumarhalvåret. Elles tinging for grupper Wittgenstein Stiftinga Wittgenstein v/ Harald Ope på bestilling Vatne

Sande Gardsmuseum – «Ny bruk av gamle hus» Slåttedag på husmannsplassen Fluga, Hafslo. Foto: Luster kommune Foto: Hafslo Sogelag

12. PLANPROSESS - ORGANISERING AV PLANARBEIDET Administrativ organisering Ei administrativ gruppe som har hatt ansvar for planen har hatt denne samansetjinga:  Plan  Kultur  Landbruk I tillegg har det vore ei referansegruppe med representantar frå desse laga:  Hafslo Sogelag  Luster Sogelag  Jostedal Sogelag  Samstyret for bondelaga i Luster  Luster Næringssamskipnad  Fortidsminneforeninga Sogn og Fjordane avd  Sogn og Fjordane Fylkeskommune, Kulturavdelinga  Fylkesmannen i Sogn og Fjordane - Landbruksavdelinga

 Reisemål Sogndal og Luster AS / Visit Sognefjord AS  Luster turlag

Referansegruppa har hatt 2 møte. I tillegg er det halde to møte med dei tre sogelaga. Kulturminneplanen er m.a. finansiert med tilskot frå Fylkesmannen i Sogn og Fjordane, Sogn og Fjordane Fylkeskommune og Riksantikvaren

DEL II HANDLINGSDEL

13. VERNEVERDIGE KULTURMINNE Verneverdige kulturminne omfattar i kulturminne som skal prioriterast når det gjeld tilskot og ivaretaking. Mange kulturminne er ikkje nemnde i planen, dette kan likevel vera verdifulle kulturminne som kan prioriterast når planen skal rullerast.

13.1 VERDSETJING - KRITERIUM Verdisetjing av kulturminneverdiar er knytt opp til fylgjande forhold: A. Kunnskap, oppleving og bruk a) Kunnskapsverdi er kulturminnet si betyding som kjelde til kunnskap om, og forståing av fortida.

b) Opplevingsverdi er knytt til ålmenta eller ulike grupper si oppleving, og har ein meir personleg forankring enn kunnskapsverdiane.

c) Bruksverdi kan knytast til økonomisk, kulturell, sosial og miljømessige verdiar i samband med verdiskaping

B. Eigenskapar som a) Alder Før eller etter; 1537 / 1650 / 1850 b) Autentisitet  Kor mykje er det att av den opphavleg/eldre bygningsmaterialen  Kva skjer med autentisiteten når delar av bygningen vert fjerna?  Kor mykje av bygningsmaterialane er gjenbruk og har ein «historie»

C. Samanlikning med andre kulturminne, særleg knytt til omgrepa skjeldan og representativ  Ein type kulturminne som det alltid har vore få av.  Kulturminne som var vanlege før men som det er få att av.

Ut frå verdsetjinga får kulturminna ein verdi som også tilsvarar ein prioritet i kulturminneplanen.

Gamle bruer på turvegar representerer både kunnskap-, opplevings- og bruksverdi. Foto: Per Birger Lomheim

«Prioriterte kulturminne» omfattar i hovudsak kulturminne som i tida framover skal prioriterast når det gjeld sikring og vedlikehald. Mange kulturminne i Luster er i dag sikra gjennom tidlegare prioriteringar. At dei ikkje er nemnde i planen inneber ikkje at dei er «nedprioritert». Desse har framleis ein stor verdi i kulturminna i Luster.

Verneverdi 1 = anlegg som skal / er freda eller regulert til spesialområde kulturminnevern Verneverdi 2 = anlegg med svært høg lokal og regional kulturminneverdi – omsynssone i arealdel eller reguleringsplan Verneverdi 3 = anlegg med svært høg lokal kulturminneverdi - omsynssone i arealdel eller reguleringsplan Kulturminna har ein opplevingsverdig når kunnskapen om dei vert formidla. Her er gjenbruk av utbanka oljefat brukt som taktekking på eit sel. Foto: Luster kommune

14. OMSYNSSONER – RETNINGSLINJER Kulturminne som har prioritet i handlingsdelen skal få fastsett ei omsynssone i Kommuneplanen sin arealdel. Dette for å sikra at kulturminnet vert teke omsyn til ved byggetiltak og prioritert i tilskotssaker. Freda kulturminne som manglar omsynssone skal også sikrast ved ei omsynssone.

Kulturminne som har verneverdi 1 i planen vert kartfesta i kommuneplanen sin arealdel og omsynssoner vert fastsett i den planen.

Retningslinjer for kulturminne med omsynssone: 1. Bygningar og andre kulturminne som ligg innanfor ei «omsynssone kulturminnevern» skal prioriterast med omsyn til kommunale støtteordningar og kommunen si tilråding overfor Kulturminnefondet og andre offentlege / private støtteordningar innan kulturminnevern. 2. Tiltak som kan ha negativ innverknad på kulturminne med omsynssone skal vurderast særskilt i kommunen si sakshandsaming og det skal hentast inn uttale frå regional kulturminnemyndigheit 3. I alle bygningar eldre enn 1900 bør originale vindauge takast vare på, med mindre regionalt kulturminnemyndigheit eller antikvarisk sakkyndig, etter avtale med regional kulturminnemyndigheit, vurderer ei restaurering som er umoglege å gjennomføra 4. I bygningar eldre enn 1930 bør original kledning og andre fasadematerialar takast vare på, med mindre regional kulturminneforvaltning eller antikvarisk sakkyndig, etter avtale med regional kulturminneforvaltning, vurderer ei restaurering som er umogeleg å gjennomføra. 5. Bygningar som kommunen vurderer som verneverdige skal takast vare på og vert ikkje gjeve løyve til riving, unnateke ved totalskade. For bygningar som i seg sjølv, eller som del av eit miljø, har historisk, arkitektonisk eller anna kulturell verdi, kan kommunen krevja at det vert teke omsyn til desse verdiane ved endring eller oppussing av fasade. Med sikte på bevaring og/eller gjenoppretting av huset sin karakter kan kommunen krevja at huset si takform, fasadar, vindauge, dører, materialbruk og fargar vert oppretthalde eller tilbakeført. Kommunen kan evt krevja at det vert utarbeidd ein plan som viser korleis dette kan gjerast. 6. Bygningar kan få på-/tilbygg dersom dette ikkje reduserer bygningen sin verneverdi. Evt tilbygg må underordna seg den eksisterande bygningen med omsyn til plassering, utforming, storleik, material og fargebruk.

Ferdselsvegar: Ferdsel har vore ein føresetnad for all busetnad og verksemd frå tidlegaste tider og fram til i dag. Det er spor etter mange former for ferdsel av di ein alltid har trengt å flytta på seg. Ferdsel har også vore ein viktig føresetnad for forsvar, handel, post og kollektiv ferdsel. Det er få fredingar knytt til eldre ferdselsruter og det har vore lite fokus på dette i kulturminnevernet. Difor er dette teke med som eit prioritert tema i Riksantikvaren sin fredingsstrategi.

Kan omfatta kulturminne som postveg, pilegrimsveg, slep, handelsruter m.m.

15. ØKONOMISKE VERKEMIDDEL

15.1 TILSKOT TIL KULTURMINNEVERN I samsvar med kommunal plan for forvaltning av kulturminne skal kommunen prioritere tiltak som sikrar den antikvariske kvaliteten på anlegg, sikrar overføringsverdien til våre etterkomarar og medverka til formidling av informasjonsverdien. Tilskot vert gitt etter 1/3 - dels regelen. (Reglement for tilskot til kulturføremål 2019 – 2022. Vedteke i kommunestyret 4.10.18, sak 48/18 )

Kriterium for tildeling av kulturvernmidlar.

Kulturminnet er prioritert i Kulturminneplanen for Luster kommune

1. Svært særmerkte kulturminne i kommunen som det er berre eitt eller få av – og som kommunen vurderer som svært verneverdig.

2. Kulturminne som vert rekna som svært verneverdige på fylkesplan og / eller landsplan, og som det finst dokumentasjon på.

3. Heilheitleg og bevaringsverdig kulturlandskap som omfattar både bygningsmiljø og kulturlandskapet rundt dette.

4. Særerkte kulturie so ligg slik til at age får ”glede” av dei, dvs. kulturie so ligg ær veg, mykje nytta tursti, skular og tettbygde strøk.

5. Andre verneverdige kulturminne av antikvarisk verdi.

15.2 FRITAK FOR EIGEDOMSSKATT Riksantikvaren har både i 2010 og 2016 oppmoda kommunane om at ”bygig so har historisk verde” vert friteke for eigedomsskatt. Dette omfattar bygningar:  freda i medhald av kulturminnelova  regulert til spesialområde bevaring  bygningar som er omhandla i eigen kulturminneplanen

Heimel til å kunna frita for eigedomsskatt heilt eller delvis er eigedomsskattelova 6. juni 1975 nr. 29 § 7 bokstav b og gjeld og omfattar både statlege og ikkje statlege eigedomar. Eit aktuelt tiltak på lengre sikt kan vera å oppretta eit kommunalt kulturminnefond slik t.d. Levanger kommune har gjort. Dette

Tiltak: Luster kommune innfører fritak for eigedomsskatt frå og med 01.01.2021 for fylgjande bygningar av kulturhistorisk verdi:  freda i medhald av kulturminnelova  regulert til spesialområde bevaring. Omfattar Ornes, Solvorn og Urdi, Høyheimsvik.

15.3 ANDRE ØKONOMISKE ORDNINGAR Andre økonomiske ordningar kan vera å oppretta eit kommunalt «kulturminnefond» - slik t.d. Levanger kommune har gjort. Dette er ei sak som evt. kan takast opp i samband med ein seinare revisjon av kulturminneplanen.

Grøne gardiner. Høyløer på rekkje i dalsdalen. Foto: Luster kommune Foto: Luster kommune

Solvornstrondi i eldre og nyare tid. Ukjend fotograf Foto: Luster kommune

16. VERNEVERDIGE KULTURMINNE, KULTURMILJØ OG KULTURLANDSKAP Kulturminne som er prioritert til kulturminneplanen vert prioritert ved desse tilskotsordningane: - Luster kommune sine kulturmidlar - SMIL-tilskot, under føresetnad av at dei også tilfredsstiller kriteria i Luster kommune sine retningslinjer for SMIL-tilskot - Vestland fylkeskommune sine tilskotsmidlar på verneverdige anlegg - Kulturminnefondet

Nr Namn Historikk Retningslinjer Ansvar / Verneverdi Omsynssone Gjennomfø / prioritet arealdel ring / oppstart Vedtaksfreda Freda anlegg skal kulturminne forvaltast i samsvar med fredingsføresegner og evt forvaltningsplan Flahamar, Luster Hovudhuset er ein tømmerbygning i ein etasje reist over en rektangulær grunnplan, kledd med liggjande, Heilskapen i anlegget med Eigar 1 Omsynssone 1920 kvitmalt panel, og er oppført i perioden 1760/1765. Den er dekket av tak med svungne flater hovudhus, driftsbygning vert avsett i ("bergensvipp") og avvalma gavlspissar. Midt på hovudfasaden mot sjøen er det en laftet og bordkledd ark og naust bør ivaretakast. arealdelen og eller takopplett under pulttak frå mønet [I august 2010 vart arken demontert) omfattar driftsbygning Historikk/Tradisjon: Flahamar var et stormannssete alt i jernalderen, og det er m.a. funnet ei rik kvinnegrav og naust frå vikingtida her. Gården var kyrkjegods i mellomalderen, og har frå 1600-tallet i ein lang periode vore embetsmanns- eller offisersbustad. Garden gjekk ut av embets- og offiserstanden i 1845. Driftsbygningen er ikkje freda, men er ein viktig del av gardsanlegget, og underbyggjer hovudhuset sin historie.

Christianeslyst, Solvorn Embetsmannsgard med i alt 7 bygningar; hovudhus, vedhus, stabbur, reiskapshus/hønsehus, lysthus, Reguleringsplan og Eigar 1 Område 1966 båtnaust, badehus forvaltningsplan for rundt er Hovudhuset vart oppført av sorenskrivar og eidsvollsmannen L. J. Irgens, som var sorenskrivar for Indre Solvorn gjeld for regulert til Sogn. Hovudhuset stod ferdig i ca. 1819. Sorenskrivargarden var i privat eige av sorenskrivarane i Indre Sogn tilgrensande område. spesial- fram til 1849 då garden vart seld til det offentlege. Den vart nytta som sorenskrivarbustad fram til 1966, då område embetet vart flytta til Sogndal. Med flyttinga av embetet til Sogndal vart eigedomen seld. I samband med at den vart seld i til private vart anlegget også freda etter kulturminnelova

Prestegarden, Luster Luster prestegard, hovudbygning, datert 1730-34, med kjellarmurar frå middelalderen, Stabburet og Leggja til rette for at Eigar, 1 Freda 1991 lysthuset i Stupulshagen. prestegarden kan brukast bygdelag, bygningar. Nærheita mellom kyrkja og prestegarden var avgjerande for fredinga og kulturhistoria som knyter seg til til å formidla lokalhistorie privatperso Område anlegget. Bygningane har i tillegg høg aldersverdi og er prega av arkitektoniske verdiar. og vera eit samlingspunkt i nar m.m. rundt er Prestebustaden er oppført i tida 130-34 på kjellarmurar frå mellomalderen. Desse er automatisk freda. Luster. Prestegarden er regulert til Bygningen er ombygd fleire gonger og har no detaljar som ber preg av 1800-talet. historisk knytt til Dale spesial- Lysthuset i Støpulshagen er frå tidleg 1800-talet. Det har kvadratisk grunnflate med pyramidetak. kyrkje. Evt bygging i område

Stabburet har element frå fleire tidsepokar – både 1700-talet og 1800-talet. området må innordna seg desse bygningane. Skal forvaltast i samsvar med fredingsføresegner og føringar gjeve i reguleringsplan.

Bensinstasjon Skjolden Fredinga omfattar bensinstasjonen med eksteriør og interiør. Føremålet med fredinga er å ta vare på Støtta opp om tiltak som eigar 1 1995 bensinstasjonen i Luster som eksempel på ein stasjonstype som var vanleg på 195O-tallet, men som i dag er sikrar ivaretaking av sjeldan. Fredinga skal søkja å bevare bygningens opphavlege arkitektur både utvendig og innvendig i størst bensinstasjonen. mulig grad.

Arentzbu turisthytte Arentzbu turisthytte vart oppført i 1956 etter teikningar av Carsten Brevig. Hytta er på 42,5m2 og består av Ved evt arbeid på Eigar 1 ja 2009 tre rom. Hovudhytta på Arentzbu har gjennomgått få endringar og framstår i all hovudsak slik ho gjorde steinbua og sikringshytta etter oppføringa. Særleg gjeld dette interiøret som har svært høg autentisitet. I tillegg til den opphavlege skal det ikkje gjerast turisthytta frå 1956, omfattar anlegget ei gamal steinbu og ei seinare oppført sikringshytte. Disse er ikkje endringar på det teke med i fredinga. opphavlege eksteriøret H3 Ormelid, Fortun Høgdagard der både 6 bygningar og kulturlandskapet er freda – vel 850 daa. Det skal utarbeidast Eigar 1 - 2011 forvaltnings-plan som gjev tydelegare føringar for tiltak og bruken av heile anlegget.

Under freding Wittgenstein-huset Stiftinga har som føremål å sikra kulturhistoriske verdiar etter filosofen Ludwig Wittgenstein sitt arbeid i Vert fastsett i ei evt Eigar 1 Ja. Austerrike, Skjolden Skjolden. Dei skal utvikla og forvalta eigedom og bygningsmasse realtert til eigedomen «Austerrike» i freding. Bandlagd for Skjolden og gjennom dette medverka til lokal verdiskaping. Dei skal ta vare på dei antikvariske verdiane freding knytt til Wittgenstein sitt opphald i Skjolden. Huset er flytta tilbake opphavleg tomt og vart opna i juni 2019. Like etter varsla fylkeskommunen fredingssak.

Husmanns-plassar Luster var ein av dei kommunane i landet med flest husmenn pr bruk. Husmannsfamiliane var største Tilskot kan gjevast for folkegruppa på midten av 1800-talet. Grunna strukturelle samfunnsendringar forsvann denne arbeid på antikvarisk husmannsfamiliane utover på 1900-talet. I dag står det eit fåtals bygningar att. Innan både bygningsvern, grunnlag. Det vert ikkje lokalhistorie og nasjonal historie har soga om husmannsfamiliane og deira liv vore lågt prioritert. Dette er gjeve tilskot til bakgrunn for at Luster kommune har valt å ha høg fokus på husmannsplassar i kommuneplanen og målet er oppgradering av at eit representativt utval skal sikrast for framtida. bygningar. Solvorn er kjend som strandsitjarstad. Dette er ei klyngje med husmannsfamiliar som budde på allmenningsområdet. Luster har også andre husmannsklyngjer. Det er t.d. Steinabyen i Fortun, der 3 av 7 stovehus framleis står. Det har vore fleire slike «klyngjer» i Luster m.a. Hesjabakken og Lundane i Gaupne og i Jostedalen.

P1 Fluga, Hafslo Hafslo sogelag har over fleire år restaurert og sett i stand plassen som vert nytta til ålmennyttige føremål. Fluga må sikrast ved Luster 2 Ja Plassen har 3 bygningar; stoverhus, løe, uthus omsynssone slik at den Sogelag framleis framstår som ein plass med

P2 Stuaflåten, Mollandsmarki Stuaflåten ligg i brattlenda nedfor Mollandsmarki. Plassen har stovehus og løe som er oppattbygd på gamle Luster 2 Ja murar for få år sia. Plassen er eit døme på den «ekstreme» situasjonen som var på 1800-talet der folk Sogelag busette seg og tok i bruk utmarka for å få nok til livsopphald.

P3 Hestaskårane, Luster Hestaskårane er ein husmannsplass som er omtalte i skriftlege kjelder kring 1660. Plassen kan ha ei lengre Hestaskårane skal Luster 1 Ja tidslinje. Tunet har 6 bygningar: stovehus samanbygd med løe/fjøs, stabbur, eldhus, «nyaløo», tobakkshus. restaurerast etter Sogelag / Luster Sogelag har over fleire år arbeidd med restaurering av plassen som skal brukast til ålmennyttige antikvariske prinsipp med eigar føremål. Bygningane har ei lang utviklingslinje og kjellar i stovehus kan ha opphavleg ha vore ei steinstove, sikte på ei framtidig fjøsen steinfjøs. Den yngste bygningen er tobakkshuset som kan vera frå 1900-talet. Tømra i stove og løe er freding jfr prega av gjenbruksmateriale frå eldre bygningar. Det mest serprega gjenbruksmaterialet er blyglasvindauge Kulturminnelova. som kan vera frå tidleg 1700-talet og tilsvarande blyinnfatning som vindauga på Moster gamle kyrkje.

P4 Strandsitjarstaden Solvorn Solvorn er regulert til spesialområde kulturvern og omfattar i tillegg til strandsitjarhusa m.a. Walaker Hotell, Forvaltast i samsvar med Eigarar / 1 Regulert Sorenskrivargarden Christianeslyst (freda) og sveitserhusa. Reguleringsplan og forvaltningsplan legg føringar reguleringsplan og Luster spesialomr. på forvaltning av området. forvaltningsplan. kommune Heile eller delar av området bør vurderast for freding Benthahilleren Benthaplassen ligg i Dalsdalen og var husmannsplass frå 1791 – 1828. Bygningen var bygd under ei stor Stove og fjøs vert bygd Eigar / evt 2 ja steinblokk som utgjorde bakvegg og tak. På framsida og sidene var det murar og inngang til bygningen. opp att i samsvar med sogelag Benthaplassen fortel soga om marginaliteten dei levde under i Luster. Ca 70 % av huset er intakt. Bygget plan/søknad frå 2013. hadde 2 rom eit for dyr og eit til bustad – truleg med åre. Steingolvet ligg truleg intakt under jordlag av talle.

Høgdegard Det skal leggjast vekt på at Ansvar / Verneverdi Omsynssone høgdegardane Gjennomfø / prioritet arealdel opprettheld særpreget ring / sitt. oppstart Gardane skal gå inn i ein strategi for ivaretaking og formidling om høgdegardane i Luster Det bør leggast vekt på å ta vare på tunforma og særpreget på bygningane H1 Fuglesteg, Fortun Bygningane med m.a. steinstove og steinfjøs er oppattbygde etter brann. Luster 3 Ja turlag

H2 Skåri, Skjolden Bygningar er restaurert. Nye bygningar sett opp att på gamle tufter. Restaurert tilflytta bygningar frå Eigar 1 Ja. Sunnfjord som kan vera automatisk freda (frå før 1536) Automatisk freda bygningar

H4 Furåsen, Fortun Furåsen og Fuglesteg er «nabo-høgdegardar». Furåsen ber preg av at dei har hatt god tilgang på tømmer og Eigar 2 Ja lettdrive innmark samanlikna med mange av høgdegardane i Luster. Tunet med bygningane er intakte, men det kravst ressursar til vedlikehald og istandsetjing.

Landbruksbygningar / Landbruket sine kulturminne har sett eit stort preg på landskapet i Luster og står heilt sentralt i historia. Retningslinjer Ansvar / Verneverdi Omsynssone Steinbygningar Omfanget av desse kulturminna er stort og variert. For mange bygningstypar er forfallet stort og det er Gjennomfø / prioritet arealdel Landbruket sine bustad og viktig å kunna ta vare på nokre av desse for framtida. Dette gjeld alle former for uthusbygningar, men og ring / produksjonsbygningar også våningshus/stovehus. oppstart

Bygningstypar som er I Luster er det stor variasjon av driftsbygningar med ulike storleikar, konstruksjonsformer og materialbruk. Stimulera til å sikra Eigarar Er aktuelt å viktige å sikra: Det må stimulerast og leggjast til rette for at eit breitt utval av bygningstypar vert teke vare på og tradisjonelle bygningar i leggja inn 1. Våningshus / stover restaurert/ vedlikehalde på antikvarisk grunnlag. landbruket og visa breidda dersom 2. Driftsbygningar / låvar av desse bygningstypane. bygningen / Siloar Tilskot kan gjevast for vert gjeve 3. Tobakkshus arbeid på antikvarisk tilskot på 4. Utløer grunnlag. Det vert ikkje antikvarisk 5. Stølshus med sel og gjeve tilskot til grunnlag fjøs oppgradering av 6. Jordkjellarar bygningar. 7. Turkehus, stabbur, smier, etc 8. naust

Steinbygningar som er Steinhus er bygningar bygd med naturstein som hovudmateriale. Bygningstypane er kjend frå ulike delar av Stimulera til å sikra Eigarar 2 ? viktig å sikra: landet. Bruk av stein som bygningsmateriale fortel også om knappe ressursar når det gjeld tilgang til tradisjonelle 1. Stovehus tømmer og kan seiast å vera eit særmerke for Luster steinbygningar. Tilskot kan 2. Fjøs Veggene i steinstovene og sela er konstruert som dobbel mur, stein utvendig og innvendig, med mold til gjevast for arbeid på 3. Naust isolasjon i mellom. Over steinkonstruksjonen var det trebjelkar som ber eit loft eller ein lem. Taket var ofte antikvarisk grunnlag. Det 4. Sel tekt med torv eller skifer. Med dårleg tilgang til bygningsmaterialar av tre vart stein brukt som eit alternativ. vert ikkje gjeve tilskot til I Luster har det vore tradisjon med å byggja både stove, fjøs, naust og sel i stein. oppgradering av Dei siste steinstovene som har vore i tradisjonell bruk er den freda steinstova i Ormelid og steinstova i bygningar. Fåberg. For nokre år sia vart steinstova i Fuglesteg bygd opp att og vert nytta som DNT-hytte. Steinstova i Skåri er også bygd opp att. Utfordringa i framtida vert å sikra eit representativt utval av slike bygningar.

Stimulera til å sikra minst ein steinbygning pr år dei neste 10 åra. Prioritera steinbygningar av ulike typar som viser breidda av funksjonsområde.

Gardstun Retningslinjer Ansvar / Verneverdi Omsynssone Det bør leggast vekt på å Gjennomfø / prioritet arealdel ta vare på tunforma og ring / særpreget på bygningane oppstart G1 Berget, Jostedalen Opphavleg husmannsplass truleg etablert kring 1790. skild ut som eige bruk i 1829. Stovehus kan vera frå Eigar/ 3 Ja 1790. nyare stovehus frå 1950. Steinfjøs er restaurert med nytt tak. Stabbur frå kring 1880. leigetakar Jostedal historielag leiger bygningane og nyttar dei til opne tilskipingar.

G2 Berge, Fortun Stovehus, skulestove og stabbur frå 1800-talet. Særmerkte detaljar på inngangspartia til stovehuset. Eigar 2 Ja Stovehus og skulebygning har hjørnepilastre med klassiske detaljar. Fjøs og eldhus ligg på nedsida av vegen. Omfattande arbeid med restaurering Urdi, Høyheimsvik Eigar 1 Regulert til spesial- område Yngsdalen Rekkjetun på vestsida av Veitastrondsvatnet som ligg markert i landskapet. Eigar 3 Ja Nes (gbnr 72/1) Gardstun med bygningar hovudsakleg frå 1800-talet. Godt vedlikehalde og Eigar 3 Ja

Vetle-Kroken Vetle-Kroken var tilbake til 15-1600-talet eigd av Teiste-familien som hadde nær tilknyting til Kruckow-ætta Det bør leggast vekt på å Eigar 2 Ja på Sørheim og Kongen. Peder Pavels Munthe (son til Hartvig Munthe og barnebarn til Gerhard Munthe i ta vare på tunforma og ytre Kroken) fekk skøyte på garden i 1841. Truleg var det Pavels –«Vetlekafteinen» som han vart kalla som særpreget på bygningane bygde stovehuset. Det vert sagt at huset vart bygd som ein mini-kopi av Munthehuset. Stovehuset skal vera inkludert kaien og vølt fleire gonger m.a. i 1926 og 1939 (Luster Bygdebok). Stabburet kan også vera frå denne tid, medan posthuset fjøsen vart bygd ny i 1935. Til eigedomen høyrer det også ei posthus og kaihus som ligg ved vegen. Ingen av bygningane er SEFRAK-registrert.

Stølar Stølsdrift i Luster har tradisjonar tilbake til mellomalderen og har stått heilt sentralt i drifta av landbruket og Retningslinjer Ansvar / Verneverdi Omsynssone livet til alle som var knytt til landbruket. 1. Nye sel skal ha same Gjennomfø / prioritet arealdel form og storleik som dei ring / gamle sela i området. oppstart 2. sela bør ikkje gjerdast Ved framføring av veg til stølar bør ikkje vegen gå inn i stølsområdet. Felles parkeringsplass vert opparbeidd utafor stølsområdet. Er aktuelt å leggja inn dersom bygningen vert gjeve tilskot på antikvarisk grunnlag S2 Geisdalen, Jostedalen Sela i Geisdalen ligg i hovudsak på rekkje – med nokre få i bakkant. Stølen er omkransa av ein kraftig Eigarar 3 Ja steingard på ca 900 meter. Heile stølsgjerdet er på vel 76 daa. Kringla, Luster Stølen Kringla i Luster ligg nær opp til Breheimen nasjonalpark. Stølsgrenda hadde på det meste 12 sel, og Eigarar 3 Ja mange står framleis i den tradisjonelle stilen. Dei fleste sela har i utgangspunktet hatt denne forma: planløysing med midtinngang til skotet, er vendt nedover, og mjølkebui med dobbel steinmur står inn mot bakken. Fjøs i kjellaren. Taka har tradisjonelt vore tekt med store skiferheller.

Nystølen, Ornes Sumarstøl til Ornes-gardane. Sela er i tradisjonell form og tømra. Eit av sela er bygd opp i 2002 på gamal Eigarar 1 Ja tuft og med gamal tømmer. Kan koplast til turveg Ornes – Nystølen – Kveken og inngår som del av «verdsarvopplevingar» på Ornes.

Kveken, Kinsedalen Vårstøl til Ornes-gardane. Sela er i tradisjonell form og tømra. Eit av sela er bygd opp i 2002 på gamal tuft Eigarar 1 Ja og med gamal tømmer. Kan koplast til turveg Ornes – Nystølen – Kveken og inngår som del av «verdsarvopplevingar» på Ornes.

Kulturlandskap Retningslinjer Ansvar / Verneverdi Omsynssone Gjennomfø / prioritet arealdel ring / oppstart L1 Ornes Landskapet på Ornes er viktig for å forstå samanhengen mellom kyrkja og folket i regionen og kvifor den Definera verdsarven sine LK/ 1 Ja. står på denne plassen. tilhøyrande verdiar som verdsarv- Når skal vera grunnlag for råd tilhøyrande fastsetjing av omsynssone Omsynsson verdiar er e: LK definert L2 Munthehuset med Munthe-huset, bygd i 1791 og fekk si endelege utforming i 1846, var hovudbygning på Stiftinga 1 Ja. Bør kulturlandskap embetsmannsgarden Kroken i Luster. Garden var m.a. møteplass for dei fremste nasjonal-romantiske Munthehus vurderast for kunstmålarane som Flintoe, I.C. Dahl, Tidemand og Gude. I nasjonalromantikken var naturen djupe dalar, et freding høge fjell og store tre, og dette vart skildra av landskapsmålarane for å gje ein felles norsk identitet. Kunsten var ein måte å gje folket eit idealbilete av ein felles norsk identitet – og denne sit framleis klistra i oss. Munthehuset og Kroken var staden der mange av dei som uttrykte nasjonalromantikken samla seg og festa landskapet til lerretet. Munthe-familien eigde garden i åra 1746 -1866.Huset var på 1990-talet gjennom ei omfattande restaurering, og i den samanheng overteke av ei stifting. Muntehuset har stor verdi som viktig del av nasjonalromantikken og nasjonsbygginga sist på 1800-talet.

Dalsdalen, Luster Dalsdalen i Luster går frå bygda nede ved fjorden i nordvestleg retning til garden Kilen der den flate Kulturlandskapet i Eigarar 2 Ja dalbotnen sluttar. Vidare er det gangveg over Storhaug til Vigdalen og Jostedalen. I heimste delen av dalen Dalsdalen med og i Kilen har det alltid vore fast busetnad med gardar og husmannsplassar, medan fremste dalen, frå steinmurar, gamle Tadlagjerdet til Kilen, kalla Framdalen, vart nytta som utmark for gardane nede i bygda; til beiting, stølsdrift stølsbygningar (sel, løer (om våren og hausten), slått, lauving og rising. (Kjelde fylkesarkivet). mjølebuer m.m), Steingjerde på kryss og tvers er eit karakteristisk trekk i dalføret. Mange gardar ved fjorden hadde fleirsidig husmannsplassar m.m. utmarksbruk innover i dalen. skal prioriterast

Svendsøystølen – Dette er ei innhegning med kraftige steinmurar og inndelt i tre langsgåande «rom». Lengda er ca 90 meter Før nye tiltak i området Eigarar / 1 Ja Steinmurar, Fortunsdalen og ei samla breidde på ca 40 meter – i alt ca 3,5 daa. Breidda på kvart av «romma» er frå ca 10 – 20 meter. må det utførast fylkeskom Murane er ca 170cm høge og 120cm breie. Føremålet er uvisst, men ein mogeleg bruk kan vera innhegning arkeologisk registrering. m. til fedrifter som kom / skulle over fjellet til Gudbrandsdalen – Lom eller Skjåk – då dette er eit «vegaskifte». Kan vera frå 15-1600-talet.

Vasskraft Retningslinjer Ansvar / Verneverdi Omsynssone Gjennomfø / prioritet arealdel ring / oppstart V1 Feigum, Sørsida Mølla i Feiga vart truleg bygd i 1782 og vart restaurert på 1990-talet. Mølla vart driven av vatn frå Det bør leggast vekt på å Eigar 2 Ja Møldeelvi, ei mindre elv som tek av frå Feigeelvi. Det har vore fleire møller, sag og stampe i Feiga. I Feiga er ta vare på bygningane sitt det kjent at det har vore sag sia 1600-talet. særpreg.

Anlegget i Feiga omfattar: mølle, sag, smie og røyrgate. V2 Soget, Hafslo - Anlegget er eit av dei eldste tiltak av sitt slag på vestlandet, planlagd og utført av NVE sin forgjengar – Eigar; NVE 2 Ja «Kanalvæsenet» på 1870-talet. Soget fortel ei historie om kor viktig ferdsel og kommunikasjon var, og korleis ein gjekk fram for å betra ferdsla langs eit vassdrag på Vestlandet. Fram til då var det uansett vasstand uråd å ro gjennom passasjen, men undersøkingar viste at ein kunne passera på låge vasstandar. I 1870 vart det planlagd å sprengja ei båtrenne på dei vanskelegaste partia og byggja ei innretning for å hala opp båtar. Arbeidet starta i 1873. Endringar i planane førde til at det vart bygd ein trekkveg på høgre side til fordel for den nye innretninga. Trekkvegen vart bygd av vekselvis stein og tre på fjellboltar. I tillegg vart jettegryta som låg i løpet førebygd med tørrmur. Arbeidet var ferdig i 1884.

V3 Døsen kraftstasjon Døsen kraftstasjon vart opna i 1915 og tilførte fyrst Lyster Sanatorium Harastølen elektrisitet og deretter Eigar 2 Ja bygda. Før kraftstasjonen vart bygd vart vasskrafta nytta til kvernhus, ei stampe og til meieriet.

Militære anlegg

M1 Ekservollen, Luster Ekservollen er eksisplassen til Lysterske Compagni er også omtala som Nordre Indresognske Compagni av 2 Ja Bergenhusisiske Nationalinfanteriregiment. Eit telthus frå plassen vart oppattsett i Skjolden (bryggjehuset). Plassen vert i dag nytta til forsamlingsplass / ålmenne interesser. Den siste avrettinga i fylket skjedde her i 1858. M2 Kinsedalen – Anorthositt- For å sikre råstoff til aluminiumsproduksjon i Årdal, kjøpte Hydro i 1918 rettane til anorthositt-felta i Det bør leggjast til rette 2 Ja anlegg Kinsedalen. Dei etablerte dagbrot ved fjorden og bygde ein utskipingskai. I mellomkrigstida var for at historia om anlegget produksjonen lagt ned. I 1940 satsa Norsk Hydro opp att lenger oppe i Kinsedalen. På kort tid vart det bygt vert formidla i form av opp eit gruvesamfunn der det arbeidde kring 400 mann. Det vart bygd opp eit lite samfunn med brakker, ny tilrettelegging av kultursti kai på 100 meter, verkstad, mannskapsmesser, kontor og bustadhus for ingeniørar og funksjonærar. med merking, skilting og Ved steinbrota vart det bygd store fjellhallar for knuseri og siloar, og i 1941 ei jernbane frå sjøen og m.a. i informasjons-tavler. ein 300 meter lang tunnel opp under siloane i fjellhallane. I 1943 vart det i tillegg bygt ei ekstra trallebane Tiltaket bør knytast til som frakta folk og utstyr mellom sjøen og steinbrota. andre informasjonstiltak I 1942 tok tyskarane sitt Nordag-selskap opp att brytinga av anorthositt i førekomsten ved sjøen. på sørsida. Arbeidarane på dette anlegget var for det meste folk som var tvangsutskrivne til arbeidsteneste for okkupasjonsmakta. Norsk Hydro sin aktivitet i Kinsedalen slutta tvert då aluminiumsfabrikken på Herøya vart lagt i grus av allierte bomber i 1944. I løpet av nokre dagar var bygda «tom» for folk. Like etter krigen vart det gjort eit mislukka forsøk på produksjon av anorthositt som råstoff for aluminiumsverket i Høyanger. (kjelde Fylkesleksikon) I dag er det få fastbuande i Kinsedalen. Men ei svær kai og nokre gamle hustufter minner om at denne bygda i nokre hektiske krigsår var eit gruvesamfunn som talde 400 arbeidarar.

Skule i Kinsedalen og Kroken: Frå 1946 til 1952 vart det drive yrkesskule i dei tidlegare gruvebygningane i Kinsedalen. I alt 200 elevar tok eksamen på mekanikk-, elektrikar, møbel-, maskinsnikring- og husbyggjarlinene ved skulen. I 1952 brann messe- og bustadbrakka ved skulen i Kinsedalen, og yrkesskulen vart flytta til Sogndal. Bygda fekk fast vegsamband til Ornes tidleg på 1990-talet. Helseinstitusjon Harastølen Det har over tid vore arbeidd med å sikra Harastølen og restaurera det med sikte på å etablera hotell. Eigar Evt eigar i 1 Ja har nyleg slått seg konkurs og overlevert buet til skifteretten. Det er viktig at Harastølen vert sikra som samarbeid Området vert kulturminne for framtida. Alternativet kan vera at anlegget vert rive med LK, reguler til VLFK og RA spesialområd

e kulturminnevern Skulestover Kvar grend hadde si skulestove tidleg på 1900-talet. Mange av desse er rivne eller overteke til private Retningslinjer Ansvar / Verneverdi Omsynssone føremål. Gjennomfø / prioritet arealdel Frå 1860-talet kom skulebygginga for alvor i gong. Og på det meste kan det ha vore over 30 skular i Luster. ring / Få av dei står att. Dei gamle skulane kan fortelja ei viktig historie knytt til nasjonsbygginga, oppstart utdanningssamfunnet og folkeopplysinga. Difor er det viktig at kvar kommune tek vare på ei skulestove som kan formidla ein viktig del av vår historie U1 Ornes Skulestova på Ornes vart flytta frå Kreken på Ytre Hafslo til Ornes i 1910. Skulestova har i seinare år vore Verdsarvrå 1 Ja. Regulert nytta som forsamlingslokale i bygda. I samband med verdsarvarbeidet er det utarbeidd ein plan for bruk av det / eigar til spesial- skulestova med sikte på å formidla bygda sin historie. Også skulehistorie vil verta formidla her. område kulturlandsk. landbruk U2 Vigdal Vigdal fekk eige skulehus i 1926, etter at kravet hadde vore framme sidan 1913. Vigdal vart slegen saman Eigar 2 Nei med Alsmo krins frå 1962 ti 1966, då skulen vart sentralisert til Gaupne. Læraren i krinsen, Olav Havreberg, fekk i 1946 bygdefolket med på å byggje ei badstove ved skulen. Badstova vart restaurert i 2000. skulestova vert i dag nytta som forsamlingslokale for bygda. Ferdselsvegar I Luster har det vore eit omfattande nettverk av ferdselsvegar. Vegnettet kan historiske delast inn slik: Retningslinjer Ansvar / Verneverdi Omsynssone stølsvegar/ gardsvegar Hovudveg knytte saman dei ulike bygdene og landsdelane. Tverrveg var vegane som knytte gardane til Ved bygging av skogsvegar Gjennomfø / prioritet arealdel hovudvegane. «Privat veg» var t.d. gardsvegar, stølsvegar, tømmervegar. bør desse ikkje leggast i ring / Dei eldste ferdavegane går tilbake til førehistorisk tid og ein av desse er t.d. Dølavegen mellom Ormelid og traseen for dei gamle oppstart Høydalen i Lom. Mange støls- og gardsvegar har ei slik historie. I dag er vegane ei kjelde for ferdselsvegane historiekunnskap, oppleving og fysisk aktivitet.

V1 Kongevegen Årøy-Hafslo Delar av vegen ligg i Luster kommune. Det brattaste partiet med høge murar ligg i Sogndal og er som eit 1 Ja Vindhella i miniatyr. Det knyter seg mange historier til vegen m.a. Futaspranget, Gildreskreda, Olavskjelda og ei bygdeborg. V2 Gamlevegen Galden- Vegen ned Solvornsgalden var ferdig utbetra til kjerreveg i 1848 2 Ja Solvorn V3 Kongevegen Hafslo – På strekninga Veum-Lambhaug er det flotte steinmurar med sidearm av vegen, som bør bevarast. Har fått Ja Marifjøra stilk-tilskot. V4 Gamlevegen Luster – Gamal gangveg mellom som tidlegare var den viktigaste ferdselsvegen mellom Jostedalen og Lustrafjorden. 2 Ja Vigdal Fåbergstølen – Viva Vigdalen høyrde då til Dale sokn, og dette var vegen folk gjekk til kyrkje. Vegen vert kalla Bispevegen etter at biskop Johan Nordal Brun reiste her då han var i Jostedalen på bispevisitas i 1806.

V5 Kjerreveg Røneid - Tidlegare var ein avhengig av å legge vegen over/utanom bratte gjel då ein ikkje hadde utstyr til å sprenge Ja Jostedal fjellet. A: Over Timmermyra. Vegen ligg intakt bortsett frå at den nordlegaste nedstigninga er erstatta med ny Grunneigar skogsbilveg. ar, frivillige B: Hellemoøy – Myklemyr Oppstigninga frå Hellemoøy låg intakt med fint oppmurte murar i hårnålssvingar, lag/organis men vart borte då det vart bygd ny skogsbilveg for å kunne rydde opp etter stormen Dagmar. Nedstigninga asjonar etc til Myklemyr er oppgradert til skogsbilveg, men den gamle muren over svaet er bevart. C: Sperla – Jostedal Prestegård. Vegen har god standard bør kunna nyttast meir aktivt

V6 Gamlevegen Kvålsviki til Går gjennom Bargarden naturreservat. Tilretteleggja for å betra 3 Ja Ottum, Luster tilkomsten frå FV 55 til vegstubben V7 Dølavegen Mellomalder ferdselsveg mellom Ormelid og Høydalen i Lom. Ei mellomaldersk varderekkje på høgfjellet Sikring av vardar må 1 fortel historia om vegen. Varderekkje med vardar av ulik storleik og form. Overnattingsstader i form av avklarast med RA før evt hellarar og steinblokker som ein kunne søkja ly under, langs vegen. Vegen gjekk ut av bruk kring 1870-talet tilrettelegging for å ta opp då ferdsla dreia meir over mot Sognefjellsvegen etter at den nye varderekka kom på 1850-talet. Ormelid att ferdsla langs vegen. hadde eige herberge for dei reisande. V8 Varderekka og gamle- Varderekka over Sognefjellet vart bygd etter at stillinga som vegdirektør vart etablert kring 1850. Auka 2 Ja vegen Turtagrø – handelsverksemd førde til at ferdsla mellom Skjolden og Lom tok seg kraftig opp på slutten av 1800-talet og Sognefjellet/Grense Lom fram til vegsambandet mellom nord-Gudbrandsdalen og Oslo betra seg.

Driftevegane i Luster Driftehandelen i Luster var i tidlegare tider omfattande og med mange trasear over fjella – og nokre kryssa Kartlegging av dei også fjorden. Sogn og Fjordane fylkeskommune har kartlagt ein del av traseane med sikte på å reetablera resterande traseane dei som kultur- og friluftsvegar V9 Ornes - Nyestølen Stølsvegen svingar seg opp den bratte lia frå Ornes og er godt halden. Vegen er framleis brukt til buføring. Vegen skal skiltast og Grunneigar 1 Den kan også har vore sambandsveg over til Årdal og kan knytast til historia om Hagbart, son til Vettikongen merkast ar. Evt i og kongsdottera Signy frå Ornes. Signysalen - staden der Signy vart stengd inne – ligg i nærheita av vegen. Skal prioriterast for evt samarbeid rydding og utbetring på med vanskelege parti. Verdsarvrå det Forsamlingslokale: Forsamlingslokala på bygdene er forteljinga om demokratiutviklinga i bygdelaga. Mange av husa var viktige i kunnskapsformidling om ulike sider ved samfunnet frå siste halvdel av 1800-talet.  Ungdomshus Stimulera til å sikra eit Eigar 3 Er aktuelt å  Skyttarhus utval av forsamlingslokale leggja inn  Bedehus i Luster , der både dersom innreiing, interiør og bygningen eksteriør vert har eit vert gjeve «opphavleg» preg tilskot på antikvarisk grunnlag Offentlege bygningar Retningslinjer Ansvar / Verneverdi Omsynssone Gjennomfø / prioritet arealdel ring / oppstart Kyrkjene i Luster Luster har mange kyrkjer jfr folketalet i kommunen. Fleire av dei har både høg alder og høg arkitektonisk verdi. Kyrkjer frå før 1537 er automatisk freda. Kyrkjer bygd mellom 1650 og 1850 er «listerført» og verneverdig. Kyrkjer bygd etter 1850 har ikkje nokon spesiell status utan at det vert gjort særskilde vedtak.

Ky1 Urnes stavkyrkje Stavkyrkje frå 1130-talet. Står på UNESCO si verdsarvliste Det bør til ei kvar tid vera Fortidsmin 1 Ja. Regulert ein oppdatert neforening Freda spesialomr. Ky2 Gaupne gamle kyrkje Bygd på 1600-talet, tømra bygning og rosemåla dekor innvendig vedlikehalds- plan for dei a 1 Ja. Område privateigde kyrkjene i av kyrkje- Luster garden langs vegen er

regulert til kyrkjegard Ky3 Dale kyrkje, Luster Steinkyrkje frå 1200-talet 1 Ja. Regulert Freda spesialomr. Ky4 Joranger kyrkje, Indre Bygd på 1600-talet, tømra bygning og rosemåla dekor innvendig 2 Ja Hafslo Listeført Ky5 Jostedal kyrkje, Jostedalen Bygd på 1600-talet, tømra bygning og rosemåla dekor innvendig Vedlikehald av dei Luster 2 Ja offentlege kyrkjene i kommune Listeført Ky6 Nes kyrkje, Nes Frå 1800-talet – truleg bygd etter «typeteikningar» frå kyrkje- og undervisingsdepartementet Luster skal prioriterast i /Kyrkjeleg 2 Ja denne rekkefylgja: fellesråd Listeført Ky7 Gaupne Kyrkje, Gaupne Bygd i 1900 og har ei noko anna stilform enn kyrkjene frå 1800-talet 1. Dale kyrkje 2 Ja 2. Joranger, Jostedal og Listeført Ky8 Fortun kyrkje, Fortun Frå 1800-talet – truleg bygd etter «typeteikningar» frå kyrkje- og undervisingsdepartementet Nes kyrkjer 3 3. Fortun, Solvorn, Fet og Gaupne kyrkjer Ky9 Solvorn kyrkje, Solvorn Frå 1800-talet – truleg bygd etter «typeteikningar» frå kyrkje- og undervisingsdepartementet 3

Ky10 Fet kyrkje, Indre Hafslo Frå 1800-talet – truleg bygd etter «typeteikningar» frå kyrkje- og undervisingsdepartementet 3

KY11 Hafslo kyrkje, Hafslo Frå 1800-talet – truleg bygd etter «typeteikningar» frå kyrkje- og undervisingsdepartementet 3

KY12 Fortun – gravplassen Gravplassen kring tomta til gamle Fortun kyrkje som vart flytta til Bergen. 1 Ja Freda Andre offentlege Retningslinjer Ansvar / Verneverdi Omsynssone bygningar Gjennomfø / prioritet arealdel ring / oppstart Rådhuset i Gaupne Rådhuset i Gaupne har store arkitektoniske kvalitetar i form av innreiing og materialval. Bygget er frå 1968 Arkitektoniske kvalitetar LK 3 og bygd etter at storkommunen Luster vart etablert. og detaljar inne i Inn er ein integrert el av bygningen skal Spesialdesigna interiør ivaretakast. Ved oppussing og oppgradering skal det Også møblar / salongar, blomsterpotter, utgjer ein del av denne innreiinga hentast råd frå fagkyndig i fylkeskommunen. Evt endringar i interiøret skal vera reversible

17. FRAMLEGG TIL LOKALITETAR SOM BØR VURDERAST FOR FREDING ELLER REGULERING TIL SPESIALOMRÅDE KULTURMINNE

Luster har i pr i dag 8 vedtaksfreda kulturminne / anlegg og det er varsla fredingsstart på eit område til i 2019.

Luster kommune ynskjer med dette å få synspunkt og vurderingar på om dei anlegga som er vurdert i planen er av nasjonal verdi og dermed aktuelle for freding. Vestland Fylke bør i si fråsegn til kulturminneplanen vurdera dette og koma med tilbakemelding på evt freding og omfanget av denne på dei tre aktuelle framlegga. Vedtak om freding vert gjort av Riksantikvaren. Område som bør vurderast for freding jfr Kulturminnelova §§15, 19 og 20

Ansvar Samarbeid med Lokalitet Heimel jfr Kulturminnelova Fredingstema: Muntehuset i Freding av bygningar og anlegg m.v. frå nyare Tema: «kunsten i nasjonsbygginga» Fylkeskommunen / Kroken tid og område rundt freda kulturminne jfr riksantikvaren §§15 og 19 Husmannsplassen Freding av bygningar og anlegg m.v. frå nyare Tema: Arbeidarklassen sine buformer Fylkeskommunen / Hestaskårane tid og område rundt freda kulturminne jfr Husmannsplass med 6 bygningar med ei historie tilbake til 1600-talet. riksantikvaren §§15 og 19 Strandsitjarstaden Freding av kulturmiljø §20 Tema: Arbeidarklassen sine buformer og Fylkeskommunen / Solvorn Historisk tettstadutvikling ved sjøkanten riksantikvaren

Harastølen Sikring av kulturhistoriske bygningar jfr Plan- Tema: Helseinstitusjon. Spesialbygd anlegg for tuberkulosebehandling Eigar Kommune, og bygningslova: som blei driven av ein privat stiftelse, men finansiert av staten. fylkeskommune Eit område på Harastølen, inkludert alle og evt bygningar knytt til «sanatoriet», vert avsett i Det er stor usikkererheit knytt til eigedomen etter at eigar har slått seg riksantikvaren arealdelen med påfølgjande reguleringsplan: sjølv konkurs og overlevert buet til skifteretten (pr 23.03.2020). Dersom det ikkje kjem nye eigarar på banen kan utfallet verta riving. Området vert avsett i arealdelen som omsynssone jfr PLBL §11-8 c; Kulturminne prioritert i kulturminneplan. Det vert fastsett bestemmelsar for å sikra dei kulturhistoriske verdiane i området.

Området vert deretter fylgt opp med reguleringsplan og regulert jfr §12-5 nr 1 til bebyggelse / anlegg – turistføremål. I reguleringsplan vert det fastsett omsynssone jfr §12-6 med tilhøyrande bestemmelsar jfr §12-7 nr 1, 2,6,9 og 12

18. OPPFYLGJANDE OPPGÅVER

18.1 KJELDE TIL KUNNSKAP - Å UTVIKLE OG SPREIE KUNNSKAP OM KULTURARVEN SOM RESSURS

Formidla kunnskapen om kulturarven i Luster kommune gjennom fokus på identitet, særpreg ved staden, symbolbruk, omdøme og attraktivitet  Kunnskap skal vera grunnlaget for å sikra verdifulle kulturminne for framtida  Kunnskap om den lokale kulturhistoria og kulturminna må formidlast til alle – men med prioritet på barn og ungdom  Styrka kunnskapen og formidling om mangfaldet og særtrekka ved kulturhistoria og kulturminna i Luster

Ansvar Samarbeid med Hovudmål Delmål – slik vil me ha det Tiltak – slik gjer me det

God kunnskap om I 2020 skal Urnes verdsarvråd vera ein etablert 1. Støtta opp om vidareutvikling av eit handlekraftig verdsarvråd LK RA, SFFYK, FMF, kulturminne og organisasjon som ivaretek det overordna for Urnes stavkyrkje bygdelag m.fl. kulturhistoria i verdsarvarbeidet i Luster V.råd Luster 2. Støtta opp om etablering av ein handlekraftig administrasjon Bygdelag, LK, Verdsarven skal vera grunnlag for kunnskap og for verdsarvarbeidet og dei tilhøyrande verdiane organisasjonar m.fl formidling av viktig kulturhistorie i Luster LK V.råd 3. Dokumentera dei tilhøyrande verdiane for verdsarven Urnes LK /V.råd RA, SFFYK, FMF stavkyrkje

4. Utarbeida og vedta kommunal plan som sikrar dei tilhøyrande LK RA og verdiane for verdsarven Urnes stavkyrkje og som er avgrensa verdsarvrådet med ei omsynssone

Born og unge som er engasjert i å ta vare på 1. Utarbeida læreplan i lokal kulturhistorie for grunnskule og LK LK kulturminna i Luster vidaregåande skule LK 2. Støtta opp om etablering av «Borna sitt sogelag» Sogelaga

Fleire fagarbeidarar med god kompetanse på Støtta opp om utdanning av restaureringshandverkarar og bedriftseigarar LK bygningsvern og restaurering handverkarar innan tradisjonelle byggjeteknikkar

Hjelp til organisasjonar og personar som løfter 1. Støtta opp om å utvikla «mikro-musea» som formidlingsarena fram historia om kulturminna i Luster for lokale kulturminne og kulturhistorie 2. Støtta opp om lokalhistorisk tidsskrift 3. Støtta opp om studentarbeid som har fokus på Luster si kulturhistorie

4. Støtta opp om å leggja til rette informasjon i område der det har vore arkeologiske utgravingar. 5. Motivera og støtta opp om lag og organisasjon eller personar som ynskjer å kartleggja forhistoriske kulturminne i utmark

Kulturminneverdiane i vernesona i Solvorn 1. Fullføra brannsikringsplan LK RA og huseigarar skal sikrast for framtida 2. Prioritera sikring av «uthusa»; sjøbuer med bolverkskaiar, naust Eigarar LK, VLFK og fjøs 3. Sikra kulturminneverdiane i strandlinja mellom ferjekaien og t.o.m. Christianeslyst

Vardar Gamle vardar både langs ferdselsvegar og på fjelltoppar bør Luster Turlag, LK Auka kunnskap om vardar på fjelltoppar og langs framhevast som kulturminne ved skiltinformasjon ved den einskilde fjellstyra, ferdselsvegfar som viktige kulturminne varde nasjonalparkane, sogelag, bygdelag etc Vetar Det skal støttast opp om arbeidet med å få registrert vetane i Luster Sogelag, bygdelag, LK Sikra kunnskapen om vetane i Luster som del av dei tilhøyrande verdiane for verdsarven Urnes stavkyrkje. grunneigarlag etc

Oppdatert informasjon om verdfulle Oppdatering av rapporten «Kulturlandskap og kulturmarkstypar i LK og HISF Eigarar kulturlandskapsområde i Luster Luster kommune»

Tilrettelegging av arkeologiske kulturminne:  Gravhaug; Gaupne (Hyljarhaugen) Tilrettelegging t.d. i form av skjøtsel, skilting og infotavler gjennom LK RA, Universitetet i  Skålagroper, Engjadalen Bevaringsprogrammet for ARkeologiske Kulturminne (BARK) Bergen og  Fangstanlegg - Jostedalen (på bandet mellom sogelaga i Vanndalen og Vigdalen) kommunen  Vigdalsstølen tufter –  Stølsanlegg Tuftene, Kroken

Info-tavler Utgravingsområde – område som er frigjevne. T.d.: Det bør i område der det er føreteke utgravingar og området seinare er LK VLFK , UiB  Jernaldergard, Borhaug, Solvorn. frigjeve, setjast opp info-tavler der det vert informert om funna som er gjort i  Kultanlegg, Botn på Hafslo området.

18.2 KJELDE TIL OPPLEVINGAR

Kulturminna skal vera ein kjelde til opplevingar og engasjement for dei som bur i og dei som besøkjer Luster. Kulturminna og kulturhistoria kan brukast aktivt i produksjon av opplevingar med vekt på:  «stavkyrkja og landskapet»  ferdsel – fjord og fjell  husmannsplassar og høgdegardar  «krydder i landskapet»  Styrka samarbeidet mellom private aktørar som eigarar, organisasjonar og næringsliv og offentlege aktørar på lokalt, regionalt og nasjonalt nivå. Samarbeid skal vera med å styrka lokale mobiliserings- og utviklingsprosessar innan kulturminnevernet.

Verdsarvkommunen Luster skal innan 2024 markera seg som ein «10-på topp» kommune i forvalting av kulturminne Ansvar Samarbeid med Hovudmål Delmål – slik vil me ha det Tiltak – slik gjer me det 1. Leggja til rette for at fastbuande og 1. God skilting og informasjon om kulturminna i kommunen LK Lag og besøkjande får kunnskap om 2. KULturar - etablera eit godt utval av kulturløyper tilrettelagt med organisasjonar, kulturminna i kommunen informasjon på app private 2. Gamle ferdselsvegar vert brukt som tur- 3. Vektleggja skilting og informasjon om kulturminne langs turvegar Sogelaga og turlag LK og opplevingsvegar 4. Ny bruk av gamle hus - 3. Kulturminne som arena for opplevingar 5. Registrering av gamle ferdselsvegar i kommunen som grunnlag for framtidig opplevingsvegar 6. Støtta opp om restaurering av gamle ferdselsvegar 7. Stimulera til at kulturminne vert brukt aktivt i opplevingar Nasjonalpark- 8. Skilta / merka prioriterte driftevegar Luster: 1. Kroken, 2 Arentzbu, forvaltinga

Gamle utmarksbygningar (løer, fjøsar, naust, Aktuelle bruksområde kan vera: mjølkebuer, jordkjellar etc.) vert teke vare på  Enkel overnatting i tilknyting til gamle ferdselsvegar, stiar og gjennom ny bruk turområde (sjå http://www.opaform.no/Loe%20Storhaugen)  Rasteplassar i turområde  «Kvilehus» (alternativ til gapahuk og lavvo) i tilknyting til skular og barnehagar, barnas turlag ol.

Kyrkjene i Luster skal til ei kvar tid ha eit Alle kyrkjene i Luster skal til ei kvar tid ha ein oppdatert plan for Kyrkjeleg fellesråd LK tilfredsstillande vedlikehaldsnivå vedlikehald Fortidsminneforeninga RA (Urnes og Gaupne gamle kyrkje) Dei dei mange og ulike «Mikro-musea» i Luster fortel samla ein viktig del Eigarane LK, Visit av Luster si historie som fleire bør få kjennskap til. Nokre er lagt godt til Sognefjord, sogn rette for formidling, nokre har planar for framtida – og nokre har eit folkemuseum -

Etablera «Mikro- Eigarar av «Mikro-musea» i Luster unytta potensiale. For å betra tilgangen til anlegga må det etablerast eit Heibergske musum» i Luster» samarbeider om å ha eit fast og annonsert nettverk mellom dei ulike eigarane ved å støtta opp om etablering av ei samlingar som ein attraksjon opningstilbod kvar sumar. kulturhistorisk «løype» og nettverk for «småskala» kulturhistoriske formidlingsanlegg i kommunen:  Fruktmuseum – Kroken  N.H. Lerums Saftfabrikk AS Handels- og industri-museum Sørheim  Munthehuset embets- og kunstnargard  Låven på Sande, Sørheim - gardsmuseum  Feiga – mølle og sag  Witgenstein - filosofi  Øygardane - Folkedrakt  Berget- gardsanlegg Jostedalen  Høgdegardane – Fuglesteg, Skåri og Ormelid  Husmannsplassane Fluga, Stuaflåten, Hestaskårane og strandsitjarstaden Solvorn – med tønnefabrikken

18.3 KJELDE TIL VERDISKAPING Kulturminna vert ein ressurs for lokal og regional næringsutvikling ved å:  løfta fram verdsarven som ressurs for lokal verdiskaping og lokal identitet  bruka kulturarven i ein strategi for lokal verdiskaping og innovasjon og leggja vekt på kopling mellom kulturminne, friluftstiltak og fysisk aktivitet  berekraftig forvalting av kulturminna og kulturmiljøa på der ein også tek omsyn til deira tolegrense

Ansvar Samarbeid med Hovudmål Delmål – slik vil me ha det Tiltak – slik gjer me det Kulturminne i 1. Urnes verdsarvsenter skal vera etablert 1. Støtta opp om etablering av eit verdsarvsenter på Ornes Verdsarvråd LK, Luster skal vera innan 2025 Fortidsminnefore grunnlag for 2. Verdiskapingsprosjekt : «Husmannsplassen – vern gjennom bruk ninga, ++ arbeidsplassar og 2. Bruka kulturminne og kulturhistoria i og formidling». trivsel Luster som drivkraft i verdiskapingsprosjekt 3. Kulturutviklar – utvikling og organisering for bruk av kulturminne LK Eigarar

Gamle ferdselsvegar er kjelde til oppleving Gamle ferdselsvegar og fysisk aktivitet a. Før fastsetting av trase som råkar gamal veg, skal saka vurderast av kulturminnefagleg person i Luster kommune og sendast på høyring til fylkeskommunen. b. Ved vurdering av vegane, skal dette tilleggjast høg verdi:  Del av eit samanhengande vegnett mellom fleire bygder / gardsområde/stølsområde  Høg grad av opparbeiding  Gamle vardar  Historier knytt til vegen  Veg med kulturminner langs vegen  Veg med mange naturopplevingar, gamal kulturmark, skog, stølsområde etc.  Veg som går ut frå tettbygde strøk eller som går ut frå/ligg nær område med plass for parkering  Veg med høgt brukspotensiale

Husmannsplassar Luster skal ta vare på ulike husmannsplassar Det skal leggjast vekt på at husmannsplassane opprettheld særpreget som fortel historia om husmannsvesenet. sitt. Plassane skal gå inn i ein strategi for ivaretaking og formidling om husmannsvesenet både i Luster og nasjonalt

KOMMUNEDELPLAN FOR KULTURMINNE VEDLEGG

Foto: Svein Solheim

Formannskapet 01.04.20 sak 33/20 1. gongs handsaming Utlegging til offentleg ettersyn

INNHOLD Vedlegg I Historier ...... 2 Kulturhistorie og kulturmiljø ...... 3 Dagens synlege kulturminne i landskapet ...... 4 Førehistorisk tid...... 5 Historisk tid...... 6 Ferdsel ...... 10 Militær og forsvar: ...... 12 Vasskraft ...... 14 Utvandringa frå Luster til Amerika ...... 15 Framveksten av det moderne Noreg ...... 17 Motkulturane sine kulturminne - Livssyn og folkeopplysing ...... 17 Etterkrigstida sine kulturminne ...... 17 Vedlegg II Sikring av kulturminne gjennom freding eller regulering...... 19 Lokalitetar som bør vurdersast for freding jf. Kulturminnelova §§15, 19 og 20 ...... 19 Vilkår for freding ...... 20 1. Tema: Kunsten i nasjonsbygginga ...... 21 2. Tema; Arbeidarklassen sine buformer ...... 25 Husmannsplassen Hestaskårane - gbnr 45/34 i Luster ...... 26 Strandsitjarstaden Solvorn ...... 30 3. Tema: Helse-Luster – Lyster Sanatorium, Harastølen ...... 35 Vedlegg III Resultat frå fotokonkurransen 2014-2015 ...... 38 Vedlegg IV ...... 39 Kommuneplanen sin samfunnsdel (KPS) 2018 – 2030 ...... 40 Kommuneplanen sin arealdel (KPA) 2019 – 2030 ...... 40

VEDLEGG I HISTORIER

Verdsarvkommunen med den mangfaldige kulturhistoria

«Luster eit kulturhistorisk modellområde»

Urnes stavkyrkje. Foto Luster kommune

KULTURHISTORIE OG KULTURMILJØ

Luster er ein vidstrekt kommune med mange bygder og grender inst i Sognefjorden, ved ei av hovudferdselsårene mellom Austlandet og Vestlandet. Variasjonane i landskapet er store, frå grøderike område med høg bonitet i fjordbygdene til opne innlandsbygder og dalar opp mot breane og det alpine landskapet i høgfjellet mellom vest og aust. For dølafolket på Austlandet var fjorden livsnerva ut i verda, og dei havgåande skipa i vikingtida kunne segla inn til dei inste fjordbotnane. Dei store hovdinggardane på dei grøne nesa i høgmellomalderen var setet for kongens menn, og ein av desse var storgarden på Orneset, med høgendiskyrkja (privat) Urnes stavkyrkje som er eitt av våre fremste verdsarvminne. Dei gode jordbruksbygdene i dei lune fjordbotnane gav grunnlag for makt og rikdom, og gjennom hundreåra etter reformasjonen veks det fram eit lagdelt lokalsamfunn med storgardar, embetsgardar, høgdegardar og husmannsplassar som fører oss fram mot vår tid. I denne utviklinga er Luster i ein interessant posisjon i nasjonal samanheng, som det bygdelaget i Noreg med flest husmannsplassar under dei gode gardane i bygda. Her ligg grunnlaget for ei mangfaldig kulturhistorie med særtrekk frå to landsdelar.

DAGENS SYNLEGE KULTURMINNE I LANDSKAPET Dette er ein kortversjon av kulturhistoria i Luster som fortel litt om det store landskapet og om tilhøvet til dei kringliggjande fjellbygdene i aust og kystbygdene i vest. Slik me kjenner historia vart den sosiale lagdelinga særleg tydeleg frå 1600-talet, parallelt med folkeauken og presset på jorda. Dette gjev også innsikt i dei grunnleggjande faktorane som forklarar hovudlinjene i den økonomiske og politiske utviklinga fram mot det moderne Noreg. Men først og fremst er det i vår tid kulturlandskapet og kulturminna som fortel om denne lange utviklinga.

Med bakgrunn i kulturhistoria og næringshistoria har Luster framleis eit rikhaldig spekter av kulturminne som vitnar om utviklinga av lokalsamfunnet gjennom fleire tusen år. Kvar for seg og saman fortel desse om eit mangfaldig samfunn, med sjeldsynte og unike kulturmiljø som stavkyrkja på Urnes og steinkyrkja i Dale – vitnemål om samfunns-organisering, makt og rikdom her inne i den tronge fjordarmen inst inne i den lange Sognefjorden. Dagens spor i kulturlandskapet, frå dei tidlegaste tider til førre hundreåret, er mange:

 Forhistoriske anlegg med fangstanlegg og ferdselsvegar i fjellet, gravhaugar og buplassar i låglandet  Kyrkjehistorie: 11 kyrkjer som vitnar om samfunnet og rikdommen i høgmellomalderen, med verdsarven Urnes stavkyrkje som ein nasjonal kronjuvel og Dale kyrkje, tre 1600- talskyrkjer og 6 kyrkjer frå nyare tid.  Storgardane og embetsgardane – med bygningane på Christianeslyst, Flahamar, prestegarden i Luster, sorenskrivargarden i Solvorn og offisersgarden i Kroken – Muntehuset.  Høgdegardane med Ormelid, Fuglesteg og Skåri som dei fremste.

 Husmannsvesenet med husmannsplassen Hestaskår si lange historie og strandsitjarstaden Solvorn med ein historisk intakt bygningsstruktur i sjøkanten – ein veg ut til omverda frå dei rike gardane i Hafslobygda.  Stølsmiljøa – 360 stølar og Ormelid som det eldste dokumenterte fleirstølsanlegget i landet, med omfattande bruk av stein som byggemateriale.  Steinstover som ein eigen byggetradisjon.  Tobakkshus, torvhus – karakteristiske innslag i næringshistoria  Sanatoriumet Harastølen – helse og rekreasjon i landskapet Luster – det kulturhistoriske landskapet - eit modellområde  Anorthositanlegget i Kinsedalen – eit minne frå andre verdskrigen

FØREHISTORISK TID Førhistorisk tid er heile den lange perioden frå tida for dei fyrste spora etter menneska i Noreg og fram til tida for dei fyrste skriftlege kjeldene. I Luster er det gjort mange rike funn frå førehistoriske tid i form av gjenstandar og arkeologiske utgravingar som kan fortelja myke om den tidlegaste busetnaden. Funna er gjort frå fjordbotnen til høgfjellet. I fjellheimen i Luster finst det ei mengd minne etter gamal jakt- og veidekultur som fangstanlegg, leidegjerde for rein, bogestelle og hellarar. I lågare område kan det t.d. vera spor etter åkerstrukturar og stolpar etter bygningar, lausfunn i form av våpen, smykke og bruksgjenstandar. I fjordbotn ligg restar etter trafikken på fjorden gjennom mange hundre år.

Kulturspor som kan knytast til denne tidsepoken er automatisk freda kulturminne jfr Kulturminnelova § 4 og fredinga omfattar ei nærare fastsett sikringssone.

Førehistorisk tid er inndelt i tre periodar:

Steinalderen- fram til ca 1800 f.Kr Dette er fyrste perioden for menneska sin historie. I Luster er det gjort funn både i låglandet og høgfjellet. Det er gjort nokre få funn i låglandet som t.d. steinøkser, og flintreiskapar. I høgfjellet er det derimot fleire funn knytt til fangstanlegg og mellombelse buplassar. Fangstanlegga inneheld både dyregraver, bogastille og leidegjerde. Det er også gjort funn av buplassar som herberge nær fangstanlegga. Desse anlegga er ikkje teikn på fast busetnad.

På Nedstestølen – heimestølen til Ormelid – er det gjort funn etter brannrydning frå perioden 2 500 f.Kr. Dei eldste sikre dyrkingsspora på garden er også daterte til denne perioden og ryddinga held fram utover i bronsealderen. I Ormelid er det det arkeologiske indikasjonar på rydding og dyrking i fleire periodar også på 1400-talet, og det i område som låg i periferien av den beste dyrkingsjorda. Dette skjedde i ei tid som elles var sterkt prega av kollapsen etter Svartedauden med avfolking både av gardar og heile grender. Sjølv om Ormelid ikkje finst i dei skriftlege kjeldene frå 1500-talet, tyder dei arkeologiske undersøkingane på at det har vore kontinuerleg drift av garden gjennom heile pestperioden. Ormelid ser heller ikkje ut til å ha vore ramma av jordbrukskrisa i seinmellomalderen. Dei arkeologiske undersøkingane har dokumentert at ein høgtliggjande gard som Ormelid har vist seg å

6 vere minst like gamal som gardar med større dyrkbart areal og med meir sentral lokalisering nær fjorden (Åstveit 1998, Valvik & Åstveit 1999, Austad & Øye 2001, Øye et al. 2002). Dei arkeologiske undersøkingane i Ormelid viser at garden har ei mykje lenger tidslinje enn det som vert avspegla i skriftlege kjelder. Dette kan også vera tilfelle med fleire andre gardsområde i Luster. Arkeologiske undersøkingar i samband med byggeprosjekt har i seinare år avdekka sider ved Luster si historie som ikkje har vore kjend tidlegare. Mykje er framleis «gøymt» i grunnen – og det er viktig at denne historia vert dokumentert når det skal gjerast grunnarbeid i eit område.

Bronsealderen 1800 f.Kr – 500 f. Kr Som namnet seier er dette perioden då folk gjekk over til å bruka bronse i staden for stein. I Luster har ein spesielt. Viktige spor i Luster frå denne perioden er skålgroper / offergroper. Dette er små groper hogne ut i fast fjell eller steinblokker.

Dei siste utgravingane i Luster er frå Berge i Fortun. Har vart det hausten 2016 funne spor etter 3 langhus frå denne tida. Husa kan ha hatt ei lengde på 15-20 meter.

Offergrop Råsane. Foto: Kristen Ormberg Jarnalderen frå 500 f.Kr – 800 e.Kr Jernaldergarden Modvo (ca 300 – 500 e. Kr) i Hafslo er eit velkjent gardsanlegg frå denne tida i Sogn og Fjordane. Ved utgravingar kring det 30 meter lange hovudhuset vart det gjort funn som for tel om både daglegliv og utstrekt hadelsverksed og o storfolka so budde her. Seiare utgravigar i Solvorn har avdekka eit langhus, frå yngre romersk jernalder (ca 300 e.Kr.), som er vel 50 meter i langt og 7-8 meter breitt. Vikingtida høyrer også med til jarnalderen og dei mange gravhaugane i Luster er truleg frå denne perioden. Med nye metodar for leiting og utgraving av førehistoriske kulturspor kan ein venta å «avdekka» meir av Luster si eldste historie i åra framover.

HISTORISK TID I Noreg kom den historiske tida med innføringa av kristendomen og perioden som vert kalla «mellomalderen». Skriftsspråket vart teke i bruk og på det viset er historia dokumentert gjennom skriftlege kjelder.

Kulturspor og faste kulturminne som kan knytast til denne tidsepoken og fram til 1537 er automatisk freda jfr Kulturminnelova § 4. Fredinga for kulturspor omfattar også ei nærare fastsett sikringssone.

Krojuvele - verdsarvkulturminnet Urnes stavkyrkje, er det fremste vitnet frå denne stordomstida. Dale kyrkje og stavkyrkja som stod i Fortun – seinare flytt til Fantoft utanfor Bergen - har og sitt opphav frå denne tida. På 1600-talet vart fleire av dagens kyrkjer bygde; Joranger kyrkje (1620), Gaupne gamle kyrkje (1647), med vakre bygningsdelar frå ei eldre stavkyrkje, og Jostedal kyrkje (1660). På grunn av folkeauken på 1800-talet vart fleire eldre kyrkjer erstatta med nye og i dag er det i alt 11 kyrkjer i Luster. I 2011 er det også kome for dagen spor etter ein mogeleg kyrkjegard ved Svensøy i Fortunsdalen.

LUSTER EIT MAKTSENTRUM I MELLOMALDEREN Fleire storgardar i Luster, som Ornes, Sørheim, Kroken og Talsete var tilbake i høgmellomalderen setegardar for norsk høgadel. Eigarane hadde nær tilknyting til dei sentrale maktpersonane i landet

7 på denne tid og kom til å leggja grunnlaget for utviklinga av viktige trekk i dagens kulturlandskap. Dei eldste kyrkjene i Luster – der fleire vert rekna som nasjonale kulturskattar har sitt opphav i denne maktsamlinga.

Svartedauden, dansketida og reformasjonen er stikkord for samfunnsutviklinga og nedgangstidene etter høgmellomalderen. Oppgangen kom på 1600-talet med ein gradvis folkeauke. Etter kvart som storgardane vart oppløyste, vart mindre gardsbruk skilde ut, og dagens eigedomsstruktur byrja å ta form. Me ser også ei utvikling med auka bruk av utmarksressursane, auka oppdyrking, bygging av steingardar, etablering av nye tunstrukturar og bygningar som har stått heilt fram til 1800-talet og overgangen til vår tid.

«Det store hamskiftet» med overgang frå naturalhushald til pengehushald sist på 1800-talet førde også til store endringar i Lustra-landskapet. Utskiftingane på gardane og oppløysing av klyngjetuna førde til store strukturelle endringar. «Einheitslåven» oppstod og etter kvart kom også siloane , stovehusa vart også større. Boka «Noregs låver» har vist stor interesse for fleire av låvane i Luster.

Storgardane Med dei gamle storgardane og embetsgardane vart det oppretthalde eit overklassemiljø gjennom heile 1800-talet – eit miljø som me i dag forbind med flatbygdene på Austlandet. Det var folka frå desse miljøa – prestegardar, sorenskrivargardar og offisersgardar - som på 1800-talet trekte til seg den unge generasjonen med kunstmålarar i fronten for den gryande nasjonalromantikken. Både Munthehuset på offisersgarden i Kroken og slektsgarden til Gerhard Munthe - og dei mange landskapsmåleria som vart laga på 1800-talet frå Luster, er vitnemål om denne perioden. Skissene til «Brudeferden i Hardanger» er teikna i dette området.

Høgdegardane Dei mange høgdegardane i Luster – med Ormelid si historie 4500 år tilbake i tid – vitnar også om det som var livsgrunnlaget for mange. Den vertikale ressursutnyttinga frå dal til høgfjell kan ha vore føresetnad for tidleg busetjing på mange gardar. Høgdegardane si historie er blitt utdjupa gjennom Vestlandsgardprosjektet, som viser Ormelid si lange tidslinje, plassert sentralt langs ei ferdselslinje mot aust, Dølavegen. Andre sentrale høgdegardar er Fuglesteg og Skåri som no er oppattbygd og nytta til reiselivsføremål, Vormeli – ein overnattingsplass i Utladalen, Optun, Furåsen, Gjerseggi, Rebni, Øygarden, Bergheim, Kroken (ved Ornes), Berge, Kolstad, Råum. Dei 6 steinstovene som enno står att kringom i Luster er også Vormeli i Utladalen. Foto Kim Steffen Moen / ut.no ein sermerkt byggjeskikk som vitnar om ressursutnyttinga. www.Ut.no

Husmannsplassane For å forstå husmannsvesenet si rolle og plassering i det norske samfunnet og i lokalsamfunnet gjennom fleire hundre år er det avgjerande å vita noko om det historiske landskapet dei var ein del av, og sjå dette i den store samanhengen i høve til det samfunnet dei levde i. Luster er eit godt modellområde for å visa husmannsfamilien sin plass i det lagdelte samfunnet, og å forklara den økonomiske og sosiale skilnaden mellom husmannsplassane, høgdegardane og fullgardane (!!). Huseee har ok også hatt sie ragordigar, frå dei fattigaste so ura seg ei buplass i under ein heller øvst i Dalsdalen til husmannen i Hestaskår, som hadde både blyglasvindauge på loftet og tapet i kammerset, hest og 6 kyr på båsen og eige stølshus.

I dette landskapet, med så mange vitnemål om ei stordomstid, finn me også marginaliteten si historie – småkårsfolket som måtte livnæra seg på ulike måtar for å overleva. I denne tida kom framveksten av husmannsvesenet, som også sette sitt preg på landskapet ved husmannsplassar, strandstover og strandsitjarstadane på Skjolden og Dale, i Marifjøra og Solvorn. Også her var nivåskilnadene store, som for dei sjølveigande gardsbruka, med husmenn som hadde plassar store som små gardsbruk – til småhus i strondi og dei som bygde seg buplass under hellarar oppi dalane. For å forstå husmennene sin posisjon i samfunnet, må dei sjåast ut frå det samfunnet dei levde i og deira plass i det lokalhistoriske ladskapet: eit ladskap der husas-familiane har levd side om side med både storbonden og småbrukaren. Storfolket sat romsleg fremst i både Urneskyrkja og i Dalekyrkja, medan husmannsfamiliane var trengt saman i bakre rekkje.

Strandsitjar Likevel var det fjorden som var hovudferdselsåra og ferdsla her la grunnlaget for mykje av aktiviteten som kan sporast tilbake til tidleg mellomalder og førhistorisk tid. Strandsitjarstaden Solvorn har enno ein struktur som kan førast tilbake til mellomalderen og som viser ei allmenn utvikling av små tettstader ved fjorden. Her finn ein framleis ei sjøhusrekkje med bolverksbryggjer ut i sjøen, bak desse eit mylder av like bygningar men med ein parallellstilt hovudstruktur ned mot sjøen, og i bakre område eit gateløp parallelt med strandkanten. Dette er slik Solvorn-strondi i eldre tid – ca. 1910. arkeologane tenkjer seg at til dømes Ukjend fotograf. tettstaden i Bjørgvin kan ha sett ut før bydanninga. Bygningane er mykje yngre, men den opphavlege tettstadstrukturen som eit allment element er truleg minst like gamal som stavkyrkjekonstruksjonen. Det fanst også strandsitjarar i fleire stader langs fjorden som t.d. Marifjøra, Luster og Skjolden.

Steinabyen i Fortun På nokre gardar i Luster budde i eldre tid alle husmennene ofte nærast i ei klyngje på same staden. Eit godt døme på dette er Steinabyen, under Skagen i Fortun. Her var det på det meste 8 plassar som låg i ei klyngja innunder den store kampesteinen som har gjeve plassen namn. Det kan godt tenkjast at Steinabyen må ha sett ut som ein landsby og det var knapt med rom mellom husa. Her budde i tillegg til husmenn også legdefolk og innerstar. Jfr bygdeboka vart dei fleste plassane etablert på 1700-talet. (kjelde: Ætte- og gardssoga for Luster). Andre husmannsklyngjer var t.d. Hesjabakken og Lundane i Gaupne.

Stuaflåten Stuaflåten er ein husmannsplass som ligg i bratta over Lustrafjorden – under Mollandsmarki. Plassen ligg på ei hylle med utsikt til både Ornes og Kroken og har høyrt til garden Ytre Eikum. Plassen er første gong nemnd i skriftelege kjelder frå 1750-åra, men er nok ein god del eldre. Her stod eit stovehus, og noko lengre inne eit stort uthus. Stovehuset står enno, og er såleis bygd medan Stuaflåten var husmannsplass. Uthuset vart bygd opp att 2013.

Det er også kjet at abohusasplasse Hillere so ligg like overfor Stuaflåte var etablert som husmannsplass kring 1660. Det synest også klart at plassar som var etablert på denne tid kan ha ei eldre historie.

Hestaskårane Hestaskårane eksisterte som husmannsplass alt kring 1660. Mest sannsynleg var plassen etablert før dette året. Hestaskårane låg under Heltne som igjen har høyrt til Dale – og prestegarden. Eine blyglasvindauget som har stått i Hestaskårane har same blyinnfatning som vindauge i Moster kyrkje. Kan henda er det same glasmestaren som har laga desse vindauga tidleg på 1700-talet. Mest truleg kan vindauge i Hestaskårane ha høyrt til bygningar i prestegarden, og så har dei seinare kome til stovehuset i Hestaskårane – Truleg på slutten av 1800-talet då stovehuset vart påbygd med nytt kjøkken, gang og loft. Stovehuset er truleg bygd i 1802 med gamle bygningsmaterialar frå eldre bustadhus i bygda.

Krydder i landskapet; dei mange små husa Dette er ei lita historie om dei kulturminna som utgjer «krydderet» i Lustrabygdene sitt kulturhistoriske landskap. Dei små «unnselege» bygningane som har gått ut av bruk – som mange tek som sjølvsagt skal stå der – men som no forsvinn gradvis – eitt etter eitt.

Framleis står det høyløer kringom i bygdene, men det vert færre kvart år. Dagar sveipte ed seg fleir løer jola 2011. Den snøtunge vinteren 2015 har trykt fleire ned til bakken.

Høyløene vitnar om den intensive ressursutnyttinga som var i eldre tid. Kvar gard kunne ha fleire høyløer Mange som køyrer til Nørdstedalssæter tek ein stopp i Bakli både i heimemarka, på stølen og på teigar i utmarka. der grue/skorstein og vestveggen framleis ragar i Høyet vart ofte transportert heim på slede vinterstid, landskapet. Foto: Luster kommune eller løypt ned med løypestreng. Løene vitnar om den intensive ressursutnyttinga som måtte til for at folk skulle overleva. Høyløa, og seinare høyloftet på låven, er for lengst avløyst av rundballane i plast.

Mange gamle bygningar, deriblant høyløer, blir i dag ikkje brukt, og vil i mange tilfelle forfalle. Ei bruksendring til jakt-/fiskebu kan vere ein måte å redde slike løer frå forfall. Det vil vere nyttig å vurdere om det er eit ynskje at løer skal takast vare på som kulturminner, og om det i so fall er rett å ta vare på slike bygningar ved å tillate bruksendring.

Også siloane er i ferd med å forsvinna. Denne forma for konservering av gras byrja så smått etter krigen. Den utvikla seg i takt med at traktorane vart allemannseige på gardane. No er andre konserveringsteknikkar i ferd med å overta og førstegenerasjons siloar er i ferd med å verta historie.

Jordkjellar / potetkjellar: Jordkjellar var ofte bygd inn i bakken og mura vegger ytst. Slik kunne ein utnytta jordvarmen og hindra at poteter og grønsaker fraus på kalde vintrar. Potetkjellar. Foto: Inger Moe

Jordkjellarar er i hovudsak registrert i Jostedalen og på Hafslo.

Turkehus Turkehus/turkestova har som oftast eit rom som er lafta eller mura opp, og inneheld ein steinomn og hyller inste delen av rommet. Her vart korn og malt lagt til turking. Turkehuset ligg, slik som smia og eldhuset, eit stykke unna tunet.

Tobakksdyrking Slutten av 1800-talet førde til ei nyutvikling i området. Utvandra lustringar som hadde lært tobakksdyrking i Amerika kom heim att og lærde villig vekk kunnskapen sin. Luster vart den største tobakkskommunen i landet, og framleis står det att særmerkte tobakksturkehus kringom i kommunen. Staten tapte tollinntekter på tobakksdyrkinga og produksjonen vart avvikla på 1930-talet.

Tobakkshusa er jamt over høge som ein toetasjes bygning. Husa er bygd i reisverk med ein glisen bordkledning for å få luftgjennomstrøyming til turkinga. Det er få tobakkshus att i Luster i dag. Men husmannsplassen Hestaskårane har det desidert minste på 4 m2. Tobakkshuset i Hestaskårane Foto: Luster kommune Intensiv utmarksbruk og stølsdrift Bruk av utmarksressursane har vore ein føresetnad for livberginga i Lustrabygdene. Fangstanlegg i fjellet er dei fyrste vitnemåla om dette. Mange er registrerte – endå fleire er funne og ikkje registrerte. Derimot vitnar dei 360 registrerte stølane i boka «Stølar og stølsliv i Luster kommune» om ein omfattande utmarksbruk fram til førre generasjon. Ormelid Øvre er Noreg sitt eldste dokumenterte fleirstølsbruk frå 1250. Døme på andre særmerkte stølsområde er m.a. Nystølen (Ornes) Kveken og Dalen i Kinsedalen og Kringla (Luster).

Kveken i Kinsedalen. Foto Luster kommune

FERDSEL FJORDAVEGEN Fjorden var «muligheitene» sin veg og dei store havgåande skipa i vikingtida segla til dei inste fjordbotnane. På jernaldergarden Modvo er det funne prov på at lustringane tidleg hadde samband med land lenger sør i Europa. Her er det funne t.d. romerske myntar og glasperler og gravgodset elles vitnar om eit folk med høg status. Framveksten av handelsstaden Bergen gav rom for ein aukande produksjon av ulike handelsvarer som vart frakta til byen og vidare ut i verda, og med meir eksotiske varer i retur. Også for Dølafolket på austsida av fjellet var fjordavegen viktig som handelsveg. Dei gode og grøderike gardane gav også grunnlag for at borgarskapet i byane kunne busetja seg her.

Naust, sjøhus og kaiar Med trafikken på fjorden kom det bygningar for både varer og båtar. Steinnausta vart eit karakteristisk innslag i Lustrafjorden og det vaks fram større og mindre strandsitjarstader med ei blanding av både sjøbuer og naust. Solvorn er eit godt døme på eit slikt sjøhusmiljø. På dei store vatna som Hafslo- og Veitastrondsvatnet var båtane viktige til fiske og/eller ferdsel.

Kaiane vart med framveksten av dampbåtane, eit sentralt kommunikasjonsknutepunkt. Bolverkskaiane måtte ofte gje tapt for isgangen i fjorden. Dette galdt både Marifjøra, Døsen, Høyheimsvik, Sørheim og Naust ved Veitastrondsvatnet Foto: Astrid Heggestad Skjolden. Etter kvart vart bolverkskonstruksjonen erstatta med betongkaiar.

FJELLVEGANE Ferdsla over fjellet har alltid vore stor. Både for veiding, handel, hærferd, pilegrimferd, driftehandel, og reiser i embets medfør og verdsleg æred. Melloaldervege Dølavege – med sine mange vardar som kan vera både frå mellomalderen og førhistorisk tid - er synleg dokumentasjon på denne samferdslehistoria. Driftevegane fortel også ei historie om ferdsel i fjellet langt tilbake i tid. Luster var også ein arnestad for dagens fjellturisme. Herberget i Ormelid er truleg den bygningen i Luster som har lengst tradisjon, og den kan ha sitt opphav som fjellstove tilbake til mellomalderen. Desse kom i tillegg til dei gamle handels- og gjestgjevarstadene som kan førast tilbake til 1600-talet (Walaker, Døsen, Fuhr, Dalsøyri, Eide), og skysstasjon i Optun. Utover på 1900-talet gjorde også DNT seg gjeldande i våre fjellområde, og overnattingshytter i fjellet vart bygd mange stader. I 2009 vart ei av desse freda; Arentzbu i Breheimen Nasjonalpark. Fjellvegane, vardane og mange hellerar vitnar framleis Klovsteinsvarden – ved grensa mot Lom kommune. om den omfattande ferdsla over fjellet. Foto: Luster kommune

VARDAR Vardar vart også nytta for merking av ferdselsvegar i høgfjellet. Truleg har det også vore merking av vegar i låglandet, men korleis dette var veit ein lite om. I dag finst det fleire stader restar etter varderutene som var merka over høgfjellet. I seinare tid har fleire ruter vorte leita fram att og ein veit meir om korleis merkinga vart gjort. Også i Luster finn ein slike varderuter og Dølavegen – frå Høydalen i Lom via Ormelid og til Fortun er ein av desse gløymde ferdselsvegane som er leita fram att. Det er funne vel 40-50 vardar som viser kvar vegen har gått i høgfjellet. Desse har lege urørt sia vegen meir eller mindre gjekk ut av bruk kring 1870-talet. Erling Ormelid var den siste som kunne fortelja om kvar vegen gjekk. Vardane er av ulik storleik og form – og har mykje til felles med vardar funne på Dovrefjell, i Ryfylke og Hardangervidda.

DRIFTEHANDEL

Luster var også eit knutepunkt for driftehandelen. Driftehandel, som går tilbake til mellomalderen, var basert på oppkjøp av husdyr – spesielt hestar og kyr - og etter ein lengre beiteperiode sumartid vart dyra samla på seinsumaren og drivne over fjellet til større handelsmarknader. Av tre hovudruter i fylket gjekk ei av dei over breen og gjennom Luster. Anten vidare opp frå Kroken eller via Skjolden og Fortun. Driftevegane fall som oftast saman med andre ferdselsvegar. I dag er historia som oftast knytt til stadar der det var samling av drifter og beiteområde sumartid. I Luster er dette Fehagen i Fortun. Murane på Svensøystølen kan også ha vore samlingsplass for drifter som skulle over fjellet via Ormelid eller Murane på Svensøystølen. Truleg brukt i tilknyting til Nørdstedalen. driftehandel.

Foto: Torunn Løne Vinje MILITÆR OG FORSVAR: Varslingssystema Vete er ein trestabel som i tidlegare tider vart sett opp på fjelltoppar for å varsla om krig. Dette er fortida sitt «telekommunikasjonssystem». For å varsle krig og ufred vart veten tent så folk vart varsla. I nyare tid har vete vorte ei nemning på ein haug med steinar som vert lødd opp som vegmerke.

Vardane var del av eit varslingssystem basert på lyssignal. Som regel var dei konstruksjonar av stein eller tre som var plasserte på høgdedrag i terrenget. I ufredstid kunne vardane få eigne vetevakter, og ved eit eventuelt åtak ville vardane verta tende. På denne måten kunne meldinga sendast over store avstandar. Systemet er kjend over heile verda. I Europa er det spesielt dei vetesystema som var i bruk i det klassiske Hellas og i Romarriket som er kjende.

I Skandinavia vart vetar truleg nytta så tidleg som i den eldre jernalderen, men kan ha vore i bruk tidlegare. I Noreg er det spesielt to periodar som er kjend for vardebygging og veteteneste. Den første er frå Håkon den gode si tid fram til byrjinga av 1300-talet, medan den andre er frå Kristian IV av Danmark-Noreg si tid fram til 1814. Vetetenning kunne vera eit signal på at leidangen skulle bu seg til strid. Leidangen var eit system der bøndene langs kysten utrusta skip og stilte mannskap.

Det første vetesystemet i Noreg skal ha gått langs heile kysten frå Båhuslen til Varangerfjorden. Det var òg avgreiningar To av tre vardar på Lobergfjellet over Ornes-Kroken. Kan dette vera ein innover fjordane. del av eit vetesystem i Lustrafjorden? Siktlinje til både Vetanosi i Lærdal Under kong Kristian IV på 1600-talet, vart og kyrkjene på Ornes, Solvorn, Gaupne, Nes og Dale kyrkje. eit mogleg åtak frå Sverige avgjerande Foto: Luster kommune for plasseringa av vardane. Systemet vart no laga til frå svenskegrensa innover Austlandet og Trøndelag, med avgreiningar innover dalføra. Enkelte vardar frå denne tida har vorte

teke vare på fram til nyare tid. Ein vete vart stort sett utgjort av 3–3,5 meter lange trestokkar stabla i ein ring på mellom fire og fem meter. Ved vardane kunne det verta sett opp vardehytter av tre eller stein. I Lærdal er det gjort ei grundig kartlegging av vetesystemet og det er all grunn til å tru at det finst tilsvarande i Luster.

Vetene i Lærdal – kjelde; Leksikon fylkesarkivet

EKSERVOLLEN BERGENHUSISKE REGIMENT - LYSTERSKE COMPAGNI

Lysterske Compagni er også omtala som «Nordre Indresognske Compagni av Bergenhusisiske Nationalinfanteriregiment». Både på Kvalsøyri i Luster og i Solvorn var det frå 1600-talet lokale eksersisplassar for Nordre Indresognske Compagni. Kvalsøyri var den viktigaste, og der har ein framleis stadnamna Ekservollen og Telthusmyri som minne om militærtida.

Ekservollen var den gamle allmenningen i Luster, og plassen vart nytta til 1871. Eit telthus (utstyrshus) frå denne eksersisplassen vart seinare rive og sett opp som ekspedisjonsbygning og handelsbu på Eide i Skjolden. Dette bygget vart restaurert på slutten av 1990-talet.

KINSEDALEN OG ANORTHOSITTEN For å sikre råstoff til aluminiumsproduksjon i Årdal kjøpte Hydro i 1918 rettane til anorthositt-felta i Kinsedalen. Hydro starta dagbrot i eit lite felt like ved fjorden og bygde ein utskipingskai. Men i mellomkrigstida var produksjonen lagt ned. I 1940 starta Norsk Hydro opp att lenger oppe i Kinsedalen. På kort tid vart det bygt opp eit gruvesamfunn der det arbeidde kring 400 mann. Tilreisande arbeidarar budde i brakker som låg ved fjorden eller ved dagbrota på fjellet. Ved fjorden vart det bygt ny kai på 100 meter, verkstad, mannskapsmesser, kontor og bustadhus for ingeniørar og funksjonærar.

Ved steinbrota vart det bygd store fjellhallar for knuseanlegg og siloar, og i 1941 ei jernbane frå sjøen og m.a. i ein 300 meter lang tunnel opp under siloane i fjellhallane. I 1943 vart det i tillegg bygt ei ekstra trallebane som frakta folk og utstyr mellom sjøen og steinbrota.

I 1942 tok tyskarane sitt Nordag-selskap opp att brytinga av anorthositt i førekomsten ved sjøen der det hadde vorte teke ut stein under 1. verdskrig. Arbeidarane på dette anlegget var for det meste folk som var tvangsutskrivne til arbeidsteneste for okkupasjonsmakta. Norsk Hydro sin aktivitet i Kinsedalen slutta tvert då aluminiumsfabrikken på Herøya vart lagt i grus av allierte bomber i 1944. I løpet av nokre dagar var bygda «tom» for folk. Like etter krigen vart det gjort eit mislukka forsøk på produksjon av anorthositt som råstoff for aluminiumsverket i Høyanger. (kjelde Fylkesleksikon)

I dag er det berre få fastbuande att i Kinsedalen. Men ei svær kai og nokre gamle hustufter minner om at denne bygda i nokre hektiske krigsår var eit gruvesamfunn som talde 400 arbeidarar.

Skisse som er teikna av anlegget i Kinsedalen av Norsk Hydro i 1943.

VASSKRAFT Rik på vassdrag og fossefall er kommunen også. Kommunen kom ikkje med i den fyrste industrielle perioden, men framleis står Feige-mølla som eit synleg prov på hundreårs lange tradisjonar med møller drivne av vasskraft. Den fyrste vassdragsreguleringa som Kanalvesenet, NVE sin forløpar, stod for på vestlandet finn me i Soget mellom Hafslovatnet og Veitastrondsvatnet.

Døsen kraftstasjon Harastølen bygd i 1901 som eit likestraumskraftverk av St. Jørgens Stiftelse. Kraftstasjonen forsynte Harastølen med el-kraft. Fyrst 14 år seinare vart Døsen kraftstasjon bygd for å forsyna folk i Luster med straum

Helse-Luster – Lyster Sanatorium Om ikkje storindustrien kom til Luster, så melde helse-Noreg si interesse for Luster og den friske lufta kring 1900. Harastølen tuberkulosesanatorium vart opna i 1902 som det fyrste i sitt slag her i landet. Harastølen vart etablert som eit eige lite samfunn – høgt oppe i lia – med utsyn mot fjord og fjell.

Harastølen viser kanskje meir enn noko anna korleis ein tenkte «helse» i dåtida si samfunnsutvikling og var i si tid eit av dei største spesialsjukehusa i landet. Sanatorieideen kom frå Tyskland siste halvdel av 1800-talet og la vekt på at pasientar med tuberkulose skulle vera i frisk luft og landlege omgjevnader, eta næringsrik mat, ha mykje ro og kvile, og trena forsiktig. På dette vis skulle immunforsvaret styrkast og pasienten ville vera i stand til å overvinna infeksjonar. I Luster vart denne tankegangen «teke heilt ut». Sjukehuset vart bygd i fjellsida, 500 m.o.h. over Luster – og vanskeleg tilgjengeleg. Kommunikasjon med «omverda» gjekk via taubanen som gjekk frå fjorden og opp. Her vart både folk og varer frakta opp og ned. Ei årsak til plasseringa var det gode klimaet i Lustrafjorden. I tillegg var ein også tidleg klar over vasskrafta sin verdi, og sjukehuset fekk installert ein av dei fyrste private vassturbinane i landet. Noverande taubane (gondolbane) frå 1955 som delvis vart riven i 2012, erstatta den opphavlege taubana. Etter kvart vart det bygd opp eit eige lite samfunn høgt opp i lia med m.a. desse bygningane; overlegebustad, søsterbustad for dei tilsette, familiebustader for fyrbøtar og gartnar, kapell med likhus, postopneri, vaskeri, ishus, stall og grisehus. Både kinotilbod og eit rikhaldig bibliotek vart etablert, i tillegg til eigen folkeskule og mellomskule for borna til dei tilsette som budde der oppe. Dette vart ein kjærkomen arbeidsplass for mange lustringar . I dag utgjer anlegget 20 bygningar som er bygd til ulike tider gjennom 1900-talet.

Sjukehuset med bygningsmiljø og uteområde representerer karakteristiske element i eit elles typisk fjordlandskap. Bygningane på Harastølen representerer stor breidde både i funksjonstypar og stilartar. Harastølen er også historia om utviklinga av dei store helseinstitusjonane som etter kvart vart viktige kvinnearbeidsplassar. Dette er motstykket til «industriarbeidarmannen» som i Telemark fekk «sin» verdsarv.

Sia sjukehuset er privat eigd vart det ikkje vurdert i Helse og omsorgsdepartementet sin landsverneplan for staten sine kulturhistoriske eigedomar. Sia 2000 har det vore eit kraftig forfall av bygningane. Både inventar og bygningar er ramponerte, og mangel på vedlikehald pregar dei mindre bygga. Harastølen representerer likevel kulturminneverdiar på nasjonalt og truleg på internasjonalt nivå. Spørsmålet er om det er vilje på nasjonalt nivå til å ta vare på desse kulturminneverdiane som også fortel viktige sider ved utviklinga av kvinnearbeidsplassar i det industrialiserte samfunnet?

Alternativet er at ein bygning knytt til Harastølen vert teke vare på og at det vert etablert ei utstilling med foto og gjenstandar frå Harastølen som kan dokumentera denne viktige nasjonale historia i framtida.

UTVANDRINGA FRÅ LUSTER TIL AMERIKA (KJELDE: FYLKESLEKSIKON) Folketalet i Luster er i dag kring 5000. Luster vart ein av dei store utvandrarkommunane i Sogn frå 1845 til hundreårsskiftet. I alt reiste 6.500 personar frå Lustra-bygdene i åra mellom 1845 og 1900. den store armoda var nok hovudårsaka. Den sterkaste utvandringa var frå Luster prestegjeld, som åleine hadde 3.500 utvandrarar i denne perioden. Kring 55 prosent av alle borna som var fødde mellom 1851 og 1860 i Luster, utvandra til Amerika. I Luster som elles i Sogn, førte den sterke utvandringa frå 1840-talet og fram på 1860-talet til ein sterk nedgang i folketalet.

Gjenbruk av bygningar ”Hus på vadrig” fortel historier om det gamle bondesamfunnet, om folk og levekår i tidlegare tider. Gjenbruk av bygningsmaterialar var sentralt i ei tid med knappe materialressursar.

Flytting av bygningar og gjenbruk av bygningsmaterialar var ein gjennomgåande måte å nytta ressursane på. Når det t.d. skulle byggjast nye stovehus på sjølveigande gardar kunne materialane frå det gamle stovehuset ofte verta teke i bruk til eit nytt sel, husmannsstove for så i tredje runde å verta brukt til ein låve eller ei utløe. Materialar frå kyrkjer vart t.d. nytta i løer, fjøs etc. I Luster er det ikkje uvanleg å høyra om bygningar som har tidlegare har står «her» eller «der» og stokkar i løer, sel, naust osv. som viser spor etter ein tidlegare laftekonstruksjon.

«Gjenbruksbygningar» har ikkje fått den statusen dei fortener i bygningsvernet. I antikvarisk samanheng vert materialar i slike bygningar gjerne sett på som lite autentiske. Det er ulike former for gjenbruksbygningar:  Bygningar som i si heilheit er flytta  Bygningar der dei beste materialane vart nytta opp att og dei dårlege vart skifta ut ved flytting  Materialar som vert nytta opp att i «nye» bygningar – t.d. kyrkjematerialar i låven på Hotell Walaker

Gjenbruk at bygningar og materialar var viktig i ein ressurssamanheng. I mange område kunne det vera dårleg tilgang på tømmer, og tømmer frå bygningar som skulle rivast kunne for mange vera ei rimeleg løysing.

Handverksteknikkane og byggekostandene gjorde at husa hadde lang levetid og førde til at byggjematerialet vart nytta opp att fleire gonger. Tradisjonen heldt seg til langt ut på 1900-tallet, og nye byggeteknikkar gjer dette til ei nesten umogeleg oppgåve i dag. Slike gamle hus er ei kjelde til kunnskap om Lustra-samfunnet som me ikkje finn i skriftlege kjelder. Dette er hus som har materielle spor etter ei immateriell historie og som det er viktig å få fram og som fortel ei historie og livet til våre formødre og forfedre. Dette kan vera historier om samfunnsutvikling, om menneske sine skjebnar og samfunnsforholda dei levde under, og kan gje oss eit blikk av deira kvardag.

Den fremste «gjenbruksbygningen» i Luster er Urnes stavkyrkje. Kyrkja vart bygd kring 1130 – med bygningsmaterialar frå ei eldre kyrkje, bygd kring 1070. Både nordportalen som er avgjerande for at kyrkja står på UNESCO si verdsarvliste og andre bygningsdelar er å finna i den «nyare» kyrkja. Materialar frå gamle Solvorn kyrkje er å finna i fjøsen / galleriet på Walaker Hotell. I stovehuset på husmannsplassen Hestaskårane er det ein mosaikk av gjenbruksmaterialar – truleg frå fleire bygningar frå Prestegarden eller Nygard.

Steinbygningar Steinhus er bygningar bygd med naturstein som hovudmateriale. Bygningstypane er kjend frå ulike delar av landet. Bruk av stein som bygningsmateriale i Luster fortel også om knappe ressursar når det gjeld tilgang til tømmer. Veggene i steinstovene og sela er konstruert som ein dobbel mur, stein utvendig og innvendig, med mold til isolasjon i mellom. Over steinkonstruksjonen var det trebjelkar som ber eit loft eller ein lem. Taket var ofte tekt med torv eller skifer. Bruk av stein til bygging av hus kan seiast å vera eit særmerke for Luster. Med dårleg tilgang til bygningsmaterialar av tre vart stein brukt som eit alternativ. I Luster har det vore tradisjon med å byggja både stove, fjøs, naust og sel i stein. Dei siste steinstovene som har vore i tradisjonell bruk er den freda steinstova i Ormelid og steinstova i Fåberg. For nokre år sia vart steinstova i Fuglesteg bygd opp att og vert nytta som DNT-hytte. Steinstova i Skåri er også bygd opp att brukast i reiselivsføremål. Utfordringa i framtida vert å sikra eit representativt utval av slike bygningar.

FRAMVEKSTEN AV DET MODERNE NOREG Skulestover Med framveksten av den folkeskulen vart omgangsskulen kring 1860 avvikla og fast skule skulle vera regelen. Med dette kom det også i gang ei omfattande bygging av skular i landet. Sist på 1800-talet var det om lag 34 skulekrinsar i Luster og dei fleste hadde skulestover. Dei eldste som står i dag er skulestovene på Ornes og i Vigdalen. Andre er framleis i bruk som lokale forsamlingshus / grendehus. Med dei eldste skulestovene kan ei viktig historie i nær fortid fortelja mykje om utviklinga av det norske samfunnet dei siste 150 åra.

Skule i Kinsedalen og Kroken Frå 1946 til 1952 vart det drive yrkesskule i dei tidlegare gruvebygningane i Kinsedalen. I løpet av desse åra tok i alt 200 elevar eksamen på mekanikk-, elektrikar, møbel-, maskinsnikring- og husbyggjarlinene ved skulen. I desember 1952 brann messe- og bustadbrakka ved skulen i Kinsedalen, og yrkesskulen vart flytta til Sogndal.

MOTKULTURANE SINE KULTURMINNE - LIVSSYN OG FOLKEOPPLYSING I andre halvdel av 1800-talet vaks det fram store folkelege rørsler på det religiøse, språklege og alkoholpolitiske området rundt om i Noreg. På mange måtar var dette periferien sin motstand mot sentrale styresmakter. Dei mange rørslene har òg sett fysiske spor over heile landet, og særleg på Vestlandet, som bedehus, ungdomshus, kaffistover, avhaldslosjar, forsamlingslokale og skulestover. Dette var bygningar og møteplassar som var viktige for mange lokalsamfunn, men som no er i ferd med å forsvinne. (Kjelde: ra.no)

FORSAMLINGSHUS Som del av folkeopplysingstida sist på 1800-talet vaks det etter kvart fram ulike organisasjonar på bygdene. Dette var dei frilyndte, religiøse, fråhaldsrørsla, fagrørsla, idrettslag, skyttarlag og mange andre. Engasjementet var stort og dei trengde plassar for å samlast og etter kvart kom det opp eigne forsamlingshus. Fleire av skulane i Luster fungerer i dag som forsamlingshus og dei organisasjons- eigde husa har ikkje lenger same funksjonen som tidlegare. Endringar i organisasjonsaktivitet er medverkande til at bruken av bygningane er mindre.

Bedehusa Fyrste bedehuset i kommunen vart bygd kring 1840. I Luster står det i dag nokre hus som opphavleg er bygd som bedehus, og nokre har fått endra funksjonar.

Filosofien I dette landskapet var det den store filosofen Ludwig Wittgenstein fann roen til å tenkja og skriva sine store verk. Og det var det same kulturlandskapet som vart foreviga på lerret av landskapsmålarane som kom hit på 1800-talet.

ETTERKRIGSTIDA SINE KULTURMINNE Gjenreising stod i fokus etter 2.verdskrigen var slutt. Det mest omfattande gjenreisingstiltaket var vel Hydro si kraftutbygging i Fortun. Denne var for å sikra kraft til aluminiumsanlegget i Årdal.

Frå tre kommunar til ein: Alle tre kommunane hadde eigne kommunehus ved samanslåing i 1965:

 Hafslo – kommunehus frå 1955 – er i dag privat bustadhus  Jostedalen – kommunehus frå 1949 - er i dag privat bustad  Luster – kommunen leigde lokal i Luster Sparebank sitt bygg frå 1913 - er i dag privat bustad

Det nye kommunesenteret vart Gaupne. Gaupne hadde ikkje hatt sentrale funksjonar utover dei to kyrkjene. Røneid på andre sia av elvi hadde på 1800-talet handel og gjestgiveri. For Gaupne sentrum vart det laga ein reguleringsplan og sentrale bygningar i planen var Rådhuset og handelssenteret Pyramiden.

Rådhuset i Gaupne som vart bygd i 1968 har store arkitektoniske kvalitetar. Det var planlagd slik at det kunne byggjast kulturhus i forlenging av hovudinngangen. Både innvending og utvendig vart det lagt vekt på gode kvalitetar – som estetikk og materialkvalitet.

Kulturhuset vart ikkje reist, men i 1985 vart handelshuset Pyramiden opna to steinkast unna. Dette var fyrste handelshuset i fylket og har vore viktig i høve å utvikla kommunesenteret som handels- og møteplass. Pyramiden har også gode kvalitetar som ein møteplass med opne løysingar

Landbruk I 1975 kom «opptrappingsvedtaket» Vedtaket vart fylgd opp med ei stortingsmelding i 1976 som vart startskotet for ein periode med sterk produksjons- og inntektsvekst for landbruket. Dette sette sitt preg på bygdene med fyrst og fremst nye typar driftsbygningar, og etter kvart nye våningshus. Gardstuna endra seg gradvis.

Byggjefelta Byggefelta kom også til å gjera seg gjeldande i bygdene i Luster. Gaupne og Hafslo vart dei fyrste med typeteikna hus. Etter kvart er dette vorte den vanlege forma for bustadbygging i heile kommunen.

Referanseliste:  Forvaltningsplan for Ornes  Forvaltningsplan for Solvorn  Bygdebøker for Luster  SEFRAK – kulturminneregistreringar for Luster  www.askeladden.no  www.kulturminnesok.no  www.fylkesatlas.no

VEDLEGG II SIKRING AV KULTURMINNE GJENNOM FREDING ELLER REGULERING

Lokalitetar som bør vurdersast for freding jf. Kulturminnelova §§15, 19 og 20

Vedlegget omtalar 3 område med framlegg til freding og eitt område med framlegg til regulering til spesialområde kulturminne. Dei fire områda er: Lokalitet Heimel Fredingstema: Ansvar Samarbeid med Muntehuset, Freding av bygningar og anlegg Tema: «kunsten i Fylkeskommunen Kroken m.v. frå nyare tid og område nasjonsbygginga» / riksantikvaren rundt freda kulturminne jfr §§15 og 19 Husmannsplass Freding av bygningar og anlegg Tema: Arbeidarklassen Fylkeskommunen en m.v. frå nyare tid og område sine buformer / riksantikvaren Hestaskårane rundt freda kulturminne jfr Husmannsplass med 6 §§15 og 19 bygningar med ei historie tilbake til 1600-talet. Strandsitjarsta Freding av kulturmiljø §20 Tema: Arbeidarklassen Fylkeskommunen den Solvorn sine buformer og / riksantikvaren Historisk tettstadutvikling ved sjøkanten Harastølen Sikring av kulturhistoriske Tema: Eigar Kommune, «Lyster bygningar jfr Plan- og Helseinstitusjon fylkeskommune Sanatorium» bygningslova: og evt Eit område på Harastølen, riksantikvaren inkludert alle bygningar knytt til «sanatoriet», vert avsett i arealdelen som omsynssone jfr PLBL §11-8 c; Kulturminne prioritert i kulturminneplan. Det vert fastsett bestemmelsar for å sikra dei kulturhistoriske verdiane i området. Det vert så utarbeidd reguleringsplan PBL §12-5 nr 1 til bebyggelse / anlegg – turistføremål. I reguleringsplan vert det fastsett omsynssone jfr §12-6 med tilhøyrande bestemmelsar jfr §12-7 nr 1, 2,6,9 og 12 for å sikra dei kulturhistoriske verdiane.

VILKÅR FOR FREDING

Riksantikvaren har i sin fredingsstrategi fastsett kriterium for vurdering og val av nye fredingsobjekt: Kriteria for vurdering av nasjonal verdi er: Kulturminnet:  representerer fasar med særleg betyding for historia  er knytt til verksemd med særleg betyding for historia  er av særleg betyding for ei eller fleire etniske grupper  er av særleg arkitektonisk og arkitekthistorisk verdi  har særleg betyding som kjelde for historia av di det finst få eller ingen skriftlege kjelder  har særleg betyding som ressurs for lokal utvikling og verdiskaping  alder og type utløyser juridiske verkemiddel på nasjonalt plan – sjå kulturminnelova

Når det skal veljast ut kva som skal verta freda og omfanget av fredinga skal fylgjande leggjast vekt på i tillegg til verneverdi:  sårbare kulturminne, dvs. kulturminne som står i fare for å forsvinna  tilstanden til kulturminnet og økonomiske rammevilkår  eigar sine ynskje og bruksbehov  samfunnsmessige avvegingar  formidlingspotensial og offentlig tilgjenge  kulturminner og kulturmiljø som viser heilskap og samanhengar

Kulturminne i Luster som bør vurderast med sikte på freding jfr kulturminnelova Med bakgrunn i desse verdiane meiner rådmannen at fylgjande kulturminne bør vurderast for freding, og fremjar forslag om freding jfr kulturminnelova av desse kulturhistoriske anlegga: 1. Muntehuset i Kroken. Freding av bygningar, anlegg m.v. frå nyare tid og område rundt freda kulturminne. jfr Kulturminnelova §§15 og 19 2. Husmannsplassen Hestaskårane i Luster. Freding av bygningar, anlegg m.v. frå nyare tid og område rundt freda kulturminne. jfr Kulturminnelova §§15 og 19 3. Solvorn – strandsitjarstaden. Freding av kulturmiljø jfr Kulturminnelova §20

1. TEMA: KUNSTEN I NASJONSBYGGINGA

MUNTEHUSET I YTRE KROKEN

Eigar: Nils Kroken Festar: Stiftinga Munthehuset Omfang: Hovudbygningen med hagen, i tillegg omsynssone

Munthehuset:  representerer fasar med særleg betyding for historia  er knytt til verksemd med særleg betyding for historia  er av særleg arkitektonisk og arkitekthistorisk verdi Foto: Munthehuset i Kroken. Foto: Luster kommune  har særleg betyding som ressurs for lokal utvikling og verdiskaping

RIKSANTIKVAREN SIN FREDINGSSTRATEGI: Fellesskap og demokrati: Historiske stader/utvikling av demokratiet m.a. stader for utvikling av demokratiet. Eksempel på objekt kan vera bygningar og anlegg knytt til viktige historiske personar (eks. kunstnarheimar) og hendingar eller utviklinga av demokratiet.

Nasjonalromantikken og folkekulturen som verkemiddel for nasjonsbygginga Nasjonalromantikken som kunstform stod sentralt i å byggja opp ein felles nasjonal forståing for den unge nasjon. Flintoe var i front av dette miljøet og 4 år etter grunnlovsamlinga på Eidsvoll la han ut på si fyrste reise i Noreg og enda opp i Munthehuset i Kroken. Muntehuset vart eit samlingspunkt for denne generasjonen kunstmålarar og Flintoe sette sitt preg på huset som i dag viser i form av takmaleria i to av salane.

Huset er bygd i empirestil og har vore gjennom fleire byggeperiodar. Siste byggeperioden var tilbakeføring frå husmorskuletida til det meir «opphavlege».

I Muntehuset i Ytre Kroken i Luster finn me dei mest verdfulle profane takmaleria i fylket.

Tidlegare eigarar: Det er kjent at Ytre Kroken har hatt fleire mektige eigarar i eldre tid. Den fyrste som er nemnd i skriftlege kjelder er Alf Basseson - Alf i Kroki. I 1298 var Alf nemnd som sendebod for baronen og storgodseigaren Bjarne Erlingsson som då eigde Ornes. Alf var adla kring 1300 og deretter vart han send til Island som kongeleg skatteoppkrevjar. I 1305 vart han lensherre på nord-austlandet på Island og døydde truleg i 1305.

På 1500-talet var Anders Nielsen eigar i Kroken. Han var skrivar og lensherre over Dale-soknet og var gift med Anna Kruckow, dotter til adelsmann og riksråd Johan Kruckow, på Sørheim. Anna Kruckow eigde i 1607 vel 15 gardar i Luster m.a. Ytre Kroken og Indrekroken.

Kunstnarsenteret Munthefamilien kom frå Belgia til Noreg på 1600-talet. I 1764 vart kaptein Gerhard Christofferson Munthe eigar av garden i Kroken. Han sette i gang fyrste byggetrinn av det store herskapshuset som seinare har vorte kalla «Munthehuset». Han skal vere ein av dei første som tok til å dyrke poteter i Noreg då han i 1765 sette den første potetåkeren i Ytre Kroken. Munthe-huset vart bygd i 1791 og fekk si endelege utforming slik me kjenner det i dag, i 1846. På denne tida hadde gardstunet i alt fem stovehus og 17 uthus, eit par sagbruk ved Krokaelvi, sjøbuer og kai. I hagen vart det dyrka frukt, grønsaker og humle. Sonen Hartvig Kaas Munthe (1766-1830) tok over eigedomen, og det var i hans styringstid at Kroken vart eit kunstnarsenter. Dette hadde samanheng med sonen - den kjende kartografen og historikaren Gerhard Munthe d.y. (1795 -1876) Han hadde gjennom arbeid og mange reiser i inn- og utland knytt kontaktar med mange kunstnarar. Han var sjølv ein dugande teiknar og svært interessert i kunst. Frå 1830-talet og utover gjorde han Kroken til eitt av dei viktigaste sentra for biletkunstnarar i Noreg.

Flintoe si fyrste reise i Noreg var i 1819 og han reiste oppover Hallingdalen med Ytre Kroken i Luster som mål. Av mange vart Flintoe rekna som «førromantikar». Flintoe vert omtala som ein naturalist og forløpar for 1800-tallets romantiske landskapskunst. Han vart på mange vis vegvisaren til norske

23 kunstnarar som J. C. Dahl, Peder Balke, Thomas Fearnley, Adolph Tidemand og H. F. Gude, som alle i tur og orden vitja Munthe-garden i Kroken og måla ei mengd motiv frå Luster og andre Sogne- bygder. I Kroken fekk dei bu i vekevis og dei fremste kunstnarar den gongen fann inspirasjon i samveret med kvarandre og i møtet med eit mektig landskap. Det var også møtestad for forskarar og geografar.

Utalandske kunstnarar i Kroken Thomas Fearnley hadde budd i Stockholm, og med hans tilråding vitja dei kjende svenske biletkunstnarane Carl Johan Fahlcrantz (1774-1861) Kroken, og brørne August Anckarsvärd (1783- 1874) og Michail Gustaf Anckarswärd (1792-1878) vitja både Kroken og Balestrand i 1827. Seinare kom også Fahlcrantz sin elev Gustav Wilhelm Palm (1810-1890) på studieferd til Kroken i 1833. Frå Tyskland kom m.a. kunstnaren Christian Morgenstern (1805-1867) i 1827 saman med dei tyske kunstnarvenene J. Martens og J. Mohr. Han fekk seinare eleven sin, Louis Gurlitt (1812-1897) til å vitje Kroken. Også biletkunstnarar frå både Polen og England var innom Kroken. Den mest kjende av desse var den polske Christian Breslauer (1802-1882), som vitja Kroken i 1839 saman med Andreas Achenbach. Breslauer tok mange oljeskisser under Sogneferda, og vert rekna som ein fornyar av polsk landskapskunst. Ein annan framståande tysk kunstnar var Hermann Kaufmann (1808-1889) som etter oppmoding frå venen Thomas Fearnley, vitja Kroken i 1843 og gjorde ei mengd skisser frå Sogne-natur og -folkeliv. I 1850 kom den tyske kunstnaren Georg Saal (1818-1870) på vitjing. I 1851 kom den tyske Gude- eleven og seinare kunstprofessoren Johann Wilhelm Cordes (1824-1869) på vitjing, og i 1853 målaren Gustav Ochs (1825-1858) frå Køln. Han vart buande i Kroken i tre veker.

MUNTHEHUSET I DAG I 1884 selde Munthe-familien garden og ein epoke i norsk kunsthistorie var over. I åra 1897 – 1957 vart bygningen nytta som husmorskule og tilpassa den bruken. Huset var på 1990-talet gjennom ei omfattande restaurering med m.a. filosofen Arild Haaland som ei stor drivkraft. Muntehuset er i dag eigd av «Stiftinga Munthehuset og har i ettertid vore nytta som selskapslokale, til kulturformidling, utleige for overnatting etc. Stiftinga arbeider med å halda huset vedlike og det er planar for oppgradering på loftet. På kjøkkenet er det tilrettelagt for servering av større og mindre selskap. Dei siste åra har det vore arbeidd med restaurering av vindauge og utvendig måling. Det vert også arbeidd med å finansiera restaurering av Flintoe sine takmaleri. Munthehuset er godt teke vare på og framstår som eit monument i landskapet – og som ein verdig «nabo» til Urnes stavkyrkje.

Takmåleria: Under restaureringsarbeidet vart det avdekka takmaleri under eksisterande maling i to av salane i 2. etasje. Det var Flintoe som har stått for dekorasjonane, noko som er dokumentert i ein omfattande korrespondanse mellom han og kaptein Munthe. Desse takmaleria til Flintoe er unike ikkje berre i lokal samanheng, men også nasjonalt. Truleg er det berre Det Kongelege Slott og Bygdøy Kongsgård som har liknande dekorasjonar av Flintoe.

Kvifor freding? Munthehuset, slik det framstår i dag, er eit sterkt symbol på nasjonalromantikken sitt opphav og er på mange måtar Nasjonalromantikkens Vogge. Det meir enn 200 år gamle og eineståande huset, har spela ei sentral rolle i norsk kunst- og kulturliv og nasjonsbygging for to hundre år sia. Flintoe si reise skjedde berre 4 år etter rikssamlinga på Eidsvoll. Nasjonen Noreg var i ein tidleg fase med å finna seg sjølv og sin identitet.

Etter 1814 vert Noreg som nasjon skapt på grunnlag av historia, landskapet og kulturen som folkedikting og folkemusikk. I meir enn hundre år framover vart det lagt ned eit stort arbeid i dokumentasjon, innsamling av kjeldetilfang, opplæring og formidling – dette var med og skapte grunnlaget for den norske identiteten. Sentralt i utviklinga stod landskapsmålarane som festa det storslåtte landskapet, folk og dyr til lerretet. Dette var tida før fotografia gjorde sitt inntog frå 1850-talet og utover. Ofte forsterka dei elementa. Ideane hadde sitt utspring i dei tyske romantiske perspektiva med fokus på kulturen som basis for nasjonen med felles identitet som språk, religion, historie og kulturarv – dvs folkeånda.

Muntehuset, slik det framstår i dag har stor verdi som viktig del av nasjonalromantikken og nasjonsbygginga utover på 1800-talet. Flintoe hadde sin entre her 4 år etter at Noreg vart sjølvstendig og fekk si eiga grunnlov. Han var med å la grunnlaget for. Landskapet i Noreg har endra seg kraftig etter at 1800-tals målarane reiste rundt. Denne nasjonalskatten er i dag Kopiane av landskapet heng i dag på nasjonalgalleriet og er heilt sentrale i norsk kunstformidling. Dette er t.d. Brudeferden i Hardanger, Vinternatt i Rondane. Flintoe sette også store spor etter seg på Slottet ved utsmykking av «Fuglerommet».

Dette er historia om kunsten sin plass i nasjonsbygginga med sikte på og byggja ein felles identitet tidleg på 1800-talet. Kunsten som vart skapt av denne generasjon kunstnarar er av den mest verdfulle i dag mykje av den er ivareteke av nasjonale / regionale kunstinstitusjonar. Sia kunsten vert teke vare på – er det også viktig at «originalen» vert sikra for ettertida.

Nærleiken til Urnes stavkyrkje, som står i ei særstilling når det gjeld norsk arkitektur og stilhistorie, bør vektleggjast. Kyrkja er eit sentralt verk i norsk kunst og historie og viser noko av elementa som vart knytt til nasjonalromantikken – dragestilen med inspirasjon frå vikingtida og mellomalderen. Dette er med å gje både Muntehuset og stavkyrkja ein ekstra dimensjon.

2. TEMA; ARBEIDARKLASSEN SINE BUFORMER I tilknyting til kulturminneplanen og arbeidet med fagrapport for eit husmannssenter i Luster vart det gjennomført registrering av husmannsplassar i Luster i åra 2011 – 2014. Oversikta viser at det då var om lag 60 husmannsplassar med tilnærma autentiske bygningar – men i variabel tilstand.

LUSTER OG HUSMANNSVESENET Luster var ein av dei store husmannsområda i landet. Gardsstrukturen ber preg av mange storgardar slik ein finn på flatbygdene på Austlandet. Husmannvesenet var etablert i bygdene her på slutten av 1600-talet då ein møter dei i kjeldene som konsekvens av skattesystemet. Dette viser bygdebøkene i Luster der det kjem fram mange etablerte husmannsplassar på den tid. Luster hadde mange av dei ulike kategoriane husmenn; både arbeidshusmenn, bygselhusmenn og strandsitjarar. Klyngjer av husmenn som t.d. Steinabyen i Fortunsdalen med 7 husmannsplassar plassert mellom store steinblokker. Det vert hevda at i Luster var det mange husmannsfamilar som livernærte seg av ulikt arbeid som t.d. handverkarar.

Husmannsvesenet har sitt opphav tilbake i mellomalderen. Fyrst kring 1600-talet dukkar dei opp i skriftleg kjeldeateriale, e ordet; husa ka ei følgja bakover til ellomalderen, ”husadr”, ed etyologiske parallellar til det ritiske ”rofter” og det lågtyske koter. Husae av Skappels kategoriar møter vi i dei norske kjeldene på 1600-talet, som ein konsekvens av skattesystemet. (York 2012).

Husmannsvesenet er eit mangslunge «vesen». Husmannen med eller utan jord, ofte med arbeidsplikt og gjerne med hus dei sjølve eig, innerstar som leiger bustad i andre sine hus som reine arbeidsfolk og strandsitjarar som budde ved sjøen og dreiv ei form for kombinasjonsnæring med jordbruk, fiske eller handverk. Og jekteskipperhusmannen i Hardanger kunne vera like velståande som bonden. Dette vesenet var svært mangslunge også i Luster som ei tid hadde det høgaste snitt-talet på husmenn pr bruk. Det kan difor vera vanskeleg å sei kva som var den «typiske» husmannsplassen. I Kaupanger, nærare bestemt under dei to gamle adelsgodsa i bygda, hadde husmennene ein heilt spesiell funksjon på 1800-talet. Dei var reine jord- og skogsarbeidarar på dei to godsa Amla og Kaupanger Hovudgard. (York 2011).

RA sin fredingsstrategi Husmannsplassane er svakt representert på fredingslista og var ei sosial gruppe som hadde stor utbreiding i fleire delar av landet.

Omfanget av freda husmannsplassar er lite og utgjer ca 60 enkeltminner fordelt på seks fylker. Talet på husmannsplassar og strandsitjarplassar minkar og forsvinn hurtig. Det arkeologiske perspektivet vil kunna gje ei langt større tidsdjupn og også en heilskapleg vurdering av alle element som omfatta livet på ein husmannsplass, ikkje berre det bygde miljøet.

I Luster som i andre delar av landet ser ein husmannsplassar som står til nedfall. Det vert ferre og ferre att av dei, og dei som står att er ofte for små i høve dagens forventingar til bustad og fritidshusvære. Om- og påbygging vert difor eit alternativ.

Luster kommune meiner at to anlegg knytt til arbeidarklassen sine buformer kan vera av nasjonal interesse og må vurderast for freding. Desse er:  Husmannsplassen Hestaskårane, Luster  Strandsitjarstaden Solvorn

HUSMANNSPLASSEN HESTASKÅRANE - GBNR 45/34 I LUSTER

Eigar: Hans Bringebøen Leigetakar: Luster sogelag v/Geirr Vetti Omfang: 6 bygningar i tunet og innmarka – i tillegg omsynssone

KULTURMINNET:  representerer fasar med særleg betyding for historia  er knytt til verksemd med særleg betyding for historia  er av særleg betyding for ei sosial gruppe  er av særleg arkitektonisk og arkitekthistorisk verdi  har særleg betyding som kjelde for historia av di det finst få eller ingen skriftlege kjelder  har særleg betyding som ressurs for lokal utvikling og verdiskaping  alder og type utløyser juridiske verkemiddel på nasjonalt plan – sjå kulturminnelova

Husmannsplassen Hestaskårane i Luster er av dei eldste, kjende og attverande husmannsplassane i Luster og har tilnærma si opphavlege form slik den var ved utskiljinga som eige bruk kring 1908. I bygda Luster var det kring 1660 etablert vel 16 husmannsplassar (kjelde bygdebok for Luster). Ein av desse var Hestaskårane. Plassen kan fylgjast gjennom bygdeboka heilt fram til kring 1900 – då den var skilt ut som eige bruk.

Hestaskårane låg under garden Heltne. Ein del av Heltne hadde før utskiljinga frå prestegarden i 1580, vore Kruckow-gods. Frå midten av 1600-talet vert Heltne fyrst drive saman med Frakstu og Årstu som ei brukseining. I 1680 overtok soknepresten S.Reutz Heltne og dreiv denne med prestegarden til han døydde i 1693, men garden hadde likevel sterk tilknyting til Reutzfamilien til ca. 1760. I 1761 kjem prestefamilien Daae til Luster. Kring 1800 rår familien også over Flahamar og nabogarden Nygaard. Fyrst kring 1770 fekk Nygard og Heltne eigne matrikkelnummer, men Heltne vart drive saman med Dalsøyri som ei brukseining sist på 1700-talet.

Dette viser det nære hopehavet på eigarsida Bygningane på plassen: mellom prestegarden og dei nærliggjande bruka i ein lang periode. Dei same gardane hadde også eit stort hopehav av teigar, noko som varte fram til den store utskiftingi på 1860-talet.

1. Stovehuset er samanbygd med løa. Jfr innriss i bjelke «1802» kan ein går ut frå at stovedelen er bygd i 1802 – men då av gjenbruksmaterialar. Under restaureringa i 2011 vart ein del av tømra i stova avdekka og tømra var ein mix av brukte bygningsmaterialar. Innerveggene er sota tømmer – truleg frå ei røykstove. Ytterveggene var måla tømmer – og med Det er vanskeleg å sei noko om bygningane på plassen brystning. Ulikt listverk i taket. anna enn at dei truleg er sett opp før Hestaskårane vart Blyglasvindauge på loftet med same type skilt ut som eige bruk. Foto: Luster kommune blyglasinnfatning som på Moster gamle kyrkje.

Grunnmuren er breiare enn bygningen og kan vera ein del eldre og kan ha hatt ein funksjon som steinstove. Sist på 1800-talet kom det så ei ny oppgradering av huset med nytt påbygg som gang og kjøkken, panel i stova og tapet i kammerset og nye vindauge. Dette viser at stovehuset har gjennomgått både flytting og fleire ombyggingar og viser på ein god måte utviklinga i byggeskikk og stilartar og er difor endå meir interessant som ei historieforteljande husmannsstove. Eit spørsmål som er nærliggjande er også om dette kan vera eit av dei eldste husa i Lustra-bygda?

Bygningane på husmannsplassane var nok av høgst varierande kvalitet. Slik som husmannsvesenet var eit mangfald var også bygningane eit mangfald ut frå kva livssituasjon plassfolket var i. Mange stader var bygningane av svært dårleg kvalitet – og ofte gjenbruksmaterialar av eldre bygningar. Løa i Hestaskårane er svært typisk slik sett. Det er ikkje utan grunn at det i dag er svært få autentiske husmannsplassar å finna og berre 6 freda anlegg i heile landet. Sett i ljos av at husmennene var største folkegruppa i landet på midten av 1800-talet er omfanget av fredingar ikkje representativt for denne gruppa. Materialkvaliteten som låg til grunn for mange av desse husa er også ein grunn til at ein ved freding g av ein husmannsplass må vekta autensitet lågare enn ved t.d. bygningar frå ein sjølveigande gard.

2. Løa Løa er samanbygd med stovehuset og det er ein mellomgang med trapp opp på stoveloftet. Fjosen er i underetasjen og bygd av stein. Her har det vore sauefjos, kyrafjos og geiteflor. Over fjosen er det høybrot og kornbrot som er bygd i tømmer - gjenbruksmateriale. Mot nord har det i seinare tid vorte påbygd stall i forlenging av fjøsen med løe over. Fjøsen er bygd i skifrig stein (mykje fyllitt), medan låven i hovudsak er bygd av tømmer som tidlegare har vore brukt i andre bygningar. Taket er tekt med bølgeblekk. Det har tidlegare vore steinheller. På oppsida er det også påbygd ei sval langs med den eldste delen.

Det er ein del fuktskader i berebjelkane og grunn mot bakken.

3. Stabburet Tømra med to rom – ikkje flyttemerker. Manglar golv i rommet mot aust.

4. Eldhus med loft: Restaurert i 2016/18. Eldhuset er i kjellaren og har peis. Grov grunnmur – ca. 120 cm djup. Loftet er fyrste høgda og har to rom. Bygd i reisverk og har staffpanel. Fyrste rommet har vore kombinert verkstad og opphaldsrom med etasjeomn, to vindauge. I tillegg eit mindre rom med lager for skomakarutstyr. Taket er tekt med villskifer. Ein teori er at eldhuset også opphavleg kan ha vore ein steinbygning og at loftet er bygd på kring 1900.

5. Tobakkshus: minste tobakkshuset i landet ca 6 m2. ligg på oppsida av stovehuset/løa. Kan vera bygd på 1890-talet etter at tobakksdyrkinga skaut fart i Luster. Toppåra var like etter 1900. 6. Nye-løa: står på nedsida av eldhuset. Kjellar kan ha vore grisefjøs. Løa er bygd i reisverk og har vore nytta til lagring av høy. Helletak med villskifer. 7. Utedo: oppattbygd på gamle murar kring 2010.

Nybygg: Utescene med utedo: på innsida mellom eldhuset og nyeløa vart det i 2014 bygd ein utescene som eit studentprosjekt leia og gjennomført av arkitektstudentar ved NTNU i Trondheim. Den er reist på pålar og skal lett kunna fjernast og skal ikkje etterlata seg spor i landskapet. I tillegg vart det bygd ny utedo på oppsida av scena.

Tidlegare bygningar: Foto frå 1950-talet og eksisterande murfundament viser at det har vore fylgjande bygningar i tunet:  Vedahus: mellom stabburet og eldhusloftet kan det ha stått eit enkelt vedahus med eit halvtak  Møkahus: på nedsida av fjosen viser murane etter det som ha vore eit møkahus. Det var bygd i forlenging av fjøsen og med halvtak over.

Grunnmurane: Eit spørsmål som kan reisast er om stovehuset, fjosen og eldhuset opphavleg kan ha vore steinbygningar. T.d. har ikkje grunnmuren på stovehuset og tømra same mål. I Luster har det ikkje vore uvanleg å byggja i stein.

Tilstand og status bygningane: I 2009 starta Luster Sogelag på arbeid med restaurering av bygningane. I fyrste omgang vart det utført førebyggjande tiltak for å sikra nokre av dei. Dette omfatta eldhusloftet, nyeløa, tobakkshuset og løa.  2011 – 2013 restaurering av stovehuset. Innfelling skadd tømmer, nye vindauge, tilbakeføring til faspanel i stove og tømmer på kjøkken, nytt helletak m.m.  2016/18 – restaurering av eldhus og eldhusloft: nytt tak, reparasjon av dører og vindauge, pipe og silo. Legging av hellegolv i eldhuset m.m.

Plan andre bygningar;  Stabbur: legging av nytt golv i rommet mot aust og legging av helletak  Løa: eit større arbeid med utskifting av bjelkar mellom fjos og løe, nytt golv, mykje ryddearbeid, utbetring/nye vindauge, mogeleg drenering, nytt tak med villskifer  Nye-løa: omlegging av tak og nytt golv/ nye golvbjelkar.

Kvifor freding? Hestaskårane er av dei eldste husmannsplassane i Luster som framleis står om lag slik den var i overgangen mellom husmannsplass og matrikulert bruk. Med bakgrunn i at husmannsplassane ikkje dukka opp i skriftlege kjelder før i skattemanntalet på 1600-talet er det all grunn til å tru at husmannsvesenet var godt etablert i Luster i den aktuelle tidsperioden. Dette gjeld også Hestaskårane. Stovehuset og løa er eit godt døme på ei ressursutnytting i form av gjenbruk av bygningsmateriale som er lite kjend i dag. Det er m.a. tømmer, vindauge, dører og listverk som vart skapt om til nye bygg. Stovehuet er som eit konglomerat av ulike gjenbrukte bygningsdelar frå ulike stilar og tidsepokar med t.d. sota tømmer på innerveggene og målt tømmer på dei utvendige veggene. Bygningen ber preg av ei lang tidsreise og ei historie med tilknyting til Bergen og kyrkjebygging på Moster i Bømlo (Sunnhordaland) med same type blyglasvindauge.

Husmannsplassar er underrepresenterte i fredingssaker jfr Riksantikvaren sin fredingsstrategi. Husmannsfamiliane var på midten av 1800-talet største folkegruppa i landet. Som Eyvind Urkedal York skriv i fagrapporten:

”Safusgruppa var ei spregkraft i det orske safuet i revolusjosåret 1848. Me det tok heile femti år før dei fekk røysterett. I same periode blei også samfunnsgruppa utviska, og mykje av historia saman med dei. Husmennene og konene aldrast og gamlast ut, barna drog til byar, blei

industriarbeidarar eller vandra ut og plassen blei lagt til hovudbruket når det gamle husmannsparet døydde. I 1900 var samfunnsgruppa i ferd med å bli utviska og i 1920 var den borte. 1800-talets venstre-ideologi som prega norsk identitet. Historie, skule og samfunn bygde på den norske bonden, ikkje husmannen. Lærarar og historikarane var aktive medhjelparar til å fremje bondesamfunnets historie og ideologi like til mellomkrigstida. Plassen til husmannen var liten – også den so ha vart tildelt i historieverka.”

Liten plass har dei også fått tildelt både i kulturminnevernet og i museumsvesenet. Av vel 3 800 vedtaksfreda bygningar i Noreg – er berre 13 husmannsplassar freda, og 3 saker under handsaming (2011). Fleire av desse er anten knytt til kjende personar eller til folkemuseum. I tillegg har eldsjeler også engasjert seg i å ta vare nokre husmannsplassar som vert nytta som lokale / private museum som t.d. Kvammadokkje i Ulvik. Sett med utgangspunkt i dei kring 95 000 husmannsplassane som ein gong eksisterte er det i dag få plassar att med noko lunde autentiske bygningar. Mange plassar er fjerna, mange er ombygde og lite attkjennande og eit svært lite tal autentiske plassar står framleis.

Ei registrering som vart utført av sogelaga i kommunen i 2011 viset at det då fanst om lag 60 husmannsplassar med tilnærma autentiske bygningar i Luster – men i variabel tilstand. Ved å freda Hestaskårane og leggja til rette for å formidla historia om husmannsvesenet kan dette vera med å heva statusen for dei stovene og fjøsane som framleis står.

Plan for bruk av bygningane: Luster sogelag fekk i 2011 utarbeidd ein fagrapport som fagleg grunnlag for å arbeida fram eit nasjonalt dokumentasjonssenter for husmannsvesenet. "Vi Arbeidere er ingen faatallig Hær": om husmannsvesenet i Noreg. Fagrapport som bakgrunn for eit nasjonalt dokumentasjonssenter. Luster sogelag. 2011. Tanken den gong var å etablera eit anlegg nær RV55. Dette har ikkje vore arbeidd vidare med. I staden er det tankar om å nytta bygningane i Hestaskårane til eit formidlingsanlegg der løe/fjos står sentralt i ein overordna strategi med å formidla historia om husmannsvesenet både lokalt, regionalt og nasjonalt. Plassen skal formidla historia om framveksten av det nye Noreg og utviklinga fram mot unionsoppløysinga i 1905.

STRANDSITJARSTADEN SOLVORN Eigarar: mange eigarar med matrikulerte eigedom – Almenningsområde; M.a. i strondi og gangareal mellom bygningane

Omfang: arealet som er omfatta av reguleringsplanen

HISTORIE Strandsitjarstaden Solvorn har enno ein struktur som kan førast tilbake til mellomalderen og som viser ei allmenn utvikling av små tettstader ved fjorden. Her fin ein framleis ei sjøhusrekkje med bolverksbryggjer ut i sjøen, bak desse eit mylder av like bygningar men med ein parallellstilt hovudstruktur ned mot sjøen, og bakanfor eit gateløp parallelt med strandkanten. Dette er slik arkeologane tenkjer seg at til dømes tettstaden i Bjørgvin kan ha sett ut før byen vart etablert. Bygningane er mykje yngre, men den opphavlege tettstadstrukturen som eit allment element er truleg minst like gamal som stavkyrkjekonstruksjonen.

Kort bygningshistorisk oversyn (frå fagrapport Solvorn): Tidlegare funn syner at det har vore busetnad i Solvorn alt i Vikingtida. Nettopp avslutta utgravingar av fleire langhus på Borhaug har gjeve prov på busetnad her frå omlag Kristi fødsel. Vantande moderne arkeologiske registreringar frå resten av bygda gjer det vanskjeleg å seia om busetnaden i gardssona kan gå enno lenger attende. Ut frå nyare funn frå andre delar av Luster er det ikkje usannsynleg. Det sto ei stavkyrkje i Solvorn i mellomalderen, men plasseringa er ukjend. Truleg har den lege nær den gamle kyrkjegarden, omlag 150m frå den nye kyrkja. På mange av dei gamle gardane i indre Sogn var det før utskiftinga store klyngjetun som sette sit tydelege preg på landskapet. Dette ser ikkje ut til å ha vore så framtredande i Solvorn. Derimot hadde tunskipnaden på fleire av gardane meir preg av rekkjetun.

Framvoksteren av strandstaden i Solvorn har røter langt attende i tid. Strondi var ei naturleg hamn og omlastingstad for gardane, ikkje berre i Solvorn, men òg for mange gardar på Hafslo og Mollandsmarki. Det må difor ha vore naturleg å ha naust og gjerne ei lagerbu her ved sjøen. Dertil var det kyrkje i bygda, og dette må òg ha ført til trafikk til strondi. Når dette naustmiljøet byrja å utvikla seg til noko meir er sjølvsagt uråd å seia, men i alle høve har utviklinga vore i gang tidleg på 1600- talet. Då var det sterk auke i folketalet i indre Sogn, og for mange av dei som det ikkje var rom for på gardane, var det naturleg å søkja til gryande tettstader som Solvornstrondi. Her var det mogeleg å få seg småjobbar anten på land eller på sjøen. Alt i 1640 var det marknad for ein handelstad på Vetle- Vollaaker (seinare Walaker), i 1647 kom her skysstasjon og noko seinare gjestgjevari og tingstove. Det vart òg opna handel på Sjøtun og seinare på Sanden. Dette tyder på ein rask utvikling av strandstaden tidleg på 1600-tallet.

Frå gamalt var det allmenning nede ved strondi. Truleg var den avgrensa i sør og nord av dei to grøvene som kjem ned til sjøen, og mot vest like over den noverande vegen. Dei fleste som slo seg ned som strandisitjarar sette opp hus her nede. Det var små, enkle husvære med to eller tre rom. Dei var av same type som bustadhusa på gardane, men mykje mindre. Mange hadde òg eit lite stabbur og små uthus med rom for nokre husdyr og litt fôr. Strukturen på busetnaden vart i stor grad styrt av

31 den opphavlege naustrekkja. Strandsitjarane slo seg ned bak denne, men eigedomane vart ofte liggjande parallelt med retning ned mot sjøen. Kor tett det var høve til å byggja veit vi ikkje, men frå Vikøyri er kjent ein regel om at avstanden minst måtte væra eit hammarslag. Noko liknande kan ha vore tilfelle i Solvorn. Sjølv om det var trongt mellom husa, var det likevel eit viktig prinsipp om allmenn ferdsle langs geilar og gangstier m.a. for å sikra lett tilkomst til sjøen.

Plassmangelen gjorde at den einskilde strandsitjar kunne ha bygningane sine spreidd på fleire stader. Det sjølvgrodde preget strandstaden kom til å få, kunne minna mykje om eit vestlandsk klyngjetun. Dette var som nemnt ikkje framtredande på gardane i Solvorn, men til dømes tvers over fjorden låg (og ligg til dels framleis i dag) eit velutvikla klyngjetun. Skilnaden var naustrekkja og at eigedomane i strandstaden hadde ein parallell orientering ned mot sjøen. Ein annan skilnad var reint sosialt. Klyngjetun kunne det vera sjølv på storgardar, medan strandsitjarane stort sett var dårlegare stilt reit økooisk. Fleire historikarar har otala stradsitjariljøet so bygdeslu. Typisk ok budde gjestgjevaren, handelsmennene, presten og seinare sorenskrivaren i utkanten av strandstaden.

Solvorn si rolle som kommunikasjonsknutepunkt vart stadig viktigare, og dette førte til auka press på byggjegrunn. I sær var kontakt til sjøen naudsynt, og difor byrja ein å byggja rekkjer av sjøhus på bolverk utover i sjøen, med bolverksbryggja ytterst. Sjøhusa hadde ein meir allsidig funksjon enn dei gamle nausta. Eit prov på strandstaden sin aukande status er at Sorenskrivarembedet for indre Sogn vart flytta hit i 1813. Bygningen Christianeslyst vart reist i åra før 1822. I 1846 fekk Solvorn eige postkontor. Ein allmenn folkeauke på 1800-talet i Sogn gjorde òg sitt til at busetnaden i Solvorn auka. Frå omlag 1850 skjer det ei gradvis utskifting/ombyggjing av dei gamle stovene til hus av idtpipetype.

Solvor hadde si stordostid i adre halvdele av 8-talet. Dette hang saman med liberaliseringa av handelsprivilegia som gjorde det lettare å utvikla ulik næringsverksemd, og det hadde samanheng med framvoksteren av dampskipstrafikken. Fylkesbaatane si dampskipsrute hadde fast stogg i Solvorn frå 1858, og i 1878 kom det dampskipskai framfor gjestgjevarstaden. Vegen opp til Galden vart utbetra og lagd om. Mot slutten av 1800-talet og ut på 1900-talet kom det eit nytt belte av bustadbyggjing bak sjølve strandsitjarmiljøet. Dette var frittliggjande einebustader, gjerne i sveitserstil. Folketalet i Solvorn nådde ein topp på denne tida på nesten 400 fastbuande.

Ein særskild bygningstype frå denne tida er tobakkshusa. Mange Lustringar utvandra til Amerika, men fleire kom òg attende. Nokre hadde hatt arbeid på tobakks-farmane i midt-vesten, andre i tobakks- industrien og etter heimkomsten tok dei til med tobakksdyrkning. For å turka tobakken vart det sett opp eigne bygningar. Det kom opp fleire slike tobakkshus i Solvorn.

Ved førre sekelskifte var i hovudsak dei grunnleggjande strukturane vi kjenner frå Solvorn i dag på plass: • Sjølve strandsitjarmiljøet med sitt mangfald av bygningar og med naust, sjøhus og bolverksbryggjer ut mot sjøen. • I sør Sorenskrivargarden. • I nord gjestgjevarstaden med dampskipskai. • Hovudvegen gjekk parallelt med strondi og utgjorde vestgrensa for sjølve strandsitjarstaden. • Vest for vegen låg eit belte med spreidd busetnad i sveitserstil. • Kyrkja med den gamle kyrkjegarden. • Øverst/ytterst i bygda låg dei opphavlege gardane.

Kvalitetar og verdiar i Solvorn Solvorn er ein stad med særpreg og kvalitetar langt ut over det som er vanleg i dagens bygde-Noreg. Bygda har viktig kunnskapsverdi knytt til byggjeskikk, arkitektur og tettstadutvikling. Den heilskaplege strukturen utgjer eit historieforteljande kulturmiljø med eit klårt pedagogisk potensiale. Dette medverkar til å gje bygda stor opplevingsverdi, saman med dei estetiske kvaliteteane i bygningsmiljøet og samspelet mellom busetnaden og det omkringliggjande kulturlandskapet og fjorden. Kulturmiljøet i Solvorn har òg bruks- og økonomisk verdi knytt til bustadføremål, sjøbruk og næringsdrift. Gjennom medviten bruk og forvalting kan dei kulturhistoriske kvalitetane i Solvorn gje grunnlag for vidare utvikling av kulturbasert næringsverksemd i framtida. Her kan ein til dømes samanlikna med kva som har vore mogeleg å få til på Røros.

Autentisk kunnskapsverdi Mange av dei opphavlege strukturane frå framvoksteren av tettstaden er framleis tydelege å sjå i Solvorn. Utviklinga her var på ingen måte unik. Den same utviklinga gjekk føre seg på mange liknande stader der tilhøva låg til rette for det, m.a. i Sogndal, på Lærdalsøyri og Vikøyri. Alle desse stadene hadde den same hovudstrukturen ved førre sekelskiftet, men av ulike årsaker har den vorte skipla seinare. I Solvorn derimot har den opphavlege kontakten med sjøen og strukturen i strandsitjarmiljøet halde seg og er teken vare på fram til vår tid. Dette har samanheng med at andre stader i fyrste helvta av førre århundre litt etter litt tok over knutepunktfunksjonane som Solvorn hadde hatt tidlegare. Av den grunn vart det ikkje så store endringar i bygningsmiljø og bustadmønster som i mange andre bygder. Ei viktig årsak til at bygda ikkje lenger hadde den same stoda som før var omlegging av transport til landevegen. I 1907 vart den nye køyrevegen mellom Sogndal og Hafslo ferdig, og sjølv om den i førstninga ikkje fekk nemnande følgjer for Solvorn, så førte dette til at Solvorn over tid vart mindre aktuell som handels- og transportknutepunkt.

Det verdifulle med tettstadstrukturen i Solvorn er at den ikkje berre er karakteristisk for indre Sogn. Dette er langt på veg ei allmenn utvikling av tettstader. Dei fleste byane i mellomalderen vart til på grunnlag av små tettstader. Dei som låg ved sjøen hadde ein struktur som langt på veg minna om Solvorn. Ei sjøhus-rekkje med bolverksbryggjer ut mot sjøen, bak desse eit mylder av ulike bygningar men med ei parallell-stilt hovudstruktur ned mot sjøen, og bakerst eit gateløp parallelt med strandkanten. I byane har alle spor etter slike tidlege strandstadstrukturar forsvunne for lang tid sidan, men dette er korleis arkeologane tenkjer seg at til dømes tettstaden i Bjørgvin såg ut før bydanninga. Det same er tilfelle i mange andre mellomalderbyar. Det at ein slik struktur, og framleis i rimeleg autentisk stand, er så tydeleg å sjå i Solvorn, lyfter staden opp på nivå med Urnes stavkyrkje på andre sida av fjorden med omsyn til autentisk kunnskapsverdi. Bygningane er mykje yngre, men den opphavlege tettstadstrukturen som allment element, er truleg minst like gamal som stavkyrkjekonstruksjonen.

Døme på antikvarisk verdi i Solvorn • Naustrekkja mot sjøen med bolverksfundament, sjøhus og bryggje. • Einaste strandsitjarstaden i indre Sogn som framleis har sin opphavlege kontakt med fjorden. • Geiler og gangstiar som er opne for fri ferdsel på kryss og tvers i strandsona. • Solvorn har framleis dei allmenne strukturane for bydanning i mellomalderen i autentisk stand. • Veitar og grøver med vatn som renn mellom husa med sine gamle vaskeplassar. • Strandsitjarplassar med fjøs, stove, stabbur og uthus i eit opphavleg miljø. • Sosial spennvidde mellom sorenskrivargarden på den eine sida, hotellet på den andre sida og strandsitjarmiljøet i midten. • Det grøne beltet mellom strandsitjarmiljøet og den spreidde busetnaden bakom i sveitserstil. • Gardssona med sitt kulturlandskap gjer ei estetisk ramme rundt bygda. • Vegen frå Galden ned til Solvorn er ein viktig del av opplevinga av kulturlandskap og busetnad. • Stor tidsdjupne og variasjon på bygningar og strukturar.

Døme på arkitekturhistorisk verdi • Bolverksfundament med sjøhus og bryggjer. • Naustmiljø. • Strandsitjarhusa med stabbur og uthus. • Sveitserstilhusa i bakkant av strandsitjarmiljøet. • Walaker Hotel med låve, tingstove, stabbur og lysthus. • Sorenskrivargarden Christianeslyst, freda bygningsmiljø frå tida 1813-1822 med hage. • Synlege uttrykk for endringar i byggjeskikk over tid.

Døme på opplevingsverdi i Solvorn • Heilskapen i den opphavlege busetnaden med tydelege og ulike bygningssoner. • Samspelet mellom bygningsmiljø, fjellsidene rundt og fjorden. • Landskapsrommet i Solvornbukti med autentisk strandsone, busetnadstrukturar og kulturlandskap sett frå sjøen • Kulturlandskap i aktiv drift • Gamlevegen opp til Galden. • Oversynet frå køyrevegen • At det er mogeleg å spasera på vegen, på gamlevegen og mellom husa ned til sjøen • Badestranda / Neset. • Galleri, Hotell og kafé.

Solvorn som inngangsportal til Urnes stavkyrkje I 2008 var det 16000 vitjande til Urnes stavkyrkje. Dette talet er raskt aukande, og dei aller fleste kjem til Urnes frå Solvorn. Denne nærleiken til stavkyrkja forpliktar. Opplevinga av Solvorn, både visuelt og som eit autentisk kulturhistorisk miljø, er viktig for den heilskaplege forståinga av stavkyrkja. På dette viset vert Solvorn ein del av vitjinga på Urnes. Samstundes har Solvorn sitt eigenverde. Dei kulturhistoriske kvalitetane i Solvorn kan samanliknast med dei på Urnes, men dei er sjølvsagt av eit anna slag. Ved å reindyrka og synleggjera sitt særpreg og eigenart kan Solvorn verta ein likeverdig oppleving til stavkyrkja og miljøet på Urnes. Dette vil krevja ein innsats av alle, både fastbuande, hyttefolk og kommunen.

Urnes stavkyrkje er eit av dei mest kjende kulturminna i landet. Verdsarvstatusen er i dag knytt til sjølve kyrkjebygget, men det er ei aukande forståing i alle fagmiljø at kvalitetane med kyrkja òg i stor grad heng saman med miljøet omkring. Ei vitjing i stavkyrkja vil for dei fleste innehalde fire meir eller mindre likeverdige element: Solvorn, fjordlandskapet, klyngjetunet og stavkyrkja. Av den grunn vert det i utkast til handlingsplan for Urnes gjort framlegg om ei buffersone som omfattar både fjorden og Solvorn. Etter vår meining er dette ein god idé, men dette føreset at heile Solvornbukti og landskapsrommet opp til Galden vert teken med i buffersona. Dette vil sikra at opplevinga knytt til verdsarven kjem til å omfatta dei fire elementa:

• Solvorn med sine unike kvalitetar i høve til byningsmiljø, tettstadutvikling og kulturlandskap. • Fjordlandskapet som her er på sitt mest storslagne, men difor òg særs sårbart. • Klyngjetunet og bygningsmiljøet på Ornes med sine historiske føringar om jordbruksbusetnaden langs etter fjorden • Stavkyrkja. Ei slik oppgradering av heile området vil heva statusen og gjera det lettare å tryggja kvalitetane i området som stavkyrkja heng saman med.

Fredningsprosess: Det er gjennomført i alt 12 kulturmiljøfredingar og eitt område som er i arbeid. Dersom RA startar opp fredingssak er det viktig at arbeidet vert gjennomført som ein inkluderande prosess.

Det vert vist til Levanger og Skudeneshavn-modellen som sikra ei sterk lokal forankring og knytte verdiskaping tettare til fredingsprosessen. Det vart engasjert ein prosjektmedarbeidar med ansvar for å fylgja opp særskilde oppgåver. Riksantikvaren bør i så fall setja av midlar til ein prosjektleiar som kan arbeida med denne delen av fredinga. Ei eiga arbeidsgruppe leia av RA bør ha ansvar for fredingssaka.

3. TEMA: HELSE-LUSTER – LYSTER SANATORIUM, HARASTØLEN Eigar: Harastølen Holding AS Omfang: 10-12 bygningar og hageanlegg med omsynssone

Helse og omsorgsdepartementet fekk i 2006 utarbeidd ein landsverneplan for staten sine kulturhistoriske eigedomar, med ein eigen temaplan for helsebygg i Noreg. Innleiinga er også

representativ for Harastølen si historie;

Rapporten var eit grunnlag for det vidare arbeid med landsverneplanen, og for utveljinga av bygningar og kulturmiljø for vern. I Landsverneplan for helsesektoren er Harastøen nemnd med nokre fåe ord. Bakgrunn for dette er at tuberkuloseinstitusjonane var eit samarbeid mellom det offentlege, private (kommersielle) aktørar og frivillige organisasjonar. Harastølen var ikkje noko unntak. var driven av ei privat stifting, men finansiert av staten og Harastølen og difor vart ikkje anlegget innlemma i verneplanen.

Historie Om ikkje storindustrien kom til Luster, så melde helse-Noreg si interesse for Luster og den friske lufta kring 1900. Harastølen som tuberkulosesanatorium vart opna i 1902 som det fyrste i sitt slag her i landet. sjukehuset vart etablert som eit eige lite samfunn – høgt oppe i lia – med utsyn mot fjord og fjell. Harastølen viser kanskje meir enn noko anna korleis ein tenkte «helse» i dåtida si samfunnsutvikling og var i si tid eit av dei største spesialsjukehusa i landet.

Sanatorieideen kom frå Tyskland siste halvdel av 1800-talet og la vekt på at pasientar med tuberkulose skulle vera i frisk luft og landlege omgjevnader, eta næringsrik mat, ha mykje ro og kvile, og trena forsiktig. På dette vis skulle immunforsvaret styrkast og pasienten ville vera i stand til å overvinna infeksjonar. Harastølen vart vurdert spesialbygd anlegg for tuberkulosebehandling som blei driven av ein privat stifting, men finansiert av staten.

I Luster vart denne tankegangen «teke heilt ut». Sjukehuset vart bygd i fjellsida, 500 m.o.h. over Luster – og vanskeleg tilgjengeleg. Kommunikasjon med «omverda» var taubanen som gjekk frå fjorden og opp. Her vart både folk og varer frakta opp og ned. Ei årsak til plasseringa var det gode klimaet i Lustrafjorden. I tillegg var ein også tidleg klar over vasskrafta sin verdi, og sjukehuset fekk installert ein av dei fyrste private vassturbinane i landet.

Noverande taubane (gondolbane) frå 1955 som delvis vart riven i 2012, erstatta den opphavlege taubana.

Etter kvart vart det bygd opp eit eige lite samfunn høgt opp i lia med m.a. desse bygningane; overlegebustad, søsterbustad for dei tilsette, familiebustader for fyrbøtar og gartnar, kapell med likhus, postopneri, vaskeri, ishus, stall og grisehus. Både kinotilbod og eit rikhaldig bibliotek vart etablert, i tillegg til eigen folkeskule og mellomskule for borna til dei tilsette som budde der oppe. Dette vart ein kjærkomen arbeidsplass for mange lustringar . I dag utgjer anlegget 20 bygningar som er bygd til ulike tider gjennom 1900-talet.

Status i dag: Dei siste 20 åra har det vore eit kraftig forfall av bygningane. Både inventar og bygningar er ramponerte, og mangel på vedlikehald pregar dei mindre bygga. Harastølen representerer likevel kulturminneverdiar på nasjonalt og truleg på internasjonalt nivå. Spørsmålet er om det er vilje på nasjonalt nivå til å ta vare på desse kulturminneverdiane som også fortel viktige sider ved utviklinga av kvinnearbeidsplassar i det industrialiserte samfunnet?

Det har sia 1990-talet vore gjort mange forsøk på å utvikla Harastølen til andre føremål innan reiseliv, helse, religion etc. Tinnfoss AS kjøpte Harastølen og kraftrettane i 2006 og er per i dag eigar av anlegget. Nye aktørar har kome på banen og det har over tid vore arbeidd med å finna økonomiske løysingar for å realisera fyrste byggesteg. Endra føresetnader i vinteren 2020 gjer at det er uvisst om ein lukkast.

Kvifor sikring av eigedomen? Riksantikvaren har i sin fredingsstrategi fastsett kriterium for vurdering og val av nye fredingsobjekt:

Harastølen har ulike kulturhistoriske verdiar: Desse verdiane omfattar heile anlegget med bygningar og uteområde, og omfattar desse bygningane og hage:  Hovudbygningen  Søsterheimen  1970-tals huset – bustadhus frå 1970-talet då Harastølen var psykiatrisk institusjon  Overlegebustaden  Gartnarbustaden  Reservelegebustaden  Vaktmeisterbustad/kraftverket - ein bygning med to ulike funksjonar  Løene  Stabburet  Taubanebygget

 Hage-anlegget Det er høg antikvarisk og/eller arkitekturhistorisk verdi på fleire av bygningane. Spesielt gjeld dette hovudbygningen, kapellet, taubanebygget og legebustadane.

Den autentiske kunnskapsverdien er framleis høg. Hovudbygningen står framleis slik den vart bygd. Det same med mange av dei andre bygningane også.

Opplevingsverdi er svært høg er også høg

Harastølen sine verdiar for vurderinga av nasjonal verdi er:  representerer fasar med særleg betyding for historia  er knytt til verksemd med særleg betyding for historia  er av særleg arkitektonisk og arkitekthistorisk verdi  har særleg betyding som ressurs for lokal utvikling og verdiskaping

Sogn og fjordane fylkeskommune har tidlegare uttalt at Harastølen er eit kulturminne av nasjonal interesse. I 2019 løyvde dei eit tilskot på kr 4 mill. til restaurering av anlegget. Kulturminnefondet løyvde i 2018 kr 3,8 mill. til restaureringa. Luster kommune har sett av kr 6 mill. til oppgradering av vegen til Harastølen og gjeve tilsegn om eit lån på kr 5 mill. til byggesteg nr 2. Desse løyvingane er sterke signal på Harastølen sine høge kulturminneverdiar, men var ikkje tilstrekkeleg for ny aktør til å koma i gang med oppgraderinga.

Bilete henta frå: LYSTER SANATORIUM;EI ARKITEKTONISK HISTORIE OM EI BYGD OVER BYGDA. Brit Kristin Heltne, Norsk Arkitekturhistorie, hausten 2012, Arkitektur- og Designhøgskolen i Oslo.

VEDLEGG III RESULTAT FRÅ FOTOKONKURRANSEN 2014-2015 Resultat frå fotokonkurransen 2014-2015

Plassering Fotograf Motiv

1 Sirko Trentch Sæter nær Molden 2 Sirko Trentch Kyrkje ved Nes Gård 3 Kristen Ormberg 005 - Kvernstein 4 Leif Hamaren Lauvrauk 5 Cornelia Jaeger Rysete Luster 6 Torunn Løne Vinje 1009-Saltvegen 7 Sirko Trentch Breidsete Vigdalen 8 Silje Drevdal Vinterlandskap 9 Liv Byrkjeland Bogastille - Gravdalen 10 Åshild Ekrene Steinsett geil, Veitastrond

VEDLEGG IV

UTDRAG FRÅ KOMMUNEPLANEN SIN SAMFUNNSDEL 2018 – 2029 OG AREALDELEN 2019 - 2030

LOKALE FØRINGAR Kommuneplanen sin samfunnsdel og arealdel gjev overordna føringar for kommunen sitt arbeid. Utgangspunktet er at desse to planane vert revidert ein gong kvar valperiode. Omfanget av revisjonen av både desse to planane og kulturminneplanen vert teke stilling til i handsaming av planstrategien som vert handsama i løpet av fyrste året til kvart nytt kommunestyre. Nedafor er føringar som er lagt i dei to gjeldane planane:  KOMMUNEPLANEN SIN SAMFUNNSDEL (KPS) 2018– 2029  KOMMUNEPLANEN SIN AREALDEL (KPA) 2019 – 2030

KOMMUNEPLANEN SIN SAMFUNNSDEL (KPS) 2018 – 2030 Kommuneplanen gjev desse føringar for kulturminnevernet.

Kap. 10.3 Luster – ein god stad å besøkja Strategiar:  me skal leggja til rette for at det vert god kvalitet på besøksnæringa i Luster  me skal vera i framkant i utvikling og tilrettelegging av berekraftige kultur- og naturopplevingar  me skal vera attraktiv å besøkja for folk i regionen

Besøksattrak- Delmål – slik vil me ha det Tiltak – slik gjer me det sjonar Hovudmål Nytta dei store  God lønsemd i reiselivsnæringa ved auka tal  Sikra at attraksjonar og aktivitetar i Luster får sin attraksjonane gjestedøgn, sesongutviding og høg kvalitet rettmessige fokus gjennom Visit Sognefjord innan natur og på produkta  Støtta større tilskipingar kulturarv i  Støtta opp om samarbeid og tiltak innan natur- og utviklinga av  Nytta nasjonale attraksjonar og verdsarven kulturbasert næringsutvikling besøksnæringane til å formidla og vidareutvikla verdiskapinga  Støtta opp om utviklinga av verdsarven Urnes  Besøksnæringar som er berekraftige stavkyrkje og tilhøyrande område innanfor naturen si toleevne både lokalt og  Vera ein aktiv part i utvikling og tilrettelegging av globalt kulturminne som opplevingsattraksjonar.  Vidareutvikla kommunen sin status som  Forvaltning av verneområda skal vera lokalt nasjonalparkkommune. forankra og tilpassa dei stadeigne føresetnadane for bruk og vern.  Støtta opp om verksemder innan besøksnæringa som vektlegg miljø, berekraft og naturmangfald  Leggja til rette for parkering, toalett og avfallslevering i prioriterte besøksområde

KOMMUNEPLANEN SIN AREALDEL (KPA) 2019 – 2030

Kommuneplanen sin arealdel har desse føringane for kulturminnevernet i Luster: 1.6 Omsynssoner

4.6.2 Omsynssone - bevaring av kulturmiljø. Luster har svært mange kulturminne og kulturmiljø av høg verdi. Kulturminne eldre enn 1537 er automatisk freda etter Kulturminnelova. Ein del nyare tids kulturminne har i eksisterande reguleringsplanar status som verna etter plan- og bygningslova. Det er føresett at verneføremålet i eksisterande reguleringsplanar står ved lag, sjølv om områda ikkje er viste som omsynssoner på kommuneplankartet. Mange kulturminne av stor verdi har ingen formell vernestatus. I denne planrevisjonen er eit avgrensa utval kulturmiljø viste som omsynssone, bevaring av kulturmiljø. Desse områda har ingen vernestatus frå før.

Arbeid med kommunedelplan for kulturminne er starta opp, og er eit prioritert plantiltak. Prioriterte kulturminne og kulturmiljø i vedteken delplan vert lagt inn som omsynssoner ved neste hovudrevisjon av arealdelen. Det vert utarbeidd retningslinjer for omsynssone kulturmiljø i ny kulturminneplan. Områda er henta m.a. frå www.askeladden.no og kulturminneplan for Luster

Omsynssoner Omsynssoner for kulturminne fastsett i kommuneplanen sin arealdel. Det er ikkje gjeve retningslinjer for områda, men det er bestemt at desse kan fastsetjast i kulturminneplanen

Kap 11. Føresegner – juridisk bindande 11.4.3 Bygningar i stølsområde.  Oppføring av stølshus kan berre tillatast på/i tilknyting til etablerte stølar og i samband med landbruksnæring.  Bygningar skal i form, materialbruk og fargebruk vera i samsvar med lokal byggeskikk i stølsområde.  Største byggegrunnflate for einskildbygg skal vera 50 m2, og største gavlbreidde 5 m.  Evt. produksjonsbygg kan vera større.  Bygningar skal ha saltak med fall 25-40 grader, og tekking av ikkje-reflekterande materiale.  Gesimshøgd skal ikkje vera over 3 m over terreng, og mønehøgd skal ikkje vera over 5m over terreng.  For bygningar på eksisterande grunnmur kan større høgder godkjennast.  Ytterkledning skal i hovudsak vera liggjande panel av tre.  Oppsetting av gjerde er ikkje tillate ut over naudsynt skjerming av inngangsparti for husdyr, og etablerte stølsgardar . Heimel: PLBL § 11-11 pkt.1(jf. 11-7 nr 5 og 6)

Kap 11.7 Omsynssoner PLBL § 11-8 a, c og f Omsynssoner kjem i tillegg til planføremålet, og fastset gjennom føresegn eller retningsliner kva for særlege omsyn som skal gjelda for tiltak i området.  I denne planen er soner under PLBL§11-8 a, c, d og f tekne i bruk. S(sjå kap 11.6)  Til soner under PLBL§11-8 a, d og f er det gjeve juridisk bindande føresegner.  Til viste soner under PLBL§11-8 c) er det gjeve retningsliner. (kap 13.1)

11.7.2 Omsynssone med særlege omsyn (§11-8c) Sosi-kode 1121 – bandlegging Omfattar område som skal bandleggast etter PLBL eller som er bandlagd etter anna lovverk:

Omsynssone – område bandlagde etter Kulturminnelova. H730 (§ 11-8d) Gjeld område i Luster kommune som er freda etter Kulturminnelova:

Freda og listeførde kyrkjer og mellomalder kyrkjegardar Lokalitet Askeladden - Status kulturminnelova Reguleringsplan RA / kyrkjelova H730_1 Urnes stavkyrkje med Id-85729 Automatisk freda Regulert kyrkjegard spesialomr. H730_2 Dale kyrkje, Luster Id-84013-1 Automatisk freda Regulert spesialomr. H730_3 Dale kyrkjegard Id-84013-2 Automatisk freda H730_4 Jostedal kyrkje, Jostedalen Id-84744-2,3 Listeført H730_5 Gaupne Kyrkje, Gaupne Id-84095-1 Listeført Regulert H730_6 Gaupne gamle kyrkje, Gaupne Id-84236 Automatisk freda H730_7 Joranger kyrkje, Indre Hafslo Id-84743-1,2 Listeført H730_8 Fet kyrkje, Indre Hafslo Id-84129-1,2 H730_9 Nes kyrkje, Nes Id-85525 Listeført H730_10 Hafslo kyrkje, Hafslo Id 84459 H730_11 Fortun kyrkje, Fortun Id-84152-2 H730_12 Fortun gamle kyrkjegard Id-35864 Automatisk freda H730_13 Solvorn kyrkje, Solvorn Id-85525 Listerført Regulert H730_14 Solvorn gravplass Id-84129 Automatisk freda H730_15 Saude kyrkjestad Id-55201 Automatisk freda

Vedtaksfreda bygg og anlegg H730_16 Luster Prestegard – Id-87330-1,2 og 3 Vedtaksfreda Regulert hovudbygning, stabbur og spesialområde lysthus H730_17 Christianeslyst Id-86672-1,2,3,4,5,6,7 Vedtaksfreda Regulert sorenskrivargard, Solvorn og 8 spesialområde

H730_18 Flahamar – hovudbygning ID-87365 Vedtaksfreda

H730_19 Bensinstasjon Skjolden Id-87334 Vedtaksfreda Regulert bygningsvern H730_20 Ormelid bygningar og Id-132245- Vedtaksfreda 1-6, kulturlandskap 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11 7-9 ligg i freda og 12 område

Mellomalderkyrkjestadane Fortun, Saue, Fet, Hafslo, Joranger, Jostedal, Nes og Solvorn: Den mellomalderske kyrkjegarden er eit automatisk freda kulturminne. Innanfor mellomalderkyrkjegarden er gravlegging berre tillate i gravfelt som har vore i kontinuerleg bruk etter 1945. Gravfelt som ikkje har vore i bruk etter 1945 skal ikkje brukast til gravlegging. Alle inngrep i grunnen eller andre tiltak som kan verka inn på det automatisk freda kulturminnet er ikkje tillate med mindre det ligg føre dispensasjon frå kulturminnelova. Dale kyrkje, Gaupne kyrkje og Urnes stavkyrkje er automatisk freda kyrkjer. Bygging nærare kyrkja enn 60 meter er ikkje tillate etter kyrkjelova§ 21 femte ledd, utan løyve frå biskopen. Saker som gjeld Dale kyrkje, Gaupne kyrkje og Urnes stavkyrkje eller omgjevnadene deira skal handsamast av Riksantikvaren som fattar vedtak etter kulturminnelova. Ved all planlegging av tiltak i omgjevnadane til kyrkja skal ein ta omsyn til plasseringa til kyrkja og verknaden i landskapet. Heimel PLBL §11-8 d

Bandlegging for freding jfr kulturminnelova H730 Gjeld område som skal fredast jfr kulturminnelova §§15 og 19: H730_21 Wittgenstein – oppstart av fredingssak i 2019 Heimel PLBL §11-8 d

Kap 12 Retningsliner (ikkje juridisk bindande) Retningslinjene er ikkje juridisk bindande, men er kommunestyret sitt råd og føringar til administrasjon og politiske utval ved forvalting og handsaming av einskildsaker og plansaker.

12.1.3 Omsynssone kulturminne og kulturmiljø. H570 Planen viser utvalde kulturmiljø som:  Har bevaringsstatus/vernestatus gjennom reguleringsplan  Bevaringsverdig kulturmiljø som ikkje er regulert eller med i kommuneplan frå 2008. Det bør ikkje tillatast tiltak som kan skada eller redusera kulturminneverdiane i områda. Oppstillinga under skal reviderast og supplerast når kulturminneplan for Luster kommune er revidert. Retningsliner for omsynssoner vert fastsett i kulturminneplanen.

Flahamar: Omsynssona skal ta vare på verknaden av hovudhuset på Flahamar i omgjevnadane og ta vare på siktlinjene mellom huset og fjorden

Skjolden sentrum – Omsynssone som særskild omfattar bygningar knytt til historia om den verdskjende filosofen Ludwig Wittgenstein og bygningar i sentrum som er knytt til han og hans verksemd i Skjolden.

Område med bevaringsstatus/vernestatus gjennom reguleringsplan: Område regulert til spesialområde kulturminnevern Dokument førande for forvalting av områda H570_01 Ornes, området rundt stavkyrkja og ved Reguleringsplan og forvaltningsplan kaia H570_02 Solvorn, strandsitjarmiljø Reguleringsplan og forvaltningsplan H570_03 Urdi, Høyheimsvik, gardsmiljø Reguleringsplan Høyheimsvik H570_04 Dalsdalen, kulturlandskap, steinhus Reguleringsplan Sage kraftverk H570_05 Marifjøra, naust og sjøbu Reguleringsplan Marifjøra sentrum H570_06 Heggmyrane, tre separate Reguleringsplan Heggmyrane kulturlandskapsområde

Bevaringsverdig kulturmiljø som ikkje er regulert eller med i kommuneplan frå 2019: Høgdegardar Gardstun, bygningar: H570_07 Fuglesteg og Furåsen med tilkomst, H570_30 Berget, Jostedalen Fortun H570_31 Steinstova, Fåberg

H570_08 Skåri, Mørkridsdalen H570_32 Gardstunet Berge (Gnr. 12, Bnr. 1) i Fortun Husmannsplassar: Stølar: H570_10 Stuaflåten , Mollandsmarki H570_40 Navarsete – Heggdalen, Gaupne H570_11 Hestaskårane, Luster H570_41 Øvste Stølsdalen, Fortunsdalen H570_12 Fluga, Hafslo H570_42 Kringla, Dalsdalen

Kulturlandskap: Gamle ferdselsvegar: H570_20 Austerrike (Witgenstein), Skjolden H570_50 Kongevegen frå Årøy (grense Sogndal) til H570_21 Munthehuset med kulturlandskap, Hestnes Kroken gard H570_51 Gamlevegen Galden – Solvorn H570_22 Dalsdalen i Luster, stølsområde H570_52 Kongevegen frå Hafslo til Marifjøra H570_23 Mølla og saga i Feiga (mølla/saga, H570_53 Gamlevegen Sperla – Jostedal turstien til fossen), Sørsida prestegard H570_24 Svendsøystølen, Fortunsdalen, H570_54 Gamlevegen frå Kvålsviki til Ottum, steinmurar Luster H570_55 Varderekka og gamlevegen Turtagrø, Sognefjellet, grense Lom

12.6 Kulturminne og kulturmiljø. PLBL §11-9 nr.7. Kulturminnelova Omsyn til kulturminne og kulturmiljø skal inngå i all planlegging og alle byggesaker. I plan- og byggesaker som gjeld freda kulturminne, område regulert til spesialområde kulturminnevern eller ståande bygningar frå før 1850, skal det hentast uttale frå kulturminnestyresmakter.

Saksprotokoll

Eldrerådet 08.06.2020 Sak: 12/20

Tittel: Saksprotokoll - Høyringssak: Kommunedelplan for kulturminne Arkivsak: 16/3154

Behandling: Det vart informert i møtet. Høyringsfrist 1. juli.

Eldrerådet er samde om at me pr. no ikkje har høve til å kome med innspel, men medlemene vert oppmoda om å melde frå om aktuelle kulturminneprosjekt, direkte til kommunen eller via sogelaga.

Vedtak:

Eldrerådet er samde om at me pr. no ikkje har høve til å kome med innspel, men medlemene vert oppmoda om å melde frå om aktuelle kulturminneprosjekt, direkte til kommunen eller via sogelaga.

______

Postadresse: Besøksadresse: Postboks 77 Rådhuset Telefon: 57 68 55 96 6866 GAUPNE GAUPNE Telefaks: Saksprotokoll

Rådet for personar med 08.06.2020 Sak: 15/20 funksjonsnedsetting

Tittel: Saksprotokoll - Høyringssak: Kommunedelplan for kulturminne Arkivsak: 16/3154

Behandling: Torunn Løne Vinje orienterte.

Vedtak:

Rådet for menneske med funksjonsnedsetting har fylgjande innspel til kommunedelplan for kulturminne:

Rådet tek planen til orientering.

Rådet vil merka at enkelte ferdselsvegar er stengde med låst bom. I høve «tilgjenge for alle» bør det leggjast til rette med nok plass slik at alle kan kome seg forbi bommen.

______

Postadresse: Besøksadresse: Postboks 77 Rådhuset Telefon: 57 68 55 96 6866 GAUPNE GAUPNE Telefaks:

SAKSFRAMLEGG

Sakshandsamar: Knut Vidar Svanheld/Oliver Arkiv: 140 &37 Bjørndal Arkivsaksnr.: 20/753

Kommunal planstrategi

Rådmannen si tilråding:

Formannskapet tek forslag til kommunal planstrategi til orientering, og stør at prioriteringane til rådmannen vert lagt til grunn i det vidare arbeidet.

Framlegg til kommunal planstrategi 11.05.2020 for Luster kommune vert lagt ut til offentleg ettersyn.

Saksutgreiing:

Prenta vedlegg: Rådmannen sitt framlegg til planstrategi 2020-2023, 11.5.20 Uprenta vedlegg:

Samandrag:

Utval som har vedtaksmynde:

Fakta: Kommunestyret skal i løpet av fyrste året i kvar kommunestyreperiode vedta ein kommunal planstrategi, jf plan- og bygningsloven § 10-1. Planstrategien skal gjere greie for tilstanden i kommunen på fleire felt, og basert på den så skal ein prioritere planoppgåver i den kommande kommunestyreperioden. Rådmannen går ikkje nærmare inn på dette i saksframlegget, då både det juridiske og den kommunale statusen er kommentert grundig i sjølve planstrategien.

Som ein del av planstrategien er det utarbeidd ein tabell som viser overordna planar inkludert kommunedelplanar, fagplanar og reguleringsplanar. Rådmannen vil bruke saksframlegget til å drøfte prioriteringane i tabellen, då dette er viktig for den politiske styringa. Samtidig er det viktig å hugse på at kommunen kan justere prioriteringane kvart år i samband med vedtak av planleggingsprogrammet til økonomiplanen.

Overordna planar

Dersom ein startar med kommuneplanen, så legg rådmannen opp til at revisjon av samfunnsdelen har fyrste prioritet. Gjennom bruk av Framsikt, så håpar ein at ved å bruke samfunnsdelen til å gje klare og tydelege overordna føringar, så vil desse føringane koplast direkte inn i fagplanane, som igjen kan bruke dei overordna måla til å finne strategiar og tiltak for å nå desse måla. Det vert ikkje sagt meir om fag- og temaplanane i denne saksutgreiinga, men det vert vist til planstrategien for ytterlegare kommentarar.

Ein vil også bruke samfunnsdelen til å styrke klimasatsinga og setja fokus på FN`s berekraftsmål i tillegg til at den skal legge politiske føringar og mål for helse, busetnad og utvikling av næringsliv i kommunen.

Som ein naturleg del av arbeidet med klimapåverknad (naturfare), pandemi og liknande, må Luster kommune i løpet av året starte revisjon av den overordna ROS-analysen til kommunen, med påfølgjande revisjon av beredskapsplanen.

Luster kommune har revidert både samfunnsdelen og arealdelen i dei tre siste kommunestyreperiodane. Rådmannen rår no til ein annan strategi når det gjeld arealdelen. Planstrategien viser til fire argument for at arealdelen vert stadfesta for denne kommunestyreperioden, og rår til oppstart av revisjon i 2022 med vedtak i neste periode att. Hovudargumentet er at med vedtak tidlegare i ei kommunestyreperiode, så vil kommunestyre i større grad ha eit eigarskap til den planen dei skal forvalte arealbruken etter. Eit anna argument er at kommunen er i gang med å starte eit arbeid med ein områdeplan for Hafslo, som i seg sjølv vil vere ein omfattande og viktig arealplan som delvis er på eit overordna nivå. Denne vil planavdelinga måtte legge ressursar i.

Rådmannen vil spesielt trekke fram kommunedelplan for naturmangfald, som er ein ny kommunedelplan for Luster sin del. Staten lyste for kort tid sidan ut mulegheit for å søkje om midlar til utarbeiding av kommunedelplan for naturmangfald, og kommunen valte å sende inn ein søknad. Dersom Luster kommune vert imøtekommen med statlege midlar til dette arbeidet, så ser rådmannen for seg at dette arbeidet kan organiserast og startast hausten 2020. I søknaden er det også lagt inn regulering av Flahammarskjæret som ein del av prosjektet. Vert søknaden avslegen, ser ikkje rådmannen at kommunen utan vidare har ressursar og vil prioritere denne kommunedelplanen i inneverande periode.

Luster kommune har ein kommunedelplan for mineralske råstoff frå 2012. Denne gjev ein god gjennomgang av ein del aktuelle massetak/ steinbrot mm, og mange av desse er seinare regulert og teke i bruk. Ein ser at behovet for tilgang på massar er viktig både for byggenæringa og andre, mellom anna kan nemnast at grunneigarar som har vore råka av flaum har behov for masse og stein for istandsetjing. Rådmannen ser at dette er ein kommunedelplan som med fordel kunne vore revidert, men ser ikkje at det er kapasitet til å starte dette arbeidet før i 2023. Det må då gjerast ei vurdering av om dette planarbeidet skal gå parallelt med revisjon av arealdelen. Både kommunedelplan for mineralske råstoff og naturmangfald er tematiske kommunedelplanar som ved revisjon kan danne eit godt grunnlag for overføring til arealdelen.

Rådmannen vil vise til kommunedelplan for trafikktrygging og kommunal transportplan. Kommunal transportplan var til behandling i kommunestyret 02.04.20, der ein del av vedtaket vart følgjande:

«I samband med handsaming av kommunen sin planstrategi må det gjerast ei vurdering av om den kan vere tenleg å få vedtak av «KTP Luster» løfta til politisk nivå. «KTP Luster» har i dag status som fagplan. Det må og vurderast om det kan vere tenleg å slå saman innhaldet i «KTP Luster» og «Kommunal plan for trafikktrygging» til ein ny kommunedelplan for samferdsle og trafikktrygging.»

Rådmannen har ingen problem med å sjå at spørsmål knytt til drift og prioriteringar av veg/ samferdselsprosjekt i kommunen er av både politisk og allmenn interesse. Samtidig er rådmann redd for at det å slå desse planane saman vil gje ein plan som er byråkratisk og svært ressurskrevjande å handtere. Kommunal transportplan er i like stor grad eit dokument som seier noko om status og faglege vurderingar på eksisterande vegnett mm, som ein faktisk plan.

Rådmannen meiner at prioritering av prosjekt med finansiering må knytast til økonomiplanen, som tek utgangspunkt i kommunal transportplan. Det vil vere ressurseffektivt at handlings-planen i økonomiplanen får utvida fokus/omfang utover det den har i dag. I dag er svært mykje av økonomiarbeidet kopla til det meir kortsiktige årsbudsjettet. Ei slik ordning som her er skissert vil kopla samfunnsdel, økonomiplan og fagplanar på ein slik måte som kommuneplan og plan – og bygningslov no legg opp til.

Ein vil då få dei politiske prioriteringane i samband med løyvingar av midlar. Kommunedelplan for trafikktrygging kunne også hatt status som fagplan. Den vart i utgangspunktet etablert som grunnlag for fylkeskommunale løyvingar, der fylkeskommunen tok 50% av kostnaden for prosjekt som låg inne i trafikktryggingsplanen. Rådmannen meiner at trafikktrygging, altså utbetring og tiltak som sikrar tryggleiken, er ein plan som passar betre som kommunedelplan, då dei prosessuelle krava plan- og bygningsloven stiller kan vere med å avdekke tiltak som kommunen elles ikkje hadde fanga opp.

Detaljplanar/ reguleringsplanar

Fleire av dei planane som ligg med prioritet i 2020 er starta opp, eller er nært føreståande. Rådmannen vil gje eit par kommentarar til reguleringsplan for Flahammarskjæret og parkeringsplass ved Tungestølen. Sikring av parkering ved Tungestølen vart sett som eit krav ved byggjeløyvet, og her må kommunen inn og bidra til at dette vert sikra. Ein håpar å starte dette arbeidet så fort det er farbart og snøfritt i området.

I gjeldande arealdel er arealet rundt Flahammarskjæret vist med omsynssone for regulering. Som tidlegare nemnt, så har Luster kommune søkt om midlar til ein kommunedelplan for naturmangfald, der denne reguleringsplanen er teke med i prosjektet. Får ein ikkje desse midlane, meiner rådmannen at prioritering av denne planen bør vurderast på nytt i neste planprogram.

I panstrategien er det gjeve ei vurdering av bustadprosjekt, kva som er status og kva som er sett i gang. Dette vert ikkje kommentert meir i saksframlegget, med unntak av detaljreguleringsplan for Marheim. I planprogrammet heiter det at denne skulle startast opp likt med regulering av treningsfeltet. Dette vart ikkje gjort, då ein valde å prioritere Øyagata i staden sidan det er ein noko uavklara situasjon med vatn- og avlaup på Marheim. Kommunen har prøvebora med tanke på nytt vassverk, men ein har ikkje full oversikt over kvalitet og kapasitet endå. Ein legg difor opp til start av dette planarbeidet i 2021.

Endring av den trafikale avviklinga i Gaupne er ei oppfølging av stadanalysen som har vore etterspurt politisk. Rådmannen har tilrådd at ein ventar til 2021 med å starte dette arbeidet med tanke på kapasitet til oppfølging, men meiner denne planen skal ha høg prioritet til neste år. Skjer det noko som gjer det naturleg å begynne før, så legg ein opp til det.

Utover dette vil rådmannen kommentere at det er ein ambisiøs planstrategi sett i forhold til kva administrasjonen har kapasitet til å følgje opp. Det er venta at det kan koma fire til seks private planforslag utover hausten/ neste året, og desse skal også handsamast. Difor er det også viktig at planstrategien har gode prioriteringar på eige arbeid.

Til slutt vil rådmannen vise til når høyringsfristen etter oppstartsvarsel var ute, var det kome innspel frå Fylkesmannen i Vestland, Vestland Fylkeskommune, NVE, Direktoratet for mineralforvaltning, Mattilsynet og Statens Vegvesen. Mange av desse merknadane er innarbeidd i planstrategien i ei eller anna form, men fleire av dei er vel så relevante for samfunnsdelen og det vidare arbeidet og vert tekne med over der. Rådmannen rår til at forslag til kommunal planstrategi 2020-2023 datert 11.05.2020 vert lagt ut til offentleg ettersyn.

Dato: 11.5.20

Jarle Skartun Knut Vidar Svanheld rådmann Plansjef ______

Særutskrift skal sendast: m/kopi til:

Luster kommune Planstrategi 2020 – 2023 Dato: 11.05.2020

Rådmannen sitt framlegg

1 1. INNLEIING - PLANPROSESS FOR KOMMUNAL PLANSTRATEGI

Kommunal planstartegi er heimla i plan- og bygningsloven § 10-1. I § 10-1 1. ledd der står det følgjande:

I dette ligg at kommunestyret i løpet av fyrste virkeår skal lage ein strategi der ein skal prioritere korleis planressursane skal nyttast dei neste åra. I miljødirektoratet sin vegleiar for kommunal planlegging, er det mellom anna sagt følgjande:

«Kommunal planstrategi erstattar det obligatoriske kravet til rullering av kommuneplanen som låg i tidlegare plan- og bygningslov (PBL 1985). Det som ligg i dette punktet, er at planstrategien skal definere om gjeldande kommuneplanar skal vidareførast eller det er behov for å revidere dei. Tidlegare var det eit lovmessig krav at kommunestyret ein gong kvar periode skulle ta gjeldande kommuneplanar opp til vurdering. I dette låg det at ein kunne vedta at heile eller delar av kommuneplanane skulle fortsatt gjelde. No ligg denne vurderinga/ dette vedtaket inne som ein del av planstartegien.

Det er også poengtert i vegleiaren at «Planstrategien set eit strekt fokus på at planlegginga skal vere behovsstyrt og ikkje gjerast meir omfattande enn nødvendig.» Det vert her understreka at ein skal ikkje planleggja berre for å planleggja. Prosessen med planstrategi skal då synleggjere kva som er kommunen sitt behov dei neste åra, og gjennom det definere og vedta ei prioritetsrekke for planoppgåver.

Planstrategien er altså eit politisk verktøy for prioritering av kommunen sine planoppgåver. Den er retningsgjevande for kommunens planlegging, men det må understrekast at den ikkje er ein plan, og har ingen direkte rettsverknad for kommunen sine innbyggarar.

Som ein del av grunnlaget for utforminga av planstrategien, så har kommunen samrådingsplikt med nabokommunar, fylkesnivå og statlege nivå på line med prosessane som er behandla etter plan- og bygningslova. Samarbeidet med nabokommunane er viktig mellom anna for å kunne identifisere og avklare interkommunale planoppgåver i planperioden.

Før kommunestyret skal handsame planprogrammet, så er det eit krav om at planstrategien skal vere offentleg tilgjengeleg i minimum 30 dagar. Dette er minimumskravet når det gjeld medverknad frå innbyggarane, men kommunen kan legge opp til breiare medverknad dersom ein finn det naudsynt. Samtidig er det grunn til å understreke at prioritering av kommunale planoppgåver er ikkje det skapar størst engasjement blant innbyggarane generelt. Difor er det fornuftig og rasjonelt å følgje minimumskravet her. Er det spesielle oppgåver som vekker særskild interesse, så får ein attendemeldingar om desse planane/ aktuelle tema innanfor denne 30-dagarsfristen.

2 Administrasjonen får då gjort kommunestyret merksam på kva som er kome inn av merknadar i 30- dagars perioden.

Oppsummering om den kommunale planstrategien (henta frå vegleiaren):

Heimel: Plan- og bygningsloven § 10-1

Føremål: Politisk prioritering av planbehov i kommunestyreperioden, og om kommuneplanen heilt eller delvis skal reviderast.

Krav til innhald: Vedtak om gjeldande kommuneplan eller delar av denne skal reviderast, og eit underlag som viser føresetnadar for vurderinga av planbehovet.

Prosess: Skal innhente synspunkt frå startlege og regionale organ, samt nabokommunar. Forslag til vedtak i kommunestyret skal gjerast kjent i minst 30 dagar før kommunestyret si handsaming.

Vedtaksmynde: Kommunestyret

Tidspunkt for vedtak: innan eitt år etter konstituering av kommunestyret og minst ein gong i valperioden.

Verknad: Retningsgjevande for kommunens prioritering av planarbeid.

2. Folkehelseloven sett i forhold til planstrategien:

Kommunal planstrategi er også nemnt i Folkehelseloven § 6, som viser tilbake til § 5. Det står følgjande:

§ 6 viser til tilbake til § 5 (jf under), der det er vist til kommunen sin plikt til å ha ein oversikt over kommunen sin helsetilstand

3 Kommunen har altså krav på seg til å drøfte helsetilstanden i den kommunale planstrategien, og kommunen har ei lovfesta plikt til å ha kunnskap og oversikt over faktorar og utviklingstrekk i miljø og lokalsamfunn som kan ha verknad på innbyggarane si helse. Luster kommune har utarbeidd det såkalla grunnlagsdokumentet, som er eit slikt dokument som er heimla i § 6 i folkehelseloven. Følgjande utsnitt er teke frå Grunnlagsdokumentet:

«Folkehelselova stiller som krav at alle kommunar skal utarbeide eit slikt dokument som grunnlag for anna planarbeid i kommunen. Mellom anna er det formalisert eit krav i § 6 at denne oversikta skal føreliggje ved oppstart av arbeidet med kommunal planstrategi etter plan- og bygningsloven § 10-1. Folkehelselov, med forskrift og rettleiar, set overordna krav til kva dokumentet skal innehalda, kva kjelder som skal nyttast og kva vurderingar som skal gjerast.

Det er viktig å presisere at dokumentet ikkje er ein folkehelseplan, og dermed ikkje inneheld tiltak og løysingar. Dokumentet skal framheve folkehelseutfordringar og ressursar slik at kommunen kan planleggja og setje i verk målretta og effektive tiltak gjennom vanlege kanalar. Dokumentet skal difor nyttast som grunnlagsdokument for arbeid med kommuneplanar og budsjett og vil bli gjort offentleg tilgjengeleg kvart 4. år i samband med utarbeiding av kommunal planstrategi.

Kommunen skal i sitt arbeid med kommuneplanar etter plan- og bygningsloven kapittel 11 fastsette overordna mål og strategiar for folkehelsearbeidet som er egna til å møte dei utfordringane kommunen står ovanfor med utgangspunkt i grunnlagsdokumentet (§6 folkehelselov).»

Grunnlagsdokumentet er vedlegg til den kommunale planstrategien, og får sin presentasjon og politiske forankring gjennom behandling av planstrategien. Skissa under viser korleis grunnlagsdokumentet er plassert i forhold til planhierarkiet etter plan- og bygningsloven.

Planstrategien kjem ikkje til å gje nokon omfattande gjennomgang av konklusjonane i grunnlagsdokumentet, men det vert brukt som argument for nokre av prioriteringane som kjem fram av planstrategien. Ein vil likevel peike på at Grunnlagsdokumentet viser til følgjande 5 tema som kommunen bør ha særskild fokus på i det vidare planarbeidet sitt:

- Sosial ulikskap – barnefattigdom - Psykisk helse - Aldrande befolkning – ei samfunnsreform - Frivillige organisasjonar – samarbeid for eit berekraftig samfunn - Fysisk aktivitet – kosthald/ overvekt

Om sosial ulikskap:

4 Innbyggarane i Luster kommune har høgare utdanningsnivå enn fylke- og landsnivå, men samtidig er det ein auke i inntektsulikheit i kommunen og inntektsnivået er lågare enn på landsnivå. Vi ser og ein auke i høve barn 0-17 år som bur i låginntekt hushaldning. Frå 4,4% i 2013 til 7,6% i 2017 (sist tilgjengelege tal). Luster (7,6%) ligg på nivå med fylke (7,9%)og under landsnivå (9,2%), men auken frå 2013 til 2017 er større i Luster (3,2 %) enn fylke (2,3 %) og land (1,3 %). Om psykisk helse: Psykiske lidingar er i dag ei av dei store helse- og samfunnsutfordringane i Norge, og er eit satsingsområde nasjonalt. Luster (78,1 (av 1000)) ligg over fylke (69,1) og land (71,2) i høve bruk av legemiddel til psykisk liding. Dette gjeld særskilt bruk av antidepressiva. I tillegg er det auke av brukarar som er i kontakt med primærhelsetenesta i høve psykisk symptom og lidingar. Om aldrande befolkning: Luster sine utfordringar når det gjeld ein aldrande befolkning er på linje med dei nasjonale Utfordringane; den doble demografiske utfordringa med ei framtidig auke i eldre kombinert med redusert tilgang til arbeidskraft. Befolkningsprognose 80+ viser auke frå 323 i 2018 til 571 personar i 2040. Prognose andel 80+ i Luster (10,5)ligg på nivå med fylk (10,3)og over land (8,0) i 2040. Tilsvarande må ein sjå føre seg ein auke i aldersrelaterte sjukdomar (demens, pleie- og omsorgstrengande mm). it klart bodskap om korleis ein bør møte ein aldrande befolkning er at kommunane må planlegge dette som ei samfunnsreform og ein må jobbe med dette som ein raud tråd i samfunnsplanlegginga og etablere tverrfaglege team i kommunane. Arbeidet med å skape eit aldersvennleg samfunn famnar vidt og går på tvers av både fagfelt, sektorar og samfunnsinstitusjonar. Frivillige organisasjonar – samarbeid for eit bærekraftig samfunn Kommunen har nedgang i høve tal medlemmar i organisasjonstypen bygdelag m.m: Frå 862 medlemmar i 2010 til 134 i 2018. Kommunen har også nedgang i kategorien song og musikk i same periode; frå 241 medlemmar i 2010 til 60 i 2018. Når det gjeld tal for idrett- og friluftsorganisasjonar har vi ein auke: Frå 3145 til 3238. Samla sett er det ein nedgang på tal medlemmar med 700. Det er ikkje ei ønska utvikling. Tilgjenge til eit differensiert tilbod av aktivitetar i regi av frivillige er særs viktig for kommunen. Fleire undersøkingar viser at det å være frivillig samt å delta på aktivitetar er sers bra for helsa. Fysisk aktivitet - kosthald/overvekt Kommunen har ein auke i overvekt, gjeld indikator kvinner (1 svangerskapskontroll), og i siste treårsperiode 2016-2018 ligg kommunen (50%) godt over fylke (40%) og landsnivå (34%) . Samtidig ser vi ein nedgang i høve indikator; overvekt og fedme ved sesjon 1. Snitt frå 4 årsperioden 2014 – 2017 viser at Luster (26,4%) ligg på nivå med fylke (26,7%) men over land (22,7%). Fysisk aktivitet: Ungdata undersøkinga frå 2017 viser at det er færre ungdommar i Luster (6,3%) enn fylke (7,6%) og landsnivå (13,6%) som svarar et dei er lite fysisk aktive. På same undersøkinga ser vi at ungdom i Luster (87%) som trenar minst ein gong i veka ligg over fylke (85%) og landsnivå (83%). Erfaring viser at det er vanskelig å oppnå varig vektreduksjon når man først er blitt overvektig. Førebygging av overvekt er derfor av stor betyding. Uheldige kosthaldsvanar, inaktivitet og lang dagleg tid til TV og annen skjermaktivitet er dei vanlegaste årsakar til overvekt (Helsedirektorat). Det vert vist til Grunnlagsdokumentet for ytterlegare informasjon om helsetilstanden i Luster kommune.

5 3. Dei ulike nivå i overordna kommunalt planarbeid frå planstrategi til handlingsprogram.

I dette kapitlet tek ein føre seg dei ulike plantypane i overordna planlegging.

3.1 Planstrategi = ”rett plan til rett tid” Planstrategi er ikkje ein plan, men kommunen sin strategi for kommuneplanarbeidet i komande 4-års periode. Planstrategien er gått nøye gjennom i kap. 1.

3.2 Planprogram Planprogram er heimla i PBL § ??. Planprogram vert nytta til kommunen sine overordna planar, samt at det er eit verktøy for detaljplanar som ikkje er i tråd med overordna planer. For planprosessar som krev konsekvensutgreiing (KU), så er det krav om planprogram. For kommuneplanen skal det utarbeidast planprogram som skal gjera greie for planarbeidet, planprosessen, og opplegget for medverknad. Planprogrammet er såleis ein plan for korleis planarbeidet skal gjennomførast, og vert fastsett av kommunestyret.

3.3 Kommuneplan – samfunnsdelen Kommuneplanen skal vera kommunen sitt overordna styringsdokument for samfunnsutvikling, og skal gje rammer for verksemda sine planar og tiltak, og planar for bruk og vern av areal i kommunen.

3.4 Kommuneplan arealdelen – juridisk bindande Arealdelen er plan for arealbruk i heile kommunen. Planen skal fastsetja hovudtrekka i arealdisponering og rammer og vilkår for kva nye tiltak og ny arealbruk som kan setjast i verk.

3.5 Reguleringsplanar Reguleringsplan kan delast i områdereguleringsplanar og detaljreguleringsplanar. Reguleringsplanar er ein detaljert plan for eit avgrensa område og skal visa framtidig grunnutnytting i området. Til plankartet er det knytt eit sett av reguleringsføresegner. Reguleringsplanar er eit juridisk bindande dokument, og skal som utgangspunkt vere i samsvar med arealdelen. Eventuelle avvik frå arealdelen krev meir omfattande prosessar. 3.6 Kommunedelplanar – tematiske Kommunedelplan er ein plan for bestemte område, tema eller sektorar i kommunen. Kommunedelplanar skal fylgja prosessar i PLBL kap 11.

3.7 Fagplanar / Handlingsplanar Fagplanar / handlingsplanar er dokument som einskilde einingar/sektorar i kommunen treng for sitt arbeidsområde. Dette er planar som ikkje fylgjer krav til prosess i PLBL kap 11, og er i utgangspunktet ikkje tema i Planstrategien. Det er likevel eksempel på slike planar som administrasjonen og kommunestyret meiner det er hensiktsmessig at vert teke inn i planstrategien.

Dokument med utgangspunkt i kommuneplanen, som vert rullert årleg:

3.8 Økonomiplan Dette er ein plan for økonomien i kommunen og har ein tidshorisont på fire budsjettår. Økonomiplanen vert rullert kvart år.

3.9 Planleggingsprogram

6 Planleggingsprogrammet er eit 4-årig program for planarbeidet i kommunen. Det har same horisont og blir rullert på same måte som økonomiplanen. Frå og med budsjettåret 2006 har planleggingsprogrammet vore ein del av dokumenta som blir lagde fram for kommunestyret saman med økonomiplan og årsbudsjett.

3.10 Handlingsprogram Kommuneplanen sin samfunnsdel, arealdelen og kommunedelplanane skal fylgjast opp gjennom ein handlingsdel. Handlingsdelen er fireårig og skal rullerast årleg. Handlingsdelen og kommunen sin økonomiplan skal vera integrerte dokument for Luster.

Planleggingsprogram 2020– 2023

4. Generelt om kommunal planlegging

Kravet til styring og samordning gjennom planlegging er blitt stadig sterkare. Gjennom reglane i plan- og bygningslova er kommunane m.a. pålagde å utarbeide samla kommuneplan for utvikling og samordna oppgåveløysing. Kommunane har vidare mynde til å styre arealbruken gjennom å utarbeide arealplanar. I politisk delegeringsreglement er det fastsett at formannskapet skal fungere som kommuneplannemnd, medan plan- og forvaltningsstyret tek seg av oppgåver knytt til utarbeiding av reguleringsplanar, dispensasjonar frå gjeldande arealplanar m.m.. I plan- og bygningslova er det sett krav om at alle kommunar skal ha planregister, m.a. for at brukarar skal kunne nytte elektroniske byggjesøknader. Luster kommune har elektronisk planregister i samsvar med krav i lovverket.

Krav og utfordringar I gjeldande lovverk er det teke inn reglar som stiller sterke krav til samordning av ulike omsyn på alle plannivå. Dette gjeld t.d. krav om vurdering av tryggleik gjennom utvida ROS- analyser («Risiko- og sårbarhetsanalyser»). Kommunane er pålagde å gjennomføre planarbeid både gjennom reglar i plan- og bygningslova, PLBL, og i særlover. Planlegging etter reglane i plan- og bygningslova skal femne vidt, dette går fram av føremålsparagrafen der det er lagt vekt på miljø og berekraftig utvikling, og av lovene om folkehelse og om naturmangfald.

Formelle tilhøve

Kommunal planlegging skal skje etter reglane oppsette i kap. 10 – 13 i plan- og bygningslova, PBL. Kommunen sitt overordna plangrunnlag skal vurderast/reviderast av kommunestyret kvart 4. år, jf. reglane i Kap. 10, om kommunal planstrategi:

§ 10-1. Kommunal planstrategi «Kommunestyret skal minst én gang i hver valgperiode, og senest innen ett år etter konstituering, utarbeide og vedta en kommunal planstrategi. Planstrategien bør omfatte en drøfting av kommunens strategiske valg knyttet til samfunnsutvikling, herunder langsiktig arealbruk, miljøutfordringer, sektorenes virksomhet og en vurdering av kommunens planbehov i valgperioden. ------Ved behandlingen skal kommunestyret ta stilling til om gjeldende kommuneplan eller deler av denne skal revideres, eller om planen skal videreføres uten endringer. Kommunestyret kan herunder ta stilling til om det er behov for å igangsette arbeid med nye arealplaner i valgperioden, eller om gjeldende planer bør revideres eller oppheves. Utarbeiding og behandling av kommunal planstrategi kan slås sammen med og være del av oppstart av arbeidet med kommuneplanen, jf. kapittel 11.»

Kap. 11 i plan- og bygningslova omhandlar kommuneplanlegging. Her heiter det m.a.: § 11-1.Kommuneplan «Kommunen skal ha en samlet kommuneplan som omfatter samfunnsdel med handlingsdel og arealdel. Kommuneplanen skal ivareta både kommunale, regionale og nasjonale mål, interesser og oppgaver, og bør omfatte alle viktige mål og oppgaver i kommunen. Den skal ta utgangspunkt i den kommunale planstrategien og legge retningslinjer og pålegg fra statlige og regionale myndigheter til grunn. Det kan utarbeides kommunedelplan for bestemte områder, temaer eller virksomhetsområder. Kommuneplanen skal ha en handlingsdel som angir hvordan planen skal følges opp de fire påfølgende år eller mer, og revideres årlig. Økonomiplanen etter kommuneloven § 44 kan inngå i handlingsdelen.

§ 11-2.Kommuneplanens samfunnsdel Kommuneplanens samfunnsdel skal ta stilling til langsiktige utfordringer, mål og strategier for kommunesamfunnet som helhet og kommunen som organisasjon. Den bør inneholde en beskrivelse og vurdering av alternative strategier for utviklingen i kommunen. Kommuneplanens samfunnsdel skal være grunnlag for sektorenes planer og virksomhet i kommunen. Den skal gi retningslinjer for hvordan kommunens egne mål og strategier skal gjennomføres i kommunal virksomhet og ved medvirkning fra andre offentlige organer og private. Kommunedelplaner for temaer eller virksomhetsområder skal ha en handlingsdel som angir hvordan planen skal følges opp de fire påfølgende år eller mer. Handlingsdelen skal revideres årlig. For utarbeiding og vedtak av kommuneplanens samfunnsdel gjelder §§ 11-12 til 11-15.

§ 11-5.Kommuneplanens arealdel

8 Kommunen skal ha en arealplan for hele kommunen (kommuneplanens arealdel) som viser sammenhengen mellom framtidig samfunnsutvikling og arealbruk. Det kan utarbeides arealplaner for deler av kommunens område. Kommuneplanens arealdel skal angi hovedtrekkene i arealdisponeringen og rammer og betingelser for hvilke nye tiltak og ny arealbruk som kan settes i verk, samt hvilke viktige hensyn som må ivaretas ved disponeringen av arealene. Kommuneplanens arealdel skal omfatte plankart, bestemmelser og planbeskrivelse hvor det framgår hvordan nasjonale mål og retningslinjer, og overordnede planer for arealbruk, er ivaretatt. Plankartet skal i nødvendig utstrekning vise hovedformål og hensynssoner for bruk og vern av arealer.------»

5. OVERORDNA UTVIKLINGSTREKK OG UTFORDRINGAR

5.1 Folketalsutvikling Frå 2008 – 2020 har det vore vekst i folketalet i Luster. I 2008 budde det 4870 personar i Luster kommune , pr. 1.1. 2020 budde det 5174. Veksten var jamn fram til 2018, då var det 5223 innbyggjarar, men har gått ned til 5174 no i 2020. Fødselstala har svinga mykje i denne perioden. Hovudårsaka til at veksten i folketalet stoppa opp, er likevel at talet på busette arbeidsinnvandrarar har stabilisert seg og delvis har gått noko ned. Korleis folketalsutviklinga vert framover er vanskeleg å seie sikkert, dei viktige faktorane er: Vil fødselstala halde seg oppe, vil det vere positiv flyttebalanse. Særleg vil det vere usikkerheit knytt til innflytting av arbeidsinnvandrarar og nye flyktningar. Ytterlegare sentralisering kan og gje betydeleg negativ flyttebalanse på norske personar si flytting.

”Indre sentralisering”: Luster kommune legg vekt på gode tilbod i alle delar av kommunen. Likevel er det ei utviklinga der folketalet aukar i Gaupne og på Hafslo og det er stabilisering eller noko nedgang i dei andre krinsane. Gaupne og Hafslo har også størst del av den yngre befolkninga. Dette påverkar både skule- og barnehagesektoren.

Framskriven befolkning for Luster i fylgje SSB viser gradvis auke frå 5174 innbyggarar i 2020 til 5456 i 2040. I aldersgruppa 80+ viser den ein auke i same periode på 255 personar. Denne aldersgruppa har størst auke i perioden og Luster (10,47 %) ligg i 2040 over landet (8 % ) og litt over fylke (10,3%).

5.2 Offentleg økonomi Det vert ikkje sagt så mykje om offentleg økonomi i planstrategien. Økonomiplanen er til årleg rullering saman med budsjettprosessen, og følgjeleg vert ikkje økonomiplanen omtala i planstrategien. Generelt kan det seiast at Luster kommune har økonomi til å oppretthalde eit høgt og godt tenestenivå, også på eit desentralisert nivå. Luster kommune har inntekter frå både konsesjonsinntekter frå vasskraft og pengemarknaden, men 2020 kan vise seg å bli eit vanskeleg år med låge kraftpriser og koronasituasjonen som kjem til å gå utover både midlane frå pengemarknaden og skatteinngangen. Uansett – vasskraft og inntekter frå pengemarknaden har gjort til at Luster kommune har hatt tilgang på investeringsmidlar, men noko meir avgrensa tilgang til driftsmidlar. Det er uansett ei hovudutfordring for den kommunale økonomien at den iverkset tiltak som sikrar eit godt tenestenivå samstundes som inntekter og utgifter skal balansere over tid. For at kommunen ikkje skal bitte opp for mykje av sine framtidige driftsutgifter til avdrag og renter, er det viktig at den langsiktige lånegjelda vert stabilisert.

5.3 Landbruk Eit levande landbruk er grunnlaget for all busetjing i små og mellomstore grender, så også i Luster. Dersom det ikkje er bønder som held kulturlandskapet i hevd, så svinn mykje av attraktiviteten til dei einskilde bygdene hen. Det har vore ein del strukturelle endringar i Luster som i resten av landet, slik at sysselsette i landbruket har gått ned. Til tross for dette vert det meste av dyrka mark og beite

9 halde i hevd i grendene i Luster. Område med driftsmessig utfordrande topografi og lite ressursgrunnlag for grasbasert landbruksdrift har størst utfordring med å halde det tradisjonelle jordbrukslandskape ope. Anna landbruksnæring som frukt og bær kan kompensere, men lite ressursgrunnlag og reduksjon i beitedyr er ei utfordring for jordbrukslandskapet og busetnad i deler av kommunen, t.d. på Sørsida. I Luster er det relativt sett stor produksjon av frukt og bær, noko markanden etterspør. Dette er ein produksjon kommunen bør stimulere, der det er egna grunn og klima. Samtidig er størstedelen av dyrka marka i kommunen egna til grasproduksjon, og følgjeleg er husdyrproduksjon den aller, aller viktigaste produksjonen som er i Luster. Landbruket har dei siste åra vorte sett under sterkt press frå alle kantar, både med tanke på økonomi og diskusjonar knytt til klima. Det er svært viktig for landbruket at Luster kommune bidreg til ein nyansert debatt om kjøtproduksjon og klimapåverknad. Det er ikkje usannsynleg at når ein ser effekt av beite og hausting av gras/ bruk av fotosyntesen til matproduksjon, så er kjøtproduksjon slik me ser i Luster ein del av løysinga på klimautfordringane. Ser ein dette opp mot landbruket sitt samfunnsoppdrag om produksjon av mat til eit aukande folketal i verda, og sikre landet sin grad av sjølvforsyning, så er det viktig at debatten om husdyrproduksjon ikkje berre handlar om utslepp av klimagassar, men også klimagevinstane ein kan oppnå med slik produksjon.

5.4 Anna næring og sysselsetjing Det er ei positiv utvikling i fleire av industriverksemdene i kommunen. Dei to største industriverksemdene i kommunen har internasjonalt eigarskap. Innafor vasskraft er det gjennomført mange småkraftutbyggingar dei siste åra. Det føreligg og planar og konsesjonar til å gjennomføre fleire småkraftutbyggingar framover. I Leirdøla gjennomfører Statkraft ei modernisering og flytting av trafoanlegget, det er ein stor aktivitet dei kommande åra. Det er liknande planar ved kraftanlegget i Fortun. Kraftutbygging og aktivtet knytt til kraft vil dei kommande åra vere ein aktivitet der bygg og anleggssektoren vil kunne vinne oppdrag. Reiselivet har synt stor investeringsinteresse dei siste åra, og aktiviteten i næringa er god. 2019- sesongen var «all time high» for mange av bedriftene. Kva verknader koronakrisa får for reiselivet er vanskeleg å seie no våren 2020. Truleg vil krisa påverke reiselivet negativt lenger enn sesongen 2020. Sesongen 2020 vert nok svært krevjande. Bygg og anlegg er framleis ei stor næring i Luster, fleire av selskapa har kompetanse til å stå ansvarleg for store prosjekt og har marknad i heile sogneområdet. Privat tenesteyting inkludert handelsnæringa held posisjonen sin.

Luster har mange innbyggjarar som arbeider i nabokommunane; særleg Sogndal og Leikanger der det er eit høgt tal på kompetansearbeidsplassar. Utviklinga av den regionale arbeidsmarknaden er viktig for Luster. Koronakrisa vil påverke næringslivet i kommunen og regionen i den kommande perioden. Kor mykje og kor lenge er vanskeleg å seie no.

5.5 Folkehelse Det vert her vist omtale av grunnlagsdokumentet under punkt 2.

5.6 Integrering og busetjing Ein ser at talet på busette flyktningar/ flyktningar som kjem til landet har gått ned dei siste par åra. Uavhengig av omfanget av flyktningar kommunen får ansvaret for, er busetting og vellukka integrering avgjerande. Sentrale oppgåver for å lukkast med arbeidet er:  god kunnskap om det norske språket og samfunnet  utdanning og arbeid  bustad

10  god integrering i lokalsamfunnet

5.7 Klimautfordringane Verda er inne i ei tid der ein ser ei auke i temperaturar på verdsbasis. Dette medfører endringar i veret sett i forhold til det me er vande med. I Luster har me sett dette dei seinare åra med at me har hatt unormale tørkeperiodar, store flaumar, månader med historisk liten nedbør og månader med nedbørsrekordar. Generelt ser det ut til å gå mot ei tid med lengre samanhengande like vêrtyper enn tidlegare, der vêrperiodane var kortare. Dette gjev utfordringar for landbruket, det medfører auka fare for ras, flaum, skred og stormflo, og me må førebu oss på ein tøffare kvardag. Samstundes kan lange turkeperiodar medføre auka skogbrannfare. Global oppvarming kan også føre til havnivåstigning, noko ein må ta høgde for ved planlegging. Mellom anna ser ein at ein må heve nye bygg i Gaupne, samanlikna med slik det var tidlegare.

I tillegg til den fysiske konsekvensar av klimaendringane, så må ein også ta høgde for finansielle konsekvensar. Som eksempel kan nemnast: Auka råte er ein sannsynleg konsekvens av meir nedbør, endra klima kan medføre introduksjon av framande artar som kan ramme jord- og skogbruk, endra nedbørsmønster kan påverke kraftproduksjon mm. Avgiftsbelagt næring kan få auka press med endå større avgifter, jf landbrukssektoren og turistnæringa som er viktige i Luster. Samtidig kan klimaarbeidet/ -endringane medføre positive effektar for både skogbruk og landbruk som bindar av CO2, samt fokus på auka sjølvforsyning. Luster kommune må i den komande planperioden ha auka fokus på klimautfordringane. Det er mellom anna søkt om midlar til ein klimakoordinator som skal ha som oppgåve å bidra til eit auka klimafokus inn i alt planarbeid kommunen driv med. Det ligg eit ansvar på kvar einskild kommune å bidra til utslippsreduksjon. For Luster vert det ei prioritert oppgåve å finne gode tiltak i den komande planperioden. Det ligg mulegheiter i grøne innkjøp, fortetting i planlegging, stimulere til tiltak innan både privathushald, næring og landbruk.

5.8 Naturmangfald, miljø og berekraftig utvikling Dei største miljøutfordringane er knytt til klimaendringar, overforbruk av naturressursar og tap av biologisk mangfald. Stor auke i folketalet i verden fører til at me treng meir energi, meir transport og auka press på areala. Miljøutfordringane krev innsats og omstilling både hjå einskildindivida og hjå samfunnet generelt. Ny teknologi kan ikkje aleine løysa utfordringane knytt til klimaendringane. Område som samfunnsutvikling, teknologiutvikling og forbrukarmønster grip inn i kvarandre og må løysast i samanheng. Lokalt har både kommunen som organisasjon og lokalsamfunn ansvar for å gripa fatt i desse utfordringane.

FN`s bærekraftmål er definert med føremål å ver verda si felles plattform/ arbeidsplan for utrydde fattigdom, kjempe mot ulikskap og stoppeklimaendringane innan 2030. Berekraftig utvikling handlar om å ta vare på behova til dei som lev i dag, utan å øydelegge mulegheita framtidige generasjonar har for å dekke sine behov. Berekraftmåla reflekterer dei tre dimensjonane i berekraftig utvikling; klima og miljø, økonomi og sosiale tilhøve.

Dei 17 berekraftsmåla er definert under.

Som ein del av Luster sitt arbeid med bærekraftsmåla, er det søkt om midlar til å utarbeide ein kommunedelplan for naturmangfald, og kommunen vurderer å setja i gang arbeid med reguleringsplan for Flahammarskjæret med føremål å sikre og styre skjæret som hekkeplass/ viktig plass for sjøfugl.

5.9 Beredskap - Risiko og Sårbarheit Kommunane har ansvaret for at det vert gjennomført vurderingar av risiko- og sårbarheit i samband med planar for utbyggingsprosjekt for å redusere fare for økonomiske konsekvensar og tap av liv i forbindelse med/ som ein konekvens av gjennomføring av planlagde tiltak. Grunnlaget for kommunen sitt ansvar er gjeve gjennom nasjonale føringar. Luster kommune har på overordna nivå fylgja opp dei nasjonale føringane gjennom desse dokumenta: Overordna ROS-analyse omfattar heile kommunen si overordna verksemd og mogelege uynskte hendingar som kan skje innafor kommunen sitt geografiske områd Kommunen skal kartleggja mogelege hendingar, vurdera sannsyn for at dei kan skje og korleis dei i såfall kan påverka kommunen. Resultatet av arbeidet er vurdert og samanstilt i ein heilskapleg ROS-analyse i 2014. Revisjon av denne ROS-analysen er av dei oppgåvene som vert tilrådd prioritert i komande planperiode.

Overordna beredskapsplan er ein overordna og koordinerande plan for samfunssikkerheit og beredskapsarbeid i Luster kommune. Planen omtalar korleis kommunen si leiing skal organisera seg i krisesituasjonar og korleis kommunen skal leia og handtera krisesituasjonar. Overordna plan skal gje føringar til underliggjande delplanar og einingar sine eigne beredskapsplanar. På denne måten skal planen hjelpa til med å sikra forsvarleg handtering av kommunen sitt ansvarsområde ved ein krisesituasjon. Det vert rådd til at beredskapsplanen vert revidert i same prosess som ROS-analysen.

Kommunane skal ved overordna arealplanlegging (i praksis i samband med utarbeiding av arealdelen til kommuneplanen) gjera ei særskild vurdering for risiko og sårbarheit for alle nye utbyggingsområde. Det er også gjennomført ei omfattande kartlegging av skredfarlige område i kommunen (NVE-2015), samt at det er gjennomført ei flaumsonekartlegging knytt til Gaupne sentrum, der også stormflo er vurdert. Tiltak som ikkje er vurdert i samband med overordna planlegging, må ha eigen ROS-analyse som ein del av planen/ tiltaket. Dette gjeld spesielt reguleringsplanar.

12 Luster kommune har ein topografi som gjer at det er utfordringar knytt til mange typar naturfare, og ein byrjar å få på plass ras-, skred- og flaumvurderingar fleire plassar. Det ein har gjorte lite vurderingar av, er kvikkleire. I etterkant av flaumen i Mørkridsdalen vart det frå NVE sin side gjennomført nokre grunnundersøkingar for å få oversikt over kvikkleirefare. Kommunen bør gjere ei vurdering av om det er behov for ytterlegare vurderingar på Skjolden og andre plassar.

6. NASJONALE FORVENTINGAR OG REGIONALE FØRINGAR Nasjonale og regionale planar og retningsliner/politikkdokument skal leggjast til grunn for planarbeidet i kommunane.

6.1 Lover og nasjonale retningslinjer for kommunalt planarbeid:  Plan- og Bygningslova av 2008  Naturmangfaldslova av 2009  Folkehelselova av 2011  Statlege planretningslinjer for differensiert forvaltning av strandsona langs sjøen. 25.3.2011  Rikspolitiske retningsliner for å styrke barns og unges interesser i planlegginga. (T-5/95)  Statlege planretningslinjer for samordna bustad , - areal, - og transportplanlegging, 26.09.2014.  Statleg planretningslinje for klima – og energiplanlegging i kommunane, 04.09.2009,  Rikspolitiske retningslinjer for vernede vassdrag (1994)  Rikspolitiske retningslinjer for barn og planlegging (1995)  Statlege planretningslinjer for klima- og energiplanlegging og klimatilpassing (2018)  Statlege planretningslinjer for fjellområdene (vurderes utarbeidet?)

6.2 Nasjonale forventingar til kommunal planlegging jfr PLBL §6 Med bakgrunn i endringane i PLBL i 2008 kom det inn reglar om at det kvart fjerde år skal utarbeidast eit forventingsdokument med nasjonale forventingar til både kommunal og regional planlegging. Det kom ei ny nasjonal forventning vedteke ved kongeleg resolusjon 14. mai 2019, utgjeve av Kommunal- og Moderniseringsdepartementet (Dokument H-2445 N) Det vert forventa at kommunane fylgjer opp den politikken som vert formidla gjennom forventingane som har følgjande hovudtrekk:  Fylkeskommunane og kommunane fastset regionalt utbyggingsmønster, senterstruktur og hovudtrekka i transportsystemet, medrekna knutepunkt for kollektivtrafikken. Gjennom planlegginga trekkjer ein langsiktige grenser mellom by- og tettstadsområde og store samanhengande landbruks-, natur- og friluftsområde. Staten, fylkeskommunane og kommunane legg vedtekne planar til grunn for eigne vedtak.  Den regionale og kommunale planlegginga legg til rette for nok og variert bustadbygging, lokalisert ut frå omsynet til samordna bustad-, areal- og transportplanlegging.  Kommunane sikrar høg arealutnytting rundt kollektivknutepunkt, legg til rette for auka bruk av sykkel og gange i dagleglivet, og sikrar samanhengande gang- og sykkelsamband av høg kvalitet. Ein utnyttar potensialet for fortetting og transformasjon før ein tek i bruk nye utbyggingsområde.  Kommunane har ein aktiv og heilskapleg sentrumspolitikk for å skape eit godt og levande bymiljø. Kommunane legg til rette for etablering av bustader, arbeidsplassar, handel, service og sosiale møteplassar i sentrum. Ein bør leggje vekt på å få til eit forpliktande samarbeid mellom kommunen og det private næringslivet. Arkitektur, kulturminne, landskapsverdiar, vatn og grøne element blir tekne aktivt i bruk som ressursar i sentrumsutviklinga.  Kommunane sikrar trygge og helsefremjande bu- og oppvekstmiljø, frie for skadeleg støy og luftforureining.

13  Kommunane tek vare på naturverdiane og legg til rette for fysisk aktivitet og trivsel for heile folket ved å sikre samanhengande grøne strukturar, opne vassvegar og nær tilgang til område for leik, idrett, rekreasjon og nærfriluftsliv.  Kommunane legg prinsippa om tilgjenge og universell utforming til grunn i planlegging av omgivnader og bygningar.

6.3 Regionale føringar Sogn og Fjordane fylkeskommune har no gått inn i Vestland Fylkeskommune som regional planstyresmakt. Nokre av fylkeskommunen sine overordna planar vil fortsatt bruke Sogn- og Fjordane til dei er reviderte. Følgjande planar er anten vedtekne eller under utarbeiding, og gjev føringar for kommunen sitt planarbeid.

 Fylkesdelplan for arealbruk  Regional plan for klimaomstilling 2018 – 2021 (med plandel, kunnskapsdel og handlingsprogram)  Fylkesdelplan for klima og miljø, 2009  Fylkesdelplan for landbruk  Regional plan for folkehelse 2015–2025  Regional plan for fysisk aktivitet, idrett og friluftsliv 2016-2019  Regional plan for Ottadalsområde 2016 – 2026  Regional transportplan for Sogn og Fjordane 2018 – 2027 (med handlingsprogram - 2021)  Regional plan med tema knytt til vasskraftutbygging Sogn og Fjordane (frå 2012)  Regional plan for vasskraft - 2012  Regional plan for verdiskapning 2014 – 2025 (med justeringar for perioden 2018 – 2021)  Regional plan for Sogn og Fjordane vassregion 2016-2021  Arealforvaltning og klimatiltak i landbruket i Sogn og Fjordane 2011  Regional plan for kultur – kultur for alle (2019 – 2027) (med handlingsprogram)  Strategi for tettstadsutvikling og senterstruktur 2018 – 2022  Utviklingsplan for Vestland er under utarbeiding  Regional planstrategi for Vestland Fylkeskommune

Planar frå Sogn regionråd Link: https://www.sogn.regionraad.no/planar.459925.nn.html

- Regionplan for 2017 – 2020 - Samferdsleplan for Sogn regionråd - Programplan for system og styrka læring - Plan for arbeidet for god psykisk helse hjå barn og unge - Plan for arbeidet med inkluderande barnehage- og skulemiljø i Sogn.

14 7. PLANSTATUS OG PLANEVALUERING

7. 1 Kommunens overordna planar

Luster kommune er pålagt å ha ein samla kommuneplan beståande av kommuneplanens samfunnsdel med handlingsdel, i tillegg til ein arealdel. Dette er heimla i plan- og bygningsloven § 11- 1, der det vidare står:

«Kommuneplanen skal ivareta både kommunale, regionale og nasjonale mål, interesser og oppgåver, og bør omfatte alle viktige mål og oppgåver i kommunen. Den skal ta utgangspunkt i den kommunale planstrategien og leggje retningsliner og pålegg frå statlege og regionale myndigheiter til grunn.

Det kan utarbeidast kommunedelplan for bestemte område, tema eller verksemdsområde.

Kommuneplanen skal ha ein handlingsdel som angjev korleis planen skal følgjast opp dei fire påfølgjande år eller meir, og reviderast årleg. Økonomiplanen etter kommunelovens § 14-2 bokstav a kan inngå i eller utgjere handlingsdelen.»

Kommuneplanens samfunnsdel (KPS)

Kommuneplanens samfunnsdel er heimla i Plan- og bygningslovens § 11-2, der det er vist til at samfunnsdelen er kommunen sitt langsiktige styringsdokument både for kommunen som samfunn, men også kommunen som organisasjon. Den skal dermed vere grunnlag for sektorers planar og verksemd i kommunen, og gje retningsliner for korleis kommunens eigne mål og strategiar skal gjennomførast.

Luster kommune har revidert samfunnsdelen i dei to siste kommunestyreperiodane. Det at det har vorte jobba såpass kontinuerleg med samfunnsdelen, gjer at administrasjonen har eit greitt utgangspunkt for vidare arbeid. I gjeldande plan er det arbeidd med å få fram prioriterte satsingar og utviklingsarbeid. Det er det teke utgangspunkt i tre overordna tema:

Luster – ein god stad å bu – «gode og samordna tenester og tilbod for innbyggarar og tilflyttarar»

Luster – ein god stad for bedrifter – «aktiv næringspolitikk for etablering og utvikling av næring»

Luster – ein god stad å besøkja – «gode opplevingar som får besøkande, frå både nære og fjerne område, til å komme og bli»

Det vart med utgangspunkt i tidlegare kommuneplan og via innspel i planprosessen peika ut eit sett med prioriterte satsingsområde: Bumiljø, fleire folk, barn og unge, kultur og fritid, folkehelse, helse og omsorg, informasjon, regionalt samarbeid, beredskap Generell næringsverksemd, landbruk, infrastruktur Natur, kultur og attraksjonar

I gjeldande samfunnsdel var er det vist ei SWOT-analyse for kommunen med utgangspunkt i satsingane vist til over. Denne er grunnlag for ein del prioriterte satsingar og målsettingar.

Til tross for at Luster kommune har ein relativt ny samfunnsdel til kommuneplanen, så vil administrasjonen bruke planstrategien til å prioritere revisjon av samfunnsdelen høgt. I dette ligg det at me vil starte revisjon straks etter at planstrategien er vedteken. Grunngjevinga for dette er tredelt. For det fyrste så er planstrategien med handlingsdelen kanskje det viktigaste politiske styringsdokumentet kommunen har, der ein får gjort overordna grep med ei kopling mellom handlingsdelen og økonomiplanen. Det er viktig at eit nytt kommunestyre får utforme politikk inn i samfunnsdelen, og at den vert vedteken såpass raskt at kommunestyret får eit eigarskap til den. For det andre så har landet og kommunen fått eit betydeleg auka fokus på klima og klimautfordringane verda står ovanfor. Det administrasjonen vil freiste, er å lage ein samfunnsdel meir eit vesentleg auka fokus på klima. Det å jobbe mot eit meir berekraftig samfunnsutvikling vil også svare opp klimautfordringane, og FN`s klimamål vil difor bli viktige inn i ein revidert samfunnsdel. For det tredje har administrasjonen tru på at det digitale verktøyet Framsikt vil bidra til betre samhandling i organisasjonen. Det å få ein tidleg revisjon av samfunnsdelen vil gje gevinstar for anna planlegging (spesielt av fagplaner og temaplaner) ved bruk av Framsikt.

16 Konklusjon: Revisjon av kommuneplanens samfunnsdel er høgt prioritert frå administrasjonens side, og ein legg opp til å starte revisjonsarbeidet sumaren 2020.

Kommuneplanens arealdel (KPA) Luster kommune gjorde vedtak av ny arealdel med føresegner 13. juni 2019 (sak K-36/19). Luster har dessutan gjennomført revisjon av kommuneplanens arealdel i dei to føregåande kommunestyreperiodane, noko som gjer at kommunen har eit oppdatert planverktøy. Luster kommune er i ein litt annan situasjon no, både med tanke på type arbeidsoppgåver og personell. Administrasjonen ser ingen akutte behov som krev revisjon av heile arealdelen, og rår difor til at planstrategien legg opp til at revisjon av arealdelen ikkje starter før mot siste halvedel av denne kommunestyreperioden, og med mål om at det neste kommunestyret kan vedta den. Det er fire argument for dette: 1. Dersom ein ser at kommunen legg nye føringar gjennom samfunnsdelen, så må arealdelen koma i etterkant slik at den kan klargjere arealbehov definert i samfunnsdelen. Med tanke på arbeidsmengda ein samfunnsdel utgjer, vil det ikkje vere realistisk å få godkjend ein arealdel før heilt mot slutten av kommunestyreperioden.

2020 2021 2022 2023

1.kv 2. kv 3. kv 4. kv 1.kv 2. kv 3. kv 4. kv 1.kv 2. kv 3. kv 4. kv 1.kv 2kv. 3.kv 4.kv

Planstrategi

Samfunnsdelen KPS

Arealdelen

KPA * samfunnsdel

2. Eit vedtak heilt i sluttfasa av kommunestyreperioden medfører at sittande kommunestyre ikkje får mulegheit til å drive arbeid etter ein plan dei har vedteke og har eit eigarforhold til. Administrasjonen meiner det er ein fordel at eit kommunestyre kan vedta ein arealdel i fyrste halvdel av si periode, og vil legge eit løp for det vidare. 3. Administrasjonen har som mål å gjennomføre ei områderegulering på Hafslo no i 2020-2021. Dette arbeidet vil få eit omfang om lag som ein kommunedelplan, og vil krevja ressursane kommunen har til rådvelde for overordna planlegging dei neste par åra, i tillegg til samfunnsdelen. 4. Planavdelinga har fått ein del nye tilsette, som treng tid både til å bli kjend i kommunen og kjend med kommunale kart og sakshandsamarsystem. Det er eit element som også må takast med i vurderinga av kva som er realistisk å få til innanfor denne kommunestyreperioden.

17 Med dette som grunnlag, legg planstrategien opp til at gjeldande arealdel vert stadfesta utover denne kommunestyreperioden, men at oppstart av revisjon skal skje i 2022.

Kommunedelplanar Kommunedelplanar skal reviderast kvart 4. år. Dette kan gjerast anten ved ein fullstendig eller mindre gjennomgang. Eit alternativ er ei stadfesting av at gjeldande plan evt. med ein revidert handlingsplan.

Luster kommune har nokre tematiske kommunedelplanar som gjennom sin funksjon og status krev handsaming etter plan- og bygningsloven. Desse er vist under med kommentar på status: 1. Kommunedelplan for vassforsyning

Kommunedelplan for vassforsyning hadde eit tidsramme frå 2011 og fram til 2020 når den vart vedteken. Den vart revidert i 2015, og det vert lagt opp til revisjon/ utarbeiding og vedtak av ny plan i 2020.

2. Kommunedelplan for avlaup

Kommunedelplan for avlaup er av nyare dato, og revisjon vert prioritert etter at ein er ferdig med kommunedelplan for vassforsyning. Ein ser for seg opp oppstart og vedtak i 2021.

3. Kommunedelplan for trafikktrygging

Kommunedelplan for trafikktrygging er under revisjon, og det er ei målsetjing om at denne vert vedteken i løpet av 2020. Dette er ein viktig plan med omsyn til tilskottsordningar i forbindelse med trafikktryggingstiltak.

4. Kommunedelplan for idrett, fysisk aktivitet og friluftsliv

Denne kommunedelplanen legg grunnlaget for kommunale prioriteringar inn mot tildeling av spelemidlar. Dette er difor ein viktig plan for idrettslag og andre aktivitetslag, som nyleg er revidert. Det vert ikkje lagt opp til ny revisjon av denne før mot slutten av perioden. Ein ser for seg opstart i 2022 og vedtak i 2023.

5. Kommunedelplan for kulturminne

Kommuneplan for kulturminne har vore til revisjon i lang tid, og er ute til offentleg ettersyn i desse dagar. Ein håpar å ha kulturminneplanen vedteken i løpet av 2020.

6. Kommunedelplan for småkraftverk

Kommunedelplan for småkraftverk vart utarbeidd i den tida da det var viktig å posisjonere seg for næringsinteressene med tanke på etablering av småkraftverk. Administrasjonen ser ikkje at det er naudsynt å revidere denne, og legg opp til at den vert stadfesta utover noverande kommunestyreperiode.

7. Kommunedelplan for mineralske råstoff

Kommunedelplan for Naturmangfald

I tillegg til dei eksisterande kommunedelplanane, kjem administrasjonen til å fremje forslag om at det vert etablert ein kommunedelplan for naturmangfald. Kommunane i landet fekk no i vår

18 mulegheit til å søkje om midlar til å få utarbeidd ein kommunedelplan for naturmangfald. Luster kommune har søkt, men har i skrivande stund endå ikkje fått tilsegn. Dersom kommunen får det, rår administrasjonen til at eit slikt arbeid vert sett i gang, og med målsetjing om ferdigstilling før revisjon av arealdelen. Då vert den å sjå på som ein tematisk plan for arealdelen, men det må understrekast at det er ein sjølvstendig plan.

Avdelinganes planarbeid i perioden – fag- og temaplanane

Dei ulike avdelingane i kommuneadministrasjonen har fleire fag- og temaplaner som utredar viktige tema og satsingsområder innanfor sitt fagfelt. Ettersom fagplanar ikkje krev behandling etter plan- og bygningsloven, er planprosessen mindre ressurskrevjande enn ved kommunedelplanar. Det er eit mål for kommunen å benytte fagplanar der behandling etter PLBL ikkje er påkravd, og der det ikkje synast fordelaktig / nødvendig / med offentleg ettersyn. Mange av fagplanane byggjer på dei overordna måla fastsatt i kommuneplanens samfunnsdel. Difor fylgjer det naturleg med revisjon av dei mest sentrale fagplanane etter at måla i samfunnsdelen er fastsatt. Dette vil merkast ekstra godt utover i perioden fordi det nye planleggingsverktyet i Framsikt vil «Låse» måla satt i samfunnsdelen og fagplanane må derfor gjengi orderett dei måla dei hentar frå samfunnsdelen.

Planarbeid per avdeling

Rådmann har ansvar for kommunen si overordna ROS-analyse. Denne vurderer og foreslår tiltak mot uønskte hendingar som kan inntreffe i kommunen. Analysen er høgt prioritert og vil bli revidert innan 2020. Etter ROS analysen fylgjer det naturlig med revisjon av den overordna beredskapsplan i 2021. Rådmannskotoret prioriterer dessutan Handlingsplan mot vald i nære relasjonar. Denne er under utarbeiding og vil vere ferdig sommaren 2020.

Planavdelinga har saman med eigedom ansvar for kommunedelplan trafikktrygging og «KTP-Luster». Revisjon av KTP-Luster er starta opp, og ein ser for seg ferdigstilling i løpet av 2021. KTP-Luster er ein plan som kunne ha vore handsama som ein kommunedelplan, men det er viktig å merke seg at KTP- Luster har som hovudoppgåve å vere eit dynamisk verktøy for eigedomsavdelinga. Den er i like stor grad ein statusrapport som ein plan, og er grunnlaget for prioriteringar til veganlegg inn i den årlege økonomiplanen, der dei reelle prioriteringane skjer gjennom løyvingar til tiltak. Det er difor viktig at revisjonsprosessar av KTP-Luster ikkje vert for omfattande.

Avdeling for oppvekst og fritid har to fagplanar som skal reviderast i perioden. Kommunal plan for tilpassa opplæring og spesialundervisning, og plan for skule og fritidsordning vil begge bli revidert i løpet av 2020. Kommunalt skyssreglement vart vedteken i 2016, men vil ikkje bli prioritert for revisjon grunna kopling til KTP-Luster. Den mest sentrale fagplanen avdeling for oppvekst og fritid har, er kommunal språkplan for barnehagane og skulane i Luster. Denne blei vedtatt 2019 og planstrategien legg opp til at den vert stadfesta for inneverande kommuenstyreperiode.

Helse og omsorgsavdelinga har følgjande fagplanar som skal handsamast i kommande periode. Ruspolitisk handlingsplan utarbeidast i samarbeid med servicetorget og skal vedtakast i 2020. Bustadsosial handlingsplan er planlagt revidert i 2021.

19 Den mest sentrale fagplanen er Helse og omsorgsplan, og denne må reviderast i 2021. Ein håpar at kommuneplanens samfunnsdel har lagt/ er i ferd med å avklare overordna føringar som vert lagt til grunn for Helse- og omsorgsplanen. Handlingsplan for barnefattigdom er utarbeidd.

Kommunelegen har ansvaret for blant anna pandemiplan, smittevernplan og beredskapsplan helse. Alle desse var sist revidert i 2019 er satt opp til revisjon høsten 2020. Grunna situasjonen med Corona er det usikkert om det er kapasitet til å gjennomføre revisjon det inneverande året.

Landbruksavdelinga har mange planar av ymse slag. Grunna fleire verneområder, har ein forvaltningsplanar til desse. Disse blir hovudsakelig utarbeida og finansiert av staten, men det må påreknast litt tid og ressursar til medverking og oppfylging. Dersom ein set i gang kommunedelplan for naturmangfald, bør ein vurdere om nokon av planane som ligg til landbruk kan implementerast der. Planar som vert prioritert for revisjon i løpet av perioden hjå landbruksavdelinga, er Kommunal tiltaksstrategi for økonomiske verkemidlar i landbruket. Denne må utvidast i samband med revisjon i løpet av 2020 for å få nye tilskottsordningar. Plan for forvaltning av hjortevilt er også høgt prioritert da den er nødvendig for tildeling av hjortefelleløyve. Revisjon vil starte opp i 2020 og vedtakast i 2021. Besøksstrategi Nigardsbreen er viktig for å få tilskotsmidlar og må reviderast i løpet av 2020.

Kulturavdelinga har ansvar for plan for lokale kulturhus saman med eigedomsavdelinga. Dei lokale kulturhusa er viktige møteplassar rundt i bygdene, og drift og vedlikehald er avgjerande for kor godt dei fungerer. Det vert lagt opp til revisjon av denne planen i 2022.

Kulturarbeid planavdelinga I 2020 vart stillinga som verdsarvkoordinator lagt til Luster kommune og planavdelinga. Dette har gjort til at kommunen har fått eit større ansvar for arbeidet med verdsarven på Ornes. Førebels gjer dette seg utslag i at kommunen i større grad er ein del av arbeidet med ein buffersoneplan rundt Ornes.

Reguleringsplanar Reguleringsplanar kan delast i områdereguleringar og detaljreguleringar. Områdereguleringar viser som regel arealbruk på eit meir overordna nivå enn detaljreguleringar. Difor er områdereguleringar mindre vanleg, då det overordna nivået er sett i kommuneplanens arealdel. Luster kommune har ikkje gjeldande områdereguleringar pr. dags dato, men kommunen har fått midlar til å lage ein områdereguleringsplan på Hafslo. Dette er arbeid som har vorte prioritert i planprogrammet, og som administrasjonen ser på som arbeid av høg prioritet dei neste par åra. Arbeidet var i oppstartsfasen då koronasituasjonen sette inn. Ein håpar å kunne ta tak i dette frå sommaren av igjen. Avgrensinga av områdeplanen er ikkje heilt sett endå, då målet er ein plan som kan fange opp og avklare mange behov og utfordringar på Hafslo, samt at ein får revidert fleire eldre planar.

Planprogrammet har definert fleire detaljplanar som skal prioriterast. Reguleringsplan for treningsfeltet (Grandmo – Bruflat) er ein av dei. I samband med oppstart av denne, konkluderte administrasjonen med at det var eit behov for revisjon av gjeldande plan for Bruflat bustadfelt og plan for etablering av gangfelt ved Øyagata. Dette var eit prosjekt som vart delt i to, der det er valt konsulent som skal utarbeide desse planane. Begge skal vere klare til handsaming i løpet av hausten 2020.

Reguleringsplan for Solvorn kyrkje skal vere med å løyse noko av parkeringsproblematikken i Solvorn. Denne planen er utarbeidd av administrasjonen, og ein håpar at den er klar til handsaming før ferien i 2020.

For Luster kommune har det å ha klare bustader i kommunen vore ein prioritet. På Hafslo er det brukbart med tilbod på bustadtomter, og det er fleire initiativ på gang frå private. Administrasjonen meiner dessutan at områdeplanen vil bidra til ytterlegare tilretteleggingar her. I Gaupne så er reguleringsplan på treningsfeltet i gang, samt at Salen ligg litt på vent til det vert ei avklaring om utvidinga av barnehagetilbodet. Grindane 1 ligg litt lengre fram i tid dersom ein ser til rekkefølgjekrav i kommuneplanens arealdel, men det er kome signal frå grunneigar om at han vil vurdere å fremme privat reguleringsplan på dette området. Luster kommune skal vere positiv til at private tek slike initiativ, og det kan vere aktuelt å sjå bort frå rekkefølgjekravet dersom me får ein privat plan for Grindane 1. I grendene er tilbodet noko meir avgrensa. I Skjolden vert det jobba med gjennomføring av nye byggetrinn på Bolstadmoen, i Jostedalen er det ledig kapasitet i eksisterande felt, men på Indre Hafslo har ikkje kommunen att tomter. Utviding av Lundshaugen er så vidt starta opp. Her vurderer administrasjonen om ein skal gå for ei stor eller ei lita utbygging. Dette har med kapasitet på infrastruktur å gjere, samt grunneigar sine ønskje. Uansett vil arbeid med Lundshaugen vere i gang i frå hausten av. Det har tidlegare vore gjeve politiske føringar om at reguleringsplan for Marheim skulle følgje reguleringsplan for treningsfeltet. Administrasjonen gjorde ei vurdering av at me var inne i ei fase der me ikkje kunne få for mange prosjekt gåande. Det vart difor ikkje bedt om tilbod på Marheim likt med treningsfeltet og Øyagata. Det er difor viktig at reguleringsplan for Marheim no vert trekt fram i planstrategien. Administrasjonen rår til at denne planen bør vente til 2021 av kapasitetsmessige grunnar, samt at det vert ei dyr utbygging. Er det eit klart politisk ønskje om å få denne i gang, skal administrasjonen starte med tilbodsgrunnlag i sommar. Med revisjon av Lundshaugen og Marheim på sikt, vert det rådd til at området Vinda vert venta med til slutten av perioden, men at ein i forbindelse med planprogrammet til økonomiplanen gjer ei fortløpande vurdering av behovet.

Som ei oppfølging av stadanalysen i Gaupne, så er det vist til både behovet for ein reguleringsplan som på nytt ser på dei trafikale utfordringane i Gaupne, samt gangveg langs fv 55 og bussparkering. I planoppsummeringa ligg desse som to planar, men det er mulig dei vert slått saman til ein plan. Dette er planarbeid som ein treng innleidd konsulent, og med tanke på oppfølging og kapasitet, rår kommunen til at dette arbeidet vert lagt til 2021, men med høg prioritet det året.

Av andre planar som bør nemnast spesielt, er ny reguleringsplan for fv 55 frå Nes til Høyheimsvik. Der har kommunen hatt eit møte med VFK, som er i ferd med å starte opp eit forprosjekt. Det er uvisst når sjølve reguleringa startar, men kommunen meiner det er eit håp om at dette skjer i 2021.

Når det vart gjeve byggeløyve på Tungestølen, var dette under føresetna av at parkeringstilhøva vart ordna. Det er førebels ikkje komme ei avklaring på dette, og kommunen vil prioritere å setja i gang reguleringsplan for parkering ved Tungestølen for å få til ei avklaring her. Dette arbeidet vert starta opp i forbindelse med sumaren 2020.

Utover dette vert det vist til kommentar i tabellen. Det er viktig å ha i mente at i tillegg til desse planane som er initiert av kommunen, så kjem også dei private reguleringsplanane. Planavdelinga reknar med at det er om lag 10 planar som er under arbeid i kommunen, og at utover sumaren/ hausten vil ein del av desse koma til handsaming. Reguleringsplan for nytt verdsarvsenter på Ornes er eit eksempel på dette. Det er ikkje aktuelt å ta desse inn i planstrategien, men det påverkar i stor grad kapasiteten til planavdelinga.

Innkomne merknader Det vart varsla arbeid med planstrategien til nabokommunar, offentlege organ mm med høyringsfrist til 7. mai. Når høyringsfristen var ute, var det kome innspel frå Fylkesmannen i Vestland, Vestland

21 Fylkeskommune, NVE, Direktoratet for mineralforvaltning, Mattilsynet og Statens Vegvesen. Det er mange gode innspel her som er teke med vidare i planstrategien. Samstundes så er dette innspel av generell karakter, som ofte er vel så relevante for arbeidet med samfunnsdelen. Ein tek difor med seg desse merknadane vidare til det arbeidet.

22 Under fyljer ein tabell planar og deira status gjennom perioden. Lista er ikkje å rekne som ein fullstendig oversikt over alle planane i kommunen.

Vedt. = siste gang vedtatt / utarbeida F = ferdig / planen vil gjelde ut perioden

Fagplanar:

Plannamn Ansvar Vedt. Framdrift Merknad Oppstart Vedtak F Overordna planar og kommunedelplanar 20 21 22 23 20 21 22 23 KPS har høgst prioritet blant overordna Kommuneplanens samfunnsdel Plan 2017 X X planar KPA stadfesta for noverande periode, Kommuneplanens arealdel Plan 2019 X men skal starte rev. Kommunedelplan vassforsyning 2011 - 2020 Eigedom 2015 X X Revisjon i 2020. Kommunedelplan avlaup 2016 - 2025 Eigedom 2015 X X Revisjon i 2021. Høgt prioritert, revisjon er starta. Kommunedelplan Trafikktrygging 2016 - 2028 Plan / Eigedom 2015 X X Vedtakast ila 2020. Kommunedelplan for småkraftverk 2007 2007 X Vert stadfesta vidare. Kommunal plan for fysisk aktivitet, idrett og friluftsliv 2020 Høgt prioritert, viktig for å få tilskot. - 2032 LK / Kultur 2019 X X Oppstart 2022, vedtak 2023. Vedtatt på høyring. Vedtak 2021. SMIL- Kommunedelplan kulturminne Plan 1994 X X ordninga sentral. Starter revisjon i slutten av perioden, Kommunedelplan for mineralske råstoff Plan 2012 X vert stadfesta vidare Føreset tilskott. Grunnlagsdokument for Kommunedelplan naturmangfald Plan/ Landbruk Ny X X KPA og KPS Fagplanar Overordna ROS Rådmann 2014 X X Høg prioritet, revisjon i 2020. Revisjon naturleg oppfølging av ROS. Overordna beredskapsplan Rådmann 2015 X X Reviderast i 2021. Handlingsplan for vald i nære relasjoner Rådmann 2020 X X Under arbeid. Ferdig sommaren 2020. Kommunalt skyssreglement Oppvekst 2016 X Gjelder ut perioden. Stadfesta.

23 Høg prioritet. Blei revidert i 2019 og vert Kommunal språkplan for barnehagane og skulane i Luster Oppvekst 2019 X stadfesta ut perioden. Regional plan for arbeid med psykisk helse blant barn og Fellesplan for region Sogn. Er stadfesta unge Oppvekst 2017 X ut perioden. Kommunal Transportplan. Grunnlagsdokument transport. Plan og eigedom 2016 X X KTP under utarbeiding. Vedtak 2020. Kommunal plan for inkluderande barnehage- og skulemiljø Oppvekst 2018 X Stadfesta. Kommunal plan for tilpassa opplæring og spesialundervisning Oppvekst 2020 X X Ferdig ila. 2020. Plan for skule og fritidsordning Oppvekst 2018 X X Revisjon i 2020. Helse og omsorg / Utarbeiding av ny plan har starta. Ruspolitisk handlingsplan 2020 - 2023 servicetorget 2016 X X Politisk behandling i 2020. Bustadsosial handlingsplan for åra 2015 - 2019 Helse og omsorg 2015 X X Blir revidert i 2021 Høgt prioritert. Planlagt revisjon i 2021. Helse og omsorgsplan for 2010 - 2021 Helse og omsorg 2009 X X KPS grunnlag. Blei revidert i 2018 og vert stadfesta Plan for legetenesta Helse og omsorg 2018 X X vidare. Sist revidert 2019, neste revisjon Overordna beredskapsplan for helse, sosial og omsorg Kommuneoverlege planlagt 2020 Rådmann / Helse og Blei vedtatt i 2018 og vert stadfesta Plan for habilitering og rehabilitering omsorg 2018 X vidare. Rådmann / Helse og Handlingsplan for barnefattigdom omsorg 2020 X X Reviderast etter behov vurdert av Pandemiplan Kommuneoverlege 2019 kommuneoverlegen Reviderast etter behov vurdert av Smittevernplan Kommuneoverlege 2019 kommuneoverlegen Reviderast etter behov vurdert av Beredskapsplan helse Kommuneoverlege 2019 kommuneoverlegen Landbruk og Plan for forvaltning av fiske naturforvaltning 1996 X Ikkje prioritet, stadfesta vidare. Kommunal tiltaksstrategi for økonomiske verkemidlar i Landbruk og Høg prioritet. Rev 2020 pga nye landbruket 2017 - 2020 (SMIL og NMSK) naturforvaltning 2017 X X tilskuddsordningar. Landbruk og Unødvendig grunna høgt fokus på Kjerneområde landbruk og kulturlandskap naturforvaltning jordvern generelt.

24 Landbruk og Høg prioritet pga fellingsløyvene. Plan for forvaltning av hjortevilt naturforvaltning X X Oppstart 2020 vedtak i 2021. Landbruk og Viktig for statstilskudd til skogsvegar, Hovudplan for skogsvegar i Luster kommune naturforvaltning 2013 X stadfestast vidare. Landbruk og Forvaltningsplan for verneområde: Loi naturforvaltning X Forskrift Landbruk og Forvaltningsplan for verneområde: Bargarden naturforvaltning X Forskrift stadfesta vidare Landbruk og Forvaltningsplan for verneområde: Ytamoen naturforvaltning X Forskrift stadfesta vidare Landbruk og Forvaltningsplan for verneområde: Luster almenning naturforvaltning X Forskrift stadfesta vidare Landbruk og Forvaltningsplan for verneområde: Yngsdalen naturforvaltning X Forskrift Forvaltningsplan for Drægismorki / Yttrismorki Landbruk og natturreservat naturforvaltning X Forskrift Landbruk og Viktig jf utfordringar med sikring. 2020- Besøksstrategi Nigardsbreen naturforvaltning X X 2021 Landbruk og Beredskapsplan ved akutte rovviltskader naturforvaltning 2002 X Viktig. Vert stadfesta vidare. Buffersone med stavkyrkja som Buffersoneplan Ornes Plan mm X X utgangspunkt. LK, FMF, Riksant Retningsgivande for bruk av Plan for lokale kulturhus 2010 - 2021 Kultur 2013 X tilskotsmidlar. Vert stadfesta. Strategi og plandokument jf. Kommuneplanen sin samfunnsdel Gjennomgang drift av samfunnshus og private forsamlingshus Eigedom / Kultur X X Strategi for anlegg og vedlikehald av alle offentlege park / Plan / eigedom / grøntområde Teknisk drift 2020 X Blei vedtatt i 2020, stadfesta vidare. Grunnlagsdokument for næringssaker / Landbrukssaker i kvar valperiode Næring 2014 Årlig rullering. Regional strategi for samarbeidet i Sogn regionråd sitt område Sogn regionråd Strategi for integrering av arbeidsinvandrarar og flyktningar 2015 - 2019 Helse og omsorg 2015 X X Planlagt revisjon i 2021. 25

Reguleringsplanar:

Plannamn Initiativ Plaleggjar Framdrift Merknad Oppstart Vedtak F Kommunale reguleringsplanar 20 21 22 23 20 21 22 23 Høg prioritet, motteke tilskott. Blanding av Områdeplan Hafslo Lk Kons/ LK X X detaljering og overordna vurdering Oppstart 2020, vedtak 2021. Store invisteringar i Reguleringsplan Bruflat - Grandmo LK Kons X X VA anlegg Oppstarts 2020, vedtak 2021. Fortau Øyagata/ rev Reguleringsplan Øyagata med bruflat bustadfelt LK Kons/ LK X X Bruflat bustadfelt Omregulering for å auke talet på Reguleringsplan Solvorn kyrkje LK LK X X parkeringsplassar. Byrja med prinsippsak om storleiken. Maks Reguleringsplan Lundshaugen II LK LK X X utbygging krev auka VA-kapasitet. Bandlagt for regulering i KPA 2019. Muleg oppstart Reguleringsplan Flahammarskjæret LK Kons/ LK X 2021. Krev konsulentbistand. Interne ressursar til Reguleringsplan Gaupne sentrum, trafikkavvikling LK Kons X X oppfølgjing medfører oppstart 2021. Reguleringsplan parkeringsareal Tungestølen LK LK X X Villkår fastsett i rammeløyve. Oppstart 2020. Store grunnlagsinvesteringar. Tidlegast 2021 Reguleringsplan Marheim LK Kons X X grunna interne ressursar. Framlegg 2016, ikkje vedtatt. Muleg offentleg Reguleringsplan Gjerde LK LK X ettersyn i 2020/ vedtak 2021. Store grunnlagsinvisteringar. Tidlegast 2023, må Reguleringsplan Vinda LK Kons X vurdere behov Behov for regulering vurderast når Reguleringsplan Ornes - Bakkane LK LK/ kons X "Buffersoneplan" er fullført. Tidlegast 2022. Behov må sjåast i samanheng med andre prosjekt Reguleringsplan Hafslo Prestegard LK LK på Hafslo, jf også områdeplan Utviding av eks bustadområde. Ikkje fullbygt, Reguleringsplan Jostedal, Haugåsen LK LK bohovsvurderast. Reguleringsplan Fortun sentrum LK Kons X X Føremål: Trafikk- og kryssløysning, oppstart 2022. 26 Reguleringsplan Nedre del av engjadalselvi, Omregulering. Oppfylgjing av stadanalyse Gaupne. friområde med badeplass og småbåthamn LK Plan X X Oppstart 2020 Noko fram i tid grunna rekkjefølgje. Tidlegare Reguleringsplan Grindane 1 LK X X oppstart ved privat initiativ. Forprosjekt iverksett frå Vestland Fylkeskommune. FV55 Nes-høyheimsvik LK VFK X X Oppstart 2021, vedtak 2022 Reguleringsendring, utebarnehage LK LK X X Prioritet når plassering er endeleg fastlagd. Omregulering. Samarbeid med VFK, Jf Dale Luster, Dale sentrum - Døsen LK VFK/ kons X sentrum Solvorn parkering langs Fv 338 / snuplass buss Lk VFK/ Kons X X Må takast stilling til plassering, jf trafikkanalyse. Gaupne, gangveg langs Fv55, Pyramiden - Jostedøla / Reguleringsendring. Sjåast saman med Oppstillingsplass for bussar Lk Kons trafikkavvikling Gaupne sentrum? Regulering av LNF område til friområde, ev privat Indre Hafslo oppvekstsenter, aktivitetsområde LK X X avtale Reguleringsplanar fremja og utartbeidd av private Desse må handsamast fortløpande med dertil ressursbruk

27 Saksprotokoll

Eldrerådet 08.06.2020 Sak: 13/20

Tittel: Saksprotokoll - Kommunal planstrategi Arkivsak: 20/753

Behandling: Framlegg i møtet vart samrøystes vedteke.

Vedtak:

Eldrerådet har ikkje merknader til planstrategien.

______

Postadresse: Besøksadresse: Postboks 77 Rådhuset Telefon: 57 68 55 07 6866 GAUPNE GAUPNE Telefaks: Saksprotokoll

Formannskapet og 13.05.2020 Sak: 55/20 næringsutvalet

Tittel: Saksprotokoll - Kommunal planstrategi Arkivsak: 20/753

Behandling: Plansjef og kommuneplanleggar orienterte om saka og svara på spørsmål. Rådmannen si tilråding vart samrøystes vedteken.

Vedtak:

Formannskapet tek forslag til kommunal planstrategi til orientering, og stør at prioriteringane til rådmannen vert lagt til grunn i det vidare arbeidet.

Framlegg til kommunal planstrategi 11.05.2020 for Luster kommune vert lagt ut til offentleg ettersyn.

______

Postadresse: Besøksadresse: Rådhuset Rådhuset Telefon: 57 68 55 07 6868 GAUPNE GAUPNE Telefaks: Saksprotokoll

Rådet for personar med 08.06.2020 Sak: 16/20 funksjonsnedsetting

Tittel: Saksprotokoll - Kommunal planstrategi Arkivsak: 20/753

Behandling:

Torunn Løne Vinje orienterte.

Vedtak:

Rådet for menneske med funksjonsnedsetting har fylgjande innspel til kommunal planstrategi.

Rådet tek planen til orientering.

Rådet syner til punkt 5.6 Integrering og busetjing, og vil koma med fyljande tilleggspunkt om sentrale oppgåver.

 Samarbeid med frivillige organisasjonar.

______

Postadresse: Besøksadresse: Postboks 77 Rådhuset Telefon: 57 68 55 07 6866 GAUPNE GAUPNE Telefaks:

SAKSFRAMLEGG

Sakshandsamar: Anita Bjørk Ruud Arkiv: 033 &17 Arkivsaksnr.: 20/1189

Planlegging av regionmøte for eldreråda hausten 2020

Rådmannen si tilråding:

Luster eldreråd har meldt seg som vertskap for regionmøte for eldreråda til hausten og har informert eldreråda i Årdal, Lærdal, Aurland, Sogndal, Vik og Høyanger om dette.

På grunn av koronasituasjonen er ikkje tid, stad eller program fastsett, men dei har fått høve til å melde inn saker.

Eldrerådet må starte planlegging/førebuing.

Saksprotokoll

Eldrerådet 08.06.2020 Sak: 14/20

Tittel: Saksprotokoll - Planlegging av regionmøte for eldreråda hausten 2020 Arkivsak: 20/1189

Behandling: Luster eldreråd har meldt seg som vertskap for regionmøte for eldreråda til hausten og har informert eldreråda i Årdal, Lærdal, Aurland, Sogndal, Vik og Høyanger om dette.

På grunn av koronasituasjonen er ikkje tid, stad eller program fastsett, men dei har fått høve til å melde inn saker.

I møtet drøfta eldrerådet at møtet bør haldast på Hafslo. Fagleg info om tilbod til demente. Presentasjon og bilete pga koronasituasjonen. Lokale underhaldningskrefter. Ordførar held innlegg.

Vedtak:

Sekretariatet arbeidet vidare med førebuing.

______

Postadresse: Besøksadresse: Postboks 77 Rådhuset Telefon: 57 68 55 96 6866 GAUPNE GAUPNE Telefaks:

SAKSFRAMLEGG

Sakshandsamar: Anita Bjørk Ruud Arkiv: 033 Arkivsaksnr.: 20/1863

Planlegging av eldredagen 2020

Rådmannen si tilråding:

Den internasjonale eldredagen er 1. oktober. Dei siste åra har eldredagen blitt arrangert på Eikum hotell, med informasjon frå kommunen, underhaldning og servering.

Eldrerådet bør starte planlegging av årets markering.

Saksprotokoll

Eldrerådet 08.06.2020 Sak: 15/20

Tittel: Saksprotokoll - Planlegging av eldredagen 2020 Arkivsak: 20/1863

Behandling: Den internasjonale eldredagen er 1. oktober. Dei siste åra har eldredagen blitt arrangert på Eikum hotell, med informasjon frå kommunen, underhaldning og servering.

Eldrerådet bør starte planlegging av årets markering.

Vedtak:

Leiaren i eldrerådet får mynde til å førebu arrangementet saman med folkeakademiet.

______

Postadresse: Besøksadresse: Postboks 77 Rådhuset Telefon: 57 68 55 96 6866 GAUPNE GAUPNE Telefaks:

SAKSFRAMLEGG

Sakshandsamar: Anita Bjørk Ruud Arkiv: 033 Arkivsaksnr.: 20/1859

Referat- og drøftingssaker eldrerådet 8.6.20.

Rådmannen si tilråding:

Informasjon i fellesmøte eldreråd/råd for menneske med funksjonsnedsetting:  Omsorgstenesta

Informasjon om høyringssaker:  Planstrategi – høyringssak, frist 13. juni 2020.  Kulturminneplan – høyringssak, frist 1. juli 2020

Informasjon i eldrerådet: Ordførar informere om Simas og avgiftsnivå. Kultursjefen informerer om den kulturelle spaserstokken.

Saksprotokoll

Eldrerådet 08.06.2020 Sak: 16/20

Tittel: Saksprotokoll - Referat- og drøftingssaker eldrerådet 8.6.20. Arkivsak: 20/1859

Behandling: Informasjon i fellesmøte eldreråd/råd for menneske med funksjonsnedsetting: Rådmannen sin oversikt over dagsorden følgjer som vedlegg til protokollen.

Bjørn Ove Nytun Leirdal informerte om universell utforming. Presentasjonen følgjer som vedlegg til møteprotokollen.

Postadresse: Besøksadresse: Postboks 77 Rådhuset Telefon: 57 68 55 96 6866 GAUPNE GAUPNE Telefaks: Det er ynskjeleg med eit innmeldingssystem om manglar i høve til tilgjenge for alle. Fiks gata mi er ikkje eigd av kommunen. Saka må arbeidast vidare med.

Høyrselskontakt: Oddny Nornes erstattar Kari Ødegård sine oppgåver som høyrselkontakt.

Hermann Odd Stein peika på at bruk av lydanlegg bør skje automatisk, utan å spørje møtedeltakarane.

Det er viktig med god merking og skilting. Ein feil på mange handicaptoalett er for lang avstand til toalettpapir, også på nyanlegg.

Det er også behov for plakatar for å rettleie om nettsider.

Hermann Odd Stein: Bruken av bassenget bør og undersøkast.

Komfyrvakt i kommunale bustader. Jan Magne Svåi informerte om at det er om lag 80 utleigebustader som kommunen leiger ut, kommunalt eigde og via Stiftinga Luster Utleigebustader. Det er komfyrvakt i om lag halvparten av dei, dei nyaste som stiftinga har bygd ut. Kommunen er med i «Brannløftet». Me har rapportert inn at 44 utleigebustader manglar komfyrvakt. Sogn Brann og Redning har meldt at me får det tilsendt for montering i resten av utleigebustadene.

Postadresse: Besøksadresse: Postboks 77 Rådhuset Telefon: 57 68 55 96 6866 GAUPNE GAUPNE Telefaks: Lomheim etterspurde tilhøva kring parkering i Gaupne. Rådmannen svara at det må utarbeidast i forskrift for at me skal kunne håndheve feilparkering. Det er vinterarbeid, og vil bli utarbeida forskrift for Solvorn og Gaupne.

Rådmannen informerte også om at områdeplan for Hafslo kjem til handsaming snart, med kontordagar på Hafslo fo å kome med innspel.

Open post: Rådmannen informerte om at det blir jobba med fredingssak av Wittgensteinhuset. Det blir også arbeidd for å ivareta Harastølen som kulturminne.

Informasjon i eldrerådet:

Vedtak:

Postadresse: Besøksadresse: Postboks 77 Rådhuset Telefon: 57 68 55 96 6866 GAUPNE GAUPNE Telefaks: Det vart ikkje gjort vedtak i saka.

______

Postadresse: Besøksadresse: Postboks 77 Rådhuset Telefon: 57 68 55 96 6866 GAUPNE GAUPNE Telefaks: