P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz CEKCYN (204)

Warszawa 2007 Autorzy: JACEK GRUSZECKI*, ANNA BLI ŹNIUK**, PAWEŁ KWECKO**, IZABELA BOJAKOWSKA**, STANISŁAW WOŁKOWICZ**

Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA** Redaktor regionalny: JACEK KO ŹMA we współpracy z MARKIEM CZERSKIM** Redaktor regionalny planszy B: OLIMPIA KOZŁOWSKA** Redaktor tekstu: MARTA SOŁOMACHA**

* - Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

** - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN 83

©Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2007

Spis tre ści I. Wst ęp – Jacek Gruszecki ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Jacek Gruszecki ...... 3 III. Budowa geologiczna – Jacek Gruszecki ...... 5 IV. Zło Ŝa kopalin – Jacek Gruszecki ...... 8 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Jacek Gruszecki ...... 10 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Jacek Gruszecki ...... 10 VII. Warunki wodne – Jacek Gruszecki ...... 12 1. Wody powierzchniowe...... 12 2. Wody podziemne...... 13 VIII. Geochemia środowiska ...... 15 1. Gleby – Anna Bli źniuk, Paweł Kwecko...... 15 2. Osady – Izabela Bojakowska ...... 17 3. Pierwiastki promieniotwórcze – Stanisław Wołkowicz ...... 20 IX. Składowanie odpadów – Jacek Gruszecki ...... 22 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – Jacek Gruszecki ...... 25 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Jacek Gruszecki ...... 26 XII. Zabytki kultury – Jacek Gruszecki ...... 36 XIII. Podsumowanie – Jacek Gruszecki ...... 36 XIV. Literatura...... 38

I. Wst ęp

Przy opracowywaniu arkusza Cekcyn Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Cekcyn Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA (Gruszecki, 2002). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcj ą opracowania MG śP (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyj- nych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska i składowanie odpadów), warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i ad- ministracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania tre ści mapy zbierano materiały w archiwach: Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Przedsi ębiorstwa Geologicznego POLGEOL SA w Warszawie, Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Toruniu, w Regionalnej Dyrekcji La- sów Pa ństwowych w Toruniu, oraz w Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Pu- ławach. Wykorzystane zostały równie Ŝ informacje uzyskane w starostwach, urz ędach gmin i od u Ŝytkowników złó Ŝ. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Dane dotycz ące złó Ŝ wyst ępuj ących na obszarze arkusza zestawiono w kartach infor- macyjnych do bazy danych, ści śle zwi ązanej z realizacj ą Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Poło Ŝenie arkusza Cekcyn wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne 18º00’-18º15’ długo- ści geograficznej wschodniej oraz 53º30’-53º40’ szeroko ści geograficznej północnej. Obszar opracowanej mapy znajduje si ę w województwie kujawsko-pomorskim i obejmuje du Ŝą cz ęść

3 powiatu tucholskiego z fragmentami gmin Cekcyn, Śliwice, Lubiewo i Cekcyn oraz cz ęść powiatu świeckiego z fragmentami gmin Osie, Lniano i Drzycim. Według podziału regionalnego (Kondracki, 2002) omawiany obszar znajduje si ę w me- zoregionach: Wysoczyzna Świecka, Bory Tucholskie i Dolina Brdy nale Ŝą cych do makrore- gionu Pojezierze Południowopomorskie, podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (fig.1).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Cekcyn na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granice makroregionów, 2 − granice mezoregionów, 3 – wi ększe jeziora Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Makroregion: Pojezierze Wschodniopomorskie Mezoregion Pojezierza Wschodniopomorskiego: 314.52 – Pojezierze Starogardzkie Makroregion: Pojezierze Południowopomorskie Mezoregiony Pojezierza Południowopomorskiego: 314.69 − Pojezierze Kraje ńskie, 314.71 – Bory Tucholskie, 314.72 − Dolina Brdy, 314.73 − Wysoczyzna Świecka Makroregion: Dolina Dolnej Wisły Mezoregiony Doliny Dolnej Wisły: 314.82 − Kotlina Grudzi ądzka, 314.83 − Dolina Fordo ńska Makroregion; Pojezierze Chełmi ńsko-Dobrzy ńskie Mezoregion Pojezierza Chełmi ńsko-Dobrzy ńskiego: 315.11 − Pojezierze Chełmi ńskie

Ukształtowanie powierzchni terenu w granicach arkusza Cekcyn jest mało zró Ŝnicowa- ne. Wi ększo ść terenu zajmuje zalesiona równina (Wysoczyzna Świecka) wchodz ąca w skład pot ęŜ nego kompleksu lasów Borów Tucholskich. Średnia wysoko ść terenu kształtuje si ę

4 w granicach 105-115 m n.p.m., a liczne pagórki moren czołowych osi ągaj ą wysoko ść do kil- kunastu metrów. Najwy Ŝsze wzniesienie 127,3 m n.p.m. znajduje si ę w okolicach Starych Sumin. W rejonach licznie wyst ępuj ących jezior i cieków wodnych, rz ędna terenu wynosi około 100 m n.p.m., jedynie doliny rzek Ryszki i Prusiny wcinaj ą si ę gł ęboko w podło Ŝe, do rz ędnej 90-70 m n.p.m. Na obszarze arkusza Cekcyn lasy zajmuj ą około 65% powierzchni, a gleby chronione (I-IVa klasy bonitacyjnej) oraz łąki na glebach pochodzenia organicznego, według materiałów Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, około 10% powierzchni arkusza. Klimat ma charakter umiarkowany (przej ściowy), z zaznaczaj ącym si ę wpływem kon- tynentalnych mas powietrza napływaj ących z Europy Wschodniej, w mniejszym stopniu mor- skich mas Europy Zachodniej. Średnia roczna (z wielolecia) temperatura powietrza wynosi około 7ºC, najcieplejszym miesi ącem jest lipiec (18-19 oC), a najzimniejszym stycze ń (od- 2 do-3ºC). Pokrywa śnie Ŝna utrzymuje si ę przez 50-70 dni w roku. Natomiast suma roczna opadów atmosferycznych waha si ę w granicach 450-550 mm, z maksimum w lipcu (Wo ś, 1999). Gospodarka omawianego terenu nastawiona jest głównie na gospodark ę le śną oraz turystyk ę i wypoczynek ludno ści. Rolnictwo ma charakter podrz ędny, a nieliczne zakłady prze- mysłowe zwi ązane s ą z przetwórstwem rolno-spo Ŝywczym, usługami transportowymi i ob- sług ą rolnictwa. Na obszarze arkusza Cekcyn nie jest prowadzona jakakolwiek eksploatacja surowców mineralnych. Sie ć dróg na powierzchni arkusza Cekcyn jest słabo rozwini ęta, dominuj ą tu drogi po- wiatowe i gminne. Jedynie przez południowy fragment obszaru arkusza przebiegaj ą drogi wojewódzkie z Tucholi nr 240 i Lniana nr 239 do Świecia. Natomiast w Wierzchucinie krzy- Ŝuj ą si ę linie kolejowe: Bydgoszcz-Gda ńsk oraz Grudzi ądz-Chojnice.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru obj ętego arkuszem Cekcyn przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Cekcyn (Jurys, Wo źniak 2006). Omawiany teren znajduje si ę w strefie Teisseyre’a-Tornquista (tzw. strefa T–T), która oddziela dwie zasadniczo ró Ŝne struktury geologiczne: prekambryjsk ą platform ę wschodnio- europejsk ą od paleozoicznych struktur Europy Środkowej i Zachodniej. Obszar arkusza Cekcyn poło Ŝony jest w granicach niecki pomorskiej (cz ęś ci niecki brze Ŝnej), w podło Ŝu której na krystalicznych skałach prekambryjskich zalegaj ą paleozoiczne skały osadowe ordowiku, syluru, dewonu i permu. Jednostka ta formowana była od permu do

5 ko ńca kredy górnej, a wyst ępuj ące tu osady triasu, jury i kredy zalegaj ą prawie poziomo. Ska- ły jury, kredy, paleogenu i neogenu przewiercone zostały jedynie w okolicach miejscowo ści Wrzosowisko i Kosowo. Trias (nieprzewiercony) reprezentowany jest przez iłowce i mułow- ce, miejscami tak Ŝe piaskowce i wapienie. Jura to mułowce z przewarstwieniami wapieni i piaskowców o mi ąŜ szo ści od 335 do 348 m. Osady kredy dolnej reprezentowane s ą przez czarne mułowce piaszczyste i szare piaskowce z wkładkami iłowców i margli piaszczystych, o mi ąŜ szo ści około 100 m. Natomiast kreda górna to szare margle przewarstwione jasnobe- Ŝowymi piaskowcami o mi ąŜ szości około 1000 m. Na utworach kredy górnej zalegaj ą osady paleogenu i neogenu o średniej mi ąŜ szo ści około 140 m. Utwory paleogenu to niezbyt mi ąŜ sze (do 30 m) oligoce ńskie osady mułkowo- ilaste z domieszk ą glaukonitu, przewarstwione drobnoziarnistymi piaskami kwarcowymi barwy szarozielonej. Neogen reprezentuj ą utwory miocenu, powszechnie wyst ępuj ące na ca- łym omawianym obszarze. Rozpoczynają je piaski kwarcowe i mułki piaszczyste z jednym pokładem w ęgla brunatnego (dolnomioce ńska formacja rawicka). Wy Ŝej zalega kompleks szarobrunatnych osadów ilasto-mułkowych z wkładkami piaszczystymi oraz dwoma war- stwami w ęgla brunatnego (formacja ścinawska). Osady miocenu o mi ąŜ szo ści około 100 m zalegaj ą na gł ęboko ści od +90 do +10 m n.p.m. Strop trzeciorz ędu tworzy mioplioce ński kompleks utworów ilastych i piaszczystych barwy niebiesko-zielonkawej (formacja pozna ńska). Czwartorz ędowe utwory plejstoce ńskie wyst ępuj ą w sposób ci ągły na całym obszarze (fig. 2). Ich mi ąŜ szo ść jest zró Ŝnicowana i zmienia si ę w zale Ŝno ści od ukształtowania powierzchni podczwartorz ędowej jak i współczesnej powierzchni terenu. Maksymaln ą warto ść 181,6 m osi ąga w okolicy miejscowo ści Ł ąŜ ek, a minimaln ą 23,2 m w miejscowo ści Ostrowite. Najstarsze ogniwa czwartorz ędu reprezentowane s ą przez utwory zlodowace ń połu- dniowopolskich nidy i sanu o średniej mi ąŜ szo ści około 80 m. Osady zlodowacenia nidy to ciemnoszare gliny zwałowe (w sp ągu ilaste) z przewarstwieniami piaszczystymi. Natomiast utwory zlodowacenia sanu to brunatne gliny zwałowe (z du Ŝą ilo ści ą substancji w ęglistej) oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Osady zlodowace ń środkowopolskich to przede wszystkim gliny zwałowe barwy szarej (z licznymi soczewkami piaszczysto-Ŝwirowymi) oraz szaro Ŝółte i szarozielone piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Depozycje osadów zlodowacenia warty rozpoczynaj ą i ko ńcz ą: iły, mułki i piaski zastoiskowe barwy szarej. Mi ąŜ szo ść osadów tego zlodowacenia zmienia si ę w granicach 10-40 m, a tylko lokalnie przekracza 60 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Cekcyn na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006) Czwartorz ęd, holocen: 1 − piaski, mułki, iły i gytie jeziorne; 2 − piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 3 − piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; 4 − piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 5 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 6 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych; 7 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; 8 – kemy; 9 – ozy; 10 − drumliny; 11 – moreny czołowe; 12 – zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia wisły; 13 – wi ększe jeziora.

Utwory zlodowace ń północnopolskich (zlodowacenia wisły) o mi ąŜ szo ści około 30 m reprezentowane s ą przez dwa poziomy glin zwałowych, które wraz z towarzysz ącymi im osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi zostały zaliczone do stadiału głównego. W jego obr ębie wydzielono osady fazy leszczy ńskiej, pozna ńskiej pomorskiej. Utwory fazy leszczy ń- skiej to piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, warstwowane poziomo lub fali ście oraz gliny zwa- łowe barwy szaro-br ązowej odsłaniaj ące si ę w dolinie Prusiny. Utwory fazy pozna ńskiej od- słaniaj ą si ę na powierzchni terenu na południe od linii Zalesie - Wierzchucin - Kamionka - ŁąŜ ek. S ą to piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz iły, mułki i piaski zastoiskowe, na których zalegaj ą płaty br ązowych glin zwałowych. Licznie wyst ępuj ą tu moreny czołowe. W fazie

7 pomorskiej osadziły si ę przede wszystkim szaro Ŝółte piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe cz ęsto zaglinione i pylaste. Odsłaniaj ą si ę one na powierzchni na północ od w/w linii. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru (oprócz północno-wschodniego fragmentu) wyst ępuj ą liczne piaski eoliczne, cz ęsto towarzysz ące morenom czołowym fazy pozna ńskiej. Najmłodsze utwory czwartorz ędu nale Ŝą do holocenu. S ą to piaski i Ŝwiry deluwialno- rzeczne i den dolinnych rzek: Prusiny, Mukrz i Ryszki. W zagł ębieniach i dolinach osadziły si ę namuły. S ą to utwory o ró Ŝnym składzie litologicznym, w którym przewa Ŝaj ą piaski drobnoziarniste z domieszk ą iłów i mułków oraz substancji organicznej. Bardzo liczne na omawianym obszarze s ą torfy oraz gytie wapienne towarzysz ące wy Ŝej wymienionym osadom.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Cekcyn udokumentowano jedno złoŜe torfu (tabela 1), b ędące kopalin ą pospolit ą.

W zło Ŝu torfu „Iwiec I” (Urba ński, 1997) udokumentowano w kategorii C 1 - 107,7 tys. ton zasobów bilansowych pozafilarowych (na powierzchni 3,62 ha) oraz 4,48 tys. ton zasobów bilansowych w filarze ochronnym drogi (na powierzchni 0,18 ha). Zło Ŝe jest zawodnione i wykazuje bardzo prost ą budow ę geologiczn ą. Torfy wyst ępuj ą w zło Ŝu „Iwiec I” w formie pokładowej. W wi ększo ści s ą to torfy typu wysokiego, rodzaju mszarno wysokiego, gatunku wełniankowo-torfowcowego i torfowcowego. Jedynie w północno-zachodnim fragmencie zło Ŝa wyst ępuj ą torfy typu niskiego, a w południowo-wschodnim typu przej ściowego. Torf w zło Ŝu ma średni ą mi ąŜszo ść - 2,65 m i wyst ępuje bezpo średnio od powierzchni terenu. Jego średnie parametry jako ściowe przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: zawarto ść popiołu (popielno ść ) - 3,61%, odczyn pH - 4,0 wilgotno ść - 87,82%, pojemno ść wodna - 959%, a stopie ń rozkładu waha si ę od 25 do powy Ŝej 60%. Kopalina taka mo Ŝe znale źć zastosowanie w rolnictwie jako torfy rolnicze do nawo Ŝenia gleb i ogrodnicze. Według kryteriów konfliktowo ści złó Ŝ przyj ętych dla Mapy geo środowiskowej Polski, zło Ŝe torfu „Iwiec I” jest konfliktowe w zwi ązku z wyst ępowaniem lasów i ł ąk na glebach pochodzenia organicznego na obszarze zło Ŝa, a tak Ŝe z jego lokalizacj ą w granicach strefy ochrony po średniej uj ęcia wód powierzchniowych „Czy Ŝkówko” w Bydgoszczy. Klasyfikacj ę konfliktowo ści zło Ŝa ustalono z Geologiem Kujawsko-Pomorskiego Urz ę- du Marszałkowiskiego w Toruniu.

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Nr Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie zagospodarowania Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny zło Ŝa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania (tys. t) kopaliny Nazwa zło Ŝa zło Ŝa konfliktowo ści na kopaliny litologiczno- (tys. t) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2005 (Przeniosło, 2006) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Iwiec I t Q 107,7 C1 N - Sr 4 B L, W

Rubryka 3: t – torfy; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd;

Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych – C 1; Rubryka 7: zło Ŝe: N – niezagospodarowane; Rubryka 9: kopaliny skalne: Sr – rolnicze;

9 9 Rubryka 10: zło Ŝe: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝe: B – konfliktowe; Rubryka 12: L – ochrona lasów, W – ochrona wód.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Cekcyn nie jest prowadzona jakakolwiek eksploatacja surowców mineralnych. W 1997 r. udzielono koncesji na eksploatacj ę torfu do celów rolniczych i ogrodniczych ze zło Ŝa „Iwiec I” osobie fizycznej. Utworzony w 2003 r. na fragmencie zło Ŝa obszar górni- czy ma powierzchni ę 1,97 ha, a teren górniczy – 3,27 ha. Koncesja wa Ŝna jest do 2022 roku. Przedsi ębiorca nie rozpocz ął do tej pory Ŝadnych prac maj ących na celu udost ępnienie złoŜa. Zaznaczy ć nale Ŝy, Ŝe ju Ŝ w latach mi ędzywojennych XX wieku, w rejonie miejscowo- ści Iwiec - Wierzchucin - Kochelno (tzw. „Błota Iwieckie”), prowadzona była eksploatacja torfu na skal ę przemysłow ą. Wydobyta kopalina wykorzystywana była do celów rolniczych, opałowych oraz do produkcji płyt i cegieł izolacyjnych. W okresie pó źniejszym, do ko ńca lat 80., eksploatacja ta odbywała si ę w ograniczonym zakresie w wielu punktach. Śladami po tych robotach górniczych s ą liczne w tym rejonie zagł ębienia terenu oraz oczka wodne.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

W granicach arkusza Cekcyn wyznaczono na podstawie analizy archiwalnych materia- łów geologicznych oraz wizji terenowej jeden obszar perspektywiczny piasków ze Ŝwirami oraz trzy obszary prognostyczne dla torfów. Obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów wyznaczono w okolicy miejscowo ści Zdroje (Marciniak, 1990a). S ą to niezawodnione piaski i Ŝwiry pochodzenia wodnolodowcowego, przydatne do celów budowlanych i drogowych. W omawianym rejonie pod gleb ą o grubo ści 0,3 m wyst ępuj ą piaski o mi ąŜ szo ści 3,5 m i punkcie piaskowym (zawarto ść ziaren poni Ŝej 2 mm) - 90%. Poni Ŝej stwierdzono pospółk ę mi ąŜ szo ści - 4,8 m i punkcie piaskowym - 66%. Obszary prognostyczne (tabela 2) wyznaczono w granicach terenów, które nie podlega- ją ochronie prawnej. S ą to holoce ńskie torfy mog ące by ć przydatne w rolnictwie do nawo Ŝe- nia gleb (OstrzyŜek, Dembek, 1996). Torfy s ą zawodnione, a w nadkładzie wyst ępuje wierzchnica o średniej mi ąŜ szości około 0,2 m. Obszar prognostyczny I wyznaczono na południowy zachód od wsi Karpaty, gdzie znajduj ą si ę torfy typu niskiego, rodzaju turzycowiskowego. Natomiast obszary II i III zloka- lizowano na północny wschód od miejscowo ści Bysław, gdzie wyst ępuj ą torfy typu wysokiego, rodzaju mszarnego. Prace badawcze nad mo Ŝliwo ści ą wyst ępowania serii piaszczysto-Ŝwirowej prowadzono w latach 80. w trzech liniach rozpoznawczych: Zazdro ść , Szarłata i Wierzchucin (Lichwa,

10 Piwocka, 1982). W odwierconych otworach stwierdzono jedynie piaski zaglinione, cz ęś ciowo zawodnione oraz gliny zwałowe. Na mapie rejony te zaznaczono jako linie profilu o nega- tywnych wynikach rozpoznania . Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść Zasoby Numer Wiek Średnia kompleksu Parametry w kat. obszaru Powierzchnia Rodzaj kompleksu grubo ść litologiczno- Zastosowanie Jako ściowe D na (ha) kopaliny litologiczno- nadkładu surowcowego 1 kopaliny (%) (tys. mapie surowcowego (m) od-do m3) średnia (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść - 1,41 1,0-2,8 I 6 t Q 0,2 99 stopie ń rozkła- 1,65 Sr du - 32 popielno ść - 1,0-1,9 9,3 II 1,5 t Q 0,2 18 Sr stopie ń rozkła- 1,79 dupopielno - 28 ść - 15 1,0-3,8 III 4,5 t Q stopie ń rozkła- 0,2 77 1,88 Sr du - 32 Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: kopaliny: Sr – rolnicze

Prace zwiadowcze za kruszywem naturalnym na północ od miejscowo ści Mszano (Pe- szkowska, Strzelczyk, 1974) oraz okolicach wsi Stare Suminy, Zdroje, Trzebciny, Pruskie i Bysław-Bociany (Marciniak, 1990a) zako ńczyły si ę równie Ŝ wynikiem negatywnym, gdy Ŝ stwierdzono tu piaski, cz ęsto zaglinione, przewarstwione glinami zwałowymi. W okolicach J ędrzejowa poszukiwano złó Ŝ kopalin ilastych na potrzeby ceramiki budowlanej (Müller-Czarnek, 1955). Prace te dały jednak wynik negatywny. Stwierdzono bo- wiem gliny mocno zapiaszczone, o bardzo małej zawarto ści minerałów ilastych ( średnio 11,2%) i bardzo du Ŝej zawartości marglu w ziarnach powy Ŝej 0,5mm (od 1,5 do 4,3%). W rejonie miejscowo ści Wierzchy prowadzono prace poszukiwacze za zło Ŝami surow- ców ilastych do produkcji wyrobów cienko ściennych ceramiki budowlanej (Marciniak, 1990b). Prace te zako ńczyły si ę równie Ŝ wynikiem negatywnym, gdy Ŝ do gł ęboko ści 7 m nawiercono jedynie piaski pylaste i gliny piaszczyste. Licznie wyst ępuj ące na obszarze arkusza gytie wapienne nie były badane jako ściowo, a mi ąŜ szo ść tych osadów nie jest bli Ŝej znana.

11 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Cekcyn poło Ŝony jest w dorzeczu Wisły w obr ębie zlewni rzek: Brdy i Wdy. Zlewnie te rozdziela dział wód drugiego rz ędu. Cz ęść zachodnia, zajmuj ąca 38,5% powierzchni arkusza, reprezentowana jest przez zlewnie trzeciego rz ędu dopływów Brdy: St ąŜki, Szumionki i Bysławskiej Strugi. St ąŜ ka bierze swój pocz ątek z dwóch źródeł zlokalizowanych w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza i wypływa poza jego zachodni ą granic ę. Najwi ększym dopływem St ąŜ ki jest Rakówka. Wypływa ona w rejonie Wielkiego Gacna, kieruje si ę na południe, a nast ępnie łu- kiem nad Krzygo ńcem skr ęca w kierunku zachodnim. Zlewnia St ąŜ ki zajmuje 21% powierzchni arkusza. Druga z wymienionych rzek Szumionka rozpoczyna swój bieg w rejonie Karpat, płyn ąc w kierunku północnym i północno-zachodnim, aby w rejonie Cekcyna wpły- nąć do jeziora Główka poł ączonego z jeziorem Cekcy ńskim Wielkim. Zlewnia tej rzeki stanowi 11,4% powierzchni arkusza Cekcyn. Zlewnia trzeciego rz ędu Bysławskiej Strugi znajduje si ę południowo-zachodniej cz ęść arkusza, zajmuj ąc 5,6% jego powierzchni. Rzeka ta odprowadza wody powierzchniowe w kierunku zachodnim poprzez jeziora Wełpi ńskie i By- sławskie. Niewielki wycinek (0,5% powierzchni arkusza), w cz ęś ci południowej zajmuje zlewnia trzeciego rz ędu rzeki Suchej. Cz ęść wschodnia arkusza (61,5% jego powierzchni) zajmuje zlewnia drugiego rz ędu przyrzecza rzeki Wdy i zlewnie trzeciego rz ędu jej lewobrze Ŝnych dopływów. Na północy znajduje si ę zlewnia Prusiny, obejmuj ąca 13,7% całej powierzchni arkusza. Rzeka ta płynie z północy (osada Zazdro ść ) na zachód (Nadle śnictwo Szarlata). W rejonie wsi Trzebciny- Ludwichowo znajduje si ę bezodpływowy obszar na dziale wodnym z Brd ą. Jego powierzch- 2 nia wynosi 6,28 km , to jest 2% powierzchni arkusza. Zlewnia przyrzecza Wdy (10,8% powierzchni arkusza) obejmuje jego środkow ą cz ęść . Znajduje si ę tu bezimienny ciek bior ący swój pocz ątek na wschód od miejscowo ści Zdroje. Jest on zasilany przez liczne źródła. Płynie on w kierunku wschodnim do jeziora Wierzchy. Najwi ększy obszar na południu (32,2% powierzchni arkusza) zajmuje zlewnia Ryszki. Rzeka ta płynie z zachodu na wschód i w rejonie miejscowo ści Ryszki przyjmuje wody pra- wobrze Ŝnego dopływu rzeki Mukrz. Nast ępnie zmienia kierunek przepływu na północny i ko ńczy bieg w jeziorze Wierzchy. Niewielkie wycinki południowo-wschodniej cz ęś ci mapy zajmuj ą zlewnie dwóch dopływów Wdy: bezimiennego wypływaj ącego z okolic Lniana (1,7% powierzchni arkusza) oraz Wyrwy (1% powierzchni arkusza).

12 Na omawianym terenie znajduje si ę 11 jezior o powierzchni wi ększej od 10 ha. Naj- wi ększe z nich to (w nawiasach podano: powierzchni ę, obj ęto ść i maksymaln ą gł ęboko ść ): Wielkie Cekcy ńskie (121 ha, 11 948,7 m 3 i 27,9 m), Bysławskie (69 ha, 7 031 m 3 i 28,5 m) i Ostrowite (59,3 ha, 2 455,9 m 3, 8,4 m). Dwa pierwsze jeziora w wi ększo ści połoŜone s ą na arkuszu Tuchola. W latach 2004-2005, na obszarze arkusza Cekcyn, dokonano oceny jako ści wód tylko w Jeziorze Wielkim Cekcy ńskim (Jutrowska, 2006). Ocen ę czysto ści tych wód wykonano zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. Badane wody za- klasyfikowano do II klasy czysto ści (wody dobrej jako ści). Zachodnia cz ęść obszaru arkusza Cekcyn znajduj ę si ę w granicach strefy ochrony po- średniej powierzchniowego uj ęcia wód „Czy Ŝkówko” na rzece Brdzie w Bydgoszczy.

2. Wody podziemne

Omawiany teren, według regionalizacji słodkich wód podziemnych Polski (Kleczkow- ski, 1990), poło Ŝony jest w pa śmie zbiorników wód czwartorz ędowych pojeziernych nale Ŝą- cym do prowincji hydrogeologicznej nizinnej. Natomiast według podziału hydrogeologiczne- go nale Ŝy prawie w cało ści do jednostki hydrogeologicznej podregion Chojnicki w regionie słupsko-chojnickim. Jedynie niewielki południowo-wschodni fragment nale Ŝy do rejonu Świecia w regionie mazurskim. Na arkuszu Cekcyn nie ma wydzielonych głównych zbiorni- ków wód podziemnych (fig. 3). Obszar arkusza Cekcyn jest słabo zaludniony, w wi ększo ści poro śni ęty lasami. Z tego te Ŝ wzgl ędu istniej ą tu tylko nieliczne uj ęcia wód podziemnych. Na podstawie istniej ących otworów uj ęciowych wydzieli ć mo Ŝna tu dwa pi ętra wodono śne o charakterze u Ŝytkowym. Są to pi ętra czwartorz ędowe i neoge ńskie (Muter, 2002). W obr ębie pi ętra czwartorz ędowego najwi ększe znaczenie ma mi ędzyglinowy poziom wodono śny zwi ązany z szeroko rozprzestrzenion ą seri ą osadów wodnolodowcowych zlodowace ń północnopolskich, zalegaj ących pod niezbyt mi ąŜ sz ą warstw ą glin zwałowych. Mi ąŜ- szo ść warstwy wodonośnej wynosi przewa Ŝnie od 5 do 21 m, jedynie w cz ęś ci zachodniej dochodzi do 70 m. Zwierciadło wody jest napi ęte i na ich wi ększo ści obszaru zalega na gł ę- boko ści od 5 do 40 m, tylko mi ędzy miejscowo ściami Zdroje i Wierzchy wyst ępuje na gł ębo- ko ści ponad 100 m. Przewodno ść hydrauliczna kształtuje si ę generalnie w przedziale 100- 500 m2/24h jedynie na zachodzie osi ąga warto ści do 1 000 m 2/24h. Natomiast współczynnik filtracji zawiera si ę w przedziale 4-31 m/24h.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Cekcyn na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 − obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 − granica GZWP w o środku porowym, 4 – granice GZWP w o środku szczelinowym i szczelinowo-porowym Numer, nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 121–- Zbiornik mi ędzymorenowy Czersk, czwartorz ęd (Q); 130 – Zbiornik dolinowy i mi ędzymorenowy rzeki dolnej Wdy, czwartorz ęd (Q); 131 – Zbiornik mi ędzymorenowy Chełmno, czwartorz ęd (Q); 132 – Zbiornik mi ędzymorenowy Byszewo, czwartorz ęd (Q)

Poziom ten eksploatowany był w Cekcynie, jednak z uwagi na lokalne zanieczyszczenia zwi ązkami organicznymi poziomu wodono śnego aktualnie jest eksploatowany mioce ński poziom wodonośny, który opisano poni Ŝej. W pi ętrze neoge ńskim znaczenie u Ŝytkowe ma mioce ński poziom wodono śny o mi ąŜ- szo ści od 20 do 45 m, zalegaj ący na gł ęboko ści od 90 do 125 m. Przewodno ść hydrauliczna nie przekracza 200 m2/24h, a współczynnik filtracji wynosi od 1,5 do 6,2 m/24h. Zwierciadło tego poziomu jest napi ęte. Wody pi ętra czwartorz ędowego i neoge ńskiego s ą słabo zmineralizowane (150-300 mg/dm 3) o podwy Ŝszonej zawarto ści Ŝelaza i manganu, wymagaj ą wi ęc prostego uzdatniania. Wi ększe uj ęcia wód podziemnych znajduj ą si ę w: Lnianie i Ostrowitem (eksploatacja wód czwartorz ędowych, przy depresji 4-7 m) oraz Wielkich Budziskach i Cekcynie (eksploatacja wód neoge ńskich, przy depresji 22-33 m).

14 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździer- nika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 204 – Cekcyn, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

15 Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu 204- dian) w gle- obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Cekcyn bach na arku- dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) szu 204- Metale Cekcyn N=8 N=8 N=6522 Grupa B 2) Grupa C 3) Frakcja ziarnowa 1) <1 mm Grupa A ę ść Gł boko (m p.p.t.) Mineralizacja 0,0-0,3 0-2 HCl (1:4) As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 3-36 9 25 Cr Chrom 50 150 500 <1-5 1 5 Zn Cynk 100 300 1000 6-51 14 31 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <1 Co Kobalt 20 20 200 <1-2 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1-4 <1 3 Ni Nikiel 35 100 300 <2-6 <2 3 Pb Ołów 50 100 600 <5-16 6 8 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 204-Cekcyn 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 szarów tych st ęŜ eni a zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B - grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 8 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 204-Cekcyn do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowa ne z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy-

16 fikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści pierwiastków: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do wartości przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po średnio na zdrowie człowieka. W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi, jest za- trzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ązków organicznych trafiaj ą- cych do wód powierzchniowych. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek. na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

17 Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powyŜej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL . Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 * - ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r.

** - MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Deve- lopment and evaluation of sediment quality assessment guidelines. Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zasto-

18 sowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Drzycimskie- go. Osady tego jeziora charakteryzuj ą si ę bardzo nisk ą zawarto ści ą potencjalnie szkodliwych pierwiastków. Odnotowano jedynie niewielkie podwy Ŝszenie zawarto ści ołowiu i rt ęci w osadach jeziora. Stwierdzone st ęŜ enia oznaczanych pierwiastków s ą ni Ŝsze od ich dopuszczal- nych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Drzycimskie Pierwiastek 2005 r. Arsen (As) <5 Chrom (Cr) 3 Cynk (Zn) 51 Kadm (Cd) <0,5 Mied ź (Cu) 7 Nikiel (Ni) 4 Ołów (Pb) 22 Rt ęć (Hg) 0,06

19 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. W przypadku arkusza Cekcyn wszystkie punkty pomiarowe wzdłu Ŝ zachodniej granicy zostały wykonane na arkuszu Tuchola (203), natomiast na wschodniej kraw ędzi tylko dwa punkty zostały zlokalizowane na arkuszu Cekcyn, pozostałe na arkuszu Osie (205). Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ść dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego s ą niskie i wahaj ą si ę w granicach od około 15 do 30 nGy/h, w pojedynczym punkcie osi ągaj ąc warto ść około 55 nGy/h. Najni Ŝsze warto ści rejestrowane s ą w północnej cz ęś ci profilu i ku południowi sys- tematycznie wzrastaj ą. Warto ść średnia na tym profilu wynosi około 25 nGy/h, jest wi ęc istotnie ni Ŝsza od średniej obliczonej dla Polski. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści dawki są nieznacznie wy Ŝsze i mniej zró Ŝnicowane. Wahaj ą si ę od około 18 do 35 nGy/h. Warto ść średnia na tym profilu wynosi równie Ŝ około 25 nGy/h. Takie zró Ŝnicowanie warto ści promieniowania gamma na obszarze opisywanego arkusza zwi ązane jest z do ść du Ŝą zmienno-

20 ści ą budowy geologicznej powierzchni terenu. Ni Ŝsze warto ści dawki promieniowania gamma, wahaj ące si ę w przedziale od 17 do około 25 nGy/h, zwi ązane s ą z wyst ępowaniem pia- sków i Ŝwirów wodnolodowcowych oraz ró Ŝnego rodzaju holoce ńskich namułów. Utwory te pokrywaj ą wi ększ ą cz ęść powierzchni arkusza, zwłaszcza cz ęś ci północnej i wschodniej. Wy Ŝsze warto ści dawki zwi ązane s ą z wyst ąpieniami glin zwałowych zlodowace ń północno- polskich. Wyst ępuj ą one wzdłu Ŝ zachodniej granicy arkusza, na południowo-wschodnim kra ńcu oraz w centralnej cz ęś ci, na N i S od miejscowo ści Zielonka. 204E PROFIL WSCHODNI

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na arkuszu Cekcyn (na osi rz ędnych - opis siatki kilometrowej arkusza)

21 St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w granicach od warto ści bliskich zeru do niespełna 2,5 kBq/m 2. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te s ą wy Ŝsze i wahaj ą si ę w granicach od około 1 do 4 kBq/m 2, w pojedynczym punkcie osi ągaj ąc warto ść ponad 15 kBq/m 2. Generalnie s ą to warto ści niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wy Ŝej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfi- kacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝy- niersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 6; - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna).

22 Tabela 6 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Mi ąŜ szo ść Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 . 10 -9 O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 . 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Do materiałów archiwalnych nie doł ączono mapy dokumentacyj- nej, gdy Ŝ w terenach preferowanych lub mo Ŝliwych do lokalizacji składowisk odpadów, nie wykonano Ŝadnych otworów wiertniczych. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Cekcyn Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Muter, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest para- metrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dla- tego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczo- nymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze arkusza Cekcyn rejony bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści lokalizacji składowisk odpadów zajmuj ą ponad 90% powierzchni (oprócz cz ęści południowo- wschodniej) i obejmuj ą: – stref ę ochrony po średniej powierzchniowego uj ęcia wód „Czy Ŝkówko” na rzece Brdzie w Bydgoszczy, – obszar specjalnej ochrony ptaków Bory Tucholskie (PLB 220009), specjalne obszary ochrony siedlisk: Doliny Brdy i St ąŜ ki w Borach Tucholskich (PLH 040023) oraz

23 Sandr Wdy (PLH 040017) proponowane przez jednostki pozarz ądowe do uwzgl ędnie- nia w systemie europejskiej sieci NATURA 2000, – zwarte obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha, – tereny poło Ŝone w strefie do 250 m od zbiorników śródl ądowych, jezior oraz obsza- rów bagiennych i podmokłych, w tym ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, – obszary zwartej zabudowy miejscowo ści Cekcyn i Lniano b ędących siedzibami władz gminnych, – istniej ące rezerwaty przyrody: „ Źródła Rzeki St ąŜ ki”, „Jezioro Piaseczno”, „Martwe”, „Jelenia Góra” i „Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego”.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk jest dopuszczalna, zajmuj ą około 10% powierzchni obszaru arkusza i znajduj ą si ę w cz ęś ci południowo-wschodniej. Warunki geologiczne umo Ŝliwiaj ą wskazanie terenów posiadaj ących naturaln ą barier ę izolacyjn ą, spełniaj ą- cą kryteria dla lokalizowania jedynie składowisk obojętnych. Naturaln ą barier ę izolacyjn ą stanowi ą głównie słabo przepuszczalne gliny zwałowe fazy pozna ńskiej zlodowacenia wisły rozprzestrzenione mi ędzy miejscowo ściami: Ostrowite, W ęt- fie i Lniano (Jurys, Wo źniak, 2006). Na glinach tych wyst ępuj ą miejscami ich eluwia, czyli przemyte piaski drobnoziarniste o mi ąŜ szo ści do 1,5 m. W takich przypadkach wskazano na mapie zmienne wła ściwo ści izolacyjne naturalnej bariery geologicznej. Z wyŜej wymienionych osadów zbudowana jest wysoczyzna polodowcowa, której nachylenia powierzchni s ą niewielkie i rzadko przekraczaj ą 5 o. Gliny zlodowacenia wisły s ą przewa Ŝnie piaszczyste i maj ą mi ąŜ szości od 2,3 do 6,5 m. W wyznaczonych obszarach znaczenie u Ŝytkowe ma mi ędzyglinowy poziom wodono- śny pi ętra czwartorz ędowego. Wyst ępuje on w przedziale gł ęboko ści od 4-16 m. W obszarach predysponowanych do lokalizacji składowisk odpadów stopie ń zagro Ŝenia wód poziomów u Ŝytkowych jest w wi ększo ści średni. Wysoki stopie ń zagro Ŝenia wyznaczono w rejonie miejscowo ści Lniano (Muter, 2002). W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) wyró Ŝnione na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ących z ist- nienia obszarów podlegaj ących ochronie ze wzgl ędu na: b – zabudow ę mieszkaniow ą, obiekty przemysłowe i u Ŝyteczno ści publicznej, w strefie do 1 km od miejscowo ści Lniano, b ędącej siedzib ą władz gminy.

24 Ograniczenia te nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów, lecz powinny by ć rozpa- trywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego i kon- serwatorem zabytków.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych. Z uwagi na niewielkie powierzchnie obszarów odpowiednich do lokalizacji składowisk odpadów, przy braku w tych rejonach otworów dokumentacyjnych, obecno ść warstwy izolacyjnej, trudne jest jednoznaczne wskazanie najkorzystniejszych warunków dla lokalizacji składowisk. Najwi ększ ą mi ąŜ szo ść glin zwałowych (do 6,5 m) i brak ogranicze ń warunko- wych stwierdzono na wschód od miejscowo ści Ostrowite. W rejonie tym wyst ępuje średni stopie ń zagro Ŝenia u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Przedstawione na mapie tereny predysponowane do składowania wyró Ŝnionych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyj- nych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko dla składowania odpadów lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogorszy ć stan śro- dowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mog ą by ć u Ŝyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje wi ęc zarówno wybrane aspekty odporno ści śro- dowiska jak i zapis istotnych wska źników zanieczyszcze ń, do których dostosowane powinny by ć szczegółowe rozwi ązania w zakresie zarz ądzania przestrzeni ą.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Ocen ę warunków podło Ŝa budowlanego przeprowadzono na około 20% powierzchni obj ętej arkuszem Cekcyn, która pozostała po wył ączeniu z oceny terenów: le śnych, rolnych o glebach klas I-IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, przyrodniczych obszarów chronionych (rezerwaty, parki krajobrazowe) oraz jezior. Obszary, gdzie analizowano warunki podło Ŝa budowlanego wyst ępuj ą w izolowanych enklawach na całej powierzchni arkusza.

25 Wyró Ŝniono dwa podstawowe rodzaje obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Korzystne warunki dla budownictwa wyst ępuj ą na około 50% analizowanej powierzchni. Tworz ą je grunty spoiste w stanie twardoplastycznym, półzwartym i zwartym oraz niespo- iste Ŝwirowe i piaszczyste w stanie średniozag ęszczonym i zag ęszczonym. Mamy tu do czy- nienia z utworami akumulacji wodnolodowcowej buduj ącymi Wysoczyzn ę Świeck ą. S ą to gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich fazy pozna ńskiej reprezentowane przez mało- skonsolidowane gliny piaszczyste i piaski gliniaste wyst ępuj ące w zachodniej cz ęś ci omawianego arkusza. W okolicach wsi Mikołajskie, Kamionka, Ł ąskiego Pieca i Okoninka wyst ępują piaski i Ŝwiry zlodowace ń północnopolskich fazy pomorskiej, w stanie średniozag ęszczonym. Na pozostałym obszarze arkusza Cekcyn znajduj ą si ę liczne osady piaszczysto-Ŝwirowe moreny czołowej (fazy pozna ńskiej) w stanie, co najmniej średniozag ęszczonym. Morenom czo- łowym towarzysz ą rozległe pola piasków ró Ŝnoziarnistych (z głazami) w stanie zag ęszczo- nym, gdzie zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 2 m p.p.t. Na południe od Lniana wyst ępuj ą eluwia glin zwałowych. S ą to przemyte piaski drobnoziarniste, cz ęsto zaglinione o zmiennym zag ęszczeniu i niewielkiej mi ąŜ szo ści (do 1,5 m), zalegające na no śnych glinach zwałowych. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo tworz ą grunty słabono śne - spoiste, organiczne i piaszczyste. Grunty spoiste to nieskonsolidowane gliny piaszczyste i piaski gliniaste w stanie plastycznym i mi ękkoplastycznym. Natomiast grunty piaszczyste reprezentuj ą lu źne piaski drobne i średnie. Oba rodzaje tych gruntów (z okresu zlodowace ń północnopol- skich) wyst ępuj ą obok siebie (cz ęsto si ę przewarstwiaj ąc) i wypełniaj ą do ść du Ŝe niekiedy tereny bezodpływowe oraz doliny rzeczne. W otoczeniach jezior i rzek wyst ępuj ą grunty organiczne (holoce ńskie): torfy, gytie wapienne i namuły. Wody gruntowe w tych rejonach wyst ępuj ą płytko i cz ęsto wykazuj ą agresywno ść wobec betonu. Na omawianym terenie istnieje wiele małych jeziorek i oczek wodnych oraz obszarów podmokłych i zabagnionych o niewielkich powierzchniach. Obszarami o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo s ą tak Ŝe obszary o spadku terenu powy Ŝej 12% znajduj ące si ę na brzegach jezior oraz w dolinie rzeki Ryszki.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Cekcyn lasy zajmuj ą około 65% powierzchni, a gleby chronione (I-IVa klasy bonitacyjnej) oraz ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, według materiałów Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, około 10% powierzchni arkusza.

26 Najcenniejszym walorem omawianego terenu jest pot ęŜ ny kompleks le śny Borów Tu- cholskich. Lasy tego kompleksu obok funkcji ochronnych i produkcyjnych słu Ŝą szeroko po- jętej rekreacji, turystyce i edukacji ekologicznej. Dominuj ącym typem siedliskowym jest bór świe Ŝy, a głównym gatunkiem w drzewostanie - sosna zwyczajna z domieszk ą brzozy bro- dawkowatej. Rzadziej wyst ępuje bór bagienny (sosna z domieszk ą brzozy omszonej), który wykształca si ę w otoczeniu mszarnych torfowisk, na obrze Ŝach zarastaj ących jeziorek. Tu te Ŝ mo Ŝna spotka ć najwi ększ ą z polskich borówek - borówk ę bagienn ą. Stosunkowo cz ęsto wyst ępuje bór chrobotkowy, zajmuj ący niewielkie powierzchnie. Charakterystyczn ą jego cech ą jest dominacja w runie porostów - chrobotków, przy mniejszym udziale ro ślin zielonych. La- sy li ściaste (rzadkie gr ądy i ł ęgi olszowe) wyst ępuj ą przede wszystkim w pobli Ŝu zbiorników i cieków wodnych. Gr ądy mo Ŝna spotka ć na zboczach doliny rzeki St ąŜ ki i Prusiny. Rosn ą tu dęby, graby, lipy, klony, jawory i osiki posiadaj ące najbogatsze florystycznie i najbardziej ukwiecone poszycie i runo. Podszycie tworz ą leszczyna, trzmielina, dere ń i kalina, natomiast bardzo bujne runo reprezentuje wiele barwnie kwitn ących ziół i ro ślin, a w śród nich podlega- jące ochronie lilia złotogłów, wawrzynek wilczełyko, podkolan biały i listeria jajowata. Ł ęgi olszowe nale Ŝą do najcz ęś ciej spotykanych zbiorowisk le śnych, cho ć nie zajmuj ą wi ększych powierzchni. Najcz ęś ciej wyst ępuj ą w postaci w ąskich pasów wzdłu Ŝ rzek, strumieni oraz jezior, a głównym drzewostanem jest olsza czarna oraz jesion i brzoza. W śród borów sosno- wych mo Ŝna spotka ć niewielkie powierzchnie starodrzewów liściastych, które przewa Ŝnie obj ęte s ą ochron ą rezerwatow ą. Bogaty jest tak Ŝe świat zwierz ąt zamieszkuj ących Bory Tu- cholskie. Najwi ększ ą grup ę stanowi ą ptaki, w śród których najcenniejsze to bielik, bocian czarny, Ŝuraw i derkacz. Najliczniejsze s ą gatunki ptaków wodnych, do których zaliczamy perkoza, łysk ę, krzy Ŝówk ę, łab ędzia niemego i czernic ę. Lęgn ą si ę one na wi ększo ści tutej- szych jezior. Natomiast rzadko spotka ć mo Ŝna czapl ę siw ą, łab ędzia krzykliwego i czarno- dziobego, g ęś g ęgaw ę, błotniaka stawowego oraz tracza nurog ęś . Podczas wiosennych i je- siennych przelotów mo Ŝna zaobserwowa ć kani ę czarn ą, orlika krzykliwego, rybołowa i drzemlika. Zbiorniki wodne zasiedlaj ą pospolite ryby krajowe, przede wszystkim łososiowa- te. W Prusinie i Ryszce wyst ępuje pstr ąg potokowy i lipie ń. Wszystkie charakterystyczne dla Ni Ŝu Polski gatunki płazów i gadów wyst ępuj ą na omawianym obszarze. Niektóre z nich, takie jak kumak nizinny, grzebiuszka ziemna, rzekotka, ropucha paskówka, salamandra pla- mista i Ŝmija zygzakowata zagro Ŝone s ą wygini ęciem. Liczne wyst ępuj ące ssaki to dziki, sar- ny, jelenie, bobry, wydry, łasice, kuny, borsuki i nietoperze. Na zachodzie omawianego arkusza znajduje si ę fragment Tucholskiego Parku Krajo- brazowego, którego całkowita powierzchnia wynosi 36 983 ha, a jego strefa ochronna zwana

27 otulin ą obejmuje powierzchni ę 15 946 ha. Natomiast na wschodzie poło Ŝona jest cz ęść Wdeckiego Parku Krajobrazowego o powierzchni całkowitej 19 177 ha oraz jego otulina o powierzchni 4 609 ha. Mi ędzy oboma parkami utworzono na powierzchni 26 582,1 ha Śli- wicki Obszar Chronionego Krajobrazu w celu ochrony terenów o mało zniekształconym śro- dowisku, zachowuj ącym zdolno ść równowagi biologicznej. W zwi ązku z bogactwem flory i fauny oraz ró Ŝnorodno ści ą krajobrazu, na terenie arkusza Cekcyn utworzono liczne obszary chronione przyrodniczo oraz ustanowiono wiele po- mników przyrody (tabela 7). Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Nr Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdz enia (powierzchnia w ha) na m apie 1 2 3 4 5 6 Cekcyn K − „ Źródła Rzeki St ąŜ ki” 1 R Zalesie 1994 tucholski (250,02*) Osie W − „Jezioro Piaseczno” 2 R Zazdro ść 2001 Świecki (159,78*) Osie Fl − „Martwe” 3 R Pruskie 1996 Świecki (4,07) Fl − „Jelenia Góra” 4 R Zielonka Cekcyn 1995 tucholski (4,39) Cekcyn 5 R Wierzchucin * L − „Sarnówek” tucholski (9,05) L − „Cisy Staropolskie im. Leona Cekcyn 6 R Mukrz 1956 Wyczółkowskiego” tucholski (89,63) Pn − Ź ( Źródła rzeki St ąŜ ki o nazwie Cekcyn 7 P Zalesie 1991 „Wodogrzmoty Krasnoludków”) tucholski (0,5) Cekcyn PŜ − stanowisko chamedafne północnej 8 P Zalesie 1989 tucholski (0,06) Śliwice 9 P Łąski Piec 1991 PŜ − d ąb szypułkowy tucholski Śliwice 10 P Łąski Piec 1991 PŜ − 7 d ębów szypułkowych tucholski Śliwice 11 P Łąski Piec 1989 PŜ − d ąb szypułkowy tucholski Śliwice 12 P Łąski Piec 1983 PŜ − 3 d ęby szypułkowe tucholski Śliwice 13 P Łąski Piec 1957 PŜ − d ąb szypułkowy tucholski Śliwice PŜ − dwa jałowce pospolite, pierwszy 14 P Łąski Piec 1989 tucholski o nazwie „Hubert” Osie 15 P ŁąŜ ek 1954 PŜ − jałowiec pospolity świecki PŜ − aleja drzew pomnikowych o nazwie Osie 16 P ŁąŜ ek 1995 „Aleja zakonników” świecki (200 jałowców pospolitych)

1 2 3 4 5 6 Osie 17 P Górne Zacisze 1991 PŜ − 11 d ębów szypułkowych świecki Osie 18 P ŁąŜ ek 1995 PŜ − 9 sosen zwyczajnych świecki Osie 19 P Szarłata 1995 PŜ − sosna zwyczajna, d ąb szypułkowy świecki Osie 20 P Szarłata 1991 PŜ − lipa drobnolistna świecki Osie 21 P Szarłata 1995 PŜ − wi ąz szypułkowy świecki Cekcyn 22 P Małe Budziska 1989 PŜ − d ąb szypułkowy tucholski PŜ − 13 d ębów szypułkowych, 4 cisy pospo- Osie lite, buk zwyczajny, lipa drobnolistna, kasz- 23 P Wierzchy 1991 świecki tanowiec zwyczajny, jesion wyniosły, leszczyna pospolita Osie 24 P Smolarnia 1991 PŜ − 21 sosen zwyczajnych świecki Cekcyn PŜ − 4 lipy drobnolistne, świerk pospolity, 25 P Iwiec 1995 tucholski 2 klony zwyczajne Cekcyn 26 P Wysoka 1989 PŜ − lipa szerokolistna tucholski Cekcyn 27 P Sarnówek 1953 PŜ − lipa drobnolistna tucholski Cekcyn 28 P Bieszewo 1995 PŜ − d ąb szypułkowy tucholski Lniano PŜ − 3 lipy drobnolistne, 3 d ęby bezszypułk o- 29 P Lnianek 1991 tucholski we, szpaler 11 d ębów bezszypułkowych Lniano PŜ − aleja drzew pomnikowych złoŜona 30 P Lniano, Mszano 1992 tucholski z 572 lip drobnolistnych Lubiewo PŜ − 3 d ęby szypułkowe, 2 d ęby bezszy- 31 P Wełpin 1991 tucholski pułkowe, lipa drobnolistna Cekcyn 32 P Wierzchlas 1991 PŜ – cis pospolity, lipa drobnolistna tucholski PŜ − 2 d ęby szypułkowe, 2 cisy pospolite, Lniano 33 P Ostrowite 1991 4 lipy drobnolistne, grab zwyczajny, wi śnia świecki ptasia Lniano 34 P St ępiska 1991 PŜ − d ąb szypułkowy, lipa drobnolistna świecki Cekcyn bagno 35 U Zalesie 2004 tucholski (0,62) Cekcyn bagno 36 U Zalesie 2004 tucholski (0,38) Cekcyn bagno 37 U Zalesie 2004 tucholski (0,35) Cekcyn bagno 38 U Zalesie 2004 tucholski (1,85) Cekcyn bagno 39 U Zalesie 2004 tucholski (3,26) Cekcyn bagno 40 U Zalesie 2004 tucholski (0,70) Cekcyn bagno 41 U Zalesie 2004 tucholski (0,29) Okoniny Śliwice bagno 42 U 2004 Nadjeziorne tucholski (1,08)

29 1 2 3 4 5 6 Okoniny Śliwice bagno 43 U 2004 Nadjeziorne tucholski (0,59) Okoniny Śliwice bagno 44 U 2004 Nadjeziorne tucholski (0,90) Okoniny Śliwice bagno 45 U 2004 Nadjeziorne tucholski (0,56) Okoniny Śliwice bagno 46 U 2004 Nadjeziorne tucholski (0,54) Okoniny Śliwice bagno 47 U 2004 Nadjeziorne tucholski (0,97) Śliwice bagno 48 U Wypalanki 2004 tucholski (4,19) Śliwice bagno 49 U Wypalanki 2004 tucholski (4,19) Śliwice Jezioro Okr ągłe 50 U Wypalanki 2004 tucholski (4,81) Śliwice bagno 51 U Wypalanki 2004 tucholski (0,84) Śliwice bagno 52 U Wypalanki 2004 tucholski (2,61) Śliwice bagno 53 U Wypalanki 2004 tucholski (5,56) Śliwice bagno 54 U Kamionka 2004 tucholski (1,41) Śliwice bagno 55 U Kamionka 2004 tucholski (0,51) Śliwice bagno 56 U Kamionka 2004 tucholski (0,79) Śliwice bagno 57 U Brzozowe Błota 2004 tucholski (0,53) Cekcyn bagno 58 U Zalesie 2004 tucholski (0,85) Cekcyn bagno 59 U Zalesie 2004 tucholski (0,56) Cekcyn bagno 60 U Zalesie 2004 tucholski (1,05) Cekcyn bagno 61 U Krzywogoniec 2004 tucholski (1,03) Cekcyn bagno 62 U Krzywogoniec 2004 tucholski (0,65) Cekcyn bagno 63 U Krzywogoniec 2004 tucholski (0,89) Cekcyn bagno 64 U Wielkie Budziska 2004 tucholski (0,70) Cekcyn bagno 65 U Wielkie Budziska 2004 tucholski (3,08) Cekcyn bagno 66 U Wielkie Budziska 2004 tucholski (0,65) Śliwice bagno 67 U Wypalanki 2004 tucholski (3,73) Śliwice bagno 68 U Wypalanki 2004 tucholski (3,52) Cekcyn bagno 69 U Wielkie Budziska 2004 tucholski (0,36) Cekcyn bagno 70 U Wielkie Budziska 2004 tucholski (0,50)

30 1 2 3 4 5 6 Cekcyn bagno 71 U Wielkie Budziska 2004 tucholski (13,57) Cekcyn bagno 72 U Wielkie Budziska 2004 tucholski (0,50) Cekcyn bagno 73 U Wielkie Budziska 2004 tucholski (0,76) Cekcyn bagno 74 U Okoninek 2004 tucholski (3,48) Cekcyn bagno 75 U Krzywogoniec 2004 tucholski (0,82) Cekcyn bagno 76 U Krzywogoniec 2004 tucholski (0,84) Cekcyn bagno 77 U Wielkie Budziska 2004 tucholski (0,26) Cekcyn bagno 78 U Małe Budziska 2004 tucholski (0,57) Cekcyn bagno 79 U Okoninek 2004 tucholski (0,62) Cekcyn bagno 80 U Okoninek 2004 tucholski (0,56) Cekcyn bagno 81 U Okoninek 2004 tucholski (0,60) Cekcyn bagno 82 U Okoninek 2004 tucholski (0,50) Cekcyn bagno 83 U Wrzosowisko 2004 tucholski (0,65) Cekcyn bagno 84 U Wrzosowisko 2004 tucholski (0,77) Cekcyn bagno 85 U Małe Gacno 2004 tucholski (1,23) Cekcyn bagno 86 U Brzozie 2004 tucholski (1,95) Cekcyn bagno 87 U Brzozie 2004 tucholski (0,80) Cekcyn bagno 88 U Brzozie 2004 tucholski (2,77) Cekcyn bagno 89 U Brzozie 2004 tucholski (1,42) Cekcyn bagno 90 U Szklana Huta 2004 tucholski (2,54) Cekcyn bagno 91 U Szklana Huta 2004 tucholski (12,73) Cekcyn bagno 92 U Szklana Huta 2004 tucholski (4,07) Cekcyn bagno 93 U Szklana Huta 2004 tucholski (1,11) Cekcyn bagno 94 U Szklana Huta 2004 tucholski (9,15) Cekcyn bagno 95 U Szklana Huta 2004 tucholski (1,82) Cekcyn bagno 96 U Dębowiec 2004 tucholski (2,66) Cekcyn bagno 97 U Dębowiec 2004 tucholski (1,42) Cekcyn bagno 98 U Dębowiec 2004 tucholski (0,40) Cekcyn bagno 99 U Dębowiec 2004 tucholski (0,61)

31 1 2 3 4 5 6 Cekcyn bagno 100 U Wrzosowisko 2004 tucholski (3,42) Cekcyn bagno 101 U Wrzosowisko 2004 tucholski (3,60) Cekcyn bagno 102 U Wrzosowisko 2004 tucholski (1,59) Cekcyn bagno 103 U Wrzosowisko 2004 tucholski (0,90) Cekcyn bagno 104 U Wrzosowisko 2004 tucholski (0,4) Cekcyn bagno 105 U Wrzosowisko 2004 tucholski (0,6) Cekcyn bagno 106 U Wrzosowisko 2004 tucholski (0,70) Cekcyn bagno 107 U Wrzosowisko 2004 tucholski (1,30) Cekcyn bagno 108 U Lubi ńsk 2004 tucholski (4,20) Cekcyn bagno 109 U Wierzchucin Stary 2004 tucholski (0,75) Cekcyn bagno 110 U Suchom 2004 tucholski (0,45) Cekcyn bagno 111 U Suchom 2004 tucholski (0,48) Cekcyn bagno 112 U Suchom 2004 tucholski (0,25) Cekcyn bagno 113 U Jelenia Góra 2004 tucholski (0,70) Cekcyn bagno 114 U Jelenia Góra 2004 tucholski (0,45) Cekcyn bagno 115 U Jelenia Góra 2004 tucholski (0,35) Lubiewo bagno 116 U Wełpin 2004 tucholski (0,27) Cekcyn bagno 117 U Skrajna 2004 tucholski (0,25) Cekcyn bagno 118 U Skrajna 2004 tucholski (0,26) Cekcyn bagno 119 U Skrajna 2004 tucholski (0,37) Cekcyn bagno 120 U Skrajna 2004 tucholski (0,86) Cekcyn bagno 121 U Skrajna 2004 tucholski (0,31) Cekcyn bagno 122 U Skrajna 2004 tucholski (0,33) Cekcyn bagno 123 U Skrajna 2004 tucholski (0,57) Cekcyn bagno 124 U Skrajna 2004 tucholski (0,65) Cekcyn bagno 125 U Skrajna 2004 tucholski (0,51) Cekcyn bagno 126 U Skrajna 2004 tucholski (0,31) Cekcyn bagno 127 U Iwiec 2004 tucholski (0,45)

32 1 2 3 4 5 6 Cekcyn bagno 128 U Iwiec 2004 tucholski (0,96) Cekcyn bagno 129 U Ostrowo 2004 tucholski (1,37) Cekcyn bagno 130 U Ostrowo 2004 tucholski (0,45) Cekcyn bagno 131 U Ostrowo 2004 tucholski (0,61) Cekcyn bagno 132 U Ostrowo 2004 tucholski (1,48) Cekcyn bagno 133 U Wierzchucin Stary 2004 tucholski (0,23) Cekcyn bagno 134 U Wierzchucin Stary 2004 tucholski (0,81) Cekcyn bagno 135 U Kochelno 2004 tucholski (1,08) Cekcyn bagno 136 U Wysoka 2004 tucholski (0,40) Cekcyn bagno 137 U Wysoka 2004 tucholski (0,50) Cekcyn bagno 138 U Wysoka 2004 tucholski (3,38) Cekcyn bagno 139 U Bieszewo 2004 tucholski (0,28) Cekcyn bagno 140 U Bieszewo 2004 tucholski (0,70) Cekcyn bagno 141 U Lisiny 2004 tucholski (0,58) Cekcyn bagno 142 U Lisiny 2004 tucholski (0,85) Cekcyn bagno 143 U Lisiny 2004 tucholski (1,66) Cekcyn bagno 144 U Lisiny 2004 tucholski (1,90) Cekcyn bagno 145 U Lisiny 2004 tucholski (0,37) Cekcyn bagno 146 U Lisiny 2004 tucholski (0,25) Cekcyn bagno 147 U Lisiny 2004 tucholski (0,68) Lniano bagno 148 U Lnianek 2004 świecki (0,82) Drzycim bagno 149 U Jastrz ębie 2004 świecki (2,66) Lubiewo bagno 150 U Wełpin 2004 tucholski (0,85) Cekcyn bagno 151 U Lubiewice 2004 tucholski (1,57) Cekcyn bagno 152 U Lubiewice 2004 tucholski (0,87) Cekcyn bagno 153 U Lubiewice 2004 tucholski (1,33) Cekcyn bagno 154 U Lubiewice 2004 tucholski (0,25) Cekcyn bagno 155 U Lubiewice 2004 tucholski (0,29) Cekcyn bagno 156 U Lubiewice 2004 tucholski (0,36)

1 2 3 4 5 6 Cekcyn bagno 157 U Lubiewice 2004 tucholski (0,25) Cekcyn bagno 158 U Wierzchlas 2004 tucholski (0,30) Cekcyn bagno 159 U Wierzchlas 2004 tucholski (0,37) Cekcyn bagno 160 U Wierzchlas 2004 tucholski (0,11) Cekcyn bagno 161 U Wierzchlas 2004 tucholski (3,0) Cekcyn bagno 162 U Wierzchlas 2004 tucholski (0,24) Cekcyn bagno 163 U Wierzchlas 2004 tucholski (17,41) Cekcyn bagno 164 U Bieszewo 2004 tucholski (0,53) Lniano bagno 165 U Ostrowite 2004 świecki (1,80) Lniano bagno 166 U Dąbrowa 2004 świecki (2,42) Lniano bagno 167 U St ępiska 2004 świecki (0,70) Lniano bagno 168 U Jędrzejowo 2004 świecki (1,02) Lniano bagno 169 U Jędrzejowo 2004 świecki (1,44) Lniano bagno 170 U Wętfie 2004 świecki (0,31) Lniano bagno 171 U Wętfie 2004 świecki (0,27) Lniano bagno 172 U Wętfie 2004 świecki (2,11) Drzycim bagno 173 U Jania Góra 2004 świecki (4,75) Lniano bagno 174 U Lniano 2004 świecki (0,27) Osie „Rzeka Prusina” 175 Z Szarłata 1997 świecki (234,32*) Lniano, Osie Jakubowo, świecki „Dolina rzeki Ryszki” 176 Z Ryszka 1997 Cekcyn (358,41) Lisiny tucholski Rubryka 2: R − rezerwat przyrody, P − pomnik przyrody, U − u Ŝytek ekologiczny, Z − zespół przyrodniczo- krajobra- zowy Rubryka 5: * rezerwat projektowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: K − krajobrazowy, Fl − florystyczny, L − le śny, W − wodny rodzaj pomnika przyrody: PŜ − Ŝywej, Pn − nieo Ŝywionej rodzaj obiektu: Ź – źródło * fragment znajduje si ę na obszarze s ąsiedniego arkusza Rezerwat krajobrazowy „ Źródła rzeki St ąŜ ki” to fragment doliny rzeki St ąŜ ki wraz z jej źródłem o wyj ątkowych walorach widokowych.

34 Rezerwat wodny „Jezioro Piaseczno” utworzono w celu zachowania w stanie niezmie- nionym ro ślinno ści jeziornej i torfowiskowej oraz boru bagiennego. Rezerwat florystyczny „Jezioro Martwe” chroni niewielkie silnie zarastaj ące jezioro dystroficzne wraz z zatorfionym obrze Ŝem. Wyst ępuje tu ro ślinno ść torfowisk wysokich i przej ściowych z rzadką brzoz ą bagienn ą. Obszar le śny ze stanowiskiem cisa pospolitego obejmuje rezerwat „Jelenia Góra”. „Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego” to najstarszy i jeden z najbardziej ce- nionych i znanych rezerwatów le śnych w Polsce. Ochronie podlega tu fragment dawnej pusz- czy z najwi ększym w kraju naturalnym stanowiskiem cisa pospolitego (obj ęty ochron ą ju Ŝ od 1827 r.). W śród lasu mieszanego ro śnie tutaj około czterech tysi ęcy kilkusetletnich okazów cisa. Celem tworzenia projektowanego rezerwatu le śnego „Sarnówek” jest zachowanie pier- wotnego drzewostanu d ębowego. Za pomniki przyrody uznano 28 obiektów (w tym dwie aleje drzew pomnikowych, jedno źródło i stanowisko ro ślin chronionych), którymi w większo ści s ą okazałe drzewa. Najcie- kawsze drzewa uznane za pomniki przyrody Ŝywej, b ędące jednocze śnie drzewami o najwi ększych wymiarach z tego gatunku w województwie kujawsko-pomorskim (w nawiasie podano obwód w cm) to: wi śnia ptasia (124) rosnąca we wsi Ostrowite, lipa drobnolistna ośmiowierzchołkowa (959) rosn ąca we wsi St ępiska oraz b ędący tak Ŝe najwi ększym okazem w Polsce, jałowiec pospolity o nazwie „Hubert” (150). Przydro Ŝna aleja w Ł ąŜ ku o nazwie „Aleja Zakonników” jest najwi ększ ą alej ą jałowcow ą w Polsce. Du Ŝą ciekawostk ą przyrodni- cz ą s ą: źródła rzeki St ąŜ ki o nazwie „Wodogrzmoty Krasnoludków” wraz z 50 m stref ą wokół parowu, do którego wpływaj ą liczne źródełka oraz stanowisko chamedafne północnej (rozma- rynek) - reliktu polodowcowego. UŜytki ekologiczne ustanowiono na terenach nieprzedstawiaj ących wi ększej warto ści gospodarczej, natomiast posiadaj ących du Ŝe znaczenie w funkcjonowaniu lokalnych ekosys- temów. Nale Ŝą do nich bagna, jeziora i ł ąki. U Ŝytki ekologiczne, b ędące przewa Ŝnie zbioro- wiskiem chronionej roślinności bagiennej, stanowi ą tak Ŝe ostoj ę ptaków wodnych. Na obszarze arkusza Cekcyn utworzono dwa zespoły przyrodniczo-krajobrazowe „Do- lina rzeki Ryszki” i „Rzeka Prusina”. W pierwszym przypadku chroniona jest dolina rzeki Ryszki, mocno wci ęta w Wysoczyzn ę Świeck ą, charakteryzuj ąca si ę niezwykle malowniczym krajobrazem oraz ciekawym lasem ł ęgowym: jesionowo-olszowym i olsowym. W drugim przypadku chroniony jest fragment doliny rzeki Prusiny o wyj ątkowo zró Ŝnicowanym krajo- brazie oraz wyst ępuj ące tu rzadkie gatunki ro ślin typowe dla siedlisk gr ądowych.

35 Według tworzonej europejskiej sieci ekologicznej ECONET (Liro, 1998) na arkuszu Cekcyn wyst ępuje jeden obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym − Borów Tuchol- skich (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Cekcyn na tle systemu ECONET wg A. Liry (1998) System ECONET 1 – granica mi ędzynarodowego obszaru w ęzłowego, jego numer i nazwa: 11M – Obszar Borów Tuchol- skich; 2 – mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 14m – Fordo ński Dolnej Wisły; 3 – krajowe korytarze ekologiczne, ich numer i nazwa: 16k – Brdy, 17k – Wdy; 4 – wi ększe jeziora

Natomiast w systemie europejskiej sieci NATURA 2000 (lista pozarz ądowa) na terenie omawianego arkusza znajduje si ę obszar specjalnej ochrony ptaków Bory Tucholskie (PLB 220009) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk Doliny Brdy i St ąŜ ki w Borach Tu- cholskich (PLH 040023) i Sandr Wdy (PLH 040017). S ą to obszary w fazie projektowania, dlatego te Ŝ nie zaznaczono ich na mapie.

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Cekcyn charakteryzował si ę od dawna ubogimi glebami i bardzo du Ŝym zalesieniem, co nie sprzyjało rozwojowi osadnictwa.

36 Jedyne ślady bytowa ń człowieka pochodz ą z terenu gminy Lniano, le Ŝą cej na skraju Borów Tucholskich, gdzie odkryto osady wielokulturowe (od epoki br ązu do średniowiecza). Najwi ększ ą warto ść historyczn ą posiadaj ą osady z północnych okolic Lniana (epoka br ązu - okres rzymski) oraz z rejonu Lnianka i W ętfia (okres rzymski - pó źne średniowiecze). Pierw- sze pisane informacje o tych ziemiach pochodz ą z 1301 r., kiedy król Wacław II Czeski prze- kazał wsie Cekcyn i Bysław Piotrowi Świ ęcy. W tym te Ŝ czasie wybudowano ko ściół para- fialny w Cekcynie, jednak po jego zniszczeniu w czasie „potopu szwedzkiego” parafi ę Cek- cyn poł ączono na długie lata z parafi ą w Bysławiu. Dopiero w latach 1869-1870 wybudowano neogotyck ą świ ątyni ę w Cekcynie. Jest to jedyny zabytkowy zespół sakralny podlegaj ący ochronie konserwatorskiej na całym omawianym obszarze arkusza. W skład tego zespołu wchodz ą: ko ściół z plebanią oraz teren przyko ścielny z ogrodzeniem.

XIII. Podsumowanie

Na obszarze arkusza Cekcyn udokumentowano jedno złoŜe torfu „Iwiec I”, na którym nie rozpocz ęto jeszcze eksploatacji. Wyznaczono jeden obszar perspektywiczny dla piasków i Ŝwirów (w okolicy miejscowo ści Zdroje) przydatnych do celów budowlanych i drogowych. W trzech obszarach prognostycznych dla torfów wyst ępuj ą torfy rolnicze, mog ące by ć przydatne do nawo Ŝenia gleb. Miejscowo ści na obszarze arkusza Cekcyn zaopatrywane s ą w wod ę głównie ze studni gł ębinowych, zlokalizowanych w czwartorz ędowym i neoge ńskim pi ętrze wodono śnym. Nadmieni ć naleŜy, Ŝe zachodnia cz ęść omawianego arkusza znajduje si ę w granicach terenu strefy po średniej uj ęcia wód powierzchniowych „Czy Ŝkówko” w Bydgoszczy. Dominuj ącą rolę na omawianym terenie pełni le śnictwo i turystyka, a w mniejszym stopniu rolnictwo. Nieliczne, małe zakłady przemysłowe zwi ązane s ą z gospodark ą le śną, przetwórstwem rolno-spo Ŝywczym, obsług ą rolnictwa i usługami transportowymi. Ocen ę warunków podło Ŝa budowlanego przeprowadzono na około 20% powierzchni arkusza Cekcyn. Warunki korzystne dla budownictwa zajmuj ą 50% analizowanego obszaru. W obr ębie arkusza Cekcyn wyznaczono obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk jedynie odpadów oboj ętnych. Najkorzystniejsze warunki do ich lokalizacji znajduj ą si ę na wschód od miejscowo ści Ostrowite. Na obszarze arkusza Cekcyn wyst ępuje du Ŝe bogactwo świata flory i fauny, dlatego te Ŝ utworzono tu wiele form ochrony przyrody. S ą to Tucholski Park Krajobrazowy, Wdecki Park Krajobrazowy, pi ęć rezerwatów przyrody, jeden obszar chronionego krajobrazu, dwa zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, 140 u Ŝytków ekologicznych, a 28 obiektów uznano za

37 pomniki przyrody. Projektuje si ę utworzenie dalszych obszarów chronionej przyrody. Powo- duje to, w powi ązaniu z walorami krajobrazowymi, Ŝe gospodarka tego rejonu w coraz wi ęk- szym stopniu nastawia si ę na turystyk ę i wypoczynek ludno ści.

XIV. Literatura

GRUSZECKI J., 2002 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Cek- cyn. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 − Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JURYS L., WO ŹNIAK T., 2006 − Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Cekcyn. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JUTROWSKA E., 2006 – Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2005 roku. Inspekcja Ochrony Środowiska, Bydgoszcz. KLECZKOWSKI. A. S. (red.), 1990 − Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1: 500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 − Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. LICHWA M., PIWOCKA K., 1982 − Sprawozdanie z prac badawczych dla okre ślenia wa- runków wyst ępowania serii piaszczysto-Ŝwirowej w województwie bydgoskim. Arch. Geol. Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego, Toru ń. LIRO A. (red.), 1998 − Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARCINIAK A., 1990a − Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w północnej cz ęś ci województwa bydgoskiego. Arch. Geol. Kujawsko- Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego, Toru ń. MARCINIAK A., 1990b − Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ surowców ilastych do produkcji wyrobów cienko ściennych ceramiki budowlanej w północnej cz ęś ci województwa bydgoskiego. Arch. Geol. Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Marszał- kowskiego, Toruń. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 − Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

38 MUTER K., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Cekcyn. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MÜLLER-CZARNEK A., 1955 − Paszportyzacja geologiczna cegielni J ędrzejowo. Centr. Arch. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W. (red.), 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfo- wych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Melioracji i UŜytków Zielonych, Falenty. PESZKOWSKA T., STRZELCZYK G., 1974 − Sprawozdanie z prac zwiadowczych złó Ŝ kruszywa naturalnego powiatu Świecie. Centr. Arch. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S. (red.), 2006 − Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce we- dług stanu na 31 XII 2005 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜeń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dz. U. Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

URBA ŃSKI Z. 1997 − Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa torfu „Iwiec I”. Centr. Arch. Geol., Warszawa. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. PWN, Warszawa.