Een Schoolmeester in Verzet 3

Colofon Inhoudsopgave

’t Olde Guet is een uitgave van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West in Marum. blz.

’t Olde Guet betekent letterlijk: oude land of landerij. Inhoud 1 In het jaar 1470 heeft het klooster Trimunt haar grondbezit in het kerspel Marum uitgebreid, door de verwerving van ‘Tyarsema Olde Guet’ gelegen tussen de Ae en de Haar. Redactie 2 ‘t Olde Guet verschijnt minimaal 2x per jaar. De verkoopprijs voor een los nummer bedraagt € 5,00. Een schoolmeester in verzet 3

Bij de omslag Molens in het dorp De Wilp 6 De afbeelding op de omslag is het schilderij dat de Marumse kunstenaar Tony Simon heeft gemaakt voor de raadzaal van het gemeentehuis van Marum. De acht personen op de voorgrond Landbouwvereniging Nuis-Niebert 15 stellen de geschiedenis en de toekomst voor; daarnaast ook de integratie van de Molukse gemeenschap in Marum. De gebouwen op de achtergrond staan voor de acht dorpen die samen In memoriam slachtoffers 1940-1945 20 de gemeente vormen, v.l.n.r. Lucaswolde, Jonkersvaart, Noordwijk en Boerakker, Nuis, De Wilp, Niebert en Marum. Breierij Hofman, een begrip in Marum 22 Doel van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West: De vereniging houdt zich actief bezig met het erfgoed van het eigen heem om het waardevolle uit Een politieman in verzet 30 de geschiedenis van de gemeente Marum te behouden en de belangstelling voor en kennis van onze leefgemeenschap in heden en verleden te vergroten. De 'vacantiedagboekjes' van Arent Veenstra 32

Bestuursleden van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West: Truus de Witte promoveert op onderzoek naar oorlogsvermissing 36 - De heer B. (Berend) Kingma, voorzitter Malijksepad 19; 9363 AT Marum. Tel. 0594-641976. Oorlogsherinneringen 38 - Mevrouw J. (Cobi) Vos-Olijve, secretaris Willemstad 5; 9363 XE Marum. Tel. 0594 643543. - Mevrouw G.J. (Grietje) Hijmersma-Hofkamp, penningmeester Colofon 40 Molenweg 79; 9365 PC Niebert. Tel. 0594-549872 - Mevrouw A. (Aaltje) Woldman-Tienstra, lid Vijverstraat 14; 9367 PT De Wilp. Tel. 06-51152222 - De heer J.A. (Jan) van der Veen, lid Mellemaweg 2A; 9364 PV Nuis. Tel. 0594-513684

Redactie: - Mevrouw J. (Joke) de Boer-Jager Kamperfoelielaan 6; 9363 EV Marum. Tel. 0594-528502. - Mevrouw S. (Sineke) de Groot-Jager De Jutte 25; 9367 RN De Wilp. Tel. 0594-510058 - Mevrouw J. (Cobi) Vos-Olijve Willemstad 5; 9363 XE Marum. Tel. 0594-643543

Redactiesecretariaat: Het logo van Heemkundekring Vredewold-West, naar ontwerp van H. Dullink, heeft betrek- Kamperfoelielaan 6; 9363 EV Marum. Tel. 0594-528502; fax 0594-646220; king op het gebied waarin onze dorpen liggen. De gegolfde lijnen onderin geven de vele e-mail: [email protected] watertjes aan die in dit gebied stromen en gestroomd hebben. Ook hebben ze betrekking op Mar-heim, gemeente grenzend aan water. De gebogen lijn is een Typha latifolia oftewel een Bankrekening postbank nummer 9557208 t n.v. Heemkundekring Vredewold-West Grote Lisdodde, in de volksmond ook wel tourebout of rietsigaar genoemd. Deze plant komt ISSN nummer: 1877-8968 in ons gebied veel voor en is kenmerkend. Het woord “riet” van rietsigaar slaat op “Oude Riet” en “Zwarte Riet”, twee grensriviertjes van ons gebied. Druk: Drukkerij Marwo Marum

40 1 een tankval graven. Op een gegeven moment Van de Redactie gingen er geruchten dat de Duitsers van plan waren hen op transport naar Duitsland te stellen. Daarop besloten vijf jongens er samen Wij willen beginnen met het maken van excuses voor het wegvallen van een klein stukje tekst in vandoor te gaan, zodra het donker werd. het vorige nummer van ’t Olde Guet. Op pagina 31 bovenaan is weggevallen het kopje: ‘Fiets- Zo’n vlucht was niet zonder risico en moest plaatjesbelasting’ gevolgd door de tekst: ‘Op 1 augustus 1924 werd in Nederland het fietsplaatje dus snel en geruisloos gebeuren, wat echter ingevoerd. Iedere fietser, op wat uitzonderingen na, moest belasting betalen’. Dat zetten we hier niet helemaal lukte. Onderweg kreeg een van nog graag even recht. de jongens namelijk een punt van de deken, die achterop z’n fiets was vastgebonden, in Zoals u ongetwijfeld weet, is 2010 weer een jaar waarin extra aandacht wordt besteed aan oor- het wiel. Juist op zo’n moment! Paniek dus, log en bevrijding; het is dit jaar 65 jaar geleden dat Nederland, na vijf jaar onderdrukking door want ze kregen dat ding zomaar niet weer de Duitsers, werd bevrijd. In 2005 werd in ’t Olde Guet nummer 2 ruim aandacht besteed aan los en vertraging konden ze niet gebruiken. de gebeurtenissen in oorlogstijd in de gemeente Marum. De redactie vindt het belangrijk om te Niemand mocht zich immers ‘s avonds op blijven herdenken en heeft gemeend dit te kunnen doen door twee verhalen van Jan Buitkamp straat vertonen. Het liep allemaal goed af. ‘Een politieman in verzet’ over de Marumer wachtmeester Willem Wester en ‘Een schoolmeester in verzet’ over meester Zijp uit De Wilp, op te nemen. Wij zijn het met Buitkamp eens: Deze Broodkorf mensen verdienen het om niet vergeten te worden! Bakker Hendrik Stobbe vervoerde zonder blikken of blozen op klaarlichte dag een Op het kerkhof bij de kerk in Marum staat het monument ter herinnering aan de slachtoffers die Canadese piloot, in de grote broodkorf zijn gevallen in de oorlog. In oktober 2008 is dit monument op initiatief van Jan Buitkamp en voorop zijn fiets, naar een onderduikadres. Geert Braam uitgebreid met tien gedenksteentjes, zodat op die plek voortaan niet alleen de 16 van De Haar, maar ook alle andere inwoners van de gemeente Marum die in de Tweede Wereld- “Immer Rotkohl” oorlog omkwamen, kunnen worden herdacht. Met een foto van het monument en een kort ‘in Het dagelijks leven kon in de oorlog een stuk memoriam’ willen wij ook in ’t Olde Guet een bijdrage leveren aan de herdenking. zwaarder worden door allerlei maatregelen Eveneens werd een gedenksteen geplaatst voor Broer de Witte uit Greonterp. Zijn nicht Truus van de Duitsers. Zo was van een plaatselijke de Witte onderzocht wat er gebeurd was met haar oom, die midden in de oorlog spoorloos middenstander zijn paard gevorderd, wat verdween. Zij promoveerde naar aanleiding van dit onderzoek tot doctor in de Gedrags- en hem grote problemen opleverde. Hij kon nu Maatschappijwetenschappen. De link met Marum en een korte bespreking van haar boek, vindt u in dit Olde Guet. niet meer bezorgen met paard en wagen en dat kostte hem klanten en geld. De hele Jongere mensen, die de oorlog niet zelf hebben meegemaakt, luisteren vaak graag naar ver- kwestie zat de vrouw van de middenstander halen uit de oorlogstijd. Zij vinden de verhalen spannend en vooral als de vertellers hun eigen lang niet lekker, temeer daar er in hun gezin belevenissen vertellen en herbeleven, maken ze ook nu nog veel indruk. Meestal gaat het dan met vijf kinderen ook nog een Duitse soldaat om verhalen met een goede afloop en kan er zelfs om gelachen worden. Van deze persoonlijke was ingekwartierd. Maar zij nam wraak, op herinneringen uit het dagelijks leven hebben wij een aantal in dit blad opgenomen. haar eigen manier. In hun moestuin was de rodekooloogst goed gelukt, dus wat gaf ze Naast de hier genoemde onderwerpen in relatie tot de Tweede Wereldoorlog, is er ook dit maal de ingekwartierde Duitser te eten? Rode een gevarieerd aanbod aan artikelen van de vaste medewerkers van dit tijdschrift. kool! Vandaag, morgen, overmorgen, de hele week, de volgende week, vele weken lang. Wij wensen u prettige leesuren! Ièdere dag werd hem rode kool voorgezet. Waarop de Duitser, op zich geen vervelende Namens de redactie, man, dan keer op keer verzuchtte: “Ach, Rotkohl, Rotkohl! Immer Rotkohl!!!!“, en het Sineke de Groot-Jager vervolgens toch maar opat. Vijfenzestig jaar na de oorlog, roept een pan rode kool op tafel in deze familie nog altijd de geamuseerde reactie op: “Ach, Rotkohl, Rotkohl! Immer Rotkohl!!!!“ (Goed gedaan oma!)

2 39 Oorlogsherinneringen Een schoolmeester in verzet

Job de Vries, Jan de Mars e.a. Jan Buitkamp

Verduistering Die schoolmeester was de heer J.J. Zijp, van 1932 tot 1956 hoofd van de bijzondere Verlichting was een drama in de oorlogsjaren. Dokter Kinds uit Marum had met deze vijand school in De Wilp. Meester Zijp was in de bezettingsjaren hoofd van de plaatselijke Aan allerlei producten was gebrek en ook weinig medelijden en zette de arm zonder ‘Ondergrondse’. Door zijn toedoen zijn veel Joodse mensen, Engelse piloten en anderen petroleum en olie raakten al snel op. Het verdoving weer in de juiste stand. die gezocht werden, ontkomen aan de handen van de Duitse bezetters en hun Nederlandse gaf dus grote problemen om je huis een handlangers. In 1974 heeft meester Zijp over zijn belevenissen in de bezettingstijd een beetje normaal te verlichten en je zat vaak Biggen tellen serie artikelen geschreven in de toenmalige Leekster Courant, onder de titel ‘Marum in noodgedwongen in het donker. Wel werd Vlees was in de oorlog schaars en duur. Oorlogstijd’. Nu, 65 jaar na deze Tweede Wereldoorlog, haal ik uit deze artikelen van Zijp er door de Duitsers van je geëist dat je de Dus wie een boerderij had zorgde wel voor het één en ander aan. Als eerbetoon aan meester Zijp, die in de verschrikkelijke jaren ramen volledig met verduisteringspapier z’n eigen vlees. Nu werd er wel regelmatig 1940-1945, samen met zijn vrouw zòveel voor opgejaagde medemensen heeft gedaan. afdekte. Zelfs het kleinste kiertje moest gecontroleerd hoeveel vee een boer had, organisatie. worden beplakt. Een heel gedoe. En waarom maar daar was altijd wel iets op te vinden. Ouderen, die de bezetting hebben De familie Zijp, een gezin met negen kinderen, deed je eigenlijk al die moeite, als er binnen Als een zeug biggen had geworpen konden meegemaakt kunnen allemaal verhalen bood in de oorlog ook onderdak aan Joodse geeneens licht kòn worden aangestoken. er vrij eenvoudig een paar in een ander hokje, vertellen over de angst en het verdriet, hun vervolgden. Joden waren vogelvrij, vallende verstopt onder het stro, worden afgezonderd. door de vijand aangedaan. Over het in beslag bladeren. Nergens steun, niet materieel, niet Fietsdynamo Die bleven dan mooi buiten de telling. Toch nemen van levensmiddelen en het vorderen geestelijk! Gelukkig zijn er mensen geweest, Op de boerderij was, ook na zonsondergang, was het altijd wel even spannend als de van fietsen. Maar vooral over de onafgebroken die met uitroeiing bedreigde Joodse mensen, altijd nog een hoop werk te doen in de stal. inspecteur kwam controleren. Telde hij jacht op mensen en het fanatisme waarmee een schuilplaats hebben geboden. Onder hen En dat ging niet zonder licht. De oplossing bijvoorbeeld zeven biggen bij de zeug en werd geprobeerd onderduikers te pakken de familie Zijp. En nog enkele ander Marumer was een oude fiets waarvan het achterwiel stelde tevreden vast dat dit een acceptabel te krijgen, die moesten werken in de Duitse gezinnen. De Israëlische regering verleende van de grond werd gehouden. De zoons aantal was, dan haalden boer en boerin oorlogsindustrie. In en rond Marum was het meester Zijp voor zijn hulp aan Joden de moesten om de beurt trappen en zo leverde opgelucht adem…. ‘Verzet’ actief om mensen te helpen bij het hoogste onderscheiding, de 'Yad Wasjeem' de dynamo stroom voor de verlichting. Twee Maar het is meer dan eens voorgekomen onderduiken. In de diverse dorpen zijn dit er hem uitgereikt door de toenmalige minister lampjes, één voor in de schuur en één in dat een onwetend kind in alle eerlijkheid, toch wel zo’n vierhonderd geweest. Wat een het midden, konden zo van energie worden trots aan de inspecteur vertelde, dat er in het voorzien. Dat was wel een zaak van flink andere hok ook nog twee biggetjes zaten! doortrappen en volhouden! Een pijnlijke situatie met een ongewenste afloop was dan het gevolg. Maar lukte de truc Roggeprip en andere ‘oorlogsrecepten’ wel en werd na verloop van tijd het varken – Voordeel van wonen op het platteland illegaal – geslacht, dan was het feest. was, dat er meestal wel voldoende eten voorhanden was. Niet alles was even lekker, Loe in de tobbe maar honger maakt rauwe bonen zoet. Anderhalf jaar lang zat op de christelijke Rogge werd gemalen in de koffiemolen en lagere school in De Wilp een Joodse jongen. als pap gegeten onder de naam ‘roggeprip’. Dat was gevaarlijk en daarom had meester Als er tarwe te krijgen was werd dat gebruikt, Zijp aan niemand de ware identiteit van deze want dat was een stuk lekkerder. Loe - die eigenlijk Izaäk heette – prijsgegeven. Koffie werd vervangen door gort. Door en Loe kwam in de kost bij postbode Popke door drogen, daarna malen, cichorei erbij Venema en het geheim bleef bewaard ….. voor een mooi bruin kleurtje en het was klaar totdat Loe ’s zaterdags in de tobbe moest. voor gebruik. Om de olie uit koolzaad te halen maakte Ontsnapping men zelf oliemolentjes. De olie werd voor Een aantal jonge mannen uit het consumptie gebruikt, maar ook als lampolie. Westerkwartier werd opgeroepen om te werken voor de Duitsers. Ze moesten Hardhandige huisarts verzamelen in Helpman, ontvingen daar De piloot van een aangeschoten Duits een schep en een deken en fietsten toen jachtvliegtuig kwam nogal hard op de grond door naar Westerbroek, waar ze werden terecht. Daarbij schoot zijn arm uit de kom. ingekwartierd bij een grote boer. Ze moesten Schoolfoto uit de oorlogsjaren. Meester Zijp staat achteraan links.

38 3 van Buitenlandse Zaken. Hieraan verbonden een veilig adres in Leek. Van daaruit bereikten al ruim zestig jaar begraven lag. Ook voor Een vermissing en dus ook een oorlogs- was het planten van een boom met zijn ze veilig Engeland. De derde vliegenier die acht andere Marumer oorlogsslachtoffers vermissing is pas opgelost als de vermiste naam aan de ‘Laan der Rechtvaardigen’ in behouden neerkwam, had de pech hulp te werd een plaquette toegevoegd. wordt gevonden, levend of dood. Tot die tijd Jeruzalem. vragen bij een NSB-er. Hij werd gevangen blijven onbeantwoorde vragen malen: “Waar genomen. Truus de Witte promoveerde zoals gezegd is de vermiste? Leeft hij of zij nog? Wat is er Duitse nachtjagers, geleid door aan de faculteit ‘Gedrags- en Maatschap- gebeurd?” En bij jongeren: “Wie is die mys- radarstellingen, zoals die in Trimunt, Tot slot nog een verhaal van meester Zijp pijwetenschappen’ en niet, zoals misschien terieuze, verzwegen, maar o zo aanwezige hebben heel veel geallieerde vliegtuigen dat een mooi tijdsbeeld geeft. Het gaat over voor de hand zou liggen, als historica. In haar persoon op die foto?” neergeschoten. De stelling Trimunt meer noodslachting in oorlogstijd. onderzoek komen namelijk zowel de histo- dan honderd! Aan bemanningen van rische feiten uit de jaren 1940-1945 als het Aan het beantwoorden van deze vragen aspect van de oorlogsvermissingen aan de heeft Truus de Witte een belangrijke bijdrage Amerikaanse en Engelse vliegtuigen, die In 1944 werd in heel ons land de orde. geleverd en daarmee de nabestaanden een tijdens een vlucht naar of van Duitsland voedselsituatie aanzienlijk slechter. Toen in grote dienst bewezen. In haar onderzoek is neergeschoten werden is van meet af aan in september 1944 het spoorwegpersoneel Na de bevrijding werd een aantal slachtoffers niet alleen een bijzonder stuk geschiedenis ons land hulp verleend, ondanks dat op hulp blijvend in staking ging, reden er maar heel gevonden in massagraven, maar velen ble- vastgelegd, maar ook wordt inzicht geboden aan geallieerde piloten de doodstraf stond. weinig treinen meer. Daardoor was er veel ven vermist. Verwanten bleven decennialang in de beleving van oorlogsvermissing en recht Meester Zijp was een schakeltje in die hele minder goederenvervoer, zodat bijvoorbeeld hopen op hun terugkeer en leden onder de gedaan aan de enorme impact, die dit door keten van pilotenhelpers. de bakkers minder meel thuisbezorgd vermissing èn onder het feit, dat er blijkbaar de jaren heen op betrokkenen heeft gehad. kregen. En dan was dat meel nog van heel niet naar hun dierbaren werd gezocht. Toen Een verhaal van hem, over een Engelse slechte kwaliteit. Wie zich dat kleffe bruine zij, naar aanleiding van het archiefonderzoek piloot, van beroep onderwijzer, die op de brood nog herinnert begrijpt nu niet meer van Truus de Witte, recentelijk werden in- zaterdagavond opsteeg van een Engelse dat we het aten. Op ’t platteland waren er gelicht over de lotgevallen van de vermisten, vliegbasis en op zondagochtend om altijd wel voldoende aardappelen en rogge. bleek tot hun verbijstering dat ‘instanties’ al zeven uur in De Wilp bij de Nederlandse De rogge maalden we in de koffiemolen, een vanaf 1946 op de hoogte waren van hun lot schoolmeester in diens studeerkamer zat. heel karwei, maar ieder hielp mee. En dan het en graflocatie. De instanties schrokken er op roggemeel koken, kokende melk erop en je hun beurt van dat de nabestaanden decen- Ze waren gestart voor een nachtelijke aan- had roggebrij. nialang onwetend waren gebleven en ken- val op Leipzig. Op de terugweg werd hun nelijk nooit goed waren ingelicht. Beide par- toestel door een Duitse nachtjager in brand Maar nu de noodslachting. Het gewone tijen vroegen zich af: “Hoe heeft dit kunnen geschoten en stortte neer bij Tolbert. Drie vlees was schaars en alleen bij de officiële gebeuren?!” bemanningsleden vonden de dood. Drie slagers te krijgen, tegen inlevering van de anderen wisten per parachute veilig de aangewezen bonnen. Alles was op de bon. grond te bereiken. Een van hen landde per En op die bonnen kreeg je maar een kleine parachute in Niebert, twee in Boerakker. portie. Zo af en toe was er een koe, die de poot gebroken had of een ander dier dat een Via de contacten van Roelof Vogelzang ongeluk was overkomen. Dat was dan een in Niebert belandde de Engelse piloot/ dier voor de 'noodslachting'. Vaak waren het onderwijzer op die zondagmorgen om zeven beste dieren die geslacht werden, dus prima uur bij meester Zijp. En toen begon het verzet vlees, zonder bon te verkrijgen en niet duur. in De Wilp te draaien. Via postbode Popke Zo'n portie vlees uit de noodslachting kostte Venema werd de piloot afgevoerd naar een één gulden of één gulden en vijftig cent per adres dat alleen Popke wist. Meester ging pond; dat was erg goedkoop. De veearts naar de kerk maar nauwelijks was hij weer moest eerst het geslachte dier keuren. Dan thuis of daar was de verzetsman die de piloot kwam er een blauwe stempel op. Vaak had gebracht al weer, met de onverwachte werden de – verongelukte – dieren al enige boodschap: “Meester, we hebben er nog tijd te voren bij de veearts aangemeld!?! Dan een”. Weer begon in De Wilp de ‘geheime zei een boer tegen de veearts: “Is ’t goed dienst’ te draaien. Koerierster Betsie fietste dat mien bol neie week gek wordt?” Soms van De Wilp naar Leek en kwam terug met moest de veearts dan zeggen: “Wacht nog de boodschap : “Vanavond om zeven uur een week, want volgende week heb ik al Truus de Witte (Bolsward, 1956) studeerde Het proefschrift ‘Op een onbekende plaats worden ze opgehaald”. En zo gebeurde. twee varkens met gebroken poten”. andragogiek aan de RUG en promoveerde op begraven, de April-Meistakingen van 1943, Twee mannen van de rijkspolitie, Wester en 7 januari 2010 in de Gedrags- en Maatschap- een onderzoek naar oorlogsvermissing’ is pijwetenschappen bij prof.dr. D.F.J. Bosscher een collega, brachten de beide piloten naar Er bestond grote belangstelling voor zo’n ook in boekvorm verschenen en o.a. te koop en dr. J.J.M. Zeelen. bij Primera in Marum.

4 37 noodslachting. Van heinde en ver kwamen Na zijn Wilpster periode werkte meester Truus de Witte promoveert op onderzoek naar oorlogsvermissing de mensen. Haast iedere week was er Zijp vanaf 1956 in Anjum. Daar werd hij noodslachting. De man van de noodslachting vroegtijdig gepensioneerd waarna hij zich in De Wilp was Eeuwe Duursma. Hoe wist in Harderwijk vestigde, waar hij in 1975 op Joke de Boer-Jager iedereen dat er noodslachting was? Op 73-jarige leeftijd overleed. Een rijk leven van een voorbeeldig mensenkind. “Op een onbekende plaats begraven, de April-Meistakingen van 1943, een onderzoek naar hoeken van wegen en zandpaden werden oorlogsvermissing”, is de titel van het proefschrift waarop Truus de Witte op 7 januari 2010 briefjes vastgemaakt. Bijvoorbeeld aan aan de Rijksuniversiteit Groningen promoveerde tot doctor in de Gedrags- en Maatschap- een houten paal van het elektrisch, met pijwetenschappen. Een dag later werd het eerste exemplaar van haar boek aangeboden de mededeling: 'NOODSLACHTING, aan burgemeester Tjeerd van Bekkum van Marum. Het onderzoek van De Witte heeft hedenmiddag om 3 uur bij Eeuwe Duursma namelijk, ook voor de oorlogsgeschiedenis van Marum, ingrijpende gevolgen gehad. in De Wilp. Papier meenemen s.v.p.' Dit soort briefjes werden ook 'aangeplakt' in Marum- West en -Kruisweg. En van huis tot huis werd Hoe het kon dat Marum in haar onderzoek fer werden van de Duitse terreur. Zij zijn in deze boodschap doorgegeven. Omdat men een belangrijke rol ging spelen, beschreef dezelfde vrachtwagen naar de ‘Appelber- grote toeloop van het publiek vreesde werd Truus de Witte al in ’t Olde Guet van april gen’, een natuurgebied bij Glimmen, ver- er later een nadere regeling getroffen: heden 2009 (nr. 10) in een aangrijpend artikel get- voerd en werden in hetzelfde massagraf be- alleen noodslachting voor de mensen met iteld ‘Sechtzehn Streikende, überwiegend graven. (Samen met nog twee anderen). huisnummer A1 t/m 200 of huisnummer F1 Kommunisten’. Zo immers noemde SS- t/m 300 en zo meer. En dan die bewuste dag Sturmbahnführer Haase, de 16 onschuldige Terwijl veel nabestaanden decennia na de stond er tegen drieën een lange rij mensen mannen en jongens die op maandag 3 mei oorlog nog steeds in onwetendheid en onze- bij Duursma. Politietoezicht erbij. Voor de 1943 aan de Haarsterweg werden opgepakt kerheid verkeerden, lukte het Truus de Witte hele bevolking waren die noodslachtingen en vermoord in het kamp Trimunt. - mede dankzij de ‘punktliche’ administratie een uitkomst en een mooie aanvulling op en archivering van de Duitsers - wonderbaar- het krappe voedselrantsoen. En op deze De aanleiding voor het onderzoek van Truus lijk snel om de gewenste informatie boven manier konden ook de armere gezinnen voor de Witte lag in haar eigen familiegeschiede- water te krijgen. Het vlotte succes van het een zachte prijs nog een goed stukje vlees nis. Tijdens de April-Meistakingen van 1943 onderzoek, was eigenlijk een grote schok op tafel krijgen. Tot zover het verhaal van werd haar oom gearresteerd in zijn woon- voor haar. Zijzelf had immers ook jarenlang plaats Greonterp (Fr.). Hij had melkbussen deel uitgemaakt van een ‘onwetende’ fami- meester Zijp. van een melkwagen gegooid en werd het lie en gezien hoe haar vader zijn leven lang slachtoffer van het brute geweld van de leed onder de onzekerheid over het lot van Op 19 oktober 1944 werd Zijp op vermoeden Duitsers tegen de stakende en opstandige zijn broer. van illegaal werk door de SD gearresteerd, Nederlanders. Broer de Witte werd gear- maar gelukkig na enkele dagen weer resteerd en vermoord1 en zijn lichaam verd- Maar dit was niet de enige opzienbarende vrijgelaten. Begin januari 1945 stuurden ween spoorloos. Tientallen jaren na de oor- uitkomst van het onderzoek. Truus de Witte Groninger verzetsvrienden een onderduiker log speelde deze vermissing nog altijd een deed nog een tragische ontdekking. In de naar Zijp, die later een Gestapo-agent zware rol in het leven van de familie. Het chaotische periode vlak na de oorlog (2e bleek te zijn. Toen werden Zijp, de winkelier verdriet en de wanhoop van haar - inmiddels helft 1945)moet er iets zijn misgegaan bij de Joh. Floris en Jannes Dijkstra ingesloten overleden - vader, waren voor Truus de Witte identificatie van de 19 lichamen in het mas- in het Huis van Bewaring in Groningen. uiteindelijk aanleiding om een onderzoek sagraf. Abusievelijk werd Broer de Witte, Floris en Dijkstra werden na een maand naar de vermissing van haar oom te starten. boerenzoon uit Greonterp, geïdentificeerd weer vrijgelaten, maar Zijp werd naar het Zij wilde zich niet neerleggen bij het feit dat als Frits van de Riet, onderduiker op De Scholtenshuis in Groningen overgebracht iemand zomaar vermoord en weggevaagd Haar. Het lichaam van Broer de Witte werd waar hij erg mishandeld is. Van daaruit werd kon worden en dat niemand daar iets tegen dus herbegraven onder het monument in hij naar een strafkamp in Wilhelmshaven deed. Marum en het lichaam van Frits van de Riet gestuurd, waar hij wonderwel Popke Venema lag als ‘onbekend slachtoffer’ begraven in de en nog vijf Wilpster vrienden ontmoette. Dat het onderzoek haar naar Marum leidde gemeente Haren (Gn). Hoewel ziek, verzwakt en sterk vermagerd komt, omdat de ‘Zestien van Trimunt’ op In goed overleg met alle betrokkenen hebben kwamen allen direct na de bevrijding, nu dezelfde dag als haar oom Broer slachtof- Truus de Witte en haar mede-onderzoekers vijfenzestig jaar geleden, weer thuis. Op 19 hun uiterste best gedaan om een waardige 1 april 1945 kreeg meester Zijp een ovatie van De familie ontving wel een officiële bevestiging oplossing te vinden voor dit probleem. Men van het overlijden, maar werd niet ingelicht over het verzet en de Wilpster bevolking bij zijn besloot de ‘onbekende’ thuis te brengen in de executie- en graflocaties. Dit gebrek aan infor- behouden terugkeer. matie voedde de – valse – hoop der nabestaanden Marum en het monument uit te breiden met op ‘mogelijke’ terugkeer van de vermiste. een gedenksteen voor Broer de Witte, die er

5 36 Zaterdag 21 juli 1951

“De dag van vertrek was weer aangebroken. Om een uur of twaalf waren we in Giethoorn en daarom besloten we, dat we eerst maar zouden eten en daarna door het dorp punteren. Daarna ging het weer richting huis, via Steenwijk, Frederiks- oord , (waar een agent de fietsen boven van de auto af wilde hebben, omdat het zaakje anders te hoog zou zijn) Appelscha (waar we brood wilden kopen maar waar de bakkers waren uit- verkocht), Fochtelo, Haulerwijk (voor welke plaats we een bakker op de fiets tegen kwamen, waarvan we brood en Russisch brood kochten; hier werd ook meteen maar gegeten), Zeven- huizen (waar we even bij Gee haar zuster aanwipten), Niebert (waar we natuurlijk weer twee maal aangingen) naar Marum.

Op dezelfde manier beschreef Arent Veenstra ook de gezamenlijke vakanties in 1952, naar De laatste Wilpster molen verdween meer dan 50 jaar geleden uit het dorpsbeeld. Deze foto werd Schoorl, in 1953 naar Vierhouten en in 1956 naar Holten. Hij kon niet bevroeden, hoe bijzonder kort voor de ontmanteling gemaakt en roept hier en daar misschien nog een herinnering op. en waardevol zijn dagboekjes nog zouden worden gevonden, in het jaar 2010!

6 35 Dinsdag 17 juli 1951 Molens in het dorp De Wilp

Koos Vos “Weer mooi weer. ‘s Middags naar het zwembad. Alleen Germ In dit artikel worden de vroegere molens aan de Oudemolenweg en het Plantsoen in De gezwommen in Arent zijn zwem- Wilp beschreven. Tijdens het vooronderzoek bleek dat er in het verleden in de gemeente pak. Leen vond het te koud, Gee Marum nogal wat molens hebben gestaan; in totaal minstens negen. In dit artikel zal alleen had geen zwempak en Arent zijn worden ingegaan op het vroegere molenbestand in het dorp De Wilp, wat uiteraard niet wil hele benen waren verbrand. zeggen dat onderzoek naar de overige molens niet interessant zou zijn. Misschien dat het overzicht aanleiding kan betekenen een serie artikelen over molens in onze regio te laten starten. Over de molens in De Wilp zijn een flink aantal nieuwe en interessante gegevens naar boven gehaald. Dit betreft zowel het technische vlak aangaande de molenbouw, Woensdag 18 juli 1951 alsook waar het gaat om de historie rond de betrokken personen. Juist het laatste aspect verschafte soms de meest verrassende anekdotes.

“Tamelijk slecht weer. ’s Mid- dags haast je rep je naar de bus. Overzicht uit ‘Het Groninger Molenarchief’ te Veele. Dit archief gebruikt de term Anneke de rabarber nog om de ‘fiche’ in de betekenis van ‘bestand’. mond, de dames het haar niet 1. Lindsterveen - 1 fiche van een verdwenen (polder)molen uitgekamd, naar Nijmegen, waar 2. Lukaswolde - 2 fiches van 2 verdwenen molens Arent zijn moeder logeerde. “ 3. Marum - 2 fiches van verdwenen molens met bijlagen - inventarisatie molens 1943 - krantenartikelen 4. Niebert - molenlocatie 1171.02, zeskant (nog in gebruik) - 2 fiches, 1 met bijlage - gegevens Van Doornik Donderdag 19 juli 1951 - inventarisatie molens 1943 - diverse krantenartikelen 5. - 1 fiche van een verdwenen molen “ ’s Middags naar de zandver- Noordwijk stuivingen van Otterlo. Ranja, 6. Nuis - 1 fiche van een verdwenen molen met bijlagen broodjes en een bal werden 7. De Wilp - 2 fiches van 2 verdwenen molens, meegenomen en zo werd de waarvan 1 romp (De Tulp) met bijlagen middag doorgebracht met zon- nebaden, spelen met de bal en in KORENMOLEN OUDEMOLENWEG het zand.” DE WILP 1849 - 1903

Jan Reinder Zetsema In 1849 vraagt bakker Jan Reinder Zetsema, molen verschijnt, hoe kan het ook anders, wonend in De Wilp, een vergunning aan aan de Oudemolenweg en wel aan het eind Vrijdag 20 juli 1951 voor het bouwen van een korenmolen. van het eerste rechte gedeelte langs de vaart. Burgemeester Joan François Obbes en Vandaar dus de naam Oudemolenweg. De molenaar E.M. Dopstra uit Marum vinden familie Eise de Jong woonde later op deze dat er op dat moment genoeg molens in de “ ’s Middags eerst regen, daar- plaats, Oudemolenweg 29. om maar ‘Mens erger je niet’ gemeente Marum aanwezig zijn. gespeeld. Bovendien is Dopstra’s molen in 1837: Van de bouwer Jan Reinder Zetsema is “geheel nieuw verbouwd” . Hij had zijn stan- bekend dat hij in 1811 werd geboren. Hij derdmolen in dat jaar vervangen door een trouwde met Witske Hovius, afkomstig achtkante molen1. Desondanks wordt de uit Niehove. In hun huwelijk worden acht vergunning niet geweigerd. Deze nieuwe kinderen geboren. Merkwaardig is dat bij de eerste geboorteaangifte in 1839, Jan Het vakantie-menu: geen vlees, 1 Standerdmolens zijn eenvoudiger dan achtkante Reinder Zetsema nog als molenaar wordt wel heel veel aardappelen en molens. Van alle standerdmolens in de provincie is aangegeven, bij de latere kinderen, tot aan karnemelkse pap alleen die in het dorp Sellingen bewaard gebleven.

34 7 Flitsen uit Arent’s dagboek van 1951.

Zaterdag 14 juli 1951

“Zaterdagmorgen om half tien vertrokken we uit Marum, maar het eerste oponthoud kwam al in Nuis, bij garage Hazenberg, waar nog een kleinigheid aan de wagen moest gebeuren, wat ruim een uur in beslag nam.( …) Onderweg hadden we goed weer gehad, maar toen we in Ugchelen aankwamen begon het te regenen, zodat we na het eten rustig in de wagen bleven zitten.

De Oudemolenweg 29 te De Wilp. Tot 1903 stond op de plaats van het huis links, de molen. Deze Zondag 15 juli 1951 molen werd door Reindersma afgebroken en verkocht naar Keldonk.

1854, steeds alleen als bakker. De Zetsema’s Het is dus waarschijnlijk dat Jan Reinder blijven hun leven lang in De Wilp wonen. In Zetsema tot 1849 de molen van de familie 1897 overlijdt Witske Zetsema-Hovius, 86 Aikema in Marum exploiteerde, als huurder. jaar oud. (Bron: J. en H.J. Boerema) Daarna werd hij molenaar op zijn eigen bedrijf in De Wilp, aan Al vele jaren voordat hij de molen in De Wilp de Oudemolenweg. laat bouwen, komen we de naam van Jan Reinder Zetsema tegen in Marum. In 1834 Pachter Hilbrand Beerlings krijgt hij een vergunning om op de molen Het lijkt erop dat ene Hilbrand Beerlings na aldaar onbelast graan te malen ten behoeve verloop van jaren pachter werd op de molen van de bakkers/molenaars/eigenaars Jelte van Zetsema. Beerlings wordt namelijk in Willems en Wietse Willems Bakker, beiden 1891 genoemd als bakker in De Wilp en in wonende te Marum. (Jelte en Wietse Willems 1893 tevens als molenaar. Zetsema heeft Bakker zijn zoons van ene Willem Jeltes dus in dat jaar - waarschijnlijk - de molen Bakker geb.1797 te Niekerk, overl. 1866 te verpacht aan Beerlings. In 1898 is Beerlings Pieterzijl. Vader Willem Jeltes was in Niekerk er ook winkelier bij, maar in 1903 is hij ineens broodbakker en tegelijk landbouwer in geen molenaar of bakker meer, maar neemt Pieterzijl. Hij was gehuwd met Anje Klasens hij het beroep van kruidenier op. 1903 blijkt Venema.) een cruciaal jaartal te zijn! Voor Wietse Willems Bakker moeten we ongetwijfeld lezen Wietse Willem Deze Hilbrand Beerlings is geboren te Tolbert Om twaalf uur vertrokken we Akkerman, inwoner van Marum-West, in 1861. Hij trouwt in 1885 te Smallingerland naar Otterlo, waar het nog die zich tevens ontplooit als winkelier, met Hiltje Huitema, oud 22 jaar, geboren te mooier is dan in Ugchelen, landbouwer en vervener. Vermoedelijk Woudsend. (Ouders van Hilbrand Beerlings vooral ook voor de kinderen deden de veenarbeiders die hij in dienst zijn: Hendrik Hilbrands Beerlings en Grietje had, zoals toen gebruikelijk, hun inkopen Sjoerts Haarsma. Ouders van Hiltje Huitema in zijn winkelbedrijven. (Volgens J. en H.J. zijn: Foppe Halbes Huitema en Gepke Boerema in het boek ‘Vlijtige Armoede en Sanders van der Meulen, ook genoemd van Tonnen Gouds'). der Molen).

8 33 Hilbrand en Hiltje krijgen 12 kinderen, van De 'vacantiedagboekjes' van Arent Veenstra wie merkwaardigerwijs een groot aantal rond 1970 is overleden. Het op één na jongste Joke de Boer-Jager kind Gepke (in 1930 getrouwd met Menne Bosscher) overlijdt als laatste van dit gezin “Onze vacantie 1951 hebben wij op in 1989 te Groningen. Hilbrand zelf is al dezelfde wijze doorgebracht als in overleden in 1916, te Marum. Hij werd 55 jaar. 1950, dus in de kleine wagen van de Fa. In 1940 overleed zijn vrouw Hiltje op 77-jarige Dijkstra en Renkema. We hadden nu de leeftijd. kinderen meegenomen. Anneke en Peter zaten tijdens de reis bij Germ en Gee Yntze Reindersma voorin, terwijl Arent en Leen in een paar In 1896 krijgt Yntze Reindersma een luie stoelen achterin zaten. De indeling vergunning om in De Wilp een bakkerij te achterin was gelijk, alleen lag Anneke haar vestigen, op perceel sectie C, nummer 4837, eigen bedje nog achter het matras van (nu Plantsoen 25). In 1901 laat hij bij deze Arent en Leen, terwijl Peter naast Germ bakkerij, in het centrum van De Wilp, een en Gee tegen de wand sliep. Behalve de molen bouwen. Er zijn dan dus twee molens artikelen die we het vorige jaar hadden in De Wilp, de oude aan de Oudemolenweg geleend, hadden we nu nog extra: 12 en een nieuwe in het centrum. De zoon van bakstenen, van H. Knoop; 1 grammofoon, Reindersma vertelde in 1988, dat zijn vader van K. Folmer; 15 grammofoonplaten en 6 indertijd nog ‘Gemeentelijk Windrecht’ moest roemers, van E. Postmus.” betalen. (Volgens J. en H.J. Boerema is dit De oude molen uit De Wilp als molen ‘De Zo begint Arent Veenstra, postkantoorhouder echter niet in de archieven terug te vinden.) Hoop’ in het Brabantse Keldonk te Marum, het dagboek dat hij bijhoudt van Hoop’ weer opgebouwd. (Niet in Aarle Rixtel keurig handschrift, dagboekjes bij, die hij il- Koop en verkoop van de oude molen de vakantie die hij met zijn vrouw Leen en zoals sommige bronnen melden). Zo weinig hun kinderen Anneke en Peter in 1951 door- lustreerde met foto’s en souvenirs. De ma- In 1903 wordt de molen aan de Oudemolen- beschrijvingen als er over ‘onze’ oudste brengt in Otterlo, samen met de familie Germ nier waarop hij de belevenissen beschrijft weg, door Reindersma aangekocht. molen in De Wilp bestaan, zo uitgebreid en Renkema. Zijn dochter Anneke Bosch-Veen- van twee Marumer gezinnen, samen met Reden van aankoop was waarschijnlijk gedetailleerd zijn ze later in Brabant in het stra bewaarde de boekjes en liet ze tijdens vakantie in de vijftiger jaren, geven een unie- het uitschakelen van concurrentie. De een bezoek terloops aan ons (de redactie van ke blik op het leven van toen. Zoveel plezier, molen wordt namelijk nog in datzelfde jaar dorpje Keldonk samengesteld. Daardoor ’t Olde Guet) zien. Wij vonden de boekjes zo met zo weinig, is de gedachte die bij het afgebroken en doorverkocht. In de tweede kunnen we ons alsnog een duidelijk beeld bijzonder dat we er een artikel aan willen wij- lezen al snel in je opkomt. Wat een bijzonder helft van de 19e eeuw, na de aanleg van vormen van het uiterlijk van de eerste Wilpster den. Want Arent was een talentvol schrijver idee, om op vakantie te gaan in een kleine de Zuid-Willemsvaart, werden veel molens molen, gelegen aan de Oudemolenweg. met veel gevoel voor humor en hij schetst vrachtwagen en wat een vindingrijkheid om uit Noord Nederland naar Noord-Brabant De molen is in 1849 gebouwd door de een treffend tijdsbeeld. Van vijf vakanties in die wagen om te toveren tot een ‘comfor- verkocht. Het was een lucratieve handel bedrijven Pot & Franssen te Kinderdijk, in de jaren 1950 – 1956 hield hij nauwgezet, in tabele camper’. De meest uiteenlopende om een goede molen duur te verkopen, om opdracht van de eerder genoemde J.R. attributen moesten worden geleend en de vervolgens uit eigen contreien een ‘derde Zetsema, die op 28 september 1849 een dames en heren vakantiegangers beschikten hands’ molen weer om te bouwen tot vergunning had gekregen voor de bouw van over een groot improvisatietalent, dat moge graanmolen. Gezien de ondernemingslust een molen in De Wilp. Het was een kleine duidelijk zijn. van Reindersma, is het heel goed denkbaar achtkante korenmolen met lage stelling. dat hij op deze manier van de situatie heeft In 1903 werd deze molen door Yntze Maar wat bovenal spreekt uit de dagboeken geprofiteerd. Reindersma overgenomen, afgebroken en van Arent Veenstra is, hoe geweldig ze ge- verkocht. noten van deze - in onze ogen misschien Precies in dit jaar van verkoop en afbraak, 1903, wordt molenaar Hilbrand Beerlings De nieuwe eigenaar, Tinus van Lith, liet de eenvoudige - vakanties. Een vakantie was molen overbrengen van De Wilp naar het des-tijds nog uitzonderlijk en heel weinig kruidenier. Een sterke aanwijzing dat hij de laatste pachter/molenaar van de molen aan dorp Keldonk in Noord-Brabant. Molenaar mensen kenden toen deze luxe en onderne- Christiaan Raeijmakers uit Aarle-Rixtel mingsgeest. de Oudemolenweg is geweest. herbouwde de molen volledig als een 2 Oude molen uit De Wilp wordt molen ‘De achtkante beltmolen . De molen werd ‘De Hoop’ in Keldonk 2 Een beltmolen is een windmolen die staat op In het dorp Keldonk in Brabant wordt de een natuurlijke of kunstmatig opgeworpen heuvel, Arent Veenstra (1925-1983) met zijn dochter- voormalige Wilpster molen als molen ‘De die de functie van de stelling bij een stellingmolen tje Anneke overneemt.

32 9 mee ging de burgemeester akkoord. Hij was Willem Wester en zijn vrouw hebben in de dan zelf weliswaar verhinderd maar Van der bezettingstijd veel voor onze gemeenschap Vlugt en Smit konden er dan wel zijn. Aldus gedaan. Toen op vrijdag 13 april 1945 Ca- besloten. Een paar uur nadat de heren weer nadese verkenningstroepen met een paar weg waren vroeg Wester z’n buurman om lichte pantserwagens vanuit Oosterwolde ogenblikkelijk Kees Wijkstra te halen. Kees doorstootten naar Marum was wachtmeester kwam en hem werd door Wester verteld dat Wester hun gids. hij gezocht werd en dat hij, als hij gepakt En Willem Wester is ook nog dominee gewor- werd, vrijwel zeker de doodstraf kreeg. Dus den. Naast z’n werk studeerde hij theologie. direct onderduiken. Vrijdags kwamen Van der Op 56-jarige leeftijd werd hij hulppredikant Vlugt en Smit Wester ophalen om naar de van de gereformeerde gemeente te Tijnje. Wijkstra’s te gaan. Daar aangekomen zei de In 1974 studeerde hij met lof af, waarna hij moeder van Kees, dat Kees achter Dokkum in de zomer van dat jaar werd bevestigd in werkte. Wester zei tegen de landwachters Tijnje. Daarna heeft hij het ambt nog bekleed “Naar z’n vriendin, want daar kan hij ook zit- in Uithuizermeeden, Drogeham en Schoon- ten”. Zij met z’n drieën naar dat huis. Maar oord. In 1987 ging hij met emeritaat. Daarna ook daar vonden ze Kees niet. En gelukkig vestigden dominee en mevrouw Wester zich hebben ze Kees nooit gevonden. in Surhuisterveen, waar ze woonden tot de Zo kan ik nog meer verhalen vertellen over dood van Willem Wester in oktober 2006.

In Keldonk werd de molen geplaatst op een terrein dat lag in het dal van het riviertje de Aa, aan het verzetswerk van Willem Wester, die bij de weg De Roost, tussen Diepershoek en Laar. In deze omgeving werd, net als in De Wilp, aan dit alles gesteund werd door zijn echtgenote. het einde van de 19e eeuw nog veel turf gewonnen. Als die niet geholpen had….. En wat moet die vrouw wat hebben uitgestaan toen haar man Hoop’ genoemd, vermoedelijk naar een in het verzet zat. Laten we de vrouwen achter nabijgelegen zuivelfabriek. De eerste jaren de ‘Verzetters’ nooit vergeten! werd de molen bemalen door Raeijmakers, een zeer vakkundig molenaar, die de molen goed onderhield. Toen eigenaar Van Lith na een paar jaar besloot zelf de molen te exploiteren, vertrok Raeijmakers naar een watermolen te Nuenen. Qua type was het een molen met een echte Zaanse achtergrond. Het was een beltmolen, dat wil zeggen, dat hij op een aarden verhoging stond, een zogenaamde ‘molenberg’. Het was één van de kleinere molens in zijn soort, misschien wel de kleinste graanmolen van Nederland! De gemetselde onderbouw was van buiten achtkantig en aan de binnenkant rond gemetseld.3 De houten bovenbouw was met dakleer bekleed. De molen was een bovenkruier met buiten-kruiwerk, van het zogenaamde Engels type.

Heel uniek is het feit dat de molen een De Oude Wilpster molen heeft van 1903 tot ‘steenbonkelaar’ is geweest. Dat wil zeggen ongeveer 1972 in Keldonk gestaan. De molen dat deze kleine molen geen vaste steen-op- verkeerde toen in zeer slechte staat en is om steen overbrenging had, maar een kam-op- totale instorting te voorkomen ontmanteld kam overbrenging, van spoorwiel naar steen. door molenmaker Adriaens. De onderdelen liggen tot op heden opgeslagen en er is 3 Het achtkant is vrijwel identiek aan de een begin gemaakt met de restauratie. Willem Wester was op 15 april 2005 aanwezig bij een bijeenkomst ter gelegenheid van ‘60 jaar nog bestaande molen de ‘Noordstar’ te Van herbouw is tot nu toe niets gekomen bevrijding’, in de Romaanse Kerk te Marum. Op de eerste rij, v.l.n.r. de heer en mevrouw Wester Noordbroek vanwege financiële problemen. en mevrouw en de heer Buitkamp.

10 31 Dit komt maar zelden voor. Deze bonkelaar een zwaardere as had gekregen dan in De Een politieman in verzet is nog terug te vinden in de molen ‘St. Wilp. Ook de grote as (van de fabriek Wed. Anthonius Abt’ te Borkel en dient daar nog Sterkman) hoorde oorspronkelijk niet bij de Jan Buitkamp steeds als… tafel! molen; deze was te lang. Het afgezaagde Die politieman was de Marumer wachtmeester Willem Wester, in de bezettingsjaren deel lag tot aan de sloop in de molen. postcommandant in De Wilp. In een artikel in het aprilnummer van ’t Olde Guet van 2005 In de Keldonkse periode werd de molen Aanvankelijk had de molen twee koppels schreef ik al over hem. Maar deze man verdient het om niet vergeten te worden en daarom op een aantal punten aangepast aan de stenen: een blauw paar en later een koppel nog een paar verhalen, die hij mij verteld heeft. situatie op de nieuwe standplaats. Dit was kunststenen van Jaspers uit Aarle-Rixtel. nodig omdat in het windarme Brabant de De blauwe stenen werden verwijderd om Willem Wester werd op 14 december 1915 Duitse soldaten kenden daarom Wester wel. oorspronkelijke overbrengingsverhouding in plaats daarvan een mengketel te kunnen geboren in een gereformeerd gezin in Win- Zo ook een onderofficier die op de schrijf- niet voldoende was om de steen goed te installeren.4 schoten. Hij overleed in Drachten op 24 kamer van het kamp werkte. Tijdens een trekken. In 1917 leed de molen stormschade. Tot zover de wetenswaardigheden rond de oktober 2006. Van jongs af aan wilde hij al gesprek met Wester in ‘De Koppel Paarden’ in Mogelijk was de kap te weinig in balans omdat ‘oude’ molen, die tot 1903 stond aan de dominee worden, maar voor het betalen van Marum-West vertelde deze Siegfried Menzel, de molen in Keldonk een groter gevlucht en Oudemolenweg te De Wilp. die studie was er thuis het geld niet. Daar- dat hij wilde deserteren. Maar alleen met hulp om ging Wester na de ULO naar de Kweek- van Wester. Dat is voorjaar 1945 gebeurd. Hij school om te worden opgeleid voor onder- gaf Wester zijn wapens en omdat hij bij de Bakkers en boeren maakten gebruik van de diensten van de molenaar. Wanneer er een wijzer. Maar die opleiding moest hij afbreken administratieve dienst was, ook veel papie- zak rogge of ‘pong’ werd gebracht waaraan een ‘strozeel’, (bos stro) was gebonden, dan omdat hij in militaire dienst moest. ren en stempels, die Wester later weer voor wist de molenaar dat het een ‘stoetpong’, (bestemd voor brood) was en dat de rogge fijn En zo kwam Wester in 1938 bij de Koninklijke onderduikers gebruikte. De Duitse onderof- gemalen moest worden. Werd er een klein zakje met rogge bezorgd, dan was dat een teken Marechaussee terecht. In oktober 1940 werd ficier zat ondergedoken in een hokje in ‘De zijn standplaats Marum; de Marechaussee- Koppel Paarden’. Daar maakte hij het einde dat er heel grof gemalen moest worden, want dan was het bestemd voor het maken van kazerne aan de Kruisweg. Daar kreeg Wes- van de oorlog mee. In 1964 heeft Wester de bloedworst. Een gewone pong rogge (zonder strozeel), was onder andere bestemd voor ter, inmiddels bevorderd tot wachtmeester, Duitse onderofficier Siegfried Menzel weer veevoer en werd normaal gemalen. het commando. ontmoet en sindsdien hielden zij contact met Boekweit was een ander soort gewas, met een heel ander verhaal. Het werd verbouwd op Twee jaar later werd Wester benoemd tot elkaar. de hei en in het veen en had geurige witte en rose bloemtrossen. De bloemen van boekweit postcommandant in De Wilp. In 1944, toen Over de rol die Wester heeft gespeeld bij waren rijk aan honing. Vóór het zaaien van boekweit werd de hei en het bovenste laagje hij al volop meewerkte met het Marumer een wapendropping in Bakkeveen heb ik veengrond eerst afgebrand. verzet, dat vooral bestond uit het laten on- ook al verteld. Ate Meter, groentehandelaar De bruin-melige boekweitkorrels werden vermalen tot boekweitgrutten, (lekker met stroop, derduiken van jongens die verplicht werden in Marum-West, heeft toen samen met Wes- spek en spekvet) of boekweitmeel (voor pap en pannenkoeken). Van boekweitmeel gemengd in Duitsland te gaan werken, werd Wester ter die wapens, verstopt onder een lading met rogge werd roggebrood gebakken en het was ook nog eens geschikt als veevoer. gevraagd de plaatselijke afdeling van de Bin- aardappelen, naar een adres in Groningen nenlandse Strijdkrachten op te richten. gebracht. Over het optreden van Wester tijdens de Eind 1944, zo vertelde Wester, kwam hij eens KORENMOLEN IN HET CENTRUM VAN DE meistaking van 1943 toen mede door zijn ’s morgens om ongeveer half zes thuis. Uit WILP 1903 – 1956 vindingrijkheid veertig Marumer notabelen veiligheidsoverwegingen sliep hij vaak niet uit handen van de SD bleven, vertelde ik al thuis. Die bewuste nacht had hij bij een boer in het bovengenoemde artikel. En ook hoe in het hooi geslapen. En wie stonden bij ‘De Tulp’ uit Assen naar De Wilp en in 1862 werd het een oliemolen ofwel het hem na veel wederwaardigheden gelukte hem voor de deur? De NSB-burgemeester In 1901, twee jaar vóórdat hij de molen aan olieslagerij. Eén bron vermeldt dat molen ‘De om dominee S. van Wouwe, toen gerefor- en twee landwachters. Westers eerste reac- de Oudemolenweg in De Wilp liet afbreken, Tulp’ in 1899 gedeeltelijk is opgebrand en in meerd predikant in Marum-Kruisweg, die op tie was: ze komen me halen, ze hebben mij had Reindersma een houtzaagmolen uit 1901 werd gesloopt. In ieder geval werd hij de dodenlijst van de Duitsers stond, vrij te door. Maar gelukkig zat het anders. Wester Assen aangekocht. Deze molen, ‘De Tulp’ in 1901 door Yntze Reindersma aangekocht krijgen en te laten onderduiken bij dominee was opgelucht toen de burgemeester hem genaamd, liet hij in het centrum van De Wilp en in De Wilp herbouwd. Retel van Hoornsterzwaag, vroeg of hij Kees Wijkstra kende. Die moest, herbouwen als korenmolen. In Assen had Direct in 1901 werd door de gemeente Marum, Wester was politieman en mocht dus ’s op bevel van het Scholtenshuis in Groningen, deze molen, van het type stellingmolen, voor deze molen naast de reeds genoemde avonds op straat komen. Andere Nederlan- onmiddellijk worden gearresteerd en naar ’t gestaan vlakbij de oude kazerne, aan de windrecht-heffing, ook een Hinderwet Ver- ders moesten om 20.00 uur binnen zijn. Daar- Scholtenshuis overgebracht, verdacht van Vaart-Zuidzijde aan een balken-kolk. De gunning afgegeven. Waarschijnlijk omdat om bracht hij onderduikers naar hun onder- smokkelen van OT-kaarten. Wester vertelde naam van de weg ter plaatse, Balkenweg, er toen al van een motorische krachtbron duikadres zodra het donker was. In Marum de heren dat de bewuste Kees achter Dok- herinnert hier nog aan. Molen ‘De Tulp’ was gebruik werd gemaakt. wisten alleen Marumer verzetsmensen wat kum werkte en dat ze dus om hem te ar- toen al geen jonkie meer. Hij dateerde uit Wester voor verzetswerk deed. resteren naar Dokkum moesten. “Maar”, zei de achttiende eeuw, dus tussen 1700 en 4 De overige aanpassingen zijn te technisch Als er iets aan de hand was met Duitse mili- Wester “Ik heb een andere oplossing. Kees 1800! In 1832 was ‘De Tulp’ in gebruik als van aard om hier te kunnen beschrijven. Voor tairen gelegerd in het kamp Trimunt, kwam heeft hier verkering. Elke vrijdagavond komt zaag-, koren- en pelmolen. In 1840 werd verder geïnteresseerde lezers verwijs ik naar de Wester wel eens in dit kamp en sommige hij thuis, dus dan pakken we hem hier”. Daar- hij aangepast voor het malen van graan Molendatabase De Hoop, Keldonk.

30 11 en de grond was. Na 1831 is deze standerd korenmolen vervangen door een stellingmolen, een achtkante bovenkruier met stelling. En nóg weer later is deze korenmolen verplaatst naar de Herestraat in het centrum van Roden. Over het beeld van ‘onze’ molen binnen het dorpsgezicht van Roden, vermeldt de ‘Historische Vereniging Roon’ het volgende: “Naast het hierop volgende huis van Js.Thie ‹nr.78› stond de molen ‹nr.79›. Wat is het jammer, dat die is afgebroken. Het was een prachtig bouwwerk. De afbraak is wel een In de verte molen ‘De Tulp’, vanuit het verlies geweest voor het dorp. (red: De plaats centrum van Assen gezien. In 1901 kocht waar de molen stond heet thans Molenhof Reindersma ‘De Tulp’ en herbouwde deze in het centrum van De Wilp. aan de Heerestraat). Deze molen, een achtkante bovenkruier met stelling, heeft er 42 jaar gestaan (van 1878 tot In 1918 brandt de molen in De Wilp af 1919). Vanaf in elk geval de 18de eeuw tot In 1918 sloeg tijdens een hevig onweer het 1892 stonden de voorlopers van deze molen, noodlot voor de Wilpster molen toe. Door een achtkante bovenkruier en daarvoor blikseminslag ontstond brand. De brandweer een standaardmolen aan het einde van met handspuit bediening kwam te laat om de Molenweg / begin Borglaan, bijna op ’t de molen te kunnen redden. Er was alleen huidige kerkhof. Dezelfde familie Thie was in nog een smeulende puinhoop over! Is toen de laatste jaren eigenaar van deze achtkante het brandweerschuurtje naast de molen bovenkruier. De molen in ’t centrum van het niet in gebruik genomen? Hoe dan ook, dorp was noodzakelijkerwijs één met hoge Mevrouw Hofman-Hartholt in de winkel rond 1960. (Foto bezit P.J. Hofman) Reindersma zat niet bij de pakken neer en stelling, omdat hij hoger moest zijn dan de kocht, om zijn bedrijf voort te kunnen zetten, omgeving, met het oog op de windvang”. het onderstuk van de molen uit Roden en het Tot spijt van veel Roners werd deze wiegje en geen kinderwagen en ook aan de licht uit één oog moest missen. bovenstuk van de molen uit Eelde. beeldbepalende molen dus in 1919 afge- baby-uitzet ontbrak nog veel. Bij Hofman broken en verkocht molenaar Thie het werd met gezwinde spoed een kinderwagen Het pand van de breierij werd in 1990 Onderstel uit Roden naar De Wilp onderstuk naar De Wilp. uit de voorraad gehaald, matrasje er in en verkocht aan de gemeente en Piet Hofman Een vervangend onderstel kocht Reindersma wat verder nodig was. Een kruik werd gevuld en zijn vrouw verhuisden in december van van molenaar Thie uit Roden. De molen van Bovenstuk uit Eelde naar De Wilp met heet water, een kruikenzak er omheen, dat jaar naar het Malijksepad, dus niet ver en klaar! Snel verdween Piet Marum in, met van hun eerdere stek. De laatste – tijdelijke Thie was een zogenaamde standerdmolen, Van Bronne Mulder uit Eelde kocht de ‘ingerichte’ kinderwagen, lopend over - bewoner van ‘de breierij’ was Sietse Niko- op een voetstuk, steunend op ‘schoren’. Reindersma het bovenstuk van een De molen was draaibaar. In de zijwanden glibberige wegen om het kleinood met spoed laas. Hij woonde er een paar weken ter over- van de standerdmolen bevonden zich twee af te leveren. brugging. fluitgaten. Wanneer de wind in deze gaten begon te fluiten, dan was de windrichting Sluiting en verkoop Piet Hofman woont nog zelfstandig. Het le- De felle concurrentie maakte het zaken ven is er niet kleuriger op geworden sinds het veranderd en moest de molenaar de molen doen steeds moeilijker. De grote winkels in overlijden van zijn vrouw op 26 juni 2004. Zelf opnieuw kruien. Drachten en Groningen speelden parten, heeft hij ook een zwakke gezondheid, maar Het volgende bericht over de Roder molen maar ook de zwakke gezondheid van Piet de optimistische man beschikt nog over vol- komt uit de Provinciale Drentsche en Asser Hofmans vrouw is een belangrijke reden om doende levenslust en staat mij op een hele Courant van 25 November 1831: er vroegtijdig mee te stoppen. Voor hun zoon plezierige wijze te woord. Hij alleen kon mij “UIT DE HAND TE KOOP, een standerdmolen, en dochter is, eventueel als opvolgers van de van deze unieke informatie over ‘de breierij met huis en tuin, staande te Roden. Nader zaak, geen droog brood meer te verdienen. van Hofman’ voorzien. Een geschiedenis die onderricht bij den Beklemden Meyer, Piet komt na de sluiting in 1976 in loondienst naar mijn mening niet verloren mocht gaan. Engbert Geerts van Esch, korenmolenaar te bij kledingzaak Spandauw in Roden. Daar Roden.“ Beklemde meyer betekent niet dat stond hij in de winkel als verkoper. Op 60 ja- de molenaar beklemd zat, maar dat hij de de ‘koning’ van de paltrokmolen met een rige leeftijd (dus in 1994) ging hij in de VUT. rechtmatige huurder of pachter van de molen zgn. kraagstuk De reden om er uit te stappen was, dat hij het

12 29 hij naar Langeloo, Lieveren, Steenbergen en De zaak wordt een vennootschap met de achtkante bovenkruier met buiten-kruiwerk Een ging. naam ‘J. Hofman-Vriezema en zoon’ met als en zelfzwichting. In Eelde stond deze molen In januari 1948 treedt Jantje Vriezema als ei- eigenaren Jantje Vriezema en haar zoon Piet 200 meter ten noordoosten van de kerk, zo’n genaresse terug en draagt de zaak over aan Hofman. Omdat Piet nog geen 21 jaar was, 100 meter van de doorgaande weg. Daar was haar dochter. Willy (Wilhelmina Pieterdina) kwam er in augustus 1953 een beschikking hij door gebrek aan werk stil komen te staan Hofman was van januari 1948 tot september van de kantonrechter, die dit mogelijk maak- en kon daarom door Reindersma goedkoop 1950 eigenaar van de zaak, met toestemming te. Als 19-jarige was hij een heel jonge onder- worden aangekocht. Temeer omdat deze van haar man E. van Kalker. Na een paar jaar nemer. Hij moest wel stevig aan de studie om Eelder molen eigenlijk al ‘derdehands’ was. begon Willy samen met haar man een kle- allerlei vakdiploma’s te halen. Eerder was deze namelijk als paltrokmolen dingzaak met een breierij aan de Eeldersin- De gevelsteen van de in 1919 herbouwde in bedrijf geweest, bij de heren Westerdijk & molen zit nog op zijn plek en is met enige gel in Groningen. Hun zaak lag aan het druk 1957: Piet wordt eigenaar Sluis uit Assen. bevaren Noord-Willemskanaal, ook genoemd Vader Lambertus Hofman overleed op 5 moeite nog leesbaar. De oude muur van de Een paltrokmolen is in Nederland als Hoornschediep, tegenover de schutsluis. De januari 1957 te Marum in het pand van de molen maakt nu deel uit van de garage van windmolen een betrekkelijke zeldzaamheid. schippers moesten vaak noodgedwongen breierij. Hij was 71 jaar. Nog in datzelfde jaar de familie Braam. Er zijn nog slechts vijf van over. Nederlandse wachten bij de sluis en ook daar werden weer lieten moeder en zoon hun vennootschap veel schipperstruien verkocht. Nog altijd vin- ontbinden en werd Pieter Jelle Hofman de paltrokmolens zijn bijna altijd zaagmolens. Herbouw molen centrum De Wilp in 1919 den we een damesmodezaak aan de Paters- enige eigenaar. Moeder en zoon woonden Ze zijn ontwikkeld vanuit de standerdmolens. In het centrum van De Wilp verrees dus in woldseweg. Nu eigendom van een dochter toen nog samen in het pand van de breierij. De standerd staat op ‘de koning’ die op 2 1919 een ‘nieuwe’ molen, samengesteld uit het echtpaar Van Kalker-Hofman. Enige tijd later krijgt de al op leeftijd geko- kruisbalken ligt, waaronder een constructie een onderstel uit Roden en een bovenstuk Na het vertrek van haar dochter Willy, wordt men voormalig breister Jantje Vriezema een zorgt voor stabiliteit. Een paltrokmolen wordt uit Eelde. De herbouw werd uitgevoerd door Jantje Vriezema in 1950 wederom eigenaar. nieuwe partner en wel de weduwnaar (oud ook wel tjasker5 genoemd, maar dit is niet aannemer/molenbouwer K.B. Dijk. Zoon Piet blijft met moeder in de zaak. De PTT-er) Gerardus de Jong uit Assen. correct! Yntze Reindersma werd in datzelfde jaar bedrijfsaanduiding voor de winkel wordt bij opgevolgd door zijn zoon. de Kamer van Koophandel nu omschreven Als Piet in 1958 in het huwelijk treedt met Al- 5 Een tjasker is een kleine, van oorsprong Friese, als: Kleinhandel in 1. Heren- en jongens- bertje Hartholt verlaat Jantje het jonge stel en windmolen die werd gebruikt voor het bemalen bovenkleding en herenmode-artikelen. 2. verhuist naar haar nieuwe partner in Assen. van binnenwater. Dames- en meisjesbovenkleding. 3. Dames- Zij overlijdt op 8 juni 1991 op ruim 93 jarige mode- en kleinvakartikelen. 4. Stukgoederen leeftijd. Bij haar overlijden wordt er een bij- en huishoudgoed. 5. Onderkleding, balaij- zonder stuk geschiedenis afgesloten. goed4 en corsetartikelen. 6. Woningtextiel- goederen. De tijden veranderden en vanwege de con- In 1953 verandert er weer het één en ander. currentie door grootwinkelbedrijven evenzo de formule en het assortiment van de winkel. De breiperiode was al weer een tijdje voor- bij en de keuze werd gemaakt om verder te gaan met baby- en kleuterartikelen in de breedste zin van het woord. Van babykle- ding tot kinderwagens en -bedjes, alles was er te koop. Vele honderden mensen hebben in de loop der jaren de winkel bezocht om iets moois uit te zoeken als er een bezoek moest worden afgelegd aan een jonge stel dat zojuist vader en moeder was geworden. Veel van onze lezers zullen dit herkennen. In 1961 krijgt de firma toestemming om ook koffie te verkopen, wat een nieuw fenomeen was in de kledingbranche. Piet Hofman in de deuropening van de zaak in Deze foto's van de molen in het centrum van 1954. De etalage is ingericht in de vorm van Dat de zaak een prima service bood, blijkt De Wilp, zijn gemaakt na de brand van 1918, een televisietoestel uit die tijd. (Foto bezit P.J. wel uit de volgende anekdote: Op een koude waarschijnlijk in de jaren '20 of '30 van de Hofman) winterdag kwam er een jonge man in de vorige eeuw. Net als zijn afgebrande voor- winkel; hij was zojuist voor het eerst vader ganger werd deze molen 'De Tulp' genoemd, geworden. De bevalling was een stuk vlot- maar ook wel de 'Molen van Reindersma'. De 4 balaijgoed, omschrijving gebruikt door de KvK. Baleinen werden gebruikt ter versteviging van ter gegaan dan verwacht. Nee niet een paar molen heeft al een aanbouw voor motoraan- damescorsetten. uur, maar vele weken! Het stel had nog geen drijving. (Foto: www.molendatabase.org)

28 13 Einde molen centrum De Wilp 1956 Tijdens de Tweede Wereldoorlog raakten de stelling en de wieken van de molen versleten. Er was in die periode geen deugdelijk hout meer te krijgen voor onderhoud en het was dan ook geen uitzondering dat na een storm delen van de molen op straat lagen. In de naoorlogse jaren logen de kosten om een molen in stand te houden er niet om. ‘Malen op wind kost niets’, is een wijdverbreid misverstand; wind omzetten in elektrische of mechanische energie brengt echt wel kosten met zich mee. De molenaars Het laatste restant van de Wilpster molen- moesten in de eerste helft van de 20e eeuw historie, aan het adres Plantsoen 25, bestaat De familie Hofman voor de winkel in 1944, in concurreren met de steeds maar groeiende nog steeds! Achter het huis van de fami- het bijzijn van de Duitse militair Heinrie We- landelijke maalderijen. Het onderhoud van de lie Braam doet de molen, deels ingebouwd ber. Het contact met deze soldaat was heel molens ging de mulders uiteindelijk ‘als een in een nieuwe schuur, nu dienst als hobby goed. (Foto bezit P.J. Hofman) molensteen’ om de nek hangen. Men bedacht ruimte steeds andere oplossingen om op de post ‘onderhoud’ te kunnen besparen. Zo werd Piet Hofman toont een door Strikwerda ge- maakte opspoelklos. (Foto Geert Braam, Er waren bij de familie Hofman absoluut bijvoorbeeld gekozen voor een dakbedekking maart 2010) geen Duitse sympathieën, maar ze hadden van asfaltpapier, dat goedkoper was dan wel gevoel voor deze jongens. Enkele waren hout of riet. Maar uiteindelijk was het slechte er kind aan huis. Aan één kant heel bijzonder, economische tij voor de particuliere molenaar Voordat er gebreid kon worden moest het maar aan de andere kant waren die jongens niet te keren. garen opgespoeld worden op houten klos- ook heel gewone mensen onder de Maru- sen. Deze conisch gevormde en aan de mers. Op 15 oktober 1955 kwam het tenslotte onderkant breed uitlopende ronde klossen In de oorlog en de jaren direct erna waren de zo ver, dat voor de Wilpster korenmolen waren circa 40 centimeter hoog. Wagenma- producten schaars. Alles was op de bon en een gedeeltelijke sloopvergunning werd ker Strikwerda in Marum-West draaide er daar werd voorzichtig mee omgegaan. aangevraagd. De bovenkant van de molen vele voor de breierij Hofman. werd in december 1956 onttakeld. De molen De klos werd op de spoelmachine gezet en Inmiddels ging ook Piet Hofman zelf op pad was toen 37 jaar oud. Het onderstuk, nog de knot werd uit elkaar gehaald en geplaatst om te verkopen, samen met de man van bestaande uit 3 ‘velden’ (zijden) van de op een meedraaiend mechaniek. Er werd zijn zus, Van Kalker uit Groningen. Niet op voormalige stelling, bleef ongemoeid. De eerst een draad om de spoel gedaan en door de fiets, maar al in de auto, die was beladen de paraffine geleid. Dit om het breiproces gaande werken gingen naar … (je houdt met koffers vol handelswaar. Ze hadden een voorspoedig te doen verlopen. Het garen DKW en later een Ford Perfect. Ook voor het niet voor mogelijk) een molen in Noord moest tijdens het opspoelen goed gecon- hen was het Drentse land een goed han- Brabant! troleerd worden, want er zaten wel eens be- delsgebied. Zo kan hij zich herinneren dat hoorlijke verdikkingen en knopen in en dat gaf dan weer problemen op de breimachine. Het garen kon vastlopen en vervolgens bre- ken.

Vanaf de bezetting 1940-1945 De oorlog brak uit en het werk in de breierij stagneerde, zowel de inkoop als de verkoop. Jantje Hofman-Vriezema bleef wel hande- len en ging naar verkopingen in Groningen waar ze nog wel een beetje verkocht. Het Bronnen: gezin Hofman ging evenals veel andere Ma- ‘Vlijtige armoede en tonnen Gouds’ – J. en H. J. Boerema 1989; ‘Het Groninger Molenarchief te rumers vriendschappelijk om met sommige Veele’; Database van Verdwenen Molens - www.molendatabase.org; Molendatabase De Hoop, op Trimunt gelegerde Duitse militairen. Deze Keldonk; www.keldonksemolen.nl; genealogiedatabase Genealogy database; Genlias Convertor; jongens, die ook niets van het Duitse regime Piet en zijn zwager met de DKW voor het huis Genealogisch onderzoek Fam. Elslo, Drents Archief; moesten hebben, verveelden zich vaak en van een klant in Steenbergen. (Foto bezit P.J. www.fortunecity.com/millennium/.../roden zochten dan vertier in het dorp. Hofman)

14 27 de kinderborstrokjes werden zelfs mooie die halfzus, met haar volle koffer, ook bij hen figuurtjes gebreid. Knopen werden automa- thuis kwam. Ze woonden in Niebert, nogal Landbouwvereniging Nuis-Niebert tisch aangebracht. Een breimachine werd afgelegen, aan een ree ten noorden van de bediend door één persoon en dit was geen doorgaande weg, (tegenover de weg naar zwaar werk. Het mechaniek schoof van links het Steenhuis ). Je moest wel bijna een ki- Jan Boerema (Ingeleid en bewerkt door Joke de Boer-Jager) naar rechts en dan had je weer een toer. Er lometer over een moeilijk begaanbaar pad. In februari 1996 schreef Jan Boerema een artikel over het wel en wee van de Landbouw- waren ook wel eens missers met het breien, Omdat Betsie er zoveel moeite voor had vereniging Nuis-Niebert, die toen ruim 90 jaar bestond. Samen met nog een aantal boei- want als er gekozen was voor een bepaald gedaan, voelde de klant zich wel min of meer ende geschiedschrijvingen van zijn hand, stelde hij dit stuk beschikbaar aan ’t Olde Guet. patroon en achteraf was het toch niet goed verplicht om iets van haar te kopen. De hele De redactie is bijzonder content met zijn bijdragen en publiceert ze dan ook met veel dan werd de trui weer uitgehaald. Een kracht koffer werd uitgepakt en er was alle rust om genoegen. De deskundigheid van de heer Boerema staat namelijk altijd weer garant voor van buiten (Miene Buitkamp uit Nuis) naaide alles te bekijken. Ook het naburige Drenthe, een stuk waardevolle en betrouwbare informatie over onze streekhistorie. En dat is precies de gebreide producten in elkaar. Het naaien met z’n gemoedelijke inwoners, werd graag waar ’t Olde Guet graag voor wil gaan! van de ritsen in de schipperstruien was ook door de Hofmans met hun koffer bezocht. De handwerk. Schipperstruien liepen heel goed! brei-inrichting van Hofman was de enige in Verantwoording dat jaar worden in Nuis-Niebert en Noordwijk Hoewel zijn moeder de drijvende kracht was zijn soort in de hele omgeving. Een volledig verhaal is dit niet. De notulen nieuwe landbouwverenigingen opgericht en binnen het bedrijf, verrichtte Piets vader veel van de vereniging vanaf de oprichting in 1905 nota bene in het dorp Marum ook nog één. nuttige handen spandiensten. Zo verzorgde Wol en katoen tot het jaar 1934 ontbreken namelijk. Uit deze De reden hiervoor is ontevredenheid over ei- hij de voorraad brandstof bij de kachels, De textiel die gebruikt werd was heel anders periode zijn alleen de oprichtingsakte en een genmachtige handelingen van de bestuurs- zowel boven als beneden. Door zijn handi- dan heden ten dage, want ze kenden alleen ledenregister, dat in 1927 in gebruik werd geleden Anne Westerhof en Jhr. J.W. Alberda cap zal dat niet gemakkelijk geweest zijn. katoen en wol. Wol is wel heel warm en hy- nomen en waarin 41 leden hun handteken- van Ekenstein. Deze beide heren hebben Ook in de brei-inrichting kon vader Lamber- groscopisch (het neemt veel vocht op) maar ing plaatsten, bewaard. Meer informatie over het blijkbaar naar de mening van de boeren tus wel het een en ander betekenen, zijn taak het is niet sterk en heeft dus een korte levens- deze periode moest dus worden verkregen wel erg bont gemaakt, want uit de jaarlijkse was onder andere het opspoelen van garens. duur. Vooral als je wollen sokken in klom- uit incidentele aantekeningen, archieven, gemeenteverslagen blijkt dat er nog meer pen droeg, kwamen er al vrij vlot gaten in. krantenberichten en herinneringen van ou- verenigingen bijkomen. In 1911 zijn er zelfs De levensduur kon vanzelfsprekend worden dere leden. Toch meen ik dat hieruit wel een zeven landbouwverenigingen: in Marum, Nuis verlengd door de sokken weer te stoppen. redelijk beeld is te vormen van het leven van en Marum, Nuis-Niebert, Noordwijk, De Wilp, Heden ten dage is het materiaal gedeeltelijk deze ruim 90-jarige. Zevenhuizen (Jonkersvaart) en nog één in synthetisch en daardoor sterker. Toch heeft Marum. Piet Hofman nog altijd een zwak voor wol, Voorgeschiedenis want hij vindt het een prachtig natuurpro- Rond de eeuwwisseling worden er in ons De in 1903 opgerichte landbouwvereniging duct. Als het kan let hij er bij aankoop van land veel aankoopverenigingen opgericht. heeft als doelstelling: ‘Het doen houden van kleding op, dat er nog wat wol in zit. Maar dat Men hoopt door gezamenlijke inkoop van lezingen en de leden geschriften ter lezing is ook omdat hij “een beetje koud aangelegd producten minder afhankelijk te worden en te verstrekken over onderwerpen landbouw is”, zoals hij zelf zegt. tevens voordeliger uit te zijn. Een andere, en veeteelt betreffende en verbeteringen in Piet gaat nog even door over wol, hij raakt vooral niet minder belangrijke factor, is die te voeren op het gebied van landbouw en er niet over uitgesproken. Wol kan wel 30% van de kwaliteitscontrole op met name kunst- veeteelt’. Bestuursleden zijn: H.L. de Boer, vocht opnemen zonder dat je het voelt. Dat is mest. Het hiervoor noodzakelijke onderzoek voorzitter; J. Wiersema, secretaris; K. Reit- net als bij een schaap, het kan regenen maar door een Rijks Landbouw Proefstation kan sema, penningmeester; H.T. de Boer en L. een schaap voelt het niet. Zo is de natuur! Een van beide dames is Hinke van der Berg, efficiënter gezamenlijk worden gedaan dan Ausma, commissarissen. Aan de oprichting De inkoop voor de winkel en de breierij ge- een der vele breisters die in de loop der jaren door iedere boer afzonderlijk. kwam geen notaris te pas en er waren geen beurde bij de groothandel in Groningen. Het bij de breierij in dienst waren. (Foto bezit P.J. In de gemeente Marum bestaat sinds 1893 statuten, alleen een reglement. garen werd altijd in knotten of strengen ge- Hofman) een grote landbouwvereniging, met maar leverd. Heikens in de A-straat was de belang- liefst 190 leden, waarvan 37 wonend in Nuis Oprichting Nuis-Niebert rijkste leverancier en daar kregen ze ook een en Niebert. Voorzitter is ‘meester’ A. Wester- Deze vereniging was blijkbaar nog geen suc- De verkoop beetje korting. Dozen vol wol werden daar hof en secretaris-penningmeester Jonkheer ces, want nauwelijks anderhalf jaar later, op Beneden hadden ze, behalve woonruimte gekocht. Dinsdagmiddag was bij uitstek de J.W. Alberda van Ekenstein. In de eerste jaren 30 maart 1905, stonden de vijf voornoemde nog een bedstee en een klein winkeltje, van inkoopmiddag omdat de winkel dan geslo- functioneert deze vereniging nog naar wens. bestuursleden bij notaris Kingma te Leek waaruit veel artikelen werden verkocht. Daar- ten was. Verder bezocht Hofman de groot- Het gemeentebestuur rapporteert vanaf 1893 op de stoep en verklaarden een landbouw- naast ging Piets halfzus Betsie (Elizabeth handels Koopmans en Fokkens en Dagelet o.a. “dat de coöperatieve landbouwvereni- vereniging te willen oprichten, waarvan de Alstje Hofman, geboren in 1919 te Stedum) en nog een groothandel op het Zuiderdiep. ging er in slaagt de benodigdheden voor naam zou zijn ‘Coöperatieve Vereniging tot op de fiets, met een koffer vol gebreide spul- Dagelet verkocht werkkleding, met name de landbouw ongeveer 10% goedkoper te Aankoop van Landbouwbenodigdheden’. Ze len de boer op om het een en ander aan de boerenkieltjes en overals. Als het financieel leveren dan de particuliere handel”. was gevestigd te Niebert en haar doel was man te brengen. niet paste, kregen ze wel eens iets op krediet nu: aankoop voor gemeenschappelijke reke- Mijn moeder (Berendina Braam-Veenema, mee van de groothandel. Er werd dan pas Maar in 1903 wordt het verhaal anders. In ning van benodigdheden voor de landbouw geboren in 1927) vertelde mij onlangs dat betaald als het product was verkocht.

26 15 en veeteelt als: fokvee, werktuigen, voedings- jaar werd er opmerkelijk veel vergaderd, zo- baar was om de boerderij draaiend te jarenlang behoorlijk zichtbaar geweest op artikelen, zaaizaden en mestspeciën. De op- als kan worden afgeleid uit een oud kasboek. houden, werd deze in 1939 overgedaan aan de gevel van de breierij. De hardnekkige verf richting vond plaats in café “In de Klaver” en In 1921 uiteindelijk, berichtte de Nederland- een zoon uit zijn eerste huwelijk, Tjaart Hof- was er niet af te krijgen. Ten einde raad, heb- men begon met 56 leden. Het waren niet al- sche Tramweg Maatschappij (NTM) bereid man (geboren in 1916). Helaas heeft Tjaart ben de Hofmannen de witte letters overge- leen landbouwers die lid werden. J.H. Nan- te zijn “ tot aanleg van een omrydspoor met het in de oorlog zwaar moeten bezuren. Hij schilderd in de donkere kleur van de stenen. ninga was bakker, Ritske Tuinstra en Willem los-laadspoor te Nuis, onder voorwaarde, dat verloor zijn gezondheid door toedoen van Het huis had al spouwmuren, maar was niet Meinema koopman, P. Bandringa herbergier, het daarvoor benoodigde terrein kosteloos een aantal landwachters. Er waren onder- geïsoleerd, dat was in die tijd niet gebrui- Herman Rudolf Boerma predikant en Lieuwe aan onze Maatschappy in eigendom wordt duikers in huis, maar Tjaart weigerde het één kelijk. Het had een plat dak. De bakstenen van der Heide schoenmaker. afgestaan”. Het bestuur van de landbouw- en ander te vertellen. Vervolgens werd hij zo (klinkers) die werden gebruikt, waren donker Men had blijkbaar nogal grote verwachtin- vereniging liet zich door deze voorwaarde geslagen dat hij de rest van zijn leven zwaar van kleur. Deze stenen hadden tijdens het gen van de nieuwe vereniging, want in artikel niet afschrikken en ging met voortvarend- gehandicapt verder moest. bakken in de steenovens het dichtst bij het veertien werd opgenomen dat ‘Het bestuur heid aan de slag. Met vrijwillige bijdragen In Marum kwam een huis te koop, waar het vuur gestaan. Zowel beneden als boven benoemt, schorst en ontslaat de beambten van belanghebbenden werden degenen, die waren er veel ramen van ‘enkel glas’; ze en bedienden der vereniging, regelt hunne de benodigde grond afstonden, schadeloos hadden uitzicht rondom. Piet vertelt: ”Bij bezoldiging en stelt hunne instructie vast’. gesteld en zo kwam de laad- en losplaats tot storm kregen we de volle noordwestenwind stand. Ook brandstof, zoals eierkolen, antra- op dat huis, de grote dunne ruiten bogen in De inkoop van kunstmest gebeurde bij open- ciet, cokes enz. voor de plaatselijke brand- het midden dan behoorlijk naar binnen. De bare inschrijving en de meeste leveranciers stofhandelaren werd er aangevoerd. En de ruit werd dan handmatig gesteund, door met waren particuliere handelaren. Slakkenmeel, eieren die Mertens’ eierhandel exporteerde een zachte doek tegen het raam te drukken, superfosfaat en later ook kalizout werden naar o.a. Engeland, werden er ingeladen. ‘De tot de storm over was.” onderzocht op gehalte. Hiervoor werden wissel’ heeft 50 jaar een vertrouwd en eigen- monsters opgezonden naar het Rijks Land- lijk niet meer weg te denken onderdeel uitge- De brei-inrichting bouw Proefstation in Maastricht. maakt van het dorpsbeeld. Wat Jantje Vriezema er toe bewogen heeft om te gaan breien voor de handel is niet be- Overige activiteiten kend. Ze is vast door een breierij elders op In de jaren van haar bestaan nam en onder- het idee gebracht en was een zeer onder- Het karakteristieke huis aan de Wendtstein- steunde de vereniging diverse initiatieven, nemende vrouw. Ze schafte textiel aan om weg nummer 41, omstreeks 1955. Op het mits deze een relatie hadden met het in haar winkeltje te verkopen en tevens een bord aan de gevel:‘ Hofmans brei-inrichting boerenbedrijf. Zo werd er bij de gemeen- tiental breimachines en enkele zgn. ‘spoel- en manufacturen’ (Foto bezit P.J. Hofman) teraad aangedrongen op het aanstellen van en kettelmachines’2. Het grootste gedeelte een rijksveearts en stelde men een gouden van de bovenverdieping (uitgezonderd en- medaille ter waarde van f 25,- beschikbaar bedrijfje van Jantje Hofman-Vriezema zich kele slaapkamers) werd in beslag genomen aan de landbouwtentoonstelling te Marum, volop zou kunnen ontplooien. Zij was een za- door breimachines. De grootste was circa in 1925. Verder werden subsidies of giften kenvrouw in hart en nieren en kon met haar 2,5 meter lang en de kleinste, een rondbrei- verstrekt aan de Lagere Landbouwschool, breierij voor brood op de plank zorgen nu machine voor sokken, was niet veel groter de warmbloedpaardenfokkerij, de natuur- haar man helemaal was uitgeschakeld door dan een koffiezetapparaat. ramp in Tolbert (1948)1, de watersnoodramp zijn handicap. De grote vlakbreimachines hadden verschil- in Zeeland en voor de restauratie van de lende afmetingen. Voor iedere specialisatie Nieberter molen. Bouwgeschiedenis van de ‘breierij’ was er een andere machine. In 1931 werd manufacturier Bolhuis eigenaar Deze machines werkten allemaal op hand- Leveranciers en samenwerking van het perceel en liet er nog in datzelfde jaar kracht en de hele familie breide mee: kou- In de beginjaren vond de aanvoer vrijwel De jaren tussen 1948 en 1954 staan bol dat prachtige huis bouwen. In 1933 vertrekt sen en sokken; borstrokken, onderjurken en geheel per schip plaats. Leveringsplaatsen van allerlei perikelen rond de keuze van eigenaar Bolhuis naar Lutjegast. Hij ver- hemdrokken; korte en lange onderbroeken waren de Hoge Til in Boerakker en de haven leveranciers en de samenwerking met de huurt het pand dan achtereenvolgens aan en ‘Lindberghkapjes’3 voor de winter. In in Tolbert. overige landbouwverenigingen in de regio, Warenhuis Akkerman en rijwielhandelaar 2 te weten Opende, Tolbert, Midwolde, Noord- Thies Hiemstra. Het pand kwam vrij doordat kettelmachine: machine waarmee de panden aan Transport wijk, Zevenhuizen, Marum en Oldekerk. Op Hiemstra een groter pand had gekocht aan elkaar genaaid werden. 3 Vrachtauto’s waren er in de beginperiode nog de eerste gezamenlijke vergadering bleek de overkant van de Wendststeinweg en daar ‘Lindbergh Caps’: genoemd naar de vliegenier Charles Lindbergh (1902-1974). Vloog in 1927 de maar zeer weinig, zodat de aanvoer vrijwel al dat de leverancier van Nuis-Niebert, een met zijn zaak naar toe verhuisde. Nog steeds oceaan over van New York naar Parijs en droeg tij- geheel per schip plaatsvond. Deze situatie particuliere handelaar, duurder was dan de is de zaak van ‘Hiemstra Rijwielen’ daar ge- dens het vliegen in verband met de lage tempera- veranderde toen de Drachtster tram in 1913 Aankoopcentrale te Groningen en het Cen- vestigd; nu al de derde generatie. In de herin- turen een aansluitend leren hoofddeksel (een soort begon te rijden en het bestuur van de Land- nering van Piet Hofman kochten zijn ouders 1 In de nacht van 12 juni 1948 veroorzaakten, hevig kapje). Dergelijke kapjes – maar dan gebreid - bouwvereniging het initiatief nam om een onweer, zware hagel en zeer harde rukwinden een het huis en de grond in 1939, voor vierenhalf waren zeer populair onder de bevolking en werden laad- en losplaats te realiseren in Nuis. Dat ware ramp in het gebied tussen Tolbert en Boerak- duizend gulden van Klaas Bolhuis. ’s winters met name veel gedragen door schaat- was waarschijnlijk al in 1917, want vanaf dat ker. De naam ‘Akkermans Warenhuis‘ is nog sers.

16 25 Lambertus werd keuterboer op de genoem- nog garen gesponnen heeft op een spinne- traal Bureau te Rotterdam, de leveranciers het verhaal. De vereniging ‘Zuidelijk Wester- de locatie aan de Lindsterlaan, met circa 6 wiel, moest hij het antwoord schuldig blijven. van de anderen. Vanzelfsprekend besloot kwartier’ had geen eenheid kunnen brengen bunder land rond de boerderij en een stuk of Mogelijk voor zijn tijd, want het lag wel voor Nuis-Niebert over te stappen, maar door de en de kans om op het gebied van de coöpe- wat koeien. Zijn veel jongere vrouw had hij de hand. In gedachten zie ik haar, achter het felle concurrentiestrijd tussen deze beide ratieve aan- en verkoop van landbouwbeno- ontmoet tijdens een kort verblijf in het Dia- draaiende spinnewiel, de wol van de zojuist grote leveranciers, waarin ook de belangen digdheden samen te werken leek voorgoed conessenzieken huis in Groningen. Zij was geschoren Drentse schapen verwerken. van de andere landbouwverenigingen een rol verkeken. De aankoopverenigingen zoals daar verpleegster. Hij was toen weduwnaar speelden, ontstonden allerlei complicaties. Tolbert, Opende en Nuis-Niebert pakten de - zijn eerste vrouw overleed in 1924 - en her- Lambertus en Jantje naar het dorp Marum. Uiteindelijk koos Nuis-Niebert voor het Cen- draad weer op en er ontstond een felle strijd trouwde in 1925 met de diacones. Op de Ook op de Linde zat het de familie Hofman traal Bureau. Zoals te verwachten, schoot dit tegen Marum, oftewel de Aankoopcentrale, boerderij aan de Lindsterlaan had Piets moe- niet mee, want Lambertus werd ziek, zo erg besluit de Aankoopcentrale, leverancier van die nu duidelijk het heft in handen had. der al een breimachine. Dit was een zoge- dat hij de koeien niet meer kon melken. Hij de landbouwvereniging Marum, in het ver- naamde rondbreimachine waarmee ze, naast kreeg een ‘negenoog’1 in zijn nek, zo groot keerde keelgat. het boerenwerk, kousen en sokken breide. als een theeschoteltje en liep daardoor bloed- De perikelen rondom de leveranciers waren Als er een stukje kous gebreid was kwam er vergiftiging op. Zijn tenen werden zwart en al met al ook niet bevorderlijk voor het vlot een gewichtje aan te hangen, dat de kous uiteindelijk moest z’n been worden geampu- tot stand komen van een samenwerkings- naar beneden trok. Het machinaal breien teerd. Een klein stompje bleef er nog over. Er verband. Uiteindelijk kwam dit streven pas ging heel vlot; alleen het maken van de hak werd een prothese gemaakt die kon worden in een stroomversnelling toen in 1950 de en het afronden van de sok bij de tenen kon bevestigd met een groot aantal banden. maalderij en veevoerhandel van Poppinga een beetje stagneren. Op de foto, gemaakt in de winkel, zijn die en de daarnaast gelegen kunstmest- en Jantje Hofman-Vriezema liet haar bedrijfje in banden duidelijk zichtbaar. Het was een vrij brandstoffenzaak van Praamstra aan de december 1938 inschrijven bij de Kamer van zwaar houten been met zelfs goed functio- Kruisweg te Marum, te koop kwamen. Een Koophandel, maar uit dat document blijkt dat nerende ijzeren knie- en teengewrichten. Hij uitermate geschikte locatie om een even- ze al vanaf 1 juni 1932 (stilzwijgend) met de kon er mee fietsen, met wat aanpassingen tuele koepel van landbouwverenigingen breizaak begonnen was. De omschrijving van aan de trapper. onderdak te bieden. In allerijl werd toen de de zaak luidde: ‘Brei-inrichting en handel in Omdat het voor Lambertus niet meer haal- ‘Landbouwvereniging Zuidelijk Westerkwar- tricotage en aanverwante artikelen’. 1 een negenoog is een gezwel of een soort steen- tier’ opgericht, die met financiële steun van Op mijn vraag aan Piet, of zijn moeder zelf puist. het Centraal Bureau beide zaken aankocht. Toen in 1913 de Drachtstertram begon te In ‘Zuidelijk Westerkwartier’ waren verenigd rijden, nam de Landbouwvereniging al snel de landbouwvereniging Nuis-Niebert, Tol- het initiatief om een losplaats te realiseren bert, Noordwijk, Opende en Zevenhuizen. in Nuis. Deze foto werd halverwege de 20e eeuw gemaakt. V.l.n.r. Ties Ausma, Jan Boe- Marum, gesteund door de Aankoopcentrale, rema, Andries Smit en Nicolaas Berghuis deed niet mee. Hoewel ze alle besprekingen (Foto bezit J. Boerema) hadden meegemaakt en groot voorstanders waren, haakten de Marumers na afloop van de oprichtingsvergadering (nog diezelfde Opslagloods avond) plotseling af. Teleurstelling alom bij De aanvoer van goederen voor de landde anderen en de reden is nooit echt duidelijk bouwvereniging Nuis-Niebert geschiedde geworden, maar hoe dan ook, de splijtzwam voor een deel per spoor en voor een deel was een feit. Al met al dus een moeizame per vrachtauto vanaf Ruischerbrug, waar het start voor ‘Zuidelijk Westerkwartier’, waar Centraal Bureau een open overslagplaats de zaken ook daarna niet gingen lopen zo- had. De firma Boonstra uit Nuis was vaste als gewenst en verwacht werd. Nuis-Niebert vrachtrijder. De aanvoer per spoor vond de bedankte in 1953 al weer als lid. De leden eerste jaren plaats in zakken. Men kende waren in feite nooit erg enthousiast geweest toen nog niet de vijftig-kilo-verpakking, al- over de aansluiting. Uitgezonderd de heer W. thans niet algemeen. Nee, alles woog hon- Boerema dan, de secretaris-penningmeester derd kilo. Wat niet direct werd afgehaald, van Nuis-Niebert, die voorzitter van ‘Zuide- moest naar de schuur van de secretaris- lijk Westerkwartier’ was geworden. penningmeester worden gebracht, ongeveer een kilometer van de losplaats, daar worden Lambertus Hofman en Jantje Vriezema in de winkel. Let op de banden van Lambertus, die moes- In 1954 droeg het Centraal Bureau haar be- afgeladen, om later nòg eens te worden op- ten zijn houten been op zijn plaats houden. In het midden de Duitse militair Heinrie Weber, die langen over aan de Aankoopcentrale. Na alle geladen en weer afgeladen ten huize van was gelegerd op het kamp Trimunt. Ofschoon er bij de Hofmans absoluut geen sprake was van concurrentie en conflicten tussen deze beide de afnemer. Denk aan de honderd kilo’s…. Duitse sympatieën was de jonge Heinrie bij hen kind aan huis. (Foto bezit P.J. Hofman) leveranciers is dit een wonderlijke wending in Het is begrijpelijk dat in die tijd de plannen

24 17 ontstonden om een opslagplaats te bouwen onherroepelijke besluit een aantal laad- en nabij de losplaats. De omzet loog er intussen losplaatsen te sluiten. Die van Nuis was daar ook niet om. Na een dieptepunt in 1953, toen ook bij. Wat nu? Van alles werd geprobeerd. er slechts 165 ton kunstmest werd omgezet Eerst werd uitgeweken naar de losplaats (ongetwijfeld beïnvloed door het mislukte sa- Marum-Kruisweg; niet van harte uiteraard menwerkingsavontuur) herstelde deze zich en het bleek ook geen succes. Maar er in 1955 al weer tot 450 ton. waren meer mogelijkheden. Alle meststoffen per auto aanvoeren van Ruischerbrug zou De spoorwegen boden op zeker moment kunnen, maar werd te duur. De landbouw- de mogelijkheid bepaalde soorten kunst- vereniging Tolbert wilde wel leveren, maar mest (met name stikstof) los aan te voeren in beschikte niet over eigen transportmidde- wagons van 25 ton. Dit leverde een aanzien- len. Bij de landbouwvereniging Roden was lijk voordeel op, maar betekende wel dat er dit wel het geval. En aangezien deze vereni- meer mensen nodig waren voor het lossen. ging ook met zeer concurrerende prijzen uit Zo’n wagon kwam meestal aan omstreeks de bus kwam, werd besloten met hen in zee elf uur ’s morgens en moest de volgende te gaan. Vanaf 1972 wordt de kunstmest dus morgen om elf uur leeg zijn, anders moest betrokken van de landbouwvereniging Ro- er voor 24 uur staangeld worden betaald. Er den. Aanvankelijk wordt alleen in de loods werd een bascule aangeschaft en een groot afgeleverd, maar later rechtstreeks bij de aantal zakken…. van 50 kilogram! gebruikers. De loods verliest zijn functie en wordt verkocht in 1990. Het idee van de opslagloods bij de losplaats was in 1964 opnieuw actueel en werd Excursies en jubilea besproken op een speciaal over dit onderw- In de notulen van 1937 wordt voor het eerst erp gehouden buitengewone ledenvergade- melding gemaakt van een excursie. De leden ring. Een terrein tegenover de losplaats kon gingen op reis naar de Wieringermeer. Het worden gekocht voor f 3.000,- en de bouw- 50-jarig bestaan van de vereniging werd her- Het gezin Hofman omstreeks 1935. V.l.n.r. vader Lambertus, Wilhelmina Pieternella (Willy), Alstje kosten werden geraamd op f 10.000,-. Het dacht in 1954, een jaar te vroeg dus. Er werd Lambertha (Alie), Pieter Jelle (Piet) en moeder Jantje. (Foto bezit P.J. Hofman) bestuur kreeg toestemming en nog diezelfde besloten een reisje te maken op kosten van herfst kon met de bouw worden begonnen. de vereniging en de dames mochten mee. De ouders van Piet vestigden zich zoals op het Hoogeland, maar door tegenvallende Door zelfwerkzaamheid van de leden bleven Het resulteerde in een excursie naar het gezegd in 1929 in Marum, komende vanuit oogsten konden ze daar het hoofd niet boven de kosten aanmerkelijk beneden de begro- Centraal Bureau te Rotterdam. In de daar- Roden. Ze woonden daar tijdelijk om rustig water houden. (Vader Lambertus Hofman ting. De totale kosten kwamen uit op op volgende jaren werden nog diverse ex- te kunnen uitkijken naar een andere wo- werd geboren in 1886 te Huizinge, voormalige f. 9.413,72 inclusief het bouwterrein. Het was cursies gemaakt. Aanvankelijk naar fok- en ning of een klein boerderijtje. Oorspronkelijk gemeente Middelstum en moeder Jantje een enorme vooruitgang dat er nu ook kunst- voorbeeldbedrijven, maar later kregen deze kwam de familie van een kapitale boerderij Vriezema in 1898 te Bedum). mest kon worden opgeslagen in de herfst. excursies meer het karakter van een jaarlijks Juist deze opslag maakte het mogelijk, on- uitstapje. danks renteverlies, in het voorjaar met concurrerende prijzen uit te komen. In 1965 werd het 60-jarig bestaan gevierd met het optreden van de toen zeer bekende Tegenslag artiest Rebru uit Nieuw Amsterdam in café Helaas was de voorspoed niet van lange duur. Postmus te Niebert. Het 75-jarig bestaan In 1970 dreigde aan alles een einde te komen, werd gevierd bij café-restaurant ‘In De doordat de Nederlandse Spoorwegen over- Klaver’ en was tevens aanleiding om de wogen de spoorlijn Groningen-Drachten op heren Js.Tj. de Boer, H. Veenstra uit Nuis te heffen. De landbouwverenigingen Tolbert, en A. Louwes uit Niebert in het zonnetje te Opende en Nuis-Niebert, schakelden het zetten. Zij waren meer dan 40 jaar lid! De boerderij Landbouwschap in. Er werden brieven ge- aan de Lind- schreven naar de Nederlandse Spoorwegen, Of in het jaar 2005 de vereniging het 100-ja- sterlaan, waar de Minister van Verkeer en Waterstaat en de rig bestaan zou kunnen vieren, kon destijds de familie Hof- Kamer van Koophandel. De opheffing ging nog niet worden voorzien. Voor alle zeker- man-Vriezema niet door. Hoeveel die briefschrijverij daarop heid werd besloten aan het 90-jarig bestaan woonde van van invloed is geweest, is niet na te gaan. in 1995 ruimschoots aandacht te schenken. 1929 tot 1939. Twee jaar later was Leiden opnieuw in last. Samen met de Veehoudersvereniging Nuis- (Foto bezit P.J. Om te bezuinigen namen de Spoorwegen het Niebert, werd een feestavond met bowlen en Hofman)

18 23 koud buffet georganiseerd in café-restaurant In 1996 is er van het grote aantal landbouw- Breierij Hofman, een begrip in Marum De Kruisweg te Marum. Lukas Cazemier uit verenigingen uit het begin van de eeuw niet Niebert en Andries Smit uit Nuis werden ge- veel meer over. Marum bestaat nog, op Geert Braam huldigd omdat zij de vereniging resp. 52 en papier, maar de landbouwvereniging Nuis- 50 jaar trouw waren gebleven. Niebert is de enige vereniging die nog actief Wie heeft er niet over gehoord in Marum? Breierij Hofman aan de Wendtsteinweg. De brei- bezig is met doen waarvoor hij is opgericht. erij stond waar nu de Wending is, op de huidige locatie van groenteboer Hummel, doorlo- pend tot ongeveer halverwege dat winkelblok. Het was een prachtig karakteristiek pand dat in 1931 in de stijl van de Amsterdamse School werd gebouwd, door manufacturier Voorzitters Secretarissen Klaas Bolhuis. Aan de westzijde van het huis was een zeer goed onderhouden tuin. Dat 1905-1922 H.L. de Boer 1905- J. Wiersema was echt het visitekaartje van breierij Hofman. Bij de sloop - rond 1991- ging er wederom 1922-1927 B.J. Cazemier -1927 H.K. Wiersema een heel bijzonder pand verloren in Marum. Alhoewel de naoorlogse generatie de zaak niet 1927-1931 Y. Grashuis 1927-1942 B.J. Cazemier kent als ‘breierij’, maar de ouderen daar wel altijd over spraken, bleef de kreet onsterfelijk. 1931-1946 H. Hut 1942-1961 W. Boerema Ik sprak met de voormalige eigenaar en deed uitvoerig archiefonderzoek om er meer over 1946-1957 E. Aukema 1961-2001 J. Boerema te weten te komen . 1957-1963 B. de Boer 1963-1983 L. Cazemier 1983-1987 P.H. de Boer 1987-2001 R. Hulshoff

‘Toen en nu’. De plek in het centrum van Marum, waar de familie Hofman meer dan vijftig jaar een breierij en winkel dreef. Het pand stond op de splitsing Wendtsteinweg/Dorpshuisstraat, tegenover de boerderij van Hulshoff, nu staat daar c.b.s. De Bron. (Oude foto bezit P.J. Hofman, nieuwe foto: Geert Braam).

Voorgeschiedenis Mijn gesprekspartner, de 75-jarige Pieter Jelle (Piet) Hofman, is geboren ‘op de Linde’ te Marum zoals hij dat zegt, in 1934. Op de plek aan de Lindsterlaan waar nu Gerben Terpstra zit, met zijn SVR camping. Piet Hof- man is een zoon van landbouwer Lambertus Hofman en breister Jantje Vriezema, die zich in 1929 in Marum vestigden. Hij was samen met zijn vrouw Albertje Hartholt tientallen jaren eigenaar van de winkel in het pand van de breierij waar later baby- en kleuterartikel- De voormalige loods van de landbouwvereniging Nuis-Niebert aan de Nieuweweg, schuin en werden verkocht. tegenover café-restaurant ‘In de Klaver’. (Foto: J.T. de Boer)

22 19 In memoriam slachtoffers 1940 – 1945

ZALIG ZIJN DIE VERVOLGD WORDEN Johannes Bolhuis, geboren in 1919, was de OM DER GERECHTIGHEID WIL zoon van bakker Wiebe Bolhuis uit in Noord- wijk. Hij was dwangarbeider in de buurt van WANT HUNNER IS HET KONINKRIJK Berlijn en kwam om het leven door bom- DER HEMELEN bardementen in Grosbeeren op 24 februari 1944. Zijn overlijden werd gemeld door het VOOR ’T VADERLAND GEVALLEN ALS Rode Kruis. SLACHTOFFER Volkert Otter, geboren in 1921 in De Wilp, VAN DE DUITSCHE TERREUR OP 3 MEI was dwangarbeider in Duitsland. Volkert 19431. kwam ‘kapot geslagen’ weer thuis uit Duits- land en overleed in De Wilp enkele weken later, op 18 mei 1944 ten gevolge van deze Berend Assies, martelingen. Geert Jan Diertens, Jan en Karst Doornbosch, Tjitse de Vries, geboren in 1893 en vader Johannes Glas, van vijf kinderen, was machinist op de Andries, Dirk, Albert en Hendrik Hartholt, Drachtstertram. Hij werd op de Kruisweg Eeuwe de Jong, door geallieerde vliegtuigen beschoten, Frits v.d. Riet, raakte zwaar gewond en overleed korte tijd Gerrit v.d. Vaart, later, op 17 september 1944 in het zieken- Sibbele de Wal, huis te Groningen. Uitze, Jelle en Steven v.d. Wier. Zestien onschuldige mannen en jongens, die op 3 mei 1943 aan de Haarsterweg in Marum werden opgepakt door een Duitse patrouille. Broer de Witte was een boerenzoon uit Gre- Later op die dag werden zij op bevel van ma- onterp (Fr.) Hij werd gearresteerd en dood- joor J. Mechels, commandant van de Ord- geschoten omdat hij tijdens de April-Mei nungspolizei, standrechtelijk geëxecuteerd stakingen van 1943 als 19-jarige jongen, in het Kamp Trimunt. samen met zijn broer, melkbussen van een melkwagen gooide en liet leeglopen2. Andries Sikkinga bevond zich op 3 mei 1943, met een groepje anderen aan de Provinciale Hepke van Dijk, moest als dwangarbeider weg te Marum, op het moment dat majoor J. naar Duitsland en kwam om onbekende Mechels aan kwam rijden. Sikkinga vluchtte redenen terecht in het concentratiekamp en werd op het Boereveld neergeschoten. Hij Neuengamme. Na de oorlog hoorden zijn Ruurd Torenbeek, schoenwinkelier (30 jr.), was 29 jaar. ouders via het Rode Kruis dat hij daar op 22 Jan Jentzema, marechaussee (26 jr.), Al- december 1944 was overleden. Hij werd 21 bert v.d. Grijspaarde, drukker (26 jr.), allen Jitse Veenstra, geboren op 24 april 1919, jaar. uit Groningen, Jelle Hempenius, boer uit uit De Wilp was tijdens het uitbreken van de Bakkeveen (43 jr.) Bernard ter Horst, mare- oorlog dienstplichtig militair. Hij kwam om Geert Veninga, geboren in 1922 te Een, was chaussee uit Bedum (58 jr.) waren willekeu- het leven tijdens grensgevechten bij Coevor- landarbeider. Geert zat in het verzet en was rige slachtoffers. Zij werden door de Duitsers den, op 10 mei 1940. ondergedoken in De Wilp. Hij werd tijdens doodgeschoten langs de tramlijn even bui- Kornelis van der Meulen, onderdirecteur een razzia door de SD en landwachters op ten Marum, als represaille voor een mislukte van de zuivelfabriek te Marum en vader van de vlucht neergeschoten op 18 december sabotageactie. twee jonge kinderen, werd in de nacht van 1944 in De Wilp. 13 juli 1944 in de deur van zijn woning dood- 2 Waarom Broer de Witte begraven ligt op de be- geschoten door verraders. Van der Meulen graafplaats in Marum kunt u lezen in het artikel werd 33 jaar. 1 tekst op het oorlogsmonument op het kerkhof in ‘Truus de Witte promoveert op onderzoek naar Marum-West. oorlogsvermissing’ elders in dit blad.

20 21 In memoriam slachtoffers 1940 – 1945

20 21 koud buffet georganiseerd in café-restaurant In 1996 is er van het grote aantal landbouw- Breierij Hofman, een begrip in Marum De Kruisweg te Marum. Lukas Cazemier uit verenigingen uit het begin van de eeuw niet Niebert en Andries Smit uit Nuis werden ge- veel meer over. Marum bestaat nog, op Geert Braam huldigd omdat zij de vereniging resp. 52 en papier, maar de landbouwvereniging Nuis- 50 jaar trouw waren gebleven. Niebert is de enige vereniging die nog actief Wie heeft er niet over gehoord in Marum? Breierij Hofman aan de Wendtsteinweg. De brei- bezig is met doen waarvoor hij is opgericht. erij stond waar nu de Wending is, op de huidige locatie van groenteboer Hummel, doorlo- pend tot ongeveer halverwege dat winkelblok. Het was een prachtig karakteristiek pand dat in 1931 in de stijl van de Amsterdamse School werd gebouwd, door manufacturier Voorzitters Secretarissen Klaas Bolhuis. Aan de westzijde van het huis was een zeer goed onderhouden tuin. Dat 1905-1922 H.L. de Boer 1905- J. Wiersema was echt het visitekaartje van breierij Hofman. Bij de sloop - rond 1991- ging er wederom 1922-1927 B.J. Cazemier -1927 H.K. Wiersema een heel bijzonder pand verloren in Marum. Alhoewel de naoorlogse generatie de zaak niet 1927-1931 Y. Grashuis 1927-1942 B.J. Cazemier kent als ‘breierij’, maar de ouderen daar wel altijd over spraken, bleef de kreet onsterfelijk. 1931-1946 H. Hut 1942-1961 W. Boerema Ik sprak met de voormalige eigenaar en deed uitvoerig archiefonderzoek om er meer over 1946-1957 E. Aukema 1961-2001 J. Boerema te weten te komen . 1957-1963 B. de Boer 1963-1983 L. Cazemier 1983-1987 P.H. de Boer 1987-2001 R. Hulshoff

22 19 ontstonden om een opslagplaats te bouwen onherroepelijke besluit een aantal laad- en nabij de losplaats. De omzet loog er intussen losplaatsen te sluiten. Die van Nuis was daar ook niet om. Na een dieptepunt in 1953, toen ook bij. Wat nu? Van alles werd geprobeerd. er slechts 165 ton kunstmest werd omgezet Eerst werd uitgeweken naar de losplaats (ongetwijfeld beïnvloed door het mislukte sa- Marum-Kruisweg; niet van harte uiteraard menwerkingsavontuur) herstelde deze zich en het bleek ook geen succes. Maar er in 1955 al weer tot 450 ton. waren meer mogelijkheden. Alle meststoffen per auto aanvoeren van Ruischerbrug zou De spoorwegen boden op zeker moment kunnen, maar werd te duur. De landbouw- de mogelijkheid bepaalde soorten kunst- vereniging Tolbert wilde wel leveren, maar mest (met name stikstof) los aan te voeren in beschikte niet over eigen transportmidde- wagons van 25 ton. Dit leverde een aanzien- len. Bij de landbouwvereniging Roden was lijk voordeel op, maar betekende wel dat er dit wel het geval. En aangezien deze vereni- meer mensen nodig waren voor het lossen. ging ook met zeer concurrerende prijzen uit Zo’n wagon kwam meestal aan omstreeks de bus kwam, werd besloten met hen in zee elf uur ’s morgens en moest de volgende te gaan. Vanaf 1972 wordt de kunstmest dus morgen om elf uur leeg zijn, anders moest betrokken van de landbouwvereniging Ro- er voor 24 uur staangeld worden betaald. Er den. Aanvankelijk wordt alleen in de loods werd een bascule aangeschaft en een groot afgeleverd, maar later rechtstreeks bij de aantal zakken…. van 50 kilogram! gebruikers. De loods verliest zijn functie en wordt verkocht in 1990. Het idee van de opslagloods bij de losplaats was in 1964 opnieuw actueel en werd Excursies en jubilea besproken op een speciaal over dit onderw- In de notulen van 1937 wordt voor het eerst erp gehouden buitengewone ledenvergade- melding gemaakt van een excursie. De leden ring. Een terrein tegenover de losplaats kon gingen op reis naar de Wieringermeer. Het worden gekocht voor f 3.000,- en de bouw- 50-jarig bestaan van de vereniging werd her- Het gezin Hofman omstreeks 1935. V.l.n.r. vader Lambertus, Wilhelmina Pieternella (Willy), Alstje kosten werden geraamd op f 10.000,-. Het dacht in 1954, een jaar te vroeg dus. Er werd Lambertha (Alie), Pieter Jelle (Piet) en moeder Jantje. (Foto bezit P.J. Hofman) bestuur kreeg toestemming en nog diezelfde besloten een reisje te maken op kosten van herfst kon met de bouw worden begonnen. de vereniging en de dames mochten mee. De ouders van Piet vestigden zich zoals op het Hoogeland, maar door tegenvallende Door zelfwerkzaamheid van de leden bleven Het resulteerde in een excursie naar het gezegd in 1929 in Marum, komende vanuit oogsten konden ze daar het hoofd niet boven de kosten aanmerkelijk beneden de begro- Centraal Bureau te Rotterdam. In de daar- Roden. Ze woonden daar tijdelijk om rustig water houden. (Vader Lambertus Hofman ting. De totale kosten kwamen uit op op volgende jaren werden nog diverse ex- te kunnen uitkijken naar een andere wo- werd geboren in 1886 te Huizinge, voormalige f. 9.413,72 inclusief het bouwterrein. Het was cursies gemaakt. Aanvankelijk naar fok- en ning of een klein boerderijtje. Oorspronkelijk gemeente Middelstum en moeder Jantje een enorme vooruitgang dat er nu ook kunst- voorbeeldbedrijven, maar later kregen deze kwam de familie van een kapitale boerderij Vriezema in 1898 te Bedum). mest kon worden opgeslagen in de herfst. excursies meer het karakter van een jaarlijks Juist deze opslag maakte het mogelijk, on- uitstapje. danks renteverlies, in het voorjaar met concurrerende prijzen uit te komen. In 1965 werd het 60-jarig bestaan gevierd met het optreden van de toen zeer bekende Tegenslag artiest Rebru uit Nieuw Amsterdam in café Helaas was de voorspoed niet van lange duur. Postmus te Niebert. Het 75-jarig bestaan In 1970 dreigde aan alles een einde te komen, werd gevierd bij café-restaurant ‘In De doordat de Nederlandse Spoorwegen over- Klaver’ en was tevens aanleiding om de wogen de spoorlijn Groningen-Drachten op heren Js.Tj. de Boer, H. Veenstra uit Nuis te heffen. De landbouwverenigingen Tolbert, en A. Louwes uit Niebert in het zonnetje te Opende en Nuis-Niebert, schakelden het zetten. Zij waren meer dan 40 jaar lid! De boerderij Landbouwschap in. Er werden brieven ge- aan de Lind- schreven naar de Nederlandse Spoorwegen, Of in het jaar 2005 de vereniging het 100-ja- sterlaan, waar de Minister van Verkeer en Waterstaat en de rig bestaan zou kunnen vieren, kon destijds de familie Hof- Kamer van Koophandel. De opheffing ging nog niet worden voorzien. Voor alle zeker- man-Vriezema niet door. Hoeveel die briefschrijverij daarop heid werd besloten aan het 90-jarig bestaan woonde van van invloed is geweest, is niet na te gaan. in 1995 ruimschoots aandacht te schenken. 1929 tot 1939. Twee jaar later was Leiden opnieuw in last. Samen met de Veehoudersvereniging Nuis- (Foto bezit P.J. Om te bezuinigen namen de Spoorwegen het Niebert, werd een feestavond met bowlen en Hofman)

18 23 Lambertus werd keuterboer op de genoem- nog garen gesponnen heeft op een spinne- traal Bureau te Rotterdam, de leveranciers het verhaal. De vereniging ‘Zuidelijk Wester- de locatie aan de Lindsterlaan, met circa 6 wiel, moest hij het antwoord schuldig blijven. van de anderen. Vanzelfsprekend besloot kwartier’ had geen eenheid kunnen brengen bunder land rond de boerderij en een stuk of Mogelijk voor zijn tijd, want het lag wel voor Nuis-Niebert over te stappen, maar door de en de kans om op het gebied van de coöpe- wat koeien. Zijn veel jongere vrouw had hij de hand. In gedachten zie ik haar, achter het felle concurrentiestrijd tussen deze beide ratieve aan- en verkoop van landbouwbeno- ontmoet tijdens een kort verblijf in het Dia- draaiende spinnewiel, de wol van de zojuist grote leveranciers, waarin ook de belangen digdheden samen te werken leek voorgoed conessenzieken huis in Groningen. Zij was geschoren Drentse schapen verwerken. van de andere landbouwverenigingen een rol verkeken. De aankoopverenigingen zoals daar verpleegster. Hij was toen weduwnaar speelden, ontstonden allerlei complicaties. Tolbert, Opende en Nuis-Niebert pakten de - zijn eerste vrouw overleed in 1924 - en her- Lambertus en Jantje naar het dorp Marum. Uiteindelijk koos Nuis-Niebert voor het Cen- draad weer op en er ontstond een felle strijd trouwde in 1925 met de diacones. Op de Ook op de Linde zat het de familie Hofman traal Bureau. Zoals te verwachten, schoot dit tegen Marum, oftewel de Aankoopcentrale, boerderij aan de Lindsterlaan had Piets moe- niet mee, want Lambertus werd ziek, zo erg besluit de Aankoopcentrale, leverancier van die nu duidelijk het heft in handen had. der al een breimachine. Dit was een zoge- dat hij de koeien niet meer kon melken. Hij de landbouwvereniging Marum, in het ver- naamde rondbreimachine waarmee ze, naast kreeg een ‘negenoog’1 in zijn nek, zo groot keerde keelgat. het boerenwerk, kousen en sokken breide. als een theeschoteltje en liep daardoor bloed- De perikelen rondom de leveranciers waren Als er een stukje kous gebreid was kwam er vergiftiging op. Zijn tenen werden zwart en al met al ook niet bevorderlijk voor het vlot een gewichtje aan te hangen, dat de kous uiteindelijk moest z’n been worden geampu- tot stand komen van een samenwerkings- naar beneden trok. Het machinaal breien teerd. Een klein stompje bleef er nog over. Er verband. Uiteindelijk kwam dit streven pas ging heel vlot; alleen het maken van de hak werd een prothese gemaakt die kon worden in een stroomversnelling toen in 1950 de en het afronden van de sok bij de tenen kon bevestigd met een groot aantal banden. maalderij en veevoerhandel van Poppinga een beetje stagneren. Op de foto, gemaakt in de winkel, zijn die en de daarnaast gelegen kunstmest- en Jantje Hofman-Vriezema liet haar bedrijfje in banden duidelijk zichtbaar. Het was een vrij brandstoffenzaak van Praamstra aan de december 1938 inschrijven bij de Kamer van zwaar houten been met zelfs goed functio- Kruisweg te Marum, te koop kwamen. Een Koophandel, maar uit dat document blijkt dat nerende ijzeren knie- en teengewrichten. Hij uitermate geschikte locatie om een even- ze al vanaf 1 juni 1932 (stilzwijgend) met de kon er mee fietsen, met wat aanpassingen tuele koepel van landbouwverenigingen breizaak begonnen was. De omschrijving van aan de trapper. onderdak te bieden. In allerijl werd toen de de zaak luidde: ‘Brei-inrichting en handel in Omdat het voor Lambertus niet meer haal- ‘Landbouwvereniging Zuidelijk Westerkwar- tricotage en aanverwante artikelen’. 1 een negenoog is een gezwel of een soort steen- tier’ opgericht, die met financiële steun van Op mijn vraag aan Piet, of zijn moeder zelf puist. het Centraal Bureau beide zaken aankocht. Toen in 1913 de Drachtstertram begon te In ‘Zuidelijk Westerkwartier’ waren verenigd rijden, nam de Landbouwvereniging al snel de landbouwvereniging Nuis-Niebert, Tol- het initiatief om een losplaats te realiseren bert, Noordwijk, Opende en Zevenhuizen. in Nuis. Deze foto werd halverwege de 20e eeuw gemaakt. V.l.n.r. Ties Ausma, Jan Boe- Marum, gesteund door de Aankoopcentrale, rema, Andries Smit en Nicolaas Berghuis deed niet mee. Hoewel ze alle besprekingen (Foto bezit J. Boerema) hadden meegemaakt en groot voorstanders waren, haakten de Marumers na afloop van de oprichtingsvergadering (nog diezelfde Opslagloods avond) plotseling af. Teleurstelling alom bij De aanvoer van goederen voor de landde anderen en de reden is nooit echt duidelijk bouwvereniging Nuis-Niebert geschiedde geworden, maar hoe dan ook, de splijtzwam voor een deel per spoor en voor een deel was een feit. Al met al dus een moeizame per vrachtauto vanaf Ruischerbrug, waar het start voor ‘Zuidelijk Westerkwartier’, waar Centraal Bureau een open overslagplaats de zaken ook daarna niet gingen lopen zo- had. De firma Boonstra uit Nuis was vaste als gewenst en verwacht werd. Nuis-Niebert vrachtrijder. De aanvoer per spoor vond de bedankte in 1953 al weer als lid. De leden eerste jaren plaats in zakken. Men kende waren in feite nooit erg enthousiast geweest toen nog niet de vijftig-kilo-verpakking, al- over de aansluiting. Uitgezonderd de heer W. thans niet algemeen. Nee, alles woog hon- Boerema dan, de secretaris-penningmeester derd kilo. Wat niet direct werd afgehaald, van Nuis-Niebert, die voorzitter van ‘Zuide- moest naar de schuur van de secretaris- lijk Westerkwartier’ was geworden. penningmeester worden gebracht, ongeveer een kilometer van de losplaats, daar worden Lambertus Hofman en Jantje Vriezema in de winkel. Let op de banden van Lambertus, die moes- In 1954 droeg het Centraal Bureau haar be- afgeladen, om later nòg eens te worden op- ten zijn houten been op zijn plaats houden. In het midden de Duitse militair Heinrie Weber, die langen over aan de Aankoopcentrale. Na alle geladen en weer afgeladen ten huize van was gelegerd op het kamp Trimunt. Ofschoon er bij de Hofmans absoluut geen sprake was van concurrentie en conflicten tussen deze beide de afnemer. Denk aan de honderd kilo’s…. Duitse sympatieën was de jonge Heinrie bij hen kind aan huis. (Foto bezit P.J. Hofman) leveranciers is dit een wonderlijke wending in Het is begrijpelijk dat in die tijd de plannen

24 17 en veeteelt als: fokvee, werktuigen, voedings- jaar werd er opmerkelijk veel vergaderd, zo- baar was om de boerderij draaiend te jarenlang behoorlijk zichtbaar geweest op artikelen, zaaizaden en mestspeciën. De op- als kan worden afgeleid uit een oud kasboek. houden, werd deze in 1939 overgedaan aan de gevel van de breierij. De hardnekkige verf richting vond plaats in café “In de Klaver” en In 1921 uiteindelijk, berichtte de Nederland- een zoon uit zijn eerste huwelijk, Tjaart Hof- was er niet af te krijgen. Ten einde raad, heb- men begon met 56 leden. Het waren niet al- sche Tramweg Maatschappij (NTM) bereid man (geboren in 1916). Helaas heeft Tjaart ben de Hofmannen de witte letters overge- leen landbouwers die lid werden. J.H. Nan- te zijn “ tot aanleg van een omrydspoor met het in de oorlog zwaar moeten bezuren. Hij schilderd in de donkere kleur van de stenen. ninga was bakker, Ritske Tuinstra en Willem los-laadspoor te Nuis, onder voorwaarde, dat verloor zijn gezondheid door toedoen van Het huis had al spouwmuren, maar was niet Meinema koopman, P. Bandringa herbergier, het daarvoor benoodigde terrein kosteloos een aantal landwachters. Er waren onder- geïsoleerd, dat was in die tijd niet gebrui- Herman Rudolf Boerma predikant en Lieuwe aan onze Maatschappy in eigendom wordt duikers in huis, maar Tjaart weigerde het één kelijk. Het had een plat dak. De bakstenen van der Heide schoenmaker. afgestaan”. Het bestuur van de landbouw- en ander te vertellen. Vervolgens werd hij zo (klinkers) die werden gebruikt, waren donker Men had blijkbaar nogal grote verwachtin- vereniging liet zich door deze voorwaarde geslagen dat hij de rest van zijn leven zwaar van kleur. Deze stenen hadden tijdens het gen van de nieuwe vereniging, want in artikel niet afschrikken en ging met voortvarend- gehandicapt verder moest. bakken in de steenovens het dichtst bij het veertien werd opgenomen dat ‘Het bestuur heid aan de slag. Met vrijwillige bijdragen In Marum kwam een huis te koop, waar het vuur gestaan. Zowel beneden als boven benoemt, schorst en ontslaat de beambten van belanghebbenden werden degenen, die waren er veel ramen van ‘enkel glas’; ze en bedienden der vereniging, regelt hunne de benodigde grond afstonden, schadeloos hadden uitzicht rondom. Piet vertelt: ”Bij bezoldiging en stelt hunne instructie vast’. gesteld en zo kwam de laad- en losplaats tot storm kregen we de volle noordwestenwind stand. Ook brandstof, zoals eierkolen, antra- op dat huis, de grote dunne ruiten bogen in De inkoop van kunstmest gebeurde bij open- ciet, cokes enz. voor de plaatselijke brand- het midden dan behoorlijk naar binnen. De bare inschrijving en de meeste leveranciers stofhandelaren werd er aangevoerd. En de ruit werd dan handmatig gesteund, door met waren particuliere handelaren. Slakkenmeel, eieren die Mertens’ eierhandel exporteerde een zachte doek tegen het raam te drukken, superfosfaat en later ook kalizout werden naar o.a. Engeland, werden er ingeladen. ‘De tot de storm over was.” onderzocht op gehalte. Hiervoor werden wissel’ heeft 50 jaar een vertrouwd en eigen- monsters opgezonden naar het Rijks Land- lijk niet meer weg te denken onderdeel uitge- De brei-inrichting bouw Proefstation in Maastricht. maakt van het dorpsbeeld. Wat Jantje Vriezema er toe bewogen heeft om te gaan breien voor de handel is niet be- Overige activiteiten kend. Ze is vast door een breierij elders op In de jaren van haar bestaan nam en onder- het idee gebracht en was een zeer onder- Het karakteristieke huis aan de Wendtstein- steunde de vereniging diverse initiatieven, nemende vrouw. Ze schafte textiel aan om weg nummer 41, omstreeks 1955. Op het mits deze een relatie hadden met het in haar winkeltje te verkopen en tevens een bord aan de gevel:‘ Hofmans brei-inrichting boerenbedrijf. Zo werd er bij de gemeen- tiental breimachines en enkele zgn. ‘spoel- en manufacturen’ (Foto bezit P.J. Hofman) teraad aangedrongen op het aanstellen van en kettelmachines’2. Het grootste gedeelte een rijksveearts en stelde men een gouden van de bovenverdieping (uitgezonderd en- medaille ter waarde van f 25,- beschikbaar bedrijfje van Jantje Hofman-Vriezema zich kele slaapkamers) werd in beslag genomen aan de landbouwtentoonstelling te Marum, volop zou kunnen ontplooien. Zij was een za- door breimachines. De grootste was circa in 1925. Verder werden subsidies of giften kenvrouw in hart en nieren en kon met haar 2,5 meter lang en de kleinste, een rondbrei- verstrekt aan de Lagere Landbouwschool, breierij voor brood op de plank zorgen nu machine voor sokken, was niet veel groter de warmbloedpaardenfokkerij, de natuur- haar man helemaal was uitgeschakeld door dan een koffiezetapparaat. ramp in Tolbert (1948)1, de watersnoodramp zijn handicap. De grote vlakbreimachines hadden verschil- in Zeeland en voor de restauratie van de lende afmetingen. Voor iedere specialisatie Nieberter molen. Bouwgeschiedenis van de ‘breierij’ was er een andere machine. In 1931 werd manufacturier Bolhuis eigenaar Deze machines werkten allemaal op hand- Leveranciers en samenwerking van het perceel en liet er nog in datzelfde jaar kracht en de hele familie breide mee: kou- In de beginjaren vond de aanvoer vrijwel De jaren tussen 1948 en 1954 staan bol dat prachtige huis bouwen. In 1933 vertrekt sen en sokken; borstrokken, onderjurken en geheel per schip plaats. Leveringsplaatsen van allerlei perikelen rond de keuze van eigenaar Bolhuis naar Lutjegast. Hij ver- hemdrokken; korte en lange onderbroeken waren de Hoge Til in Boerakker en de haven leveranciers en de samenwerking met de huurt het pand dan achtereenvolgens aan en ‘Lindberghkapjes’3 voor de winter. In in Tolbert. overige landbouwverenigingen in de regio, Warenhuis Akkerman en rijwielhandelaar 2 te weten Opende, Tolbert, Midwolde, Noord- Thies Hiemstra. Het pand kwam vrij doordat kettelmachine: machine waarmee de panden aan Transport wijk, Zevenhuizen, Marum en Oldekerk. Op Hiemstra een groter pand had gekocht aan elkaar genaaid werden. 3 Vrachtauto’s waren er in de beginperiode nog de eerste gezamenlijke vergadering bleek de overkant van de Wendststeinweg en daar ‘Lindbergh Caps’: genoemd naar de vliegenier Charles Lindbergh (1902-1974). Vloog in 1927 de maar zeer weinig, zodat de aanvoer vrijwel al dat de leverancier van Nuis-Niebert, een met zijn zaak naar toe verhuisde. Nog steeds oceaan over van New York naar Parijs en droeg tij- geheel per schip plaatsvond. Deze situatie particuliere handelaar, duurder was dan de is de zaak van ‘Hiemstra Rijwielen’ daar ge- dens het vliegen in verband met de lage tempera- veranderde toen de Drachtster tram in 1913 Aankoopcentrale te Groningen en het Cen- vestigd; nu al de derde generatie. In de herin- turen een aansluitend leren hoofddeksel (een soort begon te rijden en het bestuur van de Land- nering van Piet Hofman kochten zijn ouders 1 In de nacht van 12 juni 1948 veroorzaakten, hevig kapje). Dergelijke kapjes – maar dan gebreid - bouwvereniging het initiatief nam om een onweer, zware hagel en zeer harde rukwinden een het huis en de grond in 1939, voor vierenhalf waren zeer populair onder de bevolking en werden laad- en losplaats te realiseren in Nuis. Dat ware ramp in het gebied tussen Tolbert en Boerak- duizend gulden van Klaas Bolhuis. ’s winters met name veel gedragen door schaat- was waarschijnlijk al in 1917, want vanaf dat ker. De naam ‘Akkermans Warenhuis‘ is nog sers.

16 25 de kinderborstrokjes werden zelfs mooie die halfzus, met haar volle koffer, ook bij hen figuurtjes gebreid. Knopen werden automa- thuis kwam. Ze woonden in Niebert, nogal Landbouwvereniging Nuis-Niebert tisch aangebracht. Een breimachine werd afgelegen, aan een ree ten noorden van de bediend door één persoon en dit was geen doorgaande weg, (tegenover de weg naar zwaar werk. Het mechaniek schoof van links het Steenhuis ). Je moest wel bijna een ki- Jan Boerema (Ingeleid en bewerkt door Joke de Boer-Jager) naar rechts en dan had je weer een toer. Er lometer over een moeilijk begaanbaar pad. In februari 1996 schreef Jan Boerema een artikel over het wel en wee van de Landbouw- waren ook wel eens missers met het breien, Omdat Betsie er zoveel moeite voor had vereniging Nuis-Niebert, die toen ruim 90 jaar bestond. Samen met nog een aantal boei- want als er gekozen was voor een bepaald gedaan, voelde de klant zich wel min of meer ende geschiedschrijvingen van zijn hand, stelde hij dit stuk beschikbaar aan ’t Olde Guet. patroon en achteraf was het toch niet goed verplicht om iets van haar te kopen. De hele De redactie is bijzonder content met zijn bijdragen en publiceert ze dan ook met veel dan werd de trui weer uitgehaald. Een kracht koffer werd uitgepakt en er was alle rust om genoegen. De deskundigheid van de heer Boerema staat namelijk altijd weer garant voor van buiten (Miene Buitkamp uit Nuis) naaide alles te bekijken. Ook het naburige Drenthe, een stuk waardevolle en betrouwbare informatie over onze streekhistorie. En dat is precies de gebreide producten in elkaar. Het naaien met z’n gemoedelijke inwoners, werd graag waar ’t Olde Guet graag voor wil gaan! van de ritsen in de schipperstruien was ook door de Hofmans met hun koffer bezocht. De handwerk. Schipperstruien liepen heel goed! brei-inrichting van Hofman was de enige in Verantwoording dat jaar worden in Nuis-Niebert en Noordwijk Hoewel zijn moeder de drijvende kracht was zijn soort in de hele omgeving. Een volledig verhaal is dit niet. De notulen nieuwe landbouwverenigingen opgericht en binnen het bedrijf, verrichtte Piets vader veel van de vereniging vanaf de oprichting in 1905 nota bene in het dorp Marum ook nog één. nuttige handen spandiensten. Zo verzorgde Wol en katoen tot het jaar 1934 ontbreken namelijk. Uit deze De reden hiervoor is ontevredenheid over ei- hij de voorraad brandstof bij de kachels, De textiel die gebruikt werd was heel anders periode zijn alleen de oprichtingsakte en een genmachtige handelingen van de bestuurs- zowel boven als beneden. Door zijn handi- dan heden ten dage, want ze kenden alleen ledenregister, dat in 1927 in gebruik werd geleden Anne Westerhof en Jhr. J.W. Alberda cap zal dat niet gemakkelijk geweest zijn. katoen en wol. Wol is wel heel warm en hy- nomen en waarin 41 leden hun handteken- van Ekenstein. Deze beide heren hebben Ook in de brei-inrichting kon vader Lamber- groscopisch (het neemt veel vocht op) maar ing plaatsten, bewaard. Meer informatie over het blijkbaar naar de mening van de boeren tus wel het een en ander betekenen, zijn taak het is niet sterk en heeft dus een korte levens- deze periode moest dus worden verkregen wel erg bont gemaakt, want uit de jaarlijkse was onder andere het opspoelen van garens. duur. Vooral als je wollen sokken in klom- uit incidentele aantekeningen, archieven, gemeenteverslagen blijkt dat er nog meer pen droeg, kwamen er al vrij vlot gaten in. krantenberichten en herinneringen van ou- verenigingen bijkomen. In 1911 zijn er zelfs De levensduur kon vanzelfsprekend worden dere leden. Toch meen ik dat hieruit wel een zeven landbouwverenigingen: in Marum, Nuis verlengd door de sokken weer te stoppen. redelijk beeld is te vormen van het leven van en Marum, Nuis-Niebert, Noordwijk, De Wilp, Heden ten dage is het materiaal gedeeltelijk deze ruim 90-jarige. Zevenhuizen (Jonkersvaart) en nog één in synthetisch en daardoor sterker. Toch heeft Marum. Piet Hofman nog altijd een zwak voor wol, Voorgeschiedenis want hij vindt het een prachtig natuurpro- Rond de eeuwwisseling worden er in ons De in 1903 opgerichte landbouwvereniging duct. Als het kan let hij er bij aankoop van land veel aankoopverenigingen opgericht. heeft als doelstelling: ‘Het doen houden van kleding op, dat er nog wat wol in zit. Maar dat Men hoopt door gezamenlijke inkoop van lezingen en de leden geschriften ter lezing is ook omdat hij “een beetje koud aangelegd producten minder afhankelijk te worden en te verstrekken over onderwerpen landbouw is”, zoals hij zelf zegt. tevens voordeliger uit te zijn. Een andere, en veeteelt betreffende en verbeteringen in Piet gaat nog even door over wol, hij raakt vooral niet minder belangrijke factor, is die te voeren op het gebied van landbouw en er niet over uitgesproken. Wol kan wel 30% van de kwaliteitscontrole op met name kunst- veeteelt’. Bestuursleden zijn: H.L. de Boer, vocht opnemen zonder dat je het voelt. Dat is mest. Het hiervoor noodzakelijke onderzoek voorzitter; J. Wiersema, secretaris; K. Reit- net als bij een schaap, het kan regenen maar door een Rijks Landbouw Proefstation kan sema, penningmeester; H.T. de Boer en L. een schaap voelt het niet. Zo is de natuur! Een van beide dames is Hinke van der Berg, efficiënter gezamenlijk worden gedaan dan Ausma, commissarissen. Aan de oprichting De inkoop voor de winkel en de breierij ge- een der vele breisters die in de loop der jaren door iedere boer afzonderlijk. kwam geen notaris te pas en er waren geen beurde bij de groothandel in Groningen. Het bij de breierij in dienst waren. (Foto bezit P.J. In de gemeente Marum bestaat sinds 1893 statuten, alleen een reglement. garen werd altijd in knotten of strengen ge- Hofman) een grote landbouwvereniging, met maar leverd. Heikens in de A-straat was de belang- liefst 190 leden, waarvan 37 wonend in Nuis Oprichting Nuis-Niebert rijkste leverancier en daar kregen ze ook een en Niebert. Voorzitter is ‘meester’ A. Wester- Deze vereniging was blijkbaar nog geen suc- De verkoop beetje korting. Dozen vol wol werden daar hof en secretaris-penningmeester Jonkheer ces, want nauwelijks anderhalf jaar later, op Beneden hadden ze, behalve woonruimte gekocht. Dinsdagmiddag was bij uitstek de J.W. Alberda van Ekenstein. In de eerste jaren 30 maart 1905, stonden de vijf voornoemde nog een bedstee en een klein winkeltje, van inkoopmiddag omdat de winkel dan geslo- functioneert deze vereniging nog naar wens. bestuursleden bij notaris Kingma te Leek waaruit veel artikelen werden verkocht. Daar- ten was. Verder bezocht Hofman de groot- Het gemeentebestuur rapporteert vanaf 1893 op de stoep en verklaarden een landbouw- naast ging Piets halfzus Betsie (Elizabeth handels Koopmans en Fokkens en Dagelet o.a. “dat de coöperatieve landbouwvereni- vereniging te willen oprichten, waarvan de Alstje Hofman, geboren in 1919 te Stedum) en nog een groothandel op het Zuiderdiep. ging er in slaagt de benodigdheden voor naam zou zijn ‘Coöperatieve Vereniging tot op de fiets, met een koffer vol gebreide spul- Dagelet verkocht werkkleding, met name de landbouw ongeveer 10% goedkoper te Aankoop van Landbouwbenodigdheden’. Ze len de boer op om het een en ander aan de boerenkieltjes en overals. Als het financieel leveren dan de particuliere handel”. was gevestigd te Niebert en haar doel was man te brengen. niet paste, kregen ze wel eens iets op krediet nu: aankoop voor gemeenschappelijke reke- Mijn moeder (Berendina Braam-Veenema, mee van de groothandel. Er werd dan pas Maar in 1903 wordt het verhaal anders. In ning van benodigdheden voor de landbouw geboren in 1927) vertelde mij onlangs dat betaald als het product was verkocht.

26 15 Einde molen centrum De Wilp 1956 Tijdens de Tweede Wereldoorlog raakten de stelling en de wieken van de molen versleten. Er was in die periode geen deugdelijk hout meer te krijgen voor onderhoud en het was dan ook geen uitzondering dat na een storm delen van de molen op straat lagen. In de naoorlogse jaren logen de kosten om een molen in stand te houden er niet om. ‘Malen op wind kost niets’, is een wijdverbreid misverstand; wind omzetten in elektrische of mechanische energie brengt echt wel kosten met zich mee. De molenaars Het laatste restant van de Wilpster molen- moesten in de eerste helft van de 20e eeuw historie, aan het adres Plantsoen 25, bestaat De familie Hofman voor de winkel in 1944, in concurreren met de steeds maar groeiende nog steeds! Achter het huis van de fami- het bijzijn van de Duitse militair Heinrie We- landelijke maalderijen. Het onderhoud van de lie Braam doet de molen, deels ingebouwd ber. Het contact met deze soldaat was heel molens ging de mulders uiteindelijk ‘als een in een nieuwe schuur, nu dienst als hobby goed. (Foto bezit P.J. Hofman) molensteen’ om de nek hangen. Men bedacht ruimte steeds andere oplossingen om op de post ‘onderhoud’ te kunnen besparen. Zo werd Piet Hofman toont een door Strikwerda ge- maakte opspoelklos. (Foto Geert Braam, Er waren bij de familie Hofman absoluut bijvoorbeeld gekozen voor een dakbedekking maart 2010) geen Duitse sympathieën, maar ze hadden van asfaltpapier, dat goedkoper was dan wel gevoel voor deze jongens. Enkele waren hout of riet. Maar uiteindelijk was het slechte er kind aan huis. Aan één kant heel bijzonder, economische tij voor de particuliere molenaar Voordat er gebreid kon worden moest het maar aan de andere kant waren die jongens niet te keren. garen opgespoeld worden op houten klos- ook heel gewone mensen onder de Maru- sen. Deze conisch gevormde en aan de mers. Op 15 oktober 1955 kwam het tenslotte onderkant breed uitlopende ronde klossen In de oorlog en de jaren direct erna waren de zo ver, dat voor de Wilpster korenmolen waren circa 40 centimeter hoog. Wagenma- producten schaars. Alles was op de bon en een gedeeltelijke sloopvergunning werd ker Strikwerda in Marum-West draaide er daar werd voorzichtig mee omgegaan. aangevraagd. De bovenkant van de molen vele voor de breierij Hofman. werd in december 1956 onttakeld. De molen De klos werd op de spoelmachine gezet en Inmiddels ging ook Piet Hofman zelf op pad was toen 37 jaar oud. Het onderstuk, nog de knot werd uit elkaar gehaald en geplaatst om te verkopen, samen met de man van bestaande uit 3 ‘velden’ (zijden) van de op een meedraaiend mechaniek. Er werd zijn zus, Van Kalker uit Groningen. Niet op voormalige stelling, bleef ongemoeid. De eerst een draad om de spoel gedaan en door de fiets, maar al in de auto, die was beladen de paraffine geleid. Dit om het breiproces gaande werken gingen naar … (je houdt met koffers vol handelswaar. Ze hadden een voorspoedig te doen verlopen. Het garen DKW en later een Ford Perfect. Ook voor het niet voor mogelijk) een molen in Noord moest tijdens het opspoelen goed gecon- hen was het Drentse land een goed han- Brabant! troleerd worden, want er zaten wel eens be- delsgebied. Zo kan hij zich herinneren dat hoorlijke verdikkingen en knopen in en dat gaf dan weer problemen op de breimachine. Het garen kon vastlopen en vervolgens bre- ken.

14 27 hij naar Langeloo, Lieveren, Steenbergen en De zaak wordt een vennootschap met de achtkante bovenkruier met buiten-kruiwerk Een ging. naam ‘J. Hofman-Vriezema en zoon’ met als en zelfzwichting. In Eelde stond deze molen In januari 1948 treedt Jantje Vriezema als ei- eigenaren Jantje Vriezema en haar zoon Piet 200 meter ten noordoosten van de kerk, zo’n genaresse terug en draagt de zaak over aan Hofman. Omdat Piet nog geen 21 jaar was, 100 meter van de doorgaande weg. Daar was haar dochter. Willy (Wilhelmina Pieterdina) kwam er in augustus 1953 een beschikking hij door gebrek aan werk stil komen te staan Hofman was van januari 1948 tot september van de kantonrechter, die dit mogelijk maak- en kon daarom door Reindersma goedkoop 1950 eigenaar van de zaak, met toestemming te. Als 19-jarige was hij een heel jonge onder- worden aangekocht. Temeer omdat deze van haar man E. van Kalker. Na een paar jaar nemer. Hij moest wel stevig aan de studie om Eelder molen eigenlijk al ‘derdehands’ was. begon Willy samen met haar man een kle- allerlei vakdiploma’s te halen. Eerder was deze namelijk als paltrokmolen dingzaak met een breierij aan de Eeldersin- De gevelsteen van de in 1919 herbouwde in bedrijf geweest, bij de heren Westerdijk & molen zit nog op zijn plek en is met enige gel in Groningen. Hun zaak lag aan het druk 1957: Piet wordt eigenaar Sluis uit Assen. bevaren Noord-Willemskanaal, ook genoemd Vader Lambertus Hofman overleed op 5 moeite nog leesbaar. De oude muur van de Een paltrokmolen is in Nederland als Hoornschediep, tegenover de schutsluis. De januari 1957 te Marum in het pand van de molen maakt nu deel uit van de garage van windmolen een betrekkelijke zeldzaamheid. schippers moesten vaak noodgedwongen breierij. Hij was 71 jaar. Nog in datzelfde jaar de familie Braam. Er zijn nog slechts vijf van over. Nederlandse wachten bij de sluis en ook daar werden weer lieten moeder en zoon hun vennootschap veel schipperstruien verkocht. Nog altijd vin- ontbinden en werd Pieter Jelle Hofman de paltrokmolens zijn bijna altijd zaagmolens. Herbouw molen centrum De Wilp in 1919 den we een damesmodezaak aan de Paters- enige eigenaar. Moeder en zoon woonden Ze zijn ontwikkeld vanuit de standerdmolens. In het centrum van De Wilp verrees dus in woldseweg. Nu eigendom van een dochter toen nog samen in het pand van de breierij. De standerd staat op ‘de koning’ die op 2 1919 een ‘nieuwe’ molen, samengesteld uit het echtpaar Van Kalker-Hofman. Enige tijd later krijgt de al op leeftijd geko- kruisbalken ligt, waaronder een constructie een onderstel uit Roden en een bovenstuk Na het vertrek van haar dochter Willy, wordt men voormalig breister Jantje Vriezema een zorgt voor stabiliteit. Een paltrokmolen wordt uit Eelde. De herbouw werd uitgevoerd door Jantje Vriezema in 1950 wederom eigenaar. nieuwe partner en wel de weduwnaar (oud ook wel tjasker5 genoemd, maar dit is niet aannemer/molenbouwer K.B. Dijk. Zoon Piet blijft met moeder in de zaak. De PTT-er) Gerardus de Jong uit Assen. correct! Yntze Reindersma werd in datzelfde jaar bedrijfsaanduiding voor de winkel wordt bij opgevolgd door zijn zoon. de Kamer van Koophandel nu omschreven Als Piet in 1958 in het huwelijk treedt met Al- 5 Een tjasker is een kleine, van oorsprong Friese, als: Kleinhandel in 1. Heren- en jongens- bertje Hartholt verlaat Jantje het jonge stel en windmolen die werd gebruikt voor het bemalen bovenkleding en herenmode-artikelen. 2. verhuist naar haar nieuwe partner in Assen. van binnenwater. Dames- en meisjesbovenkleding. 3. Dames- Zij overlijdt op 8 juni 1991 op ruim 93 jarige mode- en kleinvakartikelen. 4. Stukgoederen leeftijd. Bij haar overlijden wordt er een bij- en huishoudgoed. 5. Onderkleding, balaij- zonder stuk geschiedenis afgesloten. goed4 en corsetartikelen. 6. Woningtextiel- goederen. De tijden veranderden en vanwege de con- In 1953 verandert er weer het één en ander. currentie door grootwinkelbedrijven evenzo de formule en het assortiment van de winkel. De breiperiode was al weer een tijdje voor- bij en de keuze werd gemaakt om verder te gaan met baby- en kleuterartikelen in de breedste zin van het woord. Van babykle- ding tot kinderwagens en -bedjes, alles was er te koop. Vele honderden mensen hebben in de loop der jaren de winkel bezocht om iets moois uit te zoeken als er een bezoek moest worden afgelegd aan een jonge stel dat zojuist vader en moeder was geworden. Veel van onze lezers zullen dit herkennen. In 1961 krijgt de firma toestemming om ook koffie te verkopen, wat een nieuw fenomeen was in de kledingbranche. Piet Hofman in de deuropening van de zaak in Deze foto's van de molen in het centrum van 1954. De etalage is ingericht in de vorm van Dat de zaak een prima service bood, blijkt De Wilp, zijn gemaakt na de brand van 1918, een televisietoestel uit die tijd. (Foto bezit P.J. wel uit de volgende anekdote: Op een koude waarschijnlijk in de jaren '20 of '30 van de Hofman) winterdag kwam er een jonge man in de vorige eeuw. Net als zijn afgebrande voor- winkel; hij was zojuist voor het eerst vader ganger werd deze molen 'De Tulp' genoemd, geworden. De bevalling was een stuk vlot- maar ook wel de 'Molen van Reindersma'. De 4 balaijgoed, omschrijving gebruikt door de KvK. Baleinen werden gebruikt ter versteviging van ter gegaan dan verwacht. Nee niet een paar molen heeft al een aanbouw voor motoraan- damescorsetten. uur, maar vele weken! Het stel had nog geen drijving. (Foto: www.molendatabase.org)

28 13 en de grond was. Na 1831 is deze standerd korenmolen vervangen door een stellingmolen, een achtkante bovenkruier met stelling. En nóg weer later is deze korenmolen verplaatst naar de Herestraat in het centrum van Roden. Over het beeld van ‘onze’ molen binnen het dorpsgezicht van Roden, vermeldt de ‘Historische Vereniging Roon’ het volgende: “Naast het hierop volgende huis van Js.Thie ‹nr.78› stond de molen ‹nr.79›. Wat is het jammer, dat die is afgebroken. Het was een prachtig bouwwerk. De afbraak is wel een In de verte molen ‘De Tulp’, vanuit het verlies geweest voor het dorp. (red: De plaats centrum van Assen gezien. In 1901 kocht waar de molen stond heet thans Molenhof Reindersma ‘De Tulp’ en herbouwde deze in het centrum van De Wilp. aan de Heerestraat). Deze molen, een achtkante bovenkruier met stelling, heeft er 42 jaar gestaan (van 1878 tot In 1918 brandt de molen in De Wilp af 1919). Vanaf in elk geval de 18de eeuw tot In 1918 sloeg tijdens een hevig onweer het 1892 stonden de voorlopers van deze molen, noodlot voor de Wilpster molen toe. Door een achtkante bovenkruier en daarvoor blikseminslag ontstond brand. De brandweer een standaardmolen aan het einde van met handspuit bediening kwam te laat om de Molenweg / begin Borglaan, bijna op ’t de molen te kunnen redden. Er was alleen huidige kerkhof. Dezelfde familie Thie was in nog een smeulende puinhoop over! Is toen de laatste jaren eigenaar van deze achtkante het brandweerschuurtje naast de molen bovenkruier. De molen in ’t centrum van het niet in gebruik genomen? Hoe dan ook, dorp was noodzakelijkerwijs één met hoge Mevrouw Hofman-Hartholt in de winkel rond 1960. (Foto bezit P.J. Hofman) Reindersma zat niet bij de pakken neer en stelling, omdat hij hoger moest zijn dan de kocht, om zijn bedrijf voort te kunnen zetten, omgeving, met het oog op de windvang”. het onderstuk van de molen uit Roden en het Tot spijt van veel Roners werd deze wiegje en geen kinderwagen en ook aan de licht uit één oog moest missen. bovenstuk van de molen uit Eelde. beeldbepalende molen dus in 1919 afge- baby-uitzet ontbrak nog veel. Bij Hofman broken en verkocht molenaar Thie het werd met gezwinde spoed een kinderwagen Het pand van de breierij werd in 1990 Onderstel uit Roden naar De Wilp onderstuk naar De Wilp. uit de voorraad gehaald, matrasje er in en verkocht aan de gemeente en Piet Hofman Een vervangend onderstel kocht Reindersma wat verder nodig was. Een kruik werd gevuld en zijn vrouw verhuisden in december van van molenaar Thie uit Roden. De molen van Bovenstuk uit Eelde naar De Wilp met heet water, een kruikenzak er omheen, dat jaar naar het Malijksepad, dus niet ver en klaar! Snel verdween Piet Marum in, met van hun eerdere stek. De laatste – tijdelijke Thie was een zogenaamde standerdmolen, Van Bronne Mulder uit Eelde kocht de ‘ingerichte’ kinderwagen, lopend over - bewoner van ‘de breierij’ was Sietse Niko- op een voetstuk, steunend op ‘schoren’. Reindersma het bovenstuk van een De molen was draaibaar. In de zijwanden glibberige wegen om het kleinood met spoed laas. Hij woonde er een paar weken ter over- van de standerdmolen bevonden zich twee af te leveren. brugging. fluitgaten. Wanneer de wind in deze gaten begon te fluiten, dan was de windrichting Sluiting en verkoop Piet Hofman woont nog zelfstandig. Het le- De felle concurrentie maakte het zaken ven is er niet kleuriger op geworden sinds het veranderd en moest de molenaar de molen doen steeds moeilijker. De grote winkels in overlijden van zijn vrouw op 26 juni 2004. Zelf opnieuw kruien. Drachten en Groningen speelden parten, heeft hij ook een zwakke gezondheid, maar Het volgende bericht over de Roder molen maar ook de zwakke gezondheid van Piet de optimistische man beschikt nog over vol- komt uit de Provinciale Drentsche en Asser Hofmans vrouw is een belangrijke reden om doende levenslust en staat mij op een hele Courant van 25 November 1831: er vroegtijdig mee te stoppen. Voor hun zoon plezierige wijze te woord. Hij alleen kon mij “UIT DE HAND TE KOOP, een standerdmolen, en dochter is, eventueel als opvolgers van de van deze unieke informatie over ‘de breierij met huis en tuin, staande te Roden. Nader zaak, geen droog brood meer te verdienen. van Hofman’ voorzien. Een geschiedenis die onderricht bij den Beklemden Meyer, Piet komt na de sluiting in 1976 in loondienst naar mijn mening niet verloren mocht gaan. Engbert Geerts van Esch, korenmolenaar te bij kledingzaak Spandauw in Roden. Daar Roden.“ Beklemde meyer betekent niet dat stond hij in de winkel als verkoper. Op 60 ja- de molenaar beklemd zat, maar dat hij de de ‘koning’ van de paltrokmolen met een rige leeftijd (dus in 1994) ging hij in de VUT. rechtmatige huurder of pachter van de molen zgn. kraagstuk De reden om er uit te stappen was, dat hij het

12 29 Dit komt maar zelden voor. Deze bonkelaar een zwaardere as had gekregen dan in De Een politieman in verzet is nog terug te vinden in de molen ‘St. Wilp. Ook de grote as (van de fabriek Wed. Anthonius Abt’ te Borkel en dient daar nog Sterkman) hoorde oorspronkelijk niet bij de Jan Buitkamp steeds als… tafel! molen; deze was te lang. Het afgezaagde Die politieman was de Marumer wachtmeester Willem Wester, in de bezettingsjaren deel lag tot aan de sloop in de molen. postcommandant in De Wilp. In een artikel in het aprilnummer van ’t Olde Guet van 2005 In de Keldonkse periode werd de molen Aanvankelijk had de molen twee koppels schreef ik al over hem. Maar deze man verdient het om niet vergeten te worden en daarom op een aantal punten aangepast aan de stenen: een blauw paar en later een koppel nog een paar verhalen, die hij mij verteld heeft. situatie op de nieuwe standplaats. Dit was kunststenen van Jaspers uit Aarle-Rixtel. nodig omdat in het windarme Brabant de De blauwe stenen werden verwijderd om Willem Wester werd op 14 december 1915 Duitse soldaten kenden daarom Wester wel. oorspronkelijke overbrengingsverhouding in plaats daarvan een mengketel te kunnen geboren in een gereformeerd gezin in Win- Zo ook een onderofficier die op de schrijf- niet voldoende was om de steen goed te installeren.4 schoten. Hij overleed in Drachten op 24 kamer van het kamp werkte. Tijdens een trekken. In 1917 leed de molen stormschade. Tot zover de wetenswaardigheden rond de oktober 2006. Van jongs af aan wilde hij al gesprek met Wester in ‘De Koppel Paarden’ in Mogelijk was de kap te weinig in balans omdat ‘oude’ molen, die tot 1903 stond aan de dominee worden, maar voor het betalen van Marum-West vertelde deze Siegfried Menzel, de molen in Keldonk een groter gevlucht en Oudemolenweg te De Wilp. die studie was er thuis het geld niet. Daar- dat hij wilde deserteren. Maar alleen met hulp om ging Wester na de ULO naar de Kweek- van Wester. Dat is voorjaar 1945 gebeurd. Hij school om te worden opgeleid voor onder- gaf Wester zijn wapens en omdat hij bij de Bakkers en boeren maakten gebruik van de diensten van de molenaar. Wanneer er een wijzer. Maar die opleiding moest hij afbreken administratieve dienst was, ook veel papie- zak rogge of ‘pong’ werd gebracht waaraan een ‘strozeel’, (bos stro) was gebonden, dan omdat hij in militaire dienst moest. ren en stempels, die Wester later weer voor wist de molenaar dat het een ‘stoetpong’, (bestemd voor brood) was en dat de rogge fijn En zo kwam Wester in 1938 bij de Koninklijke onderduikers gebruikte. De Duitse onderof- gemalen moest worden. Werd er een klein zakje met rogge bezorgd, dan was dat een teken Marechaussee terecht. In oktober 1940 werd ficier zat ondergedoken in een hokje in ‘De zijn standplaats Marum; de Marechaussee- Koppel Paarden’. Daar maakte hij het einde dat er heel grof gemalen moest worden, want dan was het bestemd voor het maken van kazerne aan de Kruisweg. Daar kreeg Wes- van de oorlog mee. In 1964 heeft Wester de bloedworst. Een gewone pong rogge (zonder strozeel), was onder andere bestemd voor ter, inmiddels bevorderd tot wachtmeester, Duitse onderofficier Siegfried Menzel weer veevoer en werd normaal gemalen. het commando. ontmoet en sindsdien hielden zij contact met Boekweit was een ander soort gewas, met een heel ander verhaal. Het werd verbouwd op Twee jaar later werd Wester benoemd tot elkaar. de hei en in het veen en had geurige witte en rose bloemtrossen. De bloemen van boekweit postcommandant in De Wilp. In 1944, toen Over de rol die Wester heeft gespeeld bij waren rijk aan honing. Vóór het zaaien van boekweit werd de hei en het bovenste laagje hij al volop meewerkte met het Marumer een wapendropping in Bakkeveen heb ik veengrond eerst afgebrand. verzet, dat vooral bestond uit het laten on- ook al verteld. Ate Meter, groentehandelaar De bruin-melige boekweitkorrels werden vermalen tot boekweitgrutten, (lekker met stroop, derduiken van jongens die verplicht werden in Marum-West, heeft toen samen met Wes- spek en spekvet) of boekweitmeel (voor pap en pannenkoeken). Van boekweitmeel gemengd in Duitsland te gaan werken, werd Wester ter die wapens, verstopt onder een lading met rogge werd roggebrood gebakken en het was ook nog eens geschikt als veevoer. gevraagd de plaatselijke afdeling van de Bin- aardappelen, naar een adres in Groningen nenlandse Strijdkrachten op te richten. gebracht. Over het optreden van Wester tijdens de Eind 1944, zo vertelde Wester, kwam hij eens KORENMOLEN IN HET CENTRUM VAN DE meistaking van 1943 toen mede door zijn ’s morgens om ongeveer half zes thuis. Uit WILP 1903 – 1956 vindingrijkheid veertig Marumer notabelen veiligheidsoverwegingen sliep hij vaak niet uit handen van de SD bleven, vertelde ik al thuis. Die bewuste nacht had hij bij een boer in het bovengenoemde artikel. En ook hoe in het hooi geslapen. En wie stonden bij ‘De Tulp’ uit Assen naar De Wilp en in 1862 werd het een oliemolen ofwel het hem na veel wederwaardigheden gelukte hem voor de deur? De NSB-burgemeester In 1901, twee jaar vóórdat hij de molen aan olieslagerij. Eén bron vermeldt dat molen ‘De om dominee S. van Wouwe, toen gerefor- en twee landwachters. Westers eerste reac- de Oudemolenweg in De Wilp liet afbreken, Tulp’ in 1899 gedeeltelijk is opgebrand en in meerd predikant in Marum-Kruisweg, die op tie was: ze komen me halen, ze hebben mij had Reindersma een houtzaagmolen uit 1901 werd gesloopt. In ieder geval werd hij de dodenlijst van de Duitsers stond, vrij te door. Maar gelukkig zat het anders. Wester Assen aangekocht. Deze molen, ‘De Tulp’ in 1901 door Yntze Reindersma aangekocht krijgen en te laten onderduiken bij dominee was opgelucht toen de burgemeester hem genaamd, liet hij in het centrum van De Wilp en in De Wilp herbouwd. Retel van Hoornsterzwaag, vroeg of hij Kees Wijkstra kende. Die moest, herbouwen als korenmolen. In Assen had Direct in 1901 werd door de gemeente Marum, Wester was politieman en mocht dus ’s op bevel van het Scholtenshuis in Groningen, deze molen, van het type stellingmolen, voor deze molen naast de reeds genoemde avonds op straat komen. Andere Nederlan- onmiddellijk worden gearresteerd en naar ’t gestaan vlakbij de oude kazerne, aan de windrecht-heffing, ook een Hinderwet Ver- ders moesten om 20.00 uur binnen zijn. Daar- Scholtenshuis overgebracht, verdacht van Vaart-Zuidzijde aan een balken-kolk. De gunning afgegeven. Waarschijnlijk omdat om bracht hij onderduikers naar hun onder- smokkelen van OT-kaarten. Wester vertelde naam van de weg ter plaatse, Balkenweg, er toen al van een motorische krachtbron duikadres zodra het donker was. In Marum de heren dat de bewuste Kees achter Dok- herinnert hier nog aan. Molen ‘De Tulp’ was gebruik werd gemaakt. wisten alleen Marumer verzetsmensen wat kum werkte en dat ze dus om hem te ar- toen al geen jonkie meer. Hij dateerde uit Wester voor verzetswerk deed. resteren naar Dokkum moesten. “Maar”, zei de achttiende eeuw, dus tussen 1700 en 4 De overige aanpassingen zijn te technisch Als er iets aan de hand was met Duitse mili- Wester “Ik heb een andere oplossing. Kees 1800! In 1832 was ‘De Tulp’ in gebruik als van aard om hier te kunnen beschrijven. Voor tairen gelegerd in het kamp Trimunt, kwam heeft hier verkering. Elke vrijdagavond komt zaag-, koren- en pelmolen. In 1840 werd verder geïnteresseerde lezers verwijs ik naar de Wester wel eens in dit kamp en sommige hij thuis, dus dan pakken we hem hier”. Daar- hij aangepast voor het malen van graan Molendatabase De Hoop, Keldonk.

30 11 mee ging de burgemeester akkoord. Hij was Willem Wester en zijn vrouw hebben in de dan zelf weliswaar verhinderd maar Van der bezettingstijd veel voor onze gemeenschap Vlugt en Smit konden er dan wel zijn. Aldus gedaan. Toen op vrijdag 13 april 1945 Ca- besloten. Een paar uur nadat de heren weer nadese verkenningstroepen met een paar weg waren vroeg Wester z’n buurman om lichte pantserwagens vanuit Oosterwolde ogenblikkelijk Kees Wijkstra te halen. Kees doorstootten naar Marum was wachtmeester kwam en hem werd door Wester verteld dat Wester hun gids. hij gezocht werd en dat hij, als hij gepakt En Willem Wester is ook nog dominee gewor- werd, vrijwel zeker de doodstraf kreeg. Dus den. Naast z’n werk studeerde hij theologie. direct onderduiken. Vrijdags kwamen Van der Op 56-jarige leeftijd werd hij hulppredikant Vlugt en Smit Wester ophalen om naar de van de gereformeerde gemeente te Tijnje. Wijkstra’s te gaan. Daar aangekomen zei de In 1974 studeerde hij met lof af, waarna hij moeder van Kees, dat Kees achter Dokkum in de zomer van dat jaar werd bevestigd in werkte. Wester zei tegen de landwachters Tijnje. Daarna heeft hij het ambt nog bekleed “Naar z’n vriendin, want daar kan hij ook zit- in Uithuizermeeden, Drogeham en Schoon- ten”. Zij met z’n drieën naar dat huis. Maar oord. In 1987 ging hij met emeritaat. Daarna ook daar vonden ze Kees niet. En gelukkig vestigden dominee en mevrouw Wester zich hebben ze Kees nooit gevonden. in Surhuisterveen, waar ze woonden tot de Zo kan ik nog meer verhalen vertellen over dood van Willem Wester in oktober 2006.

10 31 Hilbrand en Hiltje krijgen 12 kinderen, van De 'vacantiedagboekjes' van Arent Veenstra wie merkwaardigerwijs een groot aantal rond 1970 is overleden. Het op één na jongste Joke de Boer-Jager kind Gepke (in 1930 getrouwd met Menne Bosscher) overlijdt als laatste van dit gezin “Onze vacantie 1951 hebben wij op in 1989 te Groningen. Hilbrand zelf is al dezelfde wijze doorgebracht als in overleden in 1916, te Marum. Hij werd 55 jaar. 1950, dus in de kleine wagen van de Fa. In 1940 overleed zijn vrouw Hiltje op 77-jarige Dijkstra en Renkema. We hadden nu de leeftijd. kinderen meegenomen. Anneke en Peter zaten tijdens de reis bij Germ en Gee Yntze Reindersma voorin, terwijl Arent en Leen in een paar In 1896 krijgt Yntze Reindersma een luie stoelen achterin zaten. De indeling vergunning om in De Wilp een bakkerij te achterin was gelijk, alleen lag Anneke haar vestigen, op perceel sectie C, nummer 4837, eigen bedje nog achter het matras van (nu Plantsoen 25). In 1901 laat hij bij deze Arent en Leen, terwijl Peter naast Germ bakkerij, in het centrum van De Wilp, een en Gee tegen de wand sliep. Behalve de molen bouwen. Er zijn dan dus twee molens artikelen die we het vorige jaar hadden in De Wilp, de oude aan de Oudemolenweg geleend, hadden we nu nog extra: 12 en een nieuwe in het centrum. De zoon van bakstenen, van H. Knoop; 1 grammofoon, Reindersma vertelde in 1988, dat zijn vader van K. Folmer; 15 grammofoonplaten en 6 indertijd nog ‘Gemeentelijk Windrecht’ moest roemers, van E. Postmus.” betalen. (Volgens J. en H.J. Boerema is dit De oude molen uit De Wilp als molen ‘De Zo begint Arent Veenstra, postkantoorhouder echter niet in de archieven terug te vinden.) Hoop’ in het Brabantse Keldonk te Marum, het dagboek dat hij bijhoudt van Hoop’ weer opgebouwd. (Niet in Aarle Rixtel keurig handschrift, dagboekjes bij, die hij il- Koop en verkoop van de oude molen de vakantie die hij met zijn vrouw Leen en zoals sommige bronnen melden). Zo weinig hun kinderen Anneke en Peter in 1951 door- lustreerde met foto’s en souvenirs. De ma- In 1903 wordt de molen aan de Oudemolen- beschrijvingen als er over ‘onze’ oudste brengt in Otterlo, samen met de familie Germ nier waarop hij de belevenissen beschrijft weg, door Reindersma aangekocht. molen in De Wilp bestaan, zo uitgebreid en Renkema. Zijn dochter Anneke Bosch-Veen- van twee Marumer gezinnen, samen met Reden van aankoop was waarschijnlijk gedetailleerd zijn ze later in Brabant in het stra bewaarde de boekjes en liet ze tijdens vakantie in de vijftiger jaren, geven een unie- het uitschakelen van concurrentie. De een bezoek terloops aan ons (de redactie van ke blik op het leven van toen. Zoveel plezier, molen wordt namelijk nog in datzelfde jaar dorpje Keldonk samengesteld. Daardoor ’t Olde Guet) zien. Wij vonden de boekjes zo met zo weinig, is de gedachte die bij het afgebroken en doorverkocht. In de tweede kunnen we ons alsnog een duidelijk beeld bijzonder dat we er een artikel aan willen wij- lezen al snel in je opkomt. Wat een bijzonder helft van de 19e eeuw, na de aanleg van vormen van het uiterlijk van de eerste Wilpster den. Want Arent was een talentvol schrijver idee, om op vakantie te gaan in een kleine de Zuid-Willemsvaart, werden veel molens molen, gelegen aan de Oudemolenweg. met veel gevoel voor humor en hij schetst vrachtwagen en wat een vindingrijkheid om uit Noord Nederland naar Noord-Brabant De molen is in 1849 gebouwd door de een treffend tijdsbeeld. Van vijf vakanties in die wagen om te toveren tot een ‘comfor- verkocht. Het was een lucratieve handel bedrijven Pot & Franssen te Kinderdijk, in de jaren 1950 – 1956 hield hij nauwgezet, in tabele camper’. De meest uiteenlopende om een goede molen duur te verkopen, om opdracht van de eerder genoemde J.R. attributen moesten worden geleend en de vervolgens uit eigen contreien een ‘derde Zetsema, die op 28 september 1849 een dames en heren vakantiegangers beschikten hands’ molen weer om te bouwen tot vergunning had gekregen voor de bouw van over een groot improvisatietalent, dat moge graanmolen. Gezien de ondernemingslust een molen in De Wilp. Het was een kleine duidelijk zijn. van Reindersma, is het heel goed denkbaar achtkante korenmolen met lage stelling. dat hij op deze manier van de situatie heeft In 1903 werd deze molen door Yntze Maar wat bovenal spreekt uit de dagboeken geprofiteerd. Reindersma overgenomen, afgebroken en van Arent Veenstra is, hoe geweldig ze ge- verkocht. noten van deze - in onze ogen misschien Precies in dit jaar van verkoop en afbraak, 1903, wordt molenaar Hilbrand Beerlings De nieuwe eigenaar, Tinus van Lith, liet de eenvoudige - vakanties. Een vakantie was molen overbrengen van De Wilp naar het des-tijds nog uitzonderlijk en heel weinig kruidenier. Een sterke aanwijzing dat hij de laatste pachter/molenaar van de molen aan dorp Keldonk in Noord-Brabant. Molenaar mensen kenden toen deze luxe en onderne- Christiaan Raeijmakers uit Aarle-Rixtel mingsgeest. de Oudemolenweg is geweest. herbouwde de molen volledig als een 2 Oude molen uit De Wilp wordt molen ‘De achtkante beltmolen . De molen werd ‘De Hoop’ in Keldonk 2 Een beltmolen is een windmolen die staat op In het dorp Keldonk in Brabant wordt de een natuurlijke of kunstmatig opgeworpen heuvel, Arent Veenstra (1925-1983) met zijn dochter- voormalige Wilpster molen als molen ‘De die de functie van de stelling bij een stellingmolen tje Anneke overneemt.

32 9 Flitsen uit Arent’s dagboek van 1951.

Zaterdag 14 juli 1951

De Oudemolenweg 29 te De Wilp. Tot 1903 stond op de plaats van het huis links, de molen. Deze Zondag 15 juli 1951 molen werd door Reindersma afgebroken en verkocht naar Keldonk.

8 33 Dinsdag 17 juli 1951 Molens in het dorp De Wilp

34 7 Zaterdag 21 juli 1951

6 35 noodslachting. Van heinde en ver kwamen Na zijn Wilpster periode werkte meester Truus de Witte promoveert op onderzoek naar oorlogsvermissing de mensen. Haast iedere week was er Zijp vanaf 1956 in Anjum. Daar werd hij noodslachting. De man van de noodslachting vroegtijdig gepensioneerd waarna hij zich in De Wilp was Eeuwe Duursma. Hoe wist in Harderwijk vestigde, waar hij in 1975 op Joke de Boer-Jager iedereen dat er noodslachting was? Op 73-jarige leeftijd overleed. Een rijk leven van een voorbeeldig mensenkind. “Op een onbekende plaats begraven, de April-Meistakingen van 1943, een onderzoek naar hoeken van wegen en zandpaden werden oorlogsvermissing”, is de titel van het proefschrift waarop Truus de Witte op 7 januari 2010 briefjes vastgemaakt. Bijvoorbeeld aan aan de Rijksuniversiteit Groningen promoveerde tot doctor in de Gedrags- en Maatschap- een houten paal van het elektrisch, met pijwetenschappen. Een dag later werd het eerste exemplaar van haar boek aangeboden de mededeling: 'NOODSLACHTING, aan burgemeester Tjeerd van Bekkum van Marum. Het onderzoek van De Witte heeft hedenmiddag om 3 uur bij Eeuwe Duursma namelijk, ook voor de oorlogsgeschiedenis van Marum, ingrijpende gevolgen gehad. in De Wilp. Papier meenemen s.v.p.' Dit soort briefjes werden ook 'aangeplakt' in Marum- West en -Kruisweg. En van huis tot huis werd Hoe het kon dat Marum in haar onderzoek fer werden van de Duitse terreur. Zij zijn in deze boodschap doorgegeven. Omdat men een belangrijke rol ging spelen, beschreef dezelfde vrachtwagen naar de ‘Appelber- grote toeloop van het publiek vreesde werd Truus de Witte al in ’t Olde Guet van april gen’, een natuurgebied bij Glimmen, ver- er later een nadere regeling getroffen: heden 2009 (nr. 10) in een aangrijpend artikel get- voerd en werden in hetzelfde massagraf be- alleen noodslachting voor de mensen met iteld ‘Sechtzehn Streikende, überwiegend graven. (Samen met nog twee anderen). huisnummer A1 t/m 200 of huisnummer F1 Kommunisten’. Zo immers noemde SS- t/m 300 en zo meer. En dan die bewuste dag Sturmbahnführer Haase, de 16 onschuldige Terwijl veel nabestaanden decennia na de stond er tegen drieën een lange rij mensen mannen en jongens die op maandag 3 mei oorlog nog steeds in onwetendheid en onze- bij Duursma. Politietoezicht erbij. Voor de 1943 aan de Haarsterweg werden opgepakt kerheid verkeerden, lukte het Truus de Witte hele bevolking waren die noodslachtingen en vermoord in het kamp Trimunt. - mede dankzij de ‘punktliche’ administratie een uitkomst en een mooie aanvulling op en archivering van de Duitsers - wonderbaar- het krappe voedselrantsoen. En op deze De aanleiding voor het onderzoek van Truus lijk snel om de gewenste informatie boven manier konden ook de armere gezinnen voor de Witte lag in haar eigen familiegeschiede- water te krijgen. Het vlotte succes van het een zachte prijs nog een goed stukje vlees nis. Tijdens de April-Meistakingen van 1943 onderzoek, was eigenlijk een grote schok op tafel krijgen. Tot zover het verhaal van werd haar oom gearresteerd in zijn woon- voor haar. Zijzelf had immers ook jarenlang plaats Greonterp (Fr.). Hij had melkbussen deel uitgemaakt van een ‘onwetende’ fami- meester Zijp. van een melkwagen gegooid en werd het lie en gezien hoe haar vader zijn leven lang slachtoffer van het brute geweld van de leed onder de onzekerheid over het lot van Op 19 oktober 1944 werd Zijp op vermoeden Duitsers tegen de stakende en opstandige zijn broer. van illegaal werk door de SD gearresteerd, Nederlanders. Broer de Witte werd gear- maar gelukkig na enkele dagen weer resteerd en vermoord1 en zijn lichaam verd- Maar dit was niet de enige opzienbarende vrijgelaten. Begin januari 1945 stuurden ween spoorloos. Tientallen jaren na de oor- uitkomst van het onderzoek. Truus de Witte Groninger verzetsvrienden een onderduiker log speelde deze vermissing nog altijd een deed nog een tragische ontdekking. In de naar Zijp, die later een Gestapo-agent zware rol in het leven van de familie. Het chaotische periode vlak na de oorlog (2e bleek te zijn. Toen werden Zijp, de winkelier verdriet en de wanhoop van haar - inmiddels helft 1945)moet er iets zijn misgegaan bij de Joh. Floris en Jannes Dijkstra ingesloten overleden - vader, waren voor Truus de Witte identificatie van de 19 lichamen in het mas- in het Huis van Bewaring in Groningen. uiteindelijk aanleiding om een onderzoek sagraf. Abusievelijk werd Broer de Witte, Floris en Dijkstra werden na een maand naar de vermissing van haar oom te starten. boerenzoon uit Greonterp, geïdentificeerd weer vrijgelaten, maar Zijp werd naar het Zij wilde zich niet neerleggen bij het feit dat als Frits van de Riet, onderduiker op De Scholtenshuis in Groningen overgebracht iemand zomaar vermoord en weggevaagd Haar. Het lichaam van Broer de Witte werd waar hij erg mishandeld is. Van daaruit werd kon worden en dat niemand daar iets tegen dus herbegraven onder het monument in hij naar een strafkamp in Wilhelmshaven deed. Marum en het lichaam van Frits van de Riet gestuurd, waar hij wonderwel Popke Venema lag als ‘onbekend slachtoffer’ begraven in de en nog vijf Wilpster vrienden ontmoette. Dat het onderzoek haar naar Marum leidde gemeente Haren (Gn). Hoewel ziek, verzwakt en sterk vermagerd komt, omdat de ‘Zestien van Trimunt’ op In goed overleg met alle betrokkenen hebben kwamen allen direct na de bevrijding, nu dezelfde dag als haar oom Broer slachtof- Truus de Witte en haar mede-onderzoekers vijfenzestig jaar geleden, weer thuis. Op 19 hun uiterste best gedaan om een waardige 1 april 1945 kreeg meester Zijp een ovatie van De familie ontving wel een officiële bevestiging oplossing te vinden voor dit probleem. Men van het overlijden, maar werd niet ingelicht over het verzet en de Wilpster bevolking bij zijn besloot de ‘onbekende’ thuis te brengen in de executie- en graflocaties. Dit gebrek aan infor- behouden terugkeer. matie voedde de – valse – hoop der nabestaanden Marum en het monument uit te breiden met op ‘mogelijke’ terugkeer van de vermiste. een gedenksteen voor Broer de Witte, die er

5 36 van Buitenlandse Zaken. Hieraan verbonden een veilig adres in Leek. Van daaruit bereikten al ruim zestig jaar begraven lag. Ook voor Een vermissing en dus ook een oorlogs- was het planten van een boom met zijn ze veilig Engeland. De derde vliegenier die acht andere Marumer oorlogsslachtoffers vermissing is pas opgelost als de vermiste naam aan de ‘Laan der Rechtvaardigen’ in behouden neerkwam, had de pech hulp te werd een plaquette toegevoegd. wordt gevonden, levend of dood. Tot die tijd Jeruzalem. vragen bij een NSB-er. Hij werd gevangen blijven onbeantwoorde vragen malen: “Waar genomen. Truus de Witte promoveerde zoals gezegd is de vermiste? Leeft hij of zij nog? Wat is er Duitse nachtjagers, geleid door aan de faculteit ‘Gedrags- en Maatschap- gebeurd?” En bij jongeren: “Wie is die mys- radarstellingen, zoals die in Trimunt, Tot slot nog een verhaal van meester Zijp pijwetenschappen’ en niet, zoals misschien terieuze, verzwegen, maar o zo aanwezige hebben heel veel geallieerde vliegtuigen dat een mooi tijdsbeeld geeft. Het gaat over voor de hand zou liggen, als historica. In haar persoon op die foto?” neergeschoten. De stelling Trimunt meer noodslachting in oorlogstijd. onderzoek komen namelijk zowel de histo- dan honderd! Aan bemanningen van rische feiten uit de jaren 1940-1945 als het Aan het beantwoorden van deze vragen aspect van de oorlogsvermissingen aan de heeft Truus de Witte een belangrijke bijdrage Amerikaanse en Engelse vliegtuigen, die In 1944 werd in heel ons land de orde. geleverd en daarmee de nabestaanden een tijdens een vlucht naar of van Duitsland voedselsituatie aanzienlijk slechter. Toen in grote dienst bewezen. In haar onderzoek is neergeschoten werden is van meet af aan in september 1944 het spoorwegpersoneel Na de bevrijding werd een aantal slachtoffers niet alleen een bijzonder stuk geschiedenis ons land hulp verleend, ondanks dat op hulp blijvend in staking ging, reden er maar heel gevonden in massagraven, maar velen ble- vastgelegd, maar ook wordt inzicht geboden aan geallieerde piloten de doodstraf stond. weinig treinen meer. Daardoor was er veel ven vermist. Verwanten bleven decennialang in de beleving van oorlogsvermissing en recht Meester Zijp was een schakeltje in die hele minder goederenvervoer, zodat bijvoorbeeld hopen op hun terugkeer en leden onder de gedaan aan de enorme impact, die dit door keten van pilotenhelpers. de bakkers minder meel thuisbezorgd vermissing èn onder het feit, dat er blijkbaar de jaren heen op betrokkenen heeft gehad. kregen. En dan was dat meel nog van heel niet naar hun dierbaren werd gezocht. Toen Een verhaal van hem, over een Engelse slechte kwaliteit. Wie zich dat kleffe bruine zij, naar aanleiding van het archiefonderzoek piloot, van beroep onderwijzer, die op de brood nog herinnert begrijpt nu niet meer van Truus de Witte, recentelijk werden in- zaterdagavond opsteeg van een Engelse dat we het aten. Op ’t platteland waren er gelicht over de lotgevallen van de vermisten, vliegbasis en op zondagochtend om altijd wel voldoende aardappelen en rogge. bleek tot hun verbijstering dat ‘instanties’ al zeven uur in De Wilp bij de Nederlandse De rogge maalden we in de koffiemolen, een vanaf 1946 op de hoogte waren van hun lot schoolmeester in diens studeerkamer zat. heel karwei, maar ieder hielp mee. En dan het en graflocatie. De instanties schrokken er op roggemeel koken, kokende melk erop en je hun beurt van dat de nabestaanden decen- Ze waren gestart voor een nachtelijke aan- had roggebrij. nialang onwetend waren gebleven en ken- val op Leipzig. Op de terugweg werd hun nelijk nooit goed waren ingelicht. Beide par- toestel door een Duitse nachtjager in brand Maar nu de noodslachting. Het gewone tijen vroegen zich af: “Hoe heeft dit kunnen geschoten en stortte neer bij Tolbert. Drie vlees was schaars en alleen bij de officiële gebeuren?!” bemanningsleden vonden de dood. Drie slagers te krijgen, tegen inlevering van de anderen wisten per parachute veilig de aangewezen bonnen. Alles was op de bon. grond te bereiken. Een van hen landde per En op die bonnen kreeg je maar een kleine parachute in Niebert, twee in Boerakker. portie. Zo af en toe was er een koe, die de poot gebroken had of een ander dier dat een Via de contacten van Roelof Vogelzang ongeluk was overkomen. Dat was dan een in Niebert belandde de Engelse piloot/ dier voor de 'noodslachting'. Vaak waren het onderwijzer op die zondagmorgen om zeven beste dieren die geslacht werden, dus prima uur bij meester Zijp. En toen begon het verzet vlees, zonder bon te verkrijgen en niet duur. in De Wilp te draaien. Via postbode Popke Zo'n portie vlees uit de noodslachting kostte Venema werd de piloot afgevoerd naar een één gulden of één gulden en vijftig cent per adres dat alleen Popke wist. Meester ging pond; dat was erg goedkoop. De veearts naar de kerk maar nauwelijks was hij weer moest eerst het geslachte dier keuren. Dan thuis of daar was de verzetsman die de piloot kwam er een blauwe stempel op. Vaak had gebracht al weer, met de onverwachte werden de – verongelukte – dieren al enige boodschap: “Meester, we hebben er nog tijd te voren bij de veearts aangemeld!?! Dan een”. Weer begon in De Wilp de ‘geheime zei een boer tegen de veearts: “Is ’t goed dienst’ te draaien. Koerierster Betsie fietste dat mien bol neie week gek wordt?” Soms van De Wilp naar Leek en kwam terug met moest de veearts dan zeggen: “Wacht nog de boodschap : “Vanavond om zeven uur een week, want volgende week heb ik al Truus de Witte (Bolsward, 1956) studeerde Het proefschrift ‘Op een onbekende plaats worden ze opgehaald”. En zo gebeurde. twee varkens met gebroken poten”. andragogiek aan de RUG en promoveerde op begraven, de April-Meistakingen van 1943, Twee mannen van de rijkspolitie, Wester en 7 januari 2010 in de Gedrags- en Maatschap- een onderzoek naar oorlogsvermissing’ is pijwetenschappen bij prof.dr. D.F.J. Bosscher een collega, brachten de beide piloten naar Er bestond grote belangstelling voor zo’n ook in boekvorm verschenen en o.a. te koop en dr. J.J.M. Zeelen. bij Primera in Marum.

4 37 Oorlogsherinneringen Een schoolmeester in verzet

Job de Vries, Jan de Mars e.a. Jan Buitkamp

38 3 een tankval graven. Op een gegeven moment Van de Redactie gingen er geruchten dat de Duitsers van plan waren hen op transport naar Duitsland te stellen. Daarop besloten vijf jongens er samen Wij willen beginnen met het maken van excuses voor het wegvallen van een klein stukje tekst in vandoor te gaan, zodra het donker werd. het vorige nummer van ’t Olde Guet. Op pagina 31 bovenaan is weggevallen het kopje: ‘Fiets- Zo’n vlucht was niet zonder risico en moest plaatjesbelasting’ gevolgd door de tekst: ‘Op 1 augustus 1924 werd in Nederland het fietsplaatje dus snel en geruisloos gebeuren, wat echter ingevoerd. Iedere fietser, op wat uitzonderingen na, moest belasting betalen’. Dat zetten we hier niet helemaal lukte. Onderweg kreeg een van nog graag even recht. de jongens namelijk een punt van de deken, die achterop z’n fiets was vastgebonden, in Zoals u ongetwijfeld weet, is 2010 weer een jaar waarin extra aandacht wordt besteed aan oor- het wiel. Juist op zo’n moment! Paniek dus, log en bevrijding; het is dit jaar 65 jaar geleden dat Nederland, na vijf jaar onderdrukking door want ze kregen dat ding zomaar niet weer de Duitsers, werd bevrijd. In 2005 werd in ’t Olde Guet nummer 2 ruim aandacht besteed aan los en vertraging konden ze niet gebruiken. de gebeurtenissen in oorlogstijd in de gemeente Marum. De redactie vindt het belangrijk om te Niemand mocht zich immers ‘s avonds op blijven herdenken en heeft gemeend dit te kunnen doen door twee verhalen van Jan Buitkamp straat vertonen. Het liep allemaal goed af. ‘Een politieman in verzet’ over de Marumer wachtmeester Willem Wester en ‘Een schoolmeester in verzet’ over meester Zijp uit De Wilp, op te nemen. Wij zijn het met Buitkamp eens: Deze Broodkorf mensen verdienen het om niet vergeten te worden! Bakker Hendrik Stobbe vervoerde zonder blikken of blozen op klaarlichte dag een Op het kerkhof bij de kerk in Marum staat het monument ter herinnering aan de slachtoffers die Canadese piloot, in de grote broodkorf zijn gevallen in de oorlog. In oktober 2008 is dit monument op initiatief van Jan Buitkamp en voorop zijn fiets, naar een onderduikadres. Geert Braam uitgebreid met tien gedenksteentjes, zodat op die plek voortaan niet alleen de 16 van De Haar, maar ook alle andere inwoners van de gemeente Marum die in de Tweede Wereld- “Immer Rotkohl” oorlog omkwamen, kunnen worden herdacht. Met een foto van het monument en een kort ‘in Het dagelijks leven kon in de oorlog een stuk memoriam’ willen wij ook in ’t Olde Guet een bijdrage leveren aan de herdenking. zwaarder worden door allerlei maatregelen Eveneens werd een gedenksteen geplaatst voor Broer de Witte uit Greonterp. Zijn nicht Truus van de Duitsers. Zo was van een plaatselijke de Witte onderzocht wat er gebeurd was met haar oom, die midden in de oorlog spoorloos middenstander zijn paard gevorderd, wat verdween. Zij promoveerde naar aanleiding van dit onderzoek tot doctor in de Gedrags- en hem grote problemen opleverde. Hij kon nu Maatschappijwetenschappen. De link met Marum en een korte bespreking van haar boek, vindt u in dit Olde Guet. niet meer bezorgen met paard en wagen en dat kostte hem klanten en geld. De hele Jongere mensen, die de oorlog niet zelf hebben meegemaakt, luisteren vaak graag naar ver- kwestie zat de vrouw van de middenstander halen uit de oorlogstijd. Zij vinden de verhalen spannend en vooral als de vertellers hun eigen lang niet lekker, temeer daar er in hun gezin belevenissen vertellen en herbeleven, maken ze ook nu nog veel indruk. Meestal gaat het dan met vijf kinderen ook nog een Duitse soldaat om verhalen met een goede afloop en kan er zelfs om gelachen worden. Van deze persoonlijke was ingekwartierd. Maar zij nam wraak, op herinneringen uit het dagelijks leven hebben wij een aantal in dit blad opgenomen. haar eigen manier. In hun moestuin was de rodekooloogst goed gelukt, dus wat gaf ze Naast de hier genoemde onderwerpen in relatie tot de Tweede Wereldoorlog, is er ook dit maal de ingekwartierde Duitser te eten? Rode een gevarieerd aanbod aan artikelen van de vaste medewerkers van dit tijdschrift. kool! Vandaag, morgen, overmorgen, de hele week, de volgende week, vele weken lang. Wij wensen u prettige leesuren! Ièdere dag werd hem rode kool voorgezet. Waarop de Duitser, op zich geen vervelende Namens de redactie, man, dan keer op keer verzuchtte: “Ach, Rotkohl, Rotkohl! Immer Rotkohl!!!!“, en het Sineke de Groot-Jager vervolgens toch maar opat. Vijfenzestig jaar na de oorlog, roept een pan rode kool op tafel in deze familie nog altijd de geamuseerde reactie op: “Ach, Rotkohl, Rotkohl! Immer Rotkohl!!!!“ (Goed gedaan oma!)

2 39 Colofon Inhoudsopgave

’t Olde Guet is een uitgave van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West in Marum. blz.

40 1