Colofon Inhoudsopgave

’t Olde Guet is een uitgave van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West in Marum. blz.

’t Olde Guet betekent letterlijk: oude land of landerij. Redactie 2 In het jaar 1470 heeft het klooster Trimunt haar grondbezit in het kerspel Marum uitgebreid, door de verwerving van ‘Tyarsema Olde Guet’ gelegen tussen de Ae en de Haar. Muziekhuis Nikolaas, een muzikaal begrip in Marum 3 ‘t Olde Guet verschijnt minimaal 2x per jaar. De verkoopprijs voor een los nummer bedraagt € 5,00. Jhr. dr. Willem Alberda van Ekenstein, 28 maart 1858 – 10 mei 1937 11

Bij de omslag Verdwenen molens in Nuis: De afbeelding op de omslag is het schilderij dat de Marumse kunstenaar Tony Simon heeft gemaakt voor de raadzaal van het gemeentehuis van Marum. De acht personen op de voorgrond De korenmolen van Hazenberg 14 stellen de geschiedenis en de toekomst voor; daarnaast ook de integratie van de Molukse gemeenschap in Marum. De gebouwen op de achtergrond staan voor de acht dorpen die samen De boekweitmolen van Bonnema 19 de gemeente vormen, v.l.n.r. Lucaswolde, Jonkersvaart, Noordwijk en Boerakker, Nuis, De Wilp, Niebert en Marum. De watermolen aan de schipsloot bij Nuis 22 Doel van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West: De vereniging houdt zich actief bezig met het erfgoed van het eigen heem om het waardevolle uit De koepel van Amicitia 27 de geschiedenis van de gemeente Marum te behouden en de belangstelling voor en kennis van onze leefgemeenschap in heden en verleden te vergroten. De ontwikkeling van De Wilp 29

Bestuursleden van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West: Wonen en werken in De Wilp 35 - De heer B. (Berend) Kingma, voorzitter Malijksepad 19; 9363 AT Marum. Tel. 0594-641976. Bericht uit het archief 38 - Mevrouw J. (Cobi) Vos-Olijve, secretaris Willemstad 5; 9363 XE Marum. Tel. 0594 643543. Colofon 40 - Mevrouw G.J. (Grietje) Hijmersma-Hofkamp, penningmeester Molenweg 79; 9365 PC Niebert. Tel. 0594-549872 - Mevrouw A. (Aaltje) Woldman-Tienstra, lid Vijverstraat 14; 9367 PT De Wilp. Tel. 06-51152222 - De heer J.A. (Jan) van der Veen, lid Mellemaweg 2A; 9364 PV Nuis. Tel. 0594-513684

Redactie: - Mevrouw J. (Joke) de Boer-Jager Kamperfoelielaan 6; 9363 EV Marum. Tel. 0594-528502. - Mevrouw S. (Sineke) de Groot-Jager De Jutte 25; 9367 RN De Wilp. Tel. 0594-510058 - Mevrouw J. (Cobi) Vos-Olijve Willemstad 5; 9363 XE Marum. Tel. 0594-643543

Redactiesecretariaat: Het logo van Heemkundekring Vredewold-West, naar ontwerp van H. Dullink, heeft betrek- Kamperfoelielaan 6; 9363 EV Marum. Tel. 0594-528502; fax 0594-646220; king op het gebied waarin onze dorpen liggen. De gegolfde lijnen onderin geven de vele e-mail: [email protected] watertjes aan die in dit gebied stromen en gestroomd hebben. Ook hebben ze betrekking op Mar-heim, gemeente grenzend aan water. De gebogen lijn is een Typha latifolia oftewel een Bankrekening postbank nummer 9557208 t n.v. Heemkundekring Vredewold-West Grote Lisdodde, in de volksmond ook wel tourebout of rietsigaar genoemd. Deze plant komt ISSN nummer: 1877-8968 in ons gebied veel voor en is kenmerkend. Het woord “riet” van rietsigaar slaat op “Oude Riet” en “Zwarte Riet”, twee grensriviertjes van ons gebied. Druk: Drukkerij Marwo Marum

40 1 later de plaats op de hoek van de Wilpsterweg belangrijke boerderij moet zijn geweest. Van de Redactie voor de nu bijna belachelijk lage prijs van Het is de plaats links in het midden: een f 6.500. Hij had toen de Wijmaheerd al ruim erf met bebouwing, omgeven door een verkocht aan de heer Homan, die er geruime imposante gracht. Verder zijn op dit kaartje te zien, bovenaan in het midden, de Romaanse Het is zaterdagmorgen, de regen valt met bakken uit de lucht en op ons ‘redactiekantoortje’ is tijd woonde en werkte. Later kocht deze Kerk met westelijk daarvan de plek die nu ‘De het al weer één en al activiteit. Alle artikelen zijn klaar voor de drukker en daar komt nog heel wat Homan een perceel grond aan de Marktstraat, Bult van Marum’1 wordt genoemd, beide ook bij kijken. Het begint natuurlijk bij het onderzoek van de schrijver; een intensief en tijdrovend, waar hij het pand van het huidige café Buma omgracht. maar aan de andere kant ook heel boeiend gebeuren. Vanzelfsprekend legt de onderzoeker bouwde. (In 1983 café Buma, in 2010 café al zijn of haar onderzoeksresultaten vast is een verslag. Vervolgens moet dit vaak zeer lijvige Marktzicht, red.) De papieren om een café Over de Wijmaheerd en de familie Wijma verslag worden omgebouwd tot een artikel. De historische en creatieve inspiratie van de onder- te drijven had hij gekocht van de weduwe (Wyema) die er de naamgever van is, kan nog zoeker/schrijver wordt daarbij danig beknot, omdat de redactie ‘vaststelt’ hoe lang dit artikel uit- Swieringa, die in die tijd nog een café aan de veel meer worden verteld. Wij zijn van plan eindelijk mag worden. En dat levert nog wel eens een knelpunt op. Er is vaak zoveel interessante Hoornweg had”. hierover in een volgend nummer uitvoerig te informatie beschikbaar, dat het lastig is om dit vast te leggen in maximaal 3200 woorden; dat is publiceren. Weet u er meer over en/of wilt wat wij aanhouden om het blad van 40 pagina’s gevarieerd te houden, zowel qua lengte als qua Onderstaande kadasterkaart van Marum u meewerken aan dit artikel, neemt u dan onderwerp van de artikelen. De website van de Heemkundekring biedt in dit opzicht gelukkig West, uit 1832 laat heel mooi zien, dat alstublieft contact op met de redactie. uitkomst. Complete onderzoeksverslagen en zoveel illustraties als gewenst, kunnen daar een de Wijmaheerd ook toen al een grote en plek krijgen en gelezen worden door iedere geïnteresseerde. U zult om die reden in dit blad af en toe een verwijzing naar onze website aantreffen.

De aanloop naar een nieuw nummer van ’t Olde Guet is altijd een drukke periode, maar ditmaal was het wel heel hectisch, omdat we ook nummer 14 al in de steigers hebben staan. Dit wordt een bijzonder nummer, dat met enige tamtam zal worden gepresenteerd op de Nieuwjaarsre- ceptie van de gemeente Marum, in januari 2011. De gemeente bestaat in 2011 namelijk 200 jaar en dat feit willen we niet onopgemerkt voorbij laten gaan, er wordt van alles georganiseerd. Zo verschijnt er o.a. een speciaal nummer van dit blad dat, met financiële medewerking van de gemeente, in de hele gemeente huis aan huis zal worden verspreid. Een mooie gelegenheid om naast het 200-jarig bestaan van de gemeente, de Heemkundekring en ’t Olde Guet bij een groot publiek onder de aandacht te brengen.

Maar zover is het nu nog niet; dit is nummer 13 en daarin vieren we ook een klein jubileum: het is namelijk het 10e nummer waaraan Geert Braam zijn medewerking verleent, waarvoor wij hem op deze plaats nog maar eens heel hartelijk danken. Een felicitatie aan het adres van Geert is ook op zijn plaats, want hij maakte één van de winnende foto’s voor een kalender van de ‘Stichting Oude Groninger Kerken’.

Wij hopen dat u zult genieten van de artikelen, die ook ditmaal weer door de inzet van een enthousiaste groep medewerkers tot stand zijn gekomen. Met vriendelijke groet, namens de redactie,

Joke de Boer-Jager

1. In ’t Olde Guet nummer 8 van juli 2008 is door de heer Koos Vos een uitgebreid artikel geschreven over deze bijzondere bult.

Deze foto van de kerk van Nuis, ge- maakt door Geert Braam, zal worden afgedrukt op de kalender die de SOGK volgend jaar uitbrengt.

2 39 Bericht uit het archief Muziekhuis Nikolaas, een muzikaal begrip in Marum

Joke de Boer-Jager Geert Braam

Het archief van de Heemkundekring Vredewold-West herbergt een schat aan waardevol Het voormalige Muziekhuis van de familie Nikolaas - Sietze Nikolaas Sr. en zijn vrouw historisch materiaal. En dat hoeft helemaal niet beslist eeuwen oud te zijn. Zo beschikt Aukje van der Wal - aan de Wendtsteinweg was onlosmakelijk verbonden met de jeugd de Heemkundekring bijvoorbeeld over alle uitgaven van het AchtDorpenNieuws, dat al van de jaren ‘50 en ‘60 van de vorige eeuw. Wie kocht er niet zijn of haar eerste singletje vanaf de jaren ’70 van de vorige eeuw bestaat. Deze enorme stapel ‘oude kranten’ vormt van the Beatles, the Rolling Stones of van Johnny Lion en ga zo maar door. In gedachten een belangrijke informatiebron en wordt dan ook zorgvuldig bewaard. Dat er zo’n 30 ga ik ‘back to the sixties’ en zie ik mij weer met de koptelefoon op het hoofd, om aan de jaar geleden ook al veel interesse was in de historie van de gemeente Marum bewijst de uiterst moderne draaitafel de nieuwste nummers te beluisteren. Velen kochten er hun eer- rubriek ‘Oud Marum in beeld’ die jarenlang regelmatig in het blad verscheen. Oude foto’s, ste gitaar of accordeon en heel wat gezinnen schaften er hun eerste televisie aan. Later ingezonden door inwoners uit de hele gemeente, werden op de voorpagina geplaatst, werd het bedrijf gerund door oudste zoon Sietze Zweitze Nikolaas (Sietze Jr.) en zijn vrouw vaak vergezeld van een oproep aan de lezers om nadere informatie te verstrekken over Zwaantje Rademaker. Na de opheffing van het muziekhuis kwam er de tabakszaak in. de afbeelding. Hierop werd goed gereageerd, want in een volgend nummer verscheen Sietze Zweitse, geboren in 1943, is de man die mij veel waardevolle informatie verschafte. steevast een overzicht van de reacties. Op deze manier is in het AchtDorpenNieuws een Daarnaast verrichtte ik veel aanvullend onderzoek en zo kon ik weer een stukje historie in heel stuk gemeentelijke historie vastgelegd. een artikel vastleggen. Nikolaas en de link naar de goedheiligman generatie zich rond 1811 Nikolaas noemde is Nikolaas is een naam die in Friesland verwant niet bekend. Misschien had de eerste naam- is aan de naam Nicolai. Dat er veel verwarring drager een lange witte baard en kreeg hij aangaande de naam Nikolaas is geweest, daarom de bijnaam Sint Nikolaas? Wel we- blijkt wel uit de onderstaande stamreeks. Bij ten we, uit het signalement van de Nationale de laatste generaties was het dan wel con- Militie van deze Albert Sietzes, dat hij “ligt sequent ‘Nikolaas’, maar de verwarring was blond” haar had. er voorheen wel degelijk. Waarom de eerste

De stamreeks van de naamdragers ‘Nikolaas’ uit Marum:

1 Albert Sietzes van Lippenhuizen en Sjoukje Jans van Tolbert, trouwen in Tolbert op 6 maart 1791. Hij overlijdt te Diepswal in 1804 als Albert Sietses, zij overlijdt in 1837 als Sjoukje Jans Niklaas.

2 Sietse Sintniklaas, geboren te Zevenhuizen en Jantje Harms Nienoord. Trouwen te Leek op 6 februari 1818. Hij trouwt als Sijtze Alberts (zich ook noemende Nieklaas, maar eveneens Sunterniklaas en Sinterniklaas). Hij overlijdt in 1869, zij in 1870.

3 Sietze Sintniklaas, geboren te Zevenhuizen en Hendrikje Postema, geboren te Niebert. Zij trouwen 31 mei 1865 te Leek. Hij overlijdt im 1919, zij in 1907.

Deze foto werd gepubliceerd in het In februari ’83 – het AchtDorpenNieuws 4 Sietze Nikolaas, geboren te Zevenhuizen in 1866 en Geesien Poeder, geboren te AchtDorpenNieuws van december 1982. verscheen destijds maandelijks – kwam het Roden in 1873. Trouwen te Marum op 29 juli 1891. Hij is overleden in 1931, zij in 1965. antwoord op dit vraagstuk, gegeven door de Het bijschrift luidde: heren Postmus, van de Hoornweg en Hut uit 5 Sietze Nikolaas, geboren te Nuis in 1895 en Eltje Middel, geboren te Niebert in1892. Noordwijk. Trouwen te Marum op 25 maart 1916. Hij is overleden in 1976, zij in 1989. “Dit is weer een zoekplaatje. Volgens Volgens beide heren betreft het hier: bepaalde zegslieden moet dit pand ooit in 6 Sietze Klaas Nikolaas, geboren te Niebert in 1918 en Aukje van der Wal, geboren te Marum hebben gestaan. Zeker is dat het nu “het huis Wijmaheerd, dat aan de Randel Haulerwijk in 1920. Trouwen te Leek op 9 mei 1942. Hij overlijdt in 1964 en zij in 1994. niet meer in deze staat te vinden is. Wie, o heeft gestaan, maar al geruime tijd geleden wie, kan ons zegen welk pand op de foto verdwenen is. Jan Andries Postmus, de pake 7 Sietze Zweitze Nikolaas, geboren te Jonkersvaart in 1943 en Zwaantje Rademaker, staat en op welke plaats het zich bevond. Een van de heer Postmus, kocht het pand ooit van geboren te Roden in 1944. Trouwen te Roden op 21 mei 1965. klein verhaaltje erbij is nog leuker. Reacties Marten Idsingh. Het was een grote plaats met worden verwacht door de redactie”. veel grond, wel tot over de Rijksweg (A7) en 8 Kinderen van Sietze Nikolaas en Zwaantje Rademaker bijna tot Frieschepalen. Jan Andries bouwde

38 3 Sietze Klaas Nikolaas (Sietze Sr.) met de kof- Muziekman Sietze Sr. op een versierde wa- fer vol negotie (handel). gen op de Jonkersvaart, tijdens een bevrij- Hoe het allemaal begon dingsfeest. Het is een aaneenschakeling van gebeurte- Sietze Klaas Nikolaas en Aukje van der Wal nissen in het leven van de eerste eigenaar Sietze Klaas Nikolaas trouwde met Aukje Sietze Klaas Nikolaas, (geboren te Niebert, van der Wal. Vanaf hun huwelijk in 1942 tot Plantsoen 12 op 1 maart 1918). Zijn ouders waren Sietze het jaar 1949 woonden zij in het huis, vlak bij Nikolaas geboren te Nuis in 1895 en Eltje de brug die de Jonkersvaart overspant naar Middel geboren te Niebert in 1892. Zij had- de Lindsterlaan. In dat huis zijn alle drie hun den lange tijd een boerderij, met circa 12 kinderen geboren, te weten Sietze Zweitze melkkoeien, aan de Allartsoogsterweg te Al- (Sietze) in 1943, Zweitze Sietze (Zweitze) in lartsoog bij Bakkeveen. 1945 en dochter Eltje (Elly) in 1947. Geboren in Niebert en opgegroeid op Al- Van de Jonkersvaart vertrok het gezin in lartsoog, verkende Sietze Klaas Nikolaas de 1949 naar de Kerklaan in Marum, waar ze tot grote wereld. 26 juni 1951 woonden. Daarna vertrokken Alles was bij hem mogelijk. Hij trok als bar- ze naar Groningen, omdat vader Sietze (die bier langs de klanten om hun haar te knippen, ik vanaf nu Sietze Sr. zal noemen) monteur was horlogemaker en ging met negotie langs werd bij de Marechaussee in Haren. de deuren. Je kon het zo gek niet bedenken Door omstandigheden heeft het gezin maar of hij had het wel in de koffer: elastiek, veters, heel kort, circa 10 weken, in Groningen ge- schoensmeer, ritsen en ga zo maar door. woond. Sietze Jr., toen 7 jaar, was de re- Voor Sietze Klaas was muziek hetzelfde als den dat er werd teruggekeerd naar Ma- ademhalen, het was zijn lust en zijn leven. rum: hij was ziek van heimwee. Het gezin Waar hij zijn inspiratie voor de muziek heeft vestigde zich toen eerst in Nuis en daarna opgedaan is niet bekend. Zijn ouders wa- aan de Sportlaan in Marum, tegenover het ren er totaal niet mee bezig en waren waar- huis waar ze eerder woonden, maar nu op schijnlijk ook niet muzikaal. Sietze heeft zelf de hoek Sportlaan/Kerklaan. In Marum was de kennis verworven om muziek te maken en Sietze Sr. ook nog hulpbesteller bij de PTT, te schrijven. met als route o.a. De Haar. Op 26 november Een ansichtkaart uit de zestiger jaren

4 37 van Jan Lammerts, veehandelaar/slager en Plantsoen 12 Aaltje van der Wal) met als bestemming Het huis is in 1921 gebouwd in opdracht een slagerij met winkel; de ingemetselde van Gosse Nonkes (1894-1975) , van gevelsteen van de koe herinnert hier nog beroep postbode, naar een ontwerp van J. aan. Er werden, gek genoeg helemaal geen van der Meer uit Tolbert. Dezelfde Gosse koeien geslacht, omdat men rundvlees in Nonkes liet enige jaren later ook een huis De Wilp niet kon betalen; men at spek en de bouwen aan het Plantsoen 4. Beide huizen worsten van Lammerts stonden bekend om wijken af van de doorsnee bouw in die tijd hun heerlijke smaak, omdat er betere delen en hebben een bijzondere uitstraling. We van het varken in werden verwerkt. Het nemen aan dat Gosse Nonkes’ moeder en huis werd bewoond door Jan, Jelle, Klaas, zusters de eerste bewoners waren: Janke Boukje en Griet. Broer Jurjen was uit huis Nonkes-Ausma (weduwe van Ubel Nonkes, en trouwde later met Stien Visser. Zij zijn overleden in 1902), Gosselina (1884-1970) en de ouders van Jan Jurjenszoon, die in dit Hendrikje (1887-1975) Nonkes. Bij de oudere verhaaltje ook een rol speelt. Oom Jan was Wilpsters is nog wel bekend dat de dames slager, zijn broer Jelle was gehandicapt en handwerklessen gaven aan de openbare en kon zich daardoor moeilijk verplaatsen, maar bijzondere school in De Wilp. Ze woonden werkte wel mee in het bedrijf. Hij had kippen, meestal op het voorste slaapkamertje boven; die door zijn zusters werden verzorgd. Neef de voorkamer op de benedenverdieping Jan (Jurjenszoon) kon goed leren en zou werd beschermd door kranten op de vloer. boekhouder worden in de stad, maar het Van boven af hadden de dames een goed De familie Nikolaas rond 1954. het voormalige café van Copinga in Niebert dagelijks heen en weer reizen was qua tijd zicht naar buiten en niemand kon hen zien. (Hoek van Holland). Dit alles stond onder de niet te doen. Daarom zocht hij werk dichterbij Ze stonden verder bekend als zeer zuinig. 1953 tenslotte, werd er verhuisd naar de Mu- bezielende leiding van Sietze Nikolaas Sr., en kwam in dienst bij zijn Oom Jan. Hij mocht Op een dag schijnen de dames te zijn betrapt ziekwinkel aan de Wendtsteinweg. die tevens alle benodigde muziek schreef. de bestellingen opnemen en rondbrengen, toen ze in het kippenhok van Hilbrand Helaas zijn er in de familie geen muziek- waar hij snel - veel te snel - van terugkwam, Postma zaten om eieren mee te nemen, Muziek in de genen stukken bewaard gebleven die door hem omdat hij niet wist hoe hij praatjes moest maar Hilbrand kwam thuis en zag de dames Zijn hele leven was Sietze Sr. muzikant in geschreven zijn; verloren gegaan bij verhui- maken met de huisvrouwen. Oom Jan in het kippenhok. Hij vroeg ze: “Wat moeten hart en nieren. Met zijn muziek bracht hij zingen! Lammerts werd in 1929 benoemd als kassier jullie toch in mijn kippenhok?”. De dames stemming op bruiloften en partijen en hij ging van de Raiffeisenbank, zodat het pand ook schrokken en zeiden, dat ze dachten dat hun overal per fiets naar toe, met de accordeon Opening van het Muziekhuis in 1953 als bank werd gebruikt. Tijdens de oorlog poes in het kippenhok zat. Hilbrand Postma achter op de bagagedrager vastgebonden. Met deze voorgeschiedenis had Sietze moest Jan jr zich melden, als marineman. woonde aan de Gosseswijk, in het witte Hij ging zelfs eens naar de Lemmer (ook op Klaas Nikolaas de basis gelegd om iets Er was al een onderduikplaats voor hem huisje tegenover de ijsbaan, dus niet zo’n de fiets) om op een bruiloftsfeest te spelen. voor zichzelf te beginnen. Hij werd gesteund beschikbaar in het huis van oom Jan (dubbele logische plek voor de dames om de poes te De hele nacht was hij weg en pas vroeg in de en op gang geholpen door het Muziekhuis wand), maar uiteindelijk kon deze gelukkig zoeken. Werden de dames misschien door morgen voegde hij zich weer bij zijn gezin. Hemmes te Groningen, in die tijd de enige bewerkstelligen dat Jan (Jurjenszoon) uit dit voorval, wel de Hintsjes genoemd? Ook samen met Derk Postma, die ook ac- in zijn soort in de hele omgeving. Nikolaas dienst bleef: hij kon niet gemist kon worden cordeonstemmer was, trad hij op bij allerlei betrok in eerste instantie ook zijn materiaal voor de voedselvoorziening. Vanaf ± 1972 tot 2002 woonde de familie feestelijke gelegenheden. Er waren in die tijd, van Hemmes. In 1959 trad Jan af als kassier en werd Wouda in de woning, toen werd deze gekocht maar ook eerder, veel van dergelijke sfeer opgevolgd door zijn broer Jelle, die het ambt door José Gatsonides en Jonny Drent. Het makers die de bevolking in beweging brach- niet meer uitoefende in de slagerij maar in pand is in 2005 volledig gerenoveerd en in ten op de dansvloer. Denk in dit verband bij- het nieuwe bankgebouw aan de Vijverstraat. 2010 is er geheel in stijl een stuk aangebouwd voorbeeld maar aan IJe Wijkstra, Jan Hut en Jan Lammerts, Jurjenszoon, is geen aan de achterzijde. diverse andere muziekgroepen. slager geworden aan de Oosterweg, maar Nikolaas Sr. had in Marum en de wijde om- heeft een slagerij aan de Oudemolenweg geving al een aantal muziekclubjes, o.a. in overgenomen. Het pand Oosterweg 23 is De Wilp en de Jonkersvaart (met de mooie vervolgens verhuurd aan Poppe van der naam ‘De Snarenbrekers’) Ook Sietze Junior Wal en Griet. Poppe was melkboer en Griet Weet u nog (meer) verhalen over deze of speelde later in die muziekclubjes. Er zaten deed de zuivelwinkel. Later is het pand nog andere panden in De Wilp, dan zouden wij snaarinstrumenten in zoals een mandoline, bewoond door Gauke en Trien Hof en de een banjo en zelfs een contrabas, maar ook deze graag horen. U kunt contact opnemen Muziektrio ‘The Lucky Stars’, met Sietze Sr., familie Wedman. De huidige bewoners zijn een blokfluit en een accordeon. met Sineke de Groot-Jager, telefoon 0594- Luik de Groot uit Nijbeets. De derde muzi- Engbert en Anneke Bijzitter. Ook was er een dergelijke muziekgroep in 510058. Bij voorbaat dank! kant kwam uit Joure.

36 5 De aankoop van het zakenpand aan de Wendtsteinweg, voor 5.600 gulden, heeft Wonen en werken in De Wilp de vrouw des huizes slapeloze nachten be- zorgd. Vlak voor het Sint Nicolaasfeest van Sineke de Groot-Jager 1953 opende Sietze Klaas Nikolaas de deu- ren van zijn Muziekhuis. De zaak werd inge- Op initiatief van een aantal inwoners van De Wilp wordt een inventarisatie gemaakt van schreven bij de Kamer van Koophandel op 5 het woning- en winkelbestand in dit dorp. Het is de bedoeling dat de – relatief jonge – december 1953, maar opende de deuren al historie van het dorp wordt vastgelegd en bewaard. Er wordt als volgt te werk gegaan: op 28 november. Een goede greep om een Van alle huidige panden langs het stratenplan, zoals het er in ± 1950 uitzag, is een foto week voor de verjaardag van Sinterklaas gemaakt met een vragenlijst. De leden van de werkgroep, waarvan de meeste geboren open te gaan. Veel Marumers associeerden en getogen zijn in De Wilp, vullen de vragenformulieren in met behulp van de huidige de naam met de Goedheiligman en dat doet bewoners. Ook putten zij uit eigen herinnering en uit gesprekken met derden. Af en toe men nu nog. Blijkens de stukken van de Ka- Sietze Sr. in de winkel, spelend op een wordt er een bijeenkomst georganiseerd, waarin informatie wordt uitgewisseld en allerlei mer van Koophandel luidt de omschrijving accordeon. oude verhalen en anekdotes worden verteld. Juist deze verhalen zijn de moeite waard om van het soort bedrijf dat er wordt uitgeoe- de Mars uit De Wilp was in het bedrijf van op te tekenen. Het is de bedoeling zoveel mogelijk mensen uit De Wilp erbij te betrekken, fend: ‘Winkel in bladmuziek, muziekinstru- Jan Pijpker Theo van der Wal de man die om een zo volledig mogelijk overzicht te krijgen. De verzamelde gegevens worden digitaal menten en reparatie’. muziekles gaf. Het ging hoofdzakelijk om vastgelegd door de Heemkundekring en zijn voor allerlei doeleinden beschikbaar, o.a. voor lessen op snaarinstrumenten, maar ook op publicatie in ’t Olde Guet. Om een indruk te geven, hieronder het voorlopige resultaat van Concurrentie in De Wilp? de harmonica. Maar goed, de muziekwinkel de panden Oosterweg 23 en Plantsoen 12. Op 15 oktober 1953, dus een maand voor in De Wilp was geen lang leven beschoren, de opening van de zaak van Sietze Nikolaas want ruim een jaar later (op 31 december Sr., opende Jan Pijpker in De Wilp zijn Mu- 1954) sloot hij zijn deuren al weer. Na de ziekhuis. Dat zal voor Nikolaas een tegenval- sluiting van het bedrijf werd Pijpker groente- ler geweest zijn, want bij het maken van de boer in De Wilp. plannen had hij niet kunnen bevroeden dat hij concurrentie zou krijgen. Het pand Wendtsteinweg 73 Volgens wat aanvullende informatie van Jan Het pand waarin Nikolaas zijn Muziekhuis

Oosterweg 23. Inzet: De fraaie steen met de koeienkop siert nog steeds de gevel

Oosterweg 23 stuk land om bouwland van te maken. Het Voordat het huidige pand werd gebouwd hout werd verzaagd tot planken en balken stond op deze plek al een huis met voorin een en zo werd een heel eenvoudige schuur woning en achter stalling voor vee, bestemd neergezet, waar de varkens die ‘s maandags voor de slacht. Bij deze woning werd later zouden worden geslacht ’s zaterdags al een houten schuur gebouwd, waarvoor het werden gebracht. Het pand dat nu aan de hout werd gekapt aan de Keuningsweg. Oosterweg 23 staat werd in 1923 gebouwd De familie ontgon daar waarschijnlijk een door de familie Lammerts (zonen en dochters De situatie in 1927. (foto: Beeldbank Groningen).

6 35 vestigde kent een interessante geschiedenis Van Dijken bood toen aan het herstel mee en had kleurrijke oud-bewoners. De historie te bekostigen. In de kelder lag in 1953 nog begint in 1901, als Geeske Boekema, de steeds het oude uithangbord met het woord weduwe van schoenmaker Riemer Bouma, ‘Kapper’. een stuk (tuin)grond bij haar huis verkoopt De familie Nikolaas verkocht het pand in 1990 aan Wybren van der Veen, eveneens aan de familie Roelofs. Vervolgens, van 1995 schoenmaker te Marum. De tuin die verkocht tot 2010, woonden Bert Louwes en Johanna wordt, is het bouwterrein waar later het huis Rehwinkel er met hun gezin. Zij verkochten komt te staan. In 1910 gaat het bezit over in het in mei 2010 aan de gemeente Marum. handen van Wybe Renkema, zaakwaarnemer Vanaf die tijd wordt het tijdelijk verhuurd aan te Groningen. Hij laat er in 1912 een huis op de familie Gerrit Jan van Dijk. bouwen, dat hij in 1920 verkoopt aan Harm Hofstee. In 1926 begint Hofstee er een winkel De jeugd aan de draaitafels in; hij was kapper en barbier en verkocht Vanaf oktober 1954 begon het Muziekhuis tevens sigaren en toiletartikelen. Harm met de verkoop van bandrecorders, transis- Hofstee was ook al barbier geweest in zijn tors, platenwisselaars, grammofoonplaten, geboorteplaats Groningen. In 1932 vertrok etc. In de opkamer (boven de kelder) was de hij met zijn gezin naar Den Haag. (De barbier platenbar, waar alle platen – 78 en later 45 Harm Hofstee was een achterneef van de De fonkelnieuwe NH-kerk met pastorie, naar een steendruk uit 1868 toeren – keurig in vakjes stonden opgesteld. eerste bakker Harm Hofstee, even verderop In het verre verleden was deze verhoging een den was men immers ook uit de oude woon- Verleden en heden aan de Wendsteinweg. Inmiddels zit al de gedeelte van de voormalige kapperszaak ge- plaats naar dit nieuwe dorp vertrokken. Zo Dat het leven in De Wilp in het verleden niet derde generatie Hofstee in dit bakkersbedrijf). weest. werd er al in 1835 een school gebouwd op altijd gemakkelijk was, is wel duidelijk. Ook Kapper Hofstee verkocht zijn pand aan Anje De Marumer jeugd wist als geen ander de de hoek van de huidige Oudemolenweg en in het begin van de 20e eeuw was het voor Wieringa, weduwe Pieter Swigthuizen, uit weg naar deze populaire muziekwinkel te het Plantsoen en in 1868 een Hervormde veel inwoners nog hard werken voor een ka- Garsthuizen, die het in 1936 overdeed aan vinden. Je ging er heen om de nieuwste mu- Kerk. Een eigen kerk was belangrijk om te- rig bestaan. Maar de Wilpsters hebben zich Pieter van Dijken, vrachtrijder te Marum. ziekexpres te kopen of om een gratis blaadje gengas te kunnen bieden aan allerlei predi- niet uit het veld laten slaan. Zoals overal nam Begin 50-er jaren werd het aangekocht door te halen, waar de ‘Top 40’ op vermeld stond. kers die in de omgeving actief waren. Een ook hier de welvaart toe, het dorp groeide en Sietze Nikolaas Sr. en Aukje van der Wal. Piet kerkdorp had bovendien meer zeggenschap bloeide en de middenstand groeide en bloei- van Dijken, inmiddels oud-boderijder, was binnen de gemeente; in 1872 werd De Wilp de – lange tijd - mee. Maar weer verander- nog steeds de eigenaar, maar het huis werd officieel een dorp. den de tijden en vooruitgang is niet altijd in bewoond door Hendrik Pops. Pops woonde Helaas ontstond er langzamerhand - eigen- ieder opzicht verbetering. Voor de winkeliers hoofdzakelijk in het voorste gedeelte van het lijk al in diezelfde periode - een kentering in het dorp keerde het tij en bijna allemaal huis; in het achterhuis was hij volgens de in de ontwikkeling van De Wilp. De situatie moesten zij hun deuren sluiten. De winkel- verhalen al in geen 10 jaar meer geweest. In verslechterde doordat de vervening op zijn panden van vroeger zijn nu vaak als woon- die ruimte stond hier en daar een accordeon. eind liep en het vele jaren duurde voordat de huis in gebruik en bijna niet meer als voor- Het huis was vochtig en bij de bezichtiging landbouw enigszins op gang kwam. Zoals malige winkel herkenbaar. De vaak boeiende i.v.m. de ophanden zijnde verkoop zakte ik al eerder schreef, werden de landerijen geschiedenis van zo’n gebouw dreigt te wor- Nikolaas Sr. in het voorhuis door de vloer. nadat de turf was afgegraven, door de ei- den vergeten en verloren te gaan. Hetzelfde genaren aan hun lot overgelaten. In plaats geldt eigenlijk voor de woonhuizen. Gelukkig van bruikbare landbouwgrond, zoals in oost wonen we nu in heel wat betere omstan- Groningen, ontstonden er nieuwe woeste digheden dan 100 jaar geleden en zijn veel gronden, waar voor de bevolking geen droog kleine, oncomfortabele woningen vervangen brood op te verdienen viel. Veel inwoners door nieuwe. Maar toch willen we niet dat van De Wilp en omgeving raakten werkloos de goede herinneringen aan het oude en de en leefden onder kommervolle omstandig- band die wij voelen met onze voorgangers heden, in grote armoede. In een rapport uit en voorouders, voorgoed verloren gaat. die jaren komen een paar opmerkingen voor die een goed beeld geven van De Wilp rond Daarom hebben wij het project opgezet, deze tijd: ‘het is een uitgestrekt kerkdorp, waar ik dit artikel mee begon. Omdat De Dans- en stemmingsorkest ‘De Wendtstein- bewoond door talrijke nijvere, maar niet wel- Wilp het waard is dat dit deel van haar histo- boys’. Bezetting Sietze Nikolaas, elektrische varende bevolking’. rie wordt vastgelegd! accordeon en zang en Joris Smits, drum en De situatie in 2010. Foto Geert Braam. zang.

34 7 eindigt, treedt al snel verval op. het nog doen met een zandweg, die er al Als aan de vervening definitief een einde is lag sinds de eerste helft van de 19e eeuw. gekomen, wordt de landbouw langzaam Deze zandweg liep vanuit Marum, over De maar zeker een nieuwe bron van inkomsten Haar via Bareveld naar De Wilp en uitein- in onze streek. De opnieuw ontgonnen grond delijk naar Bakkeveen; het laatste stuk was blijkt, mede door de toepassing van kunst- echter nauwelijks bruikbaar. Op 11 novem- mest, geschikt te zijn voor de verbouw van ber 1895 wordt door de gemeente besloten aardappelen. Deze worden per schip via de een kunstweg aan te leggen naar en door De Jonkersvaart naar de fabrieken van Schol- Wilp, mede dankzij de goede pleitbezorgers tens vervoerd, terwijl het stratendrek uit die De Wilp had in het gemeentebestuur. Groningen mee wordt teruggenomen om het land mee te bemesten. Een nieuwe toekomst Woningen en winkels in De Wilp gloort en er wordt een plan gemaakt om de De Wilp was aanvankelijk dus niet meer doorgaande vaarverbinding tussen Gronin- dan een café met wat ‘los-vaste’bewoning gen en Friesland te verbeteren. Bij De Wilp aan de wijken. Echte huizen waren er in die zal een nieuw ‘omsnijdingskanaal’ worden begintijd nog maar nauwelijks. De veenar- aangelegd en dit had grote gevolgen voor beiders woonden vaak in tijdelijke ‘onder- het dorpsbeeld. De vaart die van zuid naar komens’, ook wel veententen genoemd. Als noord door het dorp liep had geen functie hun werkgebied werd verplaatst verhuisden meer en werd gedempt. Ook het water vanuit de veenwerkers en hun gezinnen, inclusief het centrum naar het oosten was nu overbo- de ‘woning’, mee. Bij iedere – al dan niet dig en verdween. tijdelijke – woning was een lapje grond, De tragiek van dit hele gebeuren is, dat het waarop producten voor eigen gebruik wer- The ‘Mado Comets’, opgericht in het Dorpshuis in Marum. V.l.n.r.: Sieb Hazenberg, Johan van nieuwe kanaal eigenlijk nooit aan de ver- den verbouwd. Zo goed en zo kwaad als dit Wijk, Jaap Buiter, Sietze Nikolaas, Henk de Vries en Roelf Dijkstra. wachtingen heeft voldaan: toen het er na ja- ging, want het was geen beste grond. Maar ren van plannenmakerij eindelijk lag, bleek met een klein akkertje en een groentetuin Veelgevraagde singletjes waren die van The à 4 accordeons. Hij had dan een kleurig aan- het als het ware door de tijd te zijn achter- kon toch enigszins in de voedselbehoefte Beatles, The Rolling Stones, Jim Reves, Roy bod in ‘12, 32 en 80 bassers’. Voor kinderen haald. Het vaarwater was te smal en er kwam van het gezin worden voorzien. Wat niet zelf Orbison, Cliff Richard, Elvis Presley, Adamo waren vooral de 12 of 32 bassers geschikt. al snel concurrentie van de vrachtauto. kon worden verbouwd of gemaakt, werd en natuurlijk The Kinks, die in het midden Tevens gaf hij muziekles aan huis. Er wer- vaak geleverd door rondreizende handela- van de zestiger jaren ook nog eens optraden den geen piano’s of orgels verkocht, want Wegen in De Wilp ren, de z.g. kiepkerels of marskramers. Zij in De Kruisweg. Het is een periode waarin de winkel was daar te klein voor. Wèl had de Lange tijd waren er nauwelijks echte wegen droegen hun handel in een mand, die ook muziek gemaakt werd, waar we ook nu nog familie in hetzelfde pand, ook nog een depot in De Wilp en verharde wegen al helemaal wel kiep of mars werd genoemd, op de rug van nagenieten. van Alfa bier. niet. Er gebeurde in het dorp veel per schip met zich mee. De meest uiteenlopende arti- en wie moest lopen gebruikte het (voet)pad kelen werden zo aan de man gebracht. Eenarmige bandieten en Wurlitzers Het nieuwe tijdperk: televisie langs het water. Het was ook langs de vaar- Naarmate de jaren verstreken vestigden zich Naast de muziek hield Sietze Nikolaas Sr. In 1959 werd het bedrijf weer uitgebreid met ten en wijken dat de eerste wegen werden steeds meer mensen blijvend in De Wilp. zich ook bezig met de verhuur van gokkas- een nieuwe activiteit, namelijk de verkoop aangelegd. Daarbij vormden de vele dwars- Men vond een bestaan in het veen en woon- ten – eenarmige bandieten - en jukeboxen, van televisietoestellen. Zoon Sietze Jr. nam wijken behoorlijke barrières. Vaste brug- de in het dorp dat daar bij het oude café en van het merk Wurlitzer, die hij verhuurde aan die taak op zich. Hij had technisch onderwijs gen waren duur en zouden de scheepvaart de valkeniershut ontstond. Een echt dorp cafés. Die jukeboxen moesten steeds voor- gevolgd en was enkele jaren werkzaam ge- belemmeren, dus er werd gebruik gemaakt waarin langzamerhand ook een bestaan mo- zien worden van singletjes die op dat mo- van vonders. Dit waren losliggende brug- gelijk was voor een eenvoudige winkel. Zo ment populair waren. Van de opbrengsten gen, meestal slechts bestaand uit een enkele kwamen er een kruidenier of een bakker en kregen Nikolaas en de caféhouder beiden plank. Geen bijster efficiënte situatie, maar later misschien een slager en een smederij een deel. Materiaal dat tijdelijk niet in de men moest het er lang mee doen. Vanzelf- en kreeg De Wilp z’n middenstand. verhuur was, stond zo lang in de schuur van sprekend ontstond er in de loop der tijd be- Ondanks de vaak moeilijke omstandighe- buurman Piet van Dijken. hoefte aan betere verbindingen. De bevolking den en het zware bestaan ontwikkelde De Omdat de meeste mensen nog niet over ei- nam toe en wilde graag een goede, verharde Wilp zich voortvarend. Dit heeft vast te ma- gen gemotoriseerd vervoer beschikten, ging weg tussen het jonge dorp De Wilp en Ma- ken met het ondernemende en arbeidzame Sietze Sr. ook veel zelf de boer op om mu- rum. De andere dorpen in de gemeenten Ma- karakter van de vroegere bevolking. Men ziekinstrumenten - hoofdzakelijk accordeons rum en Opsterland hadden in die tijd wel al werkte hard voor een volwaardig bestaan en - aan de man te brengen. Hij reed met zijn grind- of straatwegen, maar De Wilp moest wilde vooruitkomen in het leven, om die re- Ford rond in de omgeving, met aan boord 3 De bedrijfswagen van Sietze Jr.

8 33 de Wilpster Hoofdvaart, de Voorwerkerswijk enorme veenbrand ontstaan. Een brand die weest als timmerman, o.a. bij Bouwbedrijf maar het liep niet zoals was verwacht. Binnen en de Oude Wijk (lees nu Langpaed en Oude ook ondergronds voortwoekerde en een Beerlings in Marum en Rottinghuis in Gro- een jaar, in januari 1963, werd de Drachtster Molenweg) een nederzetting die bewoond omvangrijk gebied in de as legde. In De Wilp, ningen. Dit werk was moeilijk te combineren vestiging al weer gesloten. werd door uit Friesland afkomstige arbei- maar ook in andere dorpen, was de schade met zijn muziekactiviteiten in de weekends In 1964 is Sietze Nikolaas Sr. vrij plotseling ders. De plaats werd mogelijk genoemd naar enorm. Niet alleen ging veel turf die nog on- en Sietze Jr. kwam bij zijn vader in de zaak. overleden. De zaak werd doorgezet door de de herberg: ‘De Wulp’. De naam kan echter verkocht op het veld stond verloren, maar Hij werd televisiemonteur en zat om dit vak weduwe Nikolaas en haar zoon Sietze. ook zijn afgeleid van ‘wylpster’. Zo werden met name in De Wilp zijn veel huizen opge- te leren een jaar in Amsterdam bij de ‘Am- in deze contreien vogelvangers genoemd die brand, vermoedelijk in de omgeving van de sterdamse Beeldbuizenfabriek’. Dit bedrijf met netten trekvogels en watervogels vingen, huidige Boelewijk. importeerde toen tweedehands televisietoe- om ze als consumptievogel te verkopen. In stellen uit Duitsland, die werden ingezameld 1832 waren de verveningsaktiviteiten al ge- Van turf naar aardappelen rond Keulen. Blijkens het verhaal van Sietze vorderd tot ver over de provinciegrens in de Voor de afvoer van het veenwater was een Jr. liepen we hier telkens een stap achter richting van De Linde. Er zijn dan al behoorlijk vrij dicht wijkenstelsel nodig. Hoeveel wijken Duitsland aan. Zij schaften de 43 en 53 cm wat huizen langs de wijken gebouwd en je er in De Wilp zijn geweest is lastig te bepa- beeldbuizen af, die dan 7 of 8 jaar gebruikt kunt stellen dat er echt een dorp is ontstaan. len, omdat deze in de loop der tijden vaak waren en rond de 50 gulden kostten. Deze ook weer verdwenen zijn. Dat ze soms zo- televisies werden in Amsterdam door Sietze Veenbrand maar ophielden had te maken met de dikte en een Duitse monteur nagekeken en dan Het prille dorp De Wilp trof een ware ramp, van de laag veen die er zat; was die niet meer gedistribueerd voor de verkoop in het Noor- toen er in het veengebied een grote brand aantrekkelijk om te ontginnen dat hield men den van het land. Ze werden hier in Marum uitbrak. Deze brand ontstond ten gevolge uiteraard op met het graven van de wijk. en de wijde omgeving verkocht voor 200 à van de boekweitteelt, waarvoor het nog niet Het afvoeren van alle turf uit het veengebied 250 gulden. Ook Mulder uit Roden deed dit afgegraven hoogveen zich heel goed leende. rondom De Wilp gebeurde, zoals gezegd, op dezelfde wijze. Later importeerde Sietze Hiervoor werd de bovenste begroeiingslaag richting Friesland. Naar die kant lag immers zelf de toestellen uit Keulen. gehakt en gewoeld en vervolgens in brand al een goed wijken- en kanalenstelsel, terwijl Nog weer later begon Sietze met de handel Het sigarenmagazijn Nikolaas (1974-1990). gestoken. In de overgebleven aslaag gedijde een doorgaande verbinding via de Jonkers- in nieuwe televisietoestellen. Dat ging eerst de z.g. ‘veenboekweit’ uitstekend. Op een vaart nog tot 1871 op zich zou laten wachten. goed maar nadat de Nederlandse regering dag in 1833 is tijdens dit afbranden, onder Nog enkele jaren daarna werd de Jonkers- de richtprijzen vrij gaf werd het minder. In het invloed van een aanwakkerende wind, een vaart druk bevaren, maar als de turfwinning begin was de prijs van een nieuwe televisie 998 gulden, daarna werd het 898 gulden en vervolgens zakte het tot 798 gulden. Toen moest er een flinke omzet gehaald worden, maar dat lukte niet in deze omgeving, mede door de concurrentie in de wijde omtrek, o.a. van de eerder genoemde Mulder uit Roden. Sietze Nikolaas verrichte ook reparaties aan televisietoestellen. Bijvoorbeeld voor het be- Een tastbare herinnering aan de ‘Tabak Shop’ drijf van Popke Venema in De Wilp en voor is deze sigarendoos met opschrift. Pultrum in Groningen. Pultrum vestigde zich (Foto: Geert Braam) later in Marum; hij nam de winkel over van Al- bert Koenes, nu de zaak van Expert Kramer. Sietze en Zwaantje Van vader op zoon In 1965 trouwde Sietze met Zwaantje In 1959 was Sietze Jr. dienstplichtig militair, Rademaker uit Roden. Zwaantje had in Leek maar hij werd buitengewoon dienstplichtig het ULO-diploma gehaald en werkte op het vanwege de zwakke gezondheid van zijn va- belastingkantoor in Roden, daarna zat ze eni- der. Desondanks werd in 1962 een pand ge- ge tijd in de verpleging, maar daar moest ze huurd in Drachten, waar ze een filiaal van de in verband met ziekte van haar moeder mee winkel openden. Deze nieuwe zaak draaide stoppen, om te gaan helpen op de boerderij hoofdzakelijk op Sietze Sr. Er werden vooral van haar ouders, in Roden. Later werd ze ge- snaarinstrumenten - met name klassieke gita- vraagd voor kantoorwerk op de melkfabriek ren - verkocht. In die winkel kwam een ander in Roden. Na haar huwelijk draaide Zwaantje soort publiek dan in de Marumer vestiging, meteen volop mee in het bedrijf. Het jonge Turfgraven

32 9 stel werd gelijk ingeschreven bij de Kamer de Firma Vos en vatte het plan op om zelf het noorden. Onafzienbaar, onherbergzaam woorden, het hele spul werd maar aan z’n van Koophandel en Sietzes moeder verhuis- met een slijterij te beginnen. Hij zag dat daar en gevaarlijk, maar een schat aan brandstof lot overgelaten. Zo ontstonden na de ver- de naar de Wulpstraat in Marum. een goede handel in zat. Maar er kwam een - tonnen gouds1- herbergend. En brandstof vening op de zandondergrond opnieuw Het bedrijf Nikolaas was dealer van veel be- kink in de kabel. Zwaantje was al druk aan de was belangrijk. Aanvankelijk gebruikte de grote verwilderde heidevelden, in plaats van kende merken, o.a. Siemens en Blaupunkt. studie om het benodigde vakdiploma te ha- mens hout voor zijn energiebehoefte, maar al bruikbare landbouwgrond. Jaren later wer- De drukke werkzaamheden in de winkel wer- len voor het runnen van een slijterij, toen hen vanaf de 11e eeuw kwam turf op als brand- den deze woeste gronden perceelsgewijs den hoofdzakelijk door Zwaantje verricht. Er ter ore kwam dat hun buurman Broeils nota- stof en de vraag ernaar nam in de eeuwen opnieuw ontgonnen en ontstond het fraaie, bene dezelfde plannen had. En dus werd het daarna steeds toe. En zo werd het ook ren- kleinschalige coulisselandschap rondom De roer weer omgegooid. dabel om onze streek, waar lang niet overal Wilp. Mede door het gebruik van stratendrek dikke pakketten turf zaten, te vervenen. De uit de stad en later kunstmest kon de grond Sigarenmagazijn 1974-1990 hier gewonnen turf werd door kanalen rich- geschikt worden gemaakt voor landbouw In 1974 werd de winkel weer geopend, maar ting Friesland afgevoerd. De opbrengst, het en veeteelt. Toen ook werd het voor boeren nu met een totaal andere formule: een si- ‘goud’ ging naar de veenheren en wat ach- aantrekkelijk zich in de streek te vestigen en garenmagazijn. Zwaantje ging weer aan de terbleef was slechte grond, werkloosheid en konden de voormalige veenarbeiders bij hun studie, kreeg eerst ontheffing en haalde la- later grote armoede. De armoede die hier huis een perceeltje groenland en een akker- ter het vakdiploma. Sigaretten en sigaren en ontstond was deels te wijten aan het feit dat tje in gebruik nemen, ter aanvulling van hun aanverwante artikelen zoals aanstekers, an- de ondergrond, anders dan in de veenkolo- karig inkomen. sichtkaarten en snoep werden in de nieuwe niën van Oost-Groningen, zogezegd ‘aan zaak verkocht. Artikelen met vastgestelde de natuur werd teruggegeven’. Met andere De Wilp van herberg tot dorp prijzen en dat beviel Zwaantje heel goed. Ze- Uit de kaart van Krayenhoff blijkt dat de ventien jaar runden ze het Tabaksmagazijn, 1. Het boek dat de gebroeders H.J. en J. Boerema turfafgraving vanuit Friesland in 1822 in volle Het echtpaar Sietze Nikolaas en Zwaantje tot juli 1990. Toen was het tijd om te stoppen schreven over de geschiedenis van de gemeente gang is. In de nabijheid van een oude her- Marum draagt de titel ‘Vlijtige armoede en tonnen Nikolaas-Rademaker. (Foto: Geert Braam) en elders in het dorp iets nieuws te bouwen. berg, die volgens overlevering midden in gouds’. Met ‘tonnen gouds’ werd de opbrengst van In afwachting van de nieuwbouw betrokken de turf bedoeld, die helaas niet ten goede kwam het veengebied stond, is dan al het oudste moest soms ook ‘gehandeld’ worden en dat ze tijdelijk het pand van de voormalige Brei- aan het gebied van herkomst, maar wegvloeide ‘vorkvormige’ wijkenpatroon zichtbaar. En zo vond ze niet altijd even gemakkelijk. Maar erij Hofman (zie ’t Olde Guet nummer 12). richting Friesland. ontstond In het begin van de 19e eeuw aan Sietze had veel bezigheden buiten de deur; hij was alle dagen druk met het plaatsen van Een ander leven televisieantennes en het uitvoeren van repa- Sietze Nikolaas vond ander werk bij Schur raties. Rein Suurd werd toen aangenomen als Flexible Benelux in Leek, een bedrijf dat zijn rechterhand. zich bezig houdt met de vervaardiging van Het repareren van televisies gebeurde in die verpakkingsmiddelen van kunststof, voor tijd vooral ‘s avonds. Het testbeeld op de TV o.a. Niemeyer en Douwe Egberts. Zijn broer werd namelijk maar een paar uur per dag Zweitze werkte bij dat bedrijf als monteur. uitgezonden en wel in de avonduren. Alleen Sietze was daar eerst ploegbaas, daarna af- op die momenten kon er dus getest worden. delingschef en na de reorganisatie werd hij Later kreeg Sietze een generator waarmee hij gevraagd om bedrijfsleider te worden; al- zelf een testbeeld kon maken en kon hij ook tijd in de dagdienst. In 2003, toen hij 60 jaar overdag repareren. werd, stopte Sietze met zijn werk. Zwaantje Nikolaas-Rademaker werkte na de Een nieuwe onderneming sluiting van hun eigen zaak een jaar of vier bij In de loop der tijd is de verkoop van grammo- de Netam in Leek en daarna nog 14 jaar op foonplaten en muziekinstrumenten (gitaren het kantoor van Notaris de Groot. Nu is ze en accordeons) gestopt, omdat er haast geen inmiddels 2 jaar thuis. vraag meer naar was. Er stonden nog een paar exemplaren in de winkel op een nieuwe eigenaar te wachten en losse snaren werden er nog wel verkocht aan oude klanten die eens een gitaar gekocht hadden, maar daar bleef het ook bij. Op 31 maart 1969 wordt de De foto’s bij dit artikel zijn, tenzij anders ver- onderneming opgeheven. Sietze was inmid- meld, beschikbaar gesteld door de familie dels al werkzaam bij de drankenhandel van Nikolaas-Rademaker. Kaart van Krayenhoff uit het jaar 1822. De Wilpsterwijk en het eerste vorkvormige wijkenpartroon zijn al zichtbaar.

10 31 Hoogveen groeit onder invloed van regenwater en moet steeds kletsnat zijn. (Op het Jhr. dr. Willem Alberda van Ekenstein, 28 maart 1858 – 10 mei 1937 Fochteloërveen is nog levend hoogveen). In hoogveengebieden gedijden veenmossoorten zo goed, dat ze alle andere plantengroei hebben verdreven. Dr. Jan Buitkamp Laagveen ontstond onder de waterspiegel door afgestorven plantenresten. Door uitbaggeren en drogen ontstond (baggel)turf. Deze turf was doorgaans minder van kwaliteit Op het kerkhof bij de oude Marumer Kerk ligt hij begraven. In Marum, het dorp van zijn dan de hoogveenturf. Door uitbaggeren zijn vele meren en meertjes ontstaan. jeugd. Zijn graf, bedekt door een grote zwarte marmeren grafplaat, ligt aan de oostzijde van de kerk – in het verlengde dus van de preekstoel – aan het middenpad. Commerciële verveners Groningse grens over- die in die tijd nog niet Hij behoorde tot een oud Groninger geslacht, dat gedurende bijna zeven eeuwen een De stad Groningen liet het gebied dus tame- precies was beschreven - om in het Zuidelijk machtig aandeel had in het bestuur van Groningen en Ommelanden.1 lijk ongemoeid, maar het kwam op een zeker Westerkwartier verder te gaan met ontginnen. De Senaat van de universiteit van Groningen heeft jhr. Willem Alberda van Ekenstein, moment, zo midden 17e eeuw ‘in de picture’ Uit een landkaart die rond 1760 werd gemaakt wegens zijn uitstekende wetenschappelijke verdiensten, de graad van doctor honoris causa bij andere belangstellenden: de commerci- van het grensgebied blijkt dat er toen al kleine verleend. De promotie geschiedde op 23 oktober 1926 in een openbare Senaatsvergadering ele verveners. Op 7 februari 1649 sloten de verbindingspaadjes bestonden vanuit Sie- en de promotor was prof.dr. H.J. Backer, hoogleraar organische chemie aan de RUG van ‘Compagnons van Opsterland’, Sacko Foc- gerswoude in de richting van het huidige De 1916 – 1952. Hij omschrijft Alberda van Ekenstein als een bescheiden mens, die als hij een kens en Saco van Teyens, een overeenkomst Wilp. Waar nu de Jan Gosseswijk ligt liep bij- doel voor ogen had, onverzettelijk kon zijn. Dat toonde hij vooral in de oorlogsjaren in zijn met de Stad, om de veengronden ten zuid- voorbeeld zo’n smal pad, maar dat was dan inzet voor studenten. oosten van Siegerswoude, Ureterp en Drach- ook alles; het dorp De Wilp bestond nog niet. Ik heb professor Backer heel goed gekend. Hij heeft mij ook verteld over jhr. Willem Alberda ten ‘te water te brengen’ oftewel te ontginnen. De enige bewoner ter plaatse was de valke- van Ekenstein. En hij schreef in 1937 een groot artikel over jhr. Alberda van Ekenstein in Het veen werd verkocht maar de ondergrond nier. De kaart van Schotanus geeft de hut aan het ‘Chemisch Weekblad’. Met dit artikel en hetgeen professor Backer mij over jhr. Willem niet. De eigenaren, Van Teyens en Fockens waar de man in eenzaamheid woonde. heeft verteld schrijf ik dit artikeltje als hommage aan een geleerde Marumer; ridder in de verhandelden de turf, maar bemoeiden zich Orde van Oranje Nassau en ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw, zoals ook op zijn verder weinig of niet met de hele afgravings Veen wordt goud? grafsteen is vermeld. ’business’. De veenbazen waren de werke- Totdat de ontginning een aanvang nam, in lijke uitvoerders van het werk en bij hen wa- het laatste deel van de 18e eeuw, strekte van deze oud-burgemeester van Marum, ligt ren de arbeiders in dienst. Ter ontsluiting van het hoogveengebied van het Zuidelijk Wes- rechts naast dat van jhr. Willem Alberda van het gebied werd de reeds bestaande Dracht- terkwartier zich uit van de Fries-Groningse Ekenstein. stervaart verder naar het oosten doorgetrok- grens tussen Frieschepalen en Allardsoog in De Marumer amateurhistoricus Andries ken. Uiteindelijk staken de turfgravers vanuit het westen en zuiden, tot Jonkersvaart-Ze- Doornbosch heeft in de Leekster Courant Friesland zonder het te beseffen(?) de Fries- venhuizen in het oosten en Trimunt-Marum in van 1964 een artikelenreeks geschreven over de burgemeesters van de gemeente Marum en daarin ook verteld over burgemeester jhr. Eiso de Wendt Alberda van Ekenstein. Deze burgemeester is van groot belang geweest voor Marum. Evenals later meester Westerhof was hij, zelf ook landbouwer, een voorman van de Marumer boeren. Hij viel al direct op doordat hij een boerderij kocht, die liet afbreken en er een nieuwe voor in de plaats liet zetten met een prachtig landhuis er voor, namelijk de villa Wendtstein. Andries Doornbosch schrijft hierover in de Leekster Courant van 29 mei 1964: “Het werkelijk mooie en plechtstatige huis stond ongeveer zeventig meter van Jonkheer dr. Willem Alberda van Ekenstein, de provinciale weg, aangelegd in 1858. Er 28 maart 1858 – 10 mei 1937 was een grote siertuin voor en een grote moestuin achter. Later werd er een kleine De vader van jhr. Willem was jhr. Eiso de villa bijgebouwd, die villa ‘De Wendt’ heette. Wendt Alberda van Ekenstein (1821 – 1890), Naderhand heeft villa Wendtstein nog dienst in zijn jonge jaren zeeofficier en van 1853 – gedaan als marechausseekazerne en als 1874 burgemeester van Marum, op een Kaart van Schotanus uit 1718 waarop de valkeniershut staat aangegeven. Nog geen activiteiten jaarsalaris van tweehonderd gulden. Het graf 1 J.A. Feith, Groninger Volksalmanak 1904, richting De Wilp. bladzijde 185 v.

30 11 herstellingsoord. In 1929 is het afgebroken. dat bij de bevrijding van Groningen in april Villa Wendtstein stond op de plek van de 1945 in vlammen is opgegaan. De ontwikkeling van De Wilp latere boerderij van de familie Hasper, nu Van wild en woest …. naar weiden, wegen, woningen en winkels Hermanshoeve”. Willem Alberda ging naar de Rijks Hogere Doornbosch noemt burgemeester De Wendt Burgerschool in Groningen en daarna, in Sineke de Groot-Jager Alberda van Ekenstein ‘een beste kerel’. Na 1876, naar de Polytechnische School in zijn afscheid in 1874 werd de burgemeester Delft. In 1879 behaalde hij zijn diploma Aanleiding tot het schrijven van dit artikel is het idee om de (oude)( winkel)panden van De Wilp in beeld te brengen en de geschiedenis ervan op te tekenen. Wie daarover begint na te denken komt bijna automatisch op de vraag hoe het dorp is ontstaan, waar de bevolking zich aanvankelijk heeft gevestigd en hoe men - meestal onder moeilijke omstandigheden - toch een bestaan heeft weten op te bouwen. Inmiddels is een groep enthousiaste Wilpsters aan de slag gegaan met het historisch onderzoek naar de oude panden in het dorp. Een omvangrijke klus, waarvan het eindresultaat nog wel even op zich laat wachten. Van wat vooraf ging aan de woonplaats De Wilp – op deze eeuwenlang zo afgelegen plek – schets ik hier alvast een beeld.

Veen in het Zuidelijk Westerkwartier Toch was dit afgelegen, woeste gebied, waar later De Wilp zou ontstaan, heel lang geleden al ‘commercieel’ interessant. Even een stukje voorgeschiedenis. In de Middeleeuwen behoorde het uitgestrekte veengebied toe aan het klooster in Trimunt, maar in 1595 na de ‘Reductie van Groningen’ veranderde dit. De stad Groningen werd toen eigenaar van vele honderden hectares voormalig ‘vijandig katholiek gebied’; ook van de bezittingen van het voormalige klooster Trimunt. Rond Hoogveen met karakteristieke plantengroei die tijd was er nog maar amper sprake van bewoning. Bij het klooster hadden vier Lang geleden boerderijen gehoord, twee in Trimunt en twee Als ik mij een voorstelling probeer te maken aan de huidige Haarsterweg en dat was alles. van de omgeving waar in nu woon, maar dan Verder was het leeg en verlaten. vóór de ontwikkeling van het gebied, dan stel De Stad, als nieuwe eigenaar, wist wel dat er ik mij een landschap voor dat er een beetje veen aanwezig was in de streek, maar ging Villa Wendtstein uitziet als de huidige Duurswouderheide, om allerlei redenen nog niet direct over tot en werd assistent van prof. Gunning in maar dan uitgestrekter en bedekt met de exploitatie ervan. Eén van die redenen lid van Gedeputeerde Staten van Groningen. Amsterdam. Na een periode als directeur van heide, maar ook veen. Heide, groeiend was dat de Stad inmiddels al veel turf won Ook in die functie was hij van belang voor een zwavelzuurfabriek in het Sauerland werd op een ondergrond van zand, is mooi en in het oosten van de provincie, waar men de Marum. 2 hij in 1884 directeur van het Rijkslaboratorium onschuldig, maar hoogveengebieden waren turfproductie goed onder controle had en zo De grootvader van jhr. Willem, jhr. mr. Willem in Amsterdam. Dit was een chemisch destijds gevaarlijk, omdat het veen veel water de prijs op peil hield. Daarnaast zou er in het Alberda van Ekenstein (1792 – 1869) was laboratorium, opgericht door het Ministerie vasthield en je er zomaar in kon wegzakken. westelijk deel van de provincie eerst nog fors geboren op het landgoed Ekenstein in van Financiën ten behoeve van de heffing van Door de uitgestrekte hoogveenvelden in moeten worden geïnvesteerd in kanalen voor Tjamsweer bij Appingedam. Na rechter in het suikeraccijns. deze streek liep slechts hier en daar een de ontwatering van het veen en de afvoer kanton Loppersum te zijn geweest vestigde klein paadje, waarover men tamelijk veilig van de turf. Het ontginnen van het Zuidelijk 2 hij zich in het ‘Alberdahuis’ aan de oostzijde Van 1945 – 1975 was nogmaals een Alberda het gebied kon doorkruisen. Zelfs wolven Westerkwartier had dan ook geen prioriteit. van de Grote Markt in Groningen.3 In 1869, van Ekenstein burgemeester van de gemeente zochten in de woeste venen beschutting; zij Het was bovendien een lastige kwestie dat Marum, namelijk jhr. mr. Jacob Willem Alberda na het overlijden van de grootvader van jhr. waren een plaag voor de schaapskudden die in die tijd niet exact bekend was, waar de van Ekenstein. Deze latere burgemeester was een grens tussen Groningen en Friesland lag. Willem is het Alberdahuis gekocht door de kleinzoon van de broer van jhr. dr. Willem Alberda rondzwierven, op zoek naar voedsel. Niets industrieel W.A. Scholten, die het met de grote stille heide dus, maar een verraderlijk, Pas in 1731 werd door het grote veengebied van Ekenstein. tussen Frieschepalen en Allardsoog de grens aangrenzende percelen liet afbreken voor de 3 Dr. M. Bolt, Het Alberdahuis, Groninger Volksal- sompig, onherbergzaam gebied; een vergeten bouw van het monumentale Scholtenshuis, manak 1921, bladzijde 37. regio. Groningen-Friesland getrokken.

12 29 overheden zagen klaarblijkelijk het belang Het is een prachtige plek voor het geven In de jaren 1894 – 1914 heeft Willem Alberda juffrouw Van der Loos, heeft uitstekend voor van het bewaren in. Provincie en gemeente van concerten. In en om de koepel vinden van Ekenstein een vijftigtal wetenschappelijke hem gezorgd zolang zij hiertoe in staat was. verstrekten een subsidie van 4000 gulden tegenwoordig ook andere activiteiten plaats. verhandelingen gepubliceerd in gerenom- Haar graf ligt naast dat van jhr. Willem. en van het Anjerfonds kreeg Amicitia 2000 Tijdens het jaarlijkse trekharmonicafestival meerde binnenlandse en buitenlandse Na zijn emeritaat op 1 januari 1926 trok dr. gulden. De muziekvereniging droeg zelf wordt de koepel gebruikt door bespelers chemische vaktijdschriften, alle op het Alberda van Ekenstein zich terug in huize ook haar steentje bij, want de totale kosten van trekzakken en accordeons, die gebied van suikers. Hij deed ontdekkingen ‘de Wendt’, dat hij als vakantieverblijf had bedroegen 6989 gulden en 15 cent. verspreid over de hele tuin hun muzikale van verstrekkende betekenis. laten bouwen, naast het ouderlijk huis villa vaardigheden laten horen. Eenmaal in de Op grond van zijn uitzonderlijke ‘Wendtstein’. Zijn enige hartstocht naast de In 1988 werd de koepel afgebroken en weer twee jaar is de koepel onderdeel van het wetenschappelijke verdiensten benoemde scheikunde was de jacht. De weinigen met opgebouwd in de tuin van de Coendersborch, decor van het openluchtspel van ‘Spek om de Senaat van de Groninger universiteit wie hij, buiten de mensen van zijn werkkring, die inmiddels eigendom van de Stichting het Spinnen’, een spel over een gebeurtenis of hem tot doctor honoris causa. Prof. Backer omging waren zijn jachtvrienden. Als hij op Groninger Landschap was geworden. Boven episode uit de geschiedenis van het Zuidelijk hierover: “Aan een helder verstand paarde z’n oude dag met z’n vrienden op jacht ging, in de koepel staan de namen van de (her) Westerkwartier. Buiten deze activiteiten Willem Alberda een merkwaardig chemisch joegen zijn medejagers zonder dat hij er erg bouwers vermeld: Dirk Nijboer, Reint Dijkstra, gebruikt landbouw- en streekmuseum ’t instinct en een grote toewijding voor zijn in had de hazen naar hem toe. De Marumers Jan Dijk en Lubbertus Dijk. Rieuw het bouwwerk als expositieruimte problemen. Met enkele proeven ontraadselde zagen hem nog wel eens als hij lijsterbessen De koepel is alleen geschikt voor kleine voor o.a. houten boerenwagens; een mooie hij de samenstelling van mengsels, die voor plukte en rozenbottels verzamelde, om deze groepen. Kleine blaaskapellen, zoals de beschutting tegen weersinvloeden. in- of uitvoer werden aangeboden. Het te gebruiken voor scheikundige proeven. gelegenheidskapel van Amicitia voor de wetenschappelijk onderzoek had zijn liefde; Jonkheer dr. Willem Alberda van Ekenstein gondelvaart in Jonkersvaart, de Wulpkapel En dan nu hoofdstuk drie van de geschiedenis hij deed het omdat hij het niet kon laten”. was een bescheiden mens - die eenvoudig uit De Wilp en de Koetsebloazers uit Leek van dit stukje erfgoed. Na ruim twintig jaar en teruggetrokken leefde - en een groot treden er op. Voor het huidige Amicitia is verhuist de koepel weer. Het museum wordt Jhr.dr. Willem Alberda van Ekenstein is nooit geleerde; een sieraad voor de gemeente het bouwwerk veel te klein. Het jaarlijkse verplaatst naar de te restaureren boerderij getrouwd geweest. Zijn trouwe huishoudster, Marum. zomerconcert wordt voor de koepel gegeven. naast de borg en de koepel verhuist mee. De Het streven zoals in het begin geformuleerd: eigenaar van het landgoed vindt de koepel “Eenmaal per jaar een concert”, wordt nu dus niet passen bij het karakter van de borg. Aan wel gehaald. de zuidoostkant van het achterterrein van de boerderij, bijna op dezelfde plaats waar de In het begin van dit artikel wordt gesproken geschiedenis in 1948 begon, is een plaats over de voorwaarden waaraan het plaatsen ingeruimd voor het bouwwerk. van een muziekkoepel moest voldoen. Passend in de omgeving en heel belangrijk, Zo kan deze karakteristieke muziekkoepel de akoestiek. Het hoge geboomte om de deel blijven uitmaken van de huidige en tuin zorgt voor een uitstekende akoestiek. hopelijk ook nieuwe activiteiten in Nuis.

Het graf van jhr. dr. W. Alberda van Ekenstein, De muziekkoepel na 1988, bij de kerk in Marum West in de tuin van de Coendersborch

28 13 De korenmolenDe korenmolen van Hazenbergvan Hazenberg De koepelDe koepel van Amicitiavan Amicitia

Koos VosKoos Vos Jan vanJan der van Veen der Veen

De speurtochtDe speurtocht naar molens naar molens in onze in regio onze leidt regio dit leidt maal dit naar maal Nuis. naar Een Nuis. eerste Een eersteoriëntatie oriëntatie In uitgaveIn uitgave 9 van ’t 9 Olde van ’tGuet Olde (november Guet (november 2008) wijdt 2008) Sineke wijdt Sinekede Groot-Jager de Groot-Jager een artikel een aanartikel aan in en rondin en dit rond dorp dit levert dorp toch levert weer toch een weer drietal, een drietal, inmiddels inmiddels verdwenen verdwenen molens, molens, op: een op: een het 90-jarighet 90-jarig bestaan bestaan van de vanmuziekvereniging de muziekvereniging Amicitia Amicitia Nuis-Niebert. Nuis-Niebert. In dit verhaal In dit verhaal wordt wordt korenmolen,korenmolen, een boekweitmolen een boekweitmolen en een en watermolen. een watermolen. Diverse Diverse wetenswaardigheden wetenswaardigheden ook deook oprichting de oprichting van de vanmuziekkoepel de muziekkoepel in 1948 in aangehaald. 1948 aangehaald. Over muziekkoepels Over muziekkoepels in het in het rondomrondom deze drie deze molens drie molens komen komenin dit blad in dit aan blad de aanorde de in ordedrie afzonderlijkein drie afzonderlijke artikelen. artikelen. Het Het algemeenalgemeen en over en de over koepel de koepelvan Amicitia van Amicitia in het bijzonder in het bijzonder valt nog valt wel nog wat wel meer wat te meer vertellen. te vertellen. volledigevolledige verslag verslag van mijn van onderzoek, mijn onderzoek, dat nog dat meer nog informatie meer informatie bevat, zalbevat, over zal enige over tijdenige tijd De muziekkoepel,De muziekkoepel, ook wel ook muziekkiosk wel muziekkiosk genoemd, genoemd, is ontstaan is ontstaan in het Verenigdin het Verenigd Koninkrijk Koninkrijk wordenworden gepubliceerd gepubliceerd op de website op de website van de vanHeemkundekring. de Heemkundekring. in het Victoriaansin het Victoriaans tijdperk tijdperk in de negentiende in de negentiende eeuw. De eeuw. populariteit De populariteit van de van brassbands de brassbands groeidegroeide in die tijd in dieenorm tijd enormen er werden en er werden veel openluchtconcerten veel openluchtconcerten gegeven. gegeven. De koepel De koepelwerd werd Om te beginnenOm te beginnen heb ik inheb archieven ik in archieven gezocht gezocht Cremer. Cremer. Zij was Zijdaar was winkelierster. daar winkelierster. Meestal Meestal ontworpenontworpen om de ommuzikanten de muzikanten te beschermen te beschermen bij slecht bij weer.slecht Eenweer. muziekkoepel Een muziekkoepel is een is een naar gegevensnaar gegevens en kaarten en kaarten over het over centrum het centrum was destijdswas destijds in de buurt in de van buurt de vanmolen de eenmolen een eenvoudig,eenvoudig, rond bouwwerk, rond bouwwerk, passend passend in zijn omgevingin zijn omgeving en werd en opgebouwd werd opgebouwd in een inpark, een park, van Nuis,van op Nuis, zoek op naar zoek een naar persoon een persoon met als met alswinkel gevestigd.winkel gevestigd. tuin of optuin een of opplein. een Belangrijk plein. Belangrijk punt was punt ook was de ookakoestiek. de akoestiek. Wie op Wieinternet op internet ‘muziekkoepel’ ‘muziekkoepel’ beroep beroepmulder, mulder,molenaar molenaar of bakker. of bakker. VerdereVerdere naspeuringen naspeuringen wijzen echterwijzen uitechter dat uit dat intikt, wordtintikt, verrast wordt verrast met tientallen met tientallen foto’s van foto’s muziekkoepels, van muziekkoepels, in allerlei in allerleivormen, vormen, maar altijd maar altijd Op de Opkadastrale de kadastrale kaart uitkaart 1832 uit wordt1832 alswordt alsmulder mulderGeert Menzes Geert Menzes Mulder Muldermolenaar molenaar was was is de basisis de een basis ronde een vorm.ronde Kleine, vorm. Kleine,op een opprieel een lijkende prieel lijkende koepels koepels voor kleine voor ensembles,kleine ensembles, eigenaareigenaar voor devoor percelen de percelen huis methuis tuin met tuinin… Niebert.in… Niebert. Aanwijzingen Aanwijzingen voor een voor molen een molen maar ookmaar reusachtig ook reusachtig grote bouwwerken grote bouwwerken voor complete voor complete symfonieorkesten symfonieorkesten zoals de zoals de & erf op& erfde ophuidige de huidigedriesprong, driesprong, vóór devóór deop dezeop plek deze in plekNuis, in inNuis, de buurtin de vanbuurt de van de HollywoodHollywood Bowl. Tussen Bowl. Tussen al die foto’s al die staat foto’s ook staat de ookmuziekkoepel de muziekkoepel van de vanmuziekvereniging de muziekvereniging pastoriepastorie Kerkeweg/Oude Kerkeweg/Oude Weg aan Weg Nuismer aan Nuismer Coendersborch, Coendersborch, doen zich doen verder zich nietverder voor. niet voor. AmicitiaAmicitia Nuis-Niebert. Nuis-Niebert. zijde genoemd:zijde genoemd: Geert MensesGeert Menses Mulder, Mulder,van vanDeze optieDeze blijkt optie dus blijkt niet dus langer niet houdbaar langer houdbaar en en achter in de tuin van de pastorie. beroep…beroep… mulder. mulder.Dit kon Diteen kon aanduiding een aanduiding zijn zijnwe verbredenwe verbreden ons zoekterrein. ons zoekterrein. achter in de tuin van de pastorie. dat op datdeze op plaats, deze plaats,schuin-rechts schuin-rechts tegenover tegenover En zo kon Jhr. Mr. J.W. Alberda van Ekenstein, de vroegerede vroegere boerderij/pastorie boerderij/pastorie - de weem - de -weem Via - een Viakaart een van kaart de sitevan vande site ‘Molendatabase van ‘Molendatabase En zo kon Jhr. Mr. J.W. Alberda van Ekenstein, de burgemeester van de gemeente Marum, een moleneen heeft molen gestaan. heeft gestaan. van verdwenenvan verdwenen Molens Molensin Nederland’ in Nederland’ ben ik ben ik de burgemeester van de gemeente Marum, op 3 juli 1948 de officiële opening verrichten. TegenoverTegenover deze dezeeventuele eventuele molenplaats, molenplaats, gegaan gegaan naar een naar identieke een identieke kadasterkaart kadasterkaart op op op 3 juli 1948 de officiële opening verrichten. Er werd naar gestreefd minstens eenmaal per woondewoonde toen detoen weduwe de weduwe Hindrik HindrikJans Jansde geschiedkundigede geschiedkundige site ‘WatWasWaar’. site ‘WatWasWaar’. Er werd naar gestreefd minstens eenmaal per jaar eenjaar concert een concert in de koepel in de koepelte geven. te geven.De De eerste jareneerste lukte jaren dat, lukte zelfs dat, met zelfs uitschieters met uitschieters van tweevan of tweedrie keer. of drie In keer.1950 Inen 1950 1951 en werden 1951 werden festivalsfestivals georganiseerd georganiseerd rond de rond koepel. de koepel.Er Er werd eenwerd erecomité een erecomité gevormd, gevormd, dat bestond dat bestond uit uit de burgemeester van Marum, de wethouders De muziekkoepelDe muziekkoepel op z’n oude op z’n plek, oude achter plek, inachter inde burgemeester van Marum, de wethouders Appelhof en Klompmaker, de gereformeerde de tuin devan tuin de pastorie,van de pastorie, ook wel ook genoemd wel genoemd Appelhof en Klompmaker, de gereformeerde predikant Bos uit Marum en dominee De het Coepelbos.het Coepelbos. predikant Bos uit Marum en dominee De Weerd Weerdvan de van hervormde de hervormde gemeente gemeente Nuis. Nuis. Wie opWie het op idee het gekomenidee gekomen is om iseen om eenOm eenOm comité een comitévan een van dergelijk een dergelijk kaliber konkaliber kon muziekkoepelmuziekkoepel te bouwen te bouwen vermelden vermelden de deje niet heenje niet en heen dus namenen dus allenamen elf korenalle elf en koren de en de analen niet,analen maar niet, in maar 1948 inwordt 1948 in wordt de notulen in de notulen vijf korpsen,vijf korpsen, die de gemeentedie de gemeente rijk was, rijk deel was, deel gesprokengesproken over “hetover oprichten“het oprichten van een van eenaan hetaan festival. het festival. Maar in Maar het volgendein het volgende jaar jaar muziekkoepel”.muziekkoepel”. De ontwerper De ontwerper kennen kennenwe wededen nogdeden maar nog tien maar verenigingen tien verenigingen mee. Dat mee. Dat wel, namelijkwel, namelijk de eerste de eerstesecretaris secretaris van de van dewas meteenwas meteen het laatste het festival.laatste festival. verenigingvereniging Jan Doornbosch. Jan Doornbosch. Op het rietenOp het dak rieten dak na, dat werdna, dat aangebracht werd aangebracht door een door rietdekker, een rietdekker, In de jarenIn de die jaren volgden die volgden werd de werd koepel de steedskoepel steeds werd dewerd koepel de koepel“in eigen “in beheer” eigen beheer” gebouwd, gebouwd, meer gebruiktmeer gebruikt als speelplaats als speelplaats voor de voor jeugd, de jeugd, zo wordtzo vermeld. wordt vermeld. Het benodigde Het benodigde hout werd hout werdwat gepaardwat gepaard ging met ging de nodigemet de vernielingen.nodige vernielingen. met toestemmingmet toestemming van de van eigenaresse de eigenaresse van vanDie werdenDie werdenwel hersteld, wel hersteld, maar hetmaar was het was de Coendersborch,de Coendersborch, mevrouw mevrouw Cohen CohenStuart, Stuart,dweilen dweilen met de met kraan de open.kraan Hetopen. aanzicht Het aanzicht uit het uitbos het gehaald. bos gehaald. Voor de Voor ondergrond de ondergrond van hetvan bouwwerk het bouwwerk werd steeds werd steedsdesolater. desolater. In In kregen kregende bouwers de bouwers de beschikking de beschikking over de over dede tachtigerde tachtiger jaren besloot jaren besloot men een men minder een minder zwerfkeienzwerfkeien die tevoorschijn die tevoorschijn waren gekomenwaren gekomen toegankelijke toegankelijke plaats te plaats zoeken te zoekenvoor de voor koepel de koepel bij een diepe grondbewerking van een stuk en werden pogingen gedaan om subsidies te BewerkingBewerking van een van kadasterkaart een kadasterkaart uit 1832. uit Op 1832. het Op gearceerde het gearceerde perceel perceel heeft de heeft korenmolen de korenmolen bij een diepe grondbewerking van een stuk en werden pogingen gedaan om subsidies te land in de buurt. De koepel kreeg een plaats krijgen voor verplaatsing en restauratie. De gestaan.gestaan. land in de buurt. De koepel kreeg een plaats krijgen voor verplaatsing en restauratie. De

14 14 27 27 klassieke poldermolen. Het is een grote Hierbij wordt tussen Nuis en Niebert een windmolen in de nabijheid van zijn boerderij. ‘buitenkruier’, bestaande uit een achtkante molenplaats aangeduid, aan de Nieuweweg, De Minister van Financiën wijst het eerste stenen onderbouw en een met riet bekleed tegen de grens van Nuis en Niebert, aan de verzoek af, waarschijnlijk in verband met achtkantig molenlichaam. De kap van deze Nuismer zijde. De plek waar deze molen in een verbod op het malen van zowel graan molen is beweegbaar en op de wind te kruien Nuis heeft gestaan droeg perceelsnummer als boekweit (grut). Een volgend verzoek met behulp van het staartwerk en het daaraan 251. De achterliggende boerderij en wordt wel gehonoreerd, onder voorwaarde bevestigde kruirad. Dit type poldermolen boomgaard aan Het Pad dragen resp. de dat in verband met brandveiligheid de molen staat ook vaak in of op een molengang. perceelsnummers 252 en 253. 80 ellen = 55 meter vanaf de nabijgelegen Gezien de drassige ondergrond en de In de bijbehorende kadasterboeken kon ik bakkerij wordt geplaatst. Ook moet de molen afgelegen, tamelijk onbereikbare positie vervolgens vaststellen dat het terrein waar worden gedekt met leien, specie of hout en te midden van de weilanden is het niet de molen aan de Nieuweweg heeft gestaan niet met riet. De molen verrijst ten zuiden van waarschijnlijk dat in Nuis, op deze plaats, een perceel bouwland betrof, behorende aan de appelhof, die bij de boerderij hoort. Het zo'n zware kostbare achtkante molen heeft Sjoerd Wietses Veenstra, landbouwer te Nuis. is een stellingmolen (net als 50 jaar later, in gestaan. Het getekende grondplan komt Deze Sjoerd Wietses speelt nog een rol in dit 1899, de molen van Niebert). De molen wordt ook niet overeen met de plattegrond van dit verhaal. De achterliggende percelen, huis en geheel uit baksteen opgetrokken, met een type molen. Daar staat weer tegenover dat erf met boomgaard aan Het Pad hoorden toe houtgedekte kap, houten roeden en ‘oud- bij achtkante molens het scheprad bínnen in aan Jacob Geerts Steentjes, landbouwer te hollands’ opgedekt. Het is een bovenkruier Wipmolen de molen is aangebracht. 'Onze' molen staat Nuis. met buitenkruiwerk, met een ronde romp. Hij recht boven de molengang, wat een scheprad Op de site van ‘NuisNet’ is het mogelijk, dient als koren- en mosterdmolen. pleit eveneens min of meer voor zo’n functie. of vijzel ín de molen ook waarschijnlijk over de kadasterkaart van 1832 een sheet 5e. Poldermolens hebben er veel gestaan maakt. Dit type molen is dus niet helemaal te spreiden van het dorp anno 1985. De in het stroomgebied van de Oude Riet uitgesloten, ook vanwege de brede ree die vroegere plaats van de molen valt samen met tussen Vredewold en Langewold. Bijna altijd vanaf de kerk van Nuis in de richting van de de huidige hoek Nieuweweg en het pad naar hadden ze daarbij een nevenfunctie, zoals molen loopt. Ook een dergelijke molen zou de Oudeweg. Op deze plaats staat nu een korenmolen of houtzaagmolen. in vroeger tijd een voorloper van de beide woonhuis met huisnummer 59. Dit huis op Het type van de ‘Hollandse’ poldermolen, korenmolens te Nuis en Niebert kunnen zijn zijn beurt ligt direct ten oosten van de locatie of ‘achtkanter’ wordt beschouwd als de geweest. van de nieuw te bouwen brede school Nuis/ Bronnen bij de redactie bekend Niebert. Dit is dus de plaats waar eens de molen heeft gestaan

Offeringa en Veenstra In 1850 vraagt E. S. Veenstra vergunning aan om een molen te bouwen op het vroegere Offringabezit in Nuis. Op de plaats van deze vroegere heerd werd begin 19e eeuw een boerderij-bakkerij gebouwd aan de zuidkant van de Heereweg (nu Nieuweweg) en net ten oosten van de Nuismer tocht. Deze boerderij- bakkerij hoorde aan de familie Veenstra, nazaten van de Offringa’s. Dat zat zo: De bekende Halbe Wisse Offringa, overleden in 1801, had een zoon, Wytse Halbes (1752- <1820). Hij werd brouwer. Hij was gehuwd met Pietje Sjoerds en de kinderen uit dit huwelijk noemen zich Brouwer, behalve de Een stellingmolen jongste: Sjoerd Wytzes. Deze noemt zich Veenstra. Sjoerd Wytzes Veenstra woonde Hazenberg en Nieboer op huisnummer 40 te Nuis en trouwde met De boerderij en molen komen later door Geeske Douwes Vossema. Waarschijnlijk vererving in handen van de Hazenberg familie. was in zijn boerderij van 1835 tot 1845 een In 1863 wordt Ties Derks Hazenberg grutmolen gevestigd. molenaar, daarna is zijn zoon Derk Tieses E.S. Veenstra bouwt dus in 1850 een de eigenaar. In 1905 wordt een dieselmotor Poldermolen boven een molengang

26 15 veengrond bij ontwatering de eigenschap de piramidevormige constructie van de Familie Hazenberg heeft om in te klinken en daardoor de ondertoren. Hoewel deze molens door de natuurlijke waterafvoer steeds meer mooie verhoudingen klein lijken, hebben Ene Albertje Tiesens Hazenberg zal via een bizarre wending in de naamgeving de voorouder ging stagneren. Vanaf die tijd kwamen ze vaak respectabele afmetingen, met blijken te zijn van de latere molenaars en eigenaren van de Nuismer molen. W.T. Vleer schrijft ‘wipmolens’ in gebruik, die het water met voldoende ruimte voor een woning in hierover de volgende bijzondere anekdotes in het blad ‘Uit Hazenberg Post’, nr. 3, maart een door de wind aangedreven scheprad de vierkante ondertoren. Het bovenhuis 1957: omhoog konden brengen. Het scheprad is van de wipmolen is soms in felle kleuren het oudst bekende ‘wateropvoer’ werktuig. geschilderd. Wanneer de meerderheid van “Het kon in de vorige eeuw vreemd gaan in het Westerkwartier. Op 3 februari 1811 trouwden De maximale opvoerhoogte is 1,5 meter. het polderbestuur katholiek was, zouden in de Leek Albertje Tieses Hazenberg en Derk Tjeerds, deze laatste nog zonder achternaam! Bij wipmolens zit het scheprad aan de de koppen van de molens rood geschilderd Het was nog vóór de invoering van de burgerlijke stand. buitenkant van het onderhuis. De vijzel (een zijn, en wanneer de meerderheid van het In 1813 werd uit dit huwelijk een zoon geboren. Uit de geboorteaangifte blijkt dat vader Derk variant op de eeuwen oude schroef van polderbestuur protestant was, groen of Tjeerds zich toen Rodscher noemde. Het kind kreeg dus de naam Kornelis Rodscher. Tus- Archimedes) werd na 1630 toegepast om, blauw. Het bewijs hiervoor ontbreekt echter. sen 1814 en 1822 werden er nog meer kinderen uit dit huwelijk geboren, waarvan een later met één molen, dieper te kunnen bemalen. Langs de rivieren zijn de bovenhuizen Hazenberg heet. Maar zij is niet onder deze naam in het geboorteregister ingeschreven. Ook Door deze technische sprong voorwaarts vaak donkerbruin, wat volgens sommigen komt zij niet onder de namen Rodscher of Hangelbroek voor. Derk Tjeerds moet dus in deze werd het ook mogelijk diepere meren droog samenhangt met de gereformeerde gezindte jaren nog andere familienamen gevoerd hebben, die we nog niet hebben kunnen ontdekken. te malen (droogmakerijen), zonder dat het van de molenaar. De wipmolen wordt vrijwel In 1824 wordt een dochter Aagtje geboren en ingeschreven als Hangelbroek, daar de vader benodigde aantal molens uit de hand liep. altijd gebruikt als poldermolen, een enkele toen - geheel tegen de wet in - zich Hangelbroek noemde. keer echter ook als korenmolen. In 1826 werd een wet afgekondigd waarin het ten strengste verboden werd een familienaam Al met al sterke aanwijzingen dat ook dit te wijzigen of het er zonder te doen. Algemeen wordt dan ook aangenomen dat vanaf dat jaar type molen in de hooilanden ten noorden alle familienamen vaststaan en niet meer gewijzigd konden worden. van Nuis kan hebben gestaan. Als eventuele In 1829 wordt een zoon, Thies, geboren en later nog een dochter, die beiden werden inge- korenmolen (gerelateerd aan de boer- schreven als Hangelbroek, hetgeen dus nu onherroepelijk de definitieve naam was volgens en zijlrechten van de Borch) kan het een de wet. Doch wanneer in 1846 Derk Tjeerds Rodscher, alias Hangelbroek overlijdt, wordt zijn voorloper zijn geweest van de korenmolens versterven weer geboekt als Derk Tjeerds Hazenberg! van Nuis en Niebert. De ree richting de molen De wonderen zijn de wereld nog niet uit. Wanneer in 1856 Thies Hangelbroek (geb. 1829) trouwde met Geerdina Palsma, mocht verwacht worden dat de kinderen uit dit huwelijk de naam Hangelbroek zouden verkrijgen. Dit moest volgens de wet. Maar alle kinderen van Thies Hangelbroek zijn ingeschreven onder de naam… Hazenberg! Het kan verkeren. Ware het niet dat bij het huwelijk van Thies Hangelbroek en Geerdina Palsma zeven betrouwbare mannen hun naam en handtekening gezet hadden onder een acte waarin zij plechtig verklaren dat Derk Tjeerds Rodscher, Derk Tjeerds Hangelbroek en Derk Tjeerds Hazenberg één en de- zelfde persoon geweest is, dan zou deze afstamming zelfs als twijfelachtig moeten gelden”.

Van Derk Tjeerds en Albertje Tiesses zijn negen kinderen bekend. We volgen het 7e kind, Ties Derks (Hangelbroek) Hazenberg; landbouwer en paardenfokker; geboren in 1829 in Nuis; overleden in 1902 aldaar. Ties Derks lootte in 1848 nr. 15 voor de militaire dienst, doch kwam Schepradmolen daarvan vrij door nummerverwisseling. Zijn signalement: lang 1 el 8 palm (1.80 m), aange- zicht lang, voorhoofd rond, ogen bruin, neus groot, mond gewoon, kin spits en haar donker. Ties werd geboren als Hangelbroek, trouwde als Hangelbroek, maar overleed als Hazenberg. Hij woonde op de boerderij tussen de Coendersborch en de pastorie te Nuis, waar ook reeds zijn ouders woonachtig waren en later zijn zoon Albert woonde.

Hij trouwde in 1856 in Marum met Geertdina Palsma, dochter van caféhouder/wethouder Albert Eisses Palsma. Van Ties en Geertdina zijn 5 kinderen bekend, de oudste zoon is Derk Tieses Hazenberg, landbouwer, molenaar; geboren in 1857 in Nuis. Hij trouwt in 1896 in Marum met Reina Heuker, geboren in 1862 in Marum. Verdere kinderen zijn: 2. Albert Tieses Hazenberg; geb.1860, 3. Alberdina Tieses Hazenberg; geb. 1864, 4/5. Evert Tieses Hazen- Spinnekopmolen (Mellemolen te Akkrum) berg en Kornelis Tieses Hazenberg tweeling (1870-1871) Bij de wipmolen is het hele bovenhuis Ontleend aan de website: ‘Nakomelingen Berend Hazenberg ± 1620.nl’ met staart draaibaar om een koker, die in verticale stand wordt gehouden door Molenvijzel

16 25 molen altijd goed op de wind stond. De geplaatst voor mechanische aandrijving. getrouwd in 1913 te Marum met Aaltje Heu- weidemolen had een geringe capaciteit en Derk Tieses Hazenberg overlijdt in 1912. ker, geboren in 1894 te Marum, overleden in is voor dit uitgestrekte poldergebied daarom In de volksmond werd de molen ook wel 1967 te Roden, dochter van Jakob Heuker en niet erg waarschijnlijk. genoemd ‘de molen van Nieboer’, naar Jantje Renkema. ene H.P. Nieboer, die later de eigenaar zou Uit dit huwelijk: 1. Jannes, landbouwer, gebo- e 2 . De tjasker is ook een eenvoudig type zijn geweest. De relatie van Nieboer met ren in 1914 te Nuis, overleden in 1997 te Nie- watermolen en kwam vooral voor in het deze molen is echter onduidelijk. In 1859 bert, getrouwd in 1946 te Marum met Aafke veengebied van West-Groningen, Friesland overlijdt een zekere H. (Harm) Nieboer, Hof, geboren in 1922 te Niebert, overleden en de kop van Overijssel. Een gering molenaarsknecht, te Tolbert. Zijn vader in 2004, dochter van Willem Hof en Willem- hoogteverschil kan met behulp van een heet J.H. (Jan Harms) Nieboer. In 1841 doet ke Wijma. 2. Jakob, melkknecht, geboren in gesloten tonvijzel worden overbrugd. Deze ene Haije Popkes Nieboer aangifte van 1915 te Nuis, overleden in 1965 te Belecke molen staat op een bok met daaronder geboorte van zijn dochtertje Popke, echter te Warstein (Dld), getrouwd in 1948 te Leek rollen, of op een paal en is met de hand op de Borgercompagnie, Veendam. Beroep vader: met (en gescheiden van) Alberdiena Meek. 3. wind te zetten. Als het land ‘s winters blank molenaar! Beide sporen leiden niet naar deze Tjeert de Boer, chauffeur, landarbeider / mole- stond, werd de tjasker veelal gedemonteerd molen, overige sporen zijn niet te traceren. naar (!) geboren in 1916 te Nuis, overleden in en binnen opgeslagen. Een tjasker kan een Hoe dan ook, in 1919 wordt de molen van 1985 te Roden, getrouwd in 1948 te Marum weiland van maximaal 4 ha bemalen en werd Nuis in opdracht van weduwe Hazenberg met Marchien Nijnuis, geboren in 1927 te Ro- ook gebruikt bij grote turfgraverijen om de afgebroken. Met de boerderij gebeurt dat den, overleden in 2002 te Roden, dochter van delfputten vrij te houden van grondwater. vlak voor WO II. Nu staat ter plaatse, Hendrik Nijnuis en Annechien Klaassens”. Nieuweweg 59, een woning, opgetrokken in Weidemolen geel baksteen. “Tjeert de Boer, landbouwer, geboren in 1884 waar de overbrenging zit naar de vijzel of te Marum, overleden in 1937 te Niebert, zoon een scheprad. Tjeert de Boer, de laatste molenaar van Tjeert de Boer en Wimke Deknatel, ge- Gezien de functie van dit type molen Een (aantal) generatie(s) later is door inhu- trouwd in 1933 te Marum met Geertdina Jan- in een groter gebied gekoppeld aan de wing Tjeert de Boer de laatste molenaar die tina Hazenberg, geboren in 1897 te Niebert, aanwezigheid van Zijlrechten zou er best in Nuis wordt genoemd. De website ‘Gene- overleden in 1992 te Marum, dochter van sprake geweest kunnen zijn van dit type alogie van Tjeert Tjeerts de Boer’ vermeldt: molenaar Derk Tieses Hazenberg en Reina molen. “Jan de Boer, landbouwer, geboren in 1882 Heuker. Uit dit huwelijk één dochtertje: Wimke 4e. De wipmolen (of waterwipmolen) is te Nuis, overleden in 1957 te Groningen, Hazenberg.” identiek aan de spinnekop, maar groter. zoon van Jannes de Boer en Janke de Boer; Dit is het oudste type poldermolen in Nederland, dat zich begin 15e eeuw uit de Kadastrale kaart 1832, detail molenplaats standerdmolen ontwikkelde. In ca. 1200 werd begonnen met de ontginning van de laagveenmoerassen in ons gebied. Door Gezien de nabijgelegen veen- en polderputten in het gebied is dit model een mogelijkheid, echter, de capaciteit is te gering en het type stemt niet overeen met de beschreven plattegrond. 3e. De spinnenkopmolen is een windmolen met een vlucht (lengte van twee wieken samen) van ongeveer 8 tot 15 meter, die veel voorkwam in het noorden. Hij is geschikt voor de bemaling van kleine polders. Door de eenvoud van de molen is hij makkelijk te bedienen. De kop (bovenhuis) met daaraan Tjasker de wieken kan horizontaal draaien en zo goed op de wind worden gezet. De vierkante sloten te graven die het overtollige water (!) of achtkantige ondertoren (onderste deel) op natuurlijke wijze afvoerden, kon het staat vast. Door een holle koker loopt de land in cultuur worden gebracht. Rond De woning van de familie Hazenberg, met rechts in de aanbouw de bakkerij. Het pand werd koningsspil van de kop naar de ondertoren, 1400 ontstonden er problemen, doordat afgebroken in 1939, nu staat daar een van gele steen opgetrokken woning ( huisnummer 59)

24 17 Kadastrale kaart 1832; 1. Watermolen, 2.Kerk van Nuis, 3. Oude Diep, 4. Schipsloot, 5. Lyts, 6. Ree. Lunsingh Tonckens, arts en burgemeester te Beetsterzwaag. De waarde van de Coendersborch werd in 1857 geschat op fl. 51.800. De Schipsloot Onder de beschreven bezittingen en zijlrechten valt dus ook de watermolen aan de Schipsloot te Nuis. Deze watermolen is, als we nauwkeurig kijken, gebouwd boven een watergang, die parallel liep aan de veel bredere Schipsloot. Zo’n watergang wordt dan ook wel molengang genoemd. Deze watergang loopt als het ware onder de molen door. De brede Schipsloot mocht mogelijk niet belemmerd worden, vanwege de functie voor de scheepvaart. De smallere molengang, met daarin een scheprad of watervijzel op windkracht, functioneerde dus waarschijnlijk als extra waterlossing op het Oude Diep. De Schipsloot eindigt een paar honderd meter ten noorden van de kerk van Nuis. Daar vertakt ze zich, naar het oosten en naar het zuiden. De brede zuidelijke watergang eindigt Korenmolen te Nuis (Bron: Beeldbank Groningen) tegen de Oudeweg. Op dit kruispunt komt ook de brede ree vanaf de kerk uit. Volgens de overlevering zijn via deze Schipsloot de Molenaar Ties Hazenberg en de melkfabriek stenen voor de Nuismer kerk aangevoerd2. In de oprichtingsakte van de melkfabriek te Marum, d.d. 11 april 1900, komen we Ties Ha- zenberg als molenaar te Nuis nog weer tegen. Dit verslag is door mw. Joke de Boer-Jager Mogelijke typen watermolens in Nuis in ‘Het Olde Guet’, nummer 6 uitgebreid aan de orde gesteld1. Hieronder een verkorte Op de kadastrale kaart is de watermolen weergave: getekend als een vierkant, gelegen binnen “(…) Op 11 april 1900 zijn ten huize van kastelein Eppo Walvius te Marum, zes landbouwers een cirkelvormig erf. Deze vierkante vorm aanwezig: Lammert Petrus de With, Tjibbe Akkerman, Roelf Holtrop en Fokke de Vries kan een aanduiding betekenen omtrent het wonende te Marum en Wieger Johannes Siebinga en Ubel Reindersma uit Nuis. Het is niet type molen dat hier heeft gestaan. Feitelijke voor vermaak of vertier dat deze heren zich, midden op de dag in het café ophouden. Een gegevens hierover ontbreken, vandaar dat serieuze aangelegenheid heeft hen hier op dit ongewone tijdstip bijeengebracht. Vandaag ik een aantal mogelijkheden tegen elkaar zal houdt notaris Hofstede uit Grootegast zitting in Marum – zoals gebruikelijk in de herberg afwegen, namelijk de weidemolen, de tjasker, van Walvius – en zal de oprichtingsakte voor een coöperatieve zuivelfabriek worden on- de spinnekopmolen, de (water)wipmolen en dertekend door de leden: Hendrik Idsingh, Anne Posthumus, Tjeerd de Boer, Jan de With, de poldermolen. allen landbouwer te Marum, Ties Hazenberg, molenaar te Nuis, Jan Hendriks Hymersma, 1e. De weidemolen, ook wel ‘aanbrengertje’ landbouwer te Nuis en Albert Holman, landbouwer te Noordwijk. genoemd, was net als de grotere spinnekop en de tjasker vaak eigendom van een boer. Het Met dit citaat sluiten we het deel rond de korenmolen van Nuis af. is het kleinste type watermolen en werd in het algemeen gebruikt voor het bemalen van een 1 Inmiddels ook gepubliceerd op: weiland. Er was bijna geen bediening nodig, www.historischeverenigingmarum.nl omdat de grote windvaan aan de achterzijde van de draaibare kop ervoor zorgde dat de

Bronnen bij de redactie bekend 2. J. en H.J. Boerema.

18 23 De watermolen aan de Schipsloot bij Nuis De boekweitmolen van Bonnema

Koos Vos Koos Vos

Als we oude kaarten van het gebied rond Nuis bestuderen stuiten we op een derde molen, Dit tweede artikel uit deze miniserie ‘De verdwenen molens van Nuis’ gaat over de gelegen tussen de kerk van Nuis en het Oude Diep. Op de kadastrale kaart van 1832 staat boekweit- of grutmolen van Yje Bonnema. Boekweit was vroeger een belangrijk gewas de molen ter plaatse aangegeven als perceel nummer 27: ‘watermolen met erf, eigenaar en zeer geschikt voor teelt op veengrond en op lichte zandgronden. Stal- en kunstmest Benedictus van Teijens te Beetsterzwaag’. Ook deze molen, die aan de Schipsloot lag, is waren er nauwelijks bij nodig. De opbrengsten waren - als alles goed ging - hoog. Maar al geruime tijd verdwenen. vaak ging het niet goed, het risico van een misoogst was groot, aangezien het gewas zeer Deze Schipsloot is een noord-zuidverbinding “Den 15den septembris 1700 is mijn gevoelig was voor kou en vorst. De slagzin in die dagen luidde dan ook: "Vrouwleu raod en tussen het riviertje de Lyts en het ten seer lieve en beminde huisfrou Himma bookweit zoad lukt één moal in de zeuven jaor!". noorden daarvan gelegen Oude Diep. De Auwema den sondaegsvoormiddags Was het vuur eenmaal gedoofd dan begon omringende hooilanden zijn eveneens in omtrent 11 uiren seer Christelike in men zo spoedig mogelijk met het zaaien. Een bezit van (de erven van) Benedictus van den Heere ontslapen en den 25sten veenakker die op deze wijze voor de eerste Teijens. Uit het gebruik als hooiland kan dito inde Nuis in ‘t coor begraven”. keer werd gebruikt, werd nog geëffend worden geconcludeerd dat het hier een door er een omgekeerde eg overheen te drassig gebied betreft. Aangrenzende Bij de Coendersborch behoren vanouds ook slepen. De oogst van de veenboekweit viel 1 hooilanden zijn eigendom van Etta Arnolda rechten; zo is er het collatierecht in de kerk gewoonlijk later in het seizoen dan die van van Teijens, Tjeert Tjeerts de Boer en Derk van Nuis, maar er bestaan ook zekere ‘Zijl- en de gewone zandboekweit en wel in het laatst Tjeerts Hazenberg - allen bekende namen in Boerrechten’. Ook in Friesland waren de Van van september of in oktober. deze molenartikelen. Verder hebben de kerk Teijens betrokken bij beheer van molens en en de pastorie hier de nodige bezittingen, toezicht op verveningen en droogmakerijen: Boekweitmeel evenals bijvoorbeeld Albert Eisses Palsma en ondermeer in de Haulerpolder, bij Tijnje/de Boekweit Net als bij graan werd het zaad ook tot meel de erven van Alle Jansz. Ausma. Rasterlijnen Ulesprong en rond Beetsterzwaag. gemalen, hoewel boekweit beslist geen over deze kaart, rondom getrokken vanuit Veenboekweit graansoort is. Boekweit is een ‘pseudo- deze molen (en ook centraal getrokken Na het overlijden van Oene, in 1715, krijgt zijn In onze streken was er veel sprake van graan’: de zaden, het meel en alle andere vanuit het perceel van Etta Arnolda) hebben zoon Saco bij akte van boedelscheiding de verbouw van veenboekweit. Deze boekweit afgeleide producten van boekweit bevatten waarschijnlijk te maken met landmetingen. borch te Nuis met ‘Gerechtigheden’. Vreemd werd geteeld op voorgebrande veengrond. Al namelijk geen gluten. Het meel bevat wel genoeg blijven ook Saco en zijn wederhelft in de 17e eeuw werd er in het veen boekweit veel magnesium, kalium en fosfor. Het is Historie Etta Arnolda van Besten in Beetsterzwaag geteeld op basis van deze zogenaamde Op 9 mei 1699 kopen Oene van Teijens en wonen. Dat is en blijft de bakermat, ook brandcultuur, ook in het Westerkwartier. Hyma Auwema als echtelieden, van haar voor latere generaties. Saco en Etta Arnolda Wilde men op woest veenland boekweit telen, moeder - Etta Coenders, weduwe van Iwo hebben 4 kinderen, Oene, Tinco, Benedictus dan werd het veen eerst ontwaterd door op Auwema - de Coendersborch te Nuis. Dit en Hyma. In 1785 erft oudste zoon Oene in gezette afstanden greppels te graven. Dit imposante huis is ruim anderhalve eeuw eerste instantie de borch, maar na zijn dood gebeurde meestal in het najaar: het veen familiebezit gebleven. Oene en Hyma blijven in 1801 gaat het gehele bezit naar Tinco, werd ‘op akker gelegd’. De opslag werd evenwel na de aankoop in Beetsterzwaag Benedictus en Hyma. Onder deze laatste – door afbranden verwijderd. Daarna werd de wonen. Wel worden ze beiden in de kerk te ongehuwde – dame, is het tegenwoordige bovenste veenlaag in grote kluiten gehakt. Nuis begraven. huis in 1813 gebouwd. Het aldus bewerkte veen kreeg dan de gelegenheid tot in het voorjaar te drogen, Nadat Hyma als laatste van deze drie terwijl de kluiten gewoonlijk in de winter het tijdelijke met het eeuwige verwisseld nog meer stuk vroren. Was het gehakte heeft, vererft de Coendersborch op de drie veen voldoende ingedroogd, dan begon kinderen van Benedictus: Etta Arnolda, Saco men met het branden. Dit veenbranden had, en Oene. Geen van de drie erfgenamen afhankelijk van de weersomstandigheden, zal er echter permanent gaan wonen. Zij plaats van mei tot half juni. Om het veen blijven allen kinderloos en na de dood van te branden werd het met behulp van een de laatste Van Teijens, Oene, in 1866, komt vuurkorf in brand gestoken. De bedoeling de Coendersborch aan dr. Joachimus was dat slechts de buitenste randen van de kluiten verbrandden, zodat de as als mest 1. Het recht om bijvoorbeeld de predikant te voor het in te zaaien boekweit kon dienen. De grutter De Coendersborch, na 1813 benoemen.

22 19 voedzaam en licht verteerbaar. meestal niet toe, omdat voor het bakken niets anders, als alleen meel gemalen is op Marum. In Niebert bestond rond 1800 de Tegenwoordig wordt het nog wel geteeld dure olie nodig was. haar Grutmolen”. boekweitmolen van Klaas Albert Gorter voor geneeskundige doeleinden. Meestal bestond een grutmolen uit een (ros) Later werd dat anders, want in de ‘Geschriften (gorter betekent gerstmolenaar). Berend molen of handmolen met een drogerij voor het over den landbouw en het volksleven in Harms Gorter had een boekweitmolen in Grutterijen en grutmolens drogen van de boekweit, een gruttensteen, Oostelijk Drenthe’ (Tiesing, 1943) wordt ver- Marum. De vader van maire Hendrik Tjibbes Onder een grutterij kon men twee dingen een meelsteen en een waaierij. De waaierij meld, met betrekking tot Drenthe, dat men Idsingh, Tjibbe Jans, was daar ter plaatse verstaan. In de eerste plaats de molen, scheidde de grutten van de doppen, stukjes boekweit voor huishoudelijk gebruik zowel in ook grutter, evenals ene Jan Jacobs Gorter. waarin de boekweit werd gebroken en tot dop en de vliesjes. De doppen werden wel de windmolen (korenmolen) als in grutterijen grutten gemaakt. Soms werden er behalve verkocht als vulling voor kussens, maar liet malen. Terugloop boekweit ook graansoorten als haver en dienden ook om de drogerij mee warm te Rond 1900 was de verbouw van boekweit gerst gebroken. In de tweede plaats wordt stoken. De gruttensteen dopte de boekweit Grutmolen van Bonnema behoorlijk afgenomen. De reden daarvoor de winkel bedoeld, waar de grutterswaren tot grutten en de meelsteen maalde de Rond 1814 had Ee (Yje) Bonnema een lag in het feit dat sindsdien de oogsten van verkocht werden; behalve de grutten zelf ook grutten tot meel. Het malen tot meel moest boekweitmolen in Nuis. De molen was al jaar tot jaar sterk terugliepen. Dit laatste allerlei aanverwante waren, zoals erwten, voorzichtig gebeuren. Werd de temperatuur enige generaties in de familie en stond moet mogelijk geweten worden aan het bonen, zaden en meel. te hoog, dan trad bij boekweit gemakkelijk ten zuiden van de Oudeweg; later woonde toenemende gebruik van chloorhoudende Een boekweit- of grutmolen werd ook wel verbranding op waardoor verkleuringen daar de familie Pol. De behuizing is later kunstmeststoffen, maar waarschijnlijker meelkerie genoemd. De molenaar van zo’n ontstonden. afgebroken; momenteel staat op die nog aan het sterke teruglopen van de molen heette dan ook grutter of meelker. In vroeger tijd was het verboden dat plaats de woning Oudeweg 39, tussen de bijenhouderij die van groot belang was voor Hoewel ze minder van aanzien waren dan korenmolenaars zich op het terrein van de Fossemalaan en de Van Teijenslaan, op de een goede zaadzetting bij het gewas. korenmulders, zijn ze in het noorden van ons grutters begaven en omgekeerd, zo blijkt uit hoek naar de Jonkersweg. land van veel betekenis geweest. Boekweit ‘Het grote placaatboek’ - een verzameling De familie Bonnema had hier nog een Tot zover de bijdrage over de boekweitmolen was een belangrijk gewas, speciaal voor de ‘wetgevende’ documenten - “sullen moeten boekweitmolen tot 1866. in Nuis. veenarbeiders. Vooral boekweitpap werd expurgeren met solemnelen eede, dat haar In het begin van de 19e eeuw waren er vier gegeten. Aan pannenkoeken kwam men weetens geduijrende het gepasseerde jaar grutterijen of boekweitmolens in de gemeente Bronnen bij de redactie bekend

Rosmolen voor het malen van boekweit Ophokken van boekweit

20 21 voedzaam en licht verteerbaar. meestal niet toe, omdat voor het bakken niets anders, als alleen meel gemalen is op Marum. In Niebert bestond rond 1800 de Tegenwoordig wordt het nog wel geteeld dure olie nodig was. haar Grutmolen”. boekweitmolen van Klaas Albert Gorter voor geneeskundige doeleinden. Meestal bestond een grutmolen uit een (ros) Later werd dat anders, want in de ‘Geschriften (gorter betekent gerstmolenaar). Berend molen of handmolen met een drogerij voor het over den landbouw en het volksleven in Harms Gorter had een boekweitmolen in Grutterijen en grutmolens drogen van de boekweit, een gruttensteen, Oostelijk Drenthe’ (Tiesing, 1943) wordt ver- Marum. De vader van maire Hendrik Tjibbes Onder een grutterij kon men twee dingen een meelsteen en een waaierij. De waaierij meld, met betrekking tot Drenthe, dat men Idsingh, Tjibbe Jans, was daar ter plaatse verstaan. In de eerste plaats de molen, scheidde de grutten van de doppen, stukjes boekweit voor huishoudelijk gebruik zowel in ook grutter, evenals ene Jan Jacobs Gorter. waarin de boekweit werd gebroken en tot dop en de vliesjes. De doppen werden wel de windmolen (korenmolen) als in grutterijen grutten gemaakt. Soms werden er behalve verkocht als vulling voor kussens, maar liet malen. Terugloop boekweit ook graansoorten als haver en dienden ook om de drogerij mee warm te Rond 1900 was de verbouw van boekweit gerst gebroken. In de tweede plaats wordt stoken. De gruttensteen dopte de boekweit Grutmolen van Bonnema behoorlijk afgenomen. De reden daarvoor de winkel bedoeld, waar de grutterswaren tot grutten en de meelsteen maalde de Rond 1814 had Ee (Yje) Bonnema een lag in het feit dat sindsdien de oogsten van verkocht werden; behalve de grutten zelf ook grutten tot meel. Het malen tot meel moest boekweitmolen in Nuis. De molen was al jaar tot jaar sterk terugliepen. Dit laatste allerlei aanverwante waren, zoals erwten, voorzichtig gebeuren. Werd de temperatuur enige generaties in de familie en stond moet mogelijk geweten worden aan het bonen, zaden en meel. te hoog, dan trad bij boekweit gemakkelijk ten zuiden van de Oudeweg; later woonde toenemende gebruik van chloorhoudende Een boekweit- of grutmolen werd ook wel verbranding op waardoor verkleuringen daar de familie Pol. De behuizing is later kunstmeststoffen, maar waarschijnlijker meelkerie genoemd. De molenaar van zo’n ontstonden. afgebroken; momenteel staat op die nog aan het sterke teruglopen van de molen heette dan ook grutter of meelker. In vroeger tijd was het verboden dat plaats de woning Oudeweg 39, tussen de bijenhouderij die van groot belang was voor Hoewel ze minder van aanzien waren dan korenmolenaars zich op het terrein van de Fossemalaan en de Van Teijenslaan, op de een goede zaadzetting bij het gewas. korenmulders, zijn ze in het noorden van ons grutters begaven en omgekeerd, zo blijkt uit hoek naar de Jonkersweg. land van veel betekenis geweest. Boekweit ‘Het grote placaatboek’ - een verzameling De familie Bonnema had hier nog een Tot zover de bijdrage over de boekweitmolen was een belangrijk gewas, speciaal voor de ‘wetgevende’ documenten - “sullen moeten boekweitmolen tot 1866. in Nuis. veenarbeiders. Vooral boekweitpap werd expurgeren met solemnelen eede, dat haar In het begin van de 19e eeuw waren er vier gegeten. Aan pannenkoeken kwam men weetens geduijrende het gepasseerde jaar grutterijen of boekweitmolens in de gemeente Bronnen bij de redactie bekend

Rosmolen voor het malen van boekweit Ophokken van boekweit

20 21 De watermolen aan de Schipsloot bij Nuis De boekweitmolen van Bonnema

Koos Vos Koos Vos

Als we oude kaarten van het gebied rond Nuis bestuderen stuiten we op een derde molen, Dit tweede artikel uit deze miniserie ‘De verdwenen molens van Nuis’ gaat over de gelegen tussen de kerk van Nuis en het Oude Diep. Op de kadastrale kaart van 1832 staat boekweit- of grutmolen van Yje Bonnema. Boekweit was vroeger een belangrijk gewas de molen ter plaatse aangegeven als perceel nummer 27: ‘watermolen met erf, eigenaar en zeer geschikt voor teelt op veengrond en op lichte zandgronden. Stal- en kunstmest Benedictus van Teijens te Beetsterzwaag’. Ook deze molen, die aan de Schipsloot lag, is waren er nauwelijks bij nodig. De opbrengsten waren - als alles goed ging - hoog. Maar al geruime tijd verdwenen. vaak ging het niet goed, het risico van een misoogst was groot, aangezien het gewas zeer Deze Schipsloot is een noord-zuidverbinding “Den 15den septembris 1700 is mijn gevoelig was voor kou en vorst. De slagzin in die dagen luidde dan ook: "Vrouwleu raod en tussen het riviertje de Lyts en het ten seer lieve en beminde huisfrou Himma bookweit zoad lukt één moal in de zeuven jaor!". noorden daarvan gelegen Oude Diep. De Auwema den sondaegsvoormiddags Was het vuur eenmaal gedoofd dan begon omringende hooilanden zijn eveneens in omtrent 11 uiren seer Christelike in men zo spoedig mogelijk met het zaaien. Een bezit van (de erven van) Benedictus van den Heere ontslapen en den 25sten veenakker die op deze wijze voor de eerste Teijens. Uit het gebruik als hooiland kan dito inde Nuis in ‘t coor begraven”. keer werd gebruikt, werd nog geëffend worden geconcludeerd dat het hier een door er een omgekeerde eg overheen te drassig gebied betreft. Aangrenzende Bij de Coendersborch behoren vanouds ook slepen. De oogst van de veenboekweit viel 1 hooilanden zijn eigendom van Etta Arnolda rechten; zo is er het collatierecht in de kerk gewoonlijk later in het seizoen dan die van van Teijens, Tjeert Tjeerts de Boer en Derk van Nuis, maar er bestaan ook zekere ‘Zijl- en de gewone zandboekweit en wel in het laatst Tjeerts Hazenberg - allen bekende namen in Boerrechten’. Ook in Friesland waren de Van van september of in oktober. deze molenartikelen. Verder hebben de kerk Teijens betrokken bij beheer van molens en en de pastorie hier de nodige bezittingen, toezicht op verveningen en droogmakerijen: Boekweitmeel evenals bijvoorbeeld Albert Eisses Palsma en ondermeer in de Haulerpolder, bij Tijnje/de Boekweit Net als bij graan werd het zaad ook tot meel de erven van Alle Jansz. Ausma. Rasterlijnen Ulesprong en rond Beetsterzwaag. gemalen, hoewel boekweit beslist geen over deze kaart, rondom getrokken vanuit Veenboekweit graansoort is. Boekweit is een ‘pseudo- deze molen (en ook centraal getrokken Na het overlijden van Oene, in 1715, krijgt zijn In onze streken was er veel sprake van graan’: de zaden, het meel en alle andere vanuit het perceel van Etta Arnolda) hebben zoon Saco bij akte van boedelscheiding de verbouw van veenboekweit. Deze boekweit afgeleide producten van boekweit bevatten waarschijnlijk te maken met landmetingen. borch te Nuis met ‘Gerechtigheden’. Vreemd werd geteeld op voorgebrande veengrond. Al namelijk geen gluten. Het meel bevat wel genoeg blijven ook Saco en zijn wederhelft in de 17e eeuw werd er in het veen boekweit veel magnesium, kalium en fosfor. Het is Historie Etta Arnolda van Besten in Beetsterzwaag geteeld op basis van deze zogenaamde Op 9 mei 1699 kopen Oene van Teijens en wonen. Dat is en blijft de bakermat, ook brandcultuur, ook in het Westerkwartier. Hyma Auwema als echtelieden, van haar voor latere generaties. Saco en Etta Arnolda Wilde men op woest veenland boekweit telen, moeder - Etta Coenders, weduwe van Iwo hebben 4 kinderen, Oene, Tinco, Benedictus dan werd het veen eerst ontwaterd door op Auwema - de Coendersborch te Nuis. Dit en Hyma. In 1785 erft oudste zoon Oene in gezette afstanden greppels te graven. Dit imposante huis is ruim anderhalve eeuw eerste instantie de borch, maar na zijn dood gebeurde meestal in het najaar: het veen familiebezit gebleven. Oene en Hyma blijven in 1801 gaat het gehele bezit naar Tinco, werd ‘op akker gelegd’. De opslag werd evenwel na de aankoop in Beetsterzwaag Benedictus en Hyma. Onder deze laatste – door afbranden verwijderd. Daarna werd de wonen. Wel worden ze beiden in de kerk te ongehuwde – dame, is het tegenwoordige bovenste veenlaag in grote kluiten gehakt. Nuis begraven. huis in 1813 gebouwd. Het aldus bewerkte veen kreeg dan de gelegenheid tot in het voorjaar te drogen, Nadat Hyma als laatste van deze drie terwijl de kluiten gewoonlijk in de winter het tijdelijke met het eeuwige verwisseld nog meer stuk vroren. Was het gehakte heeft, vererft de Coendersborch op de drie veen voldoende ingedroogd, dan begon kinderen van Benedictus: Etta Arnolda, Saco men met het branden. Dit veenbranden had, en Oene. Geen van de drie erfgenamen afhankelijk van de weersomstandigheden, zal er echter permanent gaan wonen. Zij plaats van mei tot half juni. Om het veen blijven allen kinderloos en na de dood van te branden werd het met behulp van een de laatste Van Teijens, Oene, in 1866, komt vuurkorf in brand gestoken. De bedoeling de Coendersborch aan dr. Joachimus was dat slechts de buitenste randen van de kluiten verbrandden, zodat de as als mest 1. Het recht om bijvoorbeeld de predikant te voor het in te zaaien boekweit kon dienen. De grutter De Coendersborch, na 1813 benoemen.

22 19 Kadastrale kaart 1832; 1. Watermolen, 2.Kerk van Nuis, 3. Oude Diep, 4. Schipsloot, 5. Lyts, 6. Ree. Lunsingh Tonckens, arts en burgemeester te Beetsterzwaag. De waarde van de Coendersborch werd in 1857 geschat op fl. 51.800. De Schipsloot Onder de beschreven bezittingen en zijlrechten valt dus ook de watermolen aan de Schipsloot te Nuis. Deze watermolen is, als we nauwkeurig kijken, gebouwd boven een watergang, die parallel liep aan de veel bredere Schipsloot. Zo’n watergang wordt dan ook wel molengang genoemd. Deze watergang loopt als het ware onder de molen door. De brede Schipsloot mocht mogelijk niet belemmerd worden, vanwege de functie voor de scheepvaart. De smallere molengang, met daarin een scheprad of watervijzel op windkracht, functioneerde dus waarschijnlijk als extra waterlossing op het Oude Diep. De Schipsloot eindigt een paar honderd meter ten noorden van de kerk van Nuis. Daar vertakt ze zich, naar het oosten en naar het zuiden. De brede zuidelijke watergang eindigt Korenmolen te Nuis (Bron: Beeldbank Groningen) tegen de Oudeweg. Op dit kruispunt komt ook de brede ree vanaf de kerk uit. Volgens de overlevering zijn via deze Schipsloot de Molenaar Ties Hazenberg en de melkfabriek stenen voor de Nuismer kerk aangevoerd2. In de oprichtingsakte van de melkfabriek te Marum, d.d. 11 april 1900, komen we Ties Ha- zenberg als molenaar te Nuis nog weer tegen. Dit verslag is door mw. Joke de Boer-Jager Mogelijke typen watermolens in Nuis in ‘Het Olde Guet’, nummer 6 uitgebreid aan de orde gesteld1. Hieronder een verkorte Op de kadastrale kaart is de watermolen weergave: getekend als een vierkant, gelegen binnen “(…) Op 11 april 1900 zijn ten huize van kastelein Eppo Walvius te Marum, zes landbouwers een cirkelvormig erf. Deze vierkante vorm aanwezig: Lammert Petrus de With, Tjibbe Akkerman, Roelf Holtrop en Fokke de Vries kan een aanduiding betekenen omtrent het wonende te Marum en Wieger Johannes Siebinga en Ubel Reindersma uit Nuis. Het is niet type molen dat hier heeft gestaan. Feitelijke voor vermaak of vertier dat deze heren zich, midden op de dag in het café ophouden. Een gegevens hierover ontbreken, vandaar dat serieuze aangelegenheid heeft hen hier op dit ongewone tijdstip bijeengebracht. Vandaag ik een aantal mogelijkheden tegen elkaar zal houdt notaris Hofstede uit Grootegast zitting in Marum – zoals gebruikelijk in de herberg afwegen, namelijk de weidemolen, de tjasker, van Walvius – en zal de oprichtingsakte voor een coöperatieve zuivelfabriek worden on- de spinnekopmolen, de (water)wipmolen en dertekend door de leden: Hendrik Idsingh, Anne Posthumus, Tjeerd de Boer, Jan de With, de poldermolen. allen landbouwer te Marum, Ties Hazenberg, molenaar te Nuis, Jan Hendriks Hymersma, 1e. De weidemolen, ook wel ‘aanbrengertje’ landbouwer te Nuis en Albert Holman, landbouwer te Noordwijk. genoemd, was net als de grotere spinnekop en de tjasker vaak eigendom van een boer. Het Met dit citaat sluiten we het deel rond de korenmolen van Nuis af. is het kleinste type watermolen en werd in het algemeen gebruikt voor het bemalen van een 1 Inmiddels ook gepubliceerd op: weiland. Er was bijna geen bediening nodig, www.historischeverenigingmarum.nl omdat de grote windvaan aan de achterzijde van de draaibare kop ervoor zorgde dat de

Bronnen bij de redactie bekend 2. J. en H.J. Boerema.

18 23 molen altijd goed op de wind stond. De geplaatst voor mechanische aandrijving. getrouwd in 1913 te Marum met Aaltje Heu- weidemolen had een geringe capaciteit en Derk Tieses Hazenberg overlijdt in 1912. ker, geboren in 1894 te Marum, overleden in is voor dit uitgestrekte poldergebied daarom In de volksmond werd de molen ook wel 1967 te Roden, dochter van Jakob Heuker en niet erg waarschijnlijk. genoemd ‘de molen van Nieboer’, naar Jantje Renkema. ene H.P. Nieboer, die later de eigenaar zou Uit dit huwelijk: 1. Jannes, landbouwer, gebo- e 2 . De tjasker is ook een eenvoudig type zijn geweest. De relatie van Nieboer met ren in 1914 te Nuis, overleden in 1997 te Nie- watermolen en kwam vooral voor in het deze molen is echter onduidelijk. In 1859 bert, getrouwd in 1946 te Marum met Aafke veengebied van West-Groningen, Friesland overlijdt een zekere H. (Harm) Nieboer, Hof, geboren in 1922 te Niebert, overleden en de kop van Overijssel. Een gering molenaarsknecht, te Tolbert. Zijn vader in 2004, dochter van Willem Hof en Willem- hoogteverschil kan met behulp van een heet J.H. (Jan Harms) Nieboer. In 1841 doet ke Wijma. 2. Jakob, melkknecht, geboren in gesloten tonvijzel worden overbrugd. Deze ene Haije Popkes Nieboer aangifte van 1915 te Nuis, overleden in 1965 te Belecke molen staat op een bok met daaronder geboorte van zijn dochtertje Popke, echter te Warstein (Dld), getrouwd in 1948 te Leek rollen, of op een paal en is met de hand op de Borgercompagnie, Veendam. Beroep vader: met (en gescheiden van) Alberdiena Meek. 3. wind te zetten. Als het land ‘s winters blank molenaar! Beide sporen leiden niet naar deze Tjeert de Boer, chauffeur, landarbeider / mole- stond, werd de tjasker veelal gedemonteerd molen, overige sporen zijn niet te traceren. naar (!) geboren in 1916 te Nuis, overleden in en binnen opgeslagen. Een tjasker kan een Hoe dan ook, in 1919 wordt de molen van 1985 te Roden, getrouwd in 1948 te Marum weiland van maximaal 4 ha bemalen en werd Nuis in opdracht van weduwe Hazenberg met Marchien Nijnuis, geboren in 1927 te Ro- ook gebruikt bij grote turfgraverijen om de afgebroken. Met de boerderij gebeurt dat den, overleden in 2002 te Roden, dochter van delfputten vrij te houden van grondwater. vlak voor WO II. Nu staat ter plaatse, Hendrik Nijnuis en Annechien Klaassens”. Nieuweweg 59, een woning, opgetrokken in Weidemolen geel baksteen. “Tjeert de Boer, landbouwer, geboren in 1884 waar de overbrenging zit naar de vijzel of te Marum, overleden in 1937 te Niebert, zoon een scheprad. Tjeert de Boer, de laatste molenaar van Tjeert de Boer en Wimke Deknatel, ge- Gezien de functie van dit type molen Een (aantal) generatie(s) later is door inhu- trouwd in 1933 te Marum met Geertdina Jan- in een groter gebied gekoppeld aan de wing Tjeert de Boer de laatste molenaar die tina Hazenberg, geboren in 1897 te Niebert, aanwezigheid van Zijlrechten zou er best in Nuis wordt genoemd. De website ‘Gene- overleden in 1992 te Marum, dochter van sprake geweest kunnen zijn van dit type alogie van Tjeert Tjeerts de Boer’ vermeldt: molenaar Derk Tieses Hazenberg en Reina molen. “Jan de Boer, landbouwer, geboren in 1882 Heuker. Uit dit huwelijk één dochtertje: Wimke 4e. De wipmolen (of waterwipmolen) is te Nuis, overleden in 1957 te Groningen, Hazenberg.” identiek aan de spinnekop, maar groter. zoon van Jannes de Boer en Janke de Boer; Dit is het oudste type poldermolen in Nederland, dat zich begin 15e eeuw uit de Kadastrale kaart 1832, detail molenplaats standerdmolen ontwikkelde. In ca. 1200 werd begonnen met de ontginning van de laagveenmoerassen in ons gebied. Door Gezien de nabijgelegen veen- en polderputten in het gebied is dit model een mogelijkheid, echter, de capaciteit is te gering en het type stemt niet overeen met de beschreven plattegrond. 3e. De spinnenkopmolen is een windmolen met een vlucht (lengte van twee wieken samen) van ongeveer 8 tot 15 meter, die veel voorkwam in het noorden. Hij is geschikt voor de bemaling van kleine polders. Door de eenvoud van de molen is hij makkelijk te bedienen. De kop (bovenhuis) met daaraan Tjasker de wieken kan horizontaal draaien en zo goed op de wind worden gezet. De vierkante sloten te graven die het overtollige water (!) of achtkantige ondertoren (onderste deel) op natuurlijke wijze afvoerden, kon het staat vast. Door een holle koker loopt de land in cultuur worden gebracht. Rond De woning van de familie Hazenberg, met rechts in de aanbouw de bakkerij. Het pand werd koningsspil van de kop naar de ondertoren, 1400 ontstonden er problemen, doordat afgebroken in 1939, nu staat daar een van gele steen opgetrokken woning ( huisnummer 59)

24 17 veengrond bij ontwatering de eigenschap de piramidevormige constructie van de Familie Hazenberg heeft om in te klinken en daardoor de ondertoren. Hoewel deze molens door de natuurlijke waterafvoer steeds meer mooie verhoudingen klein lijken, hebben Ene Albertje Tiesens Hazenberg zal via een bizarre wending in de naamgeving de voorouder ging stagneren. Vanaf die tijd kwamen ze vaak respectabele afmetingen, met blijken te zijn van de latere molenaars en eigenaren van de Nuismer molen. W.T. Vleer schrijft ‘wipmolens’ in gebruik, die het water met voldoende ruimte voor een woning in hierover de volgende bijzondere anekdotes in het blad ‘Uit Hazenberg Post’, nr. 3, maart een door de wind aangedreven scheprad de vierkante ondertoren. Het bovenhuis 1957: omhoog konden brengen. Het scheprad is van de wipmolen is soms in felle kleuren het oudst bekende ‘wateropvoer’ werktuig. geschilderd. Wanneer de meerderheid van “Het kon in de vorige eeuw vreemd gaan in het Westerkwartier. Op 3 februari 1811 trouwden De maximale opvoerhoogte is 1,5 meter. het polderbestuur katholiek was, zouden in de Leek Albertje Tieses Hazenberg en Derk Tjeerds, deze laatste nog zonder achternaam! Bij wipmolens zit het scheprad aan de de koppen van de molens rood geschilderd Het was nog vóór de invoering van de burgerlijke stand. buitenkant van het onderhuis. De vijzel (een zijn, en wanneer de meerderheid van het In 1813 werd uit dit huwelijk een zoon geboren. Uit de geboorteaangifte blijkt dat vader Derk variant op de eeuwen oude schroef van polderbestuur protestant was, groen of Tjeerds zich toen Rodscher noemde. Het kind kreeg dus de naam Kornelis Rodscher. Tus- Archimedes) werd na 1630 toegepast om, blauw. Het bewijs hiervoor ontbreekt echter. sen 1814 en 1822 werden er nog meer kinderen uit dit huwelijk geboren, waarvan een later met één molen, dieper te kunnen bemalen. Langs de rivieren zijn de bovenhuizen Hazenberg heet. Maar zij is niet onder deze naam in het geboorteregister ingeschreven. Ook Door deze technische sprong voorwaarts vaak donkerbruin, wat volgens sommigen komt zij niet onder de namen Rodscher of Hangelbroek voor. Derk Tjeerds moet dus in deze werd het ook mogelijk diepere meren droog samenhangt met de gereformeerde gezindte jaren nog andere familienamen gevoerd hebben, die we nog niet hebben kunnen ontdekken. te malen (droogmakerijen), zonder dat het van de molenaar. De wipmolen wordt vrijwel In 1824 wordt een dochter Aagtje geboren en ingeschreven als Hangelbroek, daar de vader benodigde aantal molens uit de hand liep. altijd gebruikt als poldermolen, een enkele toen - geheel tegen de wet in - zich Hangelbroek noemde. keer echter ook als korenmolen. In 1826 werd een wet afgekondigd waarin het ten strengste verboden werd een familienaam Al met al sterke aanwijzingen dat ook dit te wijzigen of het er zonder te doen. Algemeen wordt dan ook aangenomen dat vanaf dat jaar type molen in de hooilanden ten noorden alle familienamen vaststaan en niet meer gewijzigd konden worden. van Nuis kan hebben gestaan. Als eventuele In 1829 wordt een zoon, Thies, geboren en later nog een dochter, die beiden werden inge- korenmolen (gerelateerd aan de boer- schreven als Hangelbroek, hetgeen dus nu onherroepelijk de definitieve naam was volgens en zijlrechten van de Borch) kan het een de wet. Doch wanneer in 1846 Derk Tjeerds Rodscher, alias Hangelbroek overlijdt, wordt zijn voorloper zijn geweest van de korenmolens versterven weer geboekt als Derk Tjeerds Hazenberg! van Nuis en Niebert. De ree richting de molen De wonderen zijn de wereld nog niet uit. Wanneer in 1856 Thies Hangelbroek (geb. 1829) trouwde met Geerdina Palsma, mocht verwacht worden dat de kinderen uit dit huwelijk de naam Hangelbroek zouden verkrijgen. Dit moest volgens de wet. Maar alle kinderen van Thies Hangelbroek zijn ingeschreven onder de naam… Hazenberg! Het kan verkeren. Ware het niet dat bij het huwelijk van Thies Hangelbroek en Geerdina Palsma zeven betrouwbare mannen hun naam en handtekening gezet hadden onder een acte waarin zij plechtig verklaren dat Derk Tjeerds Rodscher, Derk Tjeerds Hangelbroek en Derk Tjeerds Hazenberg één en de- zelfde persoon geweest is, dan zou deze afstamming zelfs als twijfelachtig moeten gelden”.

Van Derk Tjeerds en Albertje Tiesses zijn negen kinderen bekend. We volgen het 7e kind, Ties Derks (Hangelbroek) Hazenberg; landbouwer en paardenfokker; geboren in 1829 in Nuis; overleden in 1902 aldaar. Ties Derks lootte in 1848 nr. 15 voor de militaire dienst, doch kwam Schepradmolen daarvan vrij door nummerverwisseling. Zijn signalement: lang 1 el 8 palm (1.80 m), aange- zicht lang, voorhoofd rond, ogen bruin, neus groot, mond gewoon, kin spits en haar donker. Ties werd geboren als Hangelbroek, trouwde als Hangelbroek, maar overleed als Hazenberg. Hij woonde op de boerderij tussen de Coendersborch en de pastorie te Nuis, waar ook reeds zijn ouders woonachtig waren en later zijn zoon Albert woonde.

Hij trouwde in 1856 in Marum met Geertdina Palsma, dochter van caféhouder/wethouder Albert Eisses Palsma. Van Ties en Geertdina zijn 5 kinderen bekend, de oudste zoon is Derk Tieses Hazenberg, landbouwer, molenaar; geboren in 1857 in Nuis. Hij trouwt in 1896 in Marum met Reina Heuker, geboren in 1862 in Marum. Verdere kinderen zijn: 2. Albert Tieses Hazenberg; geb.1860, 3. Alberdina Tieses Hazenberg; geb. 1864, 4/5. Evert Tieses Hazen- Spinnekopmolen (Mellemolen te Akkrum) berg en Kornelis Tieses Hazenberg tweeling (1870-1871) Bij de wipmolen is het hele bovenhuis Ontleend aan de website: ‘Nakomelingen Berend Hazenberg ± 1620.nl’ met staart draaibaar om een koker, die in verticale stand wordt gehouden door Molenvijzel

16 25 klassieke poldermolen. Het is een grote Hierbij wordt tussen Nuis en Niebert een windmolen in de nabijheid van zijn boerderij. ‘buitenkruier’, bestaande uit een achtkante molenplaats aangeduid, aan de Nieuweweg, De Minister van Financiën wijst het eerste stenen onderbouw en een met riet bekleed tegen de grens van Nuis en Niebert, aan de verzoek af, waarschijnlijk in verband met achtkantig molenlichaam. De kap van deze Nuismer zijde. De plek waar deze molen in een verbod op het malen van zowel graan molen is beweegbaar en op de wind te kruien Nuis heeft gestaan droeg perceelsnummer als boekweit (grut). Een volgend verzoek met behulp van het staartwerk en het daaraan 251. De achterliggende boerderij en wordt wel gehonoreerd, onder voorwaarde bevestigde kruirad. Dit type poldermolen boomgaard aan Het Pad dragen resp. de dat in verband met brandveiligheid de molen staat ook vaak in of op een molengang. perceelsnummers 252 en 253. 80 ellen = 55 meter vanaf de nabijgelegen Gezien de drassige ondergrond en de In de bijbehorende kadasterboeken kon ik bakkerij wordt geplaatst. Ook moet de molen afgelegen, tamelijk onbereikbare positie vervolgens vaststellen dat het terrein waar worden gedekt met leien, specie of hout en te midden van de weilanden is het niet de molen aan de Nieuweweg heeft gestaan niet met riet. De molen verrijst ten zuiden van waarschijnlijk dat in Nuis, op deze plaats, een perceel bouwland betrof, behorende aan de appelhof, die bij de boerderij hoort. Het zo'n zware kostbare achtkante molen heeft Sjoerd Wietses Veenstra, landbouwer te Nuis. is een stellingmolen (net als 50 jaar later, in gestaan. Het getekende grondplan komt Deze Sjoerd Wietses speelt nog een rol in dit 1899, de molen van Niebert). De molen wordt ook niet overeen met de plattegrond van dit verhaal. De achterliggende percelen, huis en geheel uit baksteen opgetrokken, met een type molen. Daar staat weer tegenover dat erf met boomgaard aan Het Pad hoorden toe houtgedekte kap, houten roeden en ‘oud- bij achtkante molens het scheprad bínnen in aan Jacob Geerts Steentjes, landbouwer te hollands’ opgedekt. Het is een bovenkruier Wipmolen de molen is aangebracht. 'Onze' molen staat Nuis. met buitenkruiwerk, met een ronde romp. Hij recht boven de molengang, wat een scheprad Op de site van ‘NuisNet’ is het mogelijk, dient als koren- en mosterdmolen. pleit eveneens min of meer voor zo’n functie. of vijzel ín de molen ook waarschijnlijk over de kadasterkaart van 1832 een sheet 5e. Poldermolens hebben er veel gestaan maakt. Dit type molen is dus niet helemaal te spreiden van het dorp anno 1985. De in het stroomgebied van de Oude Riet uitgesloten, ook vanwege de brede ree die vroegere plaats van de molen valt samen met tussen Vredewold en Langewold. Bijna altijd vanaf de kerk van Nuis in de richting van de de huidige hoek Nieuweweg en het pad naar hadden ze daarbij een nevenfunctie, zoals molen loopt. Ook een dergelijke molen zou de Oudeweg. Op deze plaats staat nu een korenmolen of houtzaagmolen. in vroeger tijd een voorloper van de beide woonhuis met huisnummer 59. Dit huis op Het type van de ‘Hollandse’ poldermolen, korenmolens te Nuis en Niebert kunnen zijn zijn beurt ligt direct ten oosten van de locatie of ‘achtkanter’ wordt beschouwd als de geweest. van de nieuw te bouwen brede school Nuis/ Bronnen bij de redactie bekend Niebert. Dit is dus de plaats waar eens de molen heeft gestaan

Offeringa en Veenstra In 1850 vraagt E. S. Veenstra vergunning aan om een molen te bouwen op het vroegere Offringabezit in Nuis. Op de plaats van deze vroegere heerd werd begin 19e eeuw een boerderij-bakkerij gebouwd aan de zuidkant van de Heereweg (nu Nieuweweg) en net ten oosten van de Nuismer tocht. Deze boerderij- bakkerij hoorde aan de familie Veenstra, nazaten van de Offringa’s. Dat zat zo: De bekende Halbe Wisse Offringa, overleden in 1801, had een zoon, Wytse Halbes (1752- <1820). Hij werd brouwer. Hij was gehuwd met Pietje Sjoerds en de kinderen uit dit huwelijk noemen zich Brouwer, behalve de Een stellingmolen jongste: Sjoerd Wytzes. Deze noemt zich Veenstra. Sjoerd Wytzes Veenstra woonde Hazenberg en Nieboer op huisnummer 40 te Nuis en trouwde met De boerderij en molen komen later door Geeske Douwes Vossema. Waarschijnlijk vererving in handen van de Hazenberg familie. was in zijn boerderij van 1835 tot 1845 een In 1863 wordt Ties Derks Hazenberg grutmolen gevestigd. molenaar, daarna is zijn zoon Derk Tieses E.S. Veenstra bouwt dus in 1850 een de eigenaar. In 1905 wordt een dieselmotor Poldermolen boven een molengang

26 15 De korenmolen van Hazenberg De koepel van Amicitia

Koos Vos Jan van der Veen

De speurtocht naar molens in onze regio leidt dit maal naar Nuis. Een eerste oriëntatie In uitgave 9 van ’t Olde Guet (november 2008) wijdt Sineke de Groot-Jager een artikel aan in en rond dit dorp levert toch weer een drietal, inmiddels verdwenen molens, op: een het 90-jarig bestaan van de muziekvereniging Amicitia Nuis-Niebert. In dit verhaal wordt korenmolen, een boekweitmolen en een watermolen. Diverse wetenswaardigheden ook de oprichting van de muziekkoepel in 1948 aangehaald. Over muziekkoepels in het rondom deze drie molens komen in dit blad aan de orde in drie afzonderlijke artikelen. Het algemeen en over de koepel van Amicitia in het bijzonder valt nog wel wat meer te vertellen. volledige verslag van mijn onderzoek, dat nog meer informatie bevat, zal over enige tijd De muziekkoepel, ook wel muziekkiosk genoemd, is ontstaan in het Verenigd Koninkrijk worden gepubliceerd op de website van de Heemkundekring. in het Victoriaans tijdperk in de negentiende eeuw. De populariteit van de brassbands groeide in die tijd enorm en er werden veel openluchtconcerten gegeven. De koepel werd Om te beginnen heb ik in archieven gezocht Cremer. Zij was daar winkelierster. Meestal ontworpen om de muzikanten te beschermen bij slecht weer. Een muziekkoepel is een naar gegevens en kaarten over het centrum was destijds in de buurt van de molen een eenvoudig, rond bouwwerk, passend in zijn omgeving en werd opgebouwd in een park, van Nuis, op zoek naar een persoon met als winkel gevestigd. tuin of op een plein. Belangrijk punt was ook de akoestiek. Wie op internet ‘muziekkoepel’ beroep mulder, molenaar of bakker. Verdere naspeuringen wijzen echter uit dat intikt, wordt verrast met tientallen foto’s van muziekkoepels, in allerlei vormen, maar altijd Op de kadastrale kaart uit 1832 wordt als mulder Geert Menzes Mulder molenaar was is de basis een ronde vorm. Kleine, op een prieel lijkende koepels voor kleine ensembles, eigenaar voor de percelen huis met tuin in… Niebert. Aanwijzingen voor een molen maar ook reusachtig grote bouwwerken voor complete symfonieorkesten zoals de & erf op de huidige driesprong, vóór de op deze plek in Nuis, in de buurt van de Hollywood Bowl. Tussen al die foto’s staat ook de muziekkoepel van de muziekvereniging pastorie Kerkeweg/Oude Weg aan Nuismer Coendersborch, doen zich verder niet voor. Amicitia Nuis-Niebert. zijde genoemd: Geert Menses Mulder, van Deze optie blijkt dus niet langer houdbaar en beroep… mulder. Dit kon een aanduiding zijn we verbreden ons zoekterrein. achter in de tuin van de pastorie. dat op deze plaats, schuin-rechts tegenover de vroegere boerderij/pastorie - de weem - Via een kaart van de site van ‘Molendatabase En zo kon Jhr. Mr. J.W. Alberda van Ekenstein, een molen heeft gestaan. van verdwenen Molens in Nederland’ ben ik de burgemeester van de gemeente Marum, Tegenover deze eventuele molenplaats, gegaan naar een identieke kadasterkaart op op 3 juli 1948 de officiële opening verrichten. woonde toen de weduwe Hindrik Jans de geschiedkundige site ‘WatWasWaar’. Er werd naar gestreefd minstens eenmaal per jaar een concert in de koepel te geven. De eerste jaren lukte dat, zelfs met uitschieters van twee of drie keer. In 1950 en 1951 werden festivals georganiseerd rond de koepel. Er werd een erecomité gevormd, dat bestond uit De muziekkoepel op z’n oude plek, achter in de burgemeester van Marum, de wethouders de tuin van de pastorie, ook wel genoemd Appelhof en Klompmaker, de gereformeerde het Coepelbos. predikant Bos uit Marum en dominee De Weerd van de hervormde gemeente Nuis. Wie op het idee gekomen is om een Om een comité van een dergelijk kaliber kon muziekkoepel te bouwen vermelden de je niet heen en dus namen alle elf koren en de analen niet, maar in 1948 wordt in de notulen vijf korpsen, die de gemeente rijk was, deel gesproken over “het oprichten van een aan het festival. Maar in het volgende jaar muziekkoepel”. De ontwerper kennen we deden nog maar tien verenigingen mee. Dat wel, namelijk de eerste secretaris van de was meteen het laatste festival. vereniging Jan Doornbosch. Op het rieten dak na, dat werd aangebracht door een rietdekker, In de jaren die volgden werd de koepel steeds werd de koepel “in eigen beheer” gebouwd, meer gebruikt als speelplaats voor de jeugd, zo wordt vermeld. Het benodigde hout werd wat gepaard ging met de nodige vernielingen. met toestemming van de eigenaresse van Die werden wel hersteld, maar het was de Coendersborch, mevrouw Cohen Stuart, dweilen met de kraan open. Het aanzicht uit het bos gehaald. Voor de ondergrond van het bouwwerk werd steeds desolater. In kregen de bouwers de beschikking over de de tachtiger jaren besloot men een minder zwerfkeien die tevoorschijn waren gekomen toegankelijke plaats te zoeken voor de koepel Bewerking van een kadasterkaart uit 1832. Op het gearceerde perceel heeft de korenmolen bij een diepe grondbewerking van een stuk en werden pogingen gedaan om subsidies te gestaan. land in de buurt. De koepel kreeg een plaats krijgen voor verplaatsing en restauratie. De

14 27 overheden zagen klaarblijkelijk het belang Het is een prachtige plek voor het geven In de jaren 1894 – 1914 heeft Willem Alberda juffrouw Van der Loos, heeft uitstekend voor van het bewaren in. Provincie en gemeente van concerten. In en om de koepel vinden van Ekenstein een vijftigtal wetenschappelijke hem gezorgd zolang zij hiertoe in staat was. verstrekten een subsidie van 4000 gulden tegenwoordig ook andere activiteiten plaats. verhandelingen gepubliceerd in gerenom- Haar graf ligt naast dat van jhr. Willem. en van het Anjerfonds kreeg Amicitia 2000 Tijdens het jaarlijkse trekharmonicafestival meerde binnenlandse en buitenlandse Na zijn emeritaat op 1 januari 1926 trok dr. gulden. De muziekvereniging droeg zelf wordt de koepel gebruikt door bespelers chemische vaktijdschriften, alle op het Alberda van Ekenstein zich terug in huize ook haar steentje bij, want de totale kosten van trekzakken en accordeons, die gebied van suikers. Hij deed ontdekkingen ‘de Wendt’, dat hij als vakantieverblijf had bedroegen 6989 gulden en 15 cent. verspreid over de hele tuin hun muzikale van verstrekkende betekenis. laten bouwen, naast het ouderlijk huis villa vaardigheden laten horen. Eenmaal in de Op grond van zijn uitzonderlijke ‘Wendtstein’. Zijn enige hartstocht naast de In 1988 werd de koepel afgebroken en weer twee jaar is de koepel onderdeel van het wetenschappelijke verdiensten benoemde scheikunde was de jacht. De weinigen met opgebouwd in de tuin van de Coendersborch, decor van het openluchtspel van ‘Spek om de Senaat van de Groninger universiteit wie hij, buiten de mensen van zijn werkkring, die inmiddels eigendom van de Stichting het Spinnen’, een spel over een gebeurtenis of hem tot doctor honoris causa. Prof. Backer omging waren zijn jachtvrienden. Als hij op Groninger Landschap was geworden. Boven episode uit de geschiedenis van het Zuidelijk hierover: “Aan een helder verstand paarde z’n oude dag met z’n vrienden op jacht ging, in de koepel staan de namen van de (her) Westerkwartier. Buiten deze activiteiten Willem Alberda een merkwaardig chemisch joegen zijn medejagers zonder dat hij er erg bouwers vermeld: Dirk Nijboer, Reint Dijkstra, gebruikt landbouw- en streekmuseum ’t instinct en een grote toewijding voor zijn in had de hazen naar hem toe. De Marumers Jan Dijk en Lubbertus Dijk. Rieuw het bouwwerk als expositieruimte problemen. Met enkele proeven ontraadselde zagen hem nog wel eens als hij lijsterbessen De koepel is alleen geschikt voor kleine voor o.a. houten boerenwagens; een mooie hij de samenstelling van mengsels, die voor plukte en rozenbottels verzamelde, om deze groepen. Kleine blaaskapellen, zoals de beschutting tegen weersinvloeden. in- of uitvoer werden aangeboden. Het te gebruiken voor scheikundige proeven. gelegenheidskapel van Amicitia voor de wetenschappelijk onderzoek had zijn liefde; Jonkheer dr. Willem Alberda van Ekenstein gondelvaart in Jonkersvaart, de Wulpkapel En dan nu hoofdstuk drie van de geschiedenis hij deed het omdat hij het niet kon laten”. was een bescheiden mens - die eenvoudig uit De Wilp en de Koetsebloazers uit Leek van dit stukje erfgoed. Na ruim twintig jaar en teruggetrokken leefde - en een groot treden er op. Voor het huidige Amicitia is verhuist de koepel weer. Het museum wordt Jhr.dr. Willem Alberda van Ekenstein is nooit geleerde; een sieraad voor de gemeente het bouwwerk veel te klein. Het jaarlijkse verplaatst naar de te restaureren boerderij getrouwd geweest. Zijn trouwe huishoudster, Marum. zomerconcert wordt voor de koepel gegeven. naast de borg en de koepel verhuist mee. De Het streven zoals in het begin geformuleerd: eigenaar van het landgoed vindt de koepel “Eenmaal per jaar een concert”, wordt nu dus niet passen bij het karakter van de borg. Aan wel gehaald. de zuidoostkant van het achterterrein van de boerderij, bijna op dezelfde plaats waar de In het begin van dit artikel wordt gesproken geschiedenis in 1948 begon, is een plaats over de voorwaarden waaraan het plaatsen ingeruimd voor het bouwwerk. van een muziekkoepel moest voldoen. Passend in de omgeving en heel belangrijk, Zo kan deze karakteristieke muziekkoepel de akoestiek. Het hoge geboomte om de deel blijven uitmaken van de huidige en tuin zorgt voor een uitstekende akoestiek. hopelijk ook nieuwe activiteiten in Nuis.

Het graf van jhr. dr. W. Alberda van Ekenstein, De muziekkoepel na 1988, bij de kerk in Marum West in de tuin van de Coendersborch

28 13 herstellingsoord. In 1929 is het afgebroken. dat bij de bevrijding van Groningen in april Villa Wendtstein stond op de plek van de 1945 in vlammen is opgegaan. De ontwikkeling van De Wilp latere boerderij van de familie Hasper, nu Van wild en woest …. naar weiden, wegen, woningen en winkels Hermanshoeve”. Willem Alberda ging naar de Rijks Hogere Doornbosch noemt burgemeester De Wendt Burgerschool in Groningen en daarna, in Sineke de Groot-Jager Alberda van Ekenstein ‘een beste kerel’. Na 1876, naar de Polytechnische School in zijn afscheid in 1874 werd de burgemeester Delft. In 1879 behaalde hij zijn diploma Aanleiding tot het schrijven van dit artikel is het idee om de (oude)( winkel)panden van De Wilp in beeld te brengen en de geschiedenis ervan op te tekenen. Wie daarover begint na te denken komt bijna automatisch op de vraag hoe het dorp is ontstaan, waar de bevolking zich aanvankelijk heeft gevestigd en hoe men - meestal onder moeilijke omstandigheden - toch een bestaan heeft weten op te bouwen. Inmiddels is een groep enthousiaste Wilpsters aan de slag gegaan met het historisch onderzoek naar de oude panden in het dorp. Een omvangrijke klus, waarvan het eindresultaat nog wel even op zich laat wachten. Van wat vooraf ging aan de woonplaats De Wilp – op deze eeuwenlang zo afgelegen plek – schets ik hier alvast een beeld.

Veen in het Zuidelijk Westerkwartier Toch was dit afgelegen, woeste gebied, waar later De Wilp zou ontstaan, heel lang geleden al ‘commercieel’ interessant. Even een stukje voorgeschiedenis. In de Middeleeuwen behoorde het uitgestrekte veengebied toe aan het klooster in Trimunt, maar in 1595 na de ‘Reductie van Groningen’ veranderde dit. De stad Groningen werd toen eigenaar van vele honderden hectares voormalig ‘vijandig katholiek gebied’; ook van de bezittingen van het voormalige klooster Trimunt. Rond Hoogveen met karakteristieke plantengroei die tijd was er nog maar amper sprake van bewoning. Bij het klooster hadden vier Lang geleden boerderijen gehoord, twee in Trimunt en twee Als ik mij een voorstelling probeer te maken aan de huidige Haarsterweg en dat was alles. van de omgeving waar in nu woon, maar dan Verder was het leeg en verlaten. vóór de ontwikkeling van het gebied, dan stel De Stad, als nieuwe eigenaar, wist wel dat er ik mij een landschap voor dat er een beetje veen aanwezig was in de streek, maar ging Villa Wendtstein uitziet als de huidige Duurswouderheide, om allerlei redenen nog niet direct over tot en werd assistent van prof. Gunning in maar dan uitgestrekter en bedekt met de exploitatie ervan. Eén van die redenen lid van Gedeputeerde Staten van Groningen. Amsterdam. Na een periode als directeur van heide, maar ook veen. Heide, groeiend was dat de Stad inmiddels al veel turf won Ook in die functie was hij van belang voor een zwavelzuurfabriek in het Sauerland werd op een ondergrond van zand, is mooi en in het oosten van de provincie, waar men de Marum. 2 hij in 1884 directeur van het Rijkslaboratorium onschuldig, maar hoogveengebieden waren turfproductie goed onder controle had en zo De grootvader van jhr. Willem, jhr. mr. Willem in Amsterdam. Dit was een chemisch destijds gevaarlijk, omdat het veen veel water de prijs op peil hield. Daarnaast zou er in het Alberda van Ekenstein (1792 – 1869) was laboratorium, opgericht door het Ministerie vasthield en je er zomaar in kon wegzakken. westelijk deel van de provincie eerst nog fors geboren op het landgoed Ekenstein in van Financiën ten behoeve van de heffing van Door de uitgestrekte hoogveenvelden in moeten worden geïnvesteerd in kanalen voor Tjamsweer bij Appingedam. Na rechter in het suikeraccijns. deze streek liep slechts hier en daar een de ontwatering van het veen en de afvoer kanton Loppersum te zijn geweest vestigde klein paadje, waarover men tamelijk veilig van de turf. Het ontginnen van het Zuidelijk 2 hij zich in het ‘Alberdahuis’ aan de oostzijde Van 1945 – 1975 was nogmaals een Alberda het gebied kon doorkruisen. Zelfs wolven Westerkwartier had dan ook geen prioriteit. van de Grote Markt in Groningen.3 In 1869, van Ekenstein burgemeester van de gemeente zochten in de woeste venen beschutting; zij Het was bovendien een lastige kwestie dat Marum, namelijk jhr. mr. Jacob Willem Alberda na het overlijden van de grootvader van jhr. waren een plaag voor de schaapskudden die in die tijd niet exact bekend was, waar de van Ekenstein. Deze latere burgemeester was een grens tussen Groningen en Friesland lag. Willem is het Alberdahuis gekocht door de kleinzoon van de broer van jhr. dr. Willem Alberda rondzwierven, op zoek naar voedsel. Niets industrieel W.A. Scholten, die het met de grote stille heide dus, maar een verraderlijk, Pas in 1731 werd door het grote veengebied van Ekenstein. tussen Frieschepalen en Allardsoog de grens aangrenzende percelen liet afbreken voor de 3 Dr. M. Bolt, Het Alberdahuis, Groninger Volksal- sompig, onherbergzaam gebied; een vergeten bouw van het monumentale Scholtenshuis, manak 1921, bladzijde 37. regio. Groningen-Friesland getrokken.

12 29 Hoogveen groeit onder invloed van regenwater en moet steeds kletsnat zijn. (Op het Jhr. dr. Willem Alberda van Ekenstein, 28 maart 1858 – 10 mei 1937 Fochteloërveen is nog levend hoogveen). In hoogveengebieden gedijden veenmossoorten zo goed, dat ze alle andere plantengroei hebben verdreven. Dr. Jan Buitkamp Laagveen ontstond onder de waterspiegel door afgestorven plantenresten. Door uitbaggeren en drogen ontstond (baggel)turf. Deze turf was doorgaans minder van kwaliteit Op het kerkhof bij de oude Marumer Kerk ligt hij begraven. In Marum, het dorp van zijn dan de hoogveenturf. Door uitbaggeren zijn vele meren en meertjes ontstaan. jeugd. Zijn graf, bedekt door een grote zwarte marmeren grafplaat, ligt aan de oostzijde van de kerk – in het verlengde dus van de preekstoel – aan het middenpad. Commerciële verveners Groningse grens over- die in die tijd nog niet Hij behoorde tot een oud Groninger geslacht, dat gedurende bijna zeven eeuwen een De stad Groningen liet het gebied dus tame- precies was beschreven - om in het Zuidelijk machtig aandeel had in het bestuur van Groningen en Ommelanden.1 lijk ongemoeid, maar het kwam op een zeker Westerkwartier verder te gaan met ontginnen. De Senaat van de universiteit van Groningen heeft jhr. Willem Alberda van Ekenstein, moment, zo midden 17e eeuw ‘in de picture’ Uit een landkaart die rond 1760 werd gemaakt wegens zijn uitstekende wetenschappelijke verdiensten, de graad van doctor honoris causa bij andere belangstellenden: de commerci- van het grensgebied blijkt dat er toen al kleine verleend. De promotie geschiedde op 23 oktober 1926 in een openbare Senaatsvergadering ele verveners. Op 7 februari 1649 sloten de verbindingspaadjes bestonden vanuit Sie- en de promotor was prof.dr. H.J. Backer, hoogleraar organische chemie aan de RUG van ‘Compagnons van Opsterland’, Sacko Foc- gerswoude in de richting van het huidige De 1916 – 1952. Hij omschrijft Alberda van Ekenstein als een bescheiden mens, die als hij een kens en Saco van Teyens, een overeenkomst Wilp. Waar nu de Jan Gosseswijk ligt liep bij- doel voor ogen had, onverzettelijk kon zijn. Dat toonde hij vooral in de oorlogsjaren in zijn met de Stad, om de veengronden ten zuid- voorbeeld zo’n smal pad, maar dat was dan inzet voor studenten. oosten van Siegerswoude, Ureterp en Drach- ook alles; het dorp De Wilp bestond nog niet. Ik heb professor Backer heel goed gekend. Hij heeft mij ook verteld over jhr. Willem Alberda ten ‘te water te brengen’ oftewel te ontginnen. De enige bewoner ter plaatse was de valke- van Ekenstein. En hij schreef in 1937 een groot artikel over jhr. Alberda van Ekenstein in Het veen werd verkocht maar de ondergrond nier. De kaart van Schotanus geeft de hut aan het ‘Chemisch Weekblad’. Met dit artikel en hetgeen professor Backer mij over jhr. Willem niet. De eigenaren, Van Teyens en Fockens waar de man in eenzaamheid woonde. heeft verteld schrijf ik dit artikeltje als hommage aan een geleerde Marumer; ridder in de verhandelden de turf, maar bemoeiden zich Orde van Oranje Nassau en ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw, zoals ook op zijn verder weinig of niet met de hele afgravings Veen wordt goud? grafsteen is vermeld. ’business’. De veenbazen waren de werke- Totdat de ontginning een aanvang nam, in lijke uitvoerders van het werk en bij hen wa- het laatste deel van de 18e eeuw, strekte van deze oud-burgemeester van Marum, ligt ren de arbeiders in dienst. Ter ontsluiting van het hoogveengebied van het Zuidelijk Wes- rechts naast dat van jhr. Willem Alberda van het gebied werd de reeds bestaande Dracht- terkwartier zich uit van de Fries-Groningse Ekenstein. stervaart verder naar het oosten doorgetrok- grens tussen Frieschepalen en Allardsoog in De Marumer amateurhistoricus Andries ken. Uiteindelijk staken de turfgravers vanuit het westen en zuiden, tot Jonkersvaart-Ze- Doornbosch heeft in de Leekster Courant Friesland zonder het te beseffen(?) de Fries- venhuizen in het oosten en Trimunt-Marum in van 1964 een artikelenreeks geschreven over de burgemeesters van de gemeente Marum en daarin ook verteld over burgemeester jhr. Eiso de Wendt Alberda van Ekenstein. Deze burgemeester is van groot belang geweest voor Marum. Evenals later meester Westerhof was hij, zelf ook landbouwer, een voorman van de Marumer boeren. Hij viel al direct op doordat hij een boerderij kocht, die liet afbreken en er een nieuwe voor in de plaats liet zetten met een prachtig landhuis er voor, namelijk de villa Wendtstein. Andries Doornbosch schrijft hierover in de Leekster Courant van 29 mei 1964: “Het werkelijk mooie en plechtstatige huis stond ongeveer zeventig meter van Jonkheer dr. Willem Alberda van Ekenstein, de provinciale weg, aangelegd in 1858. Er 28 maart 1858 – 10 mei 1937 was een grote siertuin voor en een grote moestuin achter. Later werd er een kleine De vader van jhr. Willem was jhr. Eiso de villa bijgebouwd, die villa ‘De Wendt’ heette. Wendt Alberda van Ekenstein (1821 – 1890), Naderhand heeft villa Wendtstein nog dienst in zijn jonge jaren zeeofficier en van 1853 – gedaan als marechausseekazerne en als 1874 burgemeester van Marum, op een Kaart van Schotanus uit 1718 waarop de valkeniershut staat aangegeven. Nog geen activiteiten jaarsalaris van tweehonderd gulden. Het graf 1 J.A. Feith, Groninger Volksalmanak 1904, richting De Wilp. bladzijde 185 v.

30 11 stel werd gelijk ingeschreven bij de Kamer de Firma Vos en vatte het plan op om zelf het noorden. Onafzienbaar, onherbergzaam woorden, het hele spul werd maar aan z’n van Koophandel en Sietzes moeder verhuis- met een slijterij te beginnen. Hij zag dat daar en gevaarlijk, maar een schat aan brandstof lot overgelaten. Zo ontstonden na de ver- de naar de Wulpstraat in Marum. een goede handel in zat. Maar er kwam een - tonnen gouds1- herbergend. En brandstof vening op de zandondergrond opnieuw Het bedrijf Nikolaas was dealer van veel be- kink in de kabel. Zwaantje was al druk aan de was belangrijk. Aanvankelijk gebruikte de grote verwilderde heidevelden, in plaats van kende merken, o.a. Siemens en Blaupunkt. studie om het benodigde vakdiploma te ha- mens hout voor zijn energiebehoefte, maar al bruikbare landbouwgrond. Jaren later wer- De drukke werkzaamheden in de winkel wer- len voor het runnen van een slijterij, toen hen vanaf de 11e eeuw kwam turf op als brand- den deze woeste gronden perceelsgewijs den hoofdzakelijk door Zwaantje verricht. Er ter ore kwam dat hun buurman Broeils nota- stof en de vraag ernaar nam in de eeuwen opnieuw ontgonnen en ontstond het fraaie, bene dezelfde plannen had. En dus werd het daarna steeds toe. En zo werd het ook ren- kleinschalige coulisselandschap rondom De roer weer omgegooid. dabel om onze streek, waar lang niet overal Wilp. Mede door het gebruik van stratendrek dikke pakketten turf zaten, te vervenen. De uit de stad en later kunstmest kon de grond Sigarenmagazijn 1974-1990 hier gewonnen turf werd door kanalen rich- geschikt worden gemaakt voor landbouw In 1974 werd de winkel weer geopend, maar ting Friesland afgevoerd. De opbrengst, het en veeteelt. Toen ook werd het voor boeren nu met een totaal andere formule: een si- ‘goud’ ging naar de veenheren en wat ach- aantrekkelijk zich in de streek te vestigen en garenmagazijn. Zwaantje ging weer aan de terbleef was slechte grond, werkloosheid en konden de voormalige veenarbeiders bij hun studie, kreeg eerst ontheffing en haalde la- later grote armoede. De armoede die hier huis een perceeltje groenland en een akker- ter het vakdiploma. Sigaretten en sigaren en ontstond was deels te wijten aan het feit dat tje in gebruik nemen, ter aanvulling van hun aanverwante artikelen zoals aanstekers, an- de ondergrond, anders dan in de veenkolo- karig inkomen. sichtkaarten en snoep werden in de nieuwe niën van Oost-Groningen, zogezegd ‘aan zaak verkocht. Artikelen met vastgestelde de natuur werd teruggegeven’. Met andere De Wilp van herberg tot dorp prijzen en dat beviel Zwaantje heel goed. Ze- Uit de kaart van Krayenhoff blijkt dat de ventien jaar runden ze het Tabaksmagazijn, 1. Het boek dat de gebroeders H.J. en J. Boerema turfafgraving vanuit Friesland in 1822 in volle Het echtpaar Sietze Nikolaas en Zwaantje tot juli 1990. Toen was het tijd om te stoppen schreven over de geschiedenis van de gemeente gang is. In de nabijheid van een oude her- Marum draagt de titel ‘Vlijtige armoede en tonnen Nikolaas-Rademaker. (Foto: Geert Braam) en elders in het dorp iets nieuws te bouwen. berg, die volgens overlevering midden in gouds’. Met ‘tonnen gouds’ werd de opbrengst van In afwachting van de nieuwbouw betrokken de turf bedoeld, die helaas niet ten goede kwam het veengebied stond, is dan al het oudste moest soms ook ‘gehandeld’ worden en dat ze tijdelijk het pand van de voormalige Brei- aan het gebied van herkomst, maar wegvloeide ‘vorkvormige’ wijkenpatroon zichtbaar. En zo vond ze niet altijd even gemakkelijk. Maar erij Hofman (zie ’t Olde Guet nummer 12). richting Friesland. ontstond In het begin van de 19e eeuw aan Sietze had veel bezigheden buiten de deur; hij was alle dagen druk met het plaatsen van Een ander leven televisieantennes en het uitvoeren van repa- Sietze Nikolaas vond ander werk bij Schur raties. Rein Suurd werd toen aangenomen als Flexible Benelux in Leek, een bedrijf dat zijn rechterhand. zich bezig houdt met de vervaardiging van Het repareren van televisies gebeurde in die verpakkingsmiddelen van kunststof, voor tijd vooral ‘s avonds. Het testbeeld op de TV o.a. Niemeyer en Douwe Egberts. Zijn broer werd namelijk maar een paar uur per dag Zweitze werkte bij dat bedrijf als monteur. uitgezonden en wel in de avonduren. Alleen Sietze was daar eerst ploegbaas, daarna af- op die momenten kon er dus getest worden. delingschef en na de reorganisatie werd hij Later kreeg Sietze een generator waarmee hij gevraagd om bedrijfsleider te worden; al- zelf een testbeeld kon maken en kon hij ook tijd in de dagdienst. In 2003, toen hij 60 jaar overdag repareren. werd, stopte Sietze met zijn werk. Zwaantje Nikolaas-Rademaker werkte na de Een nieuwe onderneming sluiting van hun eigen zaak een jaar of vier bij In de loop der tijd is de verkoop van grammo- de Netam in Leek en daarna nog 14 jaar op foonplaten en muziekinstrumenten (gitaren het kantoor van Notaris de Groot. Nu is ze en accordeons) gestopt, omdat er haast geen inmiddels 2 jaar thuis. vraag meer naar was. Er stonden nog een paar exemplaren in de winkel op een nieuwe eigenaar te wachten en losse snaren werden er nog wel verkocht aan oude klanten die eens een gitaar gekocht hadden, maar daar bleef het ook bij. Op 31 maart 1969 wordt de De foto’s bij dit artikel zijn, tenzij anders ver- onderneming opgeheven. Sietze was inmid- meld, beschikbaar gesteld door de familie dels al werkzaam bij de drankenhandel van Nikolaas-Rademaker. Kaart van Krayenhoff uit het jaar 1822. De Wilpsterwijk en het eerste vorkvormige wijkenpartroon zijn al zichtbaar.

10 31 de Wilpster Hoofdvaart, de Voorwerkerswijk enorme veenbrand ontstaan. Een brand die weest als timmerman, o.a. bij Bouwbedrijf maar het liep niet zoals was verwacht. Binnen en de Oude Wijk (lees nu Langpaed en Oude ook ondergronds voortwoekerde en een Beerlings in Marum en Rottinghuis in Gro- een jaar, in januari 1963, werd de Drachtster Molenweg) een nederzetting die bewoond omvangrijk gebied in de as legde. In De Wilp, ningen. Dit werk was moeilijk te combineren vestiging al weer gesloten. werd door uit Friesland afkomstige arbei- maar ook in andere dorpen, was de schade met zijn muziekactiviteiten in de weekends In 1964 is Sietze Nikolaas Sr. vrij plotseling ders. De plaats werd mogelijk genoemd naar enorm. Niet alleen ging veel turf die nog on- en Sietze Jr. kwam bij zijn vader in de zaak. overleden. De zaak werd doorgezet door de de herberg: ‘De Wulp’. De naam kan echter verkocht op het veld stond verloren, maar Hij werd televisiemonteur en zat om dit vak weduwe Nikolaas en haar zoon Sietze. ook zijn afgeleid van ‘wylpster’. Zo werden met name in De Wilp zijn veel huizen opge- te leren een jaar in Amsterdam bij de ‘Am- in deze contreien vogelvangers genoemd die brand, vermoedelijk in de omgeving van de sterdamse Beeldbuizenfabriek’. Dit bedrijf met netten trekvogels en watervogels vingen, huidige Boelewijk. importeerde toen tweedehands televisietoe- om ze als consumptievogel te verkopen. In stellen uit Duitsland, die werden ingezameld 1832 waren de verveningsaktiviteiten al ge- Van turf naar aardappelen rond Keulen. Blijkens het verhaal van Sietze vorderd tot ver over de provinciegrens in de Voor de afvoer van het veenwater was een Jr. liepen we hier telkens een stap achter richting van De Linde. Er zijn dan al behoorlijk vrij dicht wijkenstelsel nodig. Hoeveel wijken Duitsland aan. Zij schaften de 43 en 53 cm wat huizen langs de wijken gebouwd en je er in De Wilp zijn geweest is lastig te bepa- beeldbuizen af, die dan 7 of 8 jaar gebruikt kunt stellen dat er echt een dorp is ontstaan. len, omdat deze in de loop der tijden vaak waren en rond de 50 gulden kostten. Deze ook weer verdwenen zijn. Dat ze soms zo- televisies werden in Amsterdam door Sietze Veenbrand maar ophielden had te maken met de dikte en een Duitse monteur nagekeken en dan Het prille dorp De Wilp trof een ware ramp, van de laag veen die er zat; was die niet meer gedistribueerd voor de verkoop in het Noor- toen er in het veengebied een grote brand aantrekkelijk om te ontginnen dat hield men den van het land. Ze werden hier in Marum uitbrak. Deze brand ontstond ten gevolge uiteraard op met het graven van de wijk. en de wijde omgeving verkocht voor 200 à van de boekweitteelt, waarvoor het nog niet Het afvoeren van alle turf uit het veengebied 250 gulden. Ook Mulder uit Roden deed dit afgegraven hoogveen zich heel goed leende. rondom De Wilp gebeurde, zoals gezegd, op dezelfde wijze. Later importeerde Sietze Hiervoor werd de bovenste begroeiingslaag richting Friesland. Naar die kant lag immers zelf de toestellen uit Keulen. gehakt en gewoeld en vervolgens in brand al een goed wijken- en kanalenstelsel, terwijl Nog weer later begon Sietze met de handel Het sigarenmagazijn Nikolaas (1974-1990). gestoken. In de overgebleven aslaag gedijde een doorgaande verbinding via de Jonkers- in nieuwe televisietoestellen. Dat ging eerst de z.g. ‘veenboekweit’ uitstekend. Op een vaart nog tot 1871 op zich zou laten wachten. goed maar nadat de Nederlandse regering dag in 1833 is tijdens dit afbranden, onder Nog enkele jaren daarna werd de Jonkers- de richtprijzen vrij gaf werd het minder. In het invloed van een aanwakkerende wind, een vaart druk bevaren, maar als de turfwinning begin was de prijs van een nieuwe televisie 998 gulden, daarna werd het 898 gulden en vervolgens zakte het tot 798 gulden. Toen moest er een flinke omzet gehaald worden, maar dat lukte niet in deze omgeving, mede door de concurrentie in de wijde omtrek, o.a. van de eerder genoemde Mulder uit Roden. Sietze Nikolaas verrichte ook reparaties aan televisietoestellen. Bijvoorbeeld voor het be- Een tastbare herinnering aan de ‘Tabak Shop’ drijf van Popke Venema in De Wilp en voor is deze sigarendoos met opschrift. Pultrum in Groningen. Pultrum vestigde zich (Foto: Geert Braam) later in Marum; hij nam de winkel over van Al- bert Koenes, nu de zaak van Expert Kramer. Sietze en Zwaantje Van vader op zoon In 1965 trouwde Sietze met Zwaantje In 1959 was Sietze Jr. dienstplichtig militair, Rademaker uit Roden. Zwaantje had in Leek maar hij werd buitengewoon dienstplichtig het ULO-diploma gehaald en werkte op het vanwege de zwakke gezondheid van zijn va- belastingkantoor in Roden, daarna zat ze eni- der. Desondanks werd in 1962 een pand ge- ge tijd in de verpleging, maar daar moest ze huurd in Drachten, waar ze een filiaal van de in verband met ziekte van haar moeder mee winkel openden. Deze nieuwe zaak draaide stoppen, om te gaan helpen op de boerderij hoofdzakelijk op Sietze Sr. Er werden vooral van haar ouders, in Roden. Later werd ze ge- snaarinstrumenten - met name klassieke gita- vraagd voor kantoorwerk op de melkfabriek ren - verkocht. In die winkel kwam een ander in Roden. Na haar huwelijk draaide Zwaantje soort publiek dan in de Marumer vestiging, meteen volop mee in het bedrijf. Het jonge Turfgraven

32 9 eindigt, treedt al snel verval op. het nog doen met een zandweg, die er al Als aan de vervening definitief een einde is lag sinds de eerste helft van de 19e eeuw. gekomen, wordt de landbouw langzaam Deze zandweg liep vanuit Marum, over De maar zeker een nieuwe bron van inkomsten Haar via Bareveld naar De Wilp en uitein- in onze streek. De opnieuw ontgonnen grond delijk naar Bakkeveen; het laatste stuk was blijkt, mede door de toepassing van kunst- echter nauwelijks bruikbaar. Op 11 novem- mest, geschikt te zijn voor de verbouw van ber 1895 wordt door de gemeente besloten aardappelen. Deze worden per schip via de een kunstweg aan te leggen naar en door De Jonkersvaart naar de fabrieken van Schol- Wilp, mede dankzij de goede pleitbezorgers tens vervoerd, terwijl het stratendrek uit die De Wilp had in het gemeentebestuur. Groningen mee wordt teruggenomen om het land mee te bemesten. Een nieuwe toekomst Woningen en winkels in De Wilp gloort en er wordt een plan gemaakt om de De Wilp was aanvankelijk dus niet meer doorgaande vaarverbinding tussen Gronin- dan een café met wat ‘los-vaste’bewoning gen en Friesland te verbeteren. Bij De Wilp aan de wijken. Echte huizen waren er in die zal een nieuw ‘omsnijdingskanaal’ worden begintijd nog maar nauwelijks. De veenar- aangelegd en dit had grote gevolgen voor beiders woonden vaak in tijdelijke ‘onder- het dorpsbeeld. De vaart die van zuid naar komens’, ook wel veententen genoemd. Als noord door het dorp liep had geen functie hun werkgebied werd verplaatst verhuisden meer en werd gedempt. Ook het water vanuit de veenwerkers en hun gezinnen, inclusief het centrum naar het oosten was nu overbo- de ‘woning’, mee. Bij iedere – al dan niet dig en verdween. tijdelijke – woning was een lapje grond, De tragiek van dit hele gebeuren is, dat het waarop producten voor eigen gebruik wer- The ‘Mado Comets’, opgericht in het Dorpshuis in Marum. V.l.n.r.: Sieb Hazenberg, Johan van nieuwe kanaal eigenlijk nooit aan de ver- den verbouwd. Zo goed en zo kwaad als dit Wijk, Jaap Buiter, Sietze Nikolaas, Henk de Vries en Roelf Dijkstra. wachtingen heeft voldaan: toen het er na ja- ging, want het was geen beste grond. Maar ren van plannenmakerij eindelijk lag, bleek met een klein akkertje en een groentetuin Veelgevraagde singletjes waren die van The à 4 accordeons. Hij had dan een kleurig aan- het als het ware door de tijd te zijn achter- kon toch enigszins in de voedselbehoefte Beatles, The Rolling Stones, Jim Reves, Roy bod in ‘12, 32 en 80 bassers’. Voor kinderen haald. Het vaarwater was te smal en er kwam van het gezin worden voorzien. Wat niet zelf Orbison, Cliff Richard, Elvis Presley, Adamo waren vooral de 12 of 32 bassers geschikt. al snel concurrentie van de vrachtauto. kon worden verbouwd of gemaakt, werd en natuurlijk The Kinks, die in het midden Tevens gaf hij muziekles aan huis. Er wer- vaak geleverd door rondreizende handela- van de zestiger jaren ook nog eens optraden den geen piano’s of orgels verkocht, want Wegen in De Wilp ren, de z.g. kiepkerels of marskramers. Zij in De Kruisweg. Het is een periode waarin de winkel was daar te klein voor. Wèl had de Lange tijd waren er nauwelijks echte wegen droegen hun handel in een mand, die ook muziek gemaakt werd, waar we ook nu nog familie in hetzelfde pand, ook nog een depot in De Wilp en verharde wegen al helemaal wel kiep of mars werd genoemd, op de rug van nagenieten. van Alfa bier. niet. Er gebeurde in het dorp veel per schip met zich mee. De meest uiteenlopende arti- en wie moest lopen gebruikte het (voet)pad kelen werden zo aan de man gebracht. Eenarmige bandieten en Wurlitzers Het nieuwe tijdperk: televisie langs het water. Het was ook langs de vaar- Naarmate de jaren verstreken vestigden zich Naast de muziek hield Sietze Nikolaas Sr. In 1959 werd het bedrijf weer uitgebreid met ten en wijken dat de eerste wegen werden steeds meer mensen blijvend in De Wilp. zich ook bezig met de verhuur van gokkas- een nieuwe activiteit, namelijk de verkoop aangelegd. Daarbij vormden de vele dwars- Men vond een bestaan in het veen en woon- ten – eenarmige bandieten - en jukeboxen, van televisietoestellen. Zoon Sietze Jr. nam wijken behoorlijke barrières. Vaste brug- de in het dorp dat daar bij het oude café en van het merk Wurlitzer, die hij verhuurde aan die taak op zich. Hij had technisch onderwijs gen waren duur en zouden de scheepvaart de valkeniershut ontstond. Een echt dorp cafés. Die jukeboxen moesten steeds voor- gevolgd en was enkele jaren werkzaam ge- belemmeren, dus er werd gebruik gemaakt waarin langzamerhand ook een bestaan mo- zien worden van singletjes die op dat mo- van vonders. Dit waren losliggende brug- gelijk was voor een eenvoudige winkel. Zo ment populair waren. Van de opbrengsten gen, meestal slechts bestaand uit een enkele kwamen er een kruidenier of een bakker en kregen Nikolaas en de caféhouder beiden plank. Geen bijster efficiënte situatie, maar later misschien een slager en een smederij een deel. Materiaal dat tijdelijk niet in de men moest het er lang mee doen. Vanzelf- en kreeg De Wilp z’n middenstand. verhuur was, stond zo lang in de schuur van sprekend ontstond er in de loop der tijd be- Ondanks de vaak moeilijke omstandighe- buurman Piet van Dijken. hoefte aan betere verbindingen. De bevolking den en het zware bestaan ontwikkelde De Omdat de meeste mensen nog niet over ei- nam toe en wilde graag een goede, verharde Wilp zich voortvarend. Dit heeft vast te ma- gen gemotoriseerd vervoer beschikten, ging weg tussen het jonge dorp De Wilp en Ma- ken met het ondernemende en arbeidzame Sietze Sr. ook veel zelf de boer op om mu- rum. De andere dorpen in de gemeenten Ma- karakter van de vroegere bevolking. Men ziekinstrumenten - hoofdzakelijk accordeons rum en Opsterland hadden in die tijd wel al werkte hard voor een volwaardig bestaan en - aan de man te brengen. Hij reed met zijn grind- of straatwegen, maar De Wilp moest wilde vooruitkomen in het leven, om die re- Ford rond in de omgeving, met aan boord 3 De bedrijfswagen van Sietze Jr.

8 33 vestigde kent een interessante geschiedenis Van Dijken bood toen aan het herstel mee en had kleurrijke oud-bewoners. De historie te bekostigen. In de kelder lag in 1953 nog begint in 1901, als Geeske Boekema, de steeds het oude uithangbord met het woord weduwe van schoenmaker Riemer Bouma, ‘Kapper’. een stuk (tuin)grond bij haar huis verkoopt De familie Nikolaas verkocht het pand in 1990 aan Wybren van der Veen, eveneens aan de familie Roelofs. Vervolgens, van 1995 schoenmaker te Marum. De tuin die verkocht tot 2010, woonden Bert Louwes en Johanna wordt, is het bouwterrein waar later het huis Rehwinkel er met hun gezin. Zij verkochten komt te staan. In 1910 gaat het bezit over in het in mei 2010 aan de gemeente Marum. handen van Wybe Renkema, zaakwaarnemer Vanaf die tijd wordt het tijdelijk verhuurd aan te Groningen. Hij laat er in 1912 een huis op de familie Gerrit Jan van Dijk. bouwen, dat hij in 1920 verkoopt aan Harm Hofstee. In 1926 begint Hofstee er een winkel De jeugd aan de draaitafels in; hij was kapper en barbier en verkocht Vanaf oktober 1954 begon het Muziekhuis tevens sigaren en toiletartikelen. Harm met de verkoop van bandrecorders, transis- Hofstee was ook al barbier geweest in zijn tors, platenwisselaars, grammofoonplaten, geboorteplaats Groningen. In 1932 vertrok etc. In de opkamer (boven de kelder) was de hij met zijn gezin naar Den Haag. (De barbier platenbar, waar alle platen – 78 en later 45 Harm Hofstee was een achterneef van de De fonkelnieuwe NH-kerk met pastorie, naar een steendruk uit 1868 toeren – keurig in vakjes stonden opgesteld. eerste bakker Harm Hofstee, even verderop In het verre verleden was deze verhoging een den was men immers ook uit de oude woon- Verleden en heden aan de Wendsteinweg. Inmiddels zit al de gedeelte van de voormalige kapperszaak ge- plaats naar dit nieuwe dorp vertrokken. Zo Dat het leven in De Wilp in het verleden niet derde generatie Hofstee in dit bakkersbedrijf). weest. werd er al in 1835 een school gebouwd op altijd gemakkelijk was, is wel duidelijk. Ook Kapper Hofstee verkocht zijn pand aan Anje De Marumer jeugd wist als geen ander de de hoek van de huidige Oudemolenweg en in het begin van de 20e eeuw was het voor Wieringa, weduwe Pieter Swigthuizen, uit weg naar deze populaire muziekwinkel te het Plantsoen en in 1868 een Hervormde veel inwoners nog hard werken voor een ka- Garsthuizen, die het in 1936 overdeed aan vinden. Je ging er heen om de nieuwste mu- Kerk. Een eigen kerk was belangrijk om te- rig bestaan. Maar de Wilpsters hebben zich Pieter van Dijken, vrachtrijder te Marum. ziekexpres te kopen of om een gratis blaadje gengas te kunnen bieden aan allerlei predi- niet uit het veld laten slaan. Zoals overal nam Begin 50-er jaren werd het aangekocht door te halen, waar de ‘Top 40’ op vermeld stond. kers die in de omgeving actief waren. Een ook hier de welvaart toe, het dorp groeide en Sietze Nikolaas Sr. en Aukje van der Wal. Piet kerkdorp had bovendien meer zeggenschap bloeide en de middenstand groeide en bloei- van Dijken, inmiddels oud-boderijder, was binnen de gemeente; in 1872 werd De Wilp de – lange tijd - mee. Maar weer verander- nog steeds de eigenaar, maar het huis werd officieel een dorp. den de tijden en vooruitgang is niet altijd in bewoond door Hendrik Pops. Pops woonde Helaas ontstond er langzamerhand - eigen- ieder opzicht verbetering. Voor de winkeliers hoofdzakelijk in het voorste gedeelte van het lijk al in diezelfde periode - een kentering in het dorp keerde het tij en bijna allemaal huis; in het achterhuis was hij volgens de in de ontwikkeling van De Wilp. De situatie moesten zij hun deuren sluiten. De winkel- verhalen al in geen 10 jaar meer geweest. In verslechterde doordat de vervening op zijn panden van vroeger zijn nu vaak als woon- die ruimte stond hier en daar een accordeon. eind liep en het vele jaren duurde voordat de huis in gebruik en bijna niet meer als voor- Het huis was vochtig en bij de bezichtiging landbouw enigszins op gang kwam. Zoals malige winkel herkenbaar. De vaak boeiende i.v.m. de ophanden zijnde verkoop zakte ik al eerder schreef, werden de landerijen geschiedenis van zo’n gebouw dreigt te wor- Nikolaas Sr. in het voorhuis door de vloer. nadat de turf was afgegraven, door de ei- den vergeten en verloren te gaan. Hetzelfde genaren aan hun lot overgelaten. In plaats geldt eigenlijk voor de woonhuizen. Gelukkig van bruikbare landbouwgrond, zoals in oost wonen we nu in heel wat betere omstan- Groningen, ontstonden er nieuwe woeste digheden dan 100 jaar geleden en zijn veel gronden, waar voor de bevolking geen droog kleine, oncomfortabele woningen vervangen brood op te verdienen viel. Veel inwoners door nieuwe. Maar toch willen we niet dat van De Wilp en omgeving raakten werkloos de goede herinneringen aan het oude en de en leefden onder kommervolle omstandig- band die wij voelen met onze voorgangers heden, in grote armoede. In een rapport uit en voorouders, voorgoed verloren gaat. die jaren komen een paar opmerkingen voor die een goed beeld geven van De Wilp rond Daarom hebben wij het project opgezet, deze tijd: ‘het is een uitgestrekt kerkdorp, waar ik dit artikel mee begon. Omdat De Dans- en stemmingsorkest ‘De Wendtstein- bewoond door talrijke nijvere, maar niet wel- Wilp het waard is dat dit deel van haar histo- boys’. Bezetting Sietze Nikolaas, elektrische varende bevolking’. rie wordt vastgelegd! accordeon en zang en Joris Smits, drum en De situatie in 2010. Foto Geert Braam. zang.

34 7 De aankoop van het zakenpand aan de Wendtsteinweg, voor 5.600 gulden, heeft Wonen en werken in De Wilp de vrouw des huizes slapeloze nachten be- zorgd. Vlak voor het Sint Nicolaasfeest van Sineke de Groot-Jager 1953 opende Sietze Klaas Nikolaas de deu- ren van zijn Muziekhuis. De zaak werd inge- Op initiatief van een aantal inwoners van De Wilp wordt een inventarisatie gemaakt van schreven bij de Kamer van Koophandel op 5 het woning- en winkelbestand in dit dorp. Het is de bedoeling dat de – relatief jonge – december 1953, maar opende de deuren al historie van het dorp wordt vastgelegd en bewaard. Er wordt als volgt te werk gegaan: op 28 november. Een goede greep om een Van alle huidige panden langs het stratenplan, zoals het er in ± 1950 uitzag, is een foto week voor de verjaardag van Sinterklaas gemaakt met een vragenlijst. De leden van de werkgroep, waarvan de meeste geboren open te gaan. Veel Marumers associeerden en getogen zijn in De Wilp, vullen de vragenformulieren in met behulp van de huidige de naam met de Goedheiligman en dat doet bewoners. Ook putten zij uit eigen herinnering en uit gesprekken met derden. Af en toe men nu nog. Blijkens de stukken van de Ka- Sietze Sr. in de winkel, spelend op een wordt er een bijeenkomst georganiseerd, waarin informatie wordt uitgewisseld en allerlei mer van Koophandel luidt de omschrijving accordeon. oude verhalen en anekdotes worden verteld. Juist deze verhalen zijn de moeite waard om van het soort bedrijf dat er wordt uitgeoe- de Mars uit De Wilp was in het bedrijf van op te tekenen. Het is de bedoeling zoveel mogelijk mensen uit De Wilp erbij te betrekken, fend: ‘Winkel in bladmuziek, muziekinstru- Jan Pijpker Theo van der Wal de man die om een zo volledig mogelijk overzicht te krijgen. De verzamelde gegevens worden digitaal menten en reparatie’. muziekles gaf. Het ging hoofdzakelijk om vastgelegd door de Heemkundekring en zijn voor allerlei doeleinden beschikbaar, o.a. voor lessen op snaarinstrumenten, maar ook op publicatie in ’t Olde Guet. Om een indruk te geven, hieronder het voorlopige resultaat van Concurrentie in De Wilp? de harmonica. Maar goed, de muziekwinkel de panden Oosterweg 23 en Plantsoen 12. Op 15 oktober 1953, dus een maand voor in De Wilp was geen lang leven beschoren, de opening van de zaak van Sietze Nikolaas want ruim een jaar later (op 31 december Sr., opende Jan Pijpker in De Wilp zijn Mu- 1954) sloot hij zijn deuren al weer. Na de ziekhuis. Dat zal voor Nikolaas een tegenval- sluiting van het bedrijf werd Pijpker groente- ler geweest zijn, want bij het maken van de boer in De Wilp. plannen had hij niet kunnen bevroeden dat hij concurrentie zou krijgen. Het pand Wendtsteinweg 73 Volgens wat aanvullende informatie van Jan Het pand waarin Nikolaas zijn Muziekhuis

Oosterweg 23. Inzet: De fraaie steen met de koeienkop siert nog steeds de gevel

Oosterweg 23 stuk land om bouwland van te maken. Het Voordat het huidige pand werd gebouwd hout werd verzaagd tot planken en balken stond op deze plek al een huis met voorin een en zo werd een heel eenvoudige schuur woning en achter stalling voor vee, bestemd neergezet, waar de varkens die ‘s maandags voor de slacht. Bij deze woning werd later zouden worden geslacht ’s zaterdags al een houten schuur gebouwd, waarvoor het werden gebracht. Het pand dat nu aan de hout werd gekapt aan de Keuningsweg. Oosterweg 23 staat werd in 1923 gebouwd De familie ontgon daar waarschijnlijk een door de familie Lammerts (zonen en dochters De situatie in 1927. (foto: Beeldbank Groningen).

6 35 van Jan Lammerts, veehandelaar/slager en Plantsoen 12 Aaltje van der Wal) met als bestemming Het huis is in 1921 gebouwd in opdracht een slagerij met winkel; de ingemetselde van Gosse Nonkes (1894-1975) , van gevelsteen van de koe herinnert hier nog beroep postbode, naar een ontwerp van J. aan. Er werden, gek genoeg helemaal geen van der Meer uit Tolbert. Dezelfde Gosse koeien geslacht, omdat men rundvlees in Nonkes liet enige jaren later ook een huis De Wilp niet kon betalen; men at spek en de bouwen aan het Plantsoen 4. Beide huizen worsten van Lammerts stonden bekend om wijken af van de doorsnee bouw in die tijd hun heerlijke smaak, omdat er betere delen en hebben een bijzondere uitstraling. We van het varken in werden verwerkt. Het nemen aan dat Gosse Nonkes’ moeder en huis werd bewoond door Jan, Jelle, Klaas, zusters de eerste bewoners waren: Janke Boukje en Griet. Broer Jurjen was uit huis Nonkes-Ausma (weduwe van Ubel Nonkes, en trouwde later met Stien Visser. Zij zijn overleden in 1902), Gosselina (1884-1970) en de ouders van Jan Jurjenszoon, die in dit Hendrikje (1887-1975) Nonkes. Bij de oudere verhaaltje ook een rol speelt. Oom Jan was Wilpsters is nog wel bekend dat de dames slager, zijn broer Jelle was gehandicapt en handwerklessen gaven aan de openbare en kon zich daardoor moeilijk verplaatsen, maar bijzondere school in De Wilp. Ze woonden werkte wel mee in het bedrijf. Hij had kippen, meestal op het voorste slaapkamertje boven; die door zijn zusters werden verzorgd. Neef de voorkamer op de benedenverdieping Jan (Jurjenszoon) kon goed leren en zou werd beschermd door kranten op de vloer. boekhouder worden in de stad, maar het Van boven af hadden de dames een goed De familie Nikolaas rond 1954. het voormalige café van Copinga in Niebert dagelijks heen en weer reizen was qua tijd zicht naar buiten en niemand kon hen zien. (Hoek van Holland). Dit alles stond onder de niet te doen. Daarom zocht hij werk dichterbij Ze stonden verder bekend als zeer zuinig. 1953 tenslotte, werd er verhuisd naar de Mu- bezielende leiding van Sietze Nikolaas Sr., en kwam in dienst bij zijn Oom Jan. Hij mocht Op een dag schijnen de dames te zijn betrapt ziekwinkel aan de Wendtsteinweg. die tevens alle benodigde muziek schreef. de bestellingen opnemen en rondbrengen, toen ze in het kippenhok van Hilbrand Helaas zijn er in de familie geen muziek- waar hij snel - veel te snel - van terugkwam, Postma zaten om eieren mee te nemen, Muziek in de genen stukken bewaard gebleven die door hem omdat hij niet wist hoe hij praatjes moest maar Hilbrand kwam thuis en zag de dames Zijn hele leven was Sietze Sr. muzikant in geschreven zijn; verloren gegaan bij verhui- maken met de huisvrouwen. Oom Jan in het kippenhok. Hij vroeg ze: “Wat moeten hart en nieren. Met zijn muziek bracht hij zingen! Lammerts werd in 1929 benoemd als kassier jullie toch in mijn kippenhok?”. De dames stemming op bruiloften en partijen en hij ging van de Raiffeisenbank, zodat het pand ook schrokken en zeiden, dat ze dachten dat hun overal per fiets naar toe, met de accordeon Opening van het Muziekhuis in 1953 als bank werd gebruikt. Tijdens de oorlog poes in het kippenhok zat. Hilbrand Postma achter op de bagagedrager vastgebonden. Met deze voorgeschiedenis had Sietze moest Jan jr zich melden, als marineman. woonde aan de Gosseswijk, in het witte Hij ging zelfs eens naar de Lemmer (ook op Klaas Nikolaas de basis gelegd om iets Er was al een onderduikplaats voor hem huisje tegenover de ijsbaan, dus niet zo’n de fiets) om op een bruiloftsfeest te spelen. voor zichzelf te beginnen. Hij werd gesteund beschikbaar in het huis van oom Jan (dubbele logische plek voor de dames om de poes te De hele nacht was hij weg en pas vroeg in de en op gang geholpen door het Muziekhuis wand), maar uiteindelijk kon deze gelukkig zoeken. Werden de dames misschien door morgen voegde hij zich weer bij zijn gezin. Hemmes te Groningen, in die tijd de enige bewerkstelligen dat Jan (Jurjenszoon) uit dit voorval, wel de Hintsjes genoemd? Ook samen met Derk Postma, die ook ac- in zijn soort in de hele omgeving. Nikolaas dienst bleef: hij kon niet gemist kon worden cordeonstemmer was, trad hij op bij allerlei betrok in eerste instantie ook zijn materiaal voor de voedselvoorziening. Vanaf ± 1972 tot 2002 woonde de familie feestelijke gelegenheden. Er waren in die tijd, van Hemmes. In 1959 trad Jan af als kassier en werd Wouda in de woning, toen werd deze gekocht maar ook eerder, veel van dergelijke sfeer opgevolgd door zijn broer Jelle, die het ambt door José Gatsonides en Jonny Drent. Het makers die de bevolking in beweging brach- niet meer uitoefende in de slagerij maar in pand is in 2005 volledig gerenoveerd en in ten op de dansvloer. Denk in dit verband bij- het nieuwe bankgebouw aan de Vijverstraat. 2010 is er geheel in stijl een stuk aangebouwd voorbeeld maar aan IJe Wijkstra, Jan Hut en Jan Lammerts, Jurjenszoon, is geen aan de achterzijde. diverse andere muziekgroepen. slager geworden aan de Oosterweg, maar Nikolaas Sr. had in Marum en de wijde om- heeft een slagerij aan de Oudemolenweg geving al een aantal muziekclubjes, o.a. in overgenomen. Het pand Oosterweg 23 is De Wilp en de Jonkersvaart (met de mooie vervolgens verhuurd aan Poppe van der naam ‘De Snarenbrekers’) Ook Sietze Junior Wal en Griet. Poppe was melkboer en Griet Weet u nog (meer) verhalen over deze of speelde later in die muziekclubjes. Er zaten deed de zuivelwinkel. Later is het pand nog andere panden in De Wilp, dan zouden wij snaarinstrumenten in zoals een mandoline, bewoond door Gauke en Trien Hof en de een banjo en zelfs een contrabas, maar ook deze graag horen. U kunt contact opnemen Muziektrio ‘The Lucky Stars’, met Sietze Sr., familie Wedman. De huidige bewoners zijn een blokfluit en een accordeon. met Sineke de Groot-Jager, telefoon 0594- Luik de Groot uit Nijbeets. De derde muzi- Engbert en Anneke Bijzitter. Ook was er een dergelijke muziekgroep in 510058. Bij voorbaat dank! kant kwam uit Joure.

36 5 Sietze Klaas Nikolaas (Sietze Sr.) met de kof- Muziekman Sietze Sr. op een versierde wa- fer vol negotie (handel). gen op de Jonkersvaart, tijdens een bevrij- Hoe het allemaal begon dingsfeest. Het is een aaneenschakeling van gebeurte- Sietze Klaas Nikolaas en Aukje van der Wal nissen in het leven van de eerste eigenaar Sietze Klaas Nikolaas trouwde met Aukje Sietze Klaas Nikolaas, (geboren te Niebert, van der Wal. Vanaf hun huwelijk in 1942 tot Plantsoen 12 op 1 maart 1918). Zijn ouders waren Sietze het jaar 1949 woonden zij in het huis, vlak bij Nikolaas geboren te Nuis in 1895 en Eltje de brug die de Jonkersvaart overspant naar Middel geboren te Niebert in 1892. Zij had- de Lindsterlaan. In dat huis zijn alle drie hun den lange tijd een boerderij, met circa 12 kinderen geboren, te weten Sietze Zweitze melkkoeien, aan de Allartsoogsterweg te Al- (Sietze) in 1943, Zweitze Sietze (Zweitze) in lartsoog bij Bakkeveen. 1945 en dochter Eltje (Elly) in 1947. Geboren in Niebert en opgegroeid op Al- Van de Jonkersvaart vertrok het gezin in lartsoog, verkende Sietze Klaas Nikolaas de 1949 naar de Kerklaan in Marum, waar ze tot grote wereld. 26 juni 1951 woonden. Daarna vertrokken Alles was bij hem mogelijk. Hij trok als bar- ze naar Groningen, omdat vader Sietze (die bier langs de klanten om hun haar te knippen, ik vanaf nu Sietze Sr. zal noemen) monteur was horlogemaker en ging met negotie langs werd bij de Marechaussee in Haren. de deuren. Je kon het zo gek niet bedenken Door omstandigheden heeft het gezin maar of hij had het wel in de koffer: elastiek, veters, heel kort, circa 10 weken, in Groningen ge- schoensmeer, ritsen en ga zo maar door. woond. Sietze Jr., toen 7 jaar, was de re- Voor Sietze Klaas was muziek hetzelfde als den dat er werd teruggekeerd naar Ma- ademhalen, het was zijn lust en zijn leven. rum: hij was ziek van heimwee. Het gezin Waar hij zijn inspiratie voor de muziek heeft vestigde zich toen eerst in Nuis en daarna opgedaan is niet bekend. Zijn ouders wa- aan de Sportlaan in Marum, tegenover het ren er totaal niet mee bezig en waren waar- huis waar ze eerder woonden, maar nu op schijnlijk ook niet muzikaal. Sietze heeft zelf de hoek Sportlaan/Kerklaan. In Marum was de kennis verworven om muziek te maken en Sietze Sr. ook nog hulpbesteller bij de PTT, te schrijven. met als route o.a. De Haar. Op 26 november Een ansichtkaart uit de zestiger jaren

4 37 Bericht uit het archief Muziekhuis Nikolaas, een muzikaal begrip in Marum

Joke de Boer-Jager Geert Braam

Het archief van de Heemkundekring Vredewold-West herbergt een schat aan waardevol Het voormalige Muziekhuis van de familie Nikolaas - Sietze Nikolaas Sr. en zijn vrouw historisch materiaal. En dat hoeft helemaal niet beslist eeuwen oud te zijn. Zo beschikt Aukje van der Wal - aan de Wendtsteinweg was onlosmakelijk verbonden met de jeugd de Heemkundekring bijvoorbeeld over alle uitgaven van het AchtDorpenNieuws, dat al van de jaren ‘50 en ‘60 van de vorige eeuw. Wie kocht er niet zijn of haar eerste singletje vanaf de jaren ’70 van de vorige eeuw bestaat. Deze enorme stapel ‘oude kranten’ vormt van the Beatles, the Rolling Stones of van Johnny Lion en ga zo maar door. In gedachten een belangrijke informatiebron en wordt dan ook zorgvuldig bewaard. Dat er zo’n 30 ga ik ‘back to the sixties’ en zie ik mij weer met de koptelefoon op het hoofd, om aan de jaar geleden ook al veel interesse was in de historie van de gemeente Marum bewijst de uiterst moderne draaitafel de nieuwste nummers te beluisteren. Velen kochten er hun eer- rubriek ‘Oud Marum in beeld’ die jarenlang regelmatig in het blad verscheen. Oude foto’s, ste gitaar of accordeon en heel wat gezinnen schaften er hun eerste televisie aan. Later ingezonden door inwoners uit de hele gemeente, werden op de voorpagina geplaatst, werd het bedrijf gerund door oudste zoon Sietze Zweitze Nikolaas (Sietze Jr.) en zijn vrouw vaak vergezeld van een oproep aan de lezers om nadere informatie te verstrekken over Zwaantje Rademaker. Na de opheffing van het muziekhuis kwam er de tabakszaak in. de afbeelding. Hierop werd goed gereageerd, want in een volgend nummer verscheen Sietze Zweitse, geboren in 1943, is de man die mij veel waardevolle informatie verschafte. steevast een overzicht van de reacties. Op deze manier is in het AchtDorpenNieuws een Daarnaast verrichtte ik veel aanvullend onderzoek en zo kon ik weer een stukje historie in heel stuk gemeentelijke historie vastgelegd. een artikel vastleggen. Nikolaas en de link naar de goedheiligman generatie zich rond 1811 Nikolaas noemde is Nikolaas is een naam die in Friesland verwant niet bekend. Misschien had de eerste naam- is aan de naam Nicolai. Dat er veel verwarring drager een lange witte baard en kreeg hij aangaande de naam Nikolaas is geweest, daarom de bijnaam Sint Nikolaas? Wel we- blijkt wel uit de onderstaande stamreeks. Bij ten we, uit het signalement van de Nationale de laatste generaties was het dan wel con- Militie van deze Albert Sietzes, dat hij “ligt sequent ‘Nikolaas’, maar de verwarring was blond” haar had. er voorheen wel degelijk. Waarom de eerste

De stamreeks van de naamdragers ‘Nikolaas’ uit Marum:

1 Albert Sietzes van Lippenhuizen en Sjoukje Jans van Tolbert, trouwen in Tolbert op 6 maart 1791. Hij overlijdt te Diepswal in 1804 als Albert Sietses, zij overlijdt in 1837 als Sjoukje Jans Niklaas.

2 Sietse Sintniklaas, geboren te Zevenhuizen en Jantje Harms Nienoord. Trouwen te Leek op 6 februari 1818. Hij trouwt als Sijtze Alberts (zich ook noemende Nieklaas, maar eveneens Sunterniklaas en Sinterniklaas). Hij overlijdt in 1869, zij in 1870.

3 Sietze Sintniklaas, geboren te Zevenhuizen en Hendrikje Postema, geboren te Niebert. Zij trouwen 31 mei 1865 te Leek. Hij overlijdt im 1919, zij in 1907.

Deze foto werd gepubliceerd in het In februari ’83 – het AchtDorpenNieuws 4 Sietze Nikolaas, geboren te Zevenhuizen in 1866 en Geesien Poeder, geboren te AchtDorpenNieuws van december 1982. verscheen destijds maandelijks – kwam het Roden in 1873. Trouwen te Marum op 29 juli 1891. Hij is overleden in 1931, zij in 1965. antwoord op dit vraagstuk, gegeven door de Het bijschrift luidde: heren Postmus, van de Hoornweg en Hut uit 5 Sietze Nikolaas, geboren te Nuis in 1895 en Eltje Middel, geboren te Niebert in1892. Noordwijk. Trouwen te Marum op 25 maart 1916. Hij is overleden in 1976, zij in 1989. “Dit is weer een zoekplaatje. Volgens Volgens beide heren betreft het hier: bepaalde zegslieden moet dit pand ooit in 6 Sietze Klaas Nikolaas, geboren te Niebert in 1918 en Aukje van der Wal, geboren te Marum hebben gestaan. Zeker is dat het nu “het huis Wijmaheerd, dat aan de Randel Haulerwijk in 1920. Trouwen te Leek op 9 mei 1942. Hij overlijdt in 1964 en zij in 1994. niet meer in deze staat te vinden is. Wie, o heeft gestaan, maar al geruime tijd geleden wie, kan ons zegen welk pand op de foto verdwenen is. Jan Andries Postmus, de pake 7 Sietze Zweitze Nikolaas, geboren te Jonkersvaart in 1943 en Zwaantje Rademaker, staat en op welke plaats het zich bevond. Een van de heer Postmus, kocht het pand ooit van geboren te Roden in 1944. Trouwen te Roden op 21 mei 1965. klein verhaaltje erbij is nog leuker. Reacties Marten Idsingh. Het was een grote plaats met worden verwacht door de redactie”. veel grond, wel tot over de Rijksweg (A7) en 8 Kinderen van Sietze Nikolaas en Zwaantje Rademaker bijna tot Frieschepalen. Jan Andries bouwde

38 3 later de plaats op de hoek van de Wilpsterweg belangrijke boerderij moet zijn geweest. Van de Redactie voor de nu bijna belachelijk lage prijs van Het is de plaats links in het midden: een f 6.500. Hij had toen de Wijmaheerd al ruim erf met bebouwing, omgeven door een verkocht aan de heer Homan, die er geruime imposante gracht. Verder zijn op dit kaartje te zien, bovenaan in het midden, de Romaanse Het is zaterdagmorgen, de regen valt met bakken uit de lucht en op ons ‘redactiekantoortje’ is tijd woonde en werkte. Later kocht deze Kerk met westelijk daarvan de plek die nu ‘De het al weer één en al activiteit. Alle artikelen zijn klaar voor de drukker en daar komt nog heel wat Homan een perceel grond aan de Marktstraat, Bult van Marum’1 wordt genoemd, beide ook bij kijken. Het begint natuurlijk bij het onderzoek van de schrijver; een intensief en tijdrovend, waar hij het pand van het huidige café Buma omgracht. maar aan de andere kant ook heel boeiend gebeuren. Vanzelfsprekend legt de onderzoeker bouwde. (In 1983 café Buma, in 2010 café al zijn of haar onderzoeksresultaten vast is een verslag. Vervolgens moet dit vaak zeer lijvige Marktzicht, red.) De papieren om een café Over de Wijmaheerd en de familie Wijma verslag worden omgebouwd tot een artikel. De historische en creatieve inspiratie van de onder- te drijven had hij gekocht van de weduwe (Wyema) die er de naamgever van is, kan nog zoeker/schrijver wordt daarbij danig beknot, omdat de redactie ‘vaststelt’ hoe lang dit artikel uit- Swieringa, die in die tijd nog een café aan de veel meer worden verteld. Wij zijn van plan eindelijk mag worden. En dat levert nog wel eens een knelpunt op. Er is vaak zoveel interessante Hoornweg had”. hierover in een volgend nummer uitvoerig te informatie beschikbaar, dat het lastig is om dit vast te leggen in maximaal 3200 woorden; dat is publiceren. Weet u er meer over en/of wilt wat wij aanhouden om het blad van 40 pagina’s gevarieerd te houden, zowel qua lengte als qua Onderstaande kadasterkaart van Marum u meewerken aan dit artikel, neemt u dan onderwerp van de artikelen. De website van de Heemkundekring biedt in dit opzicht gelukkig West, uit 1832 laat heel mooi zien, dat alstublieft contact op met de redactie. uitkomst. Complete onderzoeksverslagen en zoveel illustraties als gewenst, kunnen daar een de Wijmaheerd ook toen al een grote en plek krijgen en gelezen worden door iedere geïnteresseerde. U zult om die reden in dit blad af en toe een verwijzing naar onze website aantreffen.

De aanloop naar een nieuw nummer van ’t Olde Guet is altijd een drukke periode, maar ditmaal was het wel heel hectisch, omdat we ook nummer 14 al in de steigers hebben staan. Dit wordt een bijzonder nummer, dat met enige tamtam zal worden gepresenteerd op de Nieuwjaarsre- ceptie van de gemeente Marum, in januari 2011. De gemeente bestaat in 2011 namelijk 200 jaar en dat feit willen we niet onopgemerkt voorbij laten gaan, er wordt van alles georganiseerd. Zo verschijnt er o.a. een speciaal nummer van dit blad dat, met financiële medewerking van de gemeente, in de hele gemeente huis aan huis zal worden verspreid. Een mooie gelegenheid om naast het 200-jarig bestaan van de gemeente, de Heemkundekring en ’t Olde Guet bij een groot publiek onder de aandacht te brengen.

Maar zover is het nu nog niet; dit is nummer 13 en daarin vieren we ook een klein jubileum: het is namelijk het 10e nummer waaraan Geert Braam zijn medewerking verleent, waarvoor wij hem op deze plaats nog maar eens heel hartelijk danken. Een felicitatie aan het adres van Geert is ook op zijn plaats, want hij maakte één van de winnende foto’s voor een kalender van de ‘Stichting Oude Groninger Kerken’.

Wij hopen dat u zult genieten van de artikelen, die ook ditmaal weer door de inzet van een enthousiaste groep medewerkers tot stand zijn gekomen. Met vriendelijke groet, namens de redactie,

Joke de Boer-Jager

1. In ’t Olde Guet nummer 8 van juli 2008 is door de heer Koos Vos een uitgebreid artikel geschreven over deze bijzondere bult.

Deze foto van de kerk van Nuis, ge- maakt door Geert Braam, zal worden afgedrukt op de kalender die de SOGK volgend jaar uitbrengt.

2 39 Colofon Inhoudsopgave

’t Olde Guet is een uitgave van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West in Marum. blz.

’t Olde Guet betekent letterlijk: oude land of landerij. Redactie 2 In het jaar 1470 heeft het klooster Trimunt haar grondbezit in het kerspel Marum uitgebreid, door de verwerving van ‘Tyarsema Olde Guet’ gelegen tussen de Ae en de Haar. Muziekhuis Nikolaas, een muzikaal begrip in Marum 3 ‘t Olde Guet verschijnt minimaal 2x per jaar. De verkoopprijs voor een los nummer bedraagt € 5,00. Jhr. dr. Willem Alberda van Ekenstein, 28 maart 1858 – 10 mei 1937 11

Bij de omslag Verdwenen molens in Nuis: De afbeelding op de omslag is het schilderij dat de Marumse kunstenaar Tony Simon heeft gemaakt voor de raadzaal van het gemeentehuis van Marum. De acht personen op de voorgrond De korenmolen van Hazenberg 14 stellen de geschiedenis en de toekomst voor; daarnaast ook de integratie van de Molukse gemeenschap in Marum. De gebouwen op de achtergrond staan voor de acht dorpen die samen De boekweitmolen van Bonnema 19 de gemeente vormen, v.l.n.r. Lucaswolde, Jonkersvaart, Noordwijk en Boerakker, Nuis, De Wilp, Niebert en Marum. De watermolen aan de schipsloot bij Nuis 22 Doel van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West: De vereniging houdt zich actief bezig met het erfgoed van het eigen heem om het waardevolle uit De koepel van Amicitia 27 de geschiedenis van de gemeente Marum te behouden en de belangstelling voor en kennis van onze leefgemeenschap in heden en verleden te vergroten. De ontwikkeling van De Wilp 29

Bestuursleden van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West: Wonen en werken in De Wilp 35 - De heer B. (Berend) Kingma, voorzitter Malijksepad 19; 9363 AT Marum. Tel. 0594-641976. Bericht uit het archief 38 - Mevrouw J. (Cobi) Vos-Olijve, secretaris Willemstad 5; 9363 XE Marum. Tel. 0594 643543. Colofon 40 - Mevrouw G.J. (Grietje) Hijmersma-Hofkamp, penningmeester Molenweg 79; 9365 PC Niebert. Tel. 0594-549872 - Mevrouw A. (Aaltje) Woldman-Tienstra, lid Vijverstraat 14; 9367 PT De Wilp. Tel. 06-51152222 - De heer J.A. (Jan) van der Veen, lid Mellemaweg 2A; 9364 PV Nuis. Tel. 0594-513684

Redactie: - Mevrouw J. (Joke) de Boer-Jager Kamperfoelielaan 6; 9363 EV Marum. Tel. 0594-528502. - Mevrouw S. (Sineke) de Groot-Jager De Jutte 25; 9367 RN De Wilp. Tel. 0594-510058 - Mevrouw J. (Cobi) Vos-Olijve Willemstad 5; 9363 XE Marum. Tel. 0594-643543

Redactiesecretariaat: Het logo van Heemkundekring Vredewold-West, naar ontwerp van H. Dullink, heeft betrek- Kamperfoelielaan 6; 9363 EV Marum. Tel. 0594-528502; fax 0594-646220; king op het gebied waarin onze dorpen liggen. De gegolfde lijnen onderin geven de vele e-mail: [email protected] watertjes aan die in dit gebied stromen en gestroomd hebben. Ook hebben ze betrekking op Mar-heim, gemeente grenzend aan water. De gebogen lijn is een Typha latifolia oftewel een Bankrekening postbank nummer 9557208 t n.v. Heemkundekring Vredewold-West Grote Lisdodde, in de volksmond ook wel tourebout of rietsigaar genoemd. Deze plant komt ISSN nummer: 1877-8968 in ons gebied veel voor en is kenmerkend. Het woord “riet” van rietsigaar slaat op “Oude Riet” en “Zwarte Riet”, twee grensriviertjes van ons gebied. Druk: Drukkerij Marwo Marum

40 1