Vliegtuig Neergestort in Opende 38 Molenweg 79; 9365 PC Niebert - Mevrouw A

Colofon Inhoudsopgave

’t Olde Guet is een uitgave van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West in Marum. blz.

’t Olde Guet betekent letterlijk: oude land of landerij. Inhoud 1 In het jaar 1470 heeft het klooster Trimunt haar grondbezit in het kerspel Marum uitgebreid, door de verwerving van ‘Tyarsema Olde Guet’ gelegen tussen de Ae en de Haar. Voorwoord 2 ‘t Olde Guet verschijnt minimaal 2x per jaar. De verkoopprijs voor een los nummer bedraagt € 5,00. Van de redactie 3

Bij de omslag De afbeelding op de omslag is het schilderij dat de Marumse kunstenaar Tony Simon heeft Bake Ipema, van melkventer tot melkboer in Marum 4 gemaakt voor de raadzaal van het gemeentehuis van Marum. De acht personen op de voorgrond stellen de geschiedenis en de toekomst voor; daarnaast ook de integratie van de Molukse Een wapen en een vlag voor Boerakker-Lucaswolde 12 gemeenschap in Marum. De gebouwen op de achtergrond staan voor de acht dorpen die samen de gemeente vormen, v.l.n.r. Lucaswolde, Jonkersvaart, Noordwijk en Boerakker, Nuis, De Wilp, Sechtzehn Streikende, überwiegend Kommunisten 13 Niebert en Marum.

Doel van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West: Dat heb je weer mooi gedaan jongen 21 De vereniging houdt zich actief bezig met het erfgoed van het eigen heem om het waardevolle uit de geschiedenis van de gemeente Marum te behouden en de belangstelling voor en kennis van Armoede en verstoring van de Openbare Orde in 1847 28 onze leefgemeenschap in heden en verleden te vergroten.

Bestuursleden van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West: Vereeniging tot Hulp voor Vlijtige Armen te De Wilp 29 - De heer B. (Berend) Kingma, voorzitter Malijksepad 19; 9363 AT Marum. Tel. 0594 641976. Grafheuvels op De Haar 37 - Mevrouw J. (Cobi) Vos-Olijve, secretaris Willemstad 5; 9363 XE Marum. Tel. 0594 643543. - Mevrouw G.J. (Grietje) Hijmersma-Hofkamp, penningmeester Oorlogstijd: vliegtuig neergestort in Opende 38 Molenweg 79; 9365 PC Niebert - Mevrouw A. (Aaltje) Woldman-Tienstra, lid Colofon 40 Vijverstraat 14; 9367 PT De Wilp - De heer J.A. (Jan) van der Veen, lid Mellemaweg 2A; 9364 PV Nuis. Tel. 0594 513684

Redactie: - Mevrouw J. (Joke) de Boer-Jager Kamperfoelielaan 6; 9363 EV Marum. Tel. 0594 528502. - Mevrouw S. (Sineke) de Groot-Jager De Jutte 25; 9367 RN De Wilp. Tel. 0594 510058 - Mevrouw J. (Cobi) Vos-Olijve Willemstad 5; 9363 XE Marum. Tel. 0594-643543

Redactiesecretariaat: Het logo van Heemkundekring Vredewold-West, naar ontwerp van H. Dullink, heeft betrek- Kamperfoelielaan 6; 9363 EV Marum. Tel. 0594 528502; fax 0594 646220; king op het gebied waarin onze dorpen liggen. De gegolfde lijnen onderin geven de vele e-mail: [email protected] watertjes aan die in dit gebied stromen en gestroomd hebben. Ook hebben ze betrekking op Mar-heim, gemeente grenzend aan water. De gebogen lijn is een Typha latifolia oftewel een Bankrekening postbank nummer 9557208 t n.v. Heemkundekring Vredewold-West Grote Lisdodde, in de volksmond ook wel tourebout of rietsigaar genoemd. Deze plant komt ISSN nummer: 1877-8968 in ons gebied veel voor en is kenmerkend. Het woord “riet” van rietsigaar slaat op “Oude Riet” en “Zwarte Riet”, twee grensriviertjes van ons gebied. Druk; Drukkerij Marwo Marum

40 1 onze vrijheid en die ver van huis sneuvelden, Ik meen hiermede mijn verhaal, zoals het Voorwoord een monument opgericht. Ieder jaar op 4 mei in werkelijheid is gebeurd te hebben weer- wordt bij dit monument de dodenherdenking gegeven, dit in afwijking van het verhaal in ‘t gehouden. Door de oorlogsgravenstichting Olde Guet nummer 7. Het beekdal van het Dwarsdiep, (in de volksmond ook het ‘Oude Diep’ genoemd), dat deel zijn naderhand de grafzuilen geplaatst. uitmaakt van de ecologische hoofdstructuur, zal in de komende jaren worden ingericht als kleinschalige waterberging, met natuurvriendelijke oevers. In samenhang hiermee worden ook ‘dorpsplannen’ ontwikkeld voor Boerakker en Nuis-Niebert. Naar mijn oordeel bieden deze ontwikkelingen een uitgelezen kans om ook het gebied Trimunt en de – restanten der – bunkers uit de Tweede Wereldoorlog aldaar, bij deze planvorming te betrekken. De bunkers kunnen dan definitief een plaats krijgen in het landschap en er aan bijdragen, dat de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog voor het nageslacht behouden blijft. Bij het ontwikkelen van projecten, wordt de historische context voor de plannenmakers steeds belangrijker. Ook voor het Westerkwartier zijn financiële middelen beschikbaar, dankzij subsidies van Leader, een Europees programma met als doel, het versterken en verder ontwikkelen van het platteland. De provincie Groningen heeft daarvoor ‘plattelandshuizen’ ingesteld; voor het Westerkwartier in Grootegast.

Bij het ontwikkelen van ‘dorpsplannen’ wordt nadrukkelijk de inbreng van de historische verenigingen gevraagd. Het dorpsplan van Boerakker is in ontwikkeling en Nuis-Niebert zit er aan te komen, dus het is zinvol dat wij ons beraden over historische objecten, die hierin een plaats zouden moeten krijgen. Een voorbeeld van zo’n object, is het klinkerweggetje tussen de ‘Vrijborg’ en het ‘Noordelijk Archeologisch Depot’ in Nuis, dat een rol heeft gespeeld in de geschiedenis van Nuis tussen 1940 en 1960. Een plek waaraan men goede of slechte herinneringen kan hebben, maar die – hoe je het ook wendt of keert - in het verleden van Nuis, van belang is geweest. De Molukse gemeenschap in Marum heeft er eveneens een historische band mee en ik kan mij voorstellen, dat er ook voor hen op deze plek een herinneringsplaats wordt gecreëerd.

Wellicht heeft ook u, lezer, ideeën over bepaalde, historisch interessante, locaties die in deze plannen kunnen worden ingebracht. Wij horen het graag! Nu moet u niet denken: “Ach, al die moeite levert toch niets op”. Soms duurt het inderdaad lang voordat een goed plan wordt uitgevoerd maar andere ideeën daarentegen, worden soms heel snel opgepakt. In het vorige nummer van ‘t Olde Guet schreef ik over de visvijver achter de pastorie in Nuis. Het resultaat is, dat dit idee nù reeds door het Groninger Landschap is meegenomen in de planvorming rond de Coendersborch. Wij hebben beslist meer van dergelijke voorbeelden nodig in de gemeente Marum. Op Westerkwartier-niveau is een stuurgroep ingesteld, die ten doel heeft de ‘Canon van de geschiedenis van het Westerkwartier’ op te stellen en vorm te geven, zowel schriftelijk, als zichtbaar in het landschap. De intentie hiervan is, om op een laagdrempelige wijze de mensen te betrekken bij de historie van het Westerkwartier. Voor de Heemkundekring Vredewold-West Een bommenwerper van het type Halifax was opgestegen met nog negentien andere vliegtuigen biedt dit een uitgelezen kans om het historisch besef van de inwoners van de gemeente Marum om doelen in Berlijn te bombarderen. Van de negentien vliegtuigen keerden drie vroegtijdig te prikkelen. terug, met motorstoring. Van de andere zestien keerden er twee niet terug op hun thuishaven Leconfield in Yorkshire. Eén daarvan kwam neer in een weiland aan de Openderweg. Nadat ze de Berend Kingma. bombardementen hadden uitgevoerd, werden ze nog boven Duitsland aangevallen door Duitse jagers. Hoewel ze niet werden achtervolgd, raakte het vliegtuig boven Opende in moeilijkheden. Waarschijnlijk was de machine aangeschoten en waren er gewonden aan boord. De piloot heft geprobeerd een noodlanding te maken. De bemanningsleden waren: Jack Dudley Wormald, captain, 21 jaar, Thomas Frederick Eastcott, staartschutter,19 jaar, Francis Kevin Williams, navigator, 25 jaar, Rex John Newell, rugkoepelschutter, 21 jaar, Hubert Cecil Lloyd Thomas, radiotelegrafist, 22 jaar, Colin Sheldon, bommenrichter, 22 jaar en John Thomas Darwood, boordwerktuigkundige, leeftijd onbekend. Allen waren Australiër, behalve Darwood, hij kwam uit Engeland. (Citaat en afbeelding: Ab A. Jansen)

2 39 Oorlogstijd: vliegtuig neergestort in Opende Van de redactie

Ingezonden door de heer L. Buma U leest nu in het 10e nummer van ’t Olde Guet! Wij hebben daar geen speciale aandacht aan De heer L. Buma woonde als 18-jarige jongen in Opende, in de boerderij gelegen nabij de besteed, maar het is toch wel een mijlpaal en daarom noem ik het hier even. plek aan de Openderweg, waar in de Tweede Wereldoorlog, op 15 februari 1944 om 23.00 In oktober 2004 begonnen we voorzichtig, maar het blad groeit en bloeit. Die groei is letterlijk: uur, een Halifax van de RAF crashte en in brand vloog, waarbij alle zeven bemanningsleden we zijn een stuk dikker geworden en ook de oplage stijgt. Met ‘bloei’ doelen we op het effect omkwamen. De redactie ontving zijn verslag, via de heer S. Klaassens, die zich de vuurgloed dat het blad heeft en de reacties die het oproept. Steeds vaker ontvangen wij respons van lezers aan de nachtelijke hemel ook nog goed kan herinneren. Het relaas van de heer Buma: en steeds vaker ook krijgen wij artikelen ter publicatie aangeboden door derden. Daar zijn we ontzettend blij mee en we willen u graag in deze vreugde laten delen! Naar aanleiding van een artikel in ‘t Olde op gerekend heeft dat een noodlanding Guet, nummer 7, neem ik de vrijheid te kon worden gemaakt. Het lijkt erop dat men Om met het eerste te beginnen: In de zomer van 2008 kwamen we via de mail in contact met reageren op het geschrevene op blz. 31, inderdaad heeft getracht de noodlanding uit te mevrouw Klazema-de Groot, die in het julinummer voor het eerst een foto zag van haar oud tante onder de kop ‘Oorlogstijd’. In dit artikel staan voeren. De beoogde landingsplaats was een Grietje Praamstra-de Groot (Grietmuoi) en hiervan graag een afdruk wilde hebben voor haar boek enkele onjuistheden vermeld, die ik gaarne groen veld, dat wel een goede mogelijkheid met familieverhalen. Als ‘wederdienst’ werd zij lid van de vereniging en voorzag zij de redactie al wil corrigeren. bood. Echter, een slootje dat dwars op de vliegrichting lag, heeft men vermoedelijk niet een paar keer van enthousiaste mailtjes en interessante informatie. In het stukje wordt geschreven over het kunnen waarnemen. Gezien de afdrukken Ook ontvingen we een aardige brief van de heer P. Noord, die van 1946 tot 1953 op het oude neergestorte vliegtuig in Opende en wordt in de slootkant, wordt aangenomen dat de gemeentehuis aan de Kruisweg werkte. Hij stuurde ook een foto van het voormalige tolhuisje verteld dat het vliegtuig door het geschut wielen van het vliegtuig in de sloot terecht in Niebert. Zijn vader, Fokko Noord, bouwde op deze plek later een kruidenierswinkel. Er naast vanaf de watertoren van de melkfabriek werd zijn gekomen, waardoor het over de kop is stond de boerderij van zijn grootvader Geert Hendriks. Nog veel meer wetenswaardigheden neergeschoten1. geslagen. Vervolgens is het brandend in een vermeldt de heer Noord in zijn brief; wij zullen deze op de website van de Heemkundekring smal perceel weiland, van ongeveer 300 plaatsen. Door mensen van de BB (Bescherming meter lang, terecht gekomen. Dit moet met Dit geldt ook voor de uitgebreide reactie op nummer 9, die de heer Menno Strikwerda te Drachten Bevolking), is mij verteld dat het vliegtuig, een enorme kracht zijn gebeurd, aangezien ons stuurde. De heer Strikwerda is 88 jaar en is geboren in Marum-West. Hij “werd door de brandend, uit oostelijke richting was komen het vliegtuig volledig vernield was. Zelfs de inhoud van het blad zeer getroffen”, schrijft hij “er stond zo veel in van zijn eigen geschiedenis in aanvliegen. Tot grote opluchting van deze BB- grootste brokstukken, op de wielen en de Marum”. Woorden die, op hun beurt, ons weer hebben getroffen. ers, leek het vliegtuig hun bewakingsgebied motoren na, pasten wel in de kofferbak van Bij bijna iedere foto had de heer Strikwerda wel aanvullende informatie; wij beperken ons hier in westelijke richting te gaan verlaten. Groot een tegenwoordige personenauto. tot zijn oplossing van het ‘vraagstuk’ op blz. 30: “de achterste man, in het hek, is Abel Iwema- was hun verbazing echter, toen het vliegtuig, Bakker, de gemeente-secretaris van toen... De man links is ene Ganzevoort (mij onbekend) en dat inmiddels steeds lager ging vliegen, een Een groot gedeelte van de bommenlast naast hem staat Fokke Eringa (zeer bekend geweest in Marum). Rechts naast Iwema-Bakker grote boog maakte en in hun richting terug was nog in het vliegtuig aanwezig, ook ene Hulshof (mij verder onbekend) en weer naast hem Fedde Breeuwsma, de latere gemeente- kwam. Ab Jansen uit Appingedam, heeft brisantbommen zo werd beweerd. Gezien ontvanger”. onderzoek gedaan naar het neerstorten van de schade aan de omgeving echter valt dat vliegtuigen in de Tweede Wereldoorlog. Hij te betwijfelen. Brandbommen waren er nog De tweede categorie van reacties, die onze bloei kenmerken en stimuleren, kan u eigenlijk niet schrijft, dat het vliegtuig dat in de late avond wel velen aan boord. Twee kwamen terecht ontgaan. Als u dit blad doorbladert, zult u zien dat het merendeel der artikelen tot stand kwam van 15 februari 1944 omstreeks 23.00 uur op het platte dak van de boerderij die naast op initiatief - of door inbreng - van leden en gastschrijvers. In willekeurige volgorde bedanken in Opende neerstortte, bij een luchtgevecht de vuurzee lag. Deze ontbrandden gelukkig wij: Jan Boerema, Geert Braam, L. Buma, Jacques Drenth, Douwe de Graaf, Theo Kiewiet, Sietse boven oost Groningen of west Duitsland werd niet en de boerderij staat er nog. Het stro Klaassens en Truus de Witte. getroffen en brandend in westelijke richting waarmee de bietenbult was afgedekt, op door vloog. een afstand van ongeveer 10 meter van Door een dergelijke samenwerking kan ’t Olde Guet zijn wat het is: een blad voor èn door de de boerderij, stond wel in brand door een leden van de Heemkundekring, hetgeen ons dan nog op een laatste aandachtspuntje brengt. De gehele bemanning was op het moment van brandbom. Hebt u dit blad van iemand geleend of een los nummer in de winkel gekocht en bevalt het u? U neerstorten nog in het vliegtuig aanwezig. De bent van harte welkom als nieuw lid van de Heemkundekring Vredewold-West. De bemanningsleden van het neergestorte reden hiervan is, ook voor deskundigen, nog Voor € 15,= per jaar steunt u onze activiteiten en ontvangt u ’t Olde Guet twee keer per jaar. Van vliegtuig werden op het kerkhof van steeds een raadsel dat waarschijnlijk nooit zal alle eerder verschenen nummers is nog een beperkt aantal beschikbaar, die wij speciaal hebben worden opgelost. Mogelijk was het vliegtuig Opende begraven, naast drie Amerikaanse gereserveerd voor nieuwe leden. zodanig beschadigd, dat de bemanning er vliegeniers, wier vliegtuig al eerder in de buurt van Surhuisterveen was neergekomen. Namens de redactie, 1 Gerectificeerd in 't Olde Guet nummer 8. Deze Amerikaanse vliegeniers werden later Het afweergeschut op de zuivelfabriek in naar een Amerikaans ereveld overgebracht. Joke de Boer Marum stond niet op de watertoren maar op een van de gebouwen in het midden van het Na de oorlog heeft de bevolking van Opende, terrein. voor deze zeven mannen die vochten voor

38 3 Bake Ipema, van melkventer tot melkboer in Marum. Grafheuvels op De Haar

Geert Braam Douwe de Graaf

In aansluiting op de ingeslagen weg om bepaalde bedrijfstakken onder de loep te nemen, Bij de interessante lezing over de Bult van Marum1 kwam ook ter sprake dat er drie volgt er nu een artikel over de melkboer Bake Ipema (geboren in 1925 te Groningen) en grafheuvels op de Haar zijn geweest. Mijn schoonmoeder, mevr. Hendrikje de Jong- een aantal van zijn collega ‘s in de gemeente Marum. Bake Ipema is de rode draad in dit Tellinga vertelde dat ze als kind op die heuvels speelde. Ze vermeldde ook dat er vlakbij verhaal. Met hem heb ik een vraaggesprek gevoerd en dat gaf een schat aan informatie, een heideveldje was. Ze is nu 90 jaar, het moet dus 1925-1930 zijn geweest toen ze daar die ik heb gebruikt als kapstok en heb aangevuld met eigen herinneringen. Ook kreeg ik speelde. gegevens uit andere monden en verder informatie uit het gemeentearchief van Marum en uit het Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven. Siebenga Grafheuvels uit het Bronstijdperk Hoe ging het verkopen van melk en andere zuivelproducten vroeger in zijn werk? Verpakte In april 2009 werden in Smallingerland Maar dat waren niet de enige grafheuvels op melk was er in de beginperiode nog niet. Het is nu allemaal zo vanzelfsprekend dat we activiteiten ontplooid over de huisarts- De Haar. In het veld tussen de Haarsterweg pakken melk uit de koelvitrines van de supermarkten halen, maar dat ging in het verleden archeoloog Johannes Siebenga. Men heeft en de weg van de puntpaal naar Trimunt wel een beetje anders. Sommige boeren ventten hun eigen volle melkproductie uit, maar mij verzocht om hier aan mee te werken. waren nog vier grafheuvels. In 1932 zijn anderen werden ingehuurd door het1 plaatselijke melkfabriek. Siebenga is geboren op De Haar, als zoon deze grafheuvels onderzocht. Men vond Bake Ipema, in de volksmond Bakie Iepmoa, was en is nog steeds een bekende van Roelf Siebenga en Joukje Reindersma. bekertjes, kraaltjes van barnsteen, een verschijning in Marum. Vele jaren zwierf hij dagelijks met zijn melkproducten door Marum Tijdens mijn onderzoek stuitte ik op een artikel beitel en scherven van potten en een paar en wijde omgeving. Zijn verhaal en geschiedenis komen overeen met de ervaringen van in de Leeuwarder Courant van 5 augustus boomgrafkisten. Men kon nog zien waar de zijn collega-melkventers. 1932, waarin de drie grafheuvels op De Haar lijken gelegen hadden. en de bevindingen bij de opgraving uitvoerig Deze graven stammen vermoedelijk uit het Hoe kwamen de Ipema’s in Marum 1853 en Maaike Meinema geboren in 1861, worden beschreven. Onderstaand een korte Bronstijdperk (1850-750 v. Chr.) en zijn dus terecht? beide te Niebert, vestigden zich - opnieuw - in weergave van het krantenartikel. jonger dan de drie die hierboven beschreven Bake‘s grootouders, Bake Ipema geboren in de gemeente in 1903 nadat ze eerst in Niebert, zijn. Bakkeveen en Roden Grafheuvels uit de Late Steentijd woonden. Zij gingen “In de middelste, de grootste, grafheuvel boeren op een van werden een graf en wat scherven gevonden. de grote boerderijen De tweede, de meest oostelijke heuvel, op Trimunt. Toen leverde interessante resultaten op. De heuvel grootvader Bake in was van plaggen opgebouwd, terwijl er 1912 overleed, kocht sporen van houtbouw werden gevonden. zijn grootmoeder Ook werden er drie boomkist graven, Maaike weer iets een klokbeker en drie barnstenen kralen nieuws in Noordwijk gevonden. In twee kisten vond men een man en boerde daar eerst en een vrouw. Op het beenbot van de man alleen. vond men nog een stukje wollen weefsel. In de derde kist lagen de resten van verbrande Zij staat te boek - Deze standvoetbeker met visgraatversiering beenderen, dit graf moet lange tijd na het zoals dat zo mooi en groeflijnen, afkomstig uit een der opwerpen van de heuvel zijn toegevoegd. omschreven staat - grafheuvels op De Haar, wordt bewaard in De derde heuvel was aan de bovenkant als landbouwersche het Noordelijk Archeologisch Depot te Nuis. erg omgewoeld, zeker is dat deze ook was en weduwe van Bake (foto: website NAD Nuis) Ipema. Later woonde opgebouwd van plaggen. Helemaal onderin ze daar samen onder vond men een graf met daarin de aftekening een dak met haar van een lichaam, dat met opgetrokken Belangstellenden kunnen via mijn e-mail zoon en z’n gezin. knieën op de zij lag. Voor het hoofd lag een ([email protected]) een digitale kopie De vader van klokbeker, achter de knieholten lag een van het artikel aanvragen. bijltje. Men kon afleiden dat de persoon het Foto uit ca.1933. Vader Jan Ipema tijdens de melkvent route voor de Bake, Jan Ipema, bijltje in zijn hand heeft gehad. Het werd dus 1 Lezing door Koos Vos, in november 2008, melkfabriek van Noordwijk. (foto: bezit familie Ipema) geboren in 1895 te Leutingewolde, werd met voedsel en een wapen begraven”. De naar aanleiding van zijn onderzoek naar ‘de heuvels stammen vermoedelijk uit de Late Bult van Marum’. In ’t Olde Guet van juli 1 in Noord Nederland werd veelal gesproken ook al snel melkventer in Marum. Hij trouwde in 1921 te Marum met Antje van Dijk, geboortig Steentijd (2400-1850 v. Chr.). 2008 schreef Koos Vos een artikel over dit van ‘het melkfabriek’ in plaats van ‘de onderwerp. melkfabriek’. en wonende te Zevenhuizen. Na zijn trouwen

4 37 was vader Jan Ipema eerst landbouwer, maar uit ongeveer 12 koeien. Hij ging met paard hìj werd ook de grondlegger van het bedrijf en wagen en melkbussen gevuld met volle van Bake Ipema aan de Lindsterlaan. - rauwe, dus onbewerkte - melk op pad. Zijn klantenkring bestond hoofdzakelijk uit de Jan Ipema was in Noordwijk rond 1930 al aanwonenden van de oude provinciale weg een tijdje melkboer voor het melkfabriek van in Marum, Nuis en een gedeelte van Niebert. Marum, maar dat was van korte duur, omdat Op de onverharde zijpaden kwam hij toen hij van 9 gulden in de week, teruggezet werd nog niet. naar 7 gulden en er voor dat geld zelf ook nog Op de zaterdagen moest Jan Ipema zelfs een paard op na moest houden. Hij stopte twee keer langs zijn klanten. Koelkasten er mee en zijn melkloop werd overgenomen waren er nog niet en hoewel veel mensen wel een kelder hadden, kozen z’n klanten toch voor verse melk op de zaterdagavond. De productie van zijn eigen koeien was voor de zaterdag niet genoeg en het tekort werd aangevuld met verse melk van veehouder Berend Straat, achter op de Lindsterlaan; op nummer 45. Hij woonde daar met zijn gezin in de periode van 1920 tot 1951 en daarna kwam Jan Meijer op die prachtige boerenplaats (tot 1977). De latere bijproducten, zoals pap en karnemelk, kwamen van de toenmalige zuivelfabriek uit Noordwijk, waar Bake als Op deze luchtfoto zijn de landerijen van De Vlijt aan de Commissieweg en aan De Vlijt met een Het boerderijtje aan de Noorderweg 9 te jonge jongen op z’n fiets ook al roomboter rode lijn gemarkeerd. Het dorp De Wilp is linksonder nog juist zichtbaar. Noordwijk, gebouwd in 1912. Tot 1933 haalde. bewoond door Maaike Ipema-Meinema maatschappelijk werk. Verder moet het Wilp donaties verstrekt. Ook in de toekomst en het gezin Jan Ipema. In verband met de bestuur, net als vroeger, regelmatig bij de zullen, zoals secretaris Theo Kiewiet herkenbaarheid is bewust gekozen voor een leden aandringen op goed onderhoud van verwoordt, de leden van ‘De Vlijt’ zich blijven foto uit deze tijd. (foto: Geert Braam) greppels en sloten. inzetten voor dit stukje erfgoed in het dorp. Uiteraard zijn ook de financiën een door Harke van der Wier uit Marum. Jan doorlopend punt van aandacht. Er is wel iets Ipema handelde ook in eieren, hij kocht ze op veranderd sinds 1907. In 1974 bedragen de bij boeren en verkocht ze op de eiermarkt in inkomsten f 1.895 en de uitgaven Leek. f 1.888. In kas is f 7,68 en op de Rond 1933 werd de boerderij in Noordwijk spaarbankboekjes staat f 1.316. verkocht en de familie liet het oog vallen op een huurboerderij in Marum. Het gezin Jan In 80-er en 90-er jaren worden de landerijen Ipema vestigde zich in deze boerderij aan de van de vereniging opnieuw ingedeeld in Lindsterlaan. In 1934 overleed de weduwe percelen van 25 are en wordt er bij 23 leden Maaike Ipema-Meinema. een ledenstop ingevoerd. De percelen, werden namelijk zo klein dat er niet eens Lindsterlaan gedraaid kon worden met een tractor. De benaming ‘Vlijt’ zien we tegenwoordig De Lindsterlaan was nog een onverhard Recente foto van de boerderij aan de In 2008 heeft de vereniging nog 16 leden die, nog terug in landerijen en in een onverhard wagenpad, dat bij slecht weer veranderde Lindsterweg 46 te Marum, gebouwd in zoals het reglement voorschrijft, allen in De weggetje - dat in deze streek een reed in een enorme modderpoel. In de jaren 1927. Deze boerderij werd door de Ipema’s Wilp wonen. Wie verhuist raakt het gehuurde wordt genoemd – met die naam. Deze reed 1933/1934 werd de Lindsterlaan verhard met gehuurd van de familie Van der Meulen land en het lidmaatschap kwijt. Men bezit is opgesplitst in twee doodlopende delen. klinkers. Er was voordien, begrijpelijkerwijs, uit Drachten. De huidige locatie is na de momenteel twee grote blokken grasland, Het ene deel loopt vanaf de Jonkersvaart in nog weinig bebouwing aan dat pad, hooguit rotonde, het eerste huis links van de weg. dat in gebruik is bij de leden; hobbyboeren zuidelijke richting het veld in en het andere een paar boerenbedrijfjes. Ook de boerderij ernaast, aan de zuidkant, met schapen, koeien of paarden. deel vanaf de Keuningsweg in oostelijke Vader Jan Ipema ventte dagelijks de productie was - en is nog steeds – eigendom van de Nog steeds worden aan verenigingen in De richting. uit van zijn eigen boerenbedrijfje, bestaande familie Van der Meulen. (foto: Geert Braam)

36 5 Bake ging na de lagere schoolperiode ruim De oorlogsperiode 1940-1945. H.G. Inden en de erven M.J. Boelens, die het werk kunnen. Het werk dat wordt verschaft, 4 jaar lang, 2 of 3 dagen in de week naar De dagelijkse verspreiding van volle, verkochte sinds 1884 in eigendom hadden. bestaat naast takken binden uit bonestokken de landbouwschool aan de Noorderweg in rauwe melk ging door tot de oorlog. Toen Bij de aankoop hoorden tevens rechten van en draadpalen maken en deze aan de man Marum. De resterende dagen hielp hij thuis, mocht er geen verse volle melk, door Bake vrije doorvaart in de wijken en recht van weg4 brengen. in het bedrijf. Hij zou ook het boerenvak in Ipema rauwe melk genoemd, meer worden over aangrenzende percelen. gaan, maar in welke vorm was nog niet verkocht. Plannen in die richting waren er De Vlijt in de nieuwe tijd bekend. Hij haalde op de landbouwschool eigenlijk al voor de oorlog, maar de Duitsers Uit het verslag van 1915 blijkt dat ter Opvallend is dat in de notulen nergens zijn vakdiploma’ s en heeft daar later veel voerden in dat de melk eerst gepasteuriseerd vergadering heftig wordt gediscussieerd ook maar een woord wordt gerept over de profijt van gehad. en gestandaardiseerd moest worden. Een over de uit te betalen werklonen. Men wil het oorlogstijd. Men vergaderde onverstoorbaar alternatief was om melk van het zuivelfabriek uurloon wel met 1 cent verhogen tot 12 cent, door over de normale gangbare zaken. Melkventers, melkslijters, melkboeren en te Marum te betrekken en dat ging dan ook maar zou aan de andere kant ‘de minste Wel blijkt dat in de loop der jaren de melkrijders gebeuren. werkkrachten krijgen en die niet kunnen werkwijze van de vereniging drastisch is Op mijn vraag of er meer melkventers Voor en in de oorlog al, hielp Bake zijn vader weren’. De kwestie loopt zo hoog op, dat gewijzigd. Onder invloed van verbeterde en melkslijters waren volgt een hele om de melk uit te venten. Ze deden het de penningmeester zich beledigd voelt en sociale omstandigheden maakt het aspect opsomming: samen en waren om de beurt bij de streek. De Coöperatieve Melkproductenfabriek Ook de melkstaking van 1944 is niet aan de ‘Zuidelijk Westerkwartier’ in Marum had zijn Ipema’s voorbij gegaan. Bij het fabriek werd eigen melkventer, dat was Harke van der een melkrijder aan de tand gevoeld door een Wier. Later nam Henk van der Vliet het van Duitser. Hij moest zeggen wie bussen leeg hem over en weer later nam Karst van Dellen gegooid hadden, maar ‘natuurlijk’ kende die loop over. Deze had al een prachtige die melkrijder de verdachte personen niet. motorkar, die hij had overgenomen van de Enige dagen was er geen melk, maar er gemeente Groningen. Eens was die mooie werd wel illegaal rechtstreeks van de boer kar gebruikt als vuilniskar! gekocht. Een ander voorval in oorlogstijd Jozef van Kammen had net als de Ipema’s houdt verband met het vorderen van paarden In 1928 wordt op voorstel van J.V. Visser besloten om nog een stuk heideveld te kopen. Een half een eigen melkloop, dus los van de fabriek, door de Duitsers. Ook Bake moest het paard jaar later is het zover en wordt 5,5 ha heideveld en land, gelegen onder Zevenhuizen, aangekocht. waar later ene Popkema op kwam. Ook was (een prachtige bruine vos met vier witte De vereniging moet wel voor f 5000,- hypotheek nemen op andere bezittingen, maar krijgt hiervoor Roelof Huisman vanaf 1949 melkboer in benen en een bles) inleveren. Het dier kon machtiging van de ledenvergadering. Marum. eigenlijk helemaal niet gemist worden, maar In De Wilp waren er zo in en rond de oorlog het moest. Omdat zijn vader ziek in bed bedankt als bestuurslid van werkverschaffing, gefinancierd uit de twee melkboeren, te weten Poppe van der lag moest Bake er mee heen. Onderweg Als in 1931 blijkt dat er veel te veel leden contributie van leden langzamerhand plaats Wal en Riekel Venema. – ongeveer op de helft - kwam hij buurman zijn, die niet op de vergadering komen, wordt voor de verhuur van perceeltjes land aan In Noordwijk ventte Van der Veen uit Zuiderveld tegen, die z’n paard nog bij zich het voorstel aangenomen om diegenen leden. Kornhorn en Jannes Marinus, (de vader van had. Zuiderveld vertelde de jonge Bake dat die zonder kennisgeving drie keer niet zijn In de jaren ’50 wordt uitgebreid vergaderd Hendrik Marinus, die later ook melkboer er op een simpele wijze onderuit te komen geweest, te ‘schrabben’. over het idee van enkele Wilpsters om de werd in Marum) ventte in en rond Boerakker. was. Hij zei: “Wel melden met het paard in Eind jaren dertig heeft de vereniging blijkbaar eigendommen van ‘De Vlijt’ te verkopen, Hij kwam tot het eind van de Noorderweg en Marum-West, een handtekening plaatsen eigen kruiwagens, die tevens worden teneinde met de opbrengst huisjes voor het begin van de Kruisweg en ging dan weer op papier en vervolgens gewoon met paard verhuurd. De kruiwagens komen in diverse ouden van dagen te bouwen. Uiteindelijk terug naar de Leidijk, waar hij woonde. Later en al weer vertrekken naar huis”. En zo vergaderingen aan de orde. De huur wordt niet keuren de leden het voorstel af! Alzo besloten: nam zijn zoon, een broer dus van Hendrik geschiede. Vader Ipema keek verschrikt op betaald en afspraken worden geschonden. ‘De Vlijt’ gaat gewoon door. Marinus, het over in Boerakker. toen Bake weer met paard en al thuis kwam: Men besluit geen materiaal weer te verhuren Ook de organisatie van een jaarlijks busreisje Anderen die zich bezig hielden met het “Wollen ze het peerd niet hemmen?” vroeg aan niet-leden: ‘er komt alleen maar ellende voor de leden en hun vrouwen krijgt op de transport van melk waren de melkrijders. Zij zijn vader. Bake zei “nee”, maar durfde niet van’. vergaderingen veel aandacht. Meer dan de haalden de volle melkbussen op bij de boeren te zeggen dat hij het zelf zo geregeld had. Ze Er wordt nog een stuk bos aangekocht, zaken die betrekking hebben op het land, en brachten die naar de zuivelfabrieken in hebben er verder niets meer over gehoord. zodat er weer enkele werklozen aan het lijkt het wel. De reisjes zijn dan ook een groot Marum, Noordwijk en De Wilp. Er waren er Een mooi voorbeeld van ‘klein verzet’ tegen succes. Een voorstel om ter afwisseling ook 4 velen, waarvan we hier enkelen noemen: Jan de bezetter. Recht van weg: deze formulering wordt eens een gezellige avond te houden waar Renkema uit Frieschepalen, Luut Zeeman Ook werd er hooi gevorderd voor de paarden in de koopakte gehanteerd. Het bedoelde een ‘hummarist’ zal optreden haalt het dan uit Marum, Jan Heuker uit de Houtwal, Jan van het Duitse leger. Dit werd geregeld door recht wordt tegenwoordig aangeduid als ook niet. Geert Neef van de Hamrik en Kai Drent uit iemand die ook voor de oorlog al aan hooi- recht van overpad en houdt in dat bepaalde Serieuze zaken waar in de 60-er en 70-er jaren het Boereveld. en strotransporten deed voor zijn baas, een belanghebbenden, bijvoorbeeld buren, een over wordt vergaderd zijn: subsidieaanvragen familielid van de Ipema’s. Ze kwamen er deel van elkaars grondbezit mogen betreden van muziekkorpsen, ouden van dagen en om hun eigen bezit te kunnen bereiken.

6 35 het bestuur en de commissie van bijstand, hebben de verstandelijke of zedelijke wordt steeds uitgebreid beschreven. De vele verheffing van het volk. stemmingen en herstemmingen leiden er toe Dat de vereniging zorgvuldig te werk gaat en dat vergaderingen wel eens tot middernacht goed op de centjes past blijkt bijvoorbeeld uitlopen. uit de aanvraag van de weduwe Pijpstra om een krediet van f 18. ‘Zij heeft een Op 2 april1908 wordt vergaderd over een schaap om ’t half gewin. De eigenaar wil aanvraag van Albert de Haan om een krediet dit verkoopen. Om het te behouden heeft zij tot aankoop genoemde som noodig’. Men heeft geen bezwaar, maar vraagt zich af of het schaap wel deugdelijk is. Als het soms te oud is, ware het beter dat zij een krediet kreeg voor een nieuw schaap. Een paar leden zullen naar aanvraagster gaan en Kees Turksma, die Bake Ipema verving in de het schaap bezien. Als alles in orde is, dan periode 1946-1949, bij de melkkar achter kan het krediet worden toegestaan op de de boerderij aan de Lindsterlaan. (foto: bezit gewone voorwaarden. Is iets mogelijk niet familie Ipema) in orde, dan zal krediet worden toegestaan voor een ander schaap tot een bedrag van tijdens zijn opleiding in Assen klaargestoomd 20 à 25 gulden. voor Nederlands Indië. Van 1946 tot 1949 was Zo wordt ook een vergadering belegd om hij uitgezonden naar de verre Nederlandse Uit artikel 3 punt 2 en 3 van de statuten blijkt kredietaanvraag van Alle van Dijk van f 40 tot kolonie. Kees Turksma uit De Wilp nam zolang dat de doelstelling van de afdeling De Wilp het aankopen van een koe te behandelen. de melkloop waar en hield de zaak heel goed enigszins afwijkt van die der andere dorpen. ‘Daar deze aanvraag voor het bestuur wat Bake Ipema op de melkwagen op de Kruisweg, draaiende. Toen Bake eind 1949 terug kwam De Wilpsters hielden zich eveneens bezig te hoog bleek te zijn, werd beslooten een voor de voormalige lagere school, in 1949. kon hij zo weer in de bloeiende melkroute met het verstrekken van kleine kredieten, algemene vergade- Op de achtergrond het oude gemeentehuis. stappen. In de familie Ipema is zelfs een foto bijvoorbeeld voor de aankoop van een schaap ring te beleggen, waar 14 leden aanwezig (foto: bezit familie Ipema) uit die tijd bewaard gebleven. en het toekennen van kleine subsidies aan waren. Doordat de leden hunne meening plaatselijke verenigingen, die de zedelijke te kennen gaven werdt beslooten dit in onderuit door in plaats van die 1000 kilo hooi, Er werd gezegd dat de jongens die uit Indië en verstandelijke verheffing van het volk stemming te brengen’. Het voorstel werd één pond spek in te leveren bij dit familielid. terug kwamen voorrang zouden krijgen bij beoogden. aangenomen. Natuurlijk ging dat ook in het geniep, maar het bouwen en Bake had behoefte aan een er stond wel op papier dat hij het benodigde ander bedrijfspand met een steriele ruimte. van hoogstens 30 gulden tot aankoop van Ondertekening scheidingsakte hooi geleverd had. Rond 1950 kocht hij een bouwkavel aan de een schaap. Besloten wordt dit krediet toe Op 7 december 1910 ondertekent het In de oorlog en vlak daarna was alles Lindsterlaan en bouwde daarop eerst een te staan op voorwaarde: voltallige bestuur van de afdeling De Wilp op de bon. Er waren melk-, gortepap- klein schuurtje, dat diende als spoelruimte, 1 dat het schaap in het fonds wordt bij notaris Kingma te Leek de officiële en karnemelksepapbonnen. Dit gaf een met de bedoeling om er later een huis bij gedaan scheidingsakte. In de notulen van 1910 en behoorlijke administratieve rompslomp. te bouwen. Aannemer Knoop en Wijkstra 2 dat het niet verkocht mag worden vóór 1911 is van deze, voor de vereniging toch De ontvangen bonnen moesten door Bake bouwde deze spoelruimte, zoals op de het afbetaald is; belangrijke gebeurtenis, vreemd genoeg of zijn vader worden ingeleverd op het bouwvergunning van 6 februari 1950 vermeld 3 dat, als het verkocht moet worden om de helemaal niets terug te vinden. distributiekantoor. In ruil daarvoor kregen staat. Volgens de bouwtekening (aanwezig een of andere reden, het bestuur hiervan Wel vermelden de notulen van 27 februari ze een voorraadbon en op vertoon van die op het gemeentehuis) is de spoelruimte kennis zal gegeven worden; 1912, heel summier, dat 4 ha heideveld is voorraadbonnen kon er weer melk van het buitenwerks drie bij vier meter groot, dus 4 dat bij de aankoop de ‘Vereeniging’ aangekocht om te ontginnen. Ook de akte melkfabriek gehaald worden. het vloeroppervlak was minder dan twaalf vertegenwoordigd zal zijn; waaruit deze aankoop blijkt is bewaard vierkante meter. 5 dat een borg zal worden gesteld. en deze geeft meer informatie. Op een Naoorlogse jaren Er was destijds nog geen waterleiding op Het schaap kan worden aangeschaft publieke veiling bij café Walvius te Marum, Na de oorlog begint Bake Ipema als de Lindsterlaan en ook niet in de rest van werd namens het bestuur van de Vereniging zelfstandig ondernemer en vent de melk uit, Marum, maar er moest wel gespoeld worden. Subsidieaanvragen van de Vereniging Hulp voor Vlijtige Armoede te de Wilp, door vanuit het huis van zijn ouders. Deze situatie De melkbussen moesten weer schoon en de vooruitgang in verband met verfraaiing Rein Middel geboden op enkele percelen werd een tijdje gedoogd, maar was niet ideaal, het schuurtje diende dagelijks te worden van het kerkhof en van de ‘Commissie tot veldgrond en dennebos, gelegen aan de vanwege de hygiënische omstandigheden ‘uitgespoeld’ . Gjaltema van het timmerfabriek aanleg van een fietspad’ worden echter Jonkersvaart, bij de zogenaamde Smerige op een boerderij. Na zijn diensttijd zou er ‘De Volharding’ had er een betonbouw bij en afgewezen, aangezien zij niet ten doel Wijk. De verkopers waren T. Fleerkamp, verandering in de situatie komen. heeft betonringen in de grond laten zakken. Bake was in 1946 dienstplichtig en werd

34 7 Bake kon toen dankbaar gebruik maken van Het schuurtje bleef de bedrijfsruimte voor In geval van vererving, huwelijk of overdracht want in 1881 besloten Marum en De Wilp het koele heldere grondwater dat opgepompt Bake. Paard en wagen werden ondergebracht van het recht, moet de beklemde meier een afzonderlijk van elkaar verder te gaan. Vreemd werd. op de boerderij van zijn ouders. Voor zes uur bedrag, meestal ter hoogte van de vaste huur, genoeg werd deze splitsing pas in 1910 Toen Bake Ipema en zijn aanstaande vrouw ging Bake al naar zijn ouderlijk huis om het als zogenaamd geschenk aan de eigenaar officieel in een scheidingsakte vastgelegd, Ruurtje de Vries enige tijd later trouwplannen paard met de wagen te halen. In de winter, betalen3. 29 jaar later! In deze scheidingsakte staat hadden en een huis bij de bedrijfsruimte bij sneeuw en ijs, moest het paard al vroeg ondermeer: In november 1881 werd door wilden laten bouwen, stuitte dat op op scherp gezet worden om glijpartijen te In het archief van ’De Vlijt’ zijn uit 1875 en genoemde verenigingen overgegaan tot de problemen. voorkomen. ‘Op scherp’ betekent dat onder 1888 drie Beklembrieven bewaard gebleven, scheiding en verdeling van bovengenoemde Andere Indië-gangers hadden wèl hun de hoefijzers, tijdelijke schroeven gezet maar er moeten zeker meer zijn geweest. In onroerende goederen. Daarvan werd tot plannen gerealiseerd, maar inmidels was worden met uitstekende scherpe punten. deze beklembrieven wordt de verkoop van heden geen akte opgemaakt. er een bouwstop afgekondigd, dus mocht Het was zaak je in de koude winter goed warm het beklemrecht geregeld aan: Jan Sikkes De scheidingsakte wordt namens de afdeling Bake, zelfs op zijn eigen terrein waar al een te kleden, maar toch moesten de moffen2 Pompstra, Hendrik Reins de Vries en Geert Marum ondertekend door Wijtse Jurjens bedrijfsruimte was, niet bouwen! Toch moest vaak even uit om het fijnere werk te doen. Oost, alle drie arbeiders uit De Wilp, die van der Meer, landeigenaar, Boke Bosma, er iets gebeuren want er werd dagelijks Meestal stond er een pan naast het huis, met zich voortaan dus beklemde meier mogen landbouwer en Geert de Vries, koopman en een paar honderd liter melk uitgevent, ook een briefje er in. Later zetten oudere mensen noemen. De betreffende percelen grond zijn namens De Wilp door Eelke Nieman, bakker, karnemelk en ‘soepenbrij’. een flessenrekje klaar achter het huis, met de ruim een ha groot en liggen, voor zover op dit Rein Middel, landgebruiker en Jacob de beurs er bij; het kon allemaal! moment is nagegaan, aan de noordzijde van Vries, landgebruiker. Van 1951- 1952 woonde het pas getrouwde Uiteindelijk kwam er een huis vrij aan de de Wilpstervaart, ter plaatse van de huidige De bezittingen van de vereniging, ter grootte echtpaar Bake Ipema en Ruurtje de Vries Lindsterlaan, nummer 17, door het overlijden Commissieweg, waar ‘De Vlijt’ tot op de dag van bijna 15 ha en ter waarde van f 4500 in het kleine huisje van - en naast - de van Frederik Pera. Bake Ipema en zijn vrouw van vandaag nog landerijen in haar bezit worden gelijkelijk verdeeld. Het is opmerkelijk aannemer Knoop (later Knoop en Wijkstra) kochten dat huis en zagen definitief af van heeft. dat al dit onroerend goed ligt in De Wilp. In aan de Wendtsteinweg 79. Het nieuwe huis, een eventuele nieuwbouw bij het spoellokaal. de scheidingsakte wordt geregeld dat de dat gebouwd zou worden door Knoop, is Het huis dat ze kochten was dichtbij het De reden waarom het bestuur van de beide nieuwe afdelingen elk 5 percelen, ter er uiteindelijk nooit gekomen, maar hij had bedrijf en er kon dus ‘economisch’ worden vereniging juist voor de verkoop van grootte van 1à 2 ha toegedeeld krijgen. wel een tijdelijk onderkomen voor het jonge beklemmingen heeft gekozen is niet bekend. paar. 2 moffen = soort handschoenen Wellicht vanuit een sociaal oogmerk. De koopsom van zo’n beklemming was laag, ongeveer 6 gulden en een ongeveer even groot bedrag moest jaarlijks op 1 november als huursom worden betaald. Door deze wijze van ‘financieren’ was het verkrijgen van een eigen bedoeninkje voor een arbeider eerder haalbaar, dan wanneer de volledige koopsom ineens moest worden opgebracht. Notulenboek De eerste vergadering in het Notulenboek Akte van Scheiding van de nieuwe Vereniging tot Hulp van Vlijtige Het bestuur van de Veereniging tot Hulp voor Armen te De Wilp is de algemene vergadering Vlijtige Armoede afdeling Marum en De Wilp op dinsdag 19 maart 1907 in gebouw bestaat in 1875 uit Jhr. Hector van Sminia, ‘Ontwikkeling’, waar 14 leden aanwezig president, S.H.Coldeweij, secretaris Tjebbe zijn. Tot bestuurslid worden verkozen de Jilts Akkerman, Arent Fokkes Eringa, Ynze heren Nieman, Middel en De Baan en uit de de Vries en Arent Hendriks Bron. ‘begroting’ blijkt dat het bestuur in 1908 voor De eerste drie wonende te Marum, de laatste aankoop van goederen zal mogen besteden drie te De Wilp, zodat naar het schijnt de f 400, voor kredieten f 200 en voor subsidies beide plaatsen evenveel invloed hadden. f 25. Toch moeten er redenen zijn geweest deze Men vergadert jaarlijks 1 à 2 keer en de gezamenlijke organisatie op te splitsen, notulen geven de indruk dat de verenging keurig werd bestuurd. Er wordt telkens 3 In het oude Burgerlijk Wetboek stond nog uitgebreid melding gemaakt van het een bepaling over het beklemrecht (art. voorlezen der notulen, de financiële situatie Dit huis aan de Lindsterlaan 17 te Marum werd gebouwd in 1941 en door het gezin van Bake en 1654), maar dat is uit het Nieuwe Burgerlijk en de controle der boeken. Ook de, soms Ruurtje Ipema betrokken op 11 juni 1952. Van hieruit werd de melk uitgevent. Deze foto is zeer Wetboek verdwenen. Het kan dus niet meer moeizame, gang van zaken bij het kiezen van recent, maar in grote lijnen is het oorspronkelijke huis nog goed herkenbaar. (foto: Geert Braam) worden gevestigd.

8 33 haar bezit, een perceel ondergrond van 19 wat grond in cultuur is gebracht. De vereniging bunder, 99 roeden en 38 ellen, gelegen te De verkoopt dan namelijk het ‘beklemrecht‘ van Wilp, grenzend ten zuiden en oosten aan de enkele ontgonnen percelen veldgrond wijkswallen, ten westen aan Marten Ritsma en . ten noorden aan Jan de Grijs. Het lijkt er dus Beklemde meiers op dat de grond aan de Commissieweg, die De percelen grond worden dus niet nu nog steeds in het bezit is van de vereniging verkocht, verhuurd of verpacht, maar naar al in 1848 werd verkregen. oud Gronings Recht, in ‘beklemming’ De vereniging beschikte nu over een flink uitgegeven. Dit wil zeggen: de vereniging perceel woeste grond, dat zij in het kader verkoopt het eeuwigdurende, ondeelbare van haar doelstelling kon gaan exploiteren. zakelijk recht van gebruik van haar grond, Werkloze, behoeftige arbeiders die een beroep met de bevoegdheid er een huis, schuur en op hulp deden, konden worden ingezet bij beplantingen op te hebben, die eigendom de ontginning en zo een dagloon verdienen. zijn van de gerechtigde, die beklemde meier

Bake en broer Oedse bij de melkauto in 1958. De dames bij de wagen zijn Martje Hulshoff en Joukje van der Veen-Stinne. Links het voorhuis van de boerdeirj van Hulshoff met daarvoor de gracht. (foto: bezit familie Ipema) gewerkt’; er zaten één huis en een pad tussen fietsband, wat een enorme knal gaf. Het paard hun ‘nieuwe huis en Bake’s bedrijfsruimte. sloeg op hol en raakte met de melkkar en al in de tegenovergelegen gracht van Hulshoff. Einde van het tijdperk ‘paard en wagen’ Met alle gevolgen van dien. In de vaart der volkeren pasten geen ‘paard Voor het paard in de plaats kwam een en wagen’ meer en midden 50-er jaren werd bestelauto, met daarop een grote melktank, dit oude en vertrouwde transportmiddel want er werd nog steeds losse melk verkocht. afgestoten. Maar het aftappen van de melk werd een Na diep nadenken volgt er uit de mond van stuk gemakkelijker. Op de achterkant van Bake nog een anekdote. Het paard kende de bestelwagen, dus aan die grote tank, zat alle bijzondere, maar voor de hand liggende een hevel en er kon telkens per halve liter geluiden; de herrie van het verplaatsen en overgeheveld worden, totdat de klant het rammelen van de melkbussen, vrachtwagens gevraagde aantal liters in de pan had. In de die door het dorp reden en niet te vergeten wintertijd bevroren de kranen wel eens, maar de met stoom aangedreven Drachtstertram ze werden weer ontdooid met wat warm met z’n stoomfluit. Maar op een gegeven water van de klanten. In ruil daarvoor kregen ogenblik - zo rond 1940 – maakten vader Jan die een beetje extra melk. De melk bevroor Ipema en z’n ongeveer 14-jarige zoon Bake niet in de bussen of tank, omdat het constant Deel van een Beklembrief uit 1888, waaruit blijkt dat Geert Oost een vaste en altoos durende weer hun dagelijkse ronde en kwamen ook in beweging was. beklemming koopt van Arend Hindriks Bron, Ynze de Vries en Markus Ates van der Vliet, langs de fietsenmakerij van Ties Hiemstra. De kleine bedrijfsruimte op het grote bestuursleden der Hulp voor Vlijtige Armoede te De Wilp. De splitsing tussen De Wilp en Marum Fietsenmaker Hiemstra was toen nog bouwterrein aan de Lindsterlaan deed dienst is in 1888 dus al een feit. gevestigd in een pand (later breierij Hofman) tot begin 1958, want toen verkochten ze tegenover de grote boerderij van de familie het bouwterrein inclusief de bebouwing Exacte informatie over de gang van zaken bij wordt genoemd. Deze beklemde meier Hulshoff, met ervoor een brede gracht. Nu aan Willem de Kleine uit Opende. Inmiddels deze tewerkstelling ontbreekt, maar een paar moet alle lasten betalen en jaarlijks een staat op de plek van Hulshoff’s boerderij hadden Bake en Ruurtje bij hun huis een decennia later zien we dat er kennelijk al heel onveranderlijke som, zijnde de ‘vaste huur’. basisschool ‘De Bron’. Juist op het moment bedrijfsruimte gebouwd in de vorm van een dat ze daar reden klapte er spontaan een grote garage, met daarin een grote koelcel en

32 9 ruimte voor de opslag. Collega Hendrik Marinus Door de contributies van de leden en met het Na drie jaar al, werd de bedrijfsauto met Hendrik Marinus vestigde zich in 1956 als in cultuur brengen van heidegrond was men daarop de melktank, ontmanteld, omdat de melkboer in Marum. Samen namen Ipema zelfvoorzienend en onafhankelijk. losse melk verdween en werd vervangen en Marinus de fabriekswijk over van Roelf Hoewel de optimistische woorden in door flessenmelk. Huisman. De beide Marumer melkventers bovenstaande brief anders doen vermoeden Het prachtige hevelpompje, inclusief de maakten duidelijke afspraken over het heeft de Vereeniging tot Hulp voor kijkglaasjes, staat nu nog in museum ’t Rieuw, gebied waar ze zouden venten. Marinus Vlijtige Armoede niet de ideale oplossing in de Coendersborg te Nuis. De grote tank die had een winkel in de Raadhuisstraat en van gebracht voor het probleem van de op de bestelwagen zat, verkocht Bake aan de daaruit ventte hij zijn zuivelwaar uit, ook in seizoenswerkloosheid. Wel heeft zij in de eigenaar van een plezierjacht: die heeft er een zijn eigen straat. Dat was een uitzonderring, lange jaren van haar bestaan, op sociaal- watertank van gemaakt, op z’n jacht. want de afgesproken grens was bij de economisch en maatschappelijk gebied veel molenromp van de familie Benedictus. voor De Wilp betekend. Ets door Rembrandt van Rijn, getiteld: Na het verdwijnen van de losse melk kwamen Alles wat ten oosten lag (Marum en Nuis) Bedelaars aan de deur. er de stalen kratten met melkflessen van was het gebied van Marinus en ten westen De notulen van de afdeling De Wilp gaan Frico, later van Domo. Het werd zwaar werk daarvan was van Ipema. Het heeft nooit terug tot 1907. De huidige secretaris stelde voor zowel Bake als zijn vrouw, want ook zij problemen gegeven. Ook de straten van de werk te verschaffen. Deze maatregel heeft het originele notulenboek uit die tijd, oude werkte hard mee in het bedrijf. Ze verkocht dorpsuitbreidingen werden weer verdeeld. reeds volkomen aan het doel beantwoord. notariële akten en contracten beschikbaar melk en andere producten vanuit hun huis. De aard van het werk veranderde wel in de Niettegenstaande de winter zich met alle voor bestudering. Deze documenten hebben In de ijzeren kratten zaten 16 flessen melk. loop der tijd; het persoonlijke tintje ging er gestrengheid doet gevoelen, is de bedelarij interessante feiten aan het licht gebracht en De emballage was zwaarder dan de inhoud wat af. Bij de buitenshuis werkende vrouwen hier geheel opgehouden daar allen die bieden ook enig zicht op de gang van zaken volgens Bake en het ijzer was scherp, dus kon de melboer overdag niet meer terecht. werken, in hunnen behoefte kunnen voorzien, in de beginperiode. Er blijven echter nog vele hadden ze vaak de handen kapot. Het zware Enkele collega’s van Bake elders in den terwijl de diaconieën tevens opmerkelijk hiaten. tillen heeft de rug van zijn vrouw vernield. lande maakten ‘s avonds nog een rit om die verligt worden, daar zij allen die zich voor Bij het uitventen van de melkproducten gezinnen tegemoet te komen. ondersteuning aanmelden en werken kunnen, Het Linster Veen werden ‘s morgens vroeg en op zaterdag Eenmaal had Bake Ipema bijna een ernstig naar de commissie verwijzen, waarbij zij meer We gaan terug naar de eerste helft van de e hand- en spandiensten verricht door Oedse ongeluk met de Drachtstertram. In Nuis reed zouden kunnen verdienen dan zij zouden 19 eeuw. Uit de kadastrale gegevens van Ipema, een broer van Bake. Later werd hij een zandpad in om een aantal klanten te kunnen bedelen’. 1832 blijkt dat destijds de gehele zuidpunt het werk weer een beetje lichter, omdat er bezoeken. Na gedane zaken reed hij terug van de gemeente Marum in het bezit was kunststof kratten kwamen en kartonnen met zijn melkauto. Er was geen goed uitzicht De ‘vereeniging’ waar het hier om gaat is de van één eigenaar, te weten notaris Fedde verpakkingen voor de melk. Het assortiment omdat het huis van Willem Boerema nogal Vereeniging tot Hulp voor Vlijtige Armoede, Tjeerts Posthumus uit Beetsterzwaag c.s. breidde zich flink uit, met bijvoorbeeld flesjes dicht aan de weg stond en Bake was al met met afdelingen in de kerkdorpen Niebert, Vierhonderd hectare heidegrond en water koffiemelk en frisdrank. Drie flessen voor z’n auto op de rails, toen hij zag dat de tram Nuis, Marum en Noordwijk. In De Wilp is wel - globaal liggend ten zuiden van Corpus de één gulden weet Bake nog. Ook herinnert er met een behoorlijke snelheid aan kwam vanaf het begin een plaatselijke afdeling, Linde en ten oosten van De Wilp - dat het hij zich uit die tijd de ‘Melkbrigadieractie van rijden. De schrik sloeg hem om het hart. Hij maar deze valt bestuurlijk onder Marum. Lintser Veen werd genoemd, was eigendom Joris Driepinter’, om het melk drinken onder zette de auto in de vrijloop en de auto rolde van deze grootgrondbezitter. Het was er kinderen te promoten en de reclame-acties terug, omdat de rails hoger lagen dan het Joan Francois Obbes vooral leeg, niets dan woeste, onontgonnen van Zoetermeers Roem, een margarinemerk zandpad. Het was net op tijd, de tram vloog De doelstelling en werkwijze van de vereniging grond. De Jonkersvaart, die het gebied later dat erg aan de weg timmerde, met onder rakelings langs zijn auto. zijn vermoedelijk bedacht, door J.F. Obbes, zou doorsnijden was er nog niet. Wel was meer het zegeltjes sparen. burgemeester van Marum, die ook de eerste de Wilpstervaart al gegraven, die ten westen Gelukkig was er ook tijd voor ontspanning. Tenslotte voorzitter werd. Hij bepleitte dat een ieder van het terrein lag. Zo werd eens een reisje speciaal voor Ook de derde generatie Ipema heeft nog die anders aalmoezen gaf aan bedelaars, melkboeren georganiseerd, naar Emmeloord. meegewerkt in het bedrijf. Met name voor dit geld zou besteden aan het lidmaatschap Met ingang van 1 november 1848 doen Daar stond hen een optreden te wachten de feestdagen was zoon Jan een zeer van de vereniging. De bijdragen werden notaris Posthumus c.s. een deel van het van een keur van bekende artiesten, zoals gewaardeerde kracht. in plaatselijke kassen gestort en ook in de gebied van de hand aan: Joan Francois Ronnie Tober, Sjakie Schram, Imka Marina uit Toch werd het in 1983 allemaal een beetje eigen plaats aan minvermogenden verstrekt. Obbes, burgemeester der gemeente Marum, Hoogezand en vele anderen. Sjakie Schram te druk voor Bake, temeer omdat Hendrik Bedelaars konden worden doorverwezen naar Lubbe Ebbels Renkema, landbouwer te werd nog boos omdat hij de melkboeren niet Marinus ophield met de melkloop en samen de vereniging, die geen aalmoezen uitkeerde Marum en Albert Hendriks Oost, veenbaas ‘los’ kon krijgen…er werd na zijn verzoek met zijn zoons een supermarkt begon. In maar voor betaald werk zorgde. Ledigheid en te De Wilp, directieleden van de Commissie niet meegezongen. Ze werden door hem dat jaar kreeg Bake de kans om gebruik te landloperij werden zo eveneens bestreden. voor Vlijtige Armoede te Marum. In eerste uitgemaakt voor ‘domme boeren’. maken van de regeling ‘Vervroegd Uittreden De vereniging stond los van zowel kerk als instantie is er sprake van erfpacht, maar voor Zelfstandigen’. Aan zijn 40-jarige gemeente, maar was van de toegetreden afgesproken wordt dat de pachters tegen loopbaan als kleine zelfstandige, waarin hij ingezetenen zelf. Op financiële steun van de betaling van f 1149,60 eigenaar kunnen overheid werd nimmer een beroep gedaan. worden. Zo verkrijgt de piepjonge ‘Vlijt’ in

10 31 instantie die zich met het lot van de behoeftige benoemde de gemeenteraad in alle dorpen heel weinig ziek is geweest, kwam een einde. goed. Maar zoals eerder al vermeld, heeft bezighield was de kerkelijke diaconie. Maar speciale commissies. Er werd vooral nadruk Het afscheid van de klanten werd overal het lichaam van Bake’s vrouw zo erg geleden de diaconie van de kerkelijke gemeente gelegd op hulp aan de bevolking door het feestelijk gevierd. onder het tillen van de zware kratten, dat het Marum, waaronder ook De Wilp viel, zat zelf creëren van werkgelegenheid, zoals het Nu - in 2009 - circa 26 jaar later, genieten haar nog dagelijks parten speelt. met grote tekorten, waardoor zij onvoldoende aanleggen van voet- en fietspaden, het met Bake Ipema (84 jaar) en zijn vrouw Ruurtje Hun oude dag brengen ze door in een luxe in staat was de schrijnende problemen en de hand uitbaggeren van vaarten en kanalen, Ipema-de Vries (82) samen nog van de appartement in Marum, met als bovenburen armoede op te lossen. het verbrijzelen van keien, enz. In De Wilp herinneringen aan de melkzaak aan de de broer van Bake, de eerder genoemde De eerste Nederlandse grondwet van 1814 bemoeide zelfs de schoolopziener zich er Lindsterlaan. Met hun drie kinderen en hun Oedse en zijn vrouw. ‘beveelt de armenzorg als een zaak van hoog mee. Hij bepleitte het aanleggen van een kleinkinderen in de nabijheid is het leven belang in de aanhoudende zorg der regering behoorlijke rijweg van De Wilp naar Marum. aan’, maar desondanks steeg het aantal Er werd inderdaad een weg aangelegd van bedeelden. Bedelarij kwam heel veel voor. Marum over Bareveld naar De Wilp. De situatie werd nog ernstiger toen in 1845 de Toch komt er niet veel verbetering in de aardappel- en boekweitoogsten mislukten. situatie van de armen, tot er in 1847 kennelijk Door de misoogst was van de 117 ha licht aan de horizon gloort en de gemeente aardappelen in de gemeente Marum slechts rapporteert aan de Gouverneur: 29 ha behouden gebleven. Steeds meer ‘Ter voldoening aan het laatste van Uwe Ed. mensen zaten zonder wintervoorraad. Toen bovengenoemde circulaire kunnen wij Uwe ook in 1846 aardappel- en roggeoogsten Ed. mededeelen dat de armoede in deze mislukten, ontstond er grote onrust onder gemeente zeer is toegenomen, waardoor de de bevolking, Het gemeentebestuur moest subsidiën aan de diaconieën jaarlijks groter wel met geld over de brug komen om de moeten worden en de bedelarij schrikbarend diaconieën te ondersteunen. De Gouverneur was toegenomen. Om hieraan paal en perk te (nu zouden we hem Commissaris van de stellen is door de bemoeiing van het plaatselijk Koningin noemen) riep de gemeente op bestuur een vereeniging tot stand gebragt, maatregelen te nemen. om door vrijwillige weekelijksche bijdragen, Om de kerkelijke diaconie te ondersteunen de behoeftigen in de zes wintermaanden

Deze kaart uit 1854 toont dat ook in die tijd het Linster Veen nog erg leeg is. Wel zijn dan de Jonkersvaart en de Keuningswijk gegraven Dag van afscheid in 1983. (foto: bezit familie Ipema)

30 11 Een wapen en een vlag voor Boerakker-Lucaswolde Vereeniging tot Hulp voor Vlijtige Armen1 te De Wilp

Ir. A. Daae1 S. de Groot-Jager en J. de Boer-Jager

Door de steeds toenemende gemeentelijke schaalvergroting schijnt de wens te ontstaan Deze aansprekende naam moet wel een verhaal opleveren. Dat was ook de mening bij sommige kleine kernen, om zich als gemeenschap te manifesteren: zo ook bij de van Theo Kiewiet, secretaris van de in 1847 opgerichte vereniging, die tegenwoordig Vereniging voor Dorpsbelangen Boerakker-Lucaswolde. Beide kernen behoren tot de in de volksmond kortweg ‘De Vlijt’ wordt genoemd. De heer Kiewiet gaf diverse oude gemeente Marum in de provincie Groningen. documenten ter inzage aan de redactie en zorgde voor de benodigde aanvullende informatie. Zijn bijdrage, aangevuld met eigen onderzoek2, heeft inderdaad geleid tot een De Vereniging Boerakker-Lucaswolde familie van Ewsum, de heren van Vredewold verhaal over een heel bijzondere vereniging die al meer dan 160 jaar bestaat. wenste zijn identiteit zichtbaar te maken te Nienoord, een geslacht dat een belangrijke Het lot van de behoeftige door middel van een wapen en een vlag. rol gespeeld heeft in het Westerkwartier en de Het Consulentschap voor de Heraldiek in de Ommelanden. Zij hebben de stoot gegeven Provincie Groningen voldeed aan het verzoek tot de turfwinning in dit gebied in 1508. Het van de voorzitter van de vereniging, de heer Dwarsdiep is de belangrijkste afwatering van J. Drenth, en verzorgde een wapen en een dit drassige gebied, waar het zeewater vrij vlag op basis van historisch-/ geografische spel had tussen de zandruggen. Derhalve bronnen. is gekozen voor een golvende schildvoet Het wapen2 wordt als volgt omschreven: waarvan de kleur sabel (zwart) verwijst naar In goud een gaande gevleugelde stier de turfwinning. De gouden lelie verwijst naar van keel met een aureoollijn van keel, een het Kuzemer klooster Mariapoort, terwijl de schildvoet van sabel met een lelie van goud bloempjes duiden op de boekweitteelt. Deze met aan weerszijden een boekweitbloem van bloempjes hebben een wit-rode bloeiwijze. zilver geknopt van keel. De vlag wordt als volgt omschreven: Boerakker is ontstaan aan een oude In geel een rode gaande gevleugelde stier zandweg: ‘Boerenakkers of later Buirenacker’ met rode aureoollijn, een zwarte broeking Deze zandweg liep van het nonnenklooster een gele lelie boven en onder een witte Mariapoort (1204) bij Kuzemer in zuidelijke boekweitbloem met rode knop. richting tussen de weilanden, moerassen en het met riet bedekte laagland en De gevleugelde stier is het zinnebeeld van zout veen, dat werd doorsneden door de H. Lucas die de naamgever was van een kreken. Het Dwarsdiep is de belangrijkste monnik Lucas van het Kuzemerklooster. Hij afwateringskreek. De verdere omgeving ontgon met zijn medebroeders land in deze bestond uit heidevelden en woeste grond. Deze foto, die werd gemaakt voor 1903 toont De Wilp vanaf de kant van het huidige Plantsoen streek en zijn naam is weer terug te voeren op Vóór de val van Groningen in 1594 waren het in de richting van Siegerswoude. Links een klein bruggetje over de Jan Gosseswijk, en rechts de Evangelist. De kleuren goud en keel (rood) de kloosterlingen die boekweit verbouwden de Oude Molenweg. Ongeveer op de plaats van de witte houten brug, staat tegenwoordig de zijn terug te voeren op het wapen van de op de zgn. boekweitakkers. Na de reformatie bekende blauwe ‘kunstbrug’. Een heel gezelschap - 17 mannen, vrouwen en kinderen - poseert kwamen deze akkers in handen in het midden. Wellicht de bewoners van de afgebeelde huizen. Aan de oever van de vaart, van het dorp Niebert en werden zitten nog 2 mannen, voor de bult zand, waarmee de wegen zo te zien worden verbeterd. (Foto: toen ‘Buirenakkers’ genoemd. collectie Jan en Anneke Bosch) Lucaswolde wordt voor het eerst genoemd in 1385 toen Rond 1800 vond de bevolking vrijwel dit een stuk moeilijker. Wie om welke reden pastoor Luppold namens de uitsluitend werk in de landbouw en in de ook, niet in staat was te werken kon in die boeren uit de omgeving een stuk vervening. ’s Zomers was er voor iedereen tijd niet terugvallen op sociale voorzieningen tekende over de afspraken over wel werk en inkomen, maar ‘s winters was en verviel dikwijls tot armoede. De enige de waterafvoer in het landschap 1 De vereniging die in 1847 te Marum werd opgericht droeg de naam: Hulp voor Vlijtige Vredewold waarin beide dorpen Armoede. Na de splitsing, blijkt dat in De Wilp afwisselend de namen Hulp voor Vlijtige lagen. vlag Boerakker-Lucaswolde wapen Boerakker-Lucaswolde Armoede en Hulp voor Vlijtige Armen worden gebruikt; ook in officiële documenten. Wij hebben steeds de naam aangehouden die in het desbetreffende brondocument 1 Ir. Daae is heraldicus en is voorzitter van het Consulentschap voor de Heraldiek in de werd gebruikt. Provincie Groningen 2 Het boek Vlijtige Armoede en Tonnen Gouds, van J. en H.J. Boerema,

2 Zowel het wapen als de vlag zijn getekend door C.Q. Walschots te Rijswijk ZH geeft veel informatie over dit onderwerp.

12 29 Armoede en verstoring van de Openbare Orde in 1847 Sechtzehn Streikende, überwiegend Kommunisten...

H.J. Boerema (1920-2001) en J. Boerema mei 1943 in Marum

In de jaren rond 1846 ontstond er in Nederland, als gevolg van mislukte aardappeloogsten, Truus de Witte in de arbeidersklasse een enorme armoede en hongersnood. Dit leidde op veel plaatsen tot escalaties. Ook in de gemeente Marum ontstond oproer. ‘De Kommandeur van het Sicherungsbereich meldde mij om 16.00 uur, dat op 3 mei 1943 tegen 14.00 uur zestien stakenden, overwegend communisten, die op de openbare weg Op een zomer avond in 1847 ging een groep bij zijn woning op. Jan Wietzes Dijk, landbouwer, bij Marum, 27 kilometer ten zuidwesten van Groningen, met boomstammen en stenen arbeiders er op uit om voedsel en geld te eisen 34 jaar, gaf zes pond brood en twee stukken een barricade hadden opgeworpen, op heterdaad waren betrapt en doodgeschoten. Twee bij meer welvarende lieden. Evert Lammerts vlees, maar verkoos geen geld te geven. betrokkenen raakten gewond bij een beschieting, maar zij ontkwamen aan hun arrestatie Kouwenberg was de aanstichter. Hij riep een door te vluchten.’ flink aantal mannen op om mee te doen aan Joldert Jans van Dijk, 27 jaar, Sjouke Jans de nachtelijke strooptocht en schuwde geen Geertsema, 42 jaar en Bonne Douwes Venema, Dit meldde Bernhard Georg Haase op 3 mei dreigementen om twijfelaars over de streep te 25 jaar, verklaarden eveneens door Kouwenberg 19431 aan zijn superieur Wilhelm Harster in trekken. De ‘buit’ zou gelijkelijk worden verdeeld; - onder dreigementen - te zijn aangezegd om aan Den Haag, nadat majoor Johann Gerhard wie iets in eigen zak stak zou met de dood de strooptocht mee te doen. Zij zijn echter thuis Mechels in Groningen arriveerde met een worden bestraft! gebleven. bestelwagen met daarin de lichamen van Die avond verzamelden zich bij het Akkerman Op 28 oktober 1847 werden de deelnemers door zestien geëxecuteerde slachtoffers uit De vallaat: De 47-jarige Kouwenberg, gewapend de arrondissementsrechtbank veroordeeld. Haar, een buurtschap nabij Marum. SS- met een geweer, Hendrik Harms Elieveld, 23 De tenlastelegging luidde: Sturmbahnführer Haase was de leider van de jaar, Gouke Gurbes Jager, 34 jaar, Ype Sikkes “Beklaagden hebben op de nacht van 1 op Aussenstelle te Groningen, één van de acht Pompstra, 18 jaar, Rense Gurbes Jager, 41 jaar, 2 juli 1847 gezamenlijk, terwijl de eerste regionale kantoren van de Sicherheitsdienst Mindert Sytses de Hoop, 52 jaar, Pieter Roelfs beklaagde (Kouwenberg) met een geweer was en de Sicherheitspolizei. Deze Aussenstelle Teenstra, 17 jaar, Heine Heines Rosema, 40 jaar. gewapend, bij onderscheidene ingezetenen der was gevestigd in het Scholtenhuis aan de Allen woonden in De Wilp en waren arbeider gemeente Marum en zelfs bij enigen hunner met Groninger Grote Markt. Harster was de van beroep. De volgende dag al, werd door de gebruikmaking van dreigementen, voornamelijk landelijke bevelhebber van deze diensten. rechtbank de gevangenneming der verdachten geuit door de eerste en achtste beklaagde Mechels was Kommandeur van de tijdelijk bevolen! (Rosema) gevraagd of geëist levensmiddelen en ingezette Ordnungspolizei. geld en beide bekomen”. Wat de nachtelijke expeditie opleverde blijkt uit de getuigenissen in het proces dat volgde: Allen bekenden en werden veroordeeld. De zestien slachtoffers waren gevallen tijdens Hendrik Derks Menkema, landbouwer, 41 jaar, Kouwenberg kreeg de hoogste straf, twee jaar de April-Meistakingen. Waarom braken deze gaf naast brood en spek ook nog twaalf 25-cents gevangenis. Heine Heines Rosema kreeg één stakingen uit? Hoe reageerden de bezetters stukken. Egbert Jans Heuker, landbouwer, 37 jaar, jaar en de anderen kwamen er vanaf met zes op de stakingen? Welke plaats nam Marum gaf brood en enig geld. Harm Egberts Holtrop, maanden. Bovendien werden allen veroordeeld in? Welke slachtoffers vielen er en waarom landbouwer, 72 jaar, gooide hen een brood toe. tot opzending naar een bedelaarsgesticht na juist deze slachtoffers? En waarom werden Wietske Elses Siccoma, 47 jaar, was als weerloze afloop van de straftijd. Ten aanzien van deze ze aanvankelijk ‘op een onbekende plaats’ Illegale ansichtkaart met foto’s van de 16 weduwe erg geschrokken en gaf drie worsten, opzending kwam uiteindelijk de minister van begraven? spek, brood en geld. Pieter Boudewijn, bakker Justitie tussenbeide en werd vrijstelling verleend slachtoffers. Van linksboven naar rechtsonder: Andries Hartholt, zijn drie zoons Dirk, Albert in Marum, 32 jaar, was geheel alleen thuis en voor Mindert Sytses de Hoop, Gouke en Rense De April-Meistakingen van 1943 en Hendrik, zijn aanstaande schoonzoon heeft hen ieder een achtponds brood gegeven en Jager en Harm Heines Rosema. In de Tweede Wereldoorlog vonden, naast spek. Fouke Klatter-Nieweg, zonder beroep, 21 Berend Assies uit Een, de broers Uitze, Jelle enkele kleinschalige stakingen, drie grote jaar, wachtte samen met haar beide broers en de (Klaarblijkelijk was deze verstoring der Openbare en Steven van der Wier (13), Eeuwe de Jong, stakingen plaats: de Februaristaking van meid op de terugkomst van vader. Zij gaven eerst Orde destijds een zwaar vergrijp. De daders Gerrit van der Vaart, onderduiker Johannes 1941, de April-Meistakingen van 1943 een achtponds brood, spek en 75 cent, maar werden als criminelen bestraft. Vanuit onze tijd Glas uit Dokkum, Karst Doornbosch en zijn en de Spoorwegstaking van 1944. Na de dat was niet genoeg. Uiteindelijk gaven ze drie terugblikkend naar de slechte en armoedige boer Jan Doornbosch, onderduiker Frits van broden en twee stukken spek. Wiebe Wietzes omstandigheden waarin men toen leefde, Februaristaking kondigde Hanns Albin de Riet uit Hilversum, Sibbele de Wal en Dijk, landbouwer, 55 jaar, verklaart: “Ze zeiden kijken velen daar nu toch wat anders tegenaan Rauter, de hoogste Duitse politieautoriteit in Geert Jan Diertens. dat ze twaalf man sterk waren en nog vijftig op en bestaat er zeker ook enig begrip voor deze het bezette Nederland, ‘harde maatregelen’ de weg. Ze vroegen brood en spek en zeiden dat ‘wanhoopsdaad’. Red.) aan bij herhaling van onlusten. grote staking, en de enige landelijke, door de ze flauw waren van de honger. Ze wilden ook geld Dit is een ingekorte versie van het artikel De April-Meistakingen vormden de tweede bevolking zelf ontketende massale staking en riepen: dan de bak maar in”. Dijk liet door zijn van de heren Boerema. Wie belangstelling in de Tweede Wereldoorlog. Deze braken knecht hooivorken ophalen en bezweek niet voor 1 heeft voor de volledige tekst, kan deze via de OVCG: Map 439: Telexbericht 1003, volslagen onverwacht uit, maar niet zonder de dreigementen. De groep hield zich drie kwartier redactie ter inzage krijgen. 17.15 uur.

28 13 aanleiding. aanvankelijk niet vermeld. Ook werd Boerenleenbank Marum. Meester Westerhof met grote interesse het wel en wee van zijn Al in de eerste maanden van 1943 nam de gesuggereerd dat het om ‘alle’ oud- was hoofd van de openbare lagere school in twee kinderen die, evenals hun vader, docent spanning, waaronder het Nederlandse volk krijgsgevangenen ging, die ‘terstond’ zouden Marum van 1894 tot 1927. Hij heeft ontzaglijk werden. leefde, toe. De bezetters kregen tegenslagen worden weggevoerd. Dit beïnvloedde de veel bijgedragen aan de vooruitgang van ‘Openbaar Onderwijs in Marum, zo as ’t te verwerken, zoals de nederlaag in Stalingrad stemming onder de bevolking enorm. het Zuidelijk Westerkwartier. Vooral zette hij vroeger was en nou is’, is een boek, dat niet en de bombardementen op Berlijn. In zich met succes in voor verbeteringen in de alleen ontzettend veel informatie en feiten Duitsland groeide het nijpende tekort aan Het uitbreken van de April-Meistakingen landbouw en veeteelt. over het openbaar onderwijs in Marum biedt, arbeidskrachten en daarom werden bezette Drukkerij Smit te Hengelo (Ov) hing op maar ook veel humoristische verhalen en gebieden afgespeurd om zoveel mogelijk donderdag 29 april om 13.30 uur de juist per Betrokken en bezorgd smakelijke details. Jan Buitkamp is beslist een werknemers te verzamelen. Razzia’s werden telex ontvangen proclamatie voor het raam. Enkele hoofdstukken in het boek bieden begenadigd verteller. De betrokkenheid van daarbij niet geschuwd. Regels werden strenger. Op dat moment kwamen de werknemers plaats aan de persoonlijke herinneringen de oude leraar Buitkamp uit zich echter ook Ontslagen werden in toenemende mate door van de nabij gelegen machinefabriek Stork van Jan Buitkamp aan zijn schooltijd. Aan in bezorgdheid, als hij de vergelijking maakt de bezetters gecontroleerd. Studenten werden terug van hun middagpauze. Het bericht trok de lagere school in Marum West, waar tussen het onderwijs, vroeger en nu. Zijn verplicht om na hun studie een jaar in Duitsland hun aandacht, en op dat moment besloten hij in de klas zat bij juffrouw Van Valen, waardering voor het ‘ouderwetse’ onderwijs te werken. De geallieerden wonnen terrein in ze spontaan hun werk neer te leggen. Dit meester Scholma en meester Koetse. Ook maakt hij op originele wijze duidelijk, door Noord-Afrika, en de Russen maakten aan het besluit werd in snel tempo overgenomen vertelt hij over zijn ULO-jaren, tijdens de de MULO eindexamenopgaven uit 1940 Oostfront vorderingen. De economische druk door andere bedrijven in Twente, en op 30 2e Wereldoorlog, toen hij les kreeg van de in het boek af te drukken en de lezer uit te op het Nederlandse volk nam gaandeweg toe. april, toen de proclamatie in de dagbladen meesters Winter, Bellaart en Bannink. nodigen deze eens te proberen. Bijdragen De levensstandaard daalde en steeds meer verscheen, door de rest van Nederland. Jan Buitkamp is zijn leven lang betrokken van Sieb Hazenberg en Kees Tuinstra mannen werden gedwongen om in Duitsland Er ontstond een gevoel van bevrijding en geweest bij onderwijs, zo schrijft hij. Als belichten de 50-er jaren van de vorige eeuw te gaan werken. Kortom, de ontevredenheid vreugde onder de bevolking. Alle gestaag leerling van de lagere school en de ULO en de nieuwste tijd wordt geïllustreerd aan nam toe, evenals de hoop op een snelle opgebouwde frustratie vond een uitweg. Niet in Marum, als student in Groningen en in de hand van weekjournaals van de Openbare overwinning door de geallieerden. alleen werd werk geweigerd, ook vonden Rotterdam als leraar, conrector, bestuurslid Basisschool de Springplank, zoals de school sabotageacties, protestbijeenkomsten en en curator. Ook tegenwoordig volgt hij nog tegenwoordig heet. De proclamatie van Christiansen brandstichtingen plaats. Radio Oranje riep op Al vanaf november 1942 dachten de bezetters 20 april vanuit Londen op om de proclamatie aan het terugroepen van alle in 1940 met niet te gehoorzamen, en desnoods onder te ‘groot verlof’ gestuurde Nederlandse duiken. Het Parool schreef dat de maatregelen krijgsgevangenen. In de eerste plaats vonden loze woorden betroffen, en dat er volgens ze dat het tijd was om strafmaatregelen te artikel 54 van de Conventie van Genève nemen tegen de groeiende onrust onder de maximaal dertig dagen tuchthuisstraf mocht bevolking. Daarnaast hielden ze rekening worden opgelegd als aan Christiansens met een snelle geallieerde inval. Het leek oproep geen gehoor werd gegeven. De hen daarom raadzaam om de sterke, militair stakingen waren wild en ongeorganiseerd. getrainde mannen zo gauw mogelijk uit de Er waren geen vooraf opgezette plannen. samenleving te verwijderen, voordat deze zich Overal namen mensen spontaan de leiding, bij een inval achter de geallieerden zouden of riepen ze spontaan op tot staking. scharen. In de derde plaats zou het probleem van het arbeidstekort met de inzet van ruim Standrecht 260.000 voormalige krijgsgevangenen De bezetters schrokken van de felle reactie voorlopig opgelost zijn. van de Nederlandse bevolking. Rauter liet, na De bezetters besloten de mannen op te roepen een snelle goedkeuring door Seyss-Inquart, middels een proclamatie, ondertekend door onmiddellijk een Standrecht instellen. Hij generaal Friedrich Christiansen, de hoogste formuleerde beperkende bepalingen, op Duitse militaire bevelhebber in het bezette grond waarvan overtreders gearresteerd en Nederland. De tekst werd via aanplakbiljetten haastig berecht konden worden. Door de en dagbladen verspreid, en ‘(...) Wie aan de vonnissen zo vlug mogelijk op grote schaal oproep geen gevolg geeft of tracht zich op bekend te maken, hoopte hij de onlusten andere wijze aan de krijgsgevangenschap te rigoureus de kop in te drukken. En dit moest Jan Buitkamp werkte hard om zijn droom - een ander leven dan onttrekken, moet op de strengste maatregelen snel en hardhandig gebeuren, voordat zijn ouders hadden - waar te maken, maar verloochende nooit zijn rekenen. (...)’ de stakingen oversloegen naar België en eenvoudige afkomst. Dit gedichtje hangt boven zijn bureau. Wat die maatregelen inhielden, werd Frankrijk.

14 27 de hand van hoofdonderwijzer Jan Berends om 4 uur”. Het Standrecht werd op 30 april ingesteld in voorkomen dat slachtoffers als martelaars Smit. Buitkamp wijdt in zijn boek meerdere Over het vermaak meldt het rapport: Overijssel, Gelderland, Limburg en Noord- zouden worden geëerd, in wier naam wraak bladzijden aan dit lezenswaardige en vaak “De vaste vermaken en uitspanningen Holland. Een dag later, toen de stakingen genomen kon worden. amusante geschrift. Een kleine selectie wil ik (bijzonder onder de jonge lieden) zijn: zich inmiddels over het hele land hadden De bezetters gebruikten de tactiek van u hier niet onthouden: Nieuwjaarsavond en dag, St. Pietersavond en verspreid, gold het Standrecht ook voor verdeel en heers, waarbij verraad werd St. Sephanusavond. Deze avonden werden in de overige provincies. Via donkerroze afgedwongen. Burgemeesters werden Over de taal rapporteert meester Smit: eene gulle vrolijkheid doorgebragt: dan haalt aanplakbiljetten en krantenberichten werd persoonlijk verantwoordelijk gesteld voor de “Sommige woorden en volzinnen zuiver ieder jongeling zijne beminde uit om haar bij de bevolking op de hoogte gebracht van rust in hun gemeenten. Ze werden verplicht Nederduitsch, doch algemeen Groningers den eenen of anderen kastelein op een glaasje de bepalingen en straffen. Ieder diende om ongeregeldheden aan de bezetters te met de Vriesche landtaal gemengd, zie hier brandewijn of ook wel wijn te onthalen” zich te onthouden van elke beroering die de melden. Ook fabrieksdirecteuren moesten enige bijzonderheden: in woorden waar de Enzovoorts! openbare orde en veiligheid kon verstoren. er persoonlijk voor zorgen dat er in hun ee vereischt wordt, gebruikt men hier de Openbare samenscholing, werkweigering bedrijven werd gewerkt. Ze moesten aan tweeklank ie als bienen, stienen..… over het Meester Van Valen en meester Westerhof en het bieden van weerstand tegen de de bezetters doorgeven wie er niet op het algemeen is de taal die hier gesproken wordt Aan de schoolmeesters Anne Westerhof openbare macht konden op ‘de scherpste werk verscheen. Politie- en marechaussee wel zoo aannemelijk en niet zoo plomp dan en Johannes van Valen besteedt Buitkamp maatregelen’ rekenen. autoriteiten kregen de order om onlusten te wel in sommige streken dezer Provincie” bijzondere aandacht, omdat zij beiden heel Rauter benoemde onmiddellijk na het melden, en alle Noord-Nederlandse politie- veel voor Marum hebben betekend. Van uitbreken van de stakingen enkele en marechausseemanschappen kwamen De mensen in Marum waren volgens de Valen werd in 1883 benoemd tot onderwijzer Bereichskommandeure, in de regel onder het bevel van Mechels te staan. meester: aan de nieuw gebouwde school in Marum- officieren van de Ordnungspolizei. Zij kregen In de praktijk werden burgers willekeurig “Needrig, zuinig, naarstig, arbeidzaam…..des West en bleef aan de school verbonden tot de opdracht om de stakingen met alle gearresteerd, en vonnissen willekeurig zomers staat men op: die in het Veen moesten 1928; 45 jaar lang. Daarnaast was hij van middelen te breken. Voor de drie noordelijke geveld. Het ontbrak aan lijn en logica, hoewel werken des nachts om 1 uur; landbouwers 1917 tot 1946 kassier van de Coöperatieve provincies werd de Duitse majoor Mechels het Standrecht als een solide rechtssysteem commandant van het derde bataljon van werd gepresenteerd. Rauter verklaarde het 28e (Ordnungs) Polizei Regiment Todt. later: ‘Het was niet belangrijk dat de juiste Dit regiment was eind maart 1943 zwaar man werd gestraft, maar dat er op het juiste aangeslagen uit het Russische Poltawa in moment doden vielen.’ het rustige Nederland gearriveerd, om op krachten te komen en nieuwe rekruten te Een telefoontje uit Trimunt trainen. De helft van de manschappen was In Marum werden in de nacht van zondag 2 aan het oostfront gesneuveld. op maandag 3 mei 1943 enkele melkwagens Mechels kreeg een kantoor in de en melkboten onklaar gemaakt. Die Herensociëteit, die aan het Scholtenhuis maandagochtend werd er geen melk grensde. In hetzelfde Scholtenhuis werd afgeleverd bij de Marumer zuivelfabriek, het Standrecht gevestigd. Rechter Hans terwijl het personeel wel naar de fabriek Wendt van het Polizeigericht te Hamburg, was gekomen. De melkrijders bleken op werd voorzitter. Hij kreeg enkele bijzitters, wegversperringen te zijn gestuit, waardoor onder andere Haase, de chef van het ze gehinderd waren in het vervoeren van de Scholtenhuis. melkbussen. Als vonnis werd meestal de doodstraf of een Vlakbij Marum bevond zich een Duitse zware tuchthuisstraf uitgesproken. militaire radarstelling, de Fliegerstellung Löwe Rauter schreef voor dat na iedere in Trimunt. Die stelling zou worden uitgebreid rechtszitting per telex verslag aan hem moest en er werd een vracht bouwmateriaal worden gedaan. Alleen hij kon de vonnissen verwacht. Toen deze niet arriveerde, besloot bekrachtigen en het bevel tot executie commandant Brandau tegen 11.00 uur de geven. Na zijn fiat werden de veroordeelden buurt te verkennen om te kijken wat er aan overdragen aan de Ordnungspolizei, die hen de hand was. Men stuitte al snel op een ‘op een geheime plaats’ moesten fusilleren en boomstam, die kort daarvoor in opdracht begraven. Rauter wilde daarmee verhinderen door de Provincie Groningen gerooid was dat begrafenissen in protestbijeenkomsten door wegarbeiders. De militairen legden zouden ontaarden en dat executie- en de stam opzij, maar enige tijd later lag er graflocatie bedevaartsplaatsen werden. opnieuw een boomstam. Brandau liet daarop Ook verbood hij rouwadvertenties, om te zestien willekeurige burgers arresteren op

26 15 de Haarsterweg tussen Marum en Trimunt. Enkelen van hen stonden op hun erf met elkaar te praten, anderen werden uit huis gehaald of onderweg staande gehouden. Ze hadden niets met de wegversperringen te maken. De militairen dreven de zestien onschuldige burgers voor zich uit naar de Fliegerstellung, waar ze rond 11.30 uur werden opgesloten. Hun namen werden genoteerd en, zoals de orders voorschreven, telefonisch doorgegeven aan de chef van het Scholtenhuis. Haase was op dat moment even afwezig. Daarom nam zijn ondergeschikte Robert Lehnhoff zijn telefoon op. Hij nam het bericht vanuit Trimunt in ontvangst en noteerde de namen. Toen Mechels even later op het Scholtenhuis arriveerde, meldde Lehnhoff dat communisten die ochtend in Marum barricades tegen de bezettende macht hadden opgeworpen. De daders waren op heterdaad Details uit een klassenfoto die werd betrapt en onmiddellijk gearresteerd. Achter Andries Sikkinga. gemaakt in 1935. Jan Buitkamp als zijn bureau in de Herensociëteit trof Mechels het bevel de burgers naar buiten te brengen. 6-jarig jongetje en zijn juffrouw Van Oberleutnant Lang van de Ordnungspolizei. Daar werden ze op zijn bevel gefusilleerd. Valen. (foto uit: ‘Openbaar Onderwijs Lang vertelde hem dat er onmiddellijk zestien Na de executies ging Mechels met de in Marum, zo as ’t vroeger was en standrechtelijk veroordeelde burgers moesten commandant en enkele medewerkers naar nou is’) worden gefusilleerd in Marum. Hij had al een de kantine van de stelling, om er te eten. bestelwagen geregeld om de slachtoffers De Ordnungspolizei laadde ondertussen de Knipphausen, heer van Nienoord, komt er gemeente Marum laat eveneens nieuwe naar een ‘onbekende begraafplaats’ te slachtoffers in de meegebrachte bestelwagen, een nieuwe schoolmeester. scholen bouwen in Noordwijk, Niebert, De vervoeren, zoals Rauter had geëist2 waarna ze de stelling rond 14.30 uur samen 1813 De gemeenteraad draagt de Wilp en Nuis. met Mechels verlieten. Op het Marumer betaling van de Marumer onderwijzers over 1894 Het hoofd der school, Jan Martens Zeventien slachtoffers gemeentehuis werd aan de plaatsvervangend aan ‘Mijnheer de Prefect’, aangezien zijzelf ten Hoor, komt herhaaldelijk in opspraak Mechels vertrok meteen met enkele leden burgemeester, hoofdcommies Eringa, ‘geene plaats voor de schoolmeester op het omdat hij zich te buiten gaat aan sterke van de Ordnungspolizei naar Marum. meegedeeld dat zestien Marumer burgers budget kunnen vinden’. drank. Hij misdraagt zich ook tijdens het Aangekomen in het dorp, zag hij vijf mannen wegens sabotage waren doodgeschoten. 1841 De onderwijzer Jan Smit is blind ‘kinderfeest bij Walvius’. Aangezien Ten met elkaar staan praten. Terwijl de auto’s Onderweg naar Groningen deed Mechels en verlamd en krijgt een pensioen van 50 Hoor algemeen als een dronkaard bekend verder reden, gaf Mechels het bevel om op verschillende dorpen aan, om te kijken of het gulden per jaar. staat, wordt hij ontslagen. Hij wordt de ‘samenscholing’ te schieten. Een van de er rustig was. Zo ook Midwolde. Daar trof 1847 Er wordt een nieuwe school opgevolgd door een man van een heel wat mannen, Andries Sikkinga (29), werd daarbij hij een vrouw, die bezig was seringentakken gebouwd. Klaarblijkelijk een eenvoudig beter kaliber: meester Anne Westerhof. gedood. af te snijden. Mechels vroeg haar om enige onderkomen. Rond 13.00 uur arriveerden Mechels en de takken, en die kreeg hij. Rond 16.30 uur 1864 De lagere school in Marum krijgt Schoolmeestersrapporten Ordnungspolizei bij de Trimunter stelling. arriveerde Mechels bij het Scholtenhuis. een tussenschot in het lokaal, zodat de In 1828 verzocht de onderwijsinspecteur Brandau probeerde Mechels ervan te Daar deed hij verslag van zijn krachtdadige hoofd-meester en de ondermeester niet aan alle hoofdonderwijzers in de provincie overtuigen dat de arrestaties willekeurig optreden3. meer tegen elkaar in hoeven te schreeuwen Groningen om de omgeving van hun waren en slechts als waarschuwing voor de Haase schrok van het hoge aantal om zich verstaanbaar te maken. school te beschrijven, aan de hand van bevolking waren bedoeld. De onschuldige slachtoffers. Ook twijfelde hij aan de 1883 De school uit 1847 wordt al weer een aantal vragen. Deze geschriften, de mannen en jongens zouden vroeg of laat rechtsgeldigheid van de actie. Hij stuurde vervangen door een nieuw gebouw. Er zijn zogenaamde schoolmeestersrapporten, weer worden vrijgelaten. Mechels liet zich onmiddellijk een telexbericht naar Harster nieuwe regels van kracht die ondermeer zijn bewaard gebleven en bieden ons echter niet van zijn plannen afbrengen, en gaf in Den Haag. Hij meldde daarin wat hij juist verbieden dat er meer dan 100 kinderen interessante informatie over de situatie op in één klaslokaal les krijgen. Dit leidt tot sociaal, cultureel en economisch gebied 2 OVCG. Map 95. Proces-verbaal contra van Mechels had gehoord, gevolgd door een ware bouwgolf van scholen in de aan het begin van de 19e eeuw. Het Mechels. Verklaringen Haase, mei 1947 en 3 OVCG. Map 95. Proces-verbaal contra laatste twee decennia van de 19e eeuw. De schoolmeesterrapport van Marum is van Lehnhoff, augustus 1947. Mechels. Diverse verklaringen.

16 25 ‘Openbaar Onderwijs in Marum, zo as ’t en in alle godzaligheid en goede manieren de namen, geboortedata, burgerlijke staat, Berend Trip (25), die de avond ervoor tegen vroeger was en nou is onderrigten en daartoe vermaanen…. Sij kindertal en godsdienst van de slachtoffers4. tien uur standrechtelijk was gefusilleerd, sullen de kinderen in ’t Singen van de Psalmen Hij schreef dat Mechels hem had verteld dat en Broer de Witte (19), die die middag om Wie uit vaderlandse plicht onderwijzen en oeffenen, allermeest ’s de bevolking hem bloemen had gegeven, drie uur was doodgeschoten. Alle negentien Heeft de scholen opgericht Woensdags en Saturdags en op deesen dag uit dankbaarheid voor zijn optreden. In slachtoffers werden ‘op een onbekende Dat was Kareltje de Grote insonderheid de Psalmen die den Volgenden antwoord daarop werd vanuit Den Haag plaats’ begraven. Kareltje de Grote! dag in de kerken sullen gezongen worden”. rechtstreeks telefonisch contact opgenomen Dagbladen meldden de volgende dag dat er met Mechels5. Tijdens zijn naoorlogse in een dorp in het noorden van het land een Kent u het nog; dit versje over Karel de Uit het citaat blijkt dat de kerk alles wenste te verhoren verklaarde Haase dat hij vanaf dat communistische kern was ontdekt en dat Grote? Jan Buitkamp, historicus en emeritus regelen. Van de schoolmeester werd verwacht moment probeerde om ‘verdere bloedbaden’ deze door de bezetters met straffe hand was predikant, vermeldt het op de eerste dat hij de kinderen lezen en schrijven leerde, te voorkomen, door als Standrechtbijzitter de geëlimineerd. bladzijde van het boek dat hij schreef over maar veel belangrijker was eigenlijk, dat hij de gezinsomstandigheden van de veroordeelden het Openbaar Onderwijs in Marum. Zo as ’t kinderen onderwees in de leer van de kerk, dat te melden in de verplichte telexberichten, vroeger was en nou is, luidt de ondertitel en wil zeggen: de Heidelbergse Catechismus. in de hoop dat Rauter het vonnis niet zou Buitkamp begint dan ook bij vroeger………. Ook in Marum bevinden zich de oude kosterij bekrachtigen6. en de school in de directe omgeving van de De eerste aanzet tot onderwijs voor het hervormde kerk. Een heel duidelijk bewijs dat Op een onbekende plaats begraven volk kwam daadwerkelijk van keizer Karel de school bij de kerk is ontstaan. Terwijl Mechels in het Scholtenhuis was, de Grote. Hij vaardigde in 805 het bevel uit, werd de op de Grote Markt geparkeerde dat al zijn onderdanen het Onze Vader, de En zo begint Buitkamp zijn verhaal over geloofsbelijdenis en het doopformulier uit het ‘openbaar’ onderwijs. Openbaar, maar hun hoofd moesten kunnen opzeggen. En eeuwen lang gefinancierd en gedomineerd het was de keizer ernst, want de sancties die door de kerk. hij verbond aan zijn bevel, waren rigoureus: “Indien nu iemand dit niet kent, dan moet hij Raadsnotulen of geslagen worden, of zich van alle drank, Pas aan het begin van de 19e eeuw, in uitgezonderd water, onthouden totdat hij de Franse tijd, werden de gemeenten het volkomen machtig is. Allen, die zich verantwoordelijk voor het onderwijs en de daartegen verzetten, zullen voor de keizer bekostiging hiervan. De raadsnotulen van de gebracht worden”. gemeente Marum vormden voor Buitkamp Toch genoot in de Middeleeuwen slechts een dus een betrouwbare bron van informatie. Vele heel klein deel van de bevolking onderwijs. uren bracht hij door in het gemeentearchief, Jan Postema. Berend Trip. Het was uiteindelijk pas rond 1500 dat er in waar hij alle notulen vanaf 1811 tot heden vrijwel elke parochie een schooltje was, dat bestudeerde en deels vastlegde in zijn boek. bestelwagen met daarin de zestien slachtoffers in die tijd werd onderhouden door kloosters Een gigantische klus. streng bewaakt door de Ordnungspolizei. en kerken. Op de Grote Markt lag ook Jan Postema (44). Uit het materiaal dat Buitkamp verzamelde Hij was het Scholtenhuis uitgevlucht nadat Onderwijs, een zaak van de kerk blijkt dat het gemeentebestuur in de de doodstraf tegen hem was geëist, maar Broer de Wiite. Ook een eeuw later, rond 1600, was de kerk beginjaren nog wel wat moeite had met haar werd op zijn vlucht neergeschoten. nog verantwoordelijk voor het onderwijs. In nieuwe taak. Er werd vergaderd over van Na zijn telefoongesprek met Den Haag gaf Het einde van de April-Meistakingen, een Groningen en Ommelanden werd door de alles en nog wat, maar nauwelijks over het Mechels de Ordnungspolizei de opdracht ommekeer Staten van Stad en Lande bepaald, dat er in onderwijs en bovendien was er dikwijls geen alle slachtoffers te begraven. Ook het De stakingen en opstanden hielden in de ieder kerspel een schoolmeester aangesteld geld voor dit doel beschikbaar. lichaam van Jan Postema werd in de provincie Groningen in de loop van 4 mei moest zijn, die tevens koster was van de Hieronder volgt een kleine greep uit de bestelwagen geladen. Op de pistoolbaan op. De Ordnungspolizei had in de provincie kerk, voorlezer, voorzanger of organist en raadsnotulen van Marum: van de Rabenhauptkazerne werden nog vijf burgers ‘op patrouille’ doodgeschoten. doodgraver. twee slachtoffers aan de wagen toegevoegd, Zestien Marumer burgers en een jonge vrouw, 1810 De schoolmeester overlijdt, maar 4 Opmerkelijk was dat bijna alle ‘communis Grietje Dekker uit Musselkanaal, waren in Hoe zeer het onderwijs een zaak was van de de gemeente maakt geen haast met het ten’ gereformeerd waren. koelen bloede vermoord. Van acht ter dood kerk, blijkt ook uit het volgende citaat over benoemen van een opvolger. Dus…. geen 5 Het is niet bekend wat besproken is tus veroordeelde Groninger burgers werd het de taak van de schoolmeesters: “sij sullen school voor de Marumer kinderen. Pas sen Mechels en Rauter of Harster. vonnis door Rauter bekrachtigd. Tientallen alle haare Discipelen de gronden van de twee jaar later, na tussenkomst van vrede- 6 OVCG. Map 95. Proces-verbaal contra arrestanten werden naar Vught overgebracht, Christelijke religie wel, en neerstiglijk leeren rechter Baron Haro Casper von Inn- en Mechels. Verklaring Haase mei 1947. waarna enkelen werden gedeporteerd naar

24 17 Duitse concentratiekampen. het voltallige regiment naar Marseille en Kloostertje Moerdijk de sfeer van de omgeving waar hij opgroeit. Op 15 mei om 18.00 uur werd het Standrecht vervolgens naar Kroatië. Daar raakte Mechels Samen met zijn echtgenote Annet had Jan Hij beschrijft in zijn typerende ‘Buitkamp-stijl’ opgeheven. Seyss-Inquart vroeg zijn gewond. Hoewel het gerucht ontstond Buitkamp 52 pleegkinderen. Sommige van - invoelend, maar raak en met humor - allerlei provinciale vertegenwoordigers om verslag dat Mechels gesneuveld was, herstelde hen bleven maar een maand, maar het kwam gebeurtenissen en voorvallen die indruk op te doen, waarop de Groninger afgezant hij van zijn verwondingen en vertrok hij na ook voor dat kinderen wel vier jaar bij hen hem hebben gemaakt; het gezinsleven, de Conring meldde dat de bevolking van zijn zijn hospitaalverblijf naar Duitsland. Na de woonden. Omdat de Buitkamps voor dit grote liefdevolle band met zijn ouders, zijn schooltijd provincie had willen weten hoe ver ze kon Duitse capitulatie werd hij gearresteerd gezin veel ruimte nodig hadden, kochten zij in in Marum, de oorlogstijd en de bouw van het gaan, en dat men nooit verwacht had dat door de geallieerden. In februari 1946 werd 1976 het voormalige kloostertje te Moerdijk. Duitse kamp op Trimunt. meteen vanaf het begin van de acties streng hij vrijgelaten, omdat hij geen lid bleek te Daar waren genoeg kamertjes om al die Aan het verschijnen van ‘Vertelsels van zou worden ingegrepen. zijn van de SS, een voor oorlogsmisdaden kinderen op een goede manier te huisvesten. vroeger’ wordt aandacht besteed in de De Nederlandse bevolking had ervaren aangeklaagde organisatie. Jan Buitkamp voelde zich thuis in zijn nieuwe Leekster Courant. Dit krantenartikel geeft waartoe de bezetters in staat waren. De Pas begin 1947 ontdekten de Nederlandse woonplaats en schreef verscheidene boeken onverwacht een nieuwe wending aan het bezetters hadden ervaren waartoe de autoriteiten dat Mechels in leven was en over het dorp en de omgeving. Moerdijk, op leven van Jan Buitkamp. Dinie, het vroegere Nederlandse bevolking in staat was. Vanaf werd er een uitleveringsverzoek ingediend. de grens tussen Holland en Brabant, had buurmeisje van de schrijver, leest namelijk de April-Meistakingen werd zowel het De naoorlogse rechtspleging bevond zich een protestantse en een rooms-katholieke het artikel en zoekt contact. Zij waren elkaar optreden van de bezetters als van het verzet toen echter al in een afrondende fase. Op kerk. Als vrijzinnig hervormd predikant volledig uit het oog verloren, maar Jan had grimmiger. Het gewapende verzet ontstond. 17 juni 1948 werd Mechels gearresteerd, had Buitkamp goede contacten met de een goede reden, om zich Dinie nog heel goed De solidariteit onder de bevolking was enorm en op 11 januari 1949 werd hij uitgeleverd katholieken, terwijl hij naar eigen zeggen te herinneren. Je eerste liefde, als jongen van gestegen. Het was duidelijk geworden wie aan Nederland. Daar werd Mechels op 3 in de orthodoxe hervormde kerk ‘nog geen 14 jaar, vergeet je immers nooit! ‘goed’ was en wie niet. De stakingen hadden oktober 1949 tot twintig jaar gevangenisstraf liedje mocht komen zingen’. Hij was vijftien Er kwam een hernieuwd contact tot stand met een ommekeer ingeluid. veroordeeld. Na een gratieverzoek werd hij op jaar voorzitter van de afdeling Moerdijk van Dinie; haar man was al in 1992 overleden. Jan 22 december 1954 op vrije voeten gesteld. In de Katholieke Bond voor Ouderen en ontving Buitkamp keerde terug naar Marum en geniet Mechels Duitsland pakte hij zijn betrekking als hoge daarvoor de zilveren erespeld van de K.B.O.; samen met Dinie van een mooie levensavond. Mechels ging op 12 mei 1943 naar politiefunctionaris op en overleed in 1978 op een bijzondere eer voor een protestante En Jan doet, wat hij zijn leven lang al heeft Velp, de standplaats van het 28e Polizei tachtigjarige leeftijd. dominee. gedaan: hij studeert en hij schrijft…. In zijn Regiment Todt. Drie maanden later vertrok De zestienvoudige moord in Trimunt en de studeerkamer ziet al weer een nieuw boek het Annet en Louise Buitkamp Stichting levenslicht! Jan´s vrouw Annet Buitkamp overleed op jonge leeftijd aan kanker, na een lang, slopend Onderstaande boekbespreking geeft u een ziekbed. Op haar verzoek, werd de uitvaart globale indruk van het boek: geleid door een pater en is zij begraven op de katholieke begraafplaats te Moerdijk. Voor de opbrengst van de collectie is een bijzondere bestemming gevonden. Het werd de basis voor een stichting die ten doel heeft: ‘de ondersteuning van behoeftige kinderen’. Deze stichting keert nog elk jaar gelden uit. Later hertrouwde Jan Buitkamp met Louise, de moeder van zijn kinderen Jilles en Miranda. Tot zijn groot verdriet overleed ook Louise aan kanker. Zij werd 50 jaar. Om Louise te eren, werd de naam van de stichting: ‘Annet en Louise Buitkamp Stichting’.

Terug in Marum In 1998 verschijnt Jan Buitkamps boek ‘Vertelsels van vroeger’. Evenals ‘Zo was dat toen op Trimunt’ en ‘Kamp Trimunt in oorlogstijd’ speelt dit boek zich af in de streek waar hij geboren werd en opgroeide: het Zuidelijk Westerkwartier. In zijn verhalen gaat hij terug naar zijn jeugdjaren en schetst Monument bij het graf in de Appèlbergen

18 23 bewogen dominee bespreekt de kwestie en maakte zich verdienstelijk als onderwijzer moord op Grietje Dekker hadden in het ‘onbekende’ op de Harener begraafplaats De met vader en moeder Buitkamp, die hun op de zondagschool, als leider bij de VCJC, rechtsproces centraal gestaan. Het lichaam Eshof begraven, in afwachting van een latere instemming geven en regelt een bescheiden in het PvdA jeugdwerk en bracht het zelfs van Grietje Dekker is nog steeds niet identificatie. studiebeurs. Jan Buitkamp is hem er nog tot voorzitter van de PvdA, afdeling gevonden. In 1946 en 1949 werden nog twee nog altijd dankbaar voor. De eenvoudige Marum. Geheel in lijn met zijn afkomst waren massagraven in Nederland gevonden, van dorpsjongen uit Trimunt maakt zijn entree op deze activiteiten, want, zoals hij schrijft De Appèlbergen slachtoffers van de April-Meistakingen, alle het Praedinius Gymnasium in Groningen en in het boekje ‘Vertelsels over vroeger’: Meteen vanaf de April-Meistakingen ging het twee op militaire terreinen. De bezetters voelt zich er als een vis in het water. Dankzij “Levenslessen gaven vader en moeder ons gerucht dat de bezetters slachtoffers van de hadden landelijk 89 slachtoffers ‘op een zijn goede verstand en enorme motivatie vooral door hun voorbeeld. Vader was op April-Meistakingen op de Appèlbergen nabij onbekende plaats’ begraven, en tien doorloopt hij het gymnasium in minder dan de eerste plaats socialist, maar een echte. Glimmen hadden begraven, destijds een slachtoffers uit Noord-Holland in Velsen laten de normale tijd en doet in 1949 eindexamen, Verder was hij wel religieus, maar niet kerks. militair oefenterrein. cremeren. Hun asbussen werden in beslag met een 10 voor Grieks. Bij moeder was dat andersom. Die was eerst Hoewel ook al lange tijd bij autoriteiten genomen. Ze zijn nooit gevonden. Van 42 Dan lonkt de religieus en dan socialiste”. bekend was dat er een massagraf in de slachtoffers van de April-Meistakingen zijn universiteit. Jan Appèlbergen lag, werd dit graf pas op 30 thans de graven nog niet gevonden. Vijftien schrijft zich in voor Dode Zee Rollen november 1945 geopend. Dit gebeurde van hen liggen volgens naoorlogse Duitse en de studie theologie Na zijn afstuderen als predikant slaat nadat Gerrit van Zwol uit Leens, de vader Nederlandse verklaringen op de Appèlbergen, en als zijn pro- Jan Buitkamp zijn vleugels verder uit. Hij van het eerste standrechtelijk gefusilleerde vlakbij het in 1945 geruimde graf. Bij deze fessor hem na krijgt beurzen voor studiejaren in Bazel en slachtoffer uit Nederland, Jogchum van Zwol, locatie is in 2004 een monument geplaatst. korte tijd aanbiedt Jeruzalem en studeert cum laude af, in zowel aangifte had gedaan van ‘het vermoedelijke tegelijkertijd een de theologie als de letteren. Voor Jan is dan graf’ van zijn zoon. Het graf werd geruimd Een tragische fout, een integere oplossing tweede studie te de tijd gekomen om een baan te zoeken en door de Politieke Opsporingsdienst, in In 1995 bleek uit een bestudering van gaan volgen aan de hij wordt leraar aan scholen in Stadskanaal en samenwerking met de marechaussee en de dossiers, dat de Marumer onderduiker literaire faculteit, Groningen. Daarnaast werkt hij als assistent gemeente Haren. Frits van de Riet in 1945 abusievelijk grijpt hij deze van zijn oude leermeester, professor Hospers, Niet Jogchum werd gevonden, maar geïdentificeerd was aan de hand van twee kans dankbaar aan de Groninger Universiteit en doceert negentien andere slachtoffers, waaronder de verschillende signalementen. aan. De beide daar Hebreeuws en Aramees. En nog is Jan’s zestien slachtoffers uit Marum. Ook Berend Daardoor is een studies verlopen ‘studiezin’ niet voorbij. Hij schrijft, in het Duits, Trip, waarvan bekend was dat hij tijdens onbekende jongen voorspoedig en een proefschrift over de Dode Zee Rollen de staking een grote menigte in Nieuw- van 1.60 lang, met in 1953 studeert en promoveert hierop in 1964. Kort daarna Buinen had toegesproken en Jan Postema, een gaaf gebit en Buitkamp af als vertrekt dr. Jan Buitkamp naar Rotterdam, die op zijn vlucht op de Grote Markt was in zijn driedelige predikant. Wat een waar hij wordt beroepen als predikant bij de doodgeschoten, werden herkend. Van de zondagse pak, in mijlpaal en wat een Vrijzinnige Hervormde Gemeente; een functie negentien slachtoffers werden al snel achttien Marum begra-ven bijzonder gevoel die hij 40 jaar zou vervullen. Daarnaast was geïdentificeerd. Via krantenberichten werd als de 1.80 lange van dankbaarheid hij leraar geschiedenis en conrector aan een de bevolking opgeroepen om mededelingen Frits, die werkkleding en trots zal dit ook middelbare school te Rotterdam. aan de Politieke Opsporingsdienst te droeg en een kunst- ULO scholier Jan Buit- aan zijn ouders verstrekken over vermiste slachtoffers van gebit had. kamp in 1944. (foto uit: hebben gegeven. de April-Meistakingen. Deze jongen was ‘Openbaar Onderwijs in Jan’s moeder over- Broer de Witte. Marum, zo as ’t vroeger leed tragisch op De zestien Marumer slachtoffers werden op Frits en hij waren was en nou is’) Frits van de Riet jonge leeftijd, maar 11 december 1945 waardig herbegraven verwisseld, een tra- gelukkig heeft zij bij de Romaanse Kerk te Marum. De gische fout, maar ver dit nog mogen meemaken. herbegrafenissen van Berend Trip en Jan klaarbaar, gezien de chaotische naoor-logse Helaas was het Jan Buitkamp niet vergund Postema volgden op 12 en 13 december. tijd, de haast en het gebrek aan expertise en zijn ’maidenspeech’ zoals gebruikelijk was, in Na deze herbegrafenissen arriveerden bij de coördinatie. zijn ‘eigen’ kerk te Marum-West te houden. Politieke Opsporingsdienst zes uitgebreide De Oorlogsgravenstichting en de gemeente Zo’n ‘rooie’ wilde de toenmalige dominee signalementen van vermiste slachtoffers Marum besloten daarop om ‘de onbekende’ niet op de kansel hebben! van de April-Meistakingen. Deze werden op 14 oktober 2008 thuis te brengen in Marum vergeleken met de beschrijving van het ene en Broer de Witte, die er al ruim zestig jaar als Zondagschool en PvdA overgebleven en nog niet geïdentificeerde Frits begraven lag, op 18 oktober 2008 een Tijdens zijn studiejaren in Groningen verloor slachtoffer. Geen enkel signalement eigen steen te geven. Jan Buitkamp het contact met Marum niet. kwam met deze beschrijving overeen. Hij reisde wekelijks naar zijn oude woonplaats Het voormalige klooster te Moerdijk. Het slachtoffer werd op 2 januari 1946 als Persoonlijk nawoord (ets in bezit van J. Buitkamp)

22 19 Broer de Witte is mijn oom. Ik heb hem niet op slot. gekend, omdat ik een kleine twaalf jaar na de Dit verhaal was vergelijkbaar met de Dat heb je weer mooi gedaan jongen! bevrijding geboren werd. Rond omke Broer wanhopige verhalen van de andere families Joke de Boer-Jager hing in mijn jeugd een immens verdrietige van de nog vermiste slachtoffers. Robert, sfeer. Hij was doodgeschoten in de oorlog, Peter en ik besloten alles in kaart te brengen, Jan Buitkamp (geboren Trimunt, 1929) schreef in 2008 het boek ‘Openbaar Onderwijs in maar verder werd er niet over gepraat. En als de families van informatie te voorzien, een Marum, zo as ’t vroeger was en nou is’. Buitkamp heeft, naar eigen zeggen, de drang kind voelde je: vraag maar niet door. Je moest poging te doen om de graflocatie te vinden in zich om dingen van vroeger vast te leggen voor het nageslacht. Dit nieuwste boek is het met enkele grappige anekdotes doen, en een monument op de Appelbergen te dan ook niet het enige dat van zijn hand verscheen. Meer dan 50 boeken publiceerde hij zoals ‘roggebrood met zeep’, dat vader in de laten plaatsen voor alle 34 slachtoffers, die er in de loop der jaren, over een breed scala aan onderwerpen. Aanvankelijk schreef Jan gevangenis te eten had gekregen. tijdens de stakingsdagen ‘op een onbekende Buitkamp vooral over zijn vakgebied - hij studeerde Theologie en Semitische talen en Toen ik zestien was werd mijn vader ernstig plaats’ waren begraven. promoveerde op een proefschrift over de Dode Zee Rollen - maar later ook over andere ziek. Hij kreeg angstdromen over de oorlog. Al in 1997 wisten we dat er in 1945 een historische onderwerpen zoals de Tweede Wereldoorlog. Bij het klimmen der jaren echter, Twee jaar later overleed hij, op 49 vindt Buitkamp zijn inspiratie om te schrijven vooral in de liefde voor en toewijding aan zijn jarige leeftijd. De rouwdienst ging geboortestreek waarnaar hij, na vele jaren elders, uiteindelijk ook is teruggekeerd. over de oorlog, en hoe die mijn Zijn ouders, leraren, vrienden, buurt- en dorpsgenoten spelen in zijn laatste boeken vader had ingehaald. Ik was erg een belangrijke rol. Zoals juffrouw Van Valen; zij was de jonge Jan Buitkamps eerste verbaasd, omdat de oorlog veel onderwijzeres op de lagere school van Marum-West en werd door hem ‘zeer bemind’. Later zwaarder bleek te zijn geweest stuurde hij haar alle boekjes die hij schreef, waarop zij dan steevast per brief antwoordde: dan hij ons als kind had laten ‘Dat heb je weer mooi gedaan jongen’. Dit artikel gaat over het leven van deze, nu 80-jarige geloven. Mijn moeder vertelde ‘jongen’ en over zijn boek ‘Openbaar Onderwijs in Marum, zo as ’t vroeger was en nou is’. me dat Broer vermist was en misschien nog ‘ergens’ leefde. aan het werk moesten. Doorleren, om later Twintig jaar later wilde ik weten een beter bestaan op te kunnen bouwen, hoe het zat met omke Broer, omdat zat er voor hen niet in. Jan vertelt dat zowel ik merkte dat de herinnering zijn vader als zijn moeder altijd moesten aan mijn vaders wanhoop en werken - sloven noemt hij het zelfs - van ’s verdriet erg zwaar voor me was. morgens vroeg tot ’s avonds laat en dat er Ook wilde ik me niet neerleggen vaak geldzorgen waren. Als jongen van een bij het feit dat iemand zomaar jaar of acht al, rees bij hem het besef, zelf vermoord en weggevaagd Het oorlogsmonument in Marum. later niet zo’n leven te willen. Hij zag scherp kon worden en dat niemand de verschillen tussen arme kinderen, zoals identificatieverwisseling had plaatsgevonden, daar iets tegen deed. Ik kreeg hulp van de hijzelf en kinderen wier vader een goede maar we hebben, in goed overleg met de historici Robert Boxem en Peter de Jong opleiding had gevolgd, zoals zijn vriendje, de familie Van de Riet, ons uiterste best gedaan van de Stichting Oorlogs- en Verzetscentrum zoon van de dorpsdokter. om een oplossing te vinden, die voor alle Groningen. Alle archiefdeuren gingen voor Jan Buitkamp droomde van een ander leven betrokkenen waardig was. Het litteken van me open en tot mijn grote verbazing vond ik en hield aan deze droom onverkort vast! Nog mei 1943 is en blijft immers uiterst kwetsbaar. al snel alle antwoorden, waarvan mijn vader steeds klinkt in zijn stem vastberadenheid bij (vroeger) verstoken had moeten blijven. De het uitspreken van deze woorden. bovenstaande tekst is op deze antwoorden Bronnen: gebaseerd. - Archief Stichting Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen, mappen 94, 95, Studeren Mijn vader Wiebe (17) en oom Broer (19) Na de lagere school gaat Jan naar de waren op 2 mei 1943 gearresteerd, omdat 380, 439, 528. - Oorlogsarchief NRK, EU-dossier 69.528, openbare ULO in Marum. Zijn ouders brengen ze de avond ervoor melkbussen hadden een groot financieel offer om dit doorleren geleegd. Beide kregen ze de doodstraf. Het dossier F.M. Loep. - Bouman, P.J. (1950). De April-Meistakingen Dr. Jan Buitkamp in februari 2009 mogelijk te maken, maar staan voor honderd vonnis tegen Broer werd op 3 mei ten uitvoer procent achter deze keuze. Als blijkt dat gebracht, mijn vader kreeg gratie in de vorm van 1943. Den Haag: Nijhoff. Dromen van een ander leven - Horst, L. van der. (1993). April/Mei 1943. Jan zich onderscheidt van zijn klasgenoten, van gevangenisstraf in o.a. Scheveningen. Jan Buitkamp werd geboren en groeide op vooral omdat hij geweldig veel plezier aan Daar werd hij enkele keren wreed verhoord, De stakingen als keerpunt. Amsterdam: aan de Postdijk, op Trimunt, een gehucht Verzetsmuseum. het leren beleeft, blijft dit niet onopgemerkt. omdat hij wellicht informatie over het Friese enkele kilometers ten westen van Marum. Ds. Burger, hervormd predikant te Marum, verzet kon prijsgeven. De familie heeft - Jong, L. de. (1975). Het Koninkrijk der Zijn ouders waren eenvoudige, hardwerkende Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, VI- onderkent de stille wens van Jan om ook na jarenlang gehoopt op de terugkeer van Broer mensen, die ondanks dat zij beiden een de ULO nog verder te studeren en later naar ‘uit het oosten’ en de deur mocht nooit meer b. Den Haag: Nijhoff. goed verstand hadden, al op jonge leeftijd - Nieuwsblad van het Noorden, 30 april 1943, de universiteit te gaan. De nobele en sociaal 3 mei 1943 en 4 mei 1943. 20 21 Broer de Witte is mijn oom. Ik heb hem niet op slot. gekend, omdat ik een kleine twaalf jaar na de Dit verhaal was vergelijkbaar met de Dat heb je weer mooi gedaan jongen! bevrijding geboren werd. Rond omke Broer wanhopige verhalen van de andere families Joke de Boer-Jager hing in mijn jeugd een immens verdrietige van de nog vermiste slachtoffers. Robert, sfeer. Hij was doodgeschoten in de oorlog, Peter en ik besloten alles in kaart te brengen, Jan Buitkamp (geboren Trimunt, 1929) schreef in 2008 het boek ‘Openbaar Onderwijs in maar verder werd er niet over gepraat. En als de families van informatie te voorzien, een Marum, zo as ’t vroeger was en nou is’. Buitkamp heeft, naar eigen zeggen, de drang kind voelde je: vraag maar niet door. Je moest poging te doen om de graflocatie te vinden in zich om dingen van vroeger vast te leggen voor het nageslacht. Dit nieuwste boek is het met enkele grappige anekdotes doen, en een monument op de Appelbergen te dan ook niet het enige dat van zijn hand verscheen. Meer dan 50 boeken publiceerde hij zoals ‘roggebrood met zeep’, dat vader in de laten plaatsen voor alle 34 slachtoffers, die er in de loop der jaren, over een breed scala aan onderwerpen. Aanvankelijk schreef Jan gevangenis te eten had gekregen. tijdens de stakingsdagen ‘op een onbekende Buitkamp vooral over zijn vakgebied - hij studeerde Theologie en Semitische talen en Toen ik zestien was werd mijn vader ernstig plaats’ waren begraven. promoveerde op een proefschrift over de Dode Zee Rollen - maar later ook over andere ziek. Hij kreeg angstdromen over de oorlog. Al in 1997 wisten we dat er in 1945 een historische onderwerpen zoals de Tweede Wereldoorlog. Bij het klimmen der jaren echter, Twee jaar later overleed hij, op 49 vindt Buitkamp zijn inspiratie om te schrijven vooral in de liefde voor en toewijding aan zijn jarige leeftijd. De rouwdienst ging geboortestreek waarnaar hij, na vele jaren elders, uiteindelijk ook is teruggekeerd. over de oorlog, en hoe die mijn Zijn ouders, leraren, vrienden, buurt- en dorpsgenoten spelen in zijn laatste boeken vader had ingehaald. Ik was erg een belangrijke rol. Zoals juffrouw Van Valen; zij was de jonge Jan Buitkamps eerste verbaasd, omdat de oorlog veel onderwijzeres op de lagere school van Marum-West en werd door hem ‘zeer bemind’. Later zwaarder bleek te zijn geweest stuurde hij haar alle boekjes die hij schreef, waarop zij dan steevast per brief antwoordde: dan hij ons als kind had laten ‘Dat heb je weer mooi gedaan jongen’. Dit artikel gaat over het leven van deze, nu 80-jarige geloven. Mijn moeder vertelde ‘jongen’ en over zijn boek ‘Openbaar Onderwijs in Marum, zo as ’t vroeger was en nou is’. me dat Broer vermist was en misschien nog ‘ergens’ leefde. aan het werk moesten. Doorleren, om later Twintig jaar later wilde ik weten een beter bestaan op te kunnen bouwen, hoe het zat met omke Broer, omdat zat er voor hen niet in. Jan vertelt dat zowel ik merkte dat de herinnering zijn vader als zijn moeder altijd moesten aan mijn vaders wanhoop en werken - sloven noemt hij het zelfs - van ’s verdriet erg zwaar voor me was. morgens vroeg tot ’s avonds laat en dat er Ook wilde ik me niet neerleggen vaak geldzorgen waren. Als jongen van een bij het feit dat iemand zomaar jaar of acht al, rees bij hem het besef, zelf vermoord en weggevaagd Het oorlogsmonument in Marum. later niet zo’n leven te willen. Hij zag scherp kon worden en dat niemand de verschillen tussen arme kinderen, zoals identificatieverwisseling had plaatsgevonden, daar iets tegen deed. Ik kreeg hulp van de hijzelf en kinderen wier vader een goede maar we hebben, in goed overleg met de historici Robert Boxem en Peter de Jong opleiding had gevolgd, zoals zijn vriendje, de familie Van de Riet, ons uiterste best gedaan van de Stichting Oorlogs- en Verzetscentrum zoon van de dorpsdokter. om een oplossing te vinden, die voor alle Groningen. Alle archiefdeuren gingen voor Jan Buitkamp droomde van een ander leven betrokkenen waardig was. Het litteken van me open en tot mijn grote verbazing vond ik en hield aan deze droom onverkort vast! Nog mei 1943 is en blijft immers uiterst kwetsbaar. al snel alle antwoorden, waarvan mijn vader steeds klinkt in zijn stem vastberadenheid bij (vroeger) verstoken had moeten blijven. De het uitspreken van deze woorden. bovenstaande tekst is op deze antwoorden Bronnen: gebaseerd. - Archief Stichting Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen, mappen 94, 95, Studeren Mijn vader Wiebe (17) en oom Broer (19) Na de lagere school gaat Jan naar de waren op 2 mei 1943 gearresteerd, omdat 380, 439, 528. - Oorlogsarchief NRK, EU-dossier 69.528, openbare ULO in Marum. Zijn ouders brengen ze de avond ervoor melkbussen hadden een groot financieel offer om dit doorleren geleegd. Beide kregen ze de doodstraf. Het dossier F.M. Loep. - Bouman, P.J. (1950). De April-Meistakingen Dr. Jan Buitkamp in februari 2009 mogelijk te maken, maar staan voor honderd vonnis tegen Broer werd op 3 mei ten uitvoer procent achter deze keuze. Als blijkt dat gebracht, mijn vader kreeg gratie in de vorm van 1943. Den Haag: Nijhoff. Dromen van een ander leven - Horst, L. van der. (1993). April/Mei 1943. Jan zich onderscheidt van zijn klasgenoten, van gevangenisstraf in o.a. Scheveningen. Jan Buitkamp werd geboren en groeide op vooral omdat hij geweldig veel plezier aan Daar werd hij enkele keren wreed verhoord, De stakingen als keerpunt. Amsterdam: aan de Postdijk, op Trimunt, een gehucht Verzetsmuseum. het leren beleeft, blijft dit niet onopgemerkt. omdat hij wellicht informatie over het Friese enkele kilometers ten westen van Marum. Ds. Burger, hervormd predikant te Marum, verzet kon prijsgeven. De familie heeft - Jong, L. de. (1975). Het Koninkrijk der Zijn ouders waren eenvoudige, hardwerkende Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, VI- onderkent de stille wens van Jan om ook na jarenlang gehoopt op de terugkeer van Broer mensen, die ondanks dat zij beiden een de ULO nog verder te studeren en later naar ‘uit het oosten’ en de deur mocht nooit meer b. Den Haag: Nijhoff. goed verstand hadden, al op jonge leeftijd - Nieuwsblad van het Noorden, 30 april 1943, de universiteit te gaan. De nobele en sociaal 3 mei 1943 en 4 mei 1943. 20 21 bewogen dominee bespreekt de kwestie en maakte zich verdienstelijk als onderwijzer moord op Grietje Dekker hadden in het ‘onbekende’ op de Harener begraafplaats De met vader en moeder Buitkamp, die hun op de zondagschool, als leider bij de VCJC, rechtsproces centraal gestaan. Het lichaam Eshof begraven, in afwachting van een latere instemming geven en regelt een bescheiden in het PvdA jeugdwerk en bracht het zelfs van Grietje Dekker is nog steeds niet identificatie. studiebeurs. Jan Buitkamp is hem er nog tot voorzitter van de PvdA, afdeling gevonden. In 1946 en 1949 werden nog twee nog altijd dankbaar voor. De eenvoudige Marum. Geheel in lijn met zijn afkomst waren massagraven in Nederland gevonden, van dorpsjongen uit Trimunt maakt zijn entree op deze activiteiten, want, zoals hij schrijft De Appèlbergen slachtoffers van de April-Meistakingen, alle het Praedinius Gymnasium in Groningen en in het boekje ‘Vertelsels over vroeger’: Meteen vanaf de April-Meistakingen ging het twee op militaire terreinen. De bezetters voelt zich er als een vis in het water. Dankzij “Levenslessen gaven vader en moeder ons gerucht dat de bezetters slachtoffers van de hadden landelijk 89 slachtoffers ‘op een zijn goede verstand en enorme motivatie vooral door hun voorbeeld. Vader was op April-Meistakingen op de Appèlbergen nabij onbekende plaats’ begraven, en tien doorloopt hij het gymnasium in minder dan de eerste plaats socialist, maar een echte. Glimmen hadden begraven, destijds een slachtoffers uit Noord-Holland in Velsen laten de normale tijd en doet in 1949 eindexamen, Verder was hij wel religieus, maar niet kerks. militair oefenterrein. cremeren. Hun asbussen werden in beslag met een 10 voor Grieks. Bij moeder was dat andersom. Die was eerst Hoewel ook al lange tijd bij autoriteiten genomen. Ze zijn nooit gevonden. Van 42 Dan lonkt de religieus en dan socialiste”. bekend was dat er een massagraf in de slachtoffers van de April-Meistakingen zijn universiteit. Jan Appèlbergen lag, werd dit graf pas op 30 thans de graven nog niet gevonden. Vijftien schrijft zich in voor Dode Zee Rollen november 1945 geopend. Dit gebeurde van hen liggen volgens naoorlogse Duitse en de studie theologie Na zijn afstuderen als predikant slaat nadat Gerrit van Zwol uit Leens, de vader Nederlandse verklaringen op de Appèlbergen, en als zijn pro- Jan Buitkamp zijn vleugels verder uit. Hij van het eerste standrechtelijk gefusilleerde vlakbij het in 1945 geruimde graf. Bij deze fessor hem na krijgt beurzen voor studiejaren in Bazel en slachtoffer uit Nederland, Jogchum van Zwol, locatie is in 2004 een monument geplaatst. korte tijd aanbiedt Jeruzalem en studeert cum laude af, in zowel aangifte had gedaan van ‘het vermoedelijke tegelijkertijd een de theologie als de letteren. Voor Jan is dan graf’ van zijn zoon. Het graf werd geruimd Een tragische fout, een integere oplossing tweede studie te de tijd gekomen om een baan te zoeken en door de Politieke Opsporingsdienst, in In 1995 bleek uit een bestudering van gaan volgen aan de hij wordt leraar aan scholen in Stadskanaal en samenwerking met de marechaussee en de dossiers, dat de Marumer onderduiker literaire faculteit, Groningen. Daarnaast werkt hij als assistent gemeente Haren. Frits van de Riet in 1945 abusievelijk grijpt hij deze van zijn oude leermeester, professor Hospers, Niet Jogchum werd gevonden, maar geïdentificeerd was aan de hand van twee kans dankbaar aan de Groninger Universiteit en doceert negentien andere slachtoffers, waaronder de verschillende signalementen. aan. De beide daar Hebreeuws en Aramees. En nog is Jan’s zestien slachtoffers uit Marum. Ook Berend Daardoor is een studies verlopen ‘studiezin’ niet voorbij. Hij schrijft, in het Duits, Trip, waarvan bekend was dat hij tijdens onbekende jongen voorspoedig en een proefschrift over de Dode Zee Rollen de staking een grote menigte in Nieuw- van 1.60 lang, met in 1953 studeert en promoveert hierop in 1964. Kort daarna Buinen had toegesproken en Jan Postema, een gaaf gebit en Buitkamp af als vertrekt dr. Jan Buitkamp naar Rotterdam, die op zijn vlucht op de Grote Markt was in zijn driedelige predikant. Wat een waar hij wordt beroepen als predikant bij de doodgeschoten, werden herkend. Van de zondagse pak, in mijlpaal en wat een Vrijzinnige Hervormde Gemeente; een functie negentien slachtoffers werden al snel achttien Marum begra-ven bijzonder gevoel die hij 40 jaar zou vervullen. Daarnaast was geïdentificeerd. Via krantenberichten werd als de 1.80 lange van dankbaarheid hij leraar geschiedenis en conrector aan een de bevolking opgeroepen om mededelingen Frits, die werkkleding en trots zal dit ook middelbare school te Rotterdam. aan de Politieke Opsporingsdienst te droeg en een kunst- ULO scholier Jan Buit- aan zijn ouders verstrekken over vermiste slachtoffers van gebit had. kamp in 1944. (foto uit: hebben gegeven. de April-Meistakingen. Deze jongen was ‘Openbaar Onderwijs in Jan’s moeder over- Broer de Witte. Marum, zo as ’t vroeger leed tragisch op De zestien Marumer slachtoffers werden op Frits en hij waren was en nou is’) Frits van de Riet jonge leeftijd, maar 11 december 1945 waardig herbegraven verwisseld, een tra- gelukkig heeft zij bij de Romaanse Kerk te Marum. De gische fout, maar ver dit nog mogen meemaken. herbegrafenissen van Berend Trip en Jan klaarbaar, gezien de chaotische naoor-logse Helaas was het Jan Buitkamp niet vergund Postema volgden op 12 en 13 december. tijd, de haast en het gebrek aan expertise en zijn ’maidenspeech’ zoals gebruikelijk was, in Na deze herbegrafenissen arriveerden bij de coördinatie. zijn ‘eigen’ kerk te Marum-West te houden. Politieke Opsporingsdienst zes uitgebreide De Oorlogsgravenstichting en de gemeente Zo’n ‘rooie’ wilde de toenmalige dominee signalementen van vermiste slachtoffers Marum besloten daarop om ‘de onbekende’ niet op de kansel hebben! van de April-Meistakingen. Deze werden op 14 oktober 2008 thuis te brengen in Marum vergeleken met de beschrijving van het ene en Broer de Witte, die er al ruim zestig jaar als Zondagschool en PvdA overgebleven en nog niet geïdentificeerde Frits begraven lag, op 18 oktober 2008 een Tijdens zijn studiejaren in Groningen verloor slachtoffer. Geen enkel signalement eigen steen te geven. Jan Buitkamp het contact met Marum niet. kwam met deze beschrijving overeen. Hij reisde wekelijks naar zijn oude woonplaats Het voormalige klooster te Moerdijk. Het slachtoffer werd op 2 januari 1946 als Persoonlijk nawoord (ets in bezit van J. Buitkamp)

22 19 Duitse concentratiekampen. het voltallige regiment naar Marseille en Kloostertje Moerdijk de sfeer van de omgeving waar hij opgroeit. Op 15 mei om 18.00 uur werd het Standrecht vervolgens naar Kroatië. Daar raakte Mechels Samen met zijn echtgenote Annet had Jan Hij beschrijft in zijn typerende ‘Buitkamp-stijl’ opgeheven. Seyss-Inquart vroeg zijn gewond. Hoewel het gerucht ontstond Buitkamp 52 pleegkinderen. Sommige van - invoelend, maar raak en met humor - allerlei provinciale vertegenwoordigers om verslag dat Mechels gesneuveld was, herstelde hen bleven maar een maand, maar het kwam gebeurtenissen en voorvallen die indruk op te doen, waarop de Groninger afgezant hij van zijn verwondingen en vertrok hij na ook voor dat kinderen wel vier jaar bij hen hem hebben gemaakt; het gezinsleven, de Conring meldde dat de bevolking van zijn zijn hospitaalverblijf naar Duitsland. Na de woonden. Omdat de Buitkamps voor dit grote liefdevolle band met zijn ouders, zijn schooltijd provincie had willen weten hoe ver ze kon Duitse capitulatie werd hij gearresteerd gezin veel ruimte nodig hadden, kochten zij in in Marum, de oorlogstijd en de bouw van het gaan, en dat men nooit verwacht had dat door de geallieerden. In februari 1946 werd 1976 het voormalige kloostertje te Moerdijk. Duitse kamp op Trimunt. meteen vanaf het begin van de acties streng hij vrijgelaten, omdat hij geen lid bleek te Daar waren genoeg kamertjes om al die Aan het verschijnen van ‘Vertelsels van zou worden ingegrepen. zijn van de SS, een voor oorlogsmisdaden kinderen op een goede manier te huisvesten. vroeger’ wordt aandacht besteed in de De Nederlandse bevolking had ervaren aangeklaagde organisatie. Jan Buitkamp voelde zich thuis in zijn nieuwe Leekster Courant. Dit krantenartikel geeft waartoe de bezetters in staat waren. De Pas begin 1947 ontdekten de Nederlandse woonplaats en schreef verscheidene boeken onverwacht een nieuwe wending aan het bezetters hadden ervaren waartoe de autoriteiten dat Mechels in leven was en over het dorp en de omgeving. Moerdijk, op leven van Jan Buitkamp. Dinie, het vroegere Nederlandse bevolking in staat was. Vanaf werd er een uitleveringsverzoek ingediend. de grens tussen Holland en Brabant, had buurmeisje van de schrijver, leest namelijk de April-Meistakingen werd zowel het De naoorlogse rechtspleging bevond zich een protestantse en een rooms-katholieke het artikel en zoekt contact. Zij waren elkaar optreden van de bezetters als van het verzet toen echter al in een afrondende fase. Op kerk. Als vrijzinnig hervormd predikant volledig uit het oog verloren, maar Jan had grimmiger. Het gewapende verzet ontstond. 17 juni 1948 werd Mechels gearresteerd, had Buitkamp goede contacten met de een goede reden, om zich Dinie nog heel goed De solidariteit onder de bevolking was enorm en op 11 januari 1949 werd hij uitgeleverd katholieken, terwijl hij naar eigen zeggen te herinneren. Je eerste liefde, als jongen van gestegen. Het was duidelijk geworden wie aan Nederland. Daar werd Mechels op 3 in de orthodoxe hervormde kerk ‘nog geen 14 jaar, vergeet je immers nooit! ‘goed’ was en wie niet. De stakingen hadden oktober 1949 tot twintig jaar gevangenisstraf liedje mocht komen zingen’. Hij was vijftien Er kwam een hernieuwd contact tot stand met een ommekeer ingeluid. veroordeeld. Na een gratieverzoek werd hij op jaar voorzitter van de afdeling Moerdijk van Dinie; haar man was al in 1992 overleden. Jan 22 december 1954 op vrije voeten gesteld. In de Katholieke Bond voor Ouderen en ontving Buitkamp keerde terug naar Marum en geniet Mechels Duitsland pakte hij zijn betrekking als hoge daarvoor de zilveren erespeld van de K.B.O.; samen met Dinie van een mooie levensavond. Mechels ging op 12 mei 1943 naar politiefunctionaris op en overleed in 1978 op een bijzondere eer voor een protestante En Jan doet, wat hij zijn leven lang al heeft Velp, de standplaats van het 28e Polizei tachtigjarige leeftijd. dominee. gedaan: hij studeert en hij schrijft…. In zijn Regiment Todt. Drie maanden later vertrok De zestienvoudige moord in Trimunt en de studeerkamer ziet al weer een nieuw boek het Annet en Louise Buitkamp Stichting levenslicht! Jan´s vrouw Annet Buitkamp overleed op jonge leeftijd aan kanker, na een lang, slopend Onderstaande boekbespreking geeft u een ziekbed. Op haar verzoek, werd de uitvaart globale indruk van het boek: geleid door een pater en is zij begraven op de katholieke begraafplaats te Moerdijk. Voor de opbrengst van de collectie is een bijzondere bestemming gevonden. Het werd de basis voor een stichting die ten doel heeft: ‘de ondersteuning van behoeftige kinderen’. Deze stichting keert nog elk jaar gelden uit. Later hertrouwde Jan Buitkamp met Louise, de moeder van zijn kinderen Jilles en Miranda. Tot zijn groot verdriet overleed ook Louise aan kanker. Zij werd 50 jaar. Om Louise te eren, werd de naam van de stichting: ‘Annet en Louise Buitkamp Stichting’.

Terug in Marum In 1998 verschijnt Jan Buitkamps boek ‘Vertelsels van vroeger’. Evenals ‘Zo was dat toen op Trimunt’ en ‘Kamp Trimunt in oorlogstijd’ speelt dit boek zich af in de streek waar hij geboren werd en opgroeide: het Zuidelijk Westerkwartier. In zijn verhalen gaat hij terug naar zijn jeugdjaren en schetst Monument bij het graf in de Appèlbergen

18 23 ‘Openbaar Onderwijs in Marum, zo as ’t en in alle godzaligheid en goede manieren de namen, geboortedata, burgerlijke staat, Berend Trip (25), die de avond ervoor tegen vroeger was en nou is onderrigten en daartoe vermaanen…. Sij kindertal en godsdienst van de slachtoffers4. tien uur standrechtelijk was gefusilleerd, sullen de kinderen in ’t Singen van de Psalmen Hij schreef dat Mechels hem had verteld dat en Broer de Witte (19), die die middag om Wie uit vaderlandse plicht onderwijzen en oeffenen, allermeest ’s de bevolking hem bloemen had gegeven, drie uur was doodgeschoten. Alle negentien Heeft de scholen opgericht Woensdags en Saturdags en op deesen dag uit dankbaarheid voor zijn optreden. In slachtoffers werden ‘op een onbekende Dat was Kareltje de Grote insonderheid de Psalmen die den Volgenden antwoord daarop werd vanuit Den Haag plaats’ begraven. Kareltje de Grote! dag in de kerken sullen gezongen worden”. rechtstreeks telefonisch contact opgenomen Dagbladen meldden de volgende dag dat er met Mechels5. Tijdens zijn naoorlogse in een dorp in het noorden van het land een Kent u het nog; dit versje over Karel de Uit het citaat blijkt dat de kerk alles wenste te verhoren verklaarde Haase dat hij vanaf dat communistische kern was ontdekt en dat Grote? Jan Buitkamp, historicus en emeritus regelen. Van de schoolmeester werd verwacht moment probeerde om ‘verdere bloedbaden’ deze door de bezetters met straffe hand was predikant, vermeldt het op de eerste dat hij de kinderen lezen en schrijven leerde, te voorkomen, door als Standrechtbijzitter de geëlimineerd. bladzijde van het boek dat hij schreef over maar veel belangrijker was eigenlijk, dat hij de gezinsomstandigheden van de veroordeelden het Openbaar Onderwijs in Marum. Zo as ’t kinderen onderwees in de leer van de kerk, dat te melden in de verplichte telexberichten, vroeger was en nou is, luidt de ondertitel en wil zeggen: de Heidelbergse Catechismus. in de hoop dat Rauter het vonnis niet zou Buitkamp begint dan ook bij vroeger………. Ook in Marum bevinden zich de oude kosterij bekrachtigen6. en de school in de directe omgeving van de De eerste aanzet tot onderwijs voor het hervormde kerk. Een heel duidelijk bewijs dat Op een onbekende plaats begraven volk kwam daadwerkelijk van keizer Karel de school bij de kerk is ontstaan. Terwijl Mechels in het Scholtenhuis was, de Grote. Hij vaardigde in 805 het bevel uit, werd de op de Grote Markt geparkeerde dat al zijn onderdanen het Onze Vader, de En zo begint Buitkamp zijn verhaal over geloofsbelijdenis en het doopformulier uit het ‘openbaar’ onderwijs. Openbaar, maar hun hoofd moesten kunnen opzeggen. En eeuwen lang gefinancierd en gedomineerd het was de keizer ernst, want de sancties die door de kerk. hij verbond aan zijn bevel, waren rigoureus: “Indien nu iemand dit niet kent, dan moet hij Raadsnotulen of geslagen worden, of zich van alle drank, Pas aan het begin van de 19e eeuw, in uitgezonderd water, onthouden totdat hij de Franse tijd, werden de gemeenten het volkomen machtig is. Allen, die zich verantwoordelijk voor het onderwijs en de daartegen verzetten, zullen voor de keizer bekostiging hiervan. De raadsnotulen van de gebracht worden”. gemeente Marum vormden voor Buitkamp Toch genoot in de Middeleeuwen slechts een dus een betrouwbare bron van informatie. Vele heel klein deel van de bevolking onderwijs. uren bracht hij door in het gemeentearchief, Jan Postema. Berend Trip. Het was uiteindelijk pas rond 1500 dat er in waar hij alle notulen vanaf 1811 tot heden vrijwel elke parochie een schooltje was, dat bestudeerde en deels vastlegde in zijn boek. bestelwagen met daarin de zestien slachtoffers in die tijd werd onderhouden door kloosters Een gigantische klus. streng bewaakt door de Ordnungspolizei. en kerken. Op de Grote Markt lag ook Jan Postema (44). Uit het materiaal dat Buitkamp verzamelde Hij was het Scholtenhuis uitgevlucht nadat Onderwijs, een zaak van de kerk blijkt dat het gemeentebestuur in de de doodstraf tegen hem was geëist, maar Broer de Wiite. Ook een eeuw later, rond 1600, was de kerk beginjaren nog wel wat moeite had met haar werd op zijn vlucht neergeschoten. nog verantwoordelijk voor het onderwijs. In nieuwe taak. Er werd vergaderd over van Na zijn telefoongesprek met Den Haag gaf Het einde van de April-Meistakingen, een Groningen en Ommelanden werd door de alles en nog wat, maar nauwelijks over het Mechels de Ordnungspolizei de opdracht ommekeer Staten van Stad en Lande bepaald, dat er in onderwijs en bovendien was er dikwijls geen alle slachtoffers te begraven. Ook het De stakingen en opstanden hielden in de ieder kerspel een schoolmeester aangesteld geld voor dit doel beschikbaar. lichaam van Jan Postema werd in de provincie Groningen in de loop van 4 mei moest zijn, die tevens koster was van de Hieronder volgt een kleine greep uit de bestelwagen geladen. Op de pistoolbaan op. De Ordnungspolizei had in de provincie kerk, voorlezer, voorzanger of organist en raadsnotulen van Marum: van de Rabenhauptkazerne werden nog vijf burgers ‘op patrouille’ doodgeschoten. doodgraver. twee slachtoffers aan de wagen toegevoegd, Zestien Marumer burgers en een jonge vrouw, 1810 De schoolmeester overlijdt, maar 4 Opmerkelijk was dat bijna alle ‘communis Grietje Dekker uit Musselkanaal, waren in Hoe zeer het onderwijs een zaak was van de de gemeente maakt geen haast met het ten’ gereformeerd waren. koelen bloede vermoord. Van acht ter dood kerk, blijkt ook uit het volgende citaat over benoemen van een opvolger. Dus…. geen 5 Het is niet bekend wat besproken is tus veroordeelde Groninger burgers werd het de taak van de schoolmeesters: “sij sullen school voor de Marumer kinderen. Pas sen Mechels en Rauter of Harster. vonnis door Rauter bekrachtigd. Tientallen alle haare Discipelen de gronden van de twee jaar later, na tussenkomst van vrede- 6 OVCG. Map 95. Proces-verbaal contra arrestanten werden naar Vught overgebracht, Christelijke religie wel, en neerstiglijk leeren rechter Baron Haro Casper von Inn- en Mechels. Verklaring Haase mei 1947. waarna enkelen werden gedeporteerd naar

24 17 de Haarsterweg tussen Marum en Trimunt. Enkelen van hen stonden op hun erf met elkaar te praten, anderen werden uit huis gehaald of onderweg staande gehouden. Ze hadden niets met de wegversperringen te maken. De militairen dreven de zestien onschuldige burgers voor zich uit naar de Fliegerstellung, waar ze rond 11.30 uur werden opgesloten. Hun namen werden genoteerd en, zoals de orders voorschreven, telefonisch doorgegeven aan de chef van het Scholtenhuis. Haase was op dat moment even afwezig. Daarom nam zijn ondergeschikte Robert Lehnhoff zijn telefoon op. Hij nam het bericht vanuit Trimunt in ontvangst en noteerde de namen. Toen Mechels even later op het Scholtenhuis arriveerde, meldde Lehnhoff dat communisten die ochtend in Marum barricades tegen de bezettende macht hadden opgeworpen. De daders waren op heterdaad Details uit een klassenfoto die werd betrapt en onmiddellijk gearresteerd. Achter Andries Sikkinga. gemaakt in 1935. Jan Buitkamp als zijn bureau in de Herensociëteit trof Mechels het bevel de burgers naar buiten te brengen. 6-jarig jongetje en zijn juffrouw Van Oberleutnant Lang van de Ordnungspolizei. Daar werden ze op zijn bevel gefusilleerd. Valen. (foto uit: ‘Openbaar Onderwijs Lang vertelde hem dat er onmiddellijk zestien Na de executies ging Mechels met de in Marum, zo as ’t vroeger was en standrechtelijk veroordeelde burgers moesten commandant en enkele medewerkers naar nou is’) worden gefusilleerd in Marum. Hij had al een de kantine van de stelling, om er te eten. bestelwagen geregeld om de slachtoffers De Ordnungspolizei laadde ondertussen de Knipphausen, heer van Nienoord, komt er gemeente Marum laat eveneens nieuwe naar een ‘onbekende begraafplaats’ te slachtoffers in de meegebrachte bestelwagen, een nieuwe schoolmeester. scholen bouwen in Noordwijk, Niebert, De vervoeren, zoals Rauter had geëist2 waarna ze de stelling rond 14.30 uur samen 1813 De gemeenteraad draagt de Wilp en Nuis. met Mechels verlieten. Op het Marumer betaling van de Marumer onderwijzers over 1894 Het hoofd der school, Jan Martens Zeventien slachtoffers gemeentehuis werd aan de plaatsvervangend aan ‘Mijnheer de Prefect’, aangezien zijzelf ten Hoor, komt herhaaldelijk in opspraak Mechels vertrok meteen met enkele leden burgemeester, hoofdcommies Eringa, ‘geene plaats voor de schoolmeester op het omdat hij zich te buiten gaat aan sterke van de Ordnungspolizei naar Marum. meegedeeld dat zestien Marumer burgers budget kunnen vinden’. drank. Hij misdraagt zich ook tijdens het Aangekomen in het dorp, zag hij vijf mannen wegens sabotage waren doodgeschoten. 1841 De onderwijzer Jan Smit is blind ‘kinderfeest bij Walvius’. Aangezien Ten met elkaar staan praten. Terwijl de auto’s Onderweg naar Groningen deed Mechels en verlamd en krijgt een pensioen van 50 Hoor algemeen als een dronkaard bekend verder reden, gaf Mechels het bevel om op verschillende dorpen aan, om te kijken of het gulden per jaar. staat, wordt hij ontslagen. Hij wordt de ‘samenscholing’ te schieten. Een van de er rustig was. Zo ook Midwolde. Daar trof 1847 Er wordt een nieuwe school opgevolgd door een man van een heel wat mannen, Andries Sikkinga (29), werd daarbij hij een vrouw, die bezig was seringentakken gebouwd. Klaarblijkelijk een eenvoudig beter kaliber: meester Anne Westerhof. gedood. af te snijden. Mechels vroeg haar om enige onderkomen. Rond 13.00 uur arriveerden Mechels en de takken, en die kreeg hij. Rond 16.30 uur 1864 De lagere school in Marum krijgt Schoolmeestersrapporten Ordnungspolizei bij de Trimunter stelling. arriveerde Mechels bij het Scholtenhuis. een tussenschot in het lokaal, zodat de In 1828 verzocht de onderwijsinspecteur Brandau probeerde Mechels ervan te Daar deed hij verslag van zijn krachtdadige hoofd-meester en de ondermeester niet aan alle hoofdonderwijzers in de provincie overtuigen dat de arrestaties willekeurig optreden3. meer tegen elkaar in hoeven te schreeuwen Groningen om de omgeving van hun waren en slechts als waarschuwing voor de Haase schrok van het hoge aantal om zich verstaanbaar te maken. school te beschrijven, aan de hand van bevolking waren bedoeld. De onschuldige slachtoffers. Ook twijfelde hij aan de 1883 De school uit 1847 wordt al weer een aantal vragen. Deze geschriften, de mannen en jongens zouden vroeg of laat rechtsgeldigheid van de actie. Hij stuurde vervangen door een nieuw gebouw. Er zijn zogenaamde schoolmeestersrapporten, weer worden vrijgelaten. Mechels liet zich onmiddellijk een telexbericht naar Harster nieuwe regels van kracht die ondermeer zijn bewaard gebleven en bieden ons echter niet van zijn plannen afbrengen, en gaf in Den Haag. Hij meldde daarin wat hij juist verbieden dat er meer dan 100 kinderen interessante informatie over de situatie op in één klaslokaal les krijgen. Dit leidt tot sociaal, cultureel en economisch gebied 2 OVCG. Map 95. Proces-verbaal contra van Mechels had gehoord, gevolgd door een ware bouwgolf van scholen in de aan het begin van de 19e eeuw. Het Mechels. Verklaringen Haase, mei 1947 en 3 OVCG. Map 95. Proces-verbaal contra laatste twee decennia van de 19e eeuw. De schoolmeesterrapport van Marum is van Lehnhoff, augustus 1947. Mechels. Diverse verklaringen.

16 25 de hand van hoofdonderwijzer Jan Berends om 4 uur”. Het Standrecht werd op 30 april ingesteld in voorkomen dat slachtoffers als martelaars Smit. Buitkamp wijdt in zijn boek meerdere Over het vermaak meldt het rapport: Overijssel, Gelderland, Limburg en Noord- zouden worden geëerd, in wier naam wraak bladzijden aan dit lezenswaardige en vaak “De vaste vermaken en uitspanningen Holland. Een dag later, toen de stakingen genomen kon worden. amusante geschrift. Een kleine selectie wil ik (bijzonder onder de jonge lieden) zijn: zich inmiddels over het hele land hadden De bezetters gebruikten de tactiek van u hier niet onthouden: Nieuwjaarsavond en dag, St. Pietersavond en verspreid, gold het Standrecht ook voor verdeel en heers, waarbij verraad werd St. Sephanusavond. Deze avonden werden in de overige provincies. Via donkerroze afgedwongen. Burgemeesters werden Over de taal rapporteert meester Smit: eene gulle vrolijkheid doorgebragt: dan haalt aanplakbiljetten en krantenberichten werd persoonlijk verantwoordelijk gesteld voor de “Sommige woorden en volzinnen zuiver ieder jongeling zijne beminde uit om haar bij de bevolking op de hoogte gebracht van rust in hun gemeenten. Ze werden verplicht Nederduitsch, doch algemeen Groningers den eenen of anderen kastelein op een glaasje de bepalingen en straffen. Ieder diende om ongeregeldheden aan de bezetters te met de Vriesche landtaal gemengd, zie hier brandewijn of ook wel wijn te onthalen” zich te onthouden van elke beroering die de melden. Ook fabrieksdirecteuren moesten enige bijzonderheden: in woorden waar de Enzovoorts! openbare orde en veiligheid kon verstoren. er persoonlijk voor zorgen dat er in hun ee vereischt wordt, gebruikt men hier de Openbare samenscholing, werkweigering bedrijven werd gewerkt. Ze moesten aan tweeklank ie als bienen, stienen..… over het Meester Van Valen en meester Westerhof en het bieden van weerstand tegen de de bezetters doorgeven wie er niet op het algemeen is de taal die hier gesproken wordt Aan de schoolmeesters Anne Westerhof openbare macht konden op ‘de scherpste werk verscheen. Politie- en marechaussee wel zoo aannemelijk en niet zoo plomp dan en Johannes van Valen besteedt Buitkamp maatregelen’ rekenen. autoriteiten kregen de order om onlusten te wel in sommige streken dezer Provincie” bijzondere aandacht, omdat zij beiden heel Rauter benoemde onmiddellijk na het melden, en alle Noord-Nederlandse politie- veel voor Marum hebben betekend. Van uitbreken van de stakingen enkele en marechausseemanschappen kwamen De mensen in Marum waren volgens de Valen werd in 1883 benoemd tot onderwijzer Bereichskommandeure, in de regel onder het bevel van Mechels te staan. meester: aan de nieuw gebouwde school in Marum- officieren van de Ordnungspolizei. Zij kregen In de praktijk werden burgers willekeurig “Needrig, zuinig, naarstig, arbeidzaam…..des West en bleef aan de school verbonden tot de opdracht om de stakingen met alle gearresteerd, en vonnissen willekeurig zomers staat men op: die in het Veen moesten 1928; 45 jaar lang. Daarnaast was hij van middelen te breken. Voor de drie noordelijke geveld. Het ontbrak aan lijn en logica, hoewel werken des nachts om 1 uur; landbouwers 1917 tot 1946 kassier van de Coöperatieve provincies werd de Duitse majoor Mechels het Standrecht als een solide rechtssysteem commandant van het derde bataljon van werd gepresenteerd. Rauter verklaarde het 28e (Ordnungs) Polizei Regiment Todt. later: ‘Het was niet belangrijk dat de juiste Dit regiment was eind maart 1943 zwaar man werd gestraft, maar dat er op het juiste aangeslagen uit het Russische Poltawa in moment doden vielen.’ het rustige Nederland gearriveerd, om op krachten te komen en nieuwe rekruten te Een telefoontje uit Trimunt trainen. De helft van de manschappen was In Marum werden in de nacht van zondag 2 aan het oostfront gesneuveld. op maandag 3 mei 1943 enkele melkwagens Mechels kreeg een kantoor in de en melkboten onklaar gemaakt. Die Herensociëteit, die aan het Scholtenhuis maandagochtend werd er geen melk grensde. In hetzelfde Scholtenhuis werd afgeleverd bij de Marumer zuivelfabriek, het Standrecht gevestigd. Rechter Hans terwijl het personeel wel naar de fabriek Wendt van het Polizeigericht te Hamburg, was gekomen. De melkrijders bleken op werd voorzitter. Hij kreeg enkele bijzitters, wegversperringen te zijn gestuit, waardoor onder andere Haase, de chef van het ze gehinderd waren in het vervoeren van de Scholtenhuis. melkbussen. Als vonnis werd meestal de doodstraf of een Vlakbij Marum bevond zich een Duitse zware tuchthuisstraf uitgesproken. militaire radarstelling, de Fliegerstellung Löwe Rauter schreef voor dat na iedere in Trimunt. Die stelling zou worden uitgebreid rechtszitting per telex verslag aan hem moest en er werd een vracht bouwmateriaal worden gedaan. Alleen hij kon de vonnissen verwacht. Toen deze niet arriveerde, besloot bekrachtigen en het bevel tot executie commandant Brandau tegen 11.00 uur de geven. Na zijn fiat werden de veroordeelden buurt te verkennen om te kijken wat er aan overdragen aan de Ordnungspolizei, die hen de hand was. Men stuitte al snel op een ‘op een geheime plaats’ moesten fusilleren en boomstam, die kort daarvoor in opdracht begraven. Rauter wilde daarmee verhinderen door de Provincie Groningen gerooid was dat begrafenissen in protestbijeenkomsten door wegarbeiders. De militairen legden zouden ontaarden en dat executie- en de stam opzij, maar enige tijd later lag er graflocatie bedevaartsplaatsen werden. opnieuw een boomstam. Brandau liet daarop Ook verbood hij rouwadvertenties, om te zestien willekeurige burgers arresteren op

26 15 aanleiding. aanvankelijk niet vermeld. Ook werd Boerenleenbank Marum. Meester Westerhof met grote interesse het wel en wee van zijn Al in de eerste maanden van 1943 nam de gesuggereerd dat het om ‘alle’ oud- was hoofd van de openbare lagere school in twee kinderen die, evenals hun vader, docent spanning, waaronder het Nederlandse volk krijgsgevangenen ging, die ‘terstond’ zouden Marum van 1894 tot 1927. Hij heeft ontzaglijk werden. leefde, toe. De bezetters kregen tegenslagen worden weggevoerd. Dit beïnvloedde de veel bijgedragen aan de vooruitgang van ‘Openbaar Onderwijs in Marum, zo as ’t te verwerken, zoals de nederlaag in Stalingrad stemming onder de bevolking enorm. het Zuidelijk Westerkwartier. Vooral zette hij vroeger was en nou is’, is een boek, dat niet en de bombardementen op Berlijn. In zich met succes in voor verbeteringen in de alleen ontzettend veel informatie en feiten Duitsland groeide het nijpende tekort aan Het uitbreken van de April-Meistakingen landbouw en veeteelt. over het openbaar onderwijs in Marum biedt, arbeidskrachten en daarom werden bezette Drukkerij Smit te Hengelo (Ov) hing op maar ook veel humoristische verhalen en gebieden afgespeurd om zoveel mogelijk donderdag 29 april om 13.30 uur de juist per Betrokken en bezorgd smakelijke details. Jan Buitkamp is beslist een werknemers te verzamelen. Razzia’s werden telex ontvangen proclamatie voor het raam. Enkele hoofdstukken in het boek bieden begenadigd verteller. De betrokkenheid van daarbij niet geschuwd. Regels werden strenger. Op dat moment kwamen de werknemers plaats aan de persoonlijke herinneringen de oude leraar Buitkamp uit zich echter ook Ontslagen werden in toenemende mate door van de nabij gelegen machinefabriek Stork van Jan Buitkamp aan zijn schooltijd. Aan in bezorgdheid, als hij de vergelijking maakt de bezetters gecontroleerd. Studenten werden terug van hun middagpauze. Het bericht trok de lagere school in Marum West, waar tussen het onderwijs, vroeger en nu. Zijn verplicht om na hun studie een jaar in Duitsland hun aandacht, en op dat moment besloten hij in de klas zat bij juffrouw Van Valen, waardering voor het ‘ouderwetse’ onderwijs te werken. De geallieerden wonnen terrein in ze spontaan hun werk neer te leggen. Dit meester Scholma en meester Koetse. Ook maakt hij op originele wijze duidelijk, door Noord-Afrika, en de Russen maakten aan het besluit werd in snel tempo overgenomen vertelt hij over zijn ULO-jaren, tijdens de de MULO eindexamenopgaven uit 1940 Oostfront vorderingen. De economische druk door andere bedrijven in Twente, en op 30 2e Wereldoorlog, toen hij les kreeg van de in het boek af te drukken en de lezer uit te op het Nederlandse volk nam gaandeweg toe. april, toen de proclamatie in de dagbladen meesters Winter, Bellaart en Bannink. nodigen deze eens te proberen. Bijdragen De levensstandaard daalde en steeds meer verscheen, door de rest van Nederland. Jan Buitkamp is zijn leven lang betrokken van Sieb Hazenberg en Kees Tuinstra mannen werden gedwongen om in Duitsland Er ontstond een gevoel van bevrijding en geweest bij onderwijs, zo schrijft hij. Als belichten de 50-er jaren van de vorige eeuw te gaan werken. Kortom, de ontevredenheid vreugde onder de bevolking. Alle gestaag leerling van de lagere school en de ULO en de nieuwste tijd wordt geïllustreerd aan nam toe, evenals de hoop op een snelle opgebouwde frustratie vond een uitweg. Niet in Marum, als student in Groningen en in de hand van weekjournaals van de Openbare overwinning door de geallieerden. alleen werd werk geweigerd, ook vonden Rotterdam als leraar, conrector, bestuurslid Basisschool de Springplank, zoals de school sabotageacties, protestbijeenkomsten en en curator. Ook tegenwoordig volgt hij nog tegenwoordig heet. De proclamatie van Christiansen brandstichtingen plaats. Radio Oranje riep op Al vanaf november 1942 dachten de bezetters 20 april vanuit Londen op om de proclamatie aan het terugroepen van alle in 1940 met niet te gehoorzamen, en desnoods onder te ‘groot verlof’ gestuurde Nederlandse duiken. Het Parool schreef dat de maatregelen krijgsgevangenen. In de eerste plaats vonden loze woorden betroffen, en dat er volgens ze dat het tijd was om strafmaatregelen te artikel 54 van de Conventie van Genève nemen tegen de groeiende onrust onder de maximaal dertig dagen tuchthuisstraf mocht bevolking. Daarnaast hielden ze rekening worden opgelegd als aan Christiansens met een snelle geallieerde inval. Het leek oproep geen gehoor werd gegeven. De hen daarom raadzaam om de sterke, militair stakingen waren wild en ongeorganiseerd. getrainde mannen zo gauw mogelijk uit de Er waren geen vooraf opgezette plannen. samenleving te verwijderen, voordat deze zich Overal namen mensen spontaan de leiding, bij een inval achter de geallieerden zouden of riepen ze spontaan op tot staking. scharen. In de derde plaats zou het probleem van het arbeidstekort met de inzet van ruim Standrecht 260.000 voormalige krijgsgevangenen De bezetters schrokken van de felle reactie voorlopig opgelost zijn. van de Nederlandse bevolking. Rauter liet, na De bezetters besloten de mannen op te roepen een snelle goedkeuring door Seyss-Inquart, middels een proclamatie, ondertekend door onmiddellijk een Standrecht instellen. Hij generaal Friedrich Christiansen, de hoogste formuleerde beperkende bepalingen, op Duitse militaire bevelhebber in het bezette grond waarvan overtreders gearresteerd en Nederland. De tekst werd via aanplakbiljetten haastig berecht konden worden. Door de en dagbladen verspreid, en ‘(...) Wie aan de vonnissen zo vlug mogelijk op grote schaal oproep geen gevolg geeft of tracht zich op bekend te maken, hoopte hij de onlusten andere wijze aan de krijgsgevangenschap te rigoureus de kop in te drukken. En dit moest Jan Buitkamp werkte hard om zijn droom - een ander leven dan onttrekken, moet op de strengste maatregelen snel en hardhandig gebeuren, voordat zijn ouders hadden - waar te maken, maar verloochende nooit zijn rekenen. (...)’ de stakingen oversloegen naar België en eenvoudige afkomst. Dit gedichtje hangt boven zijn bureau. Wat die maatregelen inhielden, werd Frankrijk.

14 27 Armoede en verstoring van de Openbare Orde in 1847 Sechtzehn Streikende, überwiegend Kommunisten...

H.J. Boerema (1920-2001) en J. Boerema mei 1943 in Marum

In de jaren rond 1846 ontstond er in Nederland, als gevolg van mislukte aardappeloogsten, Truus de Witte in de arbeidersklasse een enorme armoede en hongersnood. Dit leidde op veel plaatsen tot escalaties. Ook in de gemeente Marum ontstond oproer. ‘De Kommandeur van het Sicherungsbereich meldde mij om 16.00 uur, dat op 3 mei 1943 tegen 14.00 uur zestien stakenden, overwegend communisten, die op de openbare weg Op een zomer avond in 1847 ging een groep bij zijn woning op. Jan Wietzes Dijk, landbouwer, bij Marum, 27 kilometer ten zuidwesten van Groningen, met boomstammen en stenen arbeiders er op uit om voedsel en geld te eisen 34 jaar, gaf zes pond brood en twee stukken een barricade hadden opgeworpen, op heterdaad waren betrapt en doodgeschoten. Twee bij meer welvarende lieden. Evert Lammerts vlees, maar verkoos geen geld te geven. betrokkenen raakten gewond bij een beschieting, maar zij ontkwamen aan hun arrestatie Kouwenberg was de aanstichter. Hij riep een door te vluchten.’ flink aantal mannen op om mee te doen aan Joldert Jans van Dijk, 27 jaar, Sjouke Jans de nachtelijke strooptocht en schuwde geen Geertsema, 42 jaar en Bonne Douwes Venema, Dit meldde Bernhard Georg Haase op 3 mei dreigementen om twijfelaars over de streep te 25 jaar, verklaarden eveneens door Kouwenberg 19431 aan zijn superieur Wilhelm Harster in trekken. De ‘buit’ zou gelijkelijk worden verdeeld; - onder dreigementen - te zijn aangezegd om aan Den Haag, nadat majoor Johann Gerhard wie iets in eigen zak stak zou met de dood de strooptocht mee te doen. Zij zijn echter thuis Mechels in Groningen arriveerde met een worden bestraft! gebleven. bestelwagen met daarin de lichamen van Die avond verzamelden zich bij het Akkerman Op 28 oktober 1847 werden de deelnemers door zestien geëxecuteerde slachtoffers uit De vallaat: De 47-jarige Kouwenberg, gewapend de arrondissementsrechtbank veroordeeld. Haar, een buurtschap nabij Marum. SS- met een geweer, Hendrik Harms Elieveld, 23 De tenlastelegging luidde: Sturmbahnführer Haase was de leider van de jaar, Gouke Gurbes Jager, 34 jaar, Ype Sikkes “Beklaagden hebben op de nacht van 1 op Aussenstelle te Groningen, één van de acht Pompstra, 18 jaar, Rense Gurbes Jager, 41 jaar, 2 juli 1847 gezamenlijk, terwijl de eerste regionale kantoren van de Sicherheitsdienst Mindert Sytses de Hoop, 52 jaar, Pieter Roelfs beklaagde (Kouwenberg) met een geweer was en de Sicherheitspolizei. Deze Aussenstelle Teenstra, 17 jaar, Heine Heines Rosema, 40 jaar. gewapend, bij onderscheidene ingezetenen der was gevestigd in het Scholtenhuis aan de Allen woonden in De Wilp en waren arbeider gemeente Marum en zelfs bij enigen hunner met Groninger Grote Markt. Harster was de van beroep. De volgende dag al, werd door de gebruikmaking van dreigementen, voornamelijk landelijke bevelhebber van deze diensten. rechtbank de gevangenneming der verdachten geuit door de eerste en achtste beklaagde Mechels was Kommandeur van de tijdelijk bevolen! (Rosema) gevraagd of geëist levensmiddelen en ingezette Ordnungspolizei. geld en beide bekomen”. Wat de nachtelijke expeditie opleverde blijkt uit de getuigenissen in het proces dat volgde: Allen bekenden en werden veroordeeld. De zestien slachtoffers waren gevallen tijdens Hendrik Derks Menkema, landbouwer, 41 jaar, Kouwenberg kreeg de hoogste straf, twee jaar de April-Meistakingen. Waarom braken deze gaf naast brood en spek ook nog twaalf 25-cents gevangenis. Heine Heines Rosema kreeg één stakingen uit? Hoe reageerden de bezetters stukken. Egbert Jans Heuker, landbouwer, 37 jaar, jaar en de anderen kwamen er vanaf met zes op de stakingen? Welke plaats nam Marum gaf brood en enig geld. Harm Egberts Holtrop, maanden. Bovendien werden allen veroordeeld in? Welke slachtoffers vielen er en waarom landbouwer, 72 jaar, gooide hen een brood toe. tot opzending naar een bedelaarsgesticht na juist deze slachtoffers? En waarom werden Wietske Elses Siccoma, 47 jaar, was als weerloze afloop van de straftijd. Ten aanzien van deze ze aanvankelijk ‘op een onbekende plaats’ Illegale ansichtkaart met foto’s van de 16 weduwe erg geschrokken en gaf drie worsten, opzending kwam uiteindelijk de minister van begraven? spek, brood en geld. Pieter Boudewijn, bakker Justitie tussenbeide en werd vrijstelling verleend slachtoffers. Van linksboven naar rechtsonder: Andries Hartholt, zijn drie zoons Dirk, Albert in Marum, 32 jaar, was geheel alleen thuis en voor Mindert Sytses de Hoop, Gouke en Rense De April-Meistakingen van 1943 en Hendrik, zijn aanstaande schoonzoon heeft hen ieder een achtponds brood gegeven en Jager en Harm Heines Rosema. In de Tweede Wereldoorlog vonden, naast spek. Fouke Klatter-Nieweg, zonder beroep, 21 Berend Assies uit Een, de broers Uitze, Jelle enkele kleinschalige stakingen, drie grote jaar, wachtte samen met haar beide broers en de (Klaarblijkelijk was deze verstoring der Openbare en Steven van der Wier (13), Eeuwe de Jong, stakingen plaats: de Februaristaking van meid op de terugkomst van vader. Zij gaven eerst Orde destijds een zwaar vergrijp. De daders Gerrit van der Vaart, onderduiker Johannes 1941, de April-Meistakingen van 1943 een achtponds brood, spek en 75 cent, maar werden als criminelen bestraft. Vanuit onze tijd Glas uit Dokkum, Karst Doornbosch en zijn en de Spoorwegstaking van 1944. Na de dat was niet genoeg. Uiteindelijk gaven ze drie terugblikkend naar de slechte en armoedige boer Jan Doornbosch, onderduiker Frits van broden en twee stukken spek. Wiebe Wietzes omstandigheden waarin men toen leefde, Februaristaking kondigde Hanns Albin de Riet uit Hilversum, Sibbele de Wal en Dijk, landbouwer, 55 jaar, verklaart: “Ze zeiden kijken velen daar nu toch wat anders tegenaan Rauter, de hoogste Duitse politieautoriteit in Geert Jan Diertens. dat ze twaalf man sterk waren en nog vijftig op en bestaat er zeker ook enig begrip voor deze het bezette Nederland, ‘harde maatregelen’ de weg. Ze vroegen brood en spek en zeiden dat ‘wanhoopsdaad’. Red.) aan bij herhaling van onlusten. grote staking, en de enige landelijke, door de ze flauw waren van de honger. Ze wilden ook geld Dit is een ingekorte versie van het artikel De April-Meistakingen vormden de tweede bevolking zelf ontketende massale staking en riepen: dan de bak maar in”. Dijk liet door zijn van de heren Boerema. Wie belangstelling in de Tweede Wereldoorlog. Deze braken knecht hooivorken ophalen en bezweek niet voor 1 heeft voor de volledige tekst, kan deze via de OVCG: Map 439: Telexbericht 1003, volslagen onverwacht uit, maar niet zonder de dreigementen. De groep hield zich drie kwartier redactie ter inzage krijgen. 17.15 uur.

28 13 Een wapen en een vlag voor Boerakker-Lucaswolde Vereeniging tot Hulp voor Vlijtige Armen1 te De Wilp

Ir. A. Daae1 S. de Groot-Jager en J. de Boer-Jager

Door de steeds toenemende gemeentelijke schaalvergroting schijnt de wens te ontstaan Deze aansprekende naam moet wel een verhaal opleveren. Dat was ook de mening bij sommige kleine kernen, om zich als gemeenschap te manifesteren: zo ook bij de van Theo Kiewiet, secretaris van de in 1847 opgerichte vereniging, die tegenwoordig Vereniging voor Dorpsbelangen Boerakker-Lucaswolde. Beide kernen behoren tot de in de volksmond kortweg ‘De Vlijt’ wordt genoemd. De heer Kiewiet gaf diverse oude gemeente Marum in de provincie Groningen. documenten ter inzage aan de redactie en zorgde voor de benodigde aanvullende informatie. Zijn bijdrage, aangevuld met eigen onderzoek2, heeft inderdaad geleid tot een De Vereniging Boerakker-Lucaswolde familie van Ewsum, de heren van Vredewold verhaal over een heel bijzondere vereniging die al meer dan 160 jaar bestaat. wenste zijn identiteit zichtbaar te maken te Nienoord, een geslacht dat een belangrijke Het lot van de behoeftige door middel van een wapen en een vlag. rol gespeeld heeft in het Westerkwartier en de Het Consulentschap voor de Heraldiek in de Ommelanden. Zij hebben de stoot gegeven Provincie Groningen voldeed aan het verzoek tot de turfwinning in dit gebied in 1508. Het van de voorzitter van de vereniging, de heer Dwarsdiep is de belangrijkste afwatering van J. Drenth, en verzorgde een wapen en een dit drassige gebied, waar het zeewater vrij vlag op basis van historisch-/ geografische spel had tussen de zandruggen. Derhalve bronnen. is gekozen voor een golvende schildvoet Het wapen2 wordt als volgt omschreven: waarvan de kleur sabel (zwart) verwijst naar In goud een gaande gevleugelde stier de turfwinning. De gouden lelie verwijst naar van keel met een aureoollijn van keel, een het Kuzemer klooster Mariapoort, terwijl de schildvoet van sabel met een lelie van goud bloempjes duiden op de boekweitteelt. Deze met aan weerszijden een boekweitbloem van bloempjes hebben een wit-rode bloeiwijze. zilver geknopt van keel. De vlag wordt als volgt omschreven: Boerakker is ontstaan aan een oude In geel een rode gaande gevleugelde stier zandweg: ‘Boerenakkers of later Buirenacker’ met rode aureoollijn, een zwarte broeking Deze zandweg liep van het nonnenklooster een gele lelie boven en onder een witte Mariapoort (1204) bij Kuzemer in zuidelijke boekweitbloem met rode knop. richting tussen de weilanden, moerassen en het met riet bedekte laagland en De gevleugelde stier is het zinnebeeld van zout veen, dat werd doorsneden door de H. Lucas die de naamgever was van een kreken. Het Dwarsdiep is de belangrijkste monnik Lucas van het Kuzemerklooster. Hij afwateringskreek. De verdere omgeving ontgon met zijn medebroeders land in deze bestond uit heidevelden en woeste grond. Deze foto, die werd gemaakt voor 1903 toont De Wilp vanaf de kant van het huidige Plantsoen streek en zijn naam is weer terug te voeren op Vóór de val van Groningen in 1594 waren het in de richting van Siegerswoude. Links een klein bruggetje over de Jan Gosseswijk, en rechts de Evangelist. De kleuren goud en keel (rood) de kloosterlingen die boekweit verbouwden de Oude Molenweg. Ongeveer op de plaats van de witte houten brug, staat tegenwoordig de zijn terug te voeren op het wapen van de op de zgn. boekweitakkers. Na de reformatie bekende blauwe ‘kunstbrug’. Een heel gezelschap - 17 mannen, vrouwen en kinderen - poseert kwamen deze akkers in handen in het midden. Wellicht de bewoners van de afgebeelde huizen. Aan de oever van de vaart, van het dorp Niebert en werden zitten nog 2 mannen, voor de bult zand, waarmee de wegen zo te zien worden verbeterd. (Foto: toen ‘Buirenakkers’ genoemd. collectie Jan en Anneke Bosch) Lucaswolde wordt voor het eerst genoemd in 1385 toen Rond 1800 vond de bevolking vrijwel dit een stuk moeilijker. Wie om welke reden pastoor Luppold namens de uitsluitend werk in de landbouw en in de ook, niet in staat was te werken kon in die boeren uit de omgeving een stuk vervening. ’s Zomers was er voor iedereen tijd niet terugvallen op sociale voorzieningen tekende over de afspraken over wel werk en inkomen, maar ‘s winters was en verviel dikwijls tot armoede. De enige de waterafvoer in het landschap 1 De vereniging die in 1847 te Marum werd opgericht droeg de naam: Hulp voor Vlijtige Vredewold waarin beide dorpen Armoede. Na de splitsing, blijkt dat in De Wilp afwisselend de namen Hulp voor Vlijtige lagen. vlag Boerakker-Lucaswolde wapen Boerakker-Lucaswolde Armoede en Hulp voor Vlijtige Armen worden gebruikt; ook in officiële documenten. Wij hebben steeds de naam aangehouden die in het desbetreffende brondocument 1 Ir. Daae is heraldicus en is voorzitter van het Consulentschap voor de Heraldiek in de werd gebruikt. Provincie Groningen 2 Het boek Vlijtige Armoede en Tonnen Gouds, van J. en H.J. Boerema,

2 Zowel het wapen als de vlag zijn getekend door C.Q. Walschots te Rijswijk ZH geeft veel informatie over dit onderwerp.

12 29 instantie die zich met het lot van de behoeftige benoemde de gemeenteraad in alle dorpen heel weinig ziek is geweest, kwam een einde. goed. Maar zoals eerder al vermeld, heeft bezighield was de kerkelijke diaconie. Maar speciale commissies. Er werd vooral nadruk Het afscheid van de klanten werd overal het lichaam van Bake’s vrouw zo erg geleden de diaconie van de kerkelijke gemeente gelegd op hulp aan de bevolking door het feestelijk gevierd. onder het tillen van de zware kratten, dat het Marum, waaronder ook De Wilp viel, zat zelf creëren van werkgelegenheid, zoals het Nu - in 2009 - circa 26 jaar later, genieten haar nog dagelijks parten speelt. met grote tekorten, waardoor zij onvoldoende aanleggen van voet- en fietspaden, het met Bake Ipema (84 jaar) en zijn vrouw Ruurtje Hun oude dag brengen ze door in een luxe in staat was de schrijnende problemen en de hand uitbaggeren van vaarten en kanalen, Ipema-de Vries (82) samen nog van de appartement in Marum, met als bovenburen armoede op te lossen. het verbrijzelen van keien, enz. In De Wilp herinneringen aan de melkzaak aan de de broer van Bake, de eerder genoemde De eerste Nederlandse grondwet van 1814 bemoeide zelfs de schoolopziener zich er Lindsterlaan. Met hun drie kinderen en hun Oedse en zijn vrouw. ‘beveelt de armenzorg als een zaak van hoog mee. Hij bepleitte het aanleggen van een kleinkinderen in de nabijheid is het leven belang in de aanhoudende zorg der regering behoorlijke rijweg van De Wilp naar Marum. aan’, maar desondanks steeg het aantal Er werd inderdaad een weg aangelegd van bedeelden. Bedelarij kwam heel veel voor. Marum over Bareveld naar De Wilp. De situatie werd nog ernstiger toen in 1845 de Toch komt er niet veel verbetering in de aardappel- en boekweitoogsten mislukten. situatie van de armen, tot er in 1847 kennelijk Door de misoogst was van de 117 ha licht aan de horizon gloort en de gemeente aardappelen in de gemeente Marum slechts rapporteert aan de Gouverneur: 29 ha behouden gebleven. Steeds meer ‘Ter voldoening aan het laatste van Uwe Ed. mensen zaten zonder wintervoorraad. Toen bovengenoemde circulaire kunnen wij Uwe ook in 1846 aardappel- en roggeoogsten Ed. mededeelen dat de armoede in deze mislukten, ontstond er grote onrust onder gemeente zeer is toegenomen, waardoor de de bevolking, Het gemeentebestuur moest subsidiën aan de diaconieën jaarlijks groter wel met geld over de brug komen om de moeten worden en de bedelarij schrikbarend diaconieën te ondersteunen. De Gouverneur was toegenomen. Om hieraan paal en perk te (nu zouden we hem Commissaris van de stellen is door de bemoeiing van het plaatselijk Koningin noemen) riep de gemeente op bestuur een vereeniging tot stand gebragt, maatregelen te nemen. om door vrijwillige weekelijksche bijdragen, Om de kerkelijke diaconie te ondersteunen de behoeftigen in de zes wintermaanden

Deze kaart uit 1854 toont dat ook in die tijd het Linster Veen nog erg leeg is. Wel zijn dan de Jonkersvaart en de Keuningswijk gegraven Dag van afscheid in 1983. (foto: bezit familie Ipema)

30 11 ruimte voor de opslag. Collega Hendrik Marinus Door de contributies van de leden en met het Na drie jaar al, werd de bedrijfsauto met Hendrik Marinus vestigde zich in 1956 als in cultuur brengen van heidegrond was men daarop de melktank, ontmanteld, omdat de melkboer in Marum. Samen namen Ipema zelfvoorzienend en onafhankelijk. losse melk verdween en werd vervangen en Marinus de fabriekswijk over van Roelf Hoewel de optimistische woorden in door flessenmelk. Huisman. De beide Marumer melkventers bovenstaande brief anders doen vermoeden Het prachtige hevelpompje, inclusief de maakten duidelijke afspraken over het heeft de Vereeniging tot Hulp voor kijkglaasjes, staat nu nog in museum ’t Rieuw, gebied waar ze zouden venten. Marinus Vlijtige Armoede niet de ideale oplossing in de Coendersborg te Nuis. De grote tank die had een winkel in de Raadhuisstraat en van gebracht voor het probleem van de op de bestelwagen zat, verkocht Bake aan de daaruit ventte hij zijn zuivelwaar uit, ook in seizoenswerkloosheid. Wel heeft zij in de eigenaar van een plezierjacht: die heeft er een zijn eigen straat. Dat was een uitzonderring, lange jaren van haar bestaan, op sociaal- watertank van gemaakt, op z’n jacht. want de afgesproken grens was bij de economisch en maatschappelijk gebied veel molenromp van de familie Benedictus. voor De Wilp betekend. Ets door Rembrandt van Rijn, getiteld: Na het verdwijnen van de losse melk kwamen Alles wat ten oosten lag (Marum en Nuis) Bedelaars aan de deur. er de stalen kratten met melkflessen van was het gebied van Marinus en ten westen De notulen van de afdeling De Wilp gaan Frico, later van Domo. Het werd zwaar werk daarvan was van Ipema. Het heeft nooit terug tot 1907. De huidige secretaris stelde voor zowel Bake als zijn vrouw, want ook zij problemen gegeven. Ook de straten van de werk te verschaffen. Deze maatregel heeft het originele notulenboek uit die tijd, oude werkte hard mee in het bedrijf. Ze verkocht dorpsuitbreidingen werden weer verdeeld. reeds volkomen aan het doel beantwoord. notariële akten en contracten beschikbaar melk en andere producten vanuit hun huis. De aard van het werk veranderde wel in de Niettegenstaande de winter zich met alle voor bestudering. Deze documenten hebben In de ijzeren kratten zaten 16 flessen melk. loop der tijd; het persoonlijke tintje ging er gestrengheid doet gevoelen, is de bedelarij interessante feiten aan het licht gebracht en De emballage was zwaarder dan de inhoud wat af. Bij de buitenshuis werkende vrouwen hier geheel opgehouden daar allen die bieden ook enig zicht op de gang van zaken volgens Bake en het ijzer was scherp, dus kon de melboer overdag niet meer terecht. werken, in hunnen behoefte kunnen voorzien, in de beginperiode. Er blijven echter nog vele hadden ze vaak de handen kapot. Het zware Enkele collega’s van Bake elders in den terwijl de diaconieën tevens opmerkelijk hiaten. tillen heeft de rug van zijn vrouw vernield. lande maakten ‘s avonds nog een rit om die verligt worden, daar zij allen die zich voor Bij het uitventen van de melkproducten gezinnen tegemoet te komen. ondersteuning aanmelden en werken kunnen, Het Linster Veen werden ‘s morgens vroeg en op zaterdag Eenmaal had Bake Ipema bijna een ernstig naar de commissie verwijzen, waarbij zij meer We gaan terug naar de eerste helft van de e hand- en spandiensten verricht door Oedse ongeluk met de Drachtstertram. In Nuis reed zouden kunnen verdienen dan zij zouden 19 eeuw. Uit de kadastrale gegevens van Ipema, een broer van Bake. Later werd hij een zandpad in om een aantal klanten te kunnen bedelen’. 1832 blijkt dat destijds de gehele zuidpunt het werk weer een beetje lichter, omdat er bezoeken. Na gedane zaken reed hij terug van de gemeente Marum in het bezit was kunststof kratten kwamen en kartonnen met zijn melkauto. Er was geen goed uitzicht De ‘vereeniging’ waar het hier om gaat is de van één eigenaar, te weten notaris Fedde verpakkingen voor de melk. Het assortiment omdat het huis van Willem Boerema nogal Vereeniging tot Hulp voor Vlijtige Armoede, Tjeerts Posthumus uit Beetsterzwaag c.s. breidde zich flink uit, met bijvoorbeeld flesjes dicht aan de weg stond en Bake was al met met afdelingen in de kerkdorpen Niebert, Vierhonderd hectare heidegrond en water koffiemelk en frisdrank. Drie flessen voor z’n auto op de rails, toen hij zag dat de tram Nuis, Marum en Noordwijk. In De Wilp is wel - globaal liggend ten zuiden van Corpus de één gulden weet Bake nog. Ook herinnert er met een behoorlijke snelheid aan kwam vanaf het begin een plaatselijke afdeling, Linde en ten oosten van De Wilp - dat het hij zich uit die tijd de ‘Melkbrigadieractie van rijden. De schrik sloeg hem om het hart. Hij maar deze valt bestuurlijk onder Marum. Lintser Veen werd genoemd, was eigendom Joris Driepinter’, om het melk drinken onder zette de auto in de vrijloop en de auto rolde van deze grootgrondbezitter. Het was er kinderen te promoten en de reclame-acties terug, omdat de rails hoger lagen dan het Joan Francois Obbes vooral leeg, niets dan woeste, onontgonnen van Zoetermeers Roem, een margarinemerk zandpad. Het was net op tijd, de tram vloog De doelstelling en werkwijze van de vereniging grond. De Jonkersvaart, die het gebied later dat erg aan de weg timmerde, met onder rakelings langs zijn auto. zijn vermoedelijk bedacht, door J.F. Obbes, zou doorsnijden was er nog niet. Wel was meer het zegeltjes sparen. burgemeester van Marum, die ook de eerste de Wilpstervaart al gegraven, die ten westen Gelukkig was er ook tijd voor ontspanning. Tenslotte voorzitter werd. Hij bepleitte dat een ieder van het terrein lag. Zo werd eens een reisje speciaal voor Ook de derde generatie Ipema heeft nog die anders aalmoezen gaf aan bedelaars, melkboeren georganiseerd, naar Emmeloord. meegewerkt in het bedrijf. Met name voor dit geld zou besteden aan het lidmaatschap Met ingang van 1 november 1848 doen Daar stond hen een optreden te wachten de feestdagen was zoon Jan een zeer van de vereniging. De bijdragen werden notaris Posthumus c.s. een deel van het van een keur van bekende artiesten, zoals gewaardeerde kracht. in plaatselijke kassen gestort en ook in de gebied van de hand aan: Joan Francois Ronnie Tober, Sjakie Schram, Imka Marina uit Toch werd het in 1983 allemaal een beetje eigen plaats aan minvermogenden verstrekt. Obbes, burgemeester der gemeente Marum, Hoogezand en vele anderen. Sjakie Schram te druk voor Bake, temeer omdat Hendrik Bedelaars konden worden doorverwezen naar Lubbe Ebbels Renkema, landbouwer te werd nog boos omdat hij de melkboeren niet Marinus ophield met de melkloop en samen de vereniging, die geen aalmoezen uitkeerde Marum en Albert Hendriks Oost, veenbaas ‘los’ kon krijgen…er werd na zijn verzoek met zijn zoons een supermarkt begon. In maar voor betaald werk zorgde. Ledigheid en te De Wilp, directieleden van de Commissie niet meegezongen. Ze werden door hem dat jaar kreeg Bake de kans om gebruik te landloperij werden zo eveneens bestreden. voor Vlijtige Armoede te Marum. In eerste uitgemaakt voor ‘domme boeren’. maken van de regeling ‘Vervroegd Uittreden De vereniging stond los van zowel kerk als instantie is er sprake van erfpacht, maar voor Zelfstandigen’. Aan zijn 40-jarige gemeente, maar was van de toegetreden afgesproken wordt dat de pachters tegen loopbaan als kleine zelfstandige, waarin hij ingezetenen zelf. Op financiële steun van de betaling van f 1149,60 eigenaar kunnen overheid werd nimmer een beroep gedaan. worden. Zo verkrijgt de piepjonge ‘Vlijt’ in

10 31 haar bezit, een perceel ondergrond van 19 wat grond in cultuur is gebracht. De vereniging bunder, 99 roeden en 38 ellen, gelegen te De verkoopt dan namelijk het ‘beklemrecht‘ van Wilp, grenzend ten zuiden en oosten aan de enkele ontgonnen percelen veldgrond wijkswallen, ten westen aan Marten Ritsma en . ten noorden aan Jan de Grijs. Het lijkt er dus Beklemde meiers op dat de grond aan de Commissieweg, die De percelen grond worden dus niet nu nog steeds in het bezit is van de vereniging verkocht, verhuurd of verpacht, maar naar al in 1848 werd verkregen. oud Gronings Recht, in ‘beklemming’ De vereniging beschikte nu over een flink uitgegeven. Dit wil zeggen: de vereniging perceel woeste grond, dat zij in het kader verkoopt het eeuwigdurende, ondeelbare van haar doelstelling kon gaan exploiteren. zakelijk recht van gebruik van haar grond, Werkloze, behoeftige arbeiders die een beroep met de bevoegdheid er een huis, schuur en op hulp deden, konden worden ingezet bij beplantingen op te hebben, die eigendom de ontginning en zo een dagloon verdienen. zijn van de gerechtigde, die beklemde meier

Bake en broer Oedse bij de melkauto in 1958. De dames bij de wagen zijn Martje Hulshoff en Joukje van der Veen-Stinne. Links het voorhuis van de boerdeirj van Hulshoff met daarvoor de gracht. (foto: bezit familie Ipema) gewerkt’; er zaten één huis en een pad tussen fietsband, wat een enorme knal gaf. Het paard hun ‘nieuwe huis en Bake’s bedrijfsruimte. sloeg op hol en raakte met de melkkar en al in de tegenovergelegen gracht van Hulshoff. Einde van het tijdperk ‘paard en wagen’ Met alle gevolgen van dien. In de vaart der volkeren pasten geen ‘paard Voor het paard in de plaats kwam een en wagen’ meer en midden 50-er jaren werd bestelauto, met daarop een grote melktank, dit oude en vertrouwde transportmiddel want er werd nog steeds losse melk verkocht. afgestoten. Maar het aftappen van de melk werd een Na diep nadenken volgt er uit de mond van stuk gemakkelijker. Op de achterkant van Bake nog een anekdote. Het paard kende de bestelwagen, dus aan die grote tank, zat alle bijzondere, maar voor de hand liggende een hevel en er kon telkens per halve liter geluiden; de herrie van het verplaatsen en overgeheveld worden, totdat de klant het rammelen van de melkbussen, vrachtwagens gevraagde aantal liters in de pan had. In de die door het dorp reden en niet te vergeten wintertijd bevroren de kranen wel eens, maar de met stoom aangedreven Drachtstertram ze werden weer ontdooid met wat warm met z’n stoomfluit. Maar op een gegeven water van de klanten. In ruil daarvoor kregen ogenblik - zo rond 1940 – maakten vader Jan die een beetje extra melk. De melk bevroor Ipema en z’n ongeveer 14-jarige zoon Bake niet in de bussen of tank, omdat het constant Deel van een Beklembrief uit 1888, waaruit blijkt dat Geert Oost een vaste en altoos durende weer hun dagelijkse ronde en kwamen ook in beweging was. beklemming koopt van Arend Hindriks Bron, Ynze de Vries en Markus Ates van der Vliet, langs de fietsenmakerij van Ties Hiemstra. De kleine bedrijfsruimte op het grote bestuursleden der Hulp voor Vlijtige Armoede te De Wilp. De splitsing tussen De Wilp en Marum Fietsenmaker Hiemstra was toen nog bouwterrein aan de Lindsterlaan deed dienst is in 1888 dus al een feit. gevestigd in een pand (later breierij Hofman) tot begin 1958, want toen verkochten ze tegenover de grote boerderij van de familie het bouwterrein inclusief de bebouwing Exacte informatie over de gang van zaken bij wordt genoemd. Deze beklemde meier Hulshoff, met ervoor een brede gracht. Nu aan Willem de Kleine uit Opende. Inmiddels deze tewerkstelling ontbreekt, maar een paar moet alle lasten betalen en jaarlijks een staat op de plek van Hulshoff’s boerderij hadden Bake en Ruurtje bij hun huis een decennia later zien we dat er kennelijk al heel onveranderlijke som, zijnde de ‘vaste huur’. basisschool ‘De Bron’. Juist op het moment bedrijfsruimte gebouwd in de vorm van een dat ze daar reden klapte er spontaan een grote garage, met daarin een grote koelcel en

32 9 Bake kon toen dankbaar gebruik maken van Het schuurtje bleef de bedrijfsruimte voor In geval van vererving, huwelijk of overdracht want in 1881 besloten Marum en De Wilp het koele heldere grondwater dat opgepompt Bake. Paard en wagen werden ondergebracht van het recht, moet de beklemde meier een afzonderlijk van elkaar verder te gaan. Vreemd werd. op de boerderij van zijn ouders. Voor zes uur bedrag, meestal ter hoogte van de vaste huur, genoeg werd deze splitsing pas in 1910 Toen Bake Ipema en zijn aanstaande vrouw ging Bake al naar zijn ouderlijk huis om het als zogenaamd geschenk aan de eigenaar officieel in een scheidingsakte vastgelegd, Ruurtje de Vries enige tijd later trouwplannen paard met de wagen te halen. In de winter, betalen3. 29 jaar later! In deze scheidingsakte staat hadden en een huis bij de bedrijfsruimte bij sneeuw en ijs, moest het paard al vroeg ondermeer: In november 1881 werd door wilden laten bouwen, stuitte dat op op scherp gezet worden om glijpartijen te In het archief van ’De Vlijt’ zijn uit 1875 en genoemde verenigingen overgegaan tot de problemen. voorkomen. ‘Op scherp’ betekent dat onder 1888 drie Beklembrieven bewaard gebleven, scheiding en verdeling van bovengenoemde Andere Indië-gangers hadden wèl hun de hoefijzers, tijdelijke schroeven gezet maar er moeten zeker meer zijn geweest. In onroerende goederen. Daarvan werd tot plannen gerealiseerd, maar inmidels was worden met uitstekende scherpe punten. deze beklembrieven wordt de verkoop van heden geen akte opgemaakt. er een bouwstop afgekondigd, dus mocht Het was zaak je in de koude winter goed warm het beklemrecht geregeld aan: Jan Sikkes De scheidingsakte wordt namens de afdeling Bake, zelfs op zijn eigen terrein waar al een te kleden, maar toch moesten de moffen2 Pompstra, Hendrik Reins de Vries en Geert Marum ondertekend door Wijtse Jurjens bedrijfsruimte was, niet bouwen! Toch moest vaak even uit om het fijnere werk te doen. Oost, alle drie arbeiders uit De Wilp, die van der Meer, landeigenaar, Boke Bosma, er iets gebeuren want er werd dagelijks Meestal stond er een pan naast het huis, met zich voortaan dus beklemde meier mogen landbouwer en Geert de Vries, koopman en een paar honderd liter melk uitgevent, ook een briefje er in. Later zetten oudere mensen noemen. De betreffende percelen grond zijn namens De Wilp door Eelke Nieman, bakker, karnemelk en ‘soepenbrij’. een flessenrekje klaar achter het huis, met de ruim een ha groot en liggen, voor zover op dit Rein Middel, landgebruiker en Jacob de beurs er bij; het kon allemaal! moment is nagegaan, aan de noordzijde van Vries, landgebruiker. Van 1951- 1952 woonde het pas getrouwde Uiteindelijk kwam er een huis vrij aan de de Wilpstervaart, ter plaatse van de huidige De bezittingen van de vereniging, ter grootte echtpaar Bake Ipema en Ruurtje de Vries Lindsterlaan, nummer 17, door het overlijden Commissieweg, waar ‘De Vlijt’ tot op de dag van bijna 15 ha en ter waarde van f 4500 in het kleine huisje van - en naast - de van Frederik Pera. Bake Ipema en zijn vrouw van vandaag nog landerijen in haar bezit worden gelijkelijk verdeeld. Het is opmerkelijk aannemer Knoop (later Knoop en Wijkstra) kochten dat huis en zagen definitief af van heeft. dat al dit onroerend goed ligt in De Wilp. In aan de Wendtsteinweg 79. Het nieuwe huis, een eventuele nieuwbouw bij het spoellokaal. de scheidingsakte wordt geregeld dat de dat gebouwd zou worden door Knoop, is Het huis dat ze kochten was dichtbij het De reden waarom het bestuur van de beide nieuwe afdelingen elk 5 percelen, ter er uiteindelijk nooit gekomen, maar hij had bedrijf en er kon dus ‘economisch’ worden vereniging juist voor de verkoop van grootte van 1à 2 ha toegedeeld krijgen. wel een tijdelijk onderkomen voor het jonge beklemmingen heeft gekozen is niet bekend. paar. 2 moffen = soort handschoenen Wellicht vanuit een sociaal oogmerk. De koopsom van zo’n beklemming was laag, ongeveer 6 gulden en een ongeveer even groot bedrag moest jaarlijks op 1 november als huursom worden betaald. Door deze wijze van ‘financieren’ was het verkrijgen van een eigen bedoeninkje voor een arbeider eerder haalbaar, dan wanneer de volledige koopsom ineens moest worden opgebracht. Notulenboek De eerste vergadering in het Notulenboek Akte van Scheiding van de nieuwe Vereniging tot Hulp van Vlijtige Het bestuur van de Veereniging tot Hulp voor Armen te De Wilp is de algemene vergadering Vlijtige Armoede afdeling Marum en De Wilp op dinsdag 19 maart 1907 in gebouw bestaat in 1875 uit Jhr. Hector van Sminia, ‘Ontwikkeling’, waar 14 leden aanwezig president, S.H.Coldeweij, secretaris Tjebbe zijn. Tot bestuurslid worden verkozen de Jilts Akkerman, Arent Fokkes Eringa, Ynze heren Nieman, Middel en De Baan en uit de de Vries en Arent Hendriks Bron. ‘begroting’ blijkt dat het bestuur in 1908 voor De eerste drie wonende te Marum, de laatste aankoop van goederen zal mogen besteden drie te De Wilp, zodat naar het schijnt de f 400, voor kredieten f 200 en voor subsidies beide plaatsen evenveel invloed hadden. f 25. Toch moeten er redenen zijn geweest deze Men vergadert jaarlijks 1 à 2 keer en de gezamenlijke organisatie op te splitsen, notulen geven de indruk dat de verenging keurig werd bestuurd. Er wordt telkens 3 In het oude Burgerlijk Wetboek stond nog uitgebreid melding gemaakt van het een bepaling over het beklemrecht (art. voorlezen der notulen, de financiële situatie Dit huis aan de Lindsterlaan 17 te Marum werd gebouwd in 1941 en door het gezin van Bake en 1654), maar dat is uit het Nieuwe Burgerlijk en de controle der boeken. Ook de, soms Ruurtje Ipema betrokken op 11 juni 1952. Van hieruit werd de melk uitgevent. Deze foto is zeer Wetboek verdwenen. Het kan dus niet meer moeizame, gang van zaken bij het kiezen van recent, maar in grote lijnen is het oorspronkelijke huis nog goed herkenbaar. (foto: Geert Braam) worden gevestigd.

8 33 het bestuur en de commissie van bijstand, hebben de verstandelijke of zedelijke wordt steeds uitgebreid beschreven. De vele verheffing van het volk. stemmingen en herstemmingen leiden er toe Dat de vereniging zorgvuldig te werk gaat en dat vergaderingen wel eens tot middernacht goed op de centjes past blijkt bijvoorbeeld uitlopen. uit de aanvraag van de weduwe Pijpstra om een krediet van f 18. ‘Zij heeft een Op 2 april1908 wordt vergaderd over een schaap om ’t half gewin. De eigenaar wil aanvraag van Albert de Haan om een krediet dit verkoopen. Om het te behouden heeft zij tot aankoop genoemde som noodig’. Men heeft geen bezwaar, maar vraagt zich af of het schaap wel deugdelijk is. Als het soms te oud is, ware het beter dat zij een krediet kreeg voor een nieuw schaap. Een paar leden zullen naar aanvraagster gaan en Kees Turksma, die Bake Ipema verving in de het schaap bezien. Als alles in orde is, dan periode 1946-1949, bij de melkkar achter kan het krediet worden toegestaan op de de boerderij aan de Lindsterlaan. (foto: bezit gewone voorwaarden. Is iets mogelijk niet familie Ipema) in orde, dan zal krediet worden toegestaan voor een ander schaap tot een bedrag van tijdens zijn opleiding in Assen klaargestoomd 20 à 25 gulden. voor Nederlands Indië. Van 1946 tot 1949 was Zo wordt ook een vergadering belegd om hij uitgezonden naar de verre Nederlandse Uit artikel 3 punt 2 en 3 van de statuten blijkt kredietaanvraag van Alle van Dijk van f 40 tot kolonie. Kees Turksma uit De Wilp nam zolang dat de doelstelling van de afdeling De Wilp het aankopen van een koe te behandelen. de melkloop waar en hield de zaak heel goed enigszins afwijkt van die der andere dorpen. ‘Daar deze aanvraag voor het bestuur wat Bake Ipema op de melkwagen op de Kruisweg, draaiende. Toen Bake eind 1949 terug kwam De Wilpsters hielden zich eveneens bezig te hoog bleek te zijn, werd beslooten een voor de voormalige lagere school, in 1949. kon hij zo weer in de bloeiende melkroute met het verstrekken van kleine kredieten, algemene vergade- Op de achtergrond het oude gemeentehuis. stappen. In de familie Ipema is zelfs een foto bijvoorbeeld voor de aankoop van een schaap ring te beleggen, waar 14 leden aanwezig (foto: bezit familie Ipema) uit die tijd bewaard gebleven. en het toekennen van kleine subsidies aan waren. Doordat de leden hunne meening plaatselijke verenigingen, die de zedelijke te kennen gaven werdt beslooten dit in onderuit door in plaats van die 1000 kilo hooi, Er werd gezegd dat de jongens die uit Indië en verstandelijke verheffing van het volk stemming te brengen’. Het voorstel werd één pond spek in te leveren bij dit familielid. terug kwamen voorrang zouden krijgen bij beoogden. aangenomen. Natuurlijk ging dat ook in het geniep, maar het bouwen en Bake had behoefte aan een er stond wel op papier dat hij het benodigde ander bedrijfspand met een steriele ruimte. van hoogstens 30 gulden tot aankoop van Ondertekening scheidingsakte hooi geleverd had. Rond 1950 kocht hij een bouwkavel aan de een schaap. Besloten wordt dit krediet toe Op 7 december 1910 ondertekent het In de oorlog en vlak daarna was alles Lindsterlaan en bouwde daarop eerst een te staan op voorwaarde: voltallige bestuur van de afdeling De Wilp op de bon. Er waren melk-, gortepap- klein schuurtje, dat diende als spoelruimte, 1 dat het schaap in het fonds wordt bij notaris Kingma te Leek de officiële en karnemelksepapbonnen. Dit gaf een met de bedoeling om er later een huis bij gedaan scheidingsakte. In de notulen van 1910 en behoorlijke administratieve rompslomp. te bouwen. Aannemer Knoop en Wijkstra 2 dat het niet verkocht mag worden vóór 1911 is van deze, voor de vereniging toch De ontvangen bonnen moesten door Bake bouwde deze spoelruimte, zoals op de het afbetaald is; belangrijke gebeurtenis, vreemd genoeg of zijn vader worden ingeleverd op het bouwvergunning van 6 februari 1950 vermeld 3 dat, als het verkocht moet worden om de helemaal niets terug te vinden. distributiekantoor. In ruil daarvoor kregen staat. Volgens de bouwtekening (aanwezig een of andere reden, het bestuur hiervan Wel vermelden de notulen van 27 februari ze een voorraadbon en op vertoon van die op het gemeentehuis) is de spoelruimte kennis zal gegeven worden; 1912, heel summier, dat 4 ha heideveld is voorraadbonnen kon er weer melk van het buitenwerks drie bij vier meter groot, dus 4 dat bij de aankoop de ‘Vereeniging’ aangekocht om te ontginnen. Ook de akte melkfabriek gehaald worden. het vloeroppervlak was minder dan twaalf vertegenwoordigd zal zijn; waaruit deze aankoop blijkt is bewaard vierkante meter. 5 dat een borg zal worden gesteld. en deze geeft meer informatie. Op een Naoorlogse jaren Er was destijds nog geen waterleiding op Het schaap kan worden aangeschaft publieke veiling bij café Walvius te Marum, Na de oorlog begint Bake Ipema als de Lindsterlaan en ook niet in de rest van werd namens het bestuur van de Vereniging zelfstandig ondernemer en vent de melk uit, Marum, maar er moest wel gespoeld worden. Subsidieaanvragen van de Vereniging Hulp voor Vlijtige Armoede te de Wilp, door vanuit het huis van zijn ouders. Deze situatie De melkbussen moesten weer schoon en de vooruitgang in verband met verfraaiing Rein Middel geboden op enkele percelen werd een tijdje gedoogd, maar was niet ideaal, het schuurtje diende dagelijks te worden van het kerkhof en van de ‘Commissie tot veldgrond en dennebos, gelegen aan de vanwege de hygiënische omstandigheden ‘uitgespoeld’ . Gjaltema van het timmerfabriek aanleg van een fietspad’ worden echter Jonkersvaart, bij de zogenaamde Smerige op een boerderij. Na zijn diensttijd zou er ‘De Volharding’ had er een betonbouw bij en afgewezen, aangezien zij niet ten doel Wijk. De verkopers waren T. Fleerkamp, verandering in de situatie komen. heeft betonringen in de grond laten zakken. Bake was in 1946 dienstplichtig en werd

34 7 Bake ging na de lagere schoolperiode ruim De oorlogsperiode 1940-1945. H.G. Inden en de erven M.J. Boelens, die het werk kunnen. Het werk dat wordt verschaft, 4 jaar lang, 2 of 3 dagen in de week naar De dagelijkse verspreiding van volle, verkochte sinds 1884 in eigendom hadden. bestaat naast takken binden uit bonestokken de landbouwschool aan de Noorderweg in rauwe melk ging door tot de oorlog. Toen Bij de aankoop hoorden tevens rechten van en draadpalen maken en deze aan de man Marum. De resterende dagen hielp hij thuis, mocht er geen verse volle melk, door Bake vrije doorvaart in de wijken en recht van weg4 brengen. in het bedrijf. Hij zou ook het boerenvak in Ipema rauwe melk genoemd, meer worden over aangrenzende percelen. gaan, maar in welke vorm was nog niet verkocht. Plannen in die richting waren er De Vlijt in de nieuwe tijd bekend. Hij haalde op de landbouwschool eigenlijk al voor de oorlog, maar de Duitsers Uit het verslag van 1915 blijkt dat ter Opvallend is dat in de notulen nergens zijn vakdiploma’ s en heeft daar later veel voerden in dat de melk eerst gepasteuriseerd vergadering heftig wordt gediscussieerd ook maar een woord wordt gerept over de profijt van gehad. en gestandaardiseerd moest worden. Een over de uit te betalen werklonen. Men wil het oorlogstijd. Men vergaderde onverstoorbaar alternatief was om melk van het zuivelfabriek uurloon wel met 1 cent verhogen tot 12 cent, door over de normale gangbare zaken. Melkventers, melkslijters, melkboeren en te Marum te betrekken en dat ging dan ook maar zou aan de andere kant ‘de minste Wel blijkt dat in de loop der jaren de melkrijders gebeuren. werkkrachten krijgen en die niet kunnen werkwijze van de vereniging drastisch is Op mijn vraag of er meer melkventers Voor en in de oorlog al, hielp Bake zijn vader weren’. De kwestie loopt zo hoog op, dat gewijzigd. Onder invloed van verbeterde en melkslijters waren volgt een hele om de melk uit te venten. Ze deden het de penningmeester zich beledigd voelt en sociale omstandigheden maakt het aspect opsomming: samen en waren om de beurt bij de streek. De Coöperatieve Melkproductenfabriek Ook de melkstaking van 1944 is niet aan de ‘Zuidelijk Westerkwartier’ in Marum had zijn Ipema’s voorbij gegaan. Bij het fabriek werd eigen melkventer, dat was Harke van der een melkrijder aan de tand gevoeld door een Wier. Later nam Henk van der Vliet het van Duitser. Hij moest zeggen wie bussen leeg hem over en weer later nam Karst van Dellen gegooid hadden, maar ‘natuurlijk’ kende die loop over. Deze had al een prachtige die melkrijder de verdachte personen niet. motorkar, die hij had overgenomen van de Enige dagen was er geen melk, maar er gemeente Groningen. Eens was die mooie werd wel illegaal rechtstreeks van de boer kar gebruikt als vuilniskar! gekocht. Een ander voorval in oorlogstijd Jozef van Kammen had net als de Ipema’s houdt verband met het vorderen van paarden In 1928 wordt op voorstel van J.V. Visser besloten om nog een stuk heideveld te kopen. Een half een eigen melkloop, dus los van de fabriek, door de Duitsers. Ook Bake moest het paard jaar later is het zover en wordt 5,5 ha heideveld en land, gelegen onder Zevenhuizen, aangekocht. waar later ene Popkema op kwam. Ook was (een prachtige bruine vos met vier witte De vereniging moet wel voor f 5000,- hypotheek nemen op andere bezittingen, maar krijgt hiervoor Roelof Huisman vanaf 1949 melkboer in benen en een bles) inleveren. Het dier kon machtiging van de ledenvergadering. Marum. eigenlijk helemaal niet gemist worden, maar In De Wilp waren er zo in en rond de oorlog het moest. Omdat zijn vader ziek in bed bedankt als bestuurslid van werkverschaffing, gefinancierd uit de twee melkboeren, te weten Poppe van der lag moest Bake er mee heen. Onderweg Als in 1931 blijkt dat er veel te veel leden contributie van leden langzamerhand plaats Wal en Riekel Venema. – ongeveer op de helft - kwam hij buurman zijn, die niet op de vergadering komen, wordt voor de verhuur van perceeltjes land aan In Noordwijk ventte Van der Veen uit Zuiderveld tegen, die z’n paard nog bij zich het voorstel aangenomen om diegenen leden. Kornhorn en Jannes Marinus, (de vader van had. Zuiderveld vertelde de jonge Bake dat die zonder kennisgeving drie keer niet zijn In de jaren ’50 wordt uitgebreid vergaderd Hendrik Marinus, die later ook melkboer er op een simpele wijze onderuit te komen geweest, te ‘schrabben’. over het idee van enkele Wilpsters om de werd in Marum) ventte in en rond Boerakker. was. Hij zei: “Wel melden met het paard in Eind jaren dertig heeft de vereniging blijkbaar eigendommen van ‘De Vlijt’ te verkopen, Hij kwam tot het eind van de Noorderweg en Marum-West, een handtekening plaatsen eigen kruiwagens, die tevens worden teneinde met de opbrengst huisjes voor het begin van de Kruisweg en ging dan weer op papier en vervolgens gewoon met paard verhuurd. De kruiwagens komen in diverse ouden van dagen te bouwen. Uiteindelijk terug naar de Leidijk, waar hij woonde. Later en al weer vertrekken naar huis”. En zo vergaderingen aan de orde. De huur wordt niet keuren de leden het voorstel af! Alzo besloten: nam zijn zoon, een broer dus van Hendrik geschiede. Vader Ipema keek verschrikt op betaald en afspraken worden geschonden. ‘De Vlijt’ gaat gewoon door. Marinus, het over in Boerakker. toen Bake weer met paard en al thuis kwam: Men besluit geen materiaal weer te verhuren Ook de organisatie van een jaarlijks busreisje Anderen die zich bezig hielden met het “Wollen ze het peerd niet hemmen?” vroeg aan niet-leden: ‘er komt alleen maar ellende voor de leden en hun vrouwen krijgt op de transport van melk waren de melkrijders. Zij zijn vader. Bake zei “nee”, maar durfde niet van’. vergaderingen veel aandacht. Meer dan de haalden de volle melkbussen op bij de boeren te zeggen dat hij het zelf zo geregeld had. Ze Er wordt nog een stuk bos aangekocht, zaken die betrekking hebben op het land, en brachten die naar de zuivelfabrieken in hebben er verder niets meer over gehoord. zodat er weer enkele werklozen aan het lijkt het wel. De reisjes zijn dan ook een groot Marum, Noordwijk en De Wilp. Er waren er Een mooi voorbeeld van ‘klein verzet’ tegen succes. Een voorstel om ter afwisseling ook 4 velen, waarvan we hier enkelen noemen: Jan de bezetter. Recht van weg: deze formulering wordt eens een gezellige avond te houden waar Renkema uit Frieschepalen, Luut Zeeman Ook werd er hooi gevorderd voor de paarden in de koopakte gehanteerd. Het bedoelde een ‘hummarist’ zal optreden haalt het dan uit Marum, Jan Heuker uit de Houtwal, Jan van het Duitse leger. Dit werd geregeld door recht wordt tegenwoordig aangeduid als ook niet. Geert Neef van de Hamrik en Kai Drent uit iemand die ook voor de oorlog al aan hooi- recht van overpad en houdt in dat bepaalde Serieuze zaken waar in de 60-er en 70-er jaren het Boereveld. en strotransporten deed voor zijn baas, een belanghebbenden, bijvoorbeeld buren, een over wordt vergaderd zijn: subsidieaanvragen familielid van de Ipema’s. Ze kwamen er deel van elkaars grondbezit mogen betreden van muziekkorpsen, ouden van dagen en om hun eigen bezit te kunnen bereiken.

6 35 was vader Jan Ipema eerst landbouwer, maar uit ongeveer 12 koeien. Hij ging met paard hìj werd ook de grondlegger van het bedrijf en wagen en melkbussen gevuld met volle van Bake Ipema aan de Lindsterlaan. - rauwe, dus onbewerkte - melk op pad. Zijn klantenkring bestond hoofdzakelijk uit de Jan Ipema was in Noordwijk rond 1930 al aanwonenden van de oude provinciale weg een tijdje melkboer voor het melkfabriek van in Marum, Nuis en een gedeelte van Niebert. Marum, maar dat was van korte duur, omdat Op de onverharde zijpaden kwam hij toen hij van 9 gulden in de week, teruggezet werd nog niet. naar 7 gulden en er voor dat geld zelf ook nog Op de zaterdagen moest Jan Ipema zelfs een paard op na moest houden. Hij stopte twee keer langs zijn klanten. Koelkasten er mee en zijn melkloop werd overgenomen waren er nog niet en hoewel veel mensen wel een kelder hadden, kozen z’n klanten toch voor verse melk op de zaterdagavond. De productie van zijn eigen koeien was voor de zaterdag niet genoeg en het tekort werd aangevuld met verse melk van veehouder Berend Straat, achter op de Lindsterlaan; op nummer 45. Hij woonde daar met zijn gezin in de periode van 1920 tot 1951 en daarna kwam Jan Meijer op die prachtige boerenplaats (tot 1977). De latere bijproducten, zoals pap en karnemelk, kwamen van de toenmalige zuivelfabriek uit Noordwijk, waar Bake als Op deze luchtfoto zijn de landerijen van De Vlijt aan de Commissieweg en aan De Vlijt met een Het boerderijtje aan de Noorderweg 9 te jonge jongen op z’n fiets ook al roomboter rode lijn gemarkeerd. Het dorp De Wilp is linksonder nog juist zichtbaar. Noordwijk, gebouwd in 1912. Tot 1933 haalde. bewoond door Maaike Ipema-Meinema maatschappelijk werk. Verder moet het Wilp donaties verstrekt. Ook in de toekomst en het gezin Jan Ipema. In verband met de bestuur, net als vroeger, regelmatig bij de zullen, zoals secretaris Theo Kiewiet herkenbaarheid is bewust gekozen voor een leden aandringen op goed onderhoud van verwoordt, de leden van ‘De Vlijt’ zich blijven foto uit deze tijd. (foto: Geert Braam) greppels en sloten. inzetten voor dit stukje erfgoed in het dorp. Uiteraard zijn ook de financiën een door Harke van der Wier uit Marum. Jan doorlopend punt van aandacht. Er is wel iets Ipema handelde ook in eieren, hij kocht ze op veranderd sinds 1907. In 1974 bedragen de bij boeren en verkocht ze op de eiermarkt in inkomsten f 1.895 en de uitgaven Leek. f 1.888. In kas is f 7,68 en op de Rond 1933 werd de boerderij in Noordwijk spaarbankboekjes staat f 1.316. verkocht en de familie liet het oog vallen op een huurboerderij in Marum. Het gezin Jan In 80-er en 90-er jaren worden de landerijen Ipema vestigde zich in deze boerderij aan de van de vereniging opnieuw ingedeeld in Lindsterlaan. In 1934 overleed de weduwe percelen van 25 are en wordt er bij 23 leden Maaike Ipema-Meinema. een ledenstop ingevoerd. De percelen, werden namelijk zo klein dat er niet eens Lindsterlaan gedraaid kon worden met een tractor. De benaming ‘Vlijt’ zien we tegenwoordig De Lindsterlaan was nog een onverhard Recente foto van de boerderij aan de In 2008 heeft de vereniging nog 16 leden die, nog terug in landerijen en in een onverhard wagenpad, dat bij slecht weer veranderde Lindsterweg 46 te Marum, gebouwd in zoals het reglement voorschrijft, allen in De weggetje - dat in deze streek een reed in een enorme modderpoel. In de jaren 1927. Deze boerderij werd door de Ipema’s Wilp wonen. Wie verhuist raakt het gehuurde wordt genoemd – met die naam. Deze reed 1933/1934 werd de Lindsterlaan verhard met gehuurd van de familie Van der Meulen land en het lidmaatschap kwijt. Men bezit is opgesplitst in twee doodlopende delen. klinkers. Er was voordien, begrijpelijkerwijs, uit Drachten. De huidige locatie is na de momenteel twee grote blokken grasland, Het ene deel loopt vanaf de Jonkersvaart in nog weinig bebouwing aan dat pad, hooguit rotonde, het eerste huis links van de weg. dat in gebruik is bij de leden; hobbyboeren zuidelijke richting het veld in en het andere een paar boerenbedrijfjes. Ook de boerderij ernaast, aan de zuidkant, met schapen, koeien of paarden. deel vanaf de Keuningsweg in oostelijke Vader Jan Ipema ventte dagelijks de productie was - en is nog steeds – eigendom van de Nog steeds worden aan verenigingen in De richting. uit van zijn eigen boerenbedrijfje, bestaande familie Van der Meulen. (foto: Geert Braam)

36 5 Bake Ipema, van melkventer tot melkboer in Marum. Grafheuvels op De Haar

Geert Braam Douwe de Graaf

In aansluiting op de ingeslagen weg om bepaalde bedrijfstakken onder de loep te nemen, Bij de interessante lezing over de Bult van Marum1 kwam ook ter sprake dat er drie volgt er nu een artikel over de melkboer Bake Ipema (geboren in 1925 te Groningen) en grafheuvels op de Haar zijn geweest. Mijn schoonmoeder, mevr. Hendrikje de Jong- een aantal van zijn collega ‘s in de gemeente Marum. Bake Ipema is de rode draad in dit Tellinga vertelde dat ze als kind op die heuvels speelde. Ze vermeldde ook dat er vlakbij verhaal. Met hem heb ik een vraaggesprek gevoerd en dat gaf een schat aan informatie, een heideveldje was. Ze is nu 90 jaar, het moet dus 1925-1930 zijn geweest toen ze daar die ik heb gebruikt als kapstok en heb aangevuld met eigen herinneringen. Ook kreeg ik speelde. gegevens uit andere monden en verder informatie uit het gemeentearchief van Marum en uit het Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven. Siebenga Grafheuvels uit het Bronstijdperk Hoe ging het verkopen van melk en andere zuivelproducten vroeger in zijn werk? Verpakte In april 2009 werden in Smallingerland Maar dat waren niet de enige grafheuvels op melk was er in de beginperiode nog niet. Het is nu allemaal zo vanzelfsprekend dat we activiteiten ontplooid over de huisarts- De Haar. In het veld tussen de Haarsterweg pakken melk uit de koelvitrines van de supermarkten halen, maar dat ging in het verleden archeoloog Johannes Siebenga. Men heeft en de weg van de puntpaal naar Trimunt wel een beetje anders. Sommige boeren ventten hun eigen volle melkproductie uit, maar mij verzocht om hier aan mee te werken. waren nog vier grafheuvels. In 1932 zijn anderen werden ingehuurd door het1 plaatselijke melkfabriek. Siebenga is geboren op De Haar, als zoon deze grafheuvels onderzocht. Men vond Bake Ipema, in de volksmond Bakie Iepmoa, was en is nog steeds een bekende van Roelf Siebenga en Joukje Reindersma. bekertjes, kraaltjes van barnsteen, een verschijning in Marum. Vele jaren zwierf hij dagelijks met zijn melkproducten door Marum Tijdens mijn onderzoek stuitte ik op een artikel beitel en scherven van potten en een paar en wijde omgeving. Zijn verhaal en geschiedenis komen overeen met de ervaringen van in de Leeuwarder Courant van 5 augustus boomgrafkisten. Men kon nog zien waar de zijn collega-melkventers. 1932, waarin de drie grafheuvels op De Haar lijken gelegen hadden. en de bevindingen bij de opgraving uitvoerig Deze graven stammen vermoedelijk uit het Hoe kwamen de Ipema’s in Marum 1853 en Maaike Meinema geboren in 1861, worden beschreven. Onderstaand een korte Bronstijdperk (1850-750 v. Chr.) en zijn dus terecht? beide te Niebert, vestigden zich - opnieuw - in weergave van het krantenartikel. jonger dan de drie die hierboven beschreven Bake‘s grootouders, Bake Ipema geboren in de gemeente in 1903 nadat ze eerst in Niebert, zijn. Bakkeveen en Roden Grafheuvels uit de Late Steentijd woonden. Zij gingen “In de middelste, de grootste, grafheuvel boeren op een van werden een graf en wat scherven gevonden. de grote boerderijen De tweede, de meest oostelijke heuvel, op Trimunt. Toen leverde interessante resultaten op. De heuvel grootvader Bake in was van plaggen opgebouwd, terwijl er 1912 overleed, kocht sporen van houtbouw werden gevonden. zijn grootmoeder Ook werden er drie boomkist graven, Maaike weer iets een klokbeker en drie barnstenen kralen nieuws in Noordwijk gevonden. In twee kisten vond men een man en boerde daar eerst en een vrouw. Op het beenbot van de man alleen. vond men nog een stukje wollen weefsel. In de derde kist lagen de resten van verbrande Zij staat te boek - Deze standvoetbeker met visgraatversiering beenderen, dit graf moet lange tijd na het zoals dat zo mooi en groeflijnen, afkomstig uit een der opwerpen van de heuvel zijn toegevoegd. omschreven staat - grafheuvels op De Haar, wordt bewaard in De derde heuvel was aan de bovenkant als landbouwersche het Noordelijk Archeologisch Depot te Nuis. erg omgewoeld, zeker is dat deze ook was en weduwe van Bake (foto: website NAD Nuis) Ipema. Later woonde opgebouwd van plaggen. Helemaal onderin ze daar samen onder vond men een graf met daarin de aftekening een dak met haar van een lichaam, dat met opgetrokken Belangstellenden kunnen via mijn e-mail zoon en z’n gezin. knieën op de zij lag. Voor het hoofd lag een ([email protected]) een digitale kopie De vader van klokbeker, achter de knieholten lag een van het artikel aanvragen. bijltje. Men kon afleiden dat de persoon het Foto uit ca.1933. Vader Jan Ipema tijdens de melkvent route voor de Bake, Jan Ipema, bijltje in zijn hand heeft gehad. Het werd dus 1 Lezing door Koos Vos, in november 2008, melkfabriek van Noordwijk. (foto: bezit familie Ipema) geboren in 1895 te Leutingewolde, werd met voedsel en een wapen begraven”. De naar aanleiding van zijn onderzoek naar ‘de heuvels stammen vermoedelijk uit de Late Bult van Marum’. In ’t Olde Guet van juli 1 in Noord Nederland werd veelal gesproken ook al snel melkventer in Marum. Hij trouwde in 1921 te Marum met Antje van Dijk, geboortig Steentijd (2400-1850 v. Chr.). 2008 schreef Koos Vos een artikel over dit van ‘het melkfabriek’ in plaats van ‘de onderwerp. melkfabriek’. en wonende te Zevenhuizen. Na zijn trouwen

4 37 Oorlogstijd: vliegtuig neergestort in Opende Van de redactie

Ingezonden door de heer L. Buma U leest nu in het 10e nummer van ’t Olde Guet! Wij hebben daar geen speciale aandacht aan De heer L. Buma woonde als 18-jarige jongen in Opende, in de boerderij gelegen nabij de besteed, maar het is toch wel een mijlpaal en daarom noem ik het hier even. plek aan de Openderweg, waar in de Tweede Wereldoorlog, op 15 februari 1944 om 23.00 In oktober 2004 begonnen we voorzichtig, maar het blad groeit en bloeit. Die groei is letterlijk: uur, een Halifax van de RAF crashte en in brand vloog, waarbij alle zeven bemanningsleden we zijn een stuk dikker geworden en ook de oplage stijgt. Met ‘bloei’ doelen we op het effect omkwamen. De redactie ontving zijn verslag, via de heer S. Klaassens, die zich de vuurgloed dat het blad heeft en de reacties die het oproept. Steeds vaker ontvangen wij respons van lezers aan de nachtelijke hemel ook nog goed kan herinneren. Het relaas van de heer Buma: en steeds vaker ook krijgen wij artikelen ter publicatie aangeboden door derden. Daar zijn we ontzettend blij mee en we willen u graag in deze vreugde laten delen! Naar aanleiding van een artikel in ‘t Olde op gerekend heeft dat een noodlanding Guet, nummer 7, neem ik de vrijheid te kon worden gemaakt. Het lijkt erop dat men Om met het eerste te beginnen: In de zomer van 2008 kwamen we via de mail in contact met reageren op het geschrevene op blz. 31, inderdaad heeft getracht de noodlanding uit te mevrouw Klazema-de Groot, die in het julinummer voor het eerst een foto zag van haar oud tante onder de kop ‘Oorlogstijd’. In dit artikel staan voeren. De beoogde landingsplaats was een Grietje Praamstra-de Groot (Grietmuoi) en hiervan graag een afdruk wilde hebben voor haar boek enkele onjuistheden vermeld, die ik gaarne groen veld, dat wel een goede mogelijkheid met familieverhalen. Als ‘wederdienst’ werd zij lid van de vereniging en voorzag zij de redactie al wil corrigeren. bood. Echter, een slootje dat dwars op de vliegrichting lag, heeft men vermoedelijk niet een paar keer van enthousiaste mailtjes en interessante informatie. In het stukje wordt geschreven over het kunnen waarnemen. Gezien de afdrukken Ook ontvingen we een aardige brief van de heer P. Noord, die van 1946 tot 1953 op het oude neergestorte vliegtuig in Opende en wordt in de slootkant, wordt aangenomen dat de gemeentehuis aan de Kruisweg werkte. Hij stuurde ook een foto van het voormalige tolhuisje verteld dat het vliegtuig door het geschut wielen van het vliegtuig in de sloot terecht in Niebert. Zijn vader, Fokko Noord, bouwde op deze plek later een kruidenierswinkel. Er naast vanaf de watertoren van de melkfabriek werd zijn gekomen, waardoor het over de kop is stond de boerderij van zijn grootvader Geert Hendriks. Nog veel meer wetenswaardigheden neergeschoten1. geslagen. Vervolgens is het brandend in een vermeldt de heer Noord in zijn brief; wij zullen deze op de website van de Heemkundekring smal perceel weiland, van ongeveer 300 plaatsen. Door mensen van de BB (Bescherming meter lang, terecht gekomen. Dit moet met Dit geldt ook voor de uitgebreide reactie op nummer 9, die de heer Menno Strikwerda te Drachten Bevolking), is mij verteld dat het vliegtuig, een enorme kracht zijn gebeurd, aangezien ons stuurde. De heer Strikwerda is 88 jaar en is geboren in Marum-West. Hij “werd door de brandend, uit oostelijke richting was komen het vliegtuig volledig vernield was. Zelfs de inhoud van het blad zeer getroffen”, schrijft hij “er stond zo veel in van zijn eigen geschiedenis in aanvliegen. Tot grote opluchting van deze BB- grootste brokstukken, op de wielen en de Marum”. Woorden die, op hun beurt, ons weer hebben getroffen. ers, leek het vliegtuig hun bewakingsgebied motoren na, pasten wel in de kofferbak van Bij bijna iedere foto had de heer Strikwerda wel aanvullende informatie; wij beperken ons hier in westelijke richting te gaan verlaten. Groot een tegenwoordige personenauto. tot zijn oplossing van het ‘vraagstuk’ op blz. 30: “de achterste man, in het hek, is Abel Iwema- was hun verbazing echter, toen het vliegtuig, Bakker, de gemeente-secretaris van toen... De man links is ene Ganzevoort (mij onbekend) en dat inmiddels steeds lager ging vliegen, een Een groot gedeelte van de bommenlast naast hem staat Fokke Eringa (zeer bekend geweest in Marum). Rechts naast Iwema-Bakker grote boog maakte en in hun richting terug was nog in het vliegtuig aanwezig, ook ene Hulshof (mij verder onbekend) en weer naast hem Fedde Breeuwsma, de latere gemeente- kwam. Ab Jansen uit Appingedam, heeft brisantbommen zo werd beweerd. Gezien ontvanger”. onderzoek gedaan naar het neerstorten van de schade aan de omgeving echter valt dat vliegtuigen in de Tweede Wereldoorlog. Hij te betwijfelen. Brandbommen waren er nog De tweede categorie van reacties, die onze bloei kenmerken en stimuleren, kan u eigenlijk niet schrijft, dat het vliegtuig dat in de late avond wel velen aan boord. Twee kwamen terecht ontgaan. Als u dit blad doorbladert, zult u zien dat het merendeel der artikelen tot stand kwam van 15 februari 1944 omstreeks 23.00 uur op het platte dak van de boerderij die naast op initiatief - of door inbreng - van leden en gastschrijvers. In willekeurige volgorde bedanken in Opende neerstortte, bij een luchtgevecht de vuurzee lag. Deze ontbrandden gelukkig wij: Jan Boerema, Geert Braam, L. Buma, Jacques Drenth, Douwe de Graaf, Theo Kiewiet, Sietse boven oost Groningen of west Duitsland werd niet en de boerderij staat er nog. Het stro Klaassens en Truus de Witte. getroffen en brandend in westelijke richting waarmee de bietenbult was afgedekt, op door vloog. een afstand van ongeveer 10 meter van Door een dergelijke samenwerking kan ’t Olde Guet zijn wat het is: een blad voor èn door de de boerderij, stond wel in brand door een leden van de Heemkundekring, hetgeen ons dan nog op een laatste aandachtspuntje brengt. De gehele bemanning was op het moment van brandbom. Hebt u dit blad van iemand geleend of een los nummer in de winkel gekocht en bevalt het u? U neerstorten nog in het vliegtuig aanwezig. De bent van harte welkom als nieuw lid van de Heemkundekring Vredewold-West. De bemanningsleden van het neergestorte reden hiervan is, ook voor deskundigen, nog Voor € 15,= per jaar steunt u onze activiteiten en ontvangt u ’t Olde Guet twee keer per jaar. Van vliegtuig werden op het kerkhof van steeds een raadsel dat waarschijnlijk nooit zal alle eerder verschenen nummers is nog een beperkt aantal beschikbaar, die wij speciaal hebben worden opgelost. Mogelijk was het vliegtuig Opende begraven, naast drie Amerikaanse gereserveerd voor nieuwe leden. zodanig beschadigd, dat de bemanning er vliegeniers, wier vliegtuig al eerder in de buurt van Surhuisterveen was neergekomen. Namens de redactie, 1 Gerectificeerd in 't Olde Guet nummer 8. Deze Amerikaanse vliegeniers werden later Het afweergeschut op de zuivelfabriek in naar een Amerikaans ereveld overgebracht. Joke de Boer Marum stond niet op de watertoren maar op een van de gebouwen in het midden van het Na de oorlog heeft de bevolking van Opende, terrein. voor deze zeven mannen die vochten voor

38 3 onze vrijheid en die ver van huis sneuvelden, Ik meen hiermede mijn verhaal, zoals het Voorwoord een monument opgericht. Ieder jaar op 4 mei in werkelijheid is gebeurd te hebben weer- wordt bij dit monument de dodenherdenking gegeven, dit in afwijking van het verhaal in ‘t gehouden. Door de oorlogsgravenstichting Olde Guet nummer 7. Het beekdal van het Dwarsdiep, (in de volksmond ook het ‘Oude Diep’ genoemd), dat deel zijn naderhand de grafzuilen geplaatst. uitmaakt van de ecologische hoofdstructuur, zal in de komende jaren worden ingericht als kleinschalige waterberging, met natuurvriendelijke oevers. In samenhang hiermee worden ook ‘dorpsplannen’ ontwikkeld voor Boerakker en Nuis-Niebert. Naar mijn oordeel bieden deze ontwikkelingen een uitgelezen kans om ook het gebied Trimunt en de – restanten der – bunkers uit de Tweede Wereldoorlog aldaar, bij deze planvorming te betrekken. De bunkers kunnen dan definitief een plaats krijgen in het landschap en er aan bijdragen, dat de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog voor het nageslacht behouden blijft. Bij het ontwikkelen van projecten, wordt de historische context voor de plannenmakers steeds belangrijker. Ook voor het Westerkwartier zijn financiële middelen beschikbaar, dankzij subsidies van Leader, een Europees programma met als doel, het versterken en verder ontwikkelen van het platteland. De provincie Groningen heeft daarvoor ‘plattelandshuizen’ ingesteld; voor het Westerkwartier in Grootegast.

Bij het ontwikkelen van ‘dorpsplannen’ wordt nadrukkelijk de inbreng van de historische verenigingen gevraagd. Het dorpsplan van Boerakker is in ontwikkeling en Nuis-Niebert zit er aan te komen, dus het is zinvol dat wij ons beraden over historische objecten, die hierin een plaats zouden moeten krijgen. Een voorbeeld van zo’n object, is het klinkerweggetje tussen de ‘Vrijborg’ en het ‘Noordelijk Archeologisch Depot’ in Nuis, dat een rol heeft gespeeld in de geschiedenis van Nuis tussen 1940 en 1960. Een plek waaraan men goede of slechte herinneringen kan hebben, maar die – hoe je het ook wendt of keert - in het verleden van Nuis, van belang is geweest. De Molukse gemeenschap in Marum heeft er eveneens een historische band mee en ik kan mij voorstellen, dat er ook voor hen op deze plek een herinneringsplaats wordt gecreëerd.

Wellicht heeft ook u, lezer, ideeën over bepaalde, historisch interessante, locaties die in deze plannen kunnen worden ingebracht. Wij horen het graag! Nu moet u niet denken: “Ach, al die moeite levert toch niets op”. Soms duurt het inderdaad lang voordat een goed plan wordt uitgevoerd maar andere ideeën daarentegen, worden soms heel snel opgepakt. In het vorige nummer van ‘t Olde Guet schreef ik over de visvijver achter de pastorie in Nuis. Het resultaat is, dat dit idee nù reeds door het Groninger Landschap is meegenomen in de planvorming rond de Coendersborch. Wij hebben beslist meer van dergelijke voorbeelden nodig in de gemeente Marum. Op Westerkwartier-niveau is een stuurgroep ingesteld, die ten doel heeft de ‘Canon van de geschiedenis van het Westerkwartier’ op te stellen en vorm te geven, zowel schriftelijk, als zichtbaar in het landschap. De intentie hiervan is, om op een laagdrempelige wijze de mensen te betrekken bij de historie van het Westerkwartier. Voor de Heemkundekring Vredewold-West Een bommenwerper van het type Halifax was opgestegen met nog negentien andere vliegtuigen biedt dit een uitgelezen kans om het historisch besef van de inwoners van de gemeente Marum om doelen in Berlijn te bombarderen. Van de negentien vliegtuigen keerden drie vroegtijdig te prikkelen. terug, met motorstoring. Van de andere zestien keerden er twee niet terug op hun thuishaven Leconfield in Yorkshire. Eén daarvan kwam neer in een weiland aan de Openderweg. Nadat ze de Berend Kingma. bombardementen hadden uitgevoerd, werden ze nog boven Duitsland aangevallen door Duitse jagers. Hoewel ze niet werden achtervolgd, raakte het vliegtuig boven Opende in moeilijkheden. Waarschijnlijk was de machine aangeschoten en waren er gewonden aan boord. De piloot heft geprobeerd een noodlanding te maken. De bemanningsleden waren: Jack Dudley Wormald, captain, 21 jaar, Thomas Frederick Eastcott, staartschutter,19 jaar, Francis Kevin Williams, navigator, 25 jaar, Rex John Newell, rugkoepelschutter, 21 jaar, Hubert Cecil Lloyd Thomas, radiotelegrafist, 22 jaar, Colin Sheldon, bommenrichter, 22 jaar en John Thomas Darwood, boordwerktuigkundige, leeftijd onbekend. Allen waren Australiër, behalve Darwood, hij kwam uit Engeland. (Citaat en afbeelding: Ab A. Jansen)

2 39 Colofon Inhoudsopgave

’t Olde Guet is een uitgave van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West in Marum. blz.

’t Olde Guet betekent letterlijk: oude land of landerij. Inhoud 1 In het jaar 1470 heeft het klooster Trimunt haar grondbezit in het kerspel Marum uitgebreid, door de verwerving van ‘Tyarsema Olde Guet’ gelegen tussen de Ae en de Haar. Voorwoord 2 ‘t Olde Guet verschijnt minimaal 2x per jaar. De verkoopprijs voor een los nummer bedraagt € 5,00. Van de redactie 3

Bij de omslag De afbeelding op de omslag is het schilderij dat de Marumse kunstenaar Tony Simon heeft Bake Ipema, van melkventer tot melkboer in Marum 4 gemaakt voor de raadzaal van het gemeentehuis van Marum. De acht personen op de voorgrond stellen de geschiedenis en de toekomst voor; daarnaast ook de integratie van de Molukse Een wapen en een vlag voor Boerakker-Lucaswolde 12 gemeenschap in Marum. De gebouwen op de achtergrond staan voor de acht dorpen die samen de gemeente vormen, v.l.n.r. Lucaswolde, Jonkersvaart, Noordwijk en Boerakker, Nuis, De Wilp, Sechtzehn Streikende, überwiegend Kommunisten 13 Niebert en Marum.

Doel van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West: Dat heb je weer mooi gedaan jongen 21 De vereniging houdt zich actief bezig met het erfgoed van het eigen heem om het waardevolle uit de geschiedenis van de gemeente Marum te behouden en de belangstelling voor en kennis van Armoede en verstoring van de Openbare Orde in 1847 28 onze leefgemeenschap in heden en verleden te vergroten.

Bestuursleden van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West: Vereeniging tot Hulp voor Vlijtige Armen te De Wilp 29 - De heer B. (Berend) Kingma, voorzitter Malijksepad 19; 9363 AT Marum. Tel. 0594 641976. Grafheuvels op De Haar 37 - Mevrouw J. (Cobi) Vos-Olijve, secretaris Willemstad 5; 9363 XE Marum. Tel. 0594 643543. - Mevrouw G.J. (Grietje) Hijmersma-Hofkamp, penningmeester Oorlogstijd: vliegtuig neergestort in Opende 38 Molenweg 79; 9365 PC Niebert - Mevrouw A. (Aaltje) Woldman-Tienstra, lid Colofon 40 Vijverstraat 14; 9367 PT De Wilp - De heer J.A. (Jan) van der Veen, lid Mellemaweg 2A; 9364 PV Nuis. Tel. 0594 513684

Redactie: - Mevrouw J. (Joke) de Boer-Jager Kamperfoelielaan 6; 9363 EV Marum. Tel. 0594 528502. - Mevrouw S. (Sineke) de Groot-Jager De Jutte 25; 9367 RN De Wilp. Tel. 0594 510058 - Mevrouw J. (Cobi) Vos-Olijve Willemstad 5; 9363 XE Marum. Tel. 0594-643543

Redactiesecretariaat: Het logo van Heemkundekring Vredewold-West, naar ontwerp van H. Dullink, heeft betrek- Kamperfoelielaan 6; 9363 EV Marum. Tel. 0594 528502; fax 0594 646220; king op het gebied waarin onze dorpen liggen. De gegolfde lijnen onderin geven de vele e-mail: [email protected] watertjes aan die in dit gebied stromen en gestroomd hebben. Ook hebben ze betrekking op Mar-heim, gemeente grenzend aan water. De gebogen lijn is een Typha latifolia oftewel een Bankrekening postbank nummer 9557208 t n.v. Heemkundekring Vredewold-West Grote Lisdodde, in de volksmond ook wel tourebout of rietsigaar genoemd. Deze plant komt ISSN nummer: 1877-8968 in ons gebied veel voor en is kenmerkend. Het woord “riet” van rietsigaar slaat op “Oude Riet” en “Zwarte Riet”, twee grensriviertjes van ons gebied. Druk; Drukkerij Marwo Marum

40 1