8LMESEMNA, ILS 21 DA SCHANER 2015 EXICON ISTORIC RETIC Tarasp – chastè medieval ed hotels da cura da bogns

„ L’anteriura vischnanca da Tarasp è (inventader da l’«Odol») cumprà il 1900 enconuschenta surtut pervi dal chastè l’entir cumplex ed ha laschà restaurar el medieval da medem num e pervi dals cumplettamain. Suenter la mort da Ling­ hotels da cura situads a Vulpera. Dapi ner il 1916 è il chastè passà al gronduca il 2015 fa Tarasp part da la vischnanca von Hessen und bei Rhein. Dapi il 2010 da Scuol. exista la Fundaziun «Chastè da Tarasp» che tschertga, ensemen cun la vischnan­ Tarasp (signuradi, chastè) ca da Tarasp (dapi il 2015 Scuol), da Signuradi e chastè medieval, dapi il 1803 cumprar il chastè per render quel acces­ vischnanca politica en l’Engiadina Bassa. sibel era en l’avegnir a la publicitad. Il domini dals signurs von Tarasp cum­ Paul Eugen Grimm pigliava impurtants bains sco era glieud e dretgs, tranter auter a Scuol, Ftan, Ar­ Von Tarasp (famiglia) dez, Sent e Ramosch, en il Paznaun, en Nobels dal 11avel e 12avel tschientaner la Val da l’En Superiura, en Baviera, a cun possess en vischinanza da lur chastè Danuder ed en il Vnuost. La claustra a da Tarasp (fundà probablamain vers la Scuol, fundada dad Eberhard von Ta­ fin dal 11avel tschientaner), sco era en rasp, è vegnida translocada gia enturn il il Paznaun, en la Val da l’En, en il Sur­ 1146 a Son Steffen/Barbusch ed il 1150 ses, en Vuclina ed en il Tirol dal Sid. La a Mariamunt. Suenter l’extincziun dals famiglia immigrada tenor la tradiziun signurs von Tarasp (1177) èn passads il cronicala dal 14avel tschientaner (Gos­ signuradi ed il chastè l’emprim a l’uve­ win von Marienberg) da Roma e da Mi­ stgieu da Cuira, avant il 1200 als signurs laun en l’Engiadina Bassa, pudess esser von Reichenberg e la finala als conts von vegnida, sin basa da la distribuziun da Tirol. Suenter il 1273 èn stads activs ils ses possess, dals conturns da Com en il Matschs sco chastellans tirolais, dal 1363 spazi retic, nua ch’ella ha giugà ina rol­ fin il 1464 sco vasals, interruts tras ina la impurtanta tranter auter era en la co­ curta perioda da Friedrich VII von Tog­ lonisaziun da la vart dretga da l’Engia­ genburg (1422–36). Dal 1464–1803 è il dina Bassa. L’emprim represchentant da signuradi da Tarasp stà en possess da la famiglia è Ulrich ch’era stà candidat l’Austria. Tensiuns cun la populaziun da da la partida papala per l’uvestgieu da l’Engiadina Bassa èn stadas frequentas, Cuira il 1079, ch’ha dentant pudì far va­ per exempel pervi da las vopnas ed in­ lair quest mandat pir suenter la mort da scripziuns applitgadas vi dal chastè (1624 ses opponent imperial il 1088. Il 1095– «Hie Esterreich»). Ils chastellans prove­ 96 ha el fundà cun ses frars Eberhard, gnivan da las famiglias Stampa, Mohr, Gebhard ed Egino la claustra da bene­ Porta u Jecklin. Il 1687 ha cedì l’impera­ dictins a Scuol ch’è stada impurtanta Il chastè da Tarasp furma l’ensaina da l’Engiadina Bassa. SCHWIZER/PIXELIO tur Leopold I il signuradi da Tarasp als per l’identitad da la famiglia. Dad Egi­ conts von Dietrichstein­Nikolsburg sco no, administratur dal possess en il 1170 è Ulrich mort il 1177 sco davos re­ tiglias aua minerala. Gia il 1843 avev’ins ra da bogns cun pliras funtaunas mine­ feud imperial ereditar. Quels han acqui­ Vnuost, è probablamain sortì en la me­ preschentant masculin da la famiglia. construì a Vulpera in hotel cun access a ralas. L’ oriunda culegna da purs, resor­ stà qua tras la pussanza da prinzis suve­ sadad dal 12avel tschientaner il rom dals Entant che l’avugadia sur Mariamunt è las funtaunas d’aua da sal, il 1864 han ins tida d’in bain medieval, era sco part dal rans e la libertad imperiala, ma l’Austria Matschs e Venostas. En il 12avel tschien­ ida directamain als Matschs, è il chastè avert il Grand Hotel Kurhaus ed il 1876 signuradi da Tarasp (1464–1803) en ha mantegnì la suveranitad militara e fi­ taner era la famiglia colliada stretga­ da Tarasp passà avant il 1200 cun tut ils la bavetta a la riva da l’En. A la sava dal possess austriac. La chaplutta catolica scala (en cumpensaziun han ils von Diet­ main cun ils von Ronsberg­Ursin, avu­ dretgs respectivs a l’uvestgieu da Cuira, 20avel tschientaner èn vegnids erigids a da S. Jon Battista deriva dal 1826. Cun richstein obtegnì il chastè da Neu­Ra­ gads protecturs da la claustra bajuvara alura als Reichenbergs e (suenter l’ex­ Vulpera en stil floreal ils hotels Waldhaus l’utilisaziun da las auas mineralas, ini­ vensburg). Il 1803 ha il Recess da la Die­ dad Ottobeuren e members da la suita tincziun da quels il 1212) medemamain (ars giu il 1989) e Schweizerhof sco era ziada suenter il 1850, èn vegnids averts ta imperiala a Regensburg attribuì il si­ guelfica. Dal 1118–26 han las duas fa­ als Matschs e da quels als conts de Tirol. gnuradi da Tarasp a la Republica helveti­ miglias legà ensemen bains al convent Martin Leonhard ca. Il medem onn è quel vegnì integrà en da canonis bajuvar­guelfic da Rotten­ il chantun Grischun. buch. La colliaziun è vegnida conferma­ Tarasp Il chastè da Tarasp è in cumplex im­ da cun la lètg dad Uta ed Ulrich III (do­ Anteriura vischnanca politica, circul Sur purtant e marcant en l’Engiadina Bassa cumentada il 1146–77) ch’ha transferì Tasna, district En, situada a dretga da cun in access fortifitgà, in chastè inferiur il 1146, ensemen cun ses frar Albert l’En; dapi il 2015 part da la vischnanca cun ina chasa da guardia, turs da pulvra, (avat da Scuol), la claustra da famiglia da Scuol. Sortida il 1803 dal signuradi ina chasa cun portal, ina chaplutta ed in da Scuol a Son Steffen/Barbusch ed il medieval. Tarasp n’è betg in vitg serrà, campanil sco era in chastè superiur cun 1150 a Mariamunt. Il 1160 ha la fami­ ma cumpiglia las 10 fracziuns sparpaglia­ edifizis d’abitar gruppads enturn ina curt glia cumenzà cun la liquidaziun dal pos­ das dad Aschera, Avrona, Chants, Cha­ interna, la chasa principala, corridors da sess. Profità da quella han la claustra da posch, Florins, Fontana, Sgnè, Sparsels, defensiun ed ina cisterna. Las parts las pli Müstair, transfurmada medemamain Vallatscha e Vulpera. 1630 242 abitants; veglias derivan probablamain dals onns cun l’agid dals von Tarasp en in convent 1835 403; 1850 357; 1900 278; 1950 suenter il 1050. L’ edifizi principal e la da mungias, alura Mariamunt ch’els han 307; 2000 328. A Tarasp èn vegnids scu­ chaplutta pudessan datar da ca. l’onn equipà ritgamain era dal punct da vista verts craps­scalutta («craps da strias»). I 1200. Enturn il 1900 era il chastè en in artistic sco lieu da sepultura e finalmain, n’existan nagins fastizs d’abitadis avant il stadi precar. L’equipament odiern è per en mesira particulara, l’uvestg da Cuira, 11avel tschientaner. En quel tschienta­ part nov, per part cumplettà cun objects al qual Ulrich ha cedì cun il chastè da ner han ils signurs de Tarasp, oriunds da esters, las installaziuns correspundan al Tarasp sia part al possess central. Suste­ la Lumbardia, laschà eriger il chastè cun standard maximal dal 1915. In object re­ gnì probablamain dals conts de Tirol è il medem num ed urbarisar il terren. Ils hotels da Vulpera enturn il 1900. martgabel è l’orgla gronda pneumatica. ses nev e cumpossessur Gebhard (docu­ L’urbarisaziun intensiva da la regiun cun Il 1803 ha il chantun Grischun sur­ mentà il 1163–70) s’opponì senza suc­ runcadas, drenaschas da palids e deflus­ in bogn, ina halla da tennis, ina plazza da plirs albierts. A partir dal 1880 han Cas­ piglià il chastè ed il signuradi. L’emprim cess a quella cessiun. Dal 1164–67 è era siuns da lajets è succedida en il 12avel e golf, villas ed in’ovra electrica. La rolla par e Duri Pinösch acquistà terren per aveva el planisà d’installar en il chastè ina sia part al chastè vegnida transfurmada 13avel tschientaner. Il Lai da Tarasp, impurtanta da piuniers ha giugà la fa­ la construcziun d’hotels pli gronds praschun, el n’ha dentant betg mussà sco cumpromiss en in feud episcopal, stagnà gia en il temp curretic, serviva a la miglia d’hoteliers Pinösch. Las funtaunas (1896–97 Waldhaus, incendià il 1989; grond interess da mantegnair il stabili­ per il qual el ha survegnì per recumpen­ pestga e da reservuar en cas d’incendis. Il da sal da Glauber (natriumsulfat), Luzius 1898–1900 Schweizerhof, engrondì il ment ed ha per finir vendì quel. Suenter sa l’avugadia sur Mariamunt empermes­ territori communal da Tarasp è vegnì co­ ed Emerita, la funtauna d’aua ascha Bo­ 1912–13; 1902 Villa Engiadina). Vul­ pliras midadas da possessur ha l’indu­ sa oriundamain al rom dals Matschs. lonisà ed urbarisà davent da Scuol. Fin a nifazius e la funtauna d’aua d’atschal Ca­ pera ha vivì ina fluriziun fin a l’Empri­ strial Karl August Lingner da Dresden Suenter la mort violenta da Gebhard il la refurmaziun ha appartegnì il vischina­ rola èn daventadas fitg enconuschentas. ma Guerra mundiala ed è sa remess mo di era ecclesiasticamain a Scuol. Il 1559 En ils onns 1912–13 è vegnida construi­ plaun da la crisa subsequenta. L’implant èn ils dus vischinadis sa separads econo­ da ina chasa da bogns a Tarasp. La reali­ da golf è vegnì erigì il 1925, il bogn al micamain (dretgs da pasculaziun, utilisa­ saziun da la lingia Samedan­Scuol/Ta­ liber il 1930. A partir dal 1980 è sa svi­ ziun da la laina) ed ecclesiasticamain ed rasp da la Viafier retica (1913) e la restau­ luppada ina parahotellaria; ils vegls ho­ il 1567 ha Tarasp survegnì in’atgna basel­ raziun dal chastè han promovì il svilup tels èn s’orientads pli e pli al turissem da gia parochiala. Cuntrari al rest da l’En­ economic. En ils onns 1930 ha era Ta­ sport d’enviern. Il nov viaduct Vulpera­ giadina è la vischnanca restada fidaivla a rasp­Vulpera sentì la crisa dal turissem Scuol è vegnì avert il 2010. la cardientscha catolica. Ina germanisa­ balnear. La vischnanca è sa revegnida pir Paul Eugen Grimm ziun definitiva n’è betg succedida, malgrà en ils onns 1970 grazia al sport d’enviern l’immigraziun temporara da Tirolais ed a la parahotellaria, dapi il 1990 era sco ch’han influenzà considerablamain l’ar­ center da congress. Entant che Vulpera è chitectura a Tarasp. Cun l’integraziun dal vegnì renovà ed adattà als basegns dal tu­ Lexicon Istoric Retic signuradi da Tarasp en il chantun Gri­ rissem da sport modern, han las autras schun il 1803 è la vischnanca da Tarasp fracziuns mantegnì pli u main lur parita Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ vegnida attribuida al cumin da Sur Tas­ originara. Part da la populaziun da lingua tgels (geografics, tematics, artitgels da na ed il 1851 al circul cun il medem num. rumantscha: 2000 38,4 % / 46,7 % (me­ famiglias e biografias) davart l’istorgia Las funtaunas d’aua minerala èn ve­ glra lingua / tuttas indicaziuns). grischuna/retica e la Rumantschia. gnidas perscrutadas da Paracelsus gia en Paul Eugen Grimm Editura: Fundaziun Lexicon Istoric il 16avel tschientaner. Cun la fundaziun Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; da la Societad Tarasp­Scuol (1860) ha in­ Vulpera versiun stampada: www.casanova.ch u izià l’epoca dal lieu da cura Tarasp­Vul­ Fracziun da l’anteriura vischnanca poli­ en mintga libraria. Il vitg da Tarasp consista da 10 fracziuns sparpagliadas. SCHWIZER/PIXELIO pera. Il 1863 han ins vendì 27 000 but­ tica da Tarasp, vitg d’hotels e lieu da cu­ 8LMESEMNA, ILS 28 DA SCHANER 2015 EXICON ISTORIC RETIC Istoriografia – perscrutar il passà dal Grischun (1)

„ Per l’istoriografia grischuna e la Bünde im hohen Rhätien». Zschokke è gia da la cultura appartegna a las con- schientscha dals Grischuns èn l’ab- stà pedagog e schurnalist en il senn dals tribuziuns da l’istoriografia moderna oliziun da la Veglia Republica e la Patriots economics ed in grond aderent grischuna ch’èn vegnidas recepidas il fundaziun dal chantun Rezia respec- da l’adesiun dal chantun Rezia a la Re- meglier e l’ediziun dal 1976 è ina da las tivamain dal chantun Grischun sco publica helvetica. El era da l’avis che ovras da consultaziun las pli nizzaivlas. part da la Confederaziun tras il dictat l’istorgia grischuna s’accumpleschia pir da Napoleun eveniments centrals. cun la fundaziun dal chantun Grischun A partir dal 1900: identitad e pietad L’istorgia grischuna en general vegn e l’adesiun da la Rezia a la Confedera- – la tgira linguistica ed perquai dividida en las duas unitads ziun. Il 1831 ha il fugitiv tudestg e ma- ecclesiastica da la tradiziun dal temp avant e suenter la helvetica. gister a la Scola chantunala, Georg Wil- A la sava dal 19avel tschientaner era helm Röder, publitgà en il medem l’istoriografia grischuna determinada Introducziun spiert liberal sia «Kleine Bündnerge- d’interess linguistics ed etnografics. Igl La producziun istoriografica dal temp schichte», scritta en maniera populara. era il temp da la renaschientscha reto- tranter il 1500 ed il 1800 (epoca da la Era la lavur d’occasiun dal spezialist da rumantscha. In impurtant promotur Veglia Republica) sa lascha gruppar, te- documents istorics Theodor von Mohr, ed exponent da questas stentas è stà il nor sias intenziuns e ses cuntegns, en «Il stadi da noss antenats avant la refor- politicher catolic-conservativ Caspar trais geners represchentads mintgin en ma» (1820), è redigida d’ina perspecti- Decurtins, autur da la «Crestomazia». tut ils trais tschientaners. va liberala. Il figl da Mohr, Peter Con- Il represchentant il pli enconuschent L’ emprim è da tempra umanistic-di- radin, ha preschentà in’ovra monu- dals currents linguistics e folcloristics dactica e cumpiglia la geografia naziu- mentala en trais volums: «Geschichte era dentant Giacun Hasper Muoth, nala e l’istorgia en il senn dal raquint u von Currätien und der Republik ge- istoricist a la Scola chantunala e «prin- dal rapport. Las ovras vulan instruir da- meiner drei Bünde» (1870–74). zi-poet» da la Surselva. Cun sias contri- vart la genesa ed il caracter da la Rezia Quest’ovra sa concentrescha sin ils eve- buziuns a la «Historia grischuna dil no- respectivamain dal Grischun. Ellas col- niments politics e mussa l’impurtanza vissim temps» e sias perscrutaziuns da- lian la topografia (descripziun dal pa- d’ina basa documentara averta. En il vart il temp medieval è el sa recuman- jais) cun l’istorgia politica. La descrip- center stattan ils trais decennis dals dà sco autur d’ina nova istorgia gri- ziun è vasta e represchentativa. Ina Scumbigls grischuns che vegnan trac- schuna. Il mandat correspundent dal gronda paisa vegn attribuida a la rela- tads sin 750 da las 2000 paginas. En- 1902 n’ha dentant betg pudì vegnir ac- ziun cun la Rezia antica. turn il 1850 èn vegnidas messas en cumplì causa la mort andetga da Muoth Il segund è da tempra cronicala e funcziun las interpresas editorialas in- l’onn 1906. A la testa da la pitschna cumpiglia l’istorgia contemporana ed iziadas da von Mohr sen. e cuntinuadas communitad scientifica èn alura pas- analitica. Ils auturs rapportan sco per- da ses figl. Da quellas èn sortidas tran- sads ils istorichers grischuns Constanz ditgas dal temp. La collecziun e la ter auter la collecziun dals documents e Fritz Jecklin von Hohenrealta. Con- redacziun dal material suondan imme- medievals, il «Codex diplomaticus» (4 stanz dirigiva la Scola chantunala, Fritz diat ils eveniments. La descripziun suc- toms, 1848–65) e las cronicas dal temp l’Archiv chantunal dal Grischun ed il ceda strictamain en l’urden cronologic. modern tempriv, publitgadas en las Museum retic. Els han redigì ensemen Raquintads vegnan process cun conse- collecziuns «Archiv für die Geschichte la publicaziun commemorativa per la quenzas efficazias ed impurtantas, soli- der Republik Graubünden» e «Bünd- festa da la Chalavaina dal 1899. Men- tamain acziuns da violenza e da guerra. ner Geschichtsschreiber und Chronis- ziun speziala meritan las iniziativas edi- Relevanta è la perspectiva d’ina parti- ten» (10 toms, 1848–73). Ultra da quai torialas da Fritz Jecklin ch’inizieschan da. ha Peter Conradin von Mohr inizià, en- l’elavuraziun dad actas e da funtaunas Il terz è da tempra memorialistica e semen cun Wolfgang von Juvalta, economicas en il Grischun (rodels da cumpiglia autobiografias e diaris. El sa l’avertura da funtaunas administrativas bains claustrals e parochials). Constanz basa mo sin las experientschas dals au- ecclesiasticas da l’archiv episcopal a Jecklin sa veseva plitost sco relatader: el turs. I sa tracta qua main da l’istorgia Cuira. ha reedì il 1913 la «Geschichte von grischuna en general che dal tschertgel Graubünden» da Planta, amplifitgond da vita dals auturs sezs che dattan in- Enturn il 1870: l’orientaziun quella cun parts davart la cultura. Als furmaziuns directas a basa d’atgnas ob- a l’istorgia culturala currents da l’istorgia da la lingua e da la servaziuns e reflexiuns. L’ emprima perioda dals onns 1870 è cultura ha participà era la generaziun L’istoriografia grischuna moderna ina da las pli productivas da l’istorio- da giurists naschida suenter Peter Con- daventa pli e pli scientifica. A la diffe- grafia grischuna. Johann Andreas Spre- radin Planta: l’Engiadinais Rudolf An- renza dals cronists d’antruras na sa li- Frontispizi da la «Raetia» (1616) da Johannes Guler von Wynegg. MAD cher von Bernegg (in stretg ami da Pe- ton Ganzoni ha publitgà ils vegls sta- mitescha ella betg a defender ils interess ter Conradin von Mohr) ha publitgà il tuts da las vischnancas da sia patria, il d’ina cuminanza regiunala u d’ina clas- Il 17avel tschientaner moria» (versiun en lingua rumantscha) 1875 sia «Geschichte der Republik der professer sursilvan Pieder Tu or ha sur- sa sociala determinada. Ella sa stenta L’emprima geografia naziunala en lin- che dattan in’invista en l’istorgia gri- drei Bünde (Graubünden) im acht- piglià da Caspar Decurtins la direcziun anzi d’argumentar a moda transparen- gua tudestga è la «Raetia» (1616) da Jo- schuna en general da si’entschatta fin il zehnten Jahrhundert» e Wolfgang von da l’«Ischi» ed Erhard Branger da Tavau ta ed inditgescha sistematicamain las hannes Guler von Wynegg. I sa tracta 18avel tschientaner. Cun sia «Chroni- Juvalta ha edì sias perscrutaziuns fun- ha perscrutà la «Rechtsgeschichte der funtaunas. L’ objectivitad resta dentant d’ina descripziun istorica fin viaden il ca Rhetica» (1742), redigida en ladin damentalas davart il temp feudal. L’im- freien Walser in der Ostschweiz» ina finamira ideala. Era l’istoriografia 15avel tschientaner e d’ina preschenta- sin basa da las cronicas da Chiampell e puls innovativ è vegnì dal giurist doct (1905). L’ identitad culturala na sa ba- moderna mantegna per part sia func- ziun geografica da las Terras subditas da la «Historia Raetica» (1679) da Ja- Peter Conradin Planta, il fundatur dal sava però betg mo sin la lingua, mabain ziun originara: l’autoatschertament dal Grischun. Quai che manca qua fur- cob Anton Vulpius (che sa basa da sia Museum retic e da la Societad istoric- era – perfin prevalentamain – sin la ba- d’ina gruppa sociopolitica. Posiziuns nescha l’onn sequent in auter um da vart sin Sprecher), dat Nott a [da] Por- antiquara (Societad istorica dal Gri- selgia e la confessiun. Johann Georg ideologicas na vegnan betg simplamain Tavau, Fortunat Sprecher von Bernegg, ta, preditgant en l’Engiadina Bassa, ina schun) che publitgava ils annuaris Mayer, regent al Seminari da spirituals eliminadas tras la furma scientifica. El- cun sia «Pallas Rhaetica armata et toga- sintesa da l’istoriografia refurmada. Il («Jahrbücher»), in impurtant organ da S. Gliezi/Cuira, ha scrit l’emprima las vegnan però relativadas tras la criti- ta» (versiun tudestga cumplettada e pu- medem onn 1742 ha in ulteriur predi- publicaziun per tractats pli lungs. Il cu- istorgia detagliada da l’uvestgieu da ca e la discussiun blitgada sut il titel «Rhetische Croni- tgant, Nicolin Sererhard, terminà sia desch da Planta, intitulà «Das alte Rä- Cuira («Geschichte des Bistums Chur», ca», 1672). Dal medem autur deriva la «Einfalte Delineation aller Gemeinden tien» (1872), ha signalà in’orientaziun 1907–14). Il reverenda Emil Came- Il 16avel tschientaner cronica la pli cumplessiva dals Scum- gemeiner dreyen Bünden». Era el è sa metodica vers las funtaunas da realias. nisch ha publitgà in’istorgia fundada Il 1527 ha Gian Travers da Zuoz pu- bigls grischuns, la «Historia motuum et basà sin Sprecher, sias numerusas anec- Il 1881 ha Planta publitgà il studi «Die davart la refurmaziun en il Grischun blitgà en ladin sia «Chianzun dalla bellorum [...]». Descripziuns d’ina te- dotas e ses raquints valitants han den- currätischen Herrschaften in der Feu- («Bündner Reformationsgeschichte», guerra dalg Chiaste da Müs» (1525), en nuta sumeglianta, ma scrittas en in stil tant in’atgna tempra. L’ u ffi zier pensiu- dalzeit», il 1892 in’istorgia dal Gri- 1920), en la quala el ha era integrà ils la quala el era involvì en maniera direc- pli popular, èn il «Püntner Aufruhr» nà Martin Peider Schmid da Ftan ha schun en sias lingias grondas, cun re- resultats cuntravers da ses cusrin Carl ta. En sia ovra poetica «Rhetia sive de (davart la dretgira nauscha dal 1607) reflectà en ses «Chiantun verd» (1773– sguard particular dal temp modern. Leonhard Camenisch davart Carlo situ et moribus Rhetorum» (1547) lau- ed il «Graw-Pünter-Krieg» (davart ils 78) davart las relaziuns socialas d’in no- L’orientaziun politica correspunda qua Borromeo. L’ istoricher refurmà Trau- da Franciscus Niger, preditgant e sco- onns 1603–40 e cun agiuntas docu- tabel amatur dal saut e da la chatscha pli u main a quella da Mohr. Didacti- gott Schiess ha edì la correspundenza last a Clavenna, il pajais, il pievel e mentaras) da Bartholomäus Anhorn, en l’Engiadina Bassa. Il landamma e camain signifitga quest cudesch den- tranter refurmaturs turitgais e gri- l’agricultura dal Grischun. La «Chro- plevon a Fläsch. Enturn il 1649 ha For- scolast Konrad Michel von der Buocha tant in grond progress: «In den Haupt- schuns ed il teolog Carli Fry ha publi- nik» (1550), scritta en tudestg da Wolf tunat von Juvalta, landfoct a Farschno, dat en ses diaris (schurnals) ed en ses zügen gemein-fasslich dargestellt», tgà ils rapports da la nunziatura dal Capol da Flem, è ina furma mixta: ella preschentà las regurdientschas da sia vi- cudesch da chanzuns (redigids tranter uschia tuna ses suttitel; i sa tracta da 16avel tschientaner tardiv. Il reverenda cumenza cun l’istorgia imperiala e cun- ta en ses «Commentarii vitae». La pi- il 1763 ed il 1800) in’invista en la vita l’emprima descripziun cumplessiva da Benedikt Hartmann, in protagonist tinuescha cun quella svizra e grischuna tschna ovra cumpiglia plunas remar- politica, economica e culturala dal Par- caracter popular dapi Zschokke e Rö- dal moviment grischun per la protec- per finir cun la cronica da la famiglia tgas criticas davart la politica grischuna tenz. Ils manuscrits da Schmid e da Mi- der. Tut en tut han ils onns 1870 purtà ziun da la patria (e cusrin da Tr augott Capol. En ils onns 1570 ha Durich durant ils Scumbigls grischuns. Enturn chel n’èn betg anc edids. Il 1797 è cum- a l’istoriografia grischuna ina vieuta Schiess), ha inizià la perscrutaziun dal Chiampell, preditgant en l’Engiadina il 1650 ha il marschal Ulysses von Sa- parì en la stamparia da la claustra da St. vers l’istorgia da la cultura. Uschia è de- pietissem grischun. Florian Hitz Bassa, redigì sias duas grondas ovras lis-Marschlins redigì en talian sias «Me- Blasien (Schwarzwald) l’«Episcopatus ditgada la segunda part da l’istorgia dal «Raetiae alpestris topographica de- morie», ina collecziun d’experientschas Curiensis» (episcopat da Cuira) dal pa- 18avel tschientaner, redigida da Spre- scriptio» e «Historia Raetica». Il pictur ch’el aveva fatg sco cumandant en dif- der benedictin Ambrosius Eichhorn. cher, cumplettamain a la «cultura». e scolast Hans Ardüser da Tavau ha ferents champs da battaglia e che reflec- En la precisiun da si’attestaziun docu- L’autur definescha quella en ina manie- Lexicon Istoric Retic scrit ina «Rätische Chronik» per il teschan la schientscha da la classa ari- mentara anticipescha quest’ovra il ra extendida; el l’applitgescha era a temp dal 1572 fin il 1614, en pli ina au- stocratica da ses temp. 19avel tschientaner. l’economia ed a la scolaziun, ma era a Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti- tobiografia ch’el interrumpa gia enturn l’administraziun da la terra subdita tgels (geografics, tematics, artitgels da il 1605. Sia «Beschreibung etlicher Il 18avel tschientaner Dapi il 1798: il paradigma liberal Vuclina. La part «culturala» en la repre- famiglias e biografias) davart l’istorgia herrlicher und hochvernampter Perso- L’avat da Mustér, Adalbert Defuns, ha L’emprima istorgia grischuna general- schentaziun da Sprecher ha gì in suc- grischuna/retica e la Rumantschia. nen in alter freyen Rhetia» (1598) è in cumpilà en latin ina cronica claustrala main legibla è quella da Johann Hein- cess bler pli grond che quella «politica». Editura: Fundaziun Lexicon Istoric lexicon istoric-biografic. Jakob Bundi, da Mustér, destruida da l’incendi dal rich Zschokke dal 1798: «Die drey ewi- Sut il titel «Kulturgeschichte der Drei Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; avat da Mustér, descriva ses viadi da pe- 1799 («Annales», 7 toms, manuscrit). gen Bünde im hohen Rhätien», ferma- Bünde im 18. Jahrhundert» è quella versiun stampada: www.casanova.ch legrinadi a Jerusalem dal 1591 («Reiss- Conservadas èn duas versiuns curtas, la main amplifitgada il 1817 sut il titel vegnida reedida il 1951 ed il 1976 en u en mintga libraria. buch gehn Jherusalem, 1592). «Synopsis» (survista) e la «Cuorta Me- «Geschichte des Freystaats der drey l’elavuraziun da Rudolf Jenny. L’istor- LEXICON ISTORIC RETIC MESEMNA, ILS 4 DA FAVRER 2015 5 Istoriografia– perscrutar il passà dal Grischun (2)

A partir dal 1930: dolph C. Head («Demokratie im früh- tir dal 1904 ha ella era procurà per l’or- grondas collecziuns ed evaluaziuns neuzeitlichen Graubünden», englais dinaziun e la registraziun scientificadals Per l’istoriografia grischuna èn stads ils 1995, tudestg 2001) e dad Andreas archivs regiunals e locals. La SIAG è la onns 1930 in temp da grondas collecziuns Wendland («Der Nutzen der Pässe und fundatura e la coeditura dal «Bündner ed evaluaziuns. Era realias (edifizisre spec- die Gefährdung der Seelen», 1995) per- Urkundenbuch». Ella sa preschenta da- tivamain artefacts) èn vegnidas registra- scruteschan l’agir politic ord l’optica da pi il 1994 puspè cun il num original da das. Suenter sia survista dal «Bürgerhaus sias premissas mentalas. Societad istorica dal Grischun (SIG). in Graubünden» (3 toms, 1923–25), ha La Vuclina e Clavenna eran, sco terras Dumber da commembers: 1872 48; Erwin Poeschel publitgà «Das Burgen- subditas, da grond’impurtanza per il Gri- 1876 100; 1937 435; 1970 281; 2000 buch von Graubünden» (1930) e pre- schun dal temp modern tempriv. Alfred 369. Adolf Collenberg schentà in inventari cumplessiv dals Rufer, il spezialist per la helvetica, ha «Kunstdenkmäler des Kantons Graubün- tractà gia a partir dal 1916 en publica- Societad per la perscrutaziun da la den» (7 toms, 1937–48). Quest’incum- ziuns da funtaunas ed en tractats la per- cultura grischuna (SCG) bensa ha el accumplì persul e cun sustegn dita da las Terras subditas e la finda la Re- Fundada il 1985 a Cuira cun la mira da finanzial da la Viafier retica. L’ archivar publica da las Tr ais Lias (1797–99). Da- promover la lavur scientifica relativa al chantunal Paul Gillardon ha redigì per pi alura èn dentant cumparidas relativa- Grischun tras la creaziun d’ina institu- l’onn giubilar 1936 ina «Geschichte des main paucas contribuziuns monografi- ziun per la perscrutaziun en il chantun Zehngerichtenbundes» (a basa da funtau- cas davart l’istorgia da la Vuclina (vesair Grischun: l’Institut per la perscrutaziun nas). Il 1937, l’onn da publicaziun da il tom d’actas d’in congress binaziunal da la cultura grischuna (ICG). La SCG l’emprim tom dals monuments d’art, èn dal 1997, edì da Georg Jäger e da Gu- vegn purtada da passa 600 commembers cumparids era ils emprims fascichels dal glielmo Scaramellini, sco era il register singuls e collectivs (2008) e sustegnida da «Dicziunari Rumantsch Grischun» dals uffiziants, revedì dad Adolf Collen- la Confederaziun, dal chantun Grischun (DRG) sco era dal «Bündner Urkunden- berg, 1999). Tant pli impurtants èn ils re- e da numerusas vischnancas. Ella promo- buch», elavurà dad Elisabeth Meyer- sultats da las perscrutaziuns da la Vucli- va, en collavuraziun cun las universitads, Marthaler e da Franz Perret (3 toms, finil na e da Clavenna, deditgadas oravant tut lavurs da perscrutaziun da l’istorgia e dal 1985; cuntinuà dad Otto P. Clavadetscher a l’istorgia dal dretg (Diego Zoia), a l’en- temp preschent da las differentas cultu- e da Lothar Deplazes). Dasperas ha Mey- conuschientscha da las realias e da las ras grischunas, edescha la revista «Bünd- er-Marthaler cumenzà ad elavurar las funtaunas (Guido Scaramellini) sco era a ner Monatsblatt» e collavura cun institu- «Rechtsquellen des Kantons Graubün- tematicas cultural-geograficas (Gugliel- ziuns cumparegliablas en las regiuns vi- den» (dretg dal pievel dal temp medieval mo Scaramellini) ed economicas (Gu- schinantas ed en l’exteriur cunfinant.Pe r tempriv e dretg statutar communal, archi- glielmo Scaramellini, Diego Zoia, «Eco- l’accumpagnament professiunal dals vads en la collecziun da las «Funtaunas da nomia e Società in Valtellina e contadi projects procura in cussegl da perscruta- dretg svizras», 1959). Las lavurs d’ediziun nell’Età moderna», 2006). ziun consistent da docents da las univer- da quell’ovra èn vegnidas coordinadas e La varietad da las perspectivas me- sitads svizras. In post extern da l’Institut, promovidas da la Societad istoric-anti- todicas e la gronda quantitad da resul- che garantescha la colliaziun cun las re- quara dal Grischun (SIAG) ch’ha incum- tats pli novs sa manifesta en il davos ma- giuns perifericas rumantschas e talianas, bensà il medem onn 1937 l’istoricher letg cumplessiv da l’istorgia retic-gri- è vegnì fundà il november 2005 a Segl. Friedrich Pieth, president en uffizi da la schuna, preschentà en il «Handbuch der Ils accents principals da la retschertga e SIAG, da scriver ina preschentaziun cum- Bündner Geschichte/Storia dei Grigio- da la promoziun furman l’istorgia gri- plessiva da l’istorgia grischuna. Il 1945 è ni» (4 toms, 2000; 33 auturs, redactur schuna ed il plurilinguissem grischun: et- cumparida sia «Bündnergeschichte», en la Jürg Simonett). D’ina optica specifica- nologia, istorgia da l’art, vita da la musi- quala l’autur è sa deditgà surtut a l’istorgia main rumantscha è cumparida il 2003 ca dal Grischun, edifizis e colonisaziun. politica e militara pli recenta sco era a l’i- in’ediziun en rumantsch grischun: l’«Is- Ils resultats vegnan preschentads a la pu- storgia da la scola en il Grischun. En sia torgia Grischuna» (autur: Adolf Collen- blicitad en furma d’exposiziuns, pre- disposiziun concepziunala è el vegnì influ- Ha valì sur decennis sco ovra da standard areguard l’istorgia dal Grischun: il «Pieth» dal berg, cunautur linguistic: Manfred schentaziuns da cudeschs, referats e dis- enzà – sco la gronda part dals istorichers 1945. Gross). cussiuns publicas. Privilegiada vegn la grischuns suenter il 1930 – da Peter Liver. Suenter che la perscrutaziun istorica promoziun da projects da la generaziun Il giurist, istoriograf e politicher Liver ha tant da la cretta refurmada ed in auter fiasda las claustras da Mustér e da Mü- da las dunnas respectivamain da las giuvna. Per il 2008 ha la SCG surdà la di- alura illustrà anc ina giada il paradigma li- da la cardientscha catolica: il reverenda stair e dal signuradi da Tarasp. Felici schlattainas (englais: gender history) recziun da l’ICG a la Fundaziun per la beral, per exempel en ses tractat magistral Hercli Bertogg, expert per l’istorgia ec- Maissen ha contribuì numerusas publi- ha fitgàpe era en il Grischun (Silke Re- perscrutaziun da la cultura grischuna. «Die staatliche Entwicklung im alten clesiastica, filologe folclorist («Zum alt- caziuns davart la cultura spiertala ru- dolfie.a., «FrauenRecht», «Frauenkör- Organ da la SCG: «Mitteilungen». Graubünden» (1933). Ses champ istoric rätischen Heidentum», 1952) e l’uvestg mantscha. Numerus eran anc adina er per», «Frauenarbeit» e «Fremde Frau», Adolf Collenberg specificera il 15avel tschientaner ch’el ca- da Cuira Christianus Caminada («Die ils studis davart l’istorgia da dretg; 2003–08), vegn l’istoriografiaa s’occu- racterisava, senza verclas, sco passadi secu- verzauberten Täler», 1961). exemplaric per quellas lavurs è la publi- par forsa en l’avegnir anc dapli da tema- Bündner Monatsblatt (BM) lar: «Vom Feudalismus zur Demokratie in caziun da Johann Robert Schwarz, «Die ticas e da dumondas antropologicas. Fundà il 1850 cun il titel Bündnerisches den graubündnerischen Hinterrheintä- A partir dal 1960: la diversificaziun Gerichtsorganisation des Kantons Florian Hitz Monatsblatt e cumparì sut quest titel en lern» (1929). Sper il «DRG» è il «Rätisches da las disciplinas Graubünden» (1947), ellas èn dentant ils onns 1850–71, 1881, 1896–1904 ed Namenbuch» in’ulteriura ovra istoric-lin- En ils onns 1960 èn sa professiunalisa- daventadas pli e pli ovras da referenza Societad istorica dal Grischun a partir dal 1914; dapi il 1952 vegn el guistica fundamentalmain impurtanta das l’archeologia e la tgira da monu- giuridicas spezialisadas. L’ epoca da las (SIG) publitgà sut il titel actual Bündner Mo- (Robert von Planta/Andrea Schorta, ments ch’ins cultivava dapi il temp da contribuziuns da giurists, relevantas dal Incitada da Johann Ulrich von Salis- natsblatt. Editurs: fin il 1977 la redac- 1939; Konrad Huber, «Die Personenna- Peter Conradin Planta pli en il senn dad punct da vista istoric-cultural (Peter Seewis il 1816 e fundada da Theodor ziun dal Bündner Monatsblatt, dapi il men Graubündens», 1986). in «dilettantissem genial». Ins ha stgaffì Conradin Planta, Peter Liver e.a.), fa von Mohr, Otto Carisch e Georg Wil- 1988 la Societad per la perscrutaziun da ils emprims posts chantunals spezial- dentant definitivamain part dal passà. Il helm Röder ils 21 da mars 1826 a Cui- la cultura grischuna (dapi il 2003 ense- 1945: ina cuntraversa d’istorichers isads. La perscrutaziun dals chastels è davos istoricher ch’è sa deditgà a quella ra cun il num Societad antiquara dal men cun il Bündner Heimatschutz). Ils La «Bündnergeschichte» da Pieth dal vegnida approfundada tras in’archeolo- tematica, è Peter Metz. A sia «Geschich- Grischun (SAG). Emprim president: suttitels tradeschan ses stretg connex 1945 è daventada in’ovra da standard gia medievala consolidada metodica- te des Kantons Graubünden» (3 toms, Heinrich von Gugelberg. Intent: rim- cun las pretensiuns e predilecziuns dal pervia da sia concepziun transparenta e main (Otto P. Clavadetscher, Werner 1989–93) ha la critica reproschà l’opti- nar las funtaunas statalas ed ecclesiasti- temp: Eine Zeitschrift für Erziehungs-, ses stil concis. La represchentaziun tan- Meyer, «Das Burgenbuch von Grau- ca exclusivamain politica. cas da l’istorgia da la patria. La SAG ha Armenwesen und Volkswirtschaft scha fin il 1914 e cumpiglia cun quai, bünden», 1984). La perscrutaziun isto- En ils onns 1980 è l’istoriografias’ oc- edì a partir dal 1848 l’«Archiv für die (1850–70); Zeitschrift für bündneri- sco emprima istorgia grischuna, era il rica da l’art resguarda oz sistematica- cupada en il Grischun pli e pli era da l’i- Geschichte der Republik Graubünden» sche Geschichte, Landes- (dapi il 1954 19avel tschientaner. Qua ha Pieth pre- main ils connexs tranter la cultura e la storgia economica – l’emprim da quella da Theodorvo n Mohr ed il «Codex di- Heimat-) und Volkskunde (1914–87); stà ina veritabla lavur da piunier. Sia pu- cuntrada (Leza Dosch, «Kunst und dal traffic e dal commerzi (Jürg Simo- plomaticus» da Theodore Peter Conra- Zeitschrift für bündnerische Geschich- blicaziun ha dentant chattà era critica, Landschaft in Graubünden», 2001; nett, «Verkehrserneuerung und Ver- din von Mohr (resp. von Moor). L’im- te und Landeskunde (1988–2002); oravant tut da vart da professer Oskar Diego Giovanoli, «Alpschermen und kehrsverlagerung in Graubünden», puls da Peter Kaiser (president 1850– Zeitschrift für Bündner Geschichte, Vasella ch’era a ses temp in dals perscru- Maiensässe in Graubünden», 2003). 1986). L’ istorgia agrara, en spezial quel- 51) da fundar in museum è vegnì reali- Landeskunde und Baukultur (dapi il taders ils pli impurtants da la refurma- L’etnologia istorica è s’extendida en la dal temp medieval, ha chattà ses re- sà il 1870/71 cun il Museum retic. 2003). Mintga annada cumpiglia 4–12 ziun en Svizra. El aveva en mira ina re- ils onns 1960 per il champ da la perscru- preschentant principal en l’istoricher Suenter il 1860 èn las activitads da la fascichels e var 300 paginas. Ultra da las visiun dal maletg istoric ch’aveva in sta- taziun da la chasa purila (Christoph Si- Martin Bundi («Zur Besiedlungs- und SAG sa diminuidas ed il december 1869 contribuziuns scientificas e da tempra tus bunamain uffizial dal protestantis- monett, «Die Bauernhäuser des Kan- Wirtschaftsgeschichte Graubündens im ha ella salvà sia davosa seduta. A Peter scientific-populara offra il Bündner sem liberal en il stadi confederal. Vasel- tons Graubünden», 2 toms, 1965–68). Mittelalter», 1982), in autur che culti- Conradin von Planta èsi alura reussì da Monatsblatt ina cronica, las annadas fin la ha crititgà Pieth d’avair tractà a moda A las tematicas tradiziunalas, la politica vescha ultra da quai era tematicas tradi- fusiunar la SAG cun la Societad littera- il 1950 ina tavla dals defuncts e quellas manglusa las relaziuns ecclesiasticas dal ed il militar, ha ella pudì furnir novs ziunalas da l’istorgia politica ed eccle- ra da Cuira (documentada il 1860) e da dapi il 1988 in carnet cun la bibliogra- temp medieval tardiv e d’avair dà in ma- aspects antropologicamain interessants siastica. L’ istorgia agrara dal temp mo- transfurmar la Societad antiquara en la fiagrischuna da l’onn respectiv. letg tendenzius da l’epoca confessiuna- (Christian Padrutt, «Staat und Krieg im dern tempriv ha survegnì impuls essen- Societad istoric-antiquara dal Grischun Adolf Collenberg la. La polemica prorutta tranter Vasella alten Bünden», 1965). En cumbinaziun zials dals studis cumparatistics da Jon (SIAG), fundada ils 20 d’october 1870 e Pieth è vegnida recepida era da la pres- cun la linguistica istorica ha ella sclerì Mathieu che surpassan ils cunfins dal (president: Peter Conradin von Planta). sa grischuna ed ha furmà ina buna part l’istorgia culturala da las gruppas lin- Grischun («Eine Agrargeschichte der La SIAG organisescha referats e publi- Lexicon Istoric Retic dal cumbat cultural-confessiunal, in- guisticas: Paul Zinsli, «Walser Volkstum inneren Alpen», 1992). L’ istorgia da las tgescha dapi il 1878, ultra dal rapport stradà dals democrats e da la sinoda [...]» (1968, 2002) ed Alexi Decurtins, partidas da la Veglia Republica è vegni- annual, contribuziuns scientificasen ses Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti- evangelica vers la fin da la Segunda «Rätoromanisch/Viarva romontscha» da elavurada gia en l’emprima part dal «Jahresbericht (dapi il 1985 «Jahr- tgels (geografics,tematics, artitgels da Guerra mundiala. Suenter la guerra han (2 toms, 1993). La focusaziun sin ina 20avel tschientaner dad Alexander Pfis- buch») der historisch-antiquarischen famiglias e biografias)dav art l’istorgia ils cumbats da tempra confessiunala pitschna regiun ha pussibilità quell’i- ter, daventà enconuschent tras sia bio- Gesellschaft von Graubünden» (dapi il grischuna/retica e la Rumantschia. dentant pers bainprest lur asprezza e no- storgia culturala multifara cun champs grafia da Gieri Genatsch («Georg Je- 1995: «Jahrbuch der historischen Ge- Editura: Fundaziun Lexicon Istoric vas dumondas e tematicas han sviluppà specifics variads che tanschan da la di- nasch», 1938; Jörg Jenatsch, 1991). In sellschaft von Graubünden»). Il 1901 Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; ina gronda forza integrativa. Cun la per- plomazia a l’istorgia d’art. Iso Müller ha rom particularmain innovativ da l’isto- ha intermedià la HAGG l’acquist da versiun stampada: www.casanova.ch scrutaziun dals vegls pievels retics (pre- mussà quai en ses studis regiunals davart riografia è la perscrutaziun dal temp l’Alter Karlihof per la Biblioteca chan- u en mintga libraria. romans) èn s’occupads in represchen- la Cadi e la Surselva ed en sias monogra- modern tempriv. Las lavurs da Ran- tunala e per l’Archiv chantunal. A par- LEXICON ISTORIC RETIC MESEMNA, ILS 11 DA FAVRER 2015 5 Churwalden e Parpan

Regiun colonisada durant il temp autmedieval tras la claustra da Curvalda

„ Sco quai ch’il num Curvalda trade­ struida quella da S. Maria e S. Clau che scha, furmava la cuntrada survart Cuira vegn attribuida a las canonissas (13avel/ a la ruta dal Set oriundamain ina vasta 14avel tschientaner), e quella da S. Mitgel regiun da guaud. Enturn il 1150 è vegni­ (13avel tschientaner) per ils premonstra­ da fundada qua ina claustra da premon­ tens che serviva a medem temp a la plaiv. stratens che dueva influenzara moda de­ Dapi il 1599 administrava in avugà il pos­ cisiva l’urbarisaziun e colonisaziun da sess da la claustra bandunada, entant che la la regiun. Suenter la refurmaziun (1527) baselgia claustrala è vegnida utilisada dal è il convent quasi vegnì schlià, cumbain 1616 fin il 1967 medemamain da la plaiv ch’in avat è anc restà en uffizifin il 1599 refurmada. Il 1275 eran ils baruns de Vaz ed in administratur dals bains finil 1803. ils possessurs dal signuradi da Strassberg (chastè en vischinanza da Malix), suenter il Premonstratens 1338 successivamain ils von Toggenburg, L’Urden dals premonstratens è vegnì fundà von Montfort e von Matsch. Il 1436 è la il 1120 da s. Norbert a Prémontré sper Laon dretgira da Curvalda, resortida da quest (Picardie). L’ urden, obligà a las reglas da s. signuradi e da l’avugadia claustrala, s’uni­ Augustin, sa deditgava al predegiar ed ad da a la Lia da las Diesch Dretgiras. Dapi il ina vita claustrala severa. A l’entschatta ave­ 1471 proponiva Curvalda al landfoct trais va l’urden era numerus fraters laics che s’oc­ candidats per la tscherna dal mastral. Il cupavan da l’agricultura e da l’artisanat. 1649 ha Curvalda cumprà ora ils dretgs Durant ils emprims tschientaners devi era austriacs. Las funtaunas d’entrada tradiziu­ in urden da mungias premonstratensas. nalas eran l’allevament da muvel, l’agricul­ En Svizra è l’urden s’installà l’emprim al tura ed il trafficda transit lung la Via Sura Lac de Joux en il Giura; las emprimas (Güglia/Set), nua che Curvalda furmava abazias da Humilimont e Bellelay èn ve­ cun Lantsch in port (societad da trans­ gnidas fundadas enturn il 1137. Il 1140 èn Ils vitgs da Curvalda (foto) e Parpan èn sa sviluppads a centers turistics. port). Ina via charrabla è vegnida construi­ muntgs da quest urden probablamain ve­ da tranter il 1834 ed il 1840. Il 1851 è il gnids a S. Gliezi/Cuira, nua ch’igl existiva en il guaud (in silva), quai ch’è in’ulteriura ria, 1191–1275 de Curwalde. Patrocinis: S. tegnan retabels da la Germania dal Sid e las cumin da Curvalda, che cumpigliava ils vi­ gia dapi il temp medieval tempriv ina com­ cumprova che la colonisaziun per propi ha Maria e S. Mitgel. L’ abazia, fundada en­ picturas muralas èn attribuidas al Maister schinadis da Malix, Curvalda, Parpan e munitad spirituala che viveva tenor reglas cumenzà en quest lieu pir cun la fundaziun turn il 1150, è vegnida bandunada suenter da Vuorz. La chasa annexa da l’avat, con­ Tschiertscha, vegnì transfurmà en in circul, claustralas; attestada è la preschientscha da la claustra. Sco en la Val Curvalda han la refurmaziun e serrada uffizialmain il struida en furma da tur, datescha dal 15avel al qual è vegnì incorporà era Prada. Dapi la dals premonstratens il 1149 cun il renvia­ purs rumantschs runcà e colonisà quest ter­ 1803/07. tschientaner. Il 1527 ha il cumin da Cur­ mesadad dal 19avel tschientaner è la vi­ ment a las reglas da s. Augustin. Prendì di­ ritori; da quai dattan perditga ils numerus La fundaziun legendara da Curvalda tras valda, ch’aveva adoptà parzialmain la cretta schnanca da Curvalda daventada enconu­ mora han els probablamain sut l’uvestg nums rumantschs da lieus e cultiras. Pir en ils baruns de Vaz para plausibla. Ils de Vaz, refurmada, avugadà e confiscàils edifizisda schenta per sias curas d’aria e da scharun. Konrad von Biberegg ch’era in fautur da la il decurs dal temp medieval tardiv è vegni­ donaturs principals da la claustra, eran avu­ l’abazia ed alienà ses bains. Il 1536 aveva A partir dal 1961 ha la construcziun da ru­ claustra da premonstratens a Roggenburg da integrada en il process da colonisaziun gads ecclesiastics e vegnivan inhumads, sco Curvalda mo pli in avat titular (senza con­ nals e sutgeras promovì il svilup turistic. Il en Baviera. Il 1209 appartegneva a S. Glie­ era glieud da lingua tudestga. quai ch’ina exchavaziun dal 1968 cumpro­ vent) ch’è vegnì substituì il 1600 tras in ad­ 1986 quintava Curvalda 2053 letgs per zi era la claustra da S. Hilari/Cuira ch’era si­ Ils temps da fluriziunda l’Urden dals va, en la claustra. Lur successurs èn stads ils ministratur, nominà da l’abazia­mamma da esters, 58 % da quels en abitaziuns secun­ tuada sin ina terrassa da la vart sanestra da premonstratens èn stads il 12avel ed il conts von Toggenburg finil 1436, alura ils Roggenburg ch’aveva era surpiglià ils debits daras. Il 2005 lavuravan 31 % da las persu­ la Plessur ed en la quala vivevan mungias 13avel tschientaner, cura che lur mem­ von Montfort finil 1466/70, ils von Matsch creschents da Curvalda. Suenter la dissolu­ nas cun activitad da gudogn a Curvalda en en clausura. A partir da S. Gliezi han bers sa distinguevan tras lur fervenza re­ tranter il 1471 ed il 1477 ed ils de Habs­ ziun da Roggenburg il 1803 èn ils bains pa­ il sectur secundar (setgentarias da charn), muntgs premonstratens fundà a Curvalda ligiusa e lur activitads per la furmaziun burg­Austria a partir dal 1477. Il coc da la trimonials restants da Curvalda passadas al 54 % en il sectur terziar. Jürg Simonett sper la baselgia da S. Maria ina nova clau­ da la cuntrada. La crisa agricula ed ina donaziun, la baselgia da Nossadunna, ap­ Seminari da spirituals S. Gliezi/Cuira ed il stra. La Augeria silva (guaud d’ischis), sco morala per part degressiva durant il temp partegneva il 1149 gia a l’abazia da S. Glie­ 1877 da quest a la plaiv catolica da Curval­ Parpan quai che la regiun da la Val Curvalda ve­ medieval tardiv han mess plaun a plaun zi/Cuira. Ina revolta dals confrars laics para da. Anteriura vischnanca politica, circul Cur­ gniva numnada da quel temp, era ina vasta las claustras en ruina. Durant il temp da d’avair provocà il 1208 la partenza dal pre­ La culegna en la Val da Curvalda, che valda, district Plessur. Fusiunada il 2010, cuntrada da guaud situada sin territori dals la refurmaziun èn vegnidas serradas tran­ vost e da ses fidaivels sco era la fundaziun da s’extendeva dal nord da Malix fina Parpan, ensemen cun Malix, cun Curvalda. Vitg ac­ signurs de Vaz. En quest lieu han ils pre­ ter il 1525 ed il 1530 la claustra da Rüti la prepositura da Rüti. En ils onns 1208 e era sortida da l’urbarisaziun promovida cumulà en la Val Curvalda. 1208 Partipan; monstratens cumenzà a runcar il guaud, e trais claustras en il Giura ed il 1548 era 1311 èn attestadas canonissas a Curvalda; tras la claustra en il 13avel tschientaner. rumantsch Parpaun, antiquà). 1623 ca. urbarisar il terren, introducir la cultivaziun il convent a Claustra. A partir dal 1536 è la baselgia da S. Maria e S. Clau, construi­ Documents cumprovan ch’ella aveva 220 abitants; 1850 92; 1900 62; 1950 89; dad ers ed a segirar e promover cun lur ospi­ la claustra da Curvalda ida pli e pli en de­ da en il 13avel tschientaner sco successura oriundamain era possess en la Tu mleastga, 2000 263. Singul chat dal temp da bronz. zi la via vers sid (Via Sura). La lavur da run­ cadenza. En il decurs da la Revoluziun da la baselgia da S. Maria dal 1149, vegn at­ en il Scanvetg ed en la Val dal Rain da Cui­ La regiun a la ruta dal Pass dal Set, cuverta cada era l’ovra dals fraters laics e da purs franzosa èn alura vegnidas schliadas las tribuida a quellas. Ses chor flancà da duas ra sco era auters, main impurtants, a Vaz ed antruras da gronds guauds, è vegnida colo­ subdits e purs libers ch’eran sa mess sut la davosas claustras da premonstratens, turs ha conferì a la baselgia in aspect carac­ en la Val d’Alvra. La claustra era sa separa­ nisada durant il temp autmedieval tras la protecziun da l’immunitad claustrala. A tranter quellas il 1797 Bellelay e Grand­ teristic e visibel finviaden il 19avel tschien­ da suenter pauc temp da la plipart da ses claustra da Curvalda. Las emprimas cule­ Curvalda existiva oriundamain durant ca. court, il 1804 S. Gliezi/Cuira ed il 1807 taner. A partir dal 1210 ha Curvalda pos­ emprims acquists en la Rezia Sut ed ella gnas a Parpan èn vegnidas fundadas da co­ 100 onns era ina claustra da mungias. Curvalda. Martin Bundi sess in ospital cun in’atgna chaplutta. La ba­ aveva adina in’atgna economia cun atgnas lonists rumantschs en il 13avel tschienta­ L’ onn 1206 han muntgs da Curvalda selgia dal convent dals canonis, deditgada a alps. Ils possess pli lontans ils pli impur­ ner. Il 1275 cumparan ils baruns de Vaz sco fundà a Turitg la claustra da premonstratens Curvalda (claustra) s. Mitgel (pli tard a s. Maria e s. Mitgel) ed tants eran las migiurias a S. Margreta/Cui­ possessurs dal domini da Strassberg, a par­ da Rüti ch’è sa sviluppada en il temp medie­ Veglia abazia premonstratensa (prepositu­ erigida en stil romanic enturn il 1250 var ra, Maiavilla ed Altenstadt (Feldkirch). La tir dal 1338 ils Toggenburgs, Montforts e val tardiv ad in dals centers economics im­ ra finil 1446) en la vischnanca da Curval­ 250 m al nord da la baselgia da S. Maria, è giurisdicziun bassa abaziala è stada proba­ Matschs. Il 1436 è s’unì il cumin da Cur­ purtants. A partir da Curvalda han els era da. Filiala da l’abazia da Roggenburg (Ba­ daventada victima d’in incendi il 1472. El­ blamain ina da las premissas fundamenta­ valda – che provegniva dal signuradi da fundà il 1222 la claustra da S. Giachen a viera). Claustra­mamma da S. Giachen/ la è vegnida remplazzada tras la baselgia­sa­ las per la creaziun dal cumin da Curvalda. Strassberg – ensemen cun il vischinadi da Claustra. Il lieu entadim il Partenz sa num­ Claustra e finil 1230 da Rüti/ZH, provin­ la anc oz existenta, construida en stil gotic Enturn il 1500 consistiva la plipart dals Parpan a la Lia da las Diesch Dretgiras. Il nava quella giada simplamain S. Giachen za (circaria) da Svevia. 1149 in silva Auge- tardiv e consecrada il 1502. Ils altars cun­ bains claustrals da feuds purils ereditars, 1649 è sa liberà Parpan dals dretgs signurils entant che Curvalda aveva concedì paucs austriacs. La chaplutta da S. Peder appar­ decennis pli baud feuds liads ad in contract tegneva a Vaz. La baselgia da S. Anna è ve­ da fittanza (tudestg Schupflehen). Malgrà gnida erigida enturn il 1500. La pravenda ils sforzs constants dals servs claustrals per exista a Parpan dapi il 1517, quella refur­ meglierar lur status giuridic, han subsistì mada dapi il 1560. La germanisaziun è sta­ restanzas da sclavitid fin a l’entschatta dal da terminada a Parpan en il 16avel tschien­ 16avel tschientaner. Florian Hitz taner. Las funtaunas d’entrada tradiziuna­ las eran l’allevament da muvel, las minieras Churwalden (Curvalda) d’arom e d’argient (15avel–19avel tschien­ Vischnanca politica, circul Curvalda, di­ taner), la vaschlaria (18avel tschientaner) ed strict Plessur, situada sur la Rabiusa a la via il traffic da transit. Il stradun è vegnì con­ per Lai, cun Passugg, Araschga, insaquants struì ils onns 1824–40. A la fin dal 19avel aclauns e bains sparpagliads ed a partir dal tschientaner è s’etablì Parpan sco lieu da cu­ prim da schaner 2010, tras fusiun, las an­ ra da stad. Runals da skis existan dapi il teriuras vischnancas politicas da Malix e 1953. Il 2005 lavuravan 77% da las persu­ Parpan. 1149 in silva Augeria, 1191–1275 nas cun activitad da gudogn a Parpan en il de Curwalde, tudestg Churwalden (uffi­ sectur terziar. Jürg Simonett zial). 1623 ca. 575 abitants; 1850 695; 1900 620; 1950 815; 2000 1236. Chats da munaidas dal temp roman. La vasta regiun Lexicon Istoric Retic da guaud a la via dal Set (ospizi menziunà il 1210) è vegnida urbarisada per gronda Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ part en il temp autmedieval sin iniziativa tgels (geografics,tematics, artitgels da da l’abazia premonstratensa da Curvalda. famiglias e biografias)dav art l’istorgia Colonisaturs dal sid da la Germania, ma grischuna/retica e la Rumantschia. era da derivanza rumantscha e gualsra, han Editura: Fundaziun Lexicon Istoric colonisà la regiun a partir da la migiuria Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; abaziala. En il 16avel tschientaner era Cur­ versiun stampada: www.casanova.ch valda gia germanisà. Ultra da la baselgia da u en mintga libraria. Il cumplex da la claustra da Curvalda l’onn 1795. S. Maria, attestada il 1149, è vegnida con­ 2LMESEMNA, ILS 18 DA FAVRER 2015 EXICON ISTORIC RETIC Da furtgas, stgandlers e process cunter strias

La giurisdicziun dal temp da la Republica da las Tr ais Lias

„ Dal temp da la Veglia Republica a la magia. Els e lur uffants na pudevan eran las dretgiras ordinarias organisa­ entrar en nagina confraternitad (religiu­ das al nivel dals cumins. Ellas consi­ sa), na dastgavan occupar nagin uffizi stivan dal mastral, dal stab da dretgira d’onur e maridar sulettamain persunas e da 6–24 giurads. Il mastral presidia­ «dischonestas». En baselgia ed en ustaria va la dretgira, senza però disponer dal sesevan els dapersai e lur chasa era isola­ dretg da cussegliar, proponer painas u da da las autras. Il 1489 è il maister da truar; quai dastgavan far mo ils giu­ giustia episcopal daventà l’uffizial muni­ rads/truaders che decidevan era da­ cipal e pli tard l’uffizial da las Trais Lias vart mintga pass processual. per las dretgiras senza agen boier e per la Vuclina. Ses simbols d’uffizi eran la spa­ Derschader da ed il mantè cotschen. Durant ses via­ En il context grischun vegn distinguì dis da servetsch al vegniva savens refusà tranter derschaders da vituraria, da re­ dunsena ed albiert e la Dieta da las Trais curs, da pasch, da cumpromiss, da matri­ Lias aveva da smanatschar adina puspè ils moni e da minieras sco era tranter der­ ustiers cun multas. Sper la paja fixa ave­ schaders cirquitals, districtuals, chantu­ van il boier e ses gidanter ina tariffa per nals e federals. Durant il temp feudal era mintga acziun (execuziun, tortura e.a.). il signur territorial respectivamain ses Las execuziuns da vagants, il mantè ed ils substitut (avugà, minister) per ordinari a tschains da locaziun a Cuira (en la Scharf­ medem temp era derschader. richtergasse) pajavan las Tr ais Lias. Il En il sistem giudizial da las Tr ais Lias 1846 ha gì lieu la davosa execuziun, il preparava e presidiava il derschader sco 1850 è l’uffizive gnì abolì. Il boier prati­ mastral la dretgira criminala e civila; el tgava savens illegalmain scharlatanaria e derschava, quai vul dir fascheva palais e sa deditgava a la medischina. laschava exequir la sentenzia pronunzia­ Adolf Collenberg da dals giurads, da la dretgira dals quals el na fascheva betg part. Sche la grazia Furtga vegniva refusada ad in condemnà a mort, Ils cumins sco purtaders da la suvera­ rumpeva il derschader la batgetta, bitta­ nitad statala en il temp medieval tardiv va quella davant il condemnà e deva al han procurà per atgnas furtgas. L’urden boier (carnifex) il cumond d’execuziun. processual dal temp avant il 1851 pre­ Il derschader vegniva savens assistì d’in La furtga en il guaud da Vuorz. FOTO A. CADONAU veseva trais lieus da processiun: il lieu da mussader e magari anc d’in derschader dretgira, il lieu da cussegliaziun e – sco extern, l’uschenumnà undra terz. El gio­ ficio manader da la milissa da cumin. Il Perditga Process per striegn ultima staziun – il lieu d’execuziun nua ga ina rolla impurtanta en la litteratura modus ed il termin da l’elecziun dal ma­ Tenor il dretg german eran ils parents re­ Process per striegn eran persecuziuns da che la paina da mort vegniva exequida. rumantscha. stral variavan tut tenor il cumin ed il spectivamain ils commembers d’ina stirpa persunas che vegnivan inculpadas da Quest ultim lieu da processiun vegniva Il mastral cumpara pir dapi il 1851 temp. En ils onns 1990 vegniva el elegì obligads da prestar agid d’engirament vi­ pratitgar il striegn e d’avair in pact cun numnà il lieu da la furtga u simplamain (reorganisaziun dals dicasteris) sco presi­ mintga trais onns a l’urna u tras la tschen­ cendaivel. Il dretg francon preveseva era la il diavel. Tenor documents s’occupavan la furtga. Las execuziuns publicas succe­ dent da la dretgira cun dretg da partici­ tada da cumin ed aveva qua la funcziun pussaivladad da consultar persunas exter­ ins en la Val Stussavgia gia tranter il devan en general per intimidar la glieud. par a la sentenzia e cun vusch da tagl en da president da la dretgira criminala. Da­ nas. Da quai è sa sviluppada in’obligaziun 1441 ed il 1509 dal striegn. La persecu­ Furtgas vegnivan savens installadas sin cas d’egualitad da las vuschs. pi la dissoluziun da las dretgiras cirquita­ generala da dar perditga. En la «Lescha ro­ ziun da strias e da striuns en dimensiuns plazzas publicas (per exempel plazzas da Adolf Collenberg las l’onn 2000 è il mastral en uffizi (mo mana da Cuira» chattain nus, sper ils giu­ pli grondas ha inizià en il Grischun en martgà), oravant tut en il cas d’execu­ pli) president dal cussegl cirquital, me­ raders (iuratores) ed ils consacramentals la segunda mesadad dal 17avel tschien­ ziuns spectacularas. Cun la construc­ Mastral diatur, derschader singul en cas civils (fin (consacramentales, gidanters d’engira­ taner ed ha durà fin lunsch viaden il ziun da furtgas da crap a partir dal Term utilisà istoricamain per designar il a 1000.– frs) e da dispitas d’ierta sco era ment), era ils boni homines ch’appartegne­ 18avel tschientaner. En Bergiaglia ed en 13avel/14avel tschientaner èn quellas president da la dretgira communala u cir­ derschader da mandats penals (fina trais van a la noblezza e ch’intervegnivan en l’Engiadina Bassa dateschan process alura daventadas per gronda part lieus quitala (Engiadina Bassa: mastral; Sutsel­ mais praschun). El vegn elegì dal cumin conflicts giuridics en funcziun da gidan­ cunter strias e striuns gia dal temp tran­ fixs. Per esser bain vesaivlas dalunsch va e Surselva: mistral; Engiadin’Ota: per ina perioda da trais onns. ters d’engirament (betg parentads cun ter il 1640 ed il 1670; en quella perioda vegnivan ellas tschentadas sin collinas u landamma) respectivamain il president Adolf Collenberg l’accusà). En il temp autmedieval èn que­ han ins executà blers assassins e bandits, sin spundas sur vias publicas. La plazza, da vischnanca (Surmeir: mastral) che stas perditgas vegnidas destituidas succes­ inculpads da striegn. En il Partenz è sa circumdada d’in mir, era solitamain funcziunava pli baud sco president da la Mussader sivamain, ed en il 15avel e 16avel tschien­ derasada l’obsessiun da strias tranter il equipada cun la furtga, ina roda ed in dretgira bassa communala u civila (per En la dretgira criminala da la Republica taner èn ellas svanidas dal tuttafatg a favur 1650 ed il 1655, oravant tut en las dre­ pal per las differentas acziuns d’execu­ exempel Engiadina Bassa: mastral da cu­ da las Tr ais Lias (avant il 1799) na pleda­ da perditgas dal succedì (per exempel in tgiras da Castels, Aschera e Sievgia. ziun. Tenor la tradiziun locala exequiva mün pitschen). La furma feminina ma­ van las partidas betg sezzas, mabain tras delict) u da perditgas da distgargia. Ils pa­ Questa isteria ha alura tschiffà era il il medem boier (maister da giustia) tut stralessa designava oriundamain la dun­ in uschenumnà mussader (numnà era rents – per regla final terz grad – vegnivan Scanvetg e la Val d’Avras, vers la findal las painas da mort (furtga, spada, tgierl, na dal mastral; cun l’elecziun da las dun­ mussadur, pledader, bistand u fürsprech) perfinex clus da la testimonianza u admess tschientaner era la Mantogna, il Val­ stgandler e.u.v.) en in u plirs lieus d’exe­ nas en quella funcziun è ella vegnida ex­ che «mussava» co exercitar il dretg. Il mo cun il consentiment da las partidas. ragn, il Surses e la Foppa. A Val èn ve­ cuziun. Najentà vegniva en auas curren­ tendida era a quella significaziunspecifi­ mussader dal plant pledava en il num dal Consequentamain è alura sa sviluppà il gnidas executadas finil 1652 23 persu­ tas. ca (rg: mastrala). Suenter l’extincziun dal burser (seccalmaister), quai vul dir da la dretg dals parents da refusar la disposiziun nas inculpadas da striegn ed il 1654 han Ina part da l’execuziun ritualisada era contadi da la Rezia Sura (11avel tschien­ dretgira, quel da la cuntrapartida en il e lur liberaziun da l’obligaziun da denun­ ins surdà 15 uffants«striuns» a l’Inqui­ il viadi dals sentenziads dal lieu dal ver­ taner) era l’uvestg daventà il signur feu­ num da l’inculpà. La dretgira pudeva era zia en cas d’in simpel malfatg, ma betg en siziun a Milaun. Il cumin da la Cadi ha dict a la furtga a pe u sin chars, accum­ dal da l’Engiadin’Ota, dotà d’ina immu­ conceder in mussader al derschader. cas d’in crim chapital. Dunnas singulas na mess a mort il 1675 almain 31 strias (ed pagnads d’in spiritual, dals derschaders e nitad territoriala. Sco administratur ave­ Cuntrari al dretg modern na remplazza­ vegnivan betg acceptadas sco perditgas, u in striun?) ed a Glion èn vegnidas incul­ mussaders da dretg e dals uschenumnads va el engaschà ministerials che stattan eti­ va il mussader betg la partida, ma fasche­ alura sulettamain en cumpagnia da per­ padas il 1699–1700 11 persunas d’avair gaumers (guardians), cun ils giurads ed il mologicamain a la basa dal term ru­ va part da quella. En il process civil pu­ ditgas masculinas. Exponents da sectas pratitgà il striegn. Era en il Puschlav han pievel ch’assistiva al spectacul. Ils execu­ mantsch mastral, introducì per designar devan las partidas pledar sezzas. Il term cristianas (per exempel anabaptists) u da durà ils process cunter strias e striuns tads restavan pendids per demonstraziun il titular dal stab da dretgira. Tenor il pledar (sursilvan plidar, franzos plaider, religiuns betg cristianas (per exempel gi­ plirs decennis (1671–78 191 inculpa­ plirs dis a la furtga e vegnivan surlaschads dretg german preparava, avriva e manava vul dir processar, s’engaschar per la dieus) na dastgavan betg dar perditga. Il ziuns, 53 execuziuns). I dat strusch ina als corvs. Las restanzas (ossa, tschendra il mastral la dretgira, pronunziava la sen­ chaussa d’insatgi) deriva dal latin placi- dretg processual modern n’enconuscha vallada grischuna ch’è stada schanegia­ e.a.) vegnivan sutterradas dal boier en vi­ tenzia e procurava per l’execuziun. El tum, rumantsch opiniun, dal qual èn era betg talas restricziuns discriminantas. da da l’obsessiun da striegn. A basa da la schinanza da la furtga. Las furtgas sco n’aveva dentant betg il dretg da prender sa furmadas las noziuns pled e pledoyer. Adolf Collenberg constituziun criminala dal 1532 vegni­ lieus da dischonur servivan era sco de­ part al truament (ni cun dretg da discu­ Adolf Collenberg van applitgadas era cunter strias e posits da capiergnas. tar ni cun dretg da votar) e na dastgava Tortura striuns presumads las metodas crudai­ Suenter l’aboliziun da la paina da era betg participar a la procedura senza il Advocat Dapi il temp medieval tardiv recurriva vlas da l’interrogaziun sut tortura. Pu­ mort en il 19avel tschientaner èn las fur­ consentiment dals giurads che truavan, Term che deriva dal latin advocatus (ru­ l’inquisiziun penala cun agid dal boier blicaziuns sco la «Magiologia» (1674) tgas vegnidas eliminadas, autras èn scru­ entant ch’il mastral derschava. Ils der­ mantsch avuà, ugau, guia) e ch’apparte­ uffizialmaina la tortura per far confessar, da Bartholomäus Anhorn han anc rin­ dadas. Oz regordan solitamain mo pli ils schaders cirquitals actuals correspundan gneva oriundamain a la dretgira penala sch’i mancavan cumprovas directas u forzà l’obsessiun da striegn. Quest spiert nums locals (Fuorcha/Müstair, Crest la als giurads (truaders) d’antruras. Tenor en las funcziuns las pli diversas: surveg­ perditgas u sch’ils inculpads snegavan lur sa manifestescha era en la «Einfalte De­ Fuortga/Vuorz, Mot da la Fuortga/Bei­ l’anteriur dretg chantunal (dapi il liader/custos (tudestg Gäumer, latin ju- culpa. Senza confessiun formala n’era ina lineation aller Gemeinden gemeiner va) a quels lieus d’execuziun. 1851/54) dastgava il mastral sco presi­ dicio censorio), derschader ed inquisitur/ condemnaziun betg permessa. Las fur­ dreyen Bünden» (1742) da Nicolin Se­ Anne-Marie Dubler dent da la dretgira cirquitala discussiu­ procuratur, portaplant/accusader che mas d’interrogar cun agid da la tortura rerhard. Enturn il 1750 han alura chalà nar, votar e pronunziar la sentenzia; en manava l’inquisiziun, ensemen cun eran differentas en il Grischun tudestg e las persecuziuns da strias e striuns en ge­ cas da paritad deva el la vusch da tagl. Da­ l’agent. La significaziunactuala cumpara rumantsch, ellas tradeschan dentant l’in­ neral. Il davos process cunter ina stria en pi il 1524 represchentava il mastral il cu­ pir vers la findal 18avel tschientaner. Ils fluenza da la constituziun criminala da il Grischun datescha dal 1779–80 ed è Lexicon Istoric Retic min vers l’exteriur ed era perquai il pli sa­ vegls cumins designavan il cussegliader Carl V (l’uschenumnada Carolina, vegnì fatg a Tinizong; el è vegnì sistì vens, ex officio, mess a la Dieta da las giuridic respectivamain il represchentant 1532). L’ abus il pli grond da la tortura suenter lungas torturas applitgadas sen­ Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ Lias. Questa accumulaziun d’uffizis era davant dretgira sco mussader (era pleda­ vegniva fatg en ils process per eresia ed en za success. Martin Bundi tgels (geografics,tematics, artitgels da usitada era en il 19avel e 20avel tschien­ der, bistand). La noziun rumantscha ils process per striegn, instradads da las famiglias e biografias)dav art l’istorgia taner: il mastral vegniva era elegì sco de­ abolt, aboll, avolt, ambolt (tudestg An­ baselgias e sustegnids da las autoritads ci­ Boier grischuna/retica e la Rumantschia. putà en il Cussegl grond, sch’el na renun­ walt) designava, sco il gerau/jürader, in vilas a partir dal 15avel tschientaner. En Il boier (carnifex, anger) ha ses origin is­ Editura: Fundaziun Lexicon Istoric ziava betg explicitamain a quest mandat. defensur, garant dal dretg (civil e crimi­ il 18avel tschientaner han ins renunzià toric en ils rituals d’unfrenda precri­ Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; Durant la Republica cumandava la clas­ nal). Sco uffiziantcommunal tranter au­ pass per pass a la tortura e la mediaziun stians. Dal caracter sacral è restà mo il ta­ versiun stampada: www.casanova.ch sa politica dominanta era la milissa, il ter: ambold, aboll da god/gerau da zap­ dal 1803 ha abolì quella definitivamain. bu negativ. Ils boiers valevan sco «disch­ u en mintga libraria. mastral en uffizin’ era dentant betg ex of­ puns. Adolf Collenberg Adolf Collenberg onests» causa lur proximitad a la mort ed 6LMESEMNA, ILS 25 DA FAVRER 2015 EXICON ISTORIC RETIC

Il chastè Aspermont a Sagogn. FOTO J. MENOLFI Castrisch cun la baselgia refurmada. FOTO J. MENOLFI Sagogn e Castrisch

Anteriur center da la Foppa al passadi vegl sur il Rain Anteriur

„ Fin en il temp medieval tardiv col- tas confessiunalas han provocà il 1701 bu­ Biberach (Svevia Sura), cun la quala els èn Glogn), situada al passadi vegl sur il strisch dentant members d’ina lingia dals liava il passadi vegl sur il Rain ils vitgs namain ina guerra da religiun en il Gri­ restads colliads per vita duranta. Attestads Rain Anteriur ed a la via da Sevgein vers Belmonts che, suenter avair purtà per in da Sagogn e Castrisch. Per motivs eco- schun (Affarda Sagogn). Cun la construc­ en la Rezia Sura en il 12avel e 13avel Stussavgia; dapi il 2014 part da la vi­ tschert temp il num da lur chastè, han nomics e da trafficè il center da la Fop- ziun da la baselgia barocca evangelica tschientaner cun il possess central en la schnanca Ilanz/Glion. 765 Castrices, tu­ puspè adoptà lur num originar a la cum­ pa sa spustà silsuenter da Sagogn a (1743) èn las duas confessiuns sa separa­ Foppa ed a Flem. Suenter il 1200 èn ils de destg Kästris (finil 1943). 1850 469 ab­ parsa d’ina autra famiglia Castrisch, da Glion. das definitivamain ina da l’autra. Sagogn sa diramads en ils von Greifen­ itants; 1900 469; 1950 362; 1990 337; noblezza inferiura e betg parentada. La Al territori da Sagogn han appartegnì stein e suenter il 1252 en ils von Wilden­ 2000 412. Craps­scalutta cun crenas, famiglia è menziunada per l’emprima Sagogn dapi il temp medieval tempriv las culeg­ berg/Falera, numnads suenter il nov cha­ probablamain preistorics, sur il vitg. Il giada en documents, en ils quals Hugo e Vischnanca politica, circul Glion, district nas exteriuras da Tu ora e Foppas, situadas stè (rumantsch Chischlatsch). En la mesa­ num Castrisch deriva dal latin castrum Heinrich cumparan sco perditgas en la Surselva (avant il 2001 Glogn), situada al sur la chavorgia dal Rain, sco era Mur­ dad dal 13avel tschientaner è la famiglia e renviescha ad ina fortificaziuntempri­ donaziun da Gamertingen dal 1137/39. nord sur il Rain Anteriur a l’ur d’ina pit­ schetg (documentà 1497) e Lavanuz (do­ de Sagogn puspè sa dividida en conse­ va al lieu da la baselgia da S. Gieri. En il Martin Leonhard schna planira en la Foppa, cun las parts cumentà 765) sur Lags. Fin a la refurma­ quenza da la colonisaziun en ils roms von temp medieval tempriv appartegneva Vitg Dadens e Vitg Dado. 765 Secanio ziun è stà Tu ora in aclaun cun set chasas Frauenberg e von Friberg ch’han adoptà Castrisch, probablamain ensemen cun Saissafratga (copia), tudestg Sagens (finil 1943). 1803 ed in’atgna chaplutta (deditgada a s. Pie­ omadus il num da lur chastè. Lur filia­ Sevgein, a la plaiv gronda da Sagogn. La Part da la vischnanca da Castrisch, an­ 399 abitants; 1850 535; 1900 405; 1950 der) ch’ils baruns de Belmont han cedì il ziuns èn s’extinguidas tranter il 1300 ed il baselgia da S. Gieri, menziunada enturn teriur lieu da dretgira dals Libers da sur 492; 1970 383; 2000 597. Rechats ar­ 1333, ensemen cun quella da S. Maximin 1330. Martin Leonhard l’onn 840 sco bain imperial carolingic il guaud, menziunà sco Sessafret en l’ur­ cheologics scuverts sin la motta dal chastè en il Vitg Dadens, a la claustra da S. Glie­ cun dieschmas a Castrisch e Sevgein, bari habsburgais (1303–07). Saissafra­ da Schiedberg cumprovan ina colonisa­ zi/Cuira. Il 1880 è Tu ora vegnì bandunà Schiedberg cumpara enturn il 1340 sco plaiv auto­ tga era probablamain gia da quel temp ziun cuntinuanta dal temp da bronz finen sco abitadi permanent. Cun la separaziun Cumplex fortifitgà, situà al sidost dal noma. Refurmaziun e separaziun eccle­ il lieu da dretgira da la centena roiala il temp autmedieval. En il 8avel tschien­ da Lags enturn il 1500 ha pers Sagogn la Vitg Dado da la vischnanca da Sagogn siastica da Sevgein avant il 1537. En il (district administrativ) da Tu verasca. Il taner sa chattava al vest da Schiedberg il plipart dals bains da muntogna (tranter sin ina collina da glera sur il Rain Ante­ 12avel tschientaner èn documentads num Saissafratga deriva dal latin saxa center dal domini dals Zaccons/Victorids. auter era Murschetg e Lavanuz) ed alps. Il riur. En il center da la ruina dal chastè nobels de Castrisch (1137/39 de Castri- fracta (rumantsch crappa rutta) ed è L’onn 765 ha testamentà l’uvestg Tello a la cudesch cun las leschas ed ordinaziuns sa chatta ina tur, lung il mir da tschinta sis). Lur sedia signurila era probabla­ vegnì substituì en il 16avel tschientaner claustra da Mustér ina chasa signurila cun communalas è vegnì redigì il 1715 en ru­ meridiunal s’alingeschan edifizis d’ab­ main la ruina Casti a l’ost da la vi­ tras Sassfau. Saissafratga sa chattava a la accessoris, bains purils, ers, prads, vignas mantsch e tudestg. In usit cultural popu­ itar represchentativs. Funtaunas ar­ schnanca, in chastè cun chaplutta con­ veglia punt che manava al nord da Ca­ ed alps. Ils bains sa chattavan en il Vitg lar, tgirà en il 17avel e 18avel tschientaner, cheologicas (exchavaziun d’urgenza secrada a s. Mitgel e cun dretg da colla­ strisch sur il Rain (destruida da l’aua Dadens (vicus) ed en ils hofs (Vitg Dado), è stà il Litgun da Sagogn, in grond canedel 1964, ulteriuras perscrutaziuns 1968) tura a S. Gieri. Il signuradi da Castrisch gronda il 1520 ed il 1693). Il glindesdi a Bregl da Heida (bandunà en il temp aut­ che vegniva preparà en il liber da la cum­ cumprovan ina colonisaziun durant il è stà en possess dals signurs de Belmont da Tschuncaisma salvavan qua ils Li­ medieval) ed a Schiedberg (castrum) sco pagnia da mats da la vischnanca. Las fa­ temp preistoric, roman e medieval tem­ finil 1371, alura è el passà als baruns de bers lur cumin (l’uschenumnà glindes­ era ordaifer il territori odiern da la vi­ miglias dominantas a Sagogn en il 16avel– priv. A basa dals chats scuverts en occa­ Razén; il 1390 è el daventà in feud epi­ di superbi) e da s. Mitgel (29 da settem­ schnanca. En il temp autmedieval e me­ 19avel tschientaner èn stadas ils Joch­ siun da las exchavaziuns pon ins conclu­ scopal dals conts de Sax­Mesauc ed il ber) respectivamain da s. Hilari (13 da dieval tardiv era Schiedberg la residenza bergs, Montaltas, Castell(i)s, Casutts e der ch’il chastè da Schiedberg è identic 1483 è el passà a l’uvestgieu da Cuira. Il schaner) tegnevan els per regla dretgi­ dals signurs von Sagogn; la tur ed il domi­ Steinhausers. Il 1799 ha subì la vischnan­ cun il castrum da Sagogn, menziunà en 1538 è la vischnanca da Castrisch sa ra. L’anteriur guaud da fau a Saissafra­ ni èn sparids enturn il 1390. Ulteriurs ca donns tras dispitas tranter partidas e il Testament da Tello (765); ils Zaccons/ cumprada libra dals dretgs feudals epi­ tga (oz sparì), menziunà en l’Urbari possessurs da terren a Sagogn èn stads las passadis d’armadas estras (Suvorov). In Victorids possedevan en quel ina chasa scopals. A Sessafret (oz Saissafratga u habsburgais (1303–07) sco possess claustras da Mustér, da Curvalda e da S. center da l’emigraziun commerziala dal da crap da tempra signurila. Il chastè da Sassfau), a l’anteriur passadi sur il Rain, roial, serviva da revier da chatscha a la Gliezi/Cuira, l’uvestgieu da Cuira, ils Bel­ 19avel tschientaner è stada tranter auter la Schiedberg è vegnì construì enturn sa chattava il lieu da dretgira medieval signuria roiala. L’ipotesa, tenor la qua­ monts e Montalts sco era purs libers. Da Frantscha. Anc il 1835 aveva Sagogn cun l’onn 1000 ed amplifitgà la davosa gia­ dals uschenumnads Libers da Lags. Te­ la Saissafratga sa chattava sper Marcau ca. 1390 enfin1538 è stà il chastè da Frais­ 584 abitants dapli avdants che Glion da probablamain enturn il 1250. El era nor la tradiziun han existì fin viaden il en vischinanza da Lags è obsoleta. sen (Aspermont), situà en il Vitg Dado, la (574). In cumplex da manaschis commer­ la sedia dals signurs de Sagogn, libers da 19avel tschientaner sis mulins da graun Adolf Collenberg sedia dals administraturs episcopals sur ils zials ed industrials en la Val da Mulin (mu­ noblezza, attestads il 1137/39. Il 1320 a l’aual al vest da Castrisch. Da l’impur­ subdits da la Chadé, domiciliads en Sur­ lin, resgia, fallun, ovra electrica, ustaria) è è Schiedberg passà tras ierta als conts de tanza oriunda da l’agricultura dattan era selva. In avugà episcopal tegneva qua duas vegnì bandunà suenter il 1920. La cha­ Werdenberg­Heiligenberg. Enturn il perditga las chasas cun portal en il cen­ giadas l’onn dretgira. En il temp medieval scharia dal vitg, utilisada dal 1870–1970, 1400 è il chastè daventà victima d’in in­ ter dal vitg. Construcziun da la staziun tardiv è sa spustà il center da la Foppa da è daventada victima da la centralisaziun. cendi e n’è betg pli vegnì reconstruì. da la Viafier retica il 1903. Il vitg cun Sagogn a Glion – consequenza da mida­ Il 1903 ha Sagogn obtegnì ina staziun da Causa sia gronda impurtanza istorica è maioritad rumantscha (2000: 48,5% / das da la structura economica e da la situa­ la Viafier retica. Las scolas èn restadas se­ el vegnì mess sut protecziun. 71,1% meglra lingua / tuttas indicazi­ ziun da traffic. paradas confessiunalmain fin il 1914. Il Maria-Letizia Boscardin uns) viva anc oz oravant tut da l’alleva­ La baselgia da S. Maria, menziunada 2005 lavuravan 32% da las persunas cun ment da muvel e da l’economia d’alp gia l’onn 765, era il center d’ina pravenda activitad da gudogn a Sagogn en il sectur Tuverasca (dretgs sin l’Alp Clavel, vischnanca da gronda medievala che cumpigliava oriun­ secundar, 49% en il sectur terziar; nume­ Num dal district administrativ dals Lumbrein), cun ina modesta agricultu­ damain, sper Sagogn, era Schluein, Lags, rus pendularis dal lieu, oravant tut en ils Francs, attestà en l’«Urbari curretic dals ra (tirc) e pumicultura en la planira dal Castrisch, Sevgein, Riein e Pitasch. Tenor centers da la Val dal Rain Anteriur. Il svi­ bains imperials» (ca. 840) cun la Sursel­ Rain ed intginas interpresas da master­ Il passadi vegl sur il Rain Anteriur a Sais- las exchavaziuns, terminadas il 1990, è lup turistic a Lags e Flem ha effectuà ina va sur las Auas Sparsas a Tr in e sur la cha­ gnanza. La part dals pendularis dal lieu safratga (Sassfau). l’emprima baselgia cun chor e banc per ils ferma creschientscha da la parahotellaria a vorgia da Versomi. Il center da quest Mi- importava il 2000 69%. En ils onns sacerdots, construida en il 5avel tschienta­ Sagogn cun intervenziuns massivas en la nisterium Tuuverasca era la Foppa cun il 1970 e 1980 han ils da Castrisch refusà ner, ina da las ovras las pli impurtantas dal cuntrada. L’onn 2000 devi anc sis bains possess principal da l’administratur a quatter giadas il dretg da votar da las Lexicon Istoric Retic cristianissem tempriv en Svizra. La sepa­ purils. Populaziun da lingua rumantscha: Glion. Il num Tuverasca deriva da l’ante­ dunnas sin plaun communal. Megliera­ raziun ecclesiastica da Sagogn da las vi­ 1920 94% (lingua materna); 2000 57,1% riura culegna da Tuora, situada amez il ziun generala 1992–2008. Martin Bundi Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ schnancas cunfinantas ha durà dal temp / 77,7% (meglra lingua / tuttas indica­ guaud grond da Flem (territori da la tgels (geografics,tematics, artitgels da autmedieval (Castrisch, Sevgein) fin il ziuns). Martin Bundi vischnanca da Sagogn) e va enavos sin il De Castrisch famiglias e biografias)dav art l’istorgia 1850 (Schluein). La cretta refurmada han pled latin tubus, rumantsch bischen, val­ Nobels grischuns dal 12avel tschienta­ grischuna/retica e la Rumantschia. adoptà mo ina minoritad dals da Sagogn, De Sagogn lun, via chavorgia. Martin Bundi ner, oriunds da Castrisch. Tenor ina tesa Editura: Fundaziun Lexicon Istoric pastorada dal plevon da Castrisch u da Noblezza auta medievala, documentada generalmain admessa fin qua duain ils Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; Glion. Il santeri vegniva duvrà da doma­ per l’emprima giada il 1126 en connex Castrisch baruns de Belmont avair ertà ils bains versiun stampada: www.casanova.ch duas confessiuns, il servetsch divin refur­ cun la claustra da premonstratens da Rot Anteriura vischnanca politica, circul dals Castrisch suenter l’extincziun da u en mintga libraria. mà aveva lieu en ina chasa privata. Dispi­ fundada dals de Sagogn en vischinanza da Glion, district Surselva (avant il 2001 quels il 1160. Probablamain eran ils Ca­ 6LMESEMNA, ILS 4 DA MARS 2015 EXICON ISTORIC RETIC

Ils onns 1939­1945 èn vegnids restaurads a Guarda radund 30 edifizis. FOTO J. MENOLFI In project actual da la Protecziun da la patria: la revitalisaziun dal center da Valendau. FOTO O. ITEM La lavur da la Protecziun da la patria e da la Tgira da monuments

„ La Protecziun da la patria s’enga­ lup economic, social e cultural. Il basegn Nicolaus Hartmann (jun.) lisadas dal biro Schäfer & Risch, apparte­ da Friburg 1960. Sulser era sa spezialisà en scha dapi l’entschatta dal 20avel d’inventarisar e mantegnair objects cultu­ * 2 da matg 1880 a San Murezzan, † 17 da gnan la baselgia catolica a Landquart restauraziuns da baselgias ed en la perscru­ tschientaner per la restauraziun d’edifi­ rals istorics è naschì en il 19avel tschienta­ fanadur 1956 a San Murezzan, refurmà, (1907–08), la Banca Chantunala Gri­ taziun archeologica da quellas (catedrala zis sacrals e profans e per il mantegni­ ner cun l’intenziun da cumbatter ils effects da San Murezzan ed Aschera. Figl da Ni­ schuna (1910–11) e la Chasa da scola da Cuira 1921, 1924–26, baselgia clau­ ment da fatschas dals vitgs intactas. En negativs da l’industrialisaziun e da l’avertu­ colaus. ∞ 1) 1906 Augusta nata Cavegn, Quader a Cuira (1913–14), il Sanatori Al­ strala da Müstair 1947–51, baselgia dal ils onns 1960 è vegnida installada la ra dal pajais tras la construcziun da vias e da Glion e Bever, 2) 1936 Bertel nata tein ad Arosa (1914–16) e l’Institut Ot­ chastè da Spiez 1949–50, S. Gliezi/Cuira Tgira da monuments che s’engascha viafiers.El la è vegnida iniziada da persunas Wolf. Scola primara a San Murezzan, Sco­ alpin per mattas a Ftan (1914–16). En ses 1950–51). Sias activitads han fullà la via a sco uffizichantunal per la protecziun da privatas ch’han inventarisà (Erwin Poe­ la industriala a Losanna 1897–1900, Sco­ temp a Tu ritg è Risch daventà enconu­ la fundaziun da la Tgira da monuments monuments istorics. schel) e restaurà (Walther Sulser) objects la politecnica a Stuttgart (tar professer schent tras renovaziuns (chasa­cumin a dal Grischun (1960). Leza Dosch degns da vegnir protegids e cumbattì la Theodor Fischer) 1900–03. Il 1903 ha Berna 1940–42). Ulteriurs edifizispr ojec­ Protecziun da la patria grischuna vendita e la destrucziun da l’ierta cultura­ Hartmann surpiglià il biro d’architectura tads da Risch èn las baselgias refurmadas Iachen Ulrich Könz Organisaziun fundada il 1905 sut il num la. L’obligaziun da proteger bains culturals e l’interpresa da construcziun da ses bab a a Landquart (1925) ed a Buchs/SG * 20 da favrer 1899 ad Arezzo, † 25 da de­ Lia grischuna per la protecziun da la pa­ è vegnida fixadaen il Grischun en l’ordina­ San Murezzan. Confundatur da la secziun (1931–32) sco era la baselgia da S. Paul a cember 1980 a Samedan, refurmà, da tria (LGPP, fin il 1978) cun l’intent da ziun chantunala davart la protecziun da la grischuna da la Protecziun da la patria Tu ritg (1932–34, ensemen cun Arter). Il Guarda ed Ardez. Figl da Peider, commer­ crear, restaurar e mantegnair bains cultu­ natira e da la patria, relaschada ils 27 da no­ (1905) ed in dals promoturs ils pli impur­ 1958–59 ha Risch realisà ensemen cun ziant, e da Constanza nata Vital. Biadi da rals indigens e da promover qua tras il vember 1946. A basa da quella ha la Regen­ tants dal quest moviment en il Grischun. Walther Sulser sias duas ovras tardivas: la Jachen Ulrich. ∞ 1) Dora nata Geer, 2) bainstar general sco era da rinforzar l’iden­ za installà il 1947 ina cumissiun consulta­ Cun il Museum Engiadinais a San Murez­ transfurmaziun da l’arsenal da Cuira en in 1939 Selina nata Meyer (Selina Chönz). tificaziun da l’uman cun sia cuminanza e tiva. Il 1960 è vegnì engaschà l’emprim tgi­ zan (1905) ha el realisà la replica d’ina cha­ edifizi cun il teater da citad e la chasa dal Maturitad a Cuira, studi d’architectura a la l’engaschament per quella. La tecnisaziun rader da monuments ch’ha fullà via a l’Uf­ sa engiadinaisa tradiziunala. El ha appli­ Cussegl grond e la nova chasa annexa da Scola politecnica federala a Tu ritg ed a la dal 19avel tschientaner aveva effectuà en fizi chantunalper la protecziun da monu­ tgà las tipicas furmas architectonicas da la l’administraziun chantunala. Leza Dosch Scola auta da tecnica a Stuttgart, diplom da il Grischun la construcziun da vias e via­ ments istorics, incumbensà da promover il tradiziun engiadinaisa era en ils hotels La la Scola politecnica federala il 1921. Prati­ fiers sco era l’avertura turistica e mantegniment, la perscrutaziun e la docu­ Margna (1906–07) a San Murezzan ed Erwin Poeschel cum en Frantscha e viadis da studi en l’Ita­ l’electrificaziun. lsI iniziants da la protec­ mentaziun d’edifizised objects da valur ar­ Alpenrose (1905–08) a Segl Maria. Per il * 23 da fanadur 1884 a Kitzingen (Bavie­ lia. Agen biro a Tavau 1926–27, alura a ziun da la patria, ils architects Otto Schä­ tistica u istorica (inclus lur restanzas e con­ Museum Segantini (1908) a San Murez­ ra), † 21 da fanadur 1965 Kilchberg/ZH, Zuoz ed a partir dal 1939 a Guarda. Land­ fer e Nicolaus Hartmann, il pictur artist turns) e da garantir l’inventarisaziun e la zan e per l’edifiziadministrativ da la Via­ protestant, da Kempten (Allgäu), burgais amma dal circul da Sur Tasna, president Christian Conradin, il giurist Anton protecziun da las fatschas da lieus e cuntra­ fier retica (1907–10) a Cuira ha Hart­ d’onur da Tavau (1926). Figl da Friedrich, communal da Guarda, commember da la Meuli, il plevon e publicist Benedikt das. Menziun speziala tranter ils inventaris mann recurrì ad ina lingua formala mo­ plevon da citad, e da Clara nata Schürer. cumissiun grischuna per la protecziun da la Hartmann (durant blers onns portavusch meritan, ultra da quels locals, l’Inventari da numentalisanta e caracterisada da la sim­ ∞ 1915 Frieda Selma Elsa Hildegard na­ natira e da la patria e suprastant da la sec­ da quella) ed auters èn s’engaschads per la las fatschas da vitgs svizzers degnas da ve­ metria dals elements. Ultra da projects ta Ernst, da Berlin­Charlottenburg, ch’ha ziun grischuna da la Societad dals picturs, restauraziun d’edifizis sacrals e profans, gnir protegidas (IMVSP/ISOS), l’Inventa­ singuls è Hartmann era s’occupà da du­ sustegnì el scientificamaindurant si’entira sculpturs ed architects svizzers. Könz è da­ han cumbattì cunter la disfiguraziun da ri da las vias da communicaziun istorics da mondas da planisaziun urbanistica (con­ vita. Gimnasi a Kempten, studi da giuri­ ventà enconuschent surtut sco architect en­ las fatschas dals vitgs e cunter l’exporta­ la Svizra (IVS) e l’Inventari da l’architectu­ currenza per la projectaziun urbanistica da sprudenza a Minca, alura referendari en in gaschà en la tgira da monuments. El ha gi­ ziun da bains culturals ed han infurmà la ra svizra pli moderna (IASM/INSA). Samedan 1914; project preliminar per ina biro d’advocatura a Kempten. Per curar dà a reconstruir las chasas destruidas d’in­ populaziun davart ina buna architectura L’ organ da publicaziun da la Tgira da mo­ refurma agrara a San Murezzan 1915; pro­ ina tuberculosa dals pulmuns ha el prendì cendis a Sent (1921) ed a Susch (1925). sco era in art ed ina cultura autentica. Las numents è il «Jahresbericht der Denkmal­ ject da reconstrucziun da la vischnanca da domicil a Tavau il 1913, nua ch’el è stà ac­ Menziun speziala tranter ils edifizisre stau­ veglias staziuns e punts da la Viafierre tica pflegeGr aubünden». Rita Cathomas-Bearth Sent, destruida d’in incendi il 1921). tiv sco autur d’ovras d’art e sco istoriograf rads da Könz meritan las baselgias parochia­ manifesteschan en maniera exemplarica L’ impurtanza da Hartmann consista en sia d’art. Il 1929 è el sa domicilià a Tu ritg. las da Zuoz (1918) e Guarda (1932–33), la lur intents. En ils onns 1960 han l’Uffizi Otto Schäfer revitalisaziun da la qualitad da la lavur ar­ Fundatur da l’istorgia e da la topografia Ciäsa Granda a Stampa (1953–56) ed il chantunal dals monuments istorics ed ils * 27 da december 1879 a Son Gagl, † 14 tisanala ed en l’applicaziun da las furmas d’art dal Grischun ed autur da diversas Chastè da Planta­Wildenberg a Zernez uffizisper la protecziun da la cuntrada e la da november 1953 a Cuira, refurmà, dad e dals materials da construcziun da la re­ ovras, tranter auter davart Augusto Giaco­ (1957). Si’ovra principala è stada la restau­ protecziun da la natira surpiglià numeru­ Aarau. Figl dad Otto Johann Friedrich, giun; el è stà fidaivel l’entira vita ad ina lin­ metti, e d’in studi istoric davart la famiglia raziun totala da Guarda (1939–45). En ses sas incumbensas da la protecziun da la pa­ cassier e posteriur directur da la Banca gua architectonica colliada a la tradiziun. de Castelberg (1959). Poeschel è stà in in­ edifizis novs ha Könz tschertgà ina sintesa tria. Dentant ha la Lia grischuna per la Chantunala Grischuna a Cuira, e da Su­ Dal 1927 fin il 1942 ha el fatg part dal ventarisader exact cun in sentiment segir tranter l’architectura moderna e quella tra­ protecziun da la patria intensivà en ils sanna Mathilde Luise nata Pfister, da Cussegl da scola svizzer. Isabelle Rucki per dataziuns ed el s’interessava per ils diziunala engiadinaisa che sa manifestescha onns 1980 il cumbat cunter la demoliziun Trachselwald/BE. ∞ 1) 1906 Rosina na­ connexs istorics artistics e per la lavur con­ per exempel en las chasas­atelier da Turo Pe­ d’edifizisimpur tants e la disfiguraziunda ta Tognoni, da Bever, 2) 1926 Maria na­ Martin Risch temporana. En sia lavur è el sa concentrà dretti a Samedan (1946, destruida il 1951 l’ambient construì. Sco piuniera sin plaun ta Tugnum, da Bever. Suenter la matura * 15 da matg 1880 a Cuira, † 19 da no­ surtut sin ils bains culturas sacrals, signu­ da la lavina) e Schlarigna (1951), en la Che­ svizzer ha ella cumenzà a s’engaschar per a Cuira studi d’architectura a la Scola po­ vember 1961 a Zumikon/ZH, da Cuira e rils e burgais e main sin quels purils. A par­ sa Flurina a Samedan (1964) ed en l’ante­ ina buna integraziun dals novs edifizisen litecnica federala a Tu ritg, diplom 1901, Fläsch. Figl da Peter Heinrich Albert, urer, tir dal 1956 ha el presidià la cumissiun da riura Chasa dal Parc Naziunal a Zernez ambients tradiziunals. Da quel engascha­ alura entrada en il biro d’architectura da e da Katharina n. Christoffel. ∞ 1) 1909 redacziun (a partir dal 1959 cumissiun da (1968). Il svilup architectonic general dals ment è resultada la «Distincziun d’archi­ Nicolaus Hartmann & Cie a San Murez­ Eugenie nata Eicher, 2) 1943 Anna Karo­ publicaziun) da l’Institut svizzer per la onns 1950 s’exprima en la centrala da las tectura en il Grischun» che premiescha zan. Collavuraziun cun Emil Sulser en­ lina nata Hertz. Gimnasi a Cuira, studi scienza d’art, fundada il 1951. Dr. h. c. da Ovras electricas Val­Zervreila (1953–58). dapi il 1987 regularmain proprietaris turn il 1906. Ensemen cun Martin Risch d’architectura e da pictura a la Scol’auta l’Universitad da Tu ritg 1933. Leza Dosch President da l’Uniun dals Grischs 1942– da chasas ch’han construì novs edifizis ha el fundà il biro d’architectura Schäfer tecnica ed a l’Academia dals arts figurativs 45. Premio per l’architettura e l’urbanistica architectonicamain exemplarics. La Pro­ & Risch a Cuira (1907) che construiva, a Minca 1898–1902. Collavuratur tar Walther Sulser montana da l’Universitad da Tu rin 1954, tecziun da la patria svizra ha distinguì ils sper edifizispriv ats, tranter auter era sco­ Pfleghard & Haefeli a Turitg 1904–06. Il * 18 d’avrigl 1890 a Cuira, † 7 da mars Premi cultural dal Center da cultura Laudi­ suandants lieus grischuns bain mante­ las (Quader a Cuira 1913–14, Institut 1907 ha Risch fundà cun Otto Schäfer il 1983 a Riva, da Wartau/SG. Figl da Jakob nella San Murezzan 1978. Leza Dosch gnids cun il Premi Wakker: Guarda Otalpin per mattas a Ftan 1914–16), biro d’architectura Schäfer & Risch a Cui­ Leonhard e dad Iris Elise nata Caprez. ∞ (1975), Spleia (1995), Vrin (1998), Fläsch ospitals (Ospital da la Crusch 1910–11) ra. Domicil a Tu ritg 1923–24 e collavura­ Martha Elisabeth nata Speck. Suenter la (2010) e Val Bregaglia (2015). e baselgias (baselgia catolica e chasa da ziun cun August Arter. Divers onns su­ matura a Cuira studi d’architectura a la Lexicon Istoric Retic Rita Cathomas-Bearth pravenda a Landquart 1907–08). Schä­ prastant da la Lia grischuna per la protec­ Scola politecnica federala a Tu ritg 1910– fer & Risch eran, sper Nicolaus Hart­ ziun da la patria, confundatur da la Fede­ 14 (cun diplom) ed a la Scola auta tecni­ Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ Tgira da monuments mann junior, ils architects ils pli occu­ raziun dals architects svizzers, commem­ ca a Minca. Collavuratur en biros d’archi­ tgels (geografics,tematics, artitgels da La Tgira da monuments s’occupa da l’in­ pads da lur temp en il Grischun ed èn, ber da la cumissiun federala per la tgira da tectura a Braunschweig e Dresden 1916– famiglias e biografias)dav art l’istorgia ventarisaziun e da la protecziun da monu­ ensemen cun quel, ils represchentants monuments (1918–21, 1923–27) e da la 18. Biro d’architectura, ensemen cun ses grischuna/retica e la Rumantschia. ments istorics, quai vul dir d’objects cultu­ principals dal heimatstil (1910–11 Ban­ cumissiun federala d’art (1930–35). Risch frar Emil, a Cuira a partir dal 1920; suen­ Editura: Fundaziun Lexicon Istoric rals da l’antica tardiva finil di dad oz: edi­ ca chantunala grischuna, Cuira). Con­ e Schäfer èn stads, ensemen cun Nicolaus ter la mort dal frar (1935), ha el manà vi­ Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; fizis ed objects sacrals, chastels, chasas pa­ fundatur (1905) e president da l’Uniun Hartmann il giuven, ils architects ils pli navant il biro sulet. Commember da la cu­ versiun stampada: www.casanova.ch trizianas e purilas, ma era parts da vi­ grischuna per la protecziun da la patria impurtants dal heimatstil grischun. A las missiun federala per la tgira da monu­ u en mintga libraria. schnancas e citads che reflecteschan il svi­ 1918–30. Leza Dosch ovras las pli marcantas da quel temp, rea­ ments 1948–53. Dr. h. c. da l’Universitad 6LMESEMNA, ILS 11 DA MARS 2015 EXICON ISTORIC RETIC Val Schons – regiun dal Rain Posteriur situada tranter Viamala e Puntcrap

„ Oz preschenta il LIR l’artitgel da sur- da eventualmain a la Lapidaria romana. vista davart la Val Schons e fa silsuen- Ils chats dal temp da fiere dal temp roman ter staziun en las vischnancas situadas sco era las fossas protoistoricas a l’entrada en il fund da la val: Runtgaglia, Ziràn- da la Puntcrap na conferman betg il vegl Reschen ed Andeer (che cumpiglia da- postulat d’ina guntgida auta. Il svilup pi il 2009 er Pignia e Clugén). d’Andeer en la Val Schons, suttamessa ad ina colonisaziun tempriva, è vegnì limità Val Schons tras il constant privel d’inundaziuns (p. ex. Val e circul dal district Rain Posteriur che il 1834 ed il 1868). Enturn il 1150 vegn cumpiglia il stgalim da la val tranter las menziunada la culegna ad Bargone sco chavorgias da la Viamala e da la Puntcrap center d’ina curt ad Andeer ed enturn il e la Val Farera (800–3000 m), tudestg 1250 ha infeudà l’uvestgieu da Cuira ils Schams. Ils centers dal Schons èn las baruns de Vaz cun quella curt. Ils dretgs vischnancas da Ziràn ed Andeer a la via feudals en il Schons han appartegnì als si- tras la val. Las pitschnas culegnas serradas gnurs de Vaz, alura als Werdenbergs ed a da Reschen e Pignia sa chattan sin terras- partir dal 1456 puspè a l’uvestg da Cuira. sas bassas a dretga dal Rain Posteriur, ils Il 1458 è la vallada sa cumprada libra. Ec- vitgs da Donat, Clugén, Pazen-Farden, clesiasticamain appartegneva Andeer a S. Casti-Vargistagn, Lon e Maton sin la Martin a Ziràn. Ina chaplutta consecrada Muntogna da Schons, Runtgaglia (sulet- a s. Steffan,erigida probablamain suenter ta vischnanca propi da lingua tudestga) en il 700 en la Puntcrap, n’ha betg laschà fa- la Viamala ed ils vitgs da Calantgil e Fare- stizs. La chaplutta da S. Mitgel, menziu- ra en la Val Farera. 831 in Sexaminis. 1780 nada il 1419, ha obtegnì ina curazia il 1772 abitants; 1850 2134; 1900 1498; 1480. Refurmaziun enturn il 1530. Il 1950 1653; 2000 1647. 1601 è Andeer sa separà ecclesiasticamain Ina colonisaziun preistorica è attestada da Ziràn. Il schlargiament da la Viamala surtut tras las fossas da Donat dal temp da (1473) e l’avertura da la susta dal port da bronz tempriv. Il num Lapidaria, menziu- Schons (1593) han augmentà il trafficsur nà en la copia d’ina charta stradala roma- il Spleia ed il San Bernardin. Las chasas Pe- na, renviescha probablamain a Ziràn u ad En il 19avel tschientaner ha Andeer (maletg) remplazzà Ziràn sco center da la Val Schons. drun (16avel tschientaner) e Capol (1599) Andeer, situadas a las vias per ils impur- expriman la bainstanza che quel ha purtà tants pass alpins dal Spleia e dal San Ber- na rumantsch (2000 53,8% meglra lingua baud. In’emprima baselgia a Ziràn date- men cun Ziràn e Runtgaglia, ina dretgira a la val. Fin en il 19avel tschientaner han nardin. L’ «Urbari curretic dals bains im- / 76,1% tuttas indicaziuns). La fusiun da scha da la findal 5avel tschientaner, la sala civila. Ils abitants vivevan oravant tut da ins explotà ed elavurà metal. Andeer è stà perials» (ca. 840) menziunescha terren las vischnancas pitschnas da la Muntogna, cun trais apsidas da ca. 800. L’«Urbari cur- l’allevament da muvel e fin en il 19avel in vischinadi dal cumin da Schons fin il roial en possess da la baselgia da S. Martin tematisada gia en il 19avel tschientaner, è retic dals bains imperials» (ca. 840) men- tschientaner era d’entradas da las minieras. 1851 e furmava cun Pignia, Farera e Ca- a Ziràn ch’era il center da la plaiv gronda vegnida realisada mo per ina pitschna ziunescha terren roial da la baselgia paro- Part da la populaziun da lingua ruman- lantgil ina dretgira civila. Pussaivladads da e che incassava las dieschmas da l’entira re- part. Jürg Simonett chiala da S. Martin che incassava diesch- tscha (Ziràn-Reschen): 1880 92,9%; 1980 gudogn offrivan l’allevament da muvel giun. L’ onn 940 ha regalà il retg Otto I a mas da tut la regiun dal Schons. Il 940 ha 41,3% (lingua materna); 2000 12,7% / (emprima assicuranza da muvel en il Gri- l’uvestg da Cuira la baselgia cun ils bains Rongellen (Runtgaglia) il retg Otto I regalà a l’uvestgieu da Cuira 30,3% (meglra lingua/tuttas indicaziuns). schun 1831), il svilup dal trafficsuenter la che cumpigliavan quatter curts grondas Vischnanca politica, circul Schons, di- la baselgia da Ziràn cun tut ses possess, al Jürg Simonett construcziun da la via da transit (1818– en il Schons ed en il Valragn dadora. Gia strict Rain Posteriur, consistenta da grup- qual appartegnevan era quatter curts en las 23) ed il bogn da cura (a partir dal 1829). a l’entschatta dal 13avel tschientaner era il pas da chasas fermamain sparpagliadas a vals Schons e Valragn Dadora. Enturn il Pignia En il 19avel tschientaner ha Andeer rem- Schons in territori urbarisà, nua ch’ils co- la via veglia da la Viamala. 1344 Rungal, 1100 è la baselgia vegnida reconstruida Anteriura vischnanca politica, circul plazzà Ziràn sco center da la Val Schons. lons pratitgavan allevament da muvel e tudestg Rongellen (uffizial).1780 75 abi- cun ina nav e munida curt suenter il 1114 Schons, district Valragn. Fusiunada il L’avertura da la lingia dal Gottard (1882) cultivavan ils ers. A partir dal 1204 è do- tants; 1850 63; 1900 49; 1950 71; 2000 d’in palantschieu sura romanic da renum 2009, ensemen cun Clugén, cun Andeer. ha manà Andeer, privà dal trafficda tran- cumentada sin la Muntogna da Schons 53. L’existenza d’ina colonia da Gualsers, mundial. Da l’implant dal chastè da Ha- Vitg a mantun situà da la vart dretga dal sit, en ina greva crisa economica. Trais ina vischnanca da purs libers cun in’atgna presumada per la mesadad dal 14avel senstein èn sa mantegnidas restanzas d’ina Rain Posteriur, cun Bogn. 1219 Pignigo, chavas da granit, la centrala da las Ovras dretgira civila. En il temp autmedieval tschientaner, n’è betg cumprovada. Ils tur d’abitar integrada en ina chasa d’abitar. tudestg Pignieu (uffizial enfin il 1953). electricas Rain Posteriur (1962), il bogn furmava il Schons in signuradi infeudà da dretgs feudals han exercità l’emprim ils En il 13avel tschientaner tempriv era il 1803 129 abitants; 1850 177; 1900 108; termal (reconstruì 1982) ed il turissem da l’uvestgieu da Cuira als baruns de Vaz. Il signurs de Vaz, alura ils de Werdenberg ed, Schons ina regiun colonisada cun alleva- 1950 107; 1970 78; 2000 111. Il territori viandar e da cura (1986 540 letgs per 1338 è passada la val als conts de Werden- a partir dal 1456, l’uvestgieu da Cuira. Il ment da muvel e cultivaziun dad ers. En la communal da Pignia è vegnì colonisà gia esters, 46% da quels èn abitaziuns secun- berg-Sargans. Il 1424 è s’unì il Schons, 1458 è la Val Schons sa cumprada libra mesadad dal 13avel tschientaner ha en il 13avel tschientaner tempriv (alleva- daras) offranplazzas da lavur (1990 37% senza l’accord da ses signur, a la Lia Gri- dals dretgs feudals. Ecclesiasticamain ha l’uvestg infeudà ils de Vaz e dotà els cun ils ment da muvel, cultivaziun dad ers). Bains en il 2., 54% en il 3. sectur). Part da la po- scha. Suenter sia sconfittaen la Guerra da appartegnì la vischnanca da Rongellen da dretgs signurils sur il Schons ch’èn passads possedevan qua oravant tut l’uvestg da pulaziun da lingua rumantscha: 1860 Schons e la destrucziun dal chastè da Ba- tuts temps a Tusaun (refurmaziun enturn pli tard als Werdenbergs per turnar il 1456 Cuira e la claustra da Cazas. Ils dretgs feu- 80% (lingua materna); 2000 9,1% / lamburtg, han ils de Werdenberg vendì il il 1529). Fin il 1851 ha ella furmà in vi- puspè a l’uvestgieu. Il 1458 è la val sa cum- dals en la Val Schons han exercità successi- 22,3% (meglra lingua/tuttas indicaziuns). Schons a l’uvestgieu (1456). Il 1458 ha la schinadi dal cumin da Schons. Cun Ziràn prada libra da tut ils dretgs feudals. Dal vamain ils de Vaz, ils de Werdenberg ed, a Jürg Simonett val cumprà ora tut ils dretgs feudals e tran- e Reschen ha ella constituì ina pitschna 1530–35 han ils da Ziràn adoptà la cretta partir dal 1456, l’uvestgieu da Cuira. Il ter il 1530 ed il 1540 ha ella aderì a la re- dretgira civila. La vischnanca da Rongel- refurmada. Ziràn è cun sia chasa-cumin 1458 è la Val Schons sa cumprada libra. Fin Balamburtg furmaziun. Ils vischinadis dal cumin da len era participada al trafficda transit per (1570), il lieu d’execuziun, da fiera e da il 1601 ha Pignia appartegnì a la plaiv da S. Ruina d’in chastè ed aclaun da la vi- Schons furmavan quatter pitschnas dre- il Spleia ed il San Bernardin. La ruta prin- susta il center istoric da la val. Emprim Martin a Ziràn. La chaplutta da S. Valen- schnanca politica d’Andeer, situads a ca. tgiras civilas. Ziràn era il lieu principal sco cipala, realisada da la vart sanestra dal Rain augment dal trafficda transit en direcziun tin è attestada il 1518. Suenter la refurma- 1100 m a la via veglia al sid da la vischnan- era il lieu d’execuziun e da martgà da la val Posteriur, manava – probablamain dapi il dal Spleia e dal San Bernardin suenter il ziun enturn il 1530 han Pignia ed Andeer ca principala ed a l’entrada en la Puntcrap. e disponiva d’ina susta per il port dal temp roman tardiv – finil 1821 tras Ron- meglierament da la Viamala (1473), ulte- fusiunà ad ina plaiv – ina plaiv autonoma 1257 Balanburtg, Bernburch, tudestg Bä- Schons (corporaziun da sauma). Suenter gellen. La vischnanca da Rongellen Sut è riur progress suenter la construcziun d’ina è stà Pignia mo dal 1782 fin il 1840. Sco renburg. Dal chastè da Balamburtg exi- l’amplificaziun da la Viamala (suenter il naschida il 1821, suenter la construcziun via pli largia tras il Schons (1818–23). Fin vischinadi dal cumin da Schons (fin il stan restanzas d’in grond implant. A l’ost 1473) e la construcziun d’ina via charra- da la nova via charrabla, sin in stgalim pli il 1851 ha Ziràn furmà cun Reschen e 1851) ha Pignia furmà cun Andeer, Farera èn sa mantegnidas parts dal mir da tschin- bla (1818–23) è s’intensivà il traffic da bass da la val. La tentativa d’attribuir Ron- Runtgaglia ina pitschna dretgira civila dal e Calantgil ina pitschna dretgira civila. La ta ed al sid il foss entaglià en il grip. Il temp transit. En il 17avel e 19avel tschientaner gellen cun ses status giuridic intschert en cumin da Schons. Suenter l’avertura dal funtauna d’aua da fierè vegnida explotada da construcziun è nunenconuschent. Si- han las minieras (surtut quellas a Calan- il 19avel tschientaner a Tusaun u ad ina tunnel dal Gottard il 1882 e l’abandun de- dal bogn da cura d’Andeer finil 1893 (ina gnurs de Balamburtg èn attestads per tgil, Farera, Andeer, Ziràn e Reschen) gì vischnanca dal Schons n’è betg reussida. finitivda las minieras ha subì Ziràn ina cri- lingia construida il 1829 provediva era ul- l’emprima giada il 1257. Balamburtg era lur culminaziun. Il 1851 è il cumin da Dapi il 1890 dispona Rongellen dad sa economica ed in’unda d’emigraziun. A teriurs manaschis da cura ad Andeer). Il il center da l’administraziun signurila dal Schons daventà in circul. Il 1875 è Über- agens statuts communals, il vitg n’ha den- partir dal 1901 èn vegnidas construidas bogn ha profitàda la posiziun a las vias dal contadi da Schons ch’è passà il 1338 sco nolla passà a la vischnanca da Tu saun. La tant ni in’atgna baselgia ni ina butia ni vias charrablas sin la Muntogna da Schons; Spleia e dal San Bernardin, construidas en feud da l’uvestg da Cuira als conts de Wer- diminuziun dal trafficda transit suenter la in’ustaria, ed il 1971 è era vegnida serrada sviament da la vischnanca (A13) dapi il ils onns 1818–23. Il stradun tras il vitg da- denberg-Sargans. Il chastè è vegnì destruì construcziun da las lingias da viafier dal la scola. Rongellen è l’unica vischnanca 1973. Jürg Simonett tescha dal 1900. Meglieraziun dal funs il 1450 en la Faida da Schons e n’è betg pli Brenner e dal Gottard e la fin da l’indu- tradiziunalmain tudestga en la Val Schons. 1971–81. Il 2000 existivan otg manaschis vegnì reconstruì. En las runcas sut Balam- stria da minieras han provocà in’unda Jürg Simonett Reischen (Reschen) purils ed il 2005 offriva il 1. sectur bundant burtg, a la via da transit per il Spleia ed il d’emigraziun (1870 1938 abitants; 1900 Anteriura vischnanca politica, dapi il 1875 la mesadad da las plazzas da lavur. Part da San Bernardin, sa chattavan il 1808 set 1498). A partir dal 1901 èn vegnidas Zillis (Ziràn) part da la vischnanca politica da Ziràn-Re- la populaziun da lingua rumantscha: 1880 chasas d’allevaturs da muvel e d’agricul- construidas vias d’access a las vischnancas Anteriura vischnanca politica, circul schen, circul Schons, district Rain Poste- 96,7%, 1980 47,7% (lingua materna), turs. Jürg Simonett da la Muntogna. Andeer, ch’ha remplazzà Schons, district Rain Posteriur, situada riur, situada lung la via sur Ziràn. 1219 de 2000 19,8% / 29,7% (meglra lingua/tut- Ziràn sco center dal Schons en il 19avel lung la via a la sortida sid da la Viamala. Rexeno, uffizial tudestg Zillis-Reischen. tas indicaziuns). Jürg Simonett tschientaner, ha profitàil pli ferm tant dal Fin il 1851 ed a partir dal 1875 fusiunada 1835 83 abitants; 1850 86; 1860 66. Lexicon Istoric Retic turissem da viandar sco da quel da far cun Reschen a la vischnanca politica da Zi- L’«Urbari curretic dals bains imperials» (ca. Andeer bogn (center da cura). Suenter il 1960 ha ràn-Reschen, tudestg Zillis (uffizial).m- E 840) menziunescha ina ecclesia in Solonio Vischnanca politica, circul Schons, dis- Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti- la vischnanca d’Andeer pudì sanar sias fi- prima mesadad dal 9avel tschientaner Ci- al nord da Reschen. Ils cumplexs fortifi- trict Valragn, situada lung la via al Rain tgels (geografics,tematics, artitgels da nanzas, tranter auter grazia a las plazzas da ranes. 1780 (cun Reschen) 295 abitants; tgads da Haselstein, La Tu r e quel en il vitg Posteriur, cun Balamburtg e dapi il 2009 famiglias e biografias)dav art l’istorgia lavur stgaffidas tras las Ovras electricas 1850 392; 1900 263; 1950 276; 2000 èn naschids probablamain en connex cun cun Clugén e Pignia (fusiun). Segunda grischuna/retica e la Rumantschia. Rain Posteriur. Entant che la germanisa- 330. Ina culegna romana, chats da fossas la via da transit che passava per Reschen fin mesadad dal 12avel tschientaner Amede, Editura: Fundaziun Lexicon Istoric ziun ha inundà il fund da la val (2000 Val dal 6avel e 7avel tschientaner ed in chat da en il temp medieval tardiv. Refurmaziun 1208 Anders. 1803 402 abitants; 1850 Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; Schons: 20,1% meglra lingua / 35,9% munaidas da la mesadad dal 10avel 1530–35, construcziun da la baselgia filia- 591; 1900 499; 1950 631; 1960 988 versiun stampada: www.casanova.ch tuttas indicaziuns), discurra ina maioritad tschientaner cuntradin a l’ipotesa d’ina la 1709. Fin il 1851 è stà Reschen in vischi- (construcziun da las Ovras electricas); u en mintga libraria. da la populaziun da la Muntogna anc adi- guntgida auta da la Viamala postulada pli nadi dal cumin da Schons e furmava, ense- 1990 593; 2000 669. Andeer correspun- 2LMESEMNA, ILS 18 DA MARS 2015 EXICON ISTORIC RETIC Istorgia da la pressa rumantscha

„ La pressa rumantscha è naschida en il en ils onns 1980 ha ella cumenzà a s’avrir 19avel tschientaner en il spiert da l’illumi- era ad autras ideas politicas sco era ad au- nissem. Ella è ordvart multifara causa ils tras confessiuns. La «Gasetta Romon- differents idioms, las differentas confes- tscha» è stada fin il 1993 en possess da la siuns e concepziuns politicas dal 19avel famiglia Condrau ch’ha edì la gasetta du- tschientaner. Da la «Gazetta ordinaria da rant quatter generaziuns: Placi (redactur Scuol», l’emprima gasetta dal Grischun, san 1857–1902), Giachen Giusep (1903– ins mo pauc, cunquai ch’ils fegls èn svanids. 22), Giusep (1923–74) e Pius (1975–96). L’«Aurora d’Engiadina», che vuleva purtar al Sut la direcziun da quest ultim è la «Ga- pievel «glüm, jüstia e libertà», era da caracter setta Romontscha» vegnida redigida da liberal, entant che ses concurrent, «Il Repu- Dumeni Columberg (conredactur 1969– blicano», batteva cun in tun massiv e radical 71), Giusep Capaul (conredactur 1971– per la «libertà e patria». Parentada cun «Il Re- 74, redactur 1974–91) e Rest Martin Ca- publicano» era sia successura, la «Gazetta balzar (1992–96). Il 1993 ha l’editura da Romanscha dell’Engiadina», entant ch’il la «Gasetta Romontscha», la Stampa Ro- «Juven Engiadinais» s’engaschava ferma- montscha Condrau SA, fusiunà cun la main per il progress. A partir dal 1850 ha la Gasser SA a la Gasser Media SA (oz Some- pressa ladina propagà il progress en in senn dia) ch’ha lantschà ils 6 da schaner 1997 liberal moderà ed ha sustegnì fermamain la «La Quotidiana» ed integrà era la «Gaset- lingua e cultura rumantscha. Tensiuns hai dà ta Romontscha» en quella. pervia dals dus idioms ladins (puter e valla- La «Gasetta Romontscha», edida ina der). Igl ha durà var 80 onns finch ’ils Ladins Veglias gasettas giada l’emna finil 1952, alura duas giadas han chattà ina gasetta per l’entir territori, fu- dal Grischun en l’emna, ha contribuì fermamain durant siunond il 1940 il «Fögl d’Engiadina» (pu- furma digitala – in passa in tschientaner a furmar il pensar ed ter) e la «Gazetta Ladina» (vallader) al «Fögl project actual da la agir politic e cultural dal pievel rumantsch Ladin». Il 1970 ha quel surpiglià «Il Giuven Biblioteca chantu- catolic dal Grischun, oravant tut en Sur- Jauer» (Val Müstair). nala. selva. Ella è stada il support principal da Fitg engaschada e profilada en il cum- HTTP://NEWSPAPER. l’uschenumnada Lavina nera; suenter la bat politic è stada la pressa renana, essend ARCHIVES.RERO.CH dissoluziun da la bastiun conservativa en la situaziun politica e confessiunala pli ils onns 1975/80, ha ella dentant pers sia cumplitgada en quella regiun. En la part Fögl d’Engiadina ven Jauer». Tr as l’integraziun da l’«Engadi- il zercladur 1976), Franz Capeder (fin il forza normativa. Davosa ediziun: 5645 catolica han existì duas tendenzas politicas Fundà il 1857 dals reverendas Nicolo Kir- ner Post» il 1987 è el daventà per in curt november 1979), Rina Steier (fin il no- exemplars. Gion Deplazes en il 19avel tschientaner: ina liberala ed ina chen, Gian Battista Tr amèr e Janett Men- temp in organ biling (ladin/tudestg). Il da- vember 1986), Peder Antona Baltermia conservativa che surpassan mintgamai ils ni, redigì da Mathias Barblan e Simon Ca- vos numer dal «Fögl Ladin» è cumparì ils (dapi il 1987). Ediziun 2008: 1700 exem- Agentura da Novitads Rumantscha cunfins confessiunals. Omaduas partidas ratsch e stampà tras Johann Thürr e Peter 31 da december 1996 en in’ediziun da plars. (ANR) propagavan il progress spiertal ed econo- Caprez a Zuoz. L’emprim numer è cum- 3255 exemplars. Ils 6 da schaner 1997 è il Gion Deplazes Fundada ils 7 da zercladur 1996, purtada mic, cumbain cun differentas finamiras.Il parì il prim da schaner 1858. Gasetta da «Fögl Ladin» vegnì surpiglià da «La Quo- da la Fundaziun ANR e finanziada da la «Grischun Romontsch» era progressiv e li- l’emna d’ina tenuta liberalisanta cun l’in- tidiana», publitgada da la Gasser Media SA La Casa Paterna Confederaziun (⅔) e dal chantun Gri- beralisant, «Igl Amitg della Religiun e del- tent da tgirar la lingua e la cultura ruman- a Cuira. Gion Deplazes Fundada il 1920 sco organ mensil da la Re- schun (⅓). Biro central a Cuira, posts re- la Patria» e ses successurs, «Igl Amitg dil tscha, oravant tut quella putera. Il 1865 ha nania e da l’Uniun Rumàntscha da Schons. dacziunals externs en las regiuns rumant- Pievel» e la «(Nova) Gasetta Romontscha», Samuel Fissler surpiglià la stamparia da Pe- La Pagina da Surmeir L’ emprim numer datescha dal november schas dal Grischun ed en la Svizra Bassa. percunter conservativ-catolics. «Il Ro- ter Caprez ed ils 23 da december 1865 è il Gasetta fundada il 1946 da l’Uniun ru- 1920. «La Casa Paterna» cumpareva dapi il L’ ANR ha l’incumbensa da proveder regu- montsch», «La Ligia Grischa», «Il Patriot», «Fögl d’Engiadina» cumparì a Samedan mantscha da Surmeir/URS (fusiunada il 1922 duas giadas il mais, dapi il 1926 ina larmain ils meds da massa rumantschs cun «Il Sursilvan» ed «Il Grischun» eran organs sut la redacziun dad Otto Paul Juvalta, a 2006 cun la Renania sutsilvana a l’Uniun giada l’emna. Finamira: tgirar il rumantsch contribuziuns actualas. Dapi il 1997 èn liberals. Ina posiziun speziala occupava «Il partir dal schaner 1868 sut quella da Flo- rumantscha grischun central/URGC). e la vita culturala en la regiun. Tendenza: li- quai – ultra da «La Quotidiana» – la «Po- Grischun» (1856): el era liberal-moderà e rian Grand e da Ludwig Mischol. Dal L’emprim numer da «La Pagina da Sur- beral-protestanta. Redacturs: Pieder Paul sta Ladina» (part rumantscha da l’«Enga- sa drizzava a «tut ils Romontschs e Ladins» 1874–94 è il «Fögl d’Engiadina» stà en meir» è cumparì ils 6 da zercladur 1946 Cadonau (1920–28, en collavuraziun cun diner Post») e las medias electronicas (ora- – in’emprima emprova (senza success) da possess da Johann Vaterlaus. Redacturs dal sco supplement mensil da la «Gasetta Ro- Steafan Loringett a partir dal 1923), Hans vant tut RTR). Adolf Collenberg stgaffir ina gasetta rumantscha per las re- «Fögl d’Engiadina», in forum da l’elita po- montscha», dapi il november 1949 gaset- Erni (1929–47, en collavuraziun cun Her- giuns dal Rain e da l’En, appellond a l’iden- litica e culturala da l’Engiadin’Ota, èn ta independenta stampada a Mustér. Fre- cli Bertogg 1929–30), Gallus Pfister La Quotidiana titad rumantscha. La pressa rumantscha li- stads – ultra dals redacturs da l’emprim’ura quenza: a partir dal schaner 1978 duas gia- (1948–53), Gian Caduff(1948–73) e Gie- Fundada da la Gasser Media SA (oz Some- berala – «La Ligia Grischa», «Il Patriot» ed – tranter auter Peter Conradin, Andreas das il mais, dapi il prim da fanadur 1980 ri Bertogg (1948). Il 1974 han «La Casa Pa- dia). «La Quotidiana» cumpara dapi ils 6 «Il Sursilvan» – vegniva purtada dals intel- Rudolf e Florian (von) Planta, Johann Ro- ina giada l’emna. «La Pagina da Surmeir» terna» e «La Pùnt» fusiunà a duas gasettas da schaner 1997 e cumpiglia la «Gasetta lectuals rumantschs a Cuira, tranter auter sius à Porta, Simon Tanner, Giachen Danz, è ina gasetta catolica independenta, fun- independentas, quai vul dir ch’ils abunents Romontscha», la «Casa Paterna/La Pùnt» da Gion Antoni Bühler, Giacun Hasper Gian Fadri Caderas, Otto Töndury, Otto dada da Leza Ufferen opposiziun al «Gri- da l’ina obtegnivan era l’autra. Redacturs da ed il «Fögl Ladin»; il Surmeir, ch’ha man- Muoth e Geli Caduff.La «promoziun del- Schwarz, Enrico Tung, Andrea Vital, Jon schun Central» (cumparì da l’october «La Casa Paterna, La Pùnt»: Johann Clo- tegnì ses fegl regiunal («La Pagina da Sur- la scola e dell’agricultura» era la mira da Guidon e Robert Ganzoni. Il «Fögl d’En- 1946 finl’ avrigl 1948 – gasetta a la quala path (1974–91), Manfred Veraguth (1992– meir»), vegn provedì en «La Quotidiana» «Las seras d’unviern» da Giachen Antoni giadina» ha fusiunà il 1940 cun la «Gazet- l’URS renfatscha la mancanza da conse- 96). L’ultim numer datescha dals 20 da de- cun infurmaziuns sut il titel «La Vousch da Deplazes. «La Casa Paterna» e «La Pùnt» ta Ladina» al «Fögl Ladin». Gion Deplazes quenza ortograficae d’engaschament po- cember 1996 (ediziun: 1600 exemplars). Il Surmeir». La finamiraè dad edir ina gaset- eran fundaziuns da la Renania ed organs da litic e social). Redacturs e per part era ad- schaner 1997 è la gasetta vegnida integrada ta dal di rumantscha per l’entira Ruman- la vart protestanta, entant che la «Gasetta Il Giuven Jauer ministraturs: Duri Loza, Gion Duno Si- en «La Quotidiana». Gion Deplazes tschia, avischinar ils idioms rumantschs e Romontscha» represchentava la vart cato- Fegl da la Val Müstair, organ da l’Uniun meon (1950 fin l’avrigl 1952), Alfred promover il rumantsch grischun sco lingua lica en Surselva e la «Pagina da Surmeir» da la giuventetgna jaura fundà ils 9 d’oc- Scarpatetti (fin il schaner 1953), Gisep La Pùnt da scrittira cuminaivla. «La Quotidiana» è (suletta gasetta regiunala anc oz existenta) tober 1938, edì e redigì da Tista Murk cun Willimann (fin il matg 1955), Bonifazi Fegliet mensil per la Sutselva, fundà il confessiunalmain e politicamain neutrala. las miras linguisticas e culturalas dals cato- il suttitel «Organ litterar e cultural da la Plaz (fin il 1961), Albert Camen (mars 1951 ed edì da la famiglia Roth, Tu saun, L’idea primara da crear ina gasetta dal di ru- lics dal Grischun Central. L’ entira pressa Val Müstair». «Il Giuven Jauer» è cumpa- 1962 fin l’avrigl 1968), Cyrill Brenn (fin en collavuraziun cun la Lia Rumantscha mantscha en substituziun da las quoti- rumantscha è s’engaschada intensivamain rì dal november 1938 fin il november (redigì da Steafan Loringett). Sia mira era dianas da lingua tudestga è sa demussada per la tgira ed il svilup formal e spiertal dal 1969: 1938–40 quatter giadas l’onn, da mantegnair e promover il rumantsch sco illusorica. Perquai han ins midà suen- vierv rumantsch en in conturn ch’ha elimi- 1941–46 otg giadas l’onn e 1947–69 du- sutsilvan, fundond in nov idiom sutsilvan ter in onn e mez il concept d’ina gasetta in- nà, tras sia dinamica e diversitad, l’anteriu- desch giadas (ediziun mensila). El ha mi- scrit. Suenter la mort da Loringett ha sur- tegrala en favur d’ina gasetta cun in man- ra cultura religiusa e purila da nossas re- dà savens il format, la stampa ed il dum- piglià Robert Antoni Caviezel il matg tel chantunal e cun fermas parts regiunalas. giuns e sfurzà la glieud – era en lur esser ru- ber d’ediziun. El è cumparì a l’entschatta 1970 la redacziun interimistica, a partir Tematicas surregiunalas vegnan da princip mantsch – a s’adattar al svilup cultural, lin- sco supplement en la «Gasetta Romon- dal schaner 1971 Gion Mani. L’emprim redigidas en rumantsch grischun, las pagi- guistic ed economic. La pressa rumantscha tscha» ed ha fusiunà il 1970 cun il «Fögl numer datescha dal mars 1951, l’ultim nas regiunalas en ils idioms respectivs. Il ha precedì e purtà las partidas politicas. Ri- Ladin». Gion Deplazes numer dals 20 da december 1996. Il 1974 dumber d’abunents è crudà da passa 5000 valitads e tensiuns politicas e confessiuna- ha «La Pùnt» fusiunà cun «La Casa Pater- il 2003 a 4487 il 2011; la cumpart d’a- las han segirà sia existenza. Durant decen- Fögl Ladin na» a la gasetta emnila «Casa Paterna/La bunents ladins e surmirans è modesta. La nis ha ella procurà, ensemen cun ils chalen- Anteriura gasetta per l’Engiadina, la Val Pùnt», edida da la Renania. Gion Deplazes redacziun da «La Quotidiana» sa chattava ders, per quasi la suletta cultivaziun civica Müstair e Bravuogn, sortida il schaner enfinla findal 2008 a Glion, alura ha ella e linguistica dals creschids per rumantsch. 1940 da la fusiun dal «Fögl d’Engiadina» e Gasetta Romontscha dischlocà a Cuira. Collavuraziun intensiva Cun translaziuns d’inserats ha ella ampli- da la «Gazetta Ladina» (fundada il 1922). Fundada il november 1856 da Placi Con- cun l’Agentura da Novitads Rumantscha fitgàe rumantschà ultra da quai il stgazi da Il «Fögl Ladin» aveva ina tenuta politica li- drau, publitgada dapi il schaner 1857 a (ANR) e fusiun redacziunala cun quella il pleds ed augmentà qua tras la cumpetenza berala, el n’era dentant betg l’organ d’ina Mustér sut il titel «Nova Gasetta Romon- 2009. «La Quotidiana» vegn edida vina- linguistica dals Rumantschs. Cun il gia- partida. El sa concentrava tematicamain scha», dal 1867 finil mars 1892 sco «Ga- vant da la Südostschweiz Medien. visch ed il basegn economic da posseder ina sin aspects linguistics e culturals. Ils redac- setta Romonscha», alura fin il 1996 sco Adolf Collenberg gasetta dal di per tut ils Rumantschs sa turs principals dal «Fögl Ladin» èn stads «Gasetta Romontscha». Successura da chatta la Rumantschia al spartavias: ina ga- Robert Ganzoni (1940–46), Men Rauch l’«Amitg dil Pievel», naschida en connex setta dal di premetta a lunga vista era ina (1946–58), Domenica Messmer cun ils cumbats politics en Surselva tran- Lexicon Istoric Retic lingua da scrittira cuminaivla. (1946/1958–70), Jon Manatschal (1979– ter il champ catolic-conservativ enturn «La Quotidiana», fundada da Hanspe- 86), Toni Kaiser (1987–fanadur 1991) ed Condrau ed il champ dominant catolic-li- Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti- ter Lebrument ed edida da la Gasser Me- Enrico Kopatz (1991–96, per part ense- beral enturn ils Latours da Breil. La «Ga- tgels (geografics,tematics, artitgels da dia SA (oz Somedia) a partir dals 6 da scha- men cun Baldina Cantieni Kobi e Bettina setta Romontscha» era concepida oravant famiglias e biografias)dav art l’istorgia ner 1997, ha incorporà en il fratemp l’en- Fluor). Cun il «Fögl Ladin» eri reussì (fi- tut sco fegl d’instrucziun per fatgs da la grischuna/retica e la Rumantschia. tira pressa rumantscha regiunala, cun ex- nalmain) suenter 100 onns da stgaffir ina politica, da l’educaziun sociala e religiusa Editura: Fundaziun Lexicon Istoric cepziun da «La Pagina da Surmeir». Il cu- gasetta cuminaivla per l’entira Engiadina e e da l’economia purila. Ella vuleva esser Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; mià da la scripziun idiomatica en favur dal la Val Müstair. El cumpareva duas giadas principalmain ina gasetta liberal-conser- versiun stampada: www.casanova.ch rumantsch grischun è anc parzial. l’emna a Samedan. Il prim da schaner vativa, è dentant restada in fegl lià ferma- u en mintga libraria. Adolf Collenberg 1970 ha il «Fögl Ladin» surpiglià «Il Giu- La pressa rumantscha en survista. LIR main als princips catolic-conservativs. Pir 2LMESEMNA, ILS 25 DA MARS 2015 EXICON ISTORIC RETIC

Felsberg cun la part veglia dal vitg (a dretga) e la part nova construida en 19avel tschientaner. Il vitg da Domat cun las baselgias da S. Gion Battista (a sanestra) e da Nossadunna d’avust. Las vischnancas da Felsberg e Domat en la regiun Il Plaun

„ Il Plaun (u er be Plaun) è in district tauna) 52 resp. 100 dubluns grischuns. ziun è la vischnanca da Domat restada fi­ Punt Arsa 1970 maina ina sutgera da las Pendicula­ ch’è vegnì stgaffì il 1851, cun ils dus Il 1832 ha Favugn cumprà l’Alp Tambo daivla a la cardientscha catolica. Il 1739 Anteriura punt da lain en la vischnanca ras Chur Dreibündenstein AG sin il circuls da Razén e da Trin, tudestg Im- a Spleia. La viticultura, interrutta il è vegnida consecrada la nova baselgia da da Domat. La Punt Arsa ha servì al traf­ Term Bel. Jürg Simonett boden. La vischnanca da Favugn, baud 1910, è vegnida reactivada il 1973. Nossadunna d’avust (Assumziun da fic en Surselva fin viaden il 14avel germanisada e refurmada (oriunda- Tr anter il 1796 ed il 1817 ha existì a Fa­ Maria), erigida en il center dal vitg; l’al­ tschientaner. L’anteriura via dal Luc­ Ovras da Domat (Ems-Chemie) main part da la dretgira auta da Razén), vugn ina fabrica da mangola Indienne e tar principal è stà in regal da Carl VI. Il magn manava tranter la Tu ma Tu rrera e Las Ovras da Domat (num uffizialda­ è vegnida attribuida al circul da Trin. tranter il 1817 ed il 1910 ha la cularia 1776 ha in incendi destruì la gronda part la Tu ma Casté ca. 1,5 km vers il vest a la pi il 1978: Ems­Chemie Holding AG) Al circul da Razén appartegnan las vi­ Theus producì passa 220 zains, tranter da la vischnanca, en ils onns 1800, 1870 terrassa da Punt Arsa. La punt traversava cun sedia a Domat, activas en tut il schnancas catolicas da Razén, Panaduz e auter era quels da la baselgia da S. Mar­ e 1903 èn suandads ulteriurs incendis. Ils il Rain exact tar l’odiern implant da mund, èn vegnidas fundadas il 1941 Domat, a quel da Tr in quellas refurma­ tin a Cuira. Dapi il 1898 exista ina fir­ 3 da matg 1799 han ils Franzos battì la pumpar aua da las Ovras da Domat. El­ cun il num Holzverzuckerungs AG dal das da Favugn, Tu mein, Tr in e Flem. En ma da construcziun d’orglas a Favugn. milissa sursilvana a Domat. Il 1815 è il la vegniva sustegnida dal Crap da Piterza chemicher Werner Oswald che posse­ rom da la refurma dal territori dal chan­ Fin viaden il 19avel tschientaner han ils signuradi da Razén – e cun quel era Do­ (vul dir punt arsa), in grond spelm en il deva la patenta per l’extracziun d’alco­ tun Grischun vegn il district a furmar en abitants da Favugn pratitgà l’agricultu­ mat il 1819 – vegnì incorporà al chantun Rain da la vart da Tu mein. Oz è la Punt hol da laina manida. Pir la stgarsezza da avegnir la regiun (Il) Plaun. Il LIR fa oz ra ed il transport da laina e da martgan­ Grischun. La vischnanca burgaisa e quel­ Arsa il pli savens inundada da l’aua sta­ benzin suenter l’erupziun da la Segun­ staziun a Felsberg ed a Domat (che vegn zia, flottada sin il Rain fin a Rheineck/ la politica da Domat èn sa separadas pir gnada. Da qua davent manava ina via da Guerra mundiala ha dentant manà a furmar il lieu principal da la nova re­ SG. Il 2005 lavuravan 11% da las per­ il 1942. champestra sur Pradamal, Valtonis e Cal­ il 1941, cun sustegn da la Confedera­ giun). sunas cun activitad da gudogn a Favugn Fin enturn il 1950 è Domat stà ina deira a Tu mein. Era il trafficdal Valragn ziun, a la construcziun a Domat d’in en l’emprim, 44% en il segund e 45% vischnanca prevalentamain agricula cun passava sur la Punt Arsa che para d’esser implant da sacarisaziun da cellulosa Felsberg (Favugn) en il terz sectur, ca. 70% eran pendula­ bains purils en la val, aclauns ed alps. arsa giu a la fin dal 14avel tschientaner, (sut il nov num Hovag) che produciva Vischnanca politica, circul Tr in, district ris dal lieu, surtut a Cuira ed en las Sper l’Alp Urtgicla sin il Term Bel posse­ paucs onns suenter la construcziun da la a partir dal 1942 agiuntivs a carbu­ Il Plaun, situada en la planira da vart sa­ Ovras da Domat. Linus Bühler da la vischnanca dapi il 1469 era l’Alp segunda punt da Rehanau. Ins na po betg rants, l’uschenumnada aua da Domat. nestra dal Rain tranter Cuira e Domat. Ranasca a Pigniu. Dasperas vegn cultivà excluder in incendiament en favur da Suenter la fin da la guerra han ins cu­ Ca. 840 in villa Fagonio (che stat a la ba­ Domat/Ems granezza en la planira dal Rain, dapi il quella. Adolf Collenberg menzà a producir il ladim da Domat sa dal num rumantsch Favugn), 1290 Vischnanca politica, circul Razén, di­ 19avel tschientaner era tartuffels. (sintesas d’amoniac e carbamid), a par­ tudestg veltsperch, tudestg Felsberg (uf­ strict Il Plaun, situada da la vart dretga Ils servetschs mercenars, oravant tut Crap Taglieu tir dal 1951 fibras artifizialas (grilon), fizial). 1850 482 abitants; 1900 647; dal Rain e da la via naziunala A13 (con­ per la Spagna, per il Reginavel dad oma­ Via preistorica sin territori da la vi­ ed ins ha laschà eriger atgnas ovras elec­ 1950 939; 2000 2029. Chats dal temp struida il 1961) en ina cuntrada singula­ duas Sicilias e per la Frantscha, èn stads schnanca politica da Domat, a l’entrada tricas. Il 1960 sa numnava l’interpresa neolitic en la Kessihöhle ed en la Tgil­ ra da tumas. 765 colonia de Amede, tu­ finviaden la mesadad dal 19avel tschien­ en la Tumleastga. Punct­clav als passadis Ovras da Domat (tudestg Emser Wer­ väderlishöhle laschan presumar in’em­ destg Ems, dapi il 1943 Domat/Ems (uf­ taner funtaunas d’entradas alternativas en il Rain Posteriur. Il Crap Taglieu ma­ ke), il 1978 è naschida la Ems­Chemie prima colonisaziun enturn il 2000 a.C. fizial). 1850 1247 abitants; 1900 1504; per umens pli giuvens. A partir dal 1850 nava probablamain da Plong Urtgiclera AG en sia furma actuala. La partiziun Auters chats dateschan dal temp da 1950 2694; 2000 6372. ha cumenzà a predominar la lavur stagiu­ al sidvest da Domat en las palids da la pli gronda è la gruppa che produce­ bronz (spada, stilet cun moni culà), in Restanzas d’ina culegna dal temp da nala en l’hotellaria europeica, dapi il Bregl. Il trassé da la via romana n’è betg scha materials polimers (granulats d’in­ vasch da terracotga dal temp da Hall­ bronz tardiv (ca. 11avel tschientaner 1900 pli e pli era quella en l’hotellaria cler. Cun la construcziun da la via dals jecziun, fibras, colla, tempraders). Las statt (7avel tschientaner a.C.). Il chastè­ a.C.) tar la Tu ma Casti. En il temp me­ svizra. En il 19avel tschientaner vegnivan Polacs il 1940 èn omaduas vias vegnidas autras partiziuns cumpiglian las grup­ fortezza da Favugn, bandunà en il dieval possedevan las claustras da Faveras tramess uffantspitschens e gronds da fa­ destruidas. La via romana cumpara pu­ pas Domat­Inventa (1947, procedura, 15avel tschientaner, è probablamain e da Mustér, ils baruns de Razén, Bel­ miglias paupras ed orfens da regiuns ru­ spè pir avant la bova dal Crap Taglieu. construcziuns d’indrizs), Domat­Pat­ vegnì construì dals signurs von Frauen­ mont e Wildenberg sco era il chapitel ca­ mantschas e catolicas (a partir dal 1850 Visavi la baselgia da S. Gieri/Razén, al vag (1963, sistems d’envidament), Do­ berg ch’han exercità fina l’entschatta dal tedral da Cuira bains signurils sparpa­ era da regiuns refurmadas) dal Grischun, passadi il pli exponì dal Crap Taglieu, mat­Togo (1985, materias spezialas per 14avel tschientaner ils dretgs signurils gliads a Domat. Il cumplex fortifitgà, da la Svizra Orientala, dal Vorarlberg e avev’ins taglià quella en il grip. Da quel la construcziun da vehichels), Domat­ per incumbensa da la claustra da Rei­ construì probablamain en il 13avel dal Tirol, ils uschenumnads Schuoba­ tschancun da via deriva il num Crap Dottikon (1987, chemia farmaceutica chenau. Las restanzas da la miraglia èn tschientaner sin la Tu ma Casti (numna­ checlers, sco forzas da lavur stagiunalas Taglieu. Roderas n’han ins betg chattà. ed agronomica). Il 1983 ha Christoph vegnidas utilisadas en il 19avel tschien­ da tenor il chastè), era en possess dals Bel­ en la Germania dal Sid. La via, utilisada era durant il temp me­ Blocher (*1940) acquistà las aczias dals taner per construir ils rempars e la cha­ monts (feud episcopal). Il 1371 è il cha­ Il 1941 ha cumenzà la Hovag SA, fun­ dieval, era fitgprivlusa ed è perquai ve­ ertavels Oswald e dirigì l’interpresa a sa da scola. Enturn il 1315 èn passads ils stè­fortezza passà ensemen cun la vi­ dada il 1936 da Werner Oswald, a pro­ gnida transferida pli tard a la riva dal partir dal 1984 sco president e delegà dretgs signurils ed il chastè als conts de schnanca da Domat als signurs de Mon­ ducir cun sustegn finanzialda la Confe­ Rain. Da l’autra vart dal vallun sbucca dal cussegl d’administraziun. L’onn Werdenberg­Sargans, il 1368 ad Ulrich talt e de Sax, il 1380 als baruns de Razén; deraziun l’uschenumnada aua da Domat la via romana en la Veia Calanca, con­ 2004, suenter esser vegnì elegì en il II Brun de Razén. A partir da quel mu­ a partir dal 1450 è el ì en decadenza. La (surrogat da carburant). Il 1956 ha refu­ struida en il temp medieval. Las vi­ Cussegl federal, ha el surdà la direcziun ment è sa sviluppada l’istorgia politica tur marcanta è scrudada enturn il 1700. sà il pievel svizzer in ulteriur sustegn fi­ schnancas cunfinantas avevan da man­ dal concern a sia figliaMa gdalena Mar­ da Favugn a pèr cun quella dal signura­ Il 1255 ha l’uvestg da Cuira triumfà a nanzial tras il maun public. La fabrica da tegnair la via, intginas han dentant re­ tullo­Blocher. di da Razén. A chaschun da la reorgani­ Domat sur ina coaliziun da nobels retics. Domat ha cumenzà a producir cellulosa fusà questa prestaziun il 1823. Il 1828 L’interpresa industriala la pli gronda saziun administrativa dal 1851 è la Ensemen cun ils vischinadis da Razén, artifizialae fibrassinteticas, dapi il 1960 han ins construì a Giuvaulta ina nova dal chantun Grischun occupava il 2010 vischnanca da Favugn vegnida attribui­ Panaduz e Favugn furmava Domat en­ sut il num dad Ovras da Domat (tudestg punt che colliava la via romana cun la 2256 collavuraturs sin l’entir mund, da al circul da Trin. Cuntrari als auters taifer il signuradi da Razén il cumin da Emser Werke), dapi il 1981 sut quel da nova via commerziala. La via tras il Crap 1023 da quels en Svizra. Ella cumpiglia­ vischinadis da la dretgira da Razén ha Razén ch’è s’unì il 1424 a la Lia Grischa. Chemia da Domat SA (tudestg Ems­ Taglieu è alura ida en decadenza. va 24 lieus da producziun en l’Europa, en Favugn aderì il 1535 a la cretta refurma­ Suenter l’extincziun dals signurs de Ra­ Chemie AG). L’ industrialisaziun e la Adolf Collenberg ils Stadis Unids da l’America ed en l’Asia da ed è vegnì germanisà gia baud. La ba­ zén (avant il november 1458) è Domat conjunctura auta generala, iniziadas ed ha pudì preschentar il 2010 in esit net selgia è menziunada il 1305, il patroci­ passà als conts von Zollern, il 1497 a suenter la Segunda Guerra mundiala, Term Bel / Dreibündenstein dad 1596 miu. frs ed in resultat da ge­ ni da S. Tu masch il 1481. Fin il 1526 ha l’imperatur Maximilian I. han stimulà l’economia: il 1941 lavura­ Muntogna a 2160 m e punct da cunfin stiun da 282 miu. frs. Max Hilfiker era Says appartegnì a la plaiv da Favugn. Da ca. l’onn 800 datescha la baselgia van 20% da las persunas cun activitad da tranter las Tr ais Lias reticas, situà en la re­ La baselgia refurmada actuala è ina carolingica da S. Peder, construida a l’ost gudogn a Domat en l’emprim, 46% en il giun d’alp da las vischnancas odiernas da construcziun gotica tardiva da l’en­ da la Tuma Casti sin ils fundaments d’in segund e 34% en il terz sectur, il 2000 mo Domat, Tumegl e Curvalda, tudestg Lexicon Istoric Retic tschatta dal 16avel tschientaner. En anteriur edifizidal 7avel/8avel tschienta­ pli 4% en l’emprim, ma 70% en il se­ Dreibündenstein. Il crap da cunfin, ex­ consequenza da numerusas lavinas da ner, dal 12avel tschientaner quella da S. gund e 26% en il terz sectur. 54% dals ponì en il Museum retic a Cuira, date­ Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ crappa, ch’èn sa distatgadas tranter il Gion Battista, erigida sin la Tu ma Ture­ occupads eran pendularis dal lieu. Part scha dal 1722 e renviescha a la Lia Gri­ tgels (geografics,tematics, artitgels da 1832 ed il 1850, è ina gronda part dal ra. Il clutger massiv da questa baselgia, da la populaziun da lingua rumantscha: scha (cumin da Razén), a la Lia da la Cha­ famiglias e biografias)dav art l’istorgia vitg vegnida reconstruida pli a l’ost ina tur da defensiun, para d’esser stà in­ 1880 90 %; 1941 76%; 1980 29% (lin­ dè (Ortenstein) ed a la Lia da las Diesch grischuna/retica e la Rumantschia. (Neu­Favugn/Neudorf), ordaifer la zo­ tegrà da bell’entschatta en il cumplex. gua materna); 2000 11,1% / 23,5% (me­ Dretgiras (Curvalda). Nicolin Sererhard Editura: Fundaziun Lexicon Istoric na da privel. A l’entschatta dal 19avel L’ altar cun alas, ornà d’entagls prezius, glra lingua / tuttas indicaziuns). La part menziunescha il 1742 trais craps da cun­ Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; tschientaner èn vegnidas explotadas pi­ datescha da l’entschatta dal 16avel da la populaziun catolica è sa diminuida fin.Il 1915 ha la secziun Rezia dal Club versiun stampada: www.casanova.ch tschnas quantitads dad aur al Calanda tschientaner (renovaziun da la baselgia da 96% a stgars 66% tranter il 1920 ed alpin svizzer remplazzà il crap dal 1722 u en mintga libraria. ch’han permess da batter (tut tenor fun­ en stil gotic tardiv). Durant la refurma­ il 2000. Linus Bühler tras in obelisc da 2 m autezza. Dapi il LEXICON ISTORIC RETIC MESEMNA, ILS 1 DA AVRIGL 2015 7 Dals origins al temp modern tempriv

Istorgia da la diocesa da Cuira, part 1

„ L’uvestgieu da Cuira (episcopatus/ temp dals Hohenstaufens han ils uvestgs da siun da l’Austria, ni ils 18 artitgels stipulads diocesis Curiensis) ha appartegnì il pli Cuira surveglià ils pass retics en servetsch il 1623 tras il nunzi Alessandro Scappi tard – e probablamain senza interrup­ da la curt roiala, provocond qua tras tscher­ n’han pudì restituir l’uvestgieu. Sut l’uvestg ziun – da ca. l’onn 451 fin al Contract da nas dublas e disturbis en la vita ecclesiasti­ Johannes VI Flugi d’Aspermont (1636– Verdun (843) a l’archidiocesa da Milaun, ca. Durant l’interregn (1254/56–73) ha 61) è sa stabilida la relaziun tranter las duas alura a quella da Magonza finil 1803/18. l’uvestg Heinrich III de Montfort stuì sa confessiuns oravant tut en consequenza Patrocinis: 10avel tschientaner S. Gliezi, defender cunter la noblezza indigena. Il dals stretgs contacts politics da las Tr ais Lias dapi il 11avel tschientaner S. Gliezi e S. 1277 ha l’uvestg Konrad III de Belmont cun l’Austria. L’engaschament dals missiu­ Flurin. Sedia episcopala e catedrala: clamà ils dominicans a Cuira ed ha promo­ naris chaputschins en l’intschess da lingua Curt episcopala a Cuira. vì, cunter la resistenza dal clerus secular, lur rumantscha ha permess da consolidar la activitad pastorala e la fundaziun da lur confessiun catolica en las vischnancas cato­ Temp medieval claustra da S. Nicolai. Il 1300 ha l’uvestg licas e per part era en quellas confessiunal­ Dal 5avel tschientaner dateschan restanzas Siegfried von Gelnhausen cumprà liber la main maschadadas. Las relaziuns cun l’Im­ d’ina baselgia al pe da la catedrala odierna chastellanaria imperiala da Cuira dals bar­ peri, interruttas en il 16avel tschientaner, e d’ina chombra sepulcrala, reservada pro­ uns de Vaz ed è daventà nunzi da Heinrich èn puspè vegnidas stabilidas sut la protec­ bablamain als uvestgs, da la baselgia da S. VII en l’Italia. Il 1347 ha l’uvestg Ulrich V ziun austriaca: a partir dal 1654 èn ils prin­ Steivan a l’ost da la Curt episcopala. L’ onn Ribi prendì partida per Carl IV e cunter zi­uvestgs da Cuira puspè sa laschads repre­ 451 ha signà l’uvestg da Com ina brev si­ Ludwig il Bavarais, effectuond qua tras schentar a las dietas imperialas. L’emprova nodala, redigida da l’uvestg da Milaun per l’annexiun parziala dal chapitel catedral aventurusa d’occupar la Curt a Cuira cun mauns dal papa Leo I, era en num da tras il marches Ludwig von Brandenburg e forza militara, interprendida dal colonel l’uvestg absent Asinio da Cuira (pro [...] garantind gronds privilegis a l’uvestg. Il Johann Peter Guler ils 18 da schaner 1656, Asinione ecclesiae Curiensis primae Rhae­ ferm schisma ha mess diversas giadas mal­ ha chattà la ferma resistenza da la citad da tiae episcopo). L’uvestgieu da Cuira, men­ perina l’uvestgieu ed il chapitel catedral, Cuira refurmada. Las bunas relaziuns da las ziunà per l’emprima giada en quest docu­ per exempel il 1388 en occasiun d’ina Tr ais Lias e da l’uvestgieu da Cuira cun ment, è eventualmain vegnì fundà gia en il tscherna dubla suenter la mort da l’uvestg l’Austria han manà ad in modus vivendi quart tschientaner. El è sa sviluppà per Johannes II Ministri. Numerus uvestgs ac­ vers la findal 17avel ed en il 18avel tschien­ gronda part a l’intern dals cunfins da la tivs durant il 14avel e 15avel tschientaner taner e garantì la stabilitad en fatgs confes­ provinzia Raetia prima. En il 7avel tschien­ eran gronds cumbattants (per exempel siunals. Ils uvestgs n’han betg pli giurà ils taner èn parts da la diocesa da Cuira, situa­ Hartmann II de Werdenberg­Sargans), au­ Sis Artitgels dal 1541 e l’imperatur è sa la­ das al sid dal Lai da Constanza, vegnidas ters eran giurists e teologs cultivads (per schà substituir a partir dal 1728 tras in cu­ attribuidas a l’uvestgieu da Constanza. Dal exempel Peter I Gelyto, Johannes III Am­ missari a las tschernas da l’uvestg. Ils 6avel–8avel tschientaner han ils Zaccons/ bundii, Johannes IV Naso, Leonhard Wis­ uvestgs da Cuira han fatg frunt senza suc­ Victorids occupà, per part en uniun persu­ mair) en servetsch da l’Imperi ed enga­ cess a la baselgia naziunala illuministica da nala, l’episcopat e l’uffizidal preses. Suen­ schads durant ils concils da Constanza Joseph II en il Tirol ed en il Vorarlberg. Els ter il 806 ha Carl il Grond fatg da la Rezia (1414–18) e da Basilea (1431–49). Activs han stuì acceptar la plipart dals dictats, in contadi francon; el ha separà la pussan­ savens a l’exteriur, stuevan els tralaschar lur tranter auter la liquidaziun da pliras clau­ za ecclesiastica da quella civila ed ils bains duairs spirituals e territorials u surlaschar stras. La tentativa austriaca da far da las episcopals dal quels dal contadi. L’ uve­ quels a vicaris generals. Lur privilegis ave­ La curt episcopala en il 17avel tschientaner. (Detagl d’ina tavla d’altar en la catedrala da parts da l’uvestgieu da Cuira en il Tirol ed stgieu da Cuira ha ertà parts dals bains im­ van rinforzà il domini prinziepiscopal e gi­ Cuira). en il Vorarlberg ina nova diocesa cun sedia perials carolingics en Rezia. L’ imperatur dà a promover il trafficda transit en il ter­ a Feldkirch n’è dentant betg reussida. Il re­ Otto I ha privilegià l’uvestg Hartpert sur­ ritori curretic; da l’autra vart avevan els pe­ tranter il chapitel catedral e la Lia da la temp anc prevalentamain catolica, aveva schim ecclesiastic dal prinzi ha provocà tut a l’intern da la citad da Cuira ed en rò era schendrà contracts cuntradictorics e Chadé d’ina vart e Heinrich von Hewen, pretendì en ses Sis Artitgels, stipulads en oc­ cuntraversas era en il Principadi da Liech­ Bergiaglia ed ha stgaffìlas premissas per la provocà confusiuns en dumondas da dretg. uvestg da Constanza ed administratur da casiun da la tscherna da l’uvestg Lucius Iter tenstein. posiziun dominanta dals uvestgs da Cuira Fitg cumplexa era la relaziun tranter ils Cuira, da l’autra vart, ha mess la diocesa da l’october 1541, ina vaira coadministraziun Divers plans d’instituir in seminari dio­ sco signurs feudals e prinzis imperials du­ uvestgs e la Chasa d’Austria (Habsburgais) Cuira en ina gronda crisa enturn il 1450. da la diocesa. L’approvaziun dals artitgels cesan a Cuira n’èn betg vegnids realisads. rant il temp autmedieval ed il temp medie­ che vuleva stabilir l’urden e far valair sia Anc pli fitg ha la Guerra svabaisa (1499) tras l’uvestg aveva garantì sia cuntinuitad ed Ils students da teologia dal Grischun han val tardiv, savens en disfavur da la pastora­ predominanza entaifer il territori retic da­ sdarlossà la confidanzatranter l’uvestgieu e effectuàil 1543 la renconuschientscha da la perquai frequentà dapi l’entschatta dal ziun. vent da l’Austria e, suenter il 1363, era da­ la Lia da la Chadé. Al domini feudal dal suveranitad episcopala sur la Curt episco­ 16avel tschientaner surtut ils collegis dals Il 1079/80, durant la dispita d’investi­ vent dal Tirol. prinzi­uvestgieu da Cuira appartegnevan la pala a Cuira. Dapi il 1550 aveva ina maio­ gesuits a Lucerna ed a Friburg, ma era il tura, è Norbert, il candidat imperial per Il 14avel tschientaner ha cumenzà ina citad da Cuira, ils Quatter Vitgs, la Ber­ ritad da las vischnancas grischunas adoptà Collegium Helveticum a Milaun (a partir l’episcopat, sa fatg valair malgrà l’interdict nova epoca en l’istorgia da l’uvestgieu e dal giaglia, il Surses, l’Engiadina, la Tumlea­ la cretta refurmada. La coadministraziun dal 1579), il collegi dals gesuits a Dillingen visavi Ulrich II, aderent dal papa; Ulrich II chapitel catedral da Cuira. Las dretgiras au­ stga, il Puschlav, la Val Müstair ed il Vnu­ seculara da la Lia da la Chadé è stada pia il (1610) ed il Collegi da S. Barbara a Vien­ è daventà il successur da Norbert. Ils tas e la citad da Cuira aspiravan a l’autono­ ost, en il temp autmedieval temporarmain pretsch, acceptà era da la Sontga Sedia, per na (1624). Il 1649 è vegnida fundada a l’in­ uvestgs suandants han pudì mitschar dals mia, s’unind successivamain a la Lia da la era Clavenna e Buorm, en pli bains spar­ la survivenza da l’uvestgieu da Cuira en la tern da la diocesa da Cuira il collegi dals ge­ embrugls d’investitura. L’uvestg Adelgott Chadé e cumbattond il domini episcopal pagliads a l’exteriur da quest territori, per Republica dividida politicamain e confes­ suits a Feldkirch. La recepziun en il chapi­ (1151–60) ha refurmà las claustras da Ca­ (il 1422 e 1435 han ils da Cuira assaglì il exempel en il signuradi da Flums. Tr anter siunalmain. Ils ulteriurs territoris da la dio­ tel catedral pretendeva in origin aristocra­ zas, Müstair e Schänis ed ha promovì la chastè episcopal). In conflictpr orut, surtut ils vasals e ministerials dal prinzi­uvestgieu cesa en il Tirol, il Vorarlberg, il Principadi tic u in titel academic. La refurmaziun ave­ claustra da S. Gliezi a Cuira. Durant il en consequenza da la Faida da Schons, eran las famiglias reticas las pli pussantas. dal Liechtenstein e la Val d’Ursera èn re­ va provocà ina gronda perdita d’entradas La diocesa spirituala tanscheva dal stads catolics. ed il dumber dals canonis residenzials era Vnuost finen la Val d’Ursera e dal Vorarl­ Las emprimas tentativas d’ina refurma sa diminuì. Ils statuts, decretads il 1598 berg respectivamain da la Planira da la interna n’èn betg vegnidas interprendidas tras il nunzi Giovanni della Torre, avevan Linth fin en il Mesauc, ma senza la Val dals uvestg da Cuira: Carlo Borromeo ha fixàil dumber dals canonis catedrals (titu­ Puschlav. A la fin dal temp medieval era visità il Mesauc (1581), ed ils emprims lars da las dignitads) a sis, ils ulteriurs 18 l’uvestgieu da Cuira dividì en otg decanats nunzis papals a Lucerna han fatg pressiun commembers dal chapitel catedral, che na cun 183 pravendas. La pietusadad sa reflec­ sin il chapitel catedral cun il sustegn dals residiavan betg a Cuira (extraresidenzials), tescha indirectamain en l’art sacral, en per­ tschintg lieus catolics da la Confederaziun. avevan il dretg da participar a l’elecziun da duns ed en la liturgia. Menziun speziala Pir l’uvestg Johannes V Flugi (1601–27) ha l’uvestg. Il prevost vegniva provedì da la se­ tranter las claustras reticas dal temp medie­ però procurà per las refurmas necessarias dia apostolica, il decan elegì dal chapitel, il val meritan quellas da Mustér, Mariamunt, en il senn dal Concil da Trent: disciplina cantor ed il custos da l’uvestg. Ils Artitgels Müstair, Faveras, Cazas, S. Gliezi, Curval­ dal clerus, nominaziun da missiunaris cha­ da Glion dal 1524 e 1526 avevan limità fer­ da e S. Nicolai. Il chapitel catedral da Cui­ putschins, consolidaziun da la cretta cato­ mamain l’influenza da las dretgiras dioce­ ra è attestà dapi l’onn 940. Lothar Deplazes lica. Ils chaputschins èn reussids a revivifi­ sanas. Il vicari general era a medem temp tgar la vita religiusa en diversas pravendas in canoni resident ed in uffiziant.El era en­ Temp modern tempriv bandunadas u mal pastoradas. A partir dal gaschà en il 16avel tschientaner mo tempo­ Sut l’uvestg Paul Ziegler era prorut in con­ 1621 han operà, sut la protecziun da l’Au­ rarmain ed era entrà en uffizi pir en il flictav ert, imminent dapi il temp medieval stria, chaputschins da la Germania dal Sid 17avel/18avel tschientaner (puspè senza tardiv, tranter l’uvestgieu e la citad da Cui­ (Fidelis von Sigmaringen) en la Lia da las interrupziun). Il Vorarlberg, il Vnuost, il ra. La refurmaziun, introducida a Cuira Diesch Dretgiras. En il Surmeir e Mesauc Mesauc, il Surmeir e la Surselva avevan enturn il 1525, aveva contribuì sia part a èn stads activs numerus missiunaris mintgamai in vicari ch’exortava il clerus a quest conflict. Ils Artitgels da Glion dal oriunds da las provinzas da Brescha e da la disciplina, infurmava la curia episcopala 1524 e dal 1526 avevan limità il domini Milaun. Suenter il 1640 èn pliras baselgias ed organisava conferenzas pastoralas. episcopal a la Curt episcopala da Cuira filialas vegnidas transfurmadas en praven­ Pierre Surchat (part declerada anc il 1514 exemta da la ci­ das. Las recatolisaziuns, effectuadasdurant tad da Cuira tras l’imperatur Maximilian I), il temp dals Scumbigls grischuns sut cir­ a la Fürstenburg en il Tirol, al signuradi da cumstanzas favuraivlas, èn però stadas da Lexicon Istoric Retic Grossengstingen en Svevia (vendì il 1717 a curta durada. L’intent d’eriger en Surselva, la claustra da Zwiefalten) ed a varsaquantas sut l’avat da Mustér, ina quasidiocesa cun Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ restanzas da ses anteriur domini secular en 18 pravendas ha chattà l’opposiziun da tgels (geografics,tematics, artitgels da il Grischun, per exempel en la Val Müstair, l’uvestg il 1656 ed ha fatg uschia naufragi. famiglias e biografias)dav art l’istorgia a Vaz ed a Farschno. Ils members dal chapi­ La situaziun finanziala n’ha betg permess grischuna/retica e la Rumantschia. tel catedral, restads a Cuira, avevan admi­ d’engaschar uvestgs auxiliars: ils uvestgs vi­ Editura: Fundaziun Lexicon Istoric nistrà la diocesa durant l’absenza da l’uvestg sitavan sezs lur diocesa. Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; en ils onns 1524–41 e garantì, sut circum­ L’intenziun da recuperar il possess versiun stampada: www.casanova.ch stanzas disfavuraivlas, la survivenza da d’avant il 1524 n’è betg reussida: ni il Con­ u en mintga libraria. Rodel dals uvestgs da Cuira. (LIR) l’uvestgieu. La Lia da la Chadé, da quel tract da Lindau, conclus il 1622 sut pres­ 12 MESEMNA, ILS 8 DA AVRIGL 2015 LEXICON ISTORIC RETIC L’ uvestgieu en il 19avel e 20avel tschientaner

Istorgia da la diocesa da Cuira, part 2

Dal 1800 al temp preschent – Alpsu – pli u main lung ils cunfinsac - in grad academic. La refurmaziun ha La Dieta confederala dal 1804 aveva re- tuals tranter ils chantuns Uri/Grischun provocà ina gronda perdita d’entradas nunzià a la secularisaziun da Cuira, de- e Glaruna/Grischun – Kerenzerberg – ed ina diminuziun dal dumber da ca- cidida en il Recess da la Dieta imperia- cunfin tranter Mollis/Näfels e Nieder- nonis residents. Ils statuts, relaschads la, essend che las valurs da facultad urnen/Bilten – cunfindal chantun Sviz dal nunzi Giovanni della Torre il 1598, avant maun na tanschevan betg per in- – Reichenburg – nord da Benken – han fixàil dumber da canonis residents demnisar l’uvestgieu ed il chapitel ca- Steinenbach (al nord da Kaltbrunn) – (purtaders da las dignitads) a sis, ils ul- tedral. L’ uvestg aveva pers ils dretgs su- Churfirsten – Thur ad Alt St. Johann/ teriurs 18 commembers dal chapitel verans seculars ed ils possess da la dio- Wildhaus – lung il crest – Montlingen catedral da Cuira betg residents en la cesa en il Tirol (Fürstenburg e.a.) eran – lung il Rain – nord dal Vorarlberg – curt episcopala avevan il dretg da par- passads a l’Austria. Sulettamain la Curt lingia da l’Iller. Il territori da la claustra ticipar a l’elecziun da l’uvestg. Il pre- episcopala a Cuira era restada en pos- da Son Gagl, incorporada a l’uvestgieu vost vegniva provedì da la Sontga Se- sess da l’uvestgieu ed aveva mantegnì da Constanza probablamain en il dia, il decan dal chapitel catedral, il ina posiziun speziala fin il 1852. A 12avel tschientaner, cunfinava cun la cantor ed il custos vegnivan elegids da l’entschatta dal 19avel tschientaner ha diocesa da Constanza en la planira da l’uvestg. Ils Artitgels da Glion dal 1524 subì il territori diocesan midaments la Linth a Schänis ed a Montlingen. Il e 1526 han limità fermamain l’influen- considerabels: il 1805 èn passads il Ti- cunfintranter las diocesas da Constan- za da las dretgiras episcopalas. Il vicari rol ed il Vorarlberg a la Baviera ch’ha za e da Cuira furmava gia en il temp general era in canoni resident ed occu- scumandà il 1807 a l’uvestg d’ademplir medieval tempriv in cunfin linguistic pava savens era la funcziun da l’uffizial ses duairs en questas regiuns. Il 1808 ha tranter l’intschess dals colonisaturs ale- (mo temporarmain en il 16avel tschien- l’uvestg Karl Rudolf von Buol-Schau- mannics dal nord e dals welschs, quai taner, senza interrupziun pir a partir enstein renunzià a sias obligaziuns visa- vul dir dals Rumantschs domiciliads al dal 17avel tschientaner). En il Vorarl- vi las parts diocesanas oramai bavarai- Lai Rivaun ed en la Val dal Rain Son- berg, il Vnuost, il Mesauc, il Surses ed sas (ca. 80 000 catolics), attribuidas il gagliaisa (Hirschensprung). Quest en Surselva admoniva in vicari il clerus 1809 provisoricamain, il 1816 definiti- cunfin ecclesiastic ha pussibilità al ru- a la disciplina, infurmava la curia epi- vamain a las diocesas da Brixen e da mantsch da surviver en questas regiuns scopala ed organisava conferenzas pa- Trent, uschia che Cuira cumpigliava, durant plirs tschientaners. Il cunfindi - storalas. Fin il 1941 vegnivan ils uvestgs cun excepziun dal Liechtenstein, mo namic en il temp medieval è era resul- elegids dal chapitel catedral e confer- pli regiuns svizras. Il 1819 ha la Sedia tà d’intervenziuns da vart dal duca mads da la Sontga Sedia. Cun Johannes apostolica transferì la plipart dals terri- d’Alemannia. Suenter il Congress da Vonderach (uvestg dal 1962–90) ha il toris da l’anteriura diocesa da Constan- Vienna (1815) è la diocesa da Constan- papa nominà il 1957 per l’emprima za en Svizra a l’uvestgieu da Cuira. Il za vegnida separada da la provinza ec- giada in coadjutor cun dretg da succes- 1823 è vegnì fundà l’uvestgieu da Son clesiastica da Magonza-Regensburg e siun, il 1988 ha el accordà il medem Gagl e collià en uniun persunala cun schliada il 1818. La part svizra è vegni- dretg a Wolfgang Haas (1990–97). La Cuira. La regiun da Sargans, ch’appar- da attribuida a la sedia apostolica ch’ha nominaziun da quel ha provocà il 1998 tegneva al chantun da Son Gagl, è pas- suttamess la gronda part da quella a la separaziun ecclesiastica dal Liechten- sada da l’uvestgieu da Cuira a quel da l’administraziun tras l’uvestgieu da stein e da l’uvestgieu da Cuira. Ils ca- Son Gagl. Da las regiuns oriundamain Cuira, tranter auter en cumpensaziun nonis exequeschan mo anc funcziuns en possess da la diocesa da Constanza è per las perditas dal 1816 en la part au- spiritualas, oravant tut en l’administra- s’associà il chantun Sviz definitivamain striaca da la diocesa. Il 1823 è vegnida ziun sco vicaris generals ed uffizials. a Cuira il 1824. Ils chantuns Uri (la Val fundada la diocesa dubla da Cuira-Son Dapi il Segund Concil vatican han els d’Ursera fascheva gia part da Cuira), Gagl. Il 1836 è la diocesa da Son Gagl pers in pau da lur impurtanza sco cus- Sutsilvania, Glaruna e Tu ritg èn restads daventada independenta suenter grevs segliaders dals uvestgs tras autras insti- finoz provisoricamain tar Cuira, Schaf- cumbats politic-ecclesiastics. tuziuns, sco per exempel ils cussegls fusa fin il 1841 (alura attribuì a Basi- Adolf Collenberg dals prers. Pierre Surchat lea), ils dus chantuns d’Appenzell finil 1867 (alura a Son Gagl). Il 1867 ha Chapitel catedral da Cuira Scola auta da teologia Cuira Com cedì las pravendas da Brüsch e da Svilup territorial da l’uvestgieu da Cuira. LIR Il chapitel catedral è la cuminanza cor- Il decret davart ils seminaris, relaschà Poschiavo a Cuira (incorporadas il porativa dal clerus d’ina baselgia epi- dal Concil da Trent ils 15 da fanadur 1871), uschia che l’entir chantun Gri- en il chantun da Tu ritg. Il 1863 han Grischun, il Glaruna ed il Principadi scopala (catedrala, dom). Las empri- 1563, n’ha l’emprim betg pudì vegnir schun suttasteva uss a Cuira. L’uvest- quatter pravendas catolicas, tranter da Liechtenstein. mas menziuns da chapitels catedrals en concretisà en l’uvestgieu da Cuira. Ils gieu dubel da Cuira e Son Gagl è puspè quellas Turitg, obtegnì l’approvaziun Il 1800 ha la diocesa da Cuira avert ils uvestgieus svizzers ed en la diocesa teologs catolics pudevan – grazia ad vegnì abolì il 1836 sut pressiun da las da dretg public. Gia il 1873, durant il l’emprim seminari da spirituals a Me- da Com – responsabla per parts dal Tes- uschenumnadas plazzas libras – stude- duas regenzas chantunalas. Vers la fin Cumbat cultural, è la pravenda catoli- raun. Suenter esser vegnì schlià da la re- sin, la Vuclina e (fin il 1869) la Val giar al Collegium Germanicum a Ro- dal 1840 èn il directori diocesan ed il ca da Tu ritg vegnida cedida als cristian- genza bavaraisa il 1807, ha el cuntinuà Puschlav – dateschan dal 9avel tschien- ma, al Collegium Helveticum a Mi- chantun Grischun vegnids malperina catolics. Ils catolics romans, numerica- anc il medem onn cun l’instrucziun en taner. Lur funcziuns essenzialas eran laun, a Vienna ed a Dillingen (Bavie- pervi da las scolas: il 1850 ha il Cussegl main bler pli ferms, han stuì s’organi- l’anteriura abazia premonstratensa da l’arranschament solen dals cults divins ra). L’instituziun d’in seminari da spi- grond fusiunà las duas scolas chantuna- sar a basa dal dretg privat. Suenter il S. Gliezi a Cuira. La Scola auta da teo- en la catedrala, la tscherna da l’uvestg rituals en il chastè da Rapertg ha fatg las, quella catolica e quella refurmada; Cumbat cultural han ins pudì rinforzar logia, averta il 1968, ha introducì il (savens en concurrenza cun il papa u naufragi il 1798 en consequenza dals il 1856 è il Seminari episcopal per mats la diaspora turitgaisa cun il sustegn fi- 1974 il licenziat ed il 1975 l’instruc- cun pussanzas secularas), la cusseglia- scumbigls da guerra helvetics. L’em- a Mustér sa schlià suenter sis onns nanzial da la missiun naziunala. Il 1928 ziun sin terza via per laics en servetsch ziun da l’uvestg sco era la participaziun prim seminari da spirituals da la dioce- d’operusitad ed è vegnì substituì tras il dumbrava il chantun da Tu ritg 41 pra- ecclesiastic a temp cumplain (il 1991 è a l’administraziun ecclesiastica e civila sa da Cuira è vegnì avert il 1800 da Collegium Maria Hilf Sviz, fundà il vendas catolicas. A l’entschatta dal questa instrucziun vegnida separada da (a partir dal temp medieval tardiv). Gottfried Purtscher a Meraun (Tirol 1856 e suttamess a la direcziun supre- 20avel tschientaner furmava el in deca- la scolaziun al seminari). La plipart dal dal Sid). Suenter la serrada sfurzada dal ma da l’uvestgieu da Cuira. Las tracta- nat, dividì pli tard en trais decanats che clerus da Cuira derivava da la Svizra In- Il chapitel catedral da Cuira en il temp seminari il 1807, ha cuntinuà l’abazia tivas cun ils chantuns Sutsilvania ed suttastevan ad in cumissari episcopal. terna e dal Grischun catolic (oravant medieval premonstratensa da S. Gliezi/Cuira anc Uri en vista a lur integraziun definitiva Suenter lungas tractativas han ins erigì tut da la Surselva). Fin al Segund Con- Quel è attestà en la diocesa da Cuira da- il medem onn cun l’instrucziun da spi- en la diocesa da Cuira han durà l’entir il 1956 in vicariat general per Tu ritg. cil vatican (1962–65) era la gronda pi il 940. En la confruntaziun cun rituals. La Scola auta da teologia, insti- 19avel tschientaner. Ellas n’han betg Pir l’approvaziun da dretg public ha part dal clerus grischun da lingua ru- l’uvestgieu chattava el savens sustegn tuida il 1968 a Cuira e purtada da chattà in consens, essend che la Svizra manà il 1963 a l’egualitad legala da las mantscha. Suenter il 1965 han ins la- en la Lia da la Chadé. Durant l’epoca l’uvestgieu, ha schlargià il 1974 ils Centrala n’ha mai renunzià a l’idea da duas baselgias naziunalas, quella cato- schà translatar tut ils cudeschs liturgics dals uvestgs esters (14avel/15avel dretgs graduals per il licenziat ed ha in- fundar in’atgna diocesa e ch’il Grischun lica e quella evangelic-refurmada. en ils divers idioms rumantschs. Gia en tschientaner) segirava il chapitel cate- troducì il 1975 la terza via da furma- è s’opponì a quella, sa referind a privi- Fin il 1941 èn ils uvestgs (tuts Gri- il 19avel tschientaner e surtut suenter dral ils dretgs da l’uvestgieu. Statuts da- ziun per laics en il servetsch ecclesiastic legis presumtivs ed al tractament egual schuns) vegnids elegids dal chapitel ca- il 1970 han ins sentì la mancanza da sa- teschan dals onns 1273, 1282, 1321 en uffizicumplain; il 1991 è quella ve- da tut ils stadis diocesans. Ils dus chan- tedral e confermads da la Sedia apo- cerdots: il 1850 pastorava in spiritual (capitulaziun electorala per la tscherna gnida separada dal Seminari da spiri- tuns da la Svizra Centrala èn vegnids stolica. Johann Vonderach (1962–90) diocesan 533 olmas, il 1980 1184. La da l’uvestg), 1349 e 1414. Dumber da tuals. L’Institut per il perfecziunament renconuschids pir il 1928 sco parts il 1957 e Wolfgang Haas (1990–98) il missiun dals chaputschins, survegliada canonis: 1237 38; 1283 24; 1416 17; e la scolaziun supplementara dals cate- egualas, els èn però restads incorporads 1988 èn stads ils emprims coadjuturs da la Congregaziun (romana) da pro- 1472 23. Dignitaris: prevost, decan, chets, fundà il 1985, ha entant stuì ve- vinavant mo provisoricamain a l’uve- cun dretg da successiun, tschernids da paganda, è vegnida abolida il 1920. scolasticus, cantor (dapi il 1235), cu- gnir schlià. Dumber da students stgieu da Cuira. la Sontga Sedia. La nominaziun da Singuls missiunaris èn restads activs fin stos. A partir da la fin dal 13avel 2007/08 47. Adolf Collenberg La revoluziun industriala e las re- l’uvestg Haas ha provocà grondas cun- il 1955. Per mancanza da sacerdots tschientaner na fascheva l’uvestg betg structuraziuns socialas han alura midà traversas tranter ils catolics da la dioce- s’occupan dapi il 1970 pli savens con- pli persunalmain dretgira en cas eccle- fermamain las relaziuns confessiunalas sa. Il 1998 è il Principadi da Liechten- ventuals da las pravendas: paders da las siastics, ma numnava in derschader cle- dapi la mesadad dal 19avel tschienta- stein vegnì separà ecclesiasticamain da abazias benedictinas da Nossadun- rical che s’orientava oravant tut al dretg Lexicon Istoric Retic ner. Il dumber dals catolics domiciliads Cuira ed è daventà in’archidiocesa; naun, Engelberg e Mustér dattan era processual canonic roman (uffizialat). en regiuns refurmadas è s’augmentà Haas è vegnì nominà archuvestg da succurs en la pastoraziun da la diocesa. En il Vnuost lontan occupava l’archi- Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti- considerablamain, cuntrari a quel dals quella ed è vegnì substituì a Cuira tras Pierre Surchat prer l’uffizi dal derschader clerical, en tgels (geografics,tematics, artitgels da refurmads en la Svizra Centrala ch’è l’uvestg Amédée Grab. Il 1917 han ins l’Engiadina, savens inaccessibla, il de- famiglias e biografias)dav art l’istorgia creschì mo levamain. Il pli ferm è sa mi- stgaffìdefinitiv amain ils uffizisd’ in vi- Constanza can. Lothar Deplazes grischuna/retica e la Rumantschia. dada la relaziun confessiunala en il cari general e d’in uffiziant. Ultra dal Diocesa fundada enturn l’onn 600 en Editura: Fundaziun Lexicon Istoric chantun da Turitg: il 1900 faschevan ils vicariat general a Tu ritg (1956) èn ve- la culegna romana Constantia. Sedia da Il chapitel catedral da Cuira en il temp Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; catolics 19%, il 1960 32% da l’entira gnids stgaffidsil 1970 mintgamai in vi- l’uvestg da Constanza, supprimida il modern versiun stampada: www.casanova.ch populaziun; il 1970 abitavan 59% da cariat general per ils chantuns da la 1821 e schliada il 1827. Cunfin meri- Premissas per vegnir recepì en il chapi- u en mintga libraria. tut ils members da la diocesa da Cuira Svizra Interna respectivamain per il diunal da la diocesa: Grimsel – Scalina tel catedral eran ina derivanza nobla u 6LMESEMNA, ILS 15 DA AVRIGL 2015 EXICON ISTORIC RETIC Tujetsch – vischnanca da vallada situada sisum la Cadi

„ La Val Tujetsch è ina vischnanca po- na da la Val Ruinatsch. Selva posseda ina litica, circul Cadi, district Surselva plazza da golf dapi il 1997. (avant il 2001 Rain Anteriur), situada en Adolf Collenberg la val al pe dal Cuolm d’Ursera (Alpsu) en la regiun da la funtauna dal Rain An- Tschamut teriur (Lai da Tuma). Il num Tujetsch va- Fracziun da la vischnanca politica da la per l’entira val dal Cuolm d’Ursera Tu jetsch. Emprim abitadi al Rain An- fina Bugnei al cunfinda la vischnanca teriur, situà a 1667 m al pe da l’Alpsu. da Mustér. La vischnanca da Tu jetsch La colonia d’origin rumantsch è vegni- cumpiglia, da la vart sanestra dal Rain, il da colonisada en il temp medieval tar- lieu principal Sedrun e las fracziuns da div per gronda part da Gualsers ch’èn Tschamut, Selva, Rueras, Dieni, Cami- alura s’assimilads. Numerus toponims scholas, Zarcuns, Gionda e Bugnei, da la tudestgs èn dentant sa mantegnids. A vart dretga Surrein e Cavorgia. Fin il la fin dal 14avel tschientaner abitavan 1920 n’existiva nagina colliaziun directa a Tschamut glieud da la claustra da sur il Rain. 1237 Thiuesch, tudestg Ta- Mustér e libers che disponivan dapi il vetsch (fin il 1976). 1850 979 abitants; 1398 d’ina atgna alp (en possess da la 1900 810; 1950 1122; 1960 1855 (cons- claustra) e d’in agen mulin a l’aual in- trucziun da las ovras idraulicas Nalps e feriur en la Val Val. La posiziun spezia- Curnera); 2000 1525. Il Cuolm d’Urse- la da Tschamut ha sfurzà ils abitants ra ed il Pass da la Crusch èn stads mede- d’acquistar anc en il 17avel tschienta- mamain impurtants per la Val Tu jetsch ner il dretg da vischinanza da Tu jetsch; finviaden il temp medieval tardiv. La Val els han giudì divers privilegis finviaden Tu jetsch è vegnida colonisada davent da il 19avel tschientaner. Mustér en il 9avel e 10avel tschientaner Adolf Collenberg e fascheva part da la Cadi. En las cule- gnas rumantschas situadas en il funs da Cuolm d’Ursera la val vivevan enturn il 1300, sper ils li- [Alpsu, Crispalt] bers (pievel cumin) e servs da l’abazia da Pass alpin a 2044 m che collia la Val Tu - Mustér, era servs da la claustra da Wet- jetsch cun Ursera e la Val d’Ursera. tingen. A partir dal 12avel tschientaner 1303–05 Crispalt, rumantsch era Al- èn immigrads Gualsers sur il Cuolm psu, tudestg Oberalppass. Il Cuolm d’Ursera en la Val Tu jetsch ed èn sa do- d’Ursera collia, ensemen cun il Pass dal miciliads a sanestra dal Rain, en il temp La Val Tujetsch cun il lieu principal Sedrun (davantvart). FOTO: BERGGEIST/PIXELIO Furca, las vals dal Rodan e dal Rain An- medieval tardiv èn tals vegnids da la Val teriur. La Val d’Ursera, che s’extenda Medel en la regiun da Surrein e Cavorgia 1850 han bandunà var 200 Tu jetschins micil dal museum e da la chasa da vegls ga da l’impurtanza da l’allevament da tranter questas duas vals, furma in cen- (migraziuns secundaras). Els èn s’assimi- la val per ir a star en l’America dal Nord da la val e center da scola. La baselgia da nursas en il temp medieval.Martin Bundi ter dal trafficlocal e dal trafficda tran- lads, numerus toponims e nums da fa- respectivamain en ils Stadis Unids (Ba- S. Vigeli, menziunada per l’emprima sit en l’intschess dal Gottard. La claus- miglias tudestgas èn dentant sa mante- dus) ed ulteriurs 119 èn sa domiciliads giada il 1205, è la baselgia principala ed Rueras tra da Mustér aveva promovì dapi il gnids (Berther, Schmed/Schmid, Loretz en Baviera; a quella emigraziun è s’agi- il lieu da sepultura da la val. Sedrun era Fracziun e segund grond vischinadi da temp autmedieval l’urbarisaziun e la e.a.). Las 66 culegnas attestadas en il untada en il 19avel tschientaner la lavur probablamain gia avant il 1205 ina la vischnanca politica da Tu jetsch, situà colonisaziun da la Val d’Ursera, nua 15avel e 16avel tschientaner èn sa redu- stagiunala dals Schuobacheclers en la plaiv. Fin il 1491 aveva la claustra da a 1405 m a l’aual da Milà. 1768 214 ab- ch’ella possedeva dretgs suverans e nu- cidas ad actualmain 11, la plipart è spa- Germania dal Sid. In emprim turissem Mustér la collatura, alura è la plaiv ve- itants; 1919 250; 1998 358. Culegna merus bains. En il 12avel e 13avel rida durant il 18avel tschientaner. modest ha pussibilità il 1863–65 la cons- gnida incorporada a l’abazia. Il 1796 ha rumantscha cun fastizs da l’immigrazi- tschientaner èn immigrads Gualsers dal En il 13avel e 14avel tschientaner han trucziun da la nova via sur il Cuolm Lucas Cavegn laschà eriger l’emprim un gualsra (graners). Chat da munaidas Vallais e da la Val d’Ursera sur il Cuolm ils de Pultengia occupà ils uffizis da mi- d’Ursera ed il 1925–26 quella da la Via- hotel a Sedrun (Hotel Cruna). A la fin da ca. 1330. Chaplutta da s. Giachen e d’Ursera en Surselva. Enturn il 1380 è nisterials da l’abazia da Mustér. Il 1325 fier Furca-Alpsu. Cun l’avertura da la dal 19avel tschientaner han inizià ses de- s. Cristoffel consecrada il 1491; agen attestada ina minoritad tudestga a Rue- èn documentads vicini de Tuvez, il 1371 scola da skis (1929) e la construcziun da scendents il svilup turistic en la Val Tu - chaplon dapi il 1645, diversas confrater- ras ed a Tschamut (vischnanca da Tu- è il pur Petrus da Cavorgia daventà runals (1956–62) è la Val Tu jetsch da- jetsch. Tranter il 1914 ed il 1956 èn ve- nitads. La baselgia odierna è vegnida er- jetsch). Il 1333 han gì lieu en la regiun l’emprim mastral da la Cadi. Tu jetsch ventà ina destinaziun da sport d’enviern. gnids construids sis hotels en la val, igida il 1730; engrondiment ed erecziun dal Cuolm d’Ursera cumbats tranter ils furmava la segunda curt entaifer la dre- Ulteriuras pussaivladads da gudogn han quatter da quels a Sedrun. Il 1896 èn at- dal clutger ils onns 1920/1930. Suenter aderents da l’Austria, manads da la tgira da la Cadi. Il 1380 èn vegnidas fun- offert en il 20avel tschientaner l’indus- testads ils emprims turists da skis. La la lavina dal 1749 (64 morts, 23 chasas claustra da Mustér, ed in’armada dals dadas las emprimas corporaziuns d’alp. Il tria da construcziun ed ina fabrica da scola da skis a Sedrun, fundada il 1929, destruidas) è il vitg vegnì spustà parzial- Quatter Chantuns, alliads a Donat de 1390 èn ils da Tujetsch sa liberads dal nizzas. En ils onns 1957–67 èn vegnidas è ina da las emprimas en Svizra. Il 1947 main vers ost. Segunda disgrazia da lavi- Vaz. Il contract da pasch dal 1339 ha tschains claustral (nursas), il 1622 da las construidas las ovras idraulicas en las vals è vegnì construì l’emprim runal a Se- na il 1817 (27 morts); erecziun d’ina garantì ils interess commerzials interal- dieschmas incassadas dals bains dente- Nalps e Curnera e la centrala da quellas drun. Suenter il 1960 han l’hotellaria e dustanza ils onns 1818-1826. Dapi il pins en las regiuns dal Lucmagn, dal rauas ed il 1745/55 da tut las dieschmas. a Sedrun. Dapi il 1964 dispona Tu jetsch la parahotellaria fatg in svilup rasant. 1862 guntgescha il stradun la part ve- Cuolm d’Ursera, dal Gottard e dal Pass Ils davos dretgs tributars da l’abazia èn d’in urden da construcziun communal, Sut Sedrun sa chatta in’entrada al tun- glia dal vitg. Sper l’aua da Milà regordan da S. Giachen. Entant ch’ils Tujetschins scadids il 1866. dapi il 1972 d’ina planisaziun locala. Ar- nel da basa dal Gottard (Porta Alpina). divers edifizis als mulins ch’èn per part faschevan mintg’onn ina processiun a la Tu jetsch era fin enturn il 1950 ina rundaziun dal terren iniziada il 1982. Adolf Collenberg stads en diever finve rs il 1950. chaplutta al S. Gottard, participava la vischnanca da purs. D’impurtanza eco- Las scolas èn centralisadas dapi il 1968 a Ivo Berther glieud da la Val d’Ursera a la festa da s. nomica è stada la «nuorsa tuatschina», Sedrun e Rueras; dapi il 2008 a Sedrun. Pass da la Crusch Placi a Mustér (11 da fanadur). Da l’ost allevada dal temp medieval tardiv finvia - Impuls per in ulteriur svilup da la regiun Passadi a 2347 m che collia la Val Tu- Pultengia era il Cuolm d’Ursera accessibel sur du- den il 20avel tschientaner e sparida il dueva dar la Porta Alpina, ina staziun da jetsch cun la Val Maderana e la Val da la Chastè sin ina collina lunghenta e leva- as rutas: l’ina manava sur Milez, la Val 1940 dal Tujetsch (il 1954 è mort il da- viafier sutterrana en vischinanza da Se- Reuss uranaisas, tudestg Chrüzlipass. main grippusa en vischinanza da Rueras Val ed il Pass Tiarms, l’autra sur Tscha- vos exemplar en il parc d’animals Lange drun che dueva colliar la regiun cun la En il temp da Hallstatt manava proba- (vischnanca da Tujetsch), localmain era mut e Surpalits, ruta tschernida il a Basilea). Las alps claustralas en la Val rait da viafiereur opeica da gronda pres- blamain ina via da Biasca sur il Luc- Putnengia, tudestg Pontaningen respec- 1862–63 per la via charrabla. Il chan- Tujetsch vegnivan utilisadas dapi il temp taziun (project sistì il 2008). Il 2005 off- magn ed il Pass da la Crusch en la Val tivamain Pultingen. Pultengia consisti- tun Grischun aveva cedì las subvenzi- medieval tardiv era da purs da la Leven- riva il sectur terziar 63 % da las plazzas da la Reuss. Fin en il temp medieval tar- va da duas parts: al vest existan fastizs uns federalas al chantun Uri per cons- tina e da la Val d’Ursera. Per il 17avel da lavur. Part da la populaziun da lingua div ha quest pass gì la medema impur- d’in mir da tschinta e d’in mir traversal, truir il tschancun da via da la vart ura- tschientaner è attestada l’explotaziun da rumantscha: 2000 66,2 % / 75,3 % (me- tanza sco il Cuolm d’Ursera (Alpsu/Cri- a l’ost dal foss sa chattava il chastè prin- naisa. Il 1911 han inizià las lavurs da minerals. Enturn il 1750 han ils da Tu - glra lingua / tuttas indicaziuns). spalt); el vegniva utilisà stediamain dals cipal (ruinas da la tur en il center). construcziun da la ViafierFu rca-Alpsu, jetsch cumenzà a producir pignas-scalegl Adolf Collenberg Tu atschins per il commerzi da muvel Questas restanzas dal chastè dateschan ina viafiera binari stretg e per part a ro- (crap da lavetsch), en ils onns 1863– manidel (oravant tut purschels) cun la da ca. l’onn 1200. La schlatta Pultengia da dentada. Il 1915 han ins tschentà ils 1920 è la vaschlaria stada in’impurtanta Sedrun Svizra Interna. Ils 24 da settember 1799 è attestada per l’emprima giada il 1252 davos binaris tranter Ursera e Mustér; branscha economica. La Val Tu jetsch ha Lieu principal e center administrativ da è il general austriac Auffenberg avanzà (chavalier Wilhelm de Bultininga), il en consequenza da l’Emprima Guerra ina lunga tradiziun d’emigraziun: il la vischnanca politica da Tu jetsch. Do- da Mustér sur il Pass da la Crusch en la chastè il 1300 (castrum Bultringen). Il mundiala han ins dentant pudì metter Val Maderana, nua ch’el è fruntà sin ils chastè era la sedia dals Pultengia, minis- en funcziun la viafierpir il 1926. Dapi Franzos. Fin l’entschatta dal 20avel terials da la claustra da Mustér. l’electrificaziun,iniziada il 1942, circu- tschientaner han ins utilisà il pass era Adolf Collenberg lescha quella viafier durant l’entir onn per pelegrinar a Nossadunnaun. Oz ha (l’enviern transport da vehichels), ent- il Pass da la Crusch mo anc in’impur- Selva ant che la via d’autos resta serrada l’en- tanza turistica marginala. Aclaun da la vischnanca politica da Tu- viern. La pitschna regiun da skis da Adolf Collenberg jetsch, situà a 1537 m sin il pli aut stga- l’Alpsu è colliada cun quella da Milez- lim da la Val Tu jetsch al pe da l’Alpsu. Sedrun. Jürg Simonett Camischolas 1768 96 abitants; 1909 72; 2010 4. Cu- Aclaun da la vischnanca da Tujetsch legna rumantscha dal temp autmedieval. (cun Camischolas Sura), situà a 1420 Immigraziun da Gualsers (Sniders, Zurg- m a l’aual da Strem. La chaplutta da S. gens e.a.) a partir dal 13avel tschientaner. Lexicon Istoric Retic Anna, erigida il 1517, appartegna sper En il temp medieval tardiv è Selva era at- quellas da S. Giachen a Rueras e da S. testà sco Silvaningen ed Im Holz, il num Il LIR cumpiglia bundant 3100 artit- Clau a Tschamut a las pli veglias da la rumantsch Selva è dentant sa mantegnì. gels (geografics,tematics, artitgels da vallada. Il 1453 vegn menziunà in Jo- Selva possedeva in agen mulin ed ina cha- famiglias e biografias)dav art l’istorgia hannes de Gamscholas. Il num Cami- plutta, consecrada il 1630 a s. Gion grischuna/retica e la Rumantschia. scholas (latin campus [de] bestia) deriva l’evangelist ed a s. Valentin (reconstruida Editura: Fundaziun Lexicon Istoric da campiescha (cun diminutiv -ola) en il 1695). Chaplania dapi il 1633 (cun in Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; la significaziun originara da «chauma chaplon per Selva e Tschamut 1664– versiun stampada: www.casanova.ch da nursas». Ils numerus toponims fur- 1968). Gronds incendis 1785 e 1949. Il u en mintga libraria. Il Lai da Tuma sin in maletg da Johann Ludwig Bleuler (ca. 1818). mads cun «campiescha» dattan perdit- 1908 è l’aclaun vegnì destruì tras la lavi- 6LMESEMNA, ILS 22 DA AVRIGL 2015 EXICON ISTORIC RETIC La colonisaziun medievala en l’intschess grischun

„ Colonisaziun signifitga qua en bains imperials» (ca. 840) menziuna bassa ed en il dretg da tscherner in agen emprima lingia urbarisaziun da novs diesch bastiments sin il Lai Rivaun, tgi- mastral e d’agir persunalmain en plaina terrens. Ina colonia era oriundamain rads da «liberi homini» e da sis pestga- libertad. Tras lur autas prestaziuns tribu- in bain puril sin terren runcà. Il colo- ders libers. En la regiun dals pass dal taras sa distinguivan els dals Rumantschs nus designava en il temp medieval in Güglia e dal Set vivevan al medem temp libers da vegl ennà e n’appartegnevan pur liber u parzialmain liber, domicilià 100 libers. Els avevan probablamain da atgnamain betg al stan dals libers. En il sin in tal terren, entant ch’il colonist garantir la segirtad dal traffic. Ils libers decurs dal 14avel e 15avel tschientaner dal temp modern è in piunier ed debitavan solitamain al retg ina taglia da ha quel pers si’impurtanza, essend ch’ils abitant d’in terren reacquistà u con- tschains en furma da daners e da ser- singuls stans eran s’avischinads in a l’au- quistà. L’istorgia dal territori alpin cum- vetschs militars, els eran dentant, cun- ter. En las Lias novfundadas eran unids piglia pliras etappas da colonisaziun, trari als servs e subdits, deliberads da commembers da differents stans. Ils temps d’immigraziun e da reurbarisazi- l’obligaziun da pajar taxas feudalas e da servs e subdits eran sa liberads da l’avu- un da la cuntrada. En il temp medieval prestar lavurs tributaras. La taglia dals li- gadia aristocratic-feudala ed avevan fur- hai dà dus moviments colonisatorics bers, imponida en quasi mintga visch- mà vischnancas autonomas, s’acquis- principals: in’immigraziun da colonisa- nanca, vegniva pajada dapi il 10avel tond qua tras successivamain ils medems turs reto-romans dal nord en il 5avel fin tschientaner per regla cun granezza (per dretgs sco ils libers. En il Stadi da las 8avel tschientaner ed in’expansiun inter- exempel Grabs 949, part dal Vnuost ca. Tr ais Lias era mintga burgais indigen in alpina en il 11avel–13avel tschientaner, 1400). L’onn 951 ha Otto I regalà a liber Confederà (bundsmann). cun la revendicaziun da guauds pli l’uvestg da Cuira l’entir tschains imponì Martin Bundi gronds anc cumpacts e la colonisaziun als libers dal contadi da Cuira, sco quai da valladas alpinas. Il process d’urbarisa- ch’el era vegnì definìav ant dals dretgs e Quadra ziun en il temp medieval tempriv (5avel– duairs dals Quadrarii (Quadra). Ina do- Num da cultira (toponim) derasà en il 8avel tschientaner) sa reflectescha en la naziun dal 960 – Cuira e conturns, la Grischun, en il Vorarlberg ed en il Vnu- descripziun dal Testament da Tello Bergiaglia – concerneva tant ils Quarta- ost Superiur. En ils documents designe- (765). La cultira e la producziun agricu- ni libers (Quarta) sin lur bains a fit en scha el quasi adina terrens arads planivs la, fermamain diversifitgadas, èn in re- munts e vals sco era ils Coloni montana- u levamain pendents, en il temp medie- lasch dals Romans. Sper ils Zaccons/ rici, quai vul dir ils purs da muntogna. val ina cultira dad ers permanents da ca. Victorids, proprietaris da gronds bains Tr anter il 988 ed il 1061 han confermà 5 ha. Ils cultivaturs da las quadras èn at- signurils, eran d’ina vart ils purs parzial- il retg Otto III e ses successurs repetida- testads tranter ils onns 951 e 1061 sco main libers che possedevan terrens pli main quests tschains, e quai tant dals quadrarii. I sa tractava da purs libers, gronds (colonias) u pli pitschens e ferma- Quadrarii libers sco dals Quartani. En obligads sulettamain visavi il retg da pa- main parcellads (specias/spehatici), da lieus cun relativamain numerusas qua- jar taglia e da prestar servetsch militar. l’autra vart ils purs libers domiciliads en dras, sco per exempel Sevgein e Purtagn, La quadra era apparentamain quella part il vitg (vicus). èn ils libers documentads spezialmain dal possess dals purs libers d’ina com- Il term colonia cumpara dapi il 765 bain. La quadra para d’avair pers sia munitad, per la quala els pajavan in tri- finla findal temp medieval per designar funcziun en il 13avel tschientaner, suen- but al retg respectivamain a l’uvestg da il bain puril. Quest pled rumantsch sa fa ter ch’ils libers avevan da pajar lur tributs Cuira, e quai en furma da graun, pli tard valair visavi las noziuns mansus (fran- oravant tut en daners e che las associazi- en contant. Quest sistem è probabla- con) e Hube (german) che n’èn mai da- uns dals libers avevan subì midadas. main vegnì introducì dad Otto I, cun- ventadas popularas. Il term colonia, che Dals libers curretics faschevan part era quai ch’el n’è betg documentà avant il stat era a la basa da nums locals (Culeg- blers Rumantschs dal Vorarlberg. Els 951. La quadra ha pers sia funcziun ed na, Culigna, Caluonja, Calögna e.a.), furmavan là il coc da las cuminanzas da impurtanza cun l’accumodament da la cumpara en radund 30 vischnancas dal vischnancas e valladas cun guauds, pas- libertad individuala e la naschientscha Grischun rumantsch, tudestg e talian, tgiras, alps e dretgs d’aua cuminaivels. A da las vischnancas e lias autonomas en il entant che Hube è documentà mo en Rankweil, il center dals libers da la Re- temp medieval tardiv. La quadra resta quatter vischnancas grischunas e che zia Sut, èn attestads gia il 851 ina Mark- dentant fin lunsch viaden il 20avel mansus n’è insumma betg cumprovà sco genossenschaft ed ina cuminanza da li- tschientaner in’aradira cultivada. Dapi il toponim. bers sco possessurs da chasas e terrens. 1950 èn bleras svanidas en favur da L’urbarisaziun principala dal temp Derschaders e testimonis (boni homini) quartiers d’abitar, da chasas da vacanzas medieval è stada quella dal 11avel– rumantschs appartegnevan al stan dals e da zonas d’industria. Martin Bundi 13avel tschientaner. A quest process da libers, e dapi il 10avel tschientaner fur- runcada eran sa participads purs libers e mavan els la part essenziala da la dretgi- Quarta parzialmain libers. Runcadas individua- ra districtuala da Rankweil. En il temp Oriundamain pitschnas parcellas dad las, interprendidas da Rumantschs li- medieval tardiv han urbarisà surtut li- ers e prads da 4–5 aras, restadas da run- bers, èn succedidas per exempel en Sur- bers da la Val Druschauna il Montafun. cadas interprendidas en il temp medie- selva tras ils libers da Lags (liberi de su- In’autra regiun centrala dals libers era il val. Ils cultivaturs vegnivan numnads pra silva), en las vals dal Rain Posteriur Vnuost: Barbusch 1150, Kortsch 1208, quartani ed eran purs che cultivavan ed en la Val d’Avras tras ils libers da Abitadis grischuns documentads enfinil 1200. LIR Schlander, Raisch, Val da Matsch 1297, bains isolads sin terren urbarisà en il Schons; il Montafun è vegnì colonisà da Gluorn, Schludern, Tschengel e.a. 1400. 9avel–10avel tschientaner. Els èn attes- purs libers da la Val Druschauna ed en il Cuira) vivevan d’ina vart ils liberi homi- teriuras. A partir dal 16avel tschientaner Era qua datti quasi dapertut quadras. tads l’onn 960 en il contadi da Cuira sco Vnuost Superiur han urbarisà ils libers ni u quartani, purs libers appartegnents èn vegnids construids ils bains pli e pli En l’intschess grischun cumparan il purs libers tributars e vegnan menziu- da Barbusch e d’autras vischnancas a la Chadè (subdits ecclesiastics) e domi- en vischinanza dals vitgs, ina concentra- 1204 ils libers da Schons che decidevan nads repetidamain finil 1061. Las quar- grondas parcellas da guaud. Era ils servs ciliads en las terras tributaras, da l’autra ziun ch’è anc s’accelerada cun l’intro- en il temp medieval per gronda part en tas eran giaschoms, il retgav dals quals e subdits da nobels e da claustras èn sa vart ils coloni montanarici, purs parzial- ducziun da la scola populara obligatori- dumondas politicas ed economicas en la stueva vegnir consegnà sco tribut al retg, participads intensivamain a l’urbarisazi- main libers, colonisads sin bains exteri- ca en il 19avel tschientaner. En la Val Tu- regiun dal Rain Posteriur. La pli gronda pli tard a l’uvestg da Cuira. Ils quartani un dal terren, per exempel ils servs dals urs en regiuns pli autas. Ils quartani – jetsch per exempel è sa reducida qua tras cuminanza da libers attestada furmavan eran domiciliads oriundamain en la signurs da Tarasp en ils conturns dal sco era pli tard ils quadrarii – apparteg- la cuntrada colonisada da 66 bains u ac- ils liberi supra silva, vul dir ils libers da pastgira communabla d’in grond bain chastè, ils dependents da las claustras da nevan a la gronda gruppa dals Ru- launs il 1456 ad actualmain 10 abitadis. sur il guaud da Flem. Tenor l’Urbari roial, sco per exempel Zezras u Cuira. Curvalda en la Val da Curvalda ed a mantschs libers da la Currezia, ils mon- La construcziun d’abitaziuns, da chasas habsburgais (1303–07) eran els reunids Dal punct da vista administrativ e fiscal Claustra ed ils subdits dals baruns de Vaz tanarici oravant tut a quella dals purs en- da vacanzas e d’appartaments en blocs en l’uschenumnada Administraziun (tu- eran els attribuids ad in quartier com- en la Val d’Alvra. Las regiuns pli autas gaschads en il moviment d’urbarisaziun pli gronds suenter la Segunda Guerra destg Amt) da Lags. Da quel temp pre- munal u municipal, numnadamain a la d’intginas valladas alpinas sco il Valragn, dal temp autmedieval. Ils represchen- mundiala ha fatg nascher en blers lieus sidiavan ils Habsburgs las dretgiras dis- quarta. Enturn il 1481 furmavan per ex- la Val d’Avras, la Stussavgia, la Val S. Pie- tants da la segunda categoria cumparan novas colonias. Cuntrari a la colonisazi- trictualas dals libers da Cuira e da Sass- empel las quatter quartas (quartiers) da der, Sursaissa, las regiuns da Tavau e adina puspè en ils urbaris dal temp me- un istorica n’è la plipart da questas no- fau al Rain sper Castrisch. Ils libers da la citad da Cuira, a las qualas apparteg- d’Arosa èn vegnidas colonisadas da Gu- dieval tempriv, en concentraziuns pli vas colonias da vacanzas betg sa consti- sur il guaud da Flem eran domiciliads en nevan era ils abitants d’ordaifer la citad, alsers immigrads dal Vallais e domicili- grondas per exempel en la Lumnezia, la tuida tras activitads d’urbarisaziun, ma la plipart da las vischnancas sursilvanas, ils districts fiscals per propi. En il temp ads qua per gronda part sco subdits dals Foppa, il Scanvetg, il Partenz e l’Engia- è naschida e creschida savens sin ils me- concentrads a Lags e Sevgein, da manie- medieval tardiv è sa schliada plaunsieu signurs de Vaz, de Sax e de Razén en in dina, nua ch’ins chatta era fitgsav ens to- gliers terrens cultivads. Exempels da tals ra ch’els vegnivan savens numnads ils li- la colliaziun tranter las quartas (antruras temp, durant il qual il clima general- ponims dal tip colonia. Il tribut che vitgs da retorta e da talas aglomeraziuns bers da Lags. I n’è betg cler, schebain ils abitadas) ed ils abitadis centrals, e la main miaivel permetteva d’abitar en ta- questas colonias avevan da pajar a la curt citadinas èn Lags-Murschetg u Silva- libers da Purtagn e da la Mantogna ap- quarta è sa reducida ad in simpel gia- las autezzas (12avel/13avel tschienta- episcopala è sa mantegnì en tscherts lie- plauna-Surlej. partegnevan medemamain a quels da sur schom. Sco toponim exista ella anc en ner). Els avevan da pajar dieschmas con- us da la Cadi (per exempel a Schlans) fin En il Grischun rumantsch vegn duv- il guaud da Flem. Libers da vegl ennà 32 vischnancas dal Grischun, per exem- siderablas a lur signurs. Sco recumpensa viaden il 19avel tschientaner sut il num rà il term colonisaziun actualmain era en (tudestg Altfreie) chattain nus era en il pel a Mon, Cuira, Lavin e Flem. per la dira lavur da runcada han ils Gu- «culengia» (tschains monetar, tribut, il senn d’ina determinaziun externa tras Partenz ed il Scanvetg, en las vals da Martin Bundi alsers obtegnì ils dretgs d’eleger libra- dieschma en furma da tschuts). immigrads da lingua tudestga e d’autras Curvalda e d’Alvra, en l’Engiadina (Scu- main il mastral e d’exequir la giurisdic- Entant che numerusas colonias exte- linguas che n’èn betg pronts da s’integrar ol, Zuoz, 12avel tschientaner) ed en il ziun bassa (civila); quests dretgs furma- riuras, fundadas durant l’emprima ur- linguisticamain ni da resguardar la cultu- Puschlav. van l’uschenumnada libertad dals Gual- barisaziun en vischinanza da vitgs, èn ra indigena, contribuind qua tras a l’in- Ina spezia da libers dal tuttafatg par- Lexicon Istoric Retic sers ch’è alura s’extendida progressiva- vegnidas bandunadas en il decurs dal debliment u perfin a la mort dal ru- ticulara eran ils Gualsers. Els eran per main. En il 14avel–16avel tschientaner temp, èn naschids tras runcadas novs mantsch. Martin Bundi part integrads en las associaziuns dals li- Il LIR cumpiglia bundant 3100 artit- han ils Gualsers contribuì decisivamain bains ed aclauns en regiuns pli allonta- bers rumantschs, per exempel a Ters- gels (geografics,tematics, artitgels da a la germanisaziun da regiuns fin alura nadas. Ils areals colonisads en temps pli Libers naus, Sursaissa, Valendau e Versomi. En famiglias e biografias)dav art l’istorgia rumantschas. Da quel temp existivan dal recents, sco la Val Tu jetsch, la Val Medel, Attestads en la Currezia gia en il 8avel il Valragn, a Tavau ed en la Stussavgia grischuna/retica e la Rumantschia. reminent duas grondas gruppas da sub- Tarasp, il Samignun e.a., eran en il tschientaner: en la «Lex Romana Cu- suttastevan els ad in signur territorial Editura: Fundaziun Lexicon Istoric dits e libers da l’uvestgieu da Cuira: en 15avel tschientaner vastas cuntradas cun riensis», en il «Testament da Tello» ed en ch’exercitava la giurisdicziun auta ed al Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; l’intschess da la curt roiala a Cuira ed en bains u aclauns rumantschs sparpagli- ils «Capitula Remedii» cumparan els di- qual els debitavan servetsch militar e ta- versiun stampada: www.casanova.ch la Bergiaglia (possess che l’imperatur ads; ma era quasi mintga vitg disponiva rectamain sco perditgas, indirectamain xas feudalas. Lur libertad consistiva en u en mintga libraria. Otto I aveva regalà il 960 a l’uvestg da da quel temp d’ina u pliras colonias ex- sco cunfinants. L’«Urbari curretic dals l’exercizi autonom da la giurisdicziun 6LMESEMNA, ILS 29 DA AVRIGL 2015 EXICON ISTORIC RETIC

Trin Vitg cun la fortezza da Canaschal. FOTO Y. BÜRKLI A Conn (al cunfinost da Flem) avra la tur panoramica «Il spir» la vista sur la Ruinaulta. FOTO J. MENOLFI Trin – anteriur signuradi dal Crap Sogn Barcazi

„ Ils origins dal signuradi da Trin n’èn ter il temp medieval tempriv è attestada commerziala en l’Italia (oravant tut da las Hohentrins). Tras l’amplificaziunda la ba­ ed era abità, tenor chats pli pitschens betg sclerids dal tuttafatg. Il 1324 sa ina cultivaziun intensiva cun ina seria da famiglias Caflisch) durant il 19avel selgia da S. Barcazi, ina baselgia fortifitga­ (quadrels da pigna), fin viaden il 15avel chattava la pussanza en ils mauns dals culegnas exteriuras (tranter auter Pintrun, tschientaner. L’economia actuala sa basa da dal temp medieval tempriv, ad in chastè tschientaner. Ina cisterna radunda cun fil­ conts de Werdenberg. Il signuradi cum- abità anc a l’entschatta dal 21avel tschien­ sin l’industria da construcziun, la ma­ feudal, è Crap Sogn Barcazi daventà en il ter, realisada al vest da l’areal, furniva l’aua pigliava er l’intschess da la vischnanca taner). En il temp medieval tempriv ed en stergnanza e l’agricultura. In’arrundaziun temp autmedieval la sedia dal signuradi da da baiver als avdants dal chastè. A cha­ da Tumein cun la duana ed il center da il temp autmedieval manava la via en Sur­ dal terren n’è betg anc succedida a Tr in. Il Trin. Quel è sortì d’in vegl bain roial ed è schun da las lavurs d’exchavaziun dal transit da La Punt/Rehanau. Il 1428 è Trin selva sur Tr in Digg, Pintrun, Conn e Tu o­ 2000 lavuravan radund 50% da las persu­ passà sco feud da la claustra da Rehanau als 1936 han ins segirà sulettamain ils funda­ passà als signurs von Hewen. Suenter ra a Sagogn e Glion. Durant il temp me­ nas cun activitad da gudogn a Tr in ordai­ signurs de Frauenberg (13avel tschienta­ ments da la baselgia. Il rest da la miraglia l’incendi dal chastè sin il Crap Sogn Barca­ dieval tempriv han existì probablamain fer la vischnanca, oravant tut a Domat. ner) ed a quels de Werdenberg­Heiligen­ è scrudà ed è per part creschì en. Tenor zi l’onn 1470 è la sedia signurila probabla­ bains roials a Trin Digg. Il chastè da Ca­ Tr in appartegna dialectalmain a la Sutsel­ berg (ca. 1310). Poeschel era il Crap Sogn Barcazi oriun­ main vegnida transferida a Tr in Vitg u a La naschal, ina fortezza prestanta dal Crap va, ha dentant instruì en scola il sursilvan Il signuradi da Trin cumpigliava l’in­ damain in chastè cun baselgia, transfurmà Punt/Rehanau. Il 1568 è il signuradi passà Sogn Barcazi situada a l’ost da la baselgia, fin il 2007. L’onn da scola 2007/08 ha tschess da las vischnancas da Trin e da Tu­ vers la fin dal 12avel tschientaner en in a Johann von Planta, il 1583 a Rudolf von è vegnì bandunà en il 15avel tschientaner. Tr in introducì il rumantsch grischun sco mein cun la duana ed il center da transit chastè feudal ed amplifitgàenturn il 1300 Schauenstein. Il 1616 è la vischnanca da Il 1616 è la vischnanca sa cumprada libra lingua d’alfabetisaziun. Part da la popula­ da La Punt/Rehanau. Il 1428 è Trin passà cun in palazi fortifitgà.La fortezza è iden­ Tr in sa cumprada libra da tut ils dretgs si­ dal signuradi da Crap Sogn Barcazi. A la ziun da lingua rumantscha: 1920 81%, als signurs von Hewen. Il 1457 ha Fried­ tica cun il chastè da Hohentrins, il center gnurils anc existents. L’anteriur signuradi plaiv da Tr in ha appartegnì finil 1459 era 1980 46% (lingua materna); 2000 11,1% rich von Hewen decidì en ina sentenzia da dal signuradi da Trin. Ses origins n’èn betg da Tr in era sinaquai limità a La Punt/Reha­ Tumein. La baselgia parochiala dal temp / 23,5% (meglra lingua / tuttas indica­ cumpromiss davart ils cunfinsterritorials clers; ils fundaturs dal signuradi da Trin nau ed al vitg da Tu mein. medieval tempriv, ina baselgia fortifitga­ ziuns). Tr in furma cun Flem e Tu mein in tranter Trin e Tu mein. Il 1470, suenter pudessan esser stads ils de Sagogn­Wil­ da cun baptisteri situada sin il Crap Sogn consorzi da scola superiura e posseda l’incendi dal chastè sin il Crap Sogn Bar­ denberg, essend ch’il signuradi cumpara Trin (vischnanca) Barcazi, è vegnida erigida, tenor la tradi­ in’atgna ovra electrica. Il trafficda transit cazi, è la sedia signurila probablamain sco possess dals conts de Werdenberg da­ Vischnanca politica, circul Tr in, district Il ziun, enturn l’onn 750 da Pippin. Ella è en Surselva – fin 8000 autos il di respec­ vegnida transferida a Canaschal (vi­ pi il 1324. L’ implant ha midà pliras giadas Plaun, situada a la via principala tranter vegnida bandunada en il temp autmedie­ tivamain 18000 durant dis da grond traf­ schnanca da Trin) u a La Punt/Rehanau. possessur. Suenter la mort da l’ultim cont Tu mein e Flem, cun las fracziuns da Tr in val en favur da la baselgia en il vitg da Trin, fic– vegn svià dapi il 1994 cun in tunnel. Il 1530 ha la vischnanca da Tr in cumprà de Werdenberg (1428), è il chastè passà Digg e Tr in Mulin. Tr in vegn attribuì a la il patrun da la quala, s. German, è men­ Martin Bundi ora la dieschma gronda e las culengias per als baruns de Hewen, attestads dapi il Surselva, sa chatta geograficamain den­ ziunà per l’emprima giada il 1459. La re­ 1000 fl.Il 1568 è il signuradi da Tr in pas­ 1452 sco possessurs dal signuradi da Ho­ tant «sut la Selva» (da Flem). 12avel furmaziun ha gì lieu il 1535. Dals onns Trin Digg sà a Johann von Planta († 1572), il 1583 hentrins. Menziunads èn differents cha­ tschientaner Turunnio, tudestg Tr ins (fin 1567, 1616 e 1789 dateschan tschenta­ Fracziun da la vischnanca politica da Tr in, a Rudolf von Schauenstein. Il 1616 è la stellans dal signuradi. Il 1470 è il chastè il 1943). 1803 686 abitants; 1850 919; ments funsils, forestals e communals sco situada a 814 m tranter Tr in Vitg e Trin vischnanca da Tr in sa cumprada libra per daventà la victima d’in grond incendi ed 1900 755; 1960 663; 2000 1108. Scuver­ era urdens d’alp, da ca. l’onn 1780 in ur­ Mulin. 1515 Ux, Ugs, suenter il 1534 10000 curunas da tut ils dretgs signurils è restà dapi alura ina ruina. La Fundaziun ta da craps­scalutta dal temp preistoric a den da giurada fitg sever. En il 17avel Digg. La derivanza dal num local è nunen­ anc existents. Il Signuradi, limità al vitg Crap Sogn Barcazi s’engascha per il man­ Tignuppa a l’ost da Canaschal e dal Crap tschientaner è vegnida installada a Trin conuschenta. En il temp medieval manava da Tumein e da La Punt/Rehanau, sa tegniment da la ruina. Tignus dal medem temp al nordvest dal ina gronda rait da sauaziun cun conducts la via en Surselva sur il Casti Ner, Digg, numnava da qua davent signuradi da La Maria-Letizia Boscardin vitg da Tr in; fragments da recipients dal d’aua suspendids al Crap Sogn Barcazi. Pintrun, Conn e Tuora/Flem a Sagogn. Il Punt/Rehanau. Martin Bundi temp da bronz e dal temp roman sin il Fin en il 19avel tschientaner han existì di­ Casti Ner è tenor la tradiziun populara Fuorcla Trin Crap Sogn Barcazi; fibla da Certosa cun versas interpresas da commerzi a l’aual identic cun il Künigshof dal temp medie­ Porclis Impurtanta colliaziun istorica tranter la Val rudella sin l’Alp Mora. Per l’epoca suen­ Turnigla a Tr in Mulin. Ferma emigraziun val. En il temp medieval tempriv sa chatta­ A Trin designescha il num Porclis (a 868 dal Rain e la regiun da Sardona (Val Cal­ va là ina staziun da duana, e Digg possede­ m) ina gruppa da chasas ed in’anteriur por­ faisa), che s’extenda da Bargis sur la Val Sax, va il dretg da fiera.A la sava dal millenni èn tal da defensiun situads al stradun al vest da la Fuorcla Trin, Sardona e Calfaisa a Vet­ omadus privilegis passads a La Punt/Reha­ Trin Vitg en ina foppa tranter il Bot Fiena ten. Il 1261 èn l’avugadia sur la claustra da nau. Il Casti Ner è vegnì demolì il 1892/93. ed il Crap Sogn Barcazi (a 1009 m). Il por­ Faveras e la part interna da las vals Calfaisa Da Digg cuntansch’ins la staziun da Trin tal a Porclis era probablamain en il temp e Sardona idas dals conts de Sax als signurs da la Viafierre tica en la Ruinaulta. medieval tempriv ina part da la culegna de Wildenberg­Sagogn. Per rinforzar lur Adolf Collenberg fortifitgadasin la collina da S. Barcazi ed in pussanza sur e sut il guaud da Flem han ils post da controlla dal traffic che passava Wildenbergs promovì l’urbarisaziun dad Trin Mulin questa stretga. A Porclis alimentava in con­ omaduas varts da la Fuorcla Trin. Els han Fracziun da la vischnanca politica da duct d’aua, suspendì al Crap Ueara (attestà probablamain colonisà la Val Calfaisa cun Tr in, situada a 800 m al stradun tranter anc en il 17avel tschientaner), in bigl e tra­ Gualsers avant lur extincziun il 1304. Quai Tr in Vitg e Flem, al nord da la planira al­ versava il stradun per transportar l’aua a po dentant era esser capità tras ils signurs luviala da Prada e da Sur Aua. Il num de­ Digg e conturns. Martin Bundi de Razén ch’avevan cumprà il 1282 las alps riva dals mulins e da las resgias ch’han da Sardona da la claustra da Mustér. La existì qua dapi il temp medieval e che Crap Sogn Barcazi Fuorcla Trin è in punct central dal movi­ vegnivan mess en funcziun cun agid da Fortezza sin in grip tranter Trin e Tr in­ ment colonisatoric dal sid vers il nord en il l’aua da la Val Tu rnigla. Quest’aua è en­ Mulin. Exchavaziuns exequidas tranter il temp autmedieval ed en il temp medieval conuschenta da vegl ennà per sia abun­ 1931 ed il 1936 han purtà a la glisch ils tardiv. Adolf Collenberg danza da peschs. Fin a l’entschatta dal fundaments dal cumplex. In mir da 20avel tschientaner ha ella era servì a tschinta suandava l’ur dal grip e circum­ sauar la prada da Tr in; in document dal dava in areal sacral (baselgia ed annexa), 17avel tschientaner menziunescha in in palazi fortifitgà ed ina tur imposanta. Lexicon Istoric Retic conduct d’aua suspendì al Crap Ueara. A Al sid ed al sidost da la fortezza sa chatta­ Tr in Mulin sa chatta oz l’ovra electrica da van ulteriurs edifizis.Te nor inqual publi­ Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ la vischnanca da Tr in. La planira da Trin caziun è la baselgia da S. Barcazi vegnida tgels (geografics,tematics, artitgels da Mulin è in territori da passlung apprezià. erigida tranter il temp meroving tardiv ed famiglias e biografias)dav art l’istorgia Martin Bundi il temp carolingic, ma probablamain è el­ grischuna/retica e la Rumantschia. la pli giuvna. Edifizisanteriurs èn pussai­ Editura: Fundaziun Lexicon Istoric Trin (signuradi) vels, ma betg cumprovads. La tur datescha Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; Signuradi sin il territori da la vischnanca dal 12avel tschientaner, entant ch’il pala­ versiun stampada: www.casanova.ch odierna da Tr in, enconuschent era sco si­ zi fortifitgàa l’ur nord da l’areal apparte­ u en mintga libraria. Las ruinas da Sogn Barcazi sin in’illustraziun dal 1936. gnuradi dal Crap Sogn Barcazi (tudestg gna als edifizis construids enturn il 1300 LEXICON ISTORIC RETIC MESEMNA, ILS 6 DA MATG 2015 5 Litteratura da viadi dal Grischun

„ La litteratura da viadi relativa al Gri- fixà ina premia per sia arrestaziun e retratg schun cumpiglia descripziuns ed aventu- ad el il dretg da burgais ch’el ha puspè ob­ ras da viadi tras il Grischun, rapports da tegnì il 1801; Zschokke n’è dentant mai pli fatgs scientifics, economics e politics, turnà en il Grischun. Tr anter il 1799 ed il intermediaziuns d’impressiuns persuna- 1801 ha el occupà uffizis politics en trais las sco era guids e manuals da viadi. Il chantuns (Waldstätten, Tessin e Basilea) ed document il pli vegl davart il Grischun sco il 1804 è el sa domicilià ad Aarau, nua ch’el regiun da transit, l’«Itinerarium Antonini» ha occupà auts uffizischantunals. Redactur dal quart tschientaner tempriv, menziune­ dal «Schweizer­Bote» (1804), publicist scha la ruta dal Spleia. Ulteriurs rapports scientific en scienzas natiralas ed istoricas. suondan pir en il 15avel e 16avel tschienta­ Zschokke ha era publitgà sut il pseudonim ner, per exempel quel davart il viadi d’An­ L. Weber. La Heinrich­Zschokke­Gesell­ drea de Franceschi da Strassburg sur il Pass schaft (sedia ad Aarau) tgira la perscruta­ dal Set a Milaun (1492), in auter davart il ziun da si’ovra da la vita. Adolf Collenberg return da mercenaris da la Svizra Orientala da l’Italia dal Nord sur il Pass dal Spleia Georg Wilhelm Röder (1521), quel davart il passagi da Benvenu­ * 25 d’october 1795 a Kaub (Pfalz), † 20 da to Cellini sur ils pass dal Bernina e da l’Al­ december 1872 a Fulda (Hessen), refurmà, vra (1537) u il rapport da Johannes Fries da da Kaub, vischin dal chantun Grischun da­ Tu ritg da ses viadi sur il Spleia a Com pi il 1827. Figl da Georg, Ratskassier, e da (1545). En il 16avel e 17avel tschientaner Friederike nata Battner. 1) Friederike nata relatan numerus ambassadurs esters dal Sta­ Hess, da Kaub, 2) Barbara nata Mengold, di da las Tr ais Lias, per exempel Ascanio da Tusaun. Gimnasi a Wetzlar (Hessen); Marso, mess milanais en il Grischun (ca. voluntari en las champagnas militaras cun­ 1550) u Giovanni Battista Padavino, am­ ter Napoleun 1813 e 1815, distincziuns en bassadur venezian a Cuira (entschatta dal las battaglias da Ligny e Waterloo. Studis da 17avel tschientaner). A partir dal 17avel teologia e filologiaa Jena 1816–19, partici­ tschientaner rapportan Englais aristocratics «Die Bergstrassen durch den Canton Graubünden» (Ebel/Meyer 1826). pà sco commember d’ina uniun studentica bainstants e numerus clerics da lur viadis da a la festa da Wartburg. Magister a la Scola furmaziun tras il Grischun u en l’Italia Scheffel,Ug o Foscolo, Hans Christian An­ Giovanni Battista Padavino 1830 a Turitg, refurmà, Tu destg, Franzos chantunala a Cuira 1820–38. Sco conrec­ («Grand Tour»), per exempel Fynes Mory­ dersen, Richard Wagner, August von Pla­ * 1560, † 1639. Oriund d’ina famiglia pa­ natiralisà il 1796, dretg da burgais helvetic tur respectivamain directur dal la secziun son (fin dal 16avel tschientaner), Thomas ten, Theodor Fontane, Antonio Fogazzaro, triziana da Pordenone (Friaul). Secretari dal 1801, burgais da Tu ritg 1803. Figl d’in magistrala ha gì Röder ina gronda influen­ Coryat (viadi da Clavenna sur il Spleia a Robert Browning e Robert Louis Steven­ senat venezian, mess en Frantscha 1587 ed commerziant. Studi da medischina a Frank­ za sin la furmaziun dals scolasts. Dal 1837– Cuira, 1608), l’uvestg Gilbert Burnet (via­ son. Las destinaziuns da viadi principalas da a Milaun 1593. Il 1603 ed il 1617 è el sa furt an der Oder, dr. med. 1789. Domicilià 38 ha el presidià l’Uniun evangelica da sco­ di da Turitg sur il Spleia a Clavenna, 1685) quests litterats ed artists eran Cuira, la Sur­ trategnì en las Trais Lias en missiun diplo­ a Tu ritg dal 1790–92, nua ch’el ha publitgà la. Pervi da divergenzas ed attatgas ha el u William Coxe (viadis tras l’Engiadina, la selva cun l’Alpsu, la Val dal Rain Posteriur matica, en ils onns 1605–08, 1615 e 1618 il 1792 sia «Anleitung, auf die nützlichste bandunà Cuira ed è alura daventà inspec­ Vuclina, il Valragn, la Tumleastga, la Val dal cun la Viamala, il Spleia ed il Bernardin, la a Tu ritg. La primavaira 1603 ha Vaniescha und genussvollste Art die Schweiz zu berei­ tur da scola a Hanau (Hessen), il 1865 è el Rain grischuna ed il Partenz, 1776). En il Val d’Alvra e l’Engiadin’Ota. tramess Padavino a Cuira per concluder sen». Quest guid da viadi, che tracta era vegnì transferì a Fulda. Publicist impurtant 18avel tschientaner han era numerus figls En la litteratura moderna na cumpara il in’allianza (preparada da Johann von Salis), aspects geologics, è daventà in’ovra classica; davart l’istorgia, la geografiaed il dretg dal da famiglias bainstantas da Turitg traversà Grischun betg pli sco regiun da transit, ma­ quai ch’è reussì cun spender senza scrupels revedida e reedida pliras giadas, ha ella in­ chantun Grischun. Adolf Collenberg il Grischun sin lur viadi en l’Italia, per bain sco lieu da cura e da vacanzas; perdi­ daners da pensiun. A Tu ritg ha Padavino fluenzà tranter auter il «Wilhelm Tell» da exempel Hans Jakob Füssli (1731). L’em­ tga litterara dal Grischun dattan tranter au­ promovì a partir dal 1605 ina colliaziun ve­ Schiller. En l’emprima ediziun na vegn il Gottfried Ludwig Theobald prima descripziun etnograficadal Grischun ter Friedrich Nietzsche, Marcel Proust, neziana cun Tu ritg e Berna, realisada il Grischun betg descrit pli detagliadamain, * 21 da december 1810 ad Allendorf bei è quella da Johann Jakob Scheuchzer: «Be­ Christian Morgenstern, Thomas Mann 1615 ed engirada il 1618. Padavino ha scrit perquai ch’ins haja, sco quai che l’autur scri­ Hanau (Hessen), † 15 da settember 1869 a schreibung der Natur­Geschichten des («Der Zauberberg», 1924), Ernst Bloch, ina «Relatione de Grisoni» (1605) ed in au­ va, sincerà ad el ch’i na dettia nagut da ma­ Cuira, refurmà, burgais tudestg, da S­chanf Schweitzerlandes» (1708). I suondan la Rainer Maria Rilke, Stefan Zweig («Rausch ter rapport sut il titel «Del governo e Stato gnific, extraordinari e bel en la natira gri­ (1864). Figl dad Adam, preditgant, e da «Genaue und vollständige Staats­ und Erd­ der Verwandlung», 1934), Jakob Wasser­ dei Signori Svizzeri» (1608) che descrivan schuna. Aderent da la Revoluziun franzosa, Friederike nata Mannel. ∞ Elisabeth nata Beschreibung der ganzen Helvetischen mann, Klabund alias Alfred Henschke per part en maniera objectiva la situaziun è Ebel sa rendì il 1796 a Paris, nua ch’el è Kohler, da Sumiswald/BE. Gimnasi a Ha­ Eidgenossenschaft, derselben gemeinen («Die Krankheit», 1916), Jakob Bosshart, dal stadi, ma che cuntegnan era opiniuns s’occupà era da refurmas politicas per la nau. Suenter il studi da teologia a Marburg Herrschaften und zugewandten Orten» Hugo Marti («Davoser Stundenbuch», plain pregiudizis. Martin Bundi Svizra ch’el ha visità pliras giadas a partir dal e Halle (1827–32), è Theobaldsa deditgà – (1765, 1768²) da Johann Konrad Fäsi, «Die 1934), Ignazio Silone, René Crevel («Êtes­ 1802. Cun l’ovra «Über den Bau der Erde sper ses pensum da preditgant auxiliar – a Republik Graubünden: historisch­geogra­ vous fous?», 1929), Paul Eluard, Pierre Jean William Coxe in dem Alpen­Gebirge [...]» ha el empruvà las scienzas natiralas. Scolast privat a Mont­ phisch­statistisch» (1797–99) da Heinrich Jouve, Hermann Hesse, Annemarie * 7 da mars 1747 a Londra, † 16 da zercla­ il 1808, sco emprim, da far ina sintesa da la pellier 1839, magister gimnasial a Hanau Ludwig Lehmann e «Der Kanton Grau­ Schwarzenbach (chapitel davart il Gri­ dur 1828 a Wiltshire County (Gronda Bri­ geologia da las Alps. A partir dal 1810 ha 1843. Commember liber dal parlament da bünden» (1838) da Georg Wilhelm Röder schun en «Das Buch von der Schweiz», tannia). Studis da teologia (anglicana) e Ebel vivì tar la famiglia Escher­Gossweiler a Kurhessen 1848, sco tal – privà dal mandat e Peter Conradin von Tscharner. I sa tracta 1933) ed Eyvind Johnson («Notizen aus d’istorgia a Cambridge. Trais viadis en Sviz­ Turitg, nua ch’el è era sa fatschentà, sco e da la plazza tras la Regenza reacziunara – per part da rapports autentics, per part da der Schweiz», 1976). Las staziuns las pli ra (1776, 1785 e 1787). Il 1779 èn cumpa­ commember da diversas societads da scien­ fugia a Genevra il 1852. Professer d’istorgia tals da segund maun. Litteratura etnografi­ impurtantas per ils malsauns da tuberculo­ rids a Londra ses «Sketches of the natural ci­ zas natiralas, da domenas marginalas, sco natirala e geografia a la Scola chantunala a ca indigena, cumparida per part en il sa, tranter ils quals blers litterats, eran Ta­ vil and Political State of Swisserland», edids l’utilisaziun da la batgetta magica u dal ma­ Cuira a partir dal 1854. Theobald è stà in «Sammler» (1779–84) ed en il «Der Neue vau ed Arosa, entant che l’Engiadin’Ota il 1789 sut il titel «Travels in Switzerland» gnetissem animalic. Il 1813 è cumparì ses dals gronds perscrutaders e l’emprim carto­ Sammler» (1804–12), han contribuì en il vegniva preferida sco lieu da recreaziun. ed a partir dal 1795 cun il supplement memorial «Abriss des politischen Zustandes graf sistematic dal mund alpin dal Grischun 18avel e 19avel tschientaner surtut Nicolin Kurt Wanner «...and in the Country of the Grisons». Co­ der Schweiz» ed il 1826 «Die Bergstrassen e da las Alps Orientalas. Editur da numeru­ Sererhard, Heinrich Bansi, Johann Baptis­ xe ha visità quasi mintga chantunet dal Gri­ durch den Canton Graubünden [...]» (in­ sas ovras davart la geologia, botanica, zoo­ ta Cattani, Luzius Pol e Carl Ulysses von Sa­ Ascanio Marso schun e da la Vuclina ed ha dà in maletg vi­ troducziun e decleraziuns davart l’ediziun logia, meteorologia e topografia da las Alps, lis­Marschlins. * ca. 1500 a Bologna, † ca. 1570. Figl da vent da lur pievel e da lur stadi. El era im­ en colurs). Il turissem en svilup en Svizra ed tranter auter dals «Naturbilder aus den Rä­ Cun il svilup dal turissem da furmaziun Melchiorre, a partir dal 1514 podestat da pressiunà surtut dal sistem da la democra­ en il Grischun va era enavos sin ses rapports tischen Alpen. Ein Führer durch Graubün­ vers la fin dal 18avel tschientaner èn na­ Pavia en servetsch da Carl V, a partir dal zia directa. Martin Bundi da viadi. Christoph Mörgeli den» (1860). Autur da l’emprim guid da schids ils emprims rapports da viadi pli de­ 1531 cumissari da Domodossola. Studi da viadi per las Alps Grischunas (1862). A tagliads, per exempel quel da Gottlieb Kon­ dretg a Pavia u Milaun. Il 1537 è Marso en­ Heinrich Ludwig Lehmann Heinrich Zschokke Theobald è deditgada la spezia da mistgel rad Christian Storr, «Alpenreise vom Jahre trà en servetsch dal guvernatur spagnol a * 26 da mars 1754 a Detershagen (sper * 22 da mars 1771 a Magdeburg, † 27 da Dedymodon Theobaldi, scuverta il 1855. 1781» (1786) e quels da Johann Gottfried Milaun. Il 1549 ha el ademplì ina missiun Magdeburg), † 2 d’avrigl 1828 a Magde­ zercladur 1848 ad Aarau, protestant, da Collavuratur da l’«Atlas geologic da la Sviz­ Ebel, «Anleitung, auf die nützlichste und en il Grischun per impedir che quel s’allie­ burg. Figl da Friedrich Ludwig, uffiziant Magdeburg. Figl d’in fabricant da ponn. ∞ ra». Sia collecziun d’istorgia natirala è stada angenehmste Art die Schweiz zu bereisen» schia cun la Frantscha. Dal 1549–58 è el prussian, e da Christiane Eleonore nata 1802 Nanny nata Nüsperli, figlia da ple­ in fundament impurtant per il Museum re­ (1793, 1809/10²) e «Die Bergstrassen suandà Giovanni Angelo Riccio sco mess Friedrich. Studi da teologia tranter auter a von, da Kirchberg/SG. Studis da teologia e tic. Vicepresident da la Societad grischuna durch den Canton Graubünden» (1826, permanent da l’imperatur e dal ducadi da Halle­Wittenberg e Marburg. Il 1773 ha el filosofia a Frankfurt an der Oder, dr. fil., per la perscrutaziun da la natira (SGPN) a cun 30 illustraziuns da Johann Jakob Mey­ Milaun tar la Confederaziun (a partir dal translocà a Roten, nua ch’el ha lavurà finil abilitaziun 1792. Cumpossessur e directur partir dal 1859. Correspundent e com­ er). Las emprimas descripziuns da viadi feu­ 1556 mess permanent da Philipp II). Sco 1780 sco preceptur tar la famiglia Jecklin dal seminari da Johann Baptista von Tschar­ member d’onur da numerusas societads illetonisticas davart il Grischun derivan da represchentant da Spagna­Milaun ha el von Hohenrealta, alura è el sa transferì a ner en il chastè da Rehanau dal schaner specificas da la Svizra e da l’exteriur. Suen­ Helen Maria Williams («A Tour in Switzer­ manà il 1552, ensemen cun Riccio, las trac­ Son Gagl, Paris, Berlin e Magdeburg. Leh­ 1797 fin a la liquidaziun da quel il matg ter sia mort han amis da la Nova SGPN e land», 1798) e da Friederike Brun («Tage­ tativas per la renovaziun dal Capitulat cun mann ha translatà en tudestg manuscrits la­ 1797. Confundatur ed emprim redactur da da la secziun Rezia dal CAS constituì la buch einer Reise durch die östliche, südli­ la Confederaziun. El aveva simpatias per la tins davart l’istorgia grischuna ed ha publi­ la gasetta emnila «Der helvetische Volks­ Fundaziun Theobaldcun l’intent da suste­ che und italienische Schweiz», 1800). Il refurmaziun e tgirava stretgs contacts cun tgà tractats davart la topografia e l’istorgia freund» (schaner 1797), il portavusch dals gnair sia famiglia totalmain depauperisada Genevrin Rodolphe Toepfferha rapportà il persunalitads impurtantas dals lieus refur­ grischuna en revistas svizras (tranter auter patriots grischuns. En renconuschientscha e culpida d’in destin fitgtragic (1870). Ta­ 1843–53 en ses «Voyages en zig­zag ou Ex­ mads. Mess sut enquista il 1559, è el vegnì in tractat davart l’istorgia da la claustra da da sias «Die drey ewigen Bünde im hohen vla commemorativa sper la Punt Russein cursions d’un Pensionnaire en vacances» da giuditgà innocent da l’inquisiziun il 1560. Curvalda, 1788). El ha fatg part da la So­ Rhätien» (1798) e da ses «Entwurf zu einer tranter Sumvitg e Mustér. Adolf Collenberg ses trais viadis tras il Grischun (1838– Il 1564 ha el ademplì in’autra missiun en il cietad dals amis da l’agricultura dal Gri­ Verbesserung der rhätischen Constitution» 1842), agiuntond a sias descripziuns atgnas Grischun. El è stà activ en la chanzlia stata­ schun. Enturn il 1789 è Lehmann stà activ ha el survegnì ils 21 da mars 1798 il vischi­ illustraziuns artisticas. Il poet Josef Viktor la da Milaun (menziunà per l’ultima giada sco scolast a Büren. Suenter esser turnà en nadi da las Tr ais Lias. Nov dis suenter la vic­ Lexicon Istoric Retic Widmann ha relaschà numerus feuilletons il 1567). Germania ha el publitgà, sa referind al Gri­ toria da la reacziun a la votaziun dal prim da viadi davart il Grischun, scrits per il Il 1557–58 ha el redigì il «Discorso de i schun, «Die Landschaft Veltlin [...]» d’avust 1798 ha el stuì fugir ed ha alura con­ Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ «Bund» (bernais) ed integrads tranter auter sguizzeri», in ampel memorial manuscrit (1797), «Die Republik Graubünden [. ..]» tribuì, davent da ses biro per cultura naziu­ tgels (geografics,tematics, artitgels da en l’ovra «Du schöne Welt» (1907). En il davart la Svizra d’enturn la mesadad dal (2 parts, 1797–99) e «Die Grafschaften nala ad Aarau, al sustegn dals patriots gri­ famiglias e biografias)dav art l’istorgia 19avel tschientaner cumparan adina dapli 16avel tschientaner, translatà parzialmain Chiavenna und Bormio [...]» (1798). schuns exiliads, dals quals blers han surve­ grischuna/retica e la Rumantschia. rapports persunals da viadis da vacanzas en en tudestg da Renward Cysat (1588). El ha Karin Marti-Weissenbach gnì silsuenter il vischinadi helvetic. Famusa Editura: Fundaziun Lexicon Istoric il Grischun en furma litterara (surtut diaris cumpilà ultra da quai ina collecziun d’al­ è stada sia «Rede [...] im Namen der verfolg­ Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; e brevs), tranter auter da la plima da James lianzas confederalas, tschentaments e con­ Johann Gottfried Ebel ten Patrioten Bündens» davant il Cussegl versiun stampada: www.casanova.ch Fenimore Cooper, Antoni Edward Ody­ tracts statals en translaziun taliana. * 6 d’october 1764 a Züllichau (Silesia prus­ grond da la Republica helvetica a Lucerna u en mintga libraria. niec, Alexandre Dumas, Joseph Victor von Rudolf Bolzern siana, oz Sulechów, Pologna), † 8 d’october ils 24 d’october 1798. En Grischun avev’ins 8LMESEMNA, ILS 13 DA MATG 2015 EXICON ISTORIC RETIC Partenz – vallada che s’extenda tranter la Clus ed il Veraina

„ Emprimas parts dal Partenz èn ve­ gnidas colonisadas en il temp da bronz e temp da fier. Ulteriuras fasas da co­ lonisaziun han gì lieu en il temp medie­ val tempriv (tras la claustra premon­ stratensa) ed autmedieval (tras ils Gualsers). A partir dal 12avel tschien­ taner è la regiun vegnida dominada da divers signurs feudals. Vers la fin dal temp medieval èn sa fatgs valair ils Habsburgais sco pussanza territoriala dominanta. En quest connex stat er la fundaziun da la Lia da las Diesch Dre­ tgiras il 1436 che dueva manar ad ina independenza relativa. Dal temp dals Scumbigls grischuns èn ils abitants dal Partenz, da Tavau e da l’Engiadina Bassa puspè vegnids declerads, tenor vegls dretgs, subdits habsburgais ed exponids a la Missiun retica dals chaputschins. Il scumond da la confessiun refurmada ha La Viafierretica provocà il 1622 ina revolta en il Partenz en viadi tranter e l’expulsiun dals Austriacs. Duas inva­ Küblis (davosvart) siuns austriacas èn suandadas il 1623–24 e Saas. FOTO: PD ed il 1629–31. Ils onns 1649–52 èn las Otg Dretgi­ lavers e Castels. Attestads èn ils conts de gia da viafier (1889) ha inizià il svilup perditga da l’impurtanza strategica da Dadora) ch’avevan remplazzà il 1851 ils ras alura sa cumpradas libras definitiva­ Kirchberg (12avel tschientaner), ils no­ turistic ed industrial en il Partenz. Las questa stretga. Ils 28 d’october 1624, du­ quatter cumins cun il medem num. 1850 main da l’avugadia dals Austriacs. A par­ bels d’Aspermont (1200–1338), ils bar­ vischnancas da Sievgia e da Claustra èn rant ils Scumbigls grischuns, aveva Ru­ 11 304 abitants; 1900 11 519; 2000 20 tir da quel mument ha la Lia da las Diesch uns de Vaz (1250–1337/38), ils chastel­ sa sviluppadas a lieus da cura climatics. dolf von Salis, general da las Trais Lias, 354. En il rom da la reorganisaziun dals Dretgiras furmà in commember cum­ lans de Matsch (1300–1496), ils conts de Il sport da skis, importà enturn il 1900, occupà cun truppas militaras l’entrada en districts dal 2001 è Landquart Sut daven­ plain da la Republica da las Tr ais Lias Toggenburg (1338–1436) e de Montfort ha fatg da Claustra in center turistic fre­ il Partenz. Construcziun da tunnels tras tà il district da Landquart; ils circuls da resp. dal chantun Grischun dapi il 1803. (1437–70) sco era ils ducas d’Austria quentà durant l’entir onn (Parsenn). la Clus per manadiras il 1842 e per la Via­ Sievgia ed Aschera èn vegnids attribuids (1477–1649). A la fundaziun da la Lia da Dal 1920–27 èn vegnidas construidas fierre tica l’onn 1889. Martin Bundi al district dal Partenz/Tavau. Partenz las Diesch Dretgiras han participà il ovras idroelectricas a Cuvlignas, a Jürg Simonett Vallada grischuna cun 12 vischnancas 1436 ils cumins da Claustra, Castels ed Claustra ed a Schlappin. Ils decennis Landquart (flum) politicas repartidas sin ils sis circuls da Aschera/Sievgia sco era la dretgira dal suenter la Segunda Guerra mundiala Flum che nascha en il massiv dal Silvret­ Landquart Sura Claustra, Cuvlignas, Luzein, Gianatsch, chapitel d’Aschera. La baselgia probabla­ han provocà in midament structural en ta e dal Veraina, percurra il Partenz e L’anteriur district da Landquart Sura, tu­ Aschera e Sievgia, district dal Partenz/Ta­ main la pli veglia dal Partenz sa chattava l’agricultura, ina grond’expansiun turi­ sbucca a Landquart en il Rain. 1050 ad destg Oberlandquart, è vegnì creà il 1851 vau (avant il 2001 district da Landquart ad Aschera (quart/5avel tschientaner). stica, oravant tut a Claustra cun las Pen­ fluvium langorum, enturn il 1300 Lang- tras la lescha davart la repartiziun dal Sura e Landquart Sut senza il Signuradi Per il 13avel tschientaner èn documenta­ dicularas Gotschna (1949) e Madrisa war. En il temp roman ed en il temp me­ chantun Grischun sco circul da giuris­ ed ils Tschintg Vitgs). Il Partenz vegn das las baselgias­mamma da S. Gion ad (1969), a Pany, a Sontg Antönia, a Cu­ dieval furmava el il cunfindal district ad­ dicziun civila. Senza antecessurs istorics percurrì da la Landquart e cunfinà al Aschera, da S. Maria a Solavers, da S. Pe­ vlignas ed a Crusch (Grüsch/Danusa), ministrativ ecclesiastic e secular da la en il Partenz Dadens ed en la Val da la nord dal Reticon, a l’ost dal Silvretta, al der a Gianatsch, da S. Luregn a Saas e da sco era – en stretg connex cun il turis­ Punt Sura (Obere Brücke), dotada dapi Landwasser cumpigliava el ils circuls da sid dal Hochwang ed al vest da la Clus. S. Giachen a Claustra. Fin a la refurma­ sem – in svilup en l’industria da con­ il 10avel tschientaner cun ina duana epi­ Gianatsch, Luzein, Claustra e Tavau 1116 Portines, 1222 Pretenkove, tudestg ziun, introducida tranter il 1524 (Sontg strucziun e da transport. En il Partenz scopala. En ils onns 1464, 1762, 1910 e ch’avevan remplazzà il 1851 ils quatter Prättigau. 1850 8989 abitants; 1900 Antönia) ed il 1593 (Scuders), ha il Par­ Dadens predominescha oz il turissem, 1927 han la Landquart e ses flums late­ cumins cun il medem num. 1850 6907 8851; 1950 12 328; 2000 14 713. tenz appartegnì ecclesiasticamain al de­ en il Partenz Central e Dadora il ma­ La culegna da Chrea dal temp da fier, canat da Cuira. Il 1622, durant ils Scum­ stergn e l’industria. L’ agricultura vegn scuverta ad Aschera en ils onns 1985–86, bigls grischuns, han las truppas imperia­ anc pratitgada en l’entira val. Ils davos sco era singuls chats dal temp da bronz, las mess en tschendra grondas parts dal onns chattan blers abitants da la val la­ dal temp da fiere dal temp roman dattan Partenz. Il 1649–52 èn las Otg Dretgiras vur en manaschis industrials pli gronds, perditga d’ina colonisaziun tempriva dal sa cumpradas ora da l’avugadia austriaca. per exempel a Fadrein­Au (enfin il Partenz. Questa culegna mussa ina cun­ Da las dretgiras e mesas dretgiras, a ses 2002), ad Aschera, a Crusch ed a Siev­ tinuitad dal temp roman fin viaden il temp autonomas, èn sa furmads il 1851 gia­Pardisla. Dapi il 1981 cumpara an­ temp medieval tempriv. In’urbarisaziun ils circuls odierns. nualmain la «Prättigauer Talchronik». intensiva è succedida en il temp autme­ Ils purs pratitgavan oravant tut l’al­ Otto Clavuot dieval tras la claustra premonstratensa da levament da muvel (var 60 alps per S. Giatgen a Claustra ed en il temp me­ 5000 arments) e la cultivaziun dad ers Clus dieval tardiv tras ils Gualsers ch’han co­ (finenturn il 1850). Dapi ils onns da fo­ Stretga tranter Landquart e Crusch en lonisà oravant tut las regiuns pli autas mina 1770–71 vegnan cultivads en il Partenz a l’entrada en il Partenz, furma­ (Schlappin, Sontg Antönia, Furna, Val­ Partenz tartuffels. En il 16avel tschien­ da da la Landquart ch’è sa fatga via tran­ zeina Dadens, Stierva). La germanisa­ taner han ils dal Partenz explotà ils vasts ter autas paraids­crap. Fin en il temp aut­ ziun dal Partenz, terminada vers la findal guauds per vender laina ed alimentar las medieval eri apparentamain difficil da 16avel tschientaner, è d’attribuir a las in­ minieras da Claustra, Sontg Antönia e traversar la Clus. Tenor documents isto­ fluenzas dals Alemans dal nord, immi­ Scuders. Sin iniziativa dal plevon Peter rics sviav’ins la chavorgia sur vias da sau­ grads da la Val dal Rain, ed als Gualsers. Flury è vegnì avert il 1837 ad Aschera in ma che manavan da Malans sur Fadera a En il temp autmedieval ed en il temp me­ institut per scolasts, l’odierna Scola me­ Sievgia respectivamain dad Eigias, Zez­ dieval tardiv era ina gronda part dal ter­ dia evangelica, ed il 1881 in ospital. ras e Termin sur diversas sellas a Valzeina. ren en possess da l’uvestgieu da Cuira, dal Bogns bain frequentads èn vegnids Il num Clus deriva dal latin clausum, ru­ La Clus cun la ruina da Fracstein, ca. 1790. convent da canonis ad Aschera, da la construids a partir dal 15avel tschienta­ mantsch claus, serragl, e cumpara savens claustra da S. Giatgen a Claustra e dals ner a Fadrein ed a Serneus, pli tard era a en il Grischun sco toponim en il senn da rals chaschunà gronds donns d’inunda­ abitants; 1900 13 258; 2000 20 443. En signurs feudals che residiavan en ils nu­ Ganey ed a Gianatsch. La construcziun stretga u da serra. Il chastè da Fracstein ziun. Las auas grondas èn vegnidas do­ il rom da la reorganisaziun dals districts merus chastels da la regiun. Ils centers dal stradun (1843–64), da las vias com­ da la vart dretga e restanzas d’ina fortez­ mesticadas dapi l’entschatta dal 18avel dal 2001 è il district da Landquart Sura d’execuziun dal domini comital eran So­ munalas (a partir dal 1853) e da la lin­ za da la vart sanestra da la Clus dattan tschientaner cun meds rudimentars, da­ daventà il district dal Partenz/Tavau ed è pi il 1870 cun rempars da protecziun ed vegnì amplifitgàcun ils circuls da Sievgia indrizs da colmataziun. Fin il 1900 han e d’Aschera. Jürg Simonett ins uschia pudì gudagnar ca. 2 miu. m² terren cultivabel. Fin enturn il 1870 ve­ Partenz/Tavau gniva flottà laina dad arder e laina da District dal Grischun dapi il 2001, sortì construcziun sin la Landquart. Tr anter il da la fusiun da l’anteriur district da Land­ 1889 ed il 1903 èn naschidas pitschnas quart Sura cun ils circuls da Tavau, ovras electricas privatas a Claustra, Claustra, Cuvlignas, Luzein e Gianatsch Crusch, Landquart e Malans. La realisa­ e dals circuls da Sievgia ed Aschera da ziun da las ovras idraulicas a Cuvlignas, l’anteriur district da Landquart Sut. Claustra e Schlappin (1920–27) da las Adolf Collenberg Ovras electricas Grischunas SA han dà impuls impurtants al svilup economic dal Partenz. Otto Clavuot Lexicon Istoric Retic

Landquart Sut Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ L’anteriur district da Landquart Sut, tu­ tgels (geografics,tematics, artitgels da destg Unterlandquart, è vegnì creà il famiglias e biografias)dav art l’istorgia 1851 tras la lescha davart la repartiziun grischuna/retica e la Rumantschia. dal chantun Grischun sco circul da giu­ Editura: Fundaziun Lexicon Istoric Sullevaziun dal risdicziun civila. Senza antecessurs isto­ Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; Partenz l’onn 1622. rics cumpigliava el ils circuls dals Tschintg versiun stampada: www.casanova.ch (Maletg dal 19avel Vitgs e da Maiavilla (Val dal Rain da Cui­ u en mintga libraria. tschientaner). ra) e quels da Sievgia ed Aschera (Partenz 8LMESEMNA, ILS 20 DA MATG 2015 EXICON ISTORIC RETIC Finanzas publicas, taglias ed instituts bancars

„ Il term «finanzaspublicas» subsum- Töndury & Cie. a Samedan), a Tavau la mescha la totalitad da las entradas ed Bank für Davos (fundada il 1896, a par­ expensas dal maun public, vul dir, en tir dal 1908 Rhätische Bank). A San Mu­ noss connex, quellas dal chantun Gri- rezzan ha fatg Rudolf Bavier era da ban­ schun e da sias vischnancas. L’organi- chier en ses Hotel Belvédère (1896– saziun statala sa fundava avant il 1800 1905), alura ha el vendì quella part a la sin ina basa cumplettamain differenta Banca da San Murezzan. da quella da pli tard: la suveranitad fi- L’Emprima Guerra mundiala ed ils nanziala avevan ils cussegls e las onns da crisa suandants han influenzà a vischnancas e la cassa statala admi- moda negativa ils affars bancars. Tu ttas nistrava il scrivant da la Lia da la Cha- trais bancas da turissem han stuì capitu­ dé. Ina contabilitad ordinaria ha existì lar: la Banca da San Murezzan è vegnida pir dapi il 1769. Il Stadi n’incassava nagi­ integrada il 1919 en la Banca populara nas taglias ordinarias, el n’aveva da l’autra svizra, la Rhätische Bank il 1930 en la vart era betg da purtar chargias publicas Credit Suisse; la Banca d’Engiadina è ve­ sper ils custs e las diarias dals paucs uffi­ gnida liquidada il 1934. Il medem onn ha ziants. la Banca per il Grischun fatg scussiun ed Il Grischun enconuscha (de facto) pir è vegnida remplazzada il 1935 da la Ban­ a partir dal 1803 ina pussanza centrala ca privata grischuna (fin il 1963). Era la (Regenza), e questa ha pudì sa far valair BCG ha gì grevs decennis pervi da ses en­ pir a partir dal 1854 successivamain visa­ gaschament en l’hotellaria ed en l’agricul­ vi l’autonomia communala. Ils aderents tura. dal vegl federalissem republican insisti­ La Cooperativa da credit grischuna, van sin lur anteriurs privilegis ed il parti­ fundada il 1914 cun agid da la BCG, e la cularissem extrem derasà en la popula­ Schweizerische Hotel­ Treuhand­Gesell­ ziun rurala s’opponiva a tuttas tendenzas schaft, fundada il 1921 cun subvenziuns centralisticas. Ins refusava al Chantun ils federalas, duevan segirar la survivenza meds finanzialsch ’avessan pudì rinforzar dals hotels. L’agricultura è vegnida suste­ quel. Las entradas chantunalas vegnivan gnida a partir dal 1932 oravant tut da la dals regals da posta, da sal e da dazi e sche Cassa d’agid per purs (alimentada per quels na tanschevan betg, vegniva incas­ part da la BCG). L’economia interna è sada ina taglia cirquitala che correspun­ vegnida promovida a partir dal 1927 da deva al dumber da delegads en il Cussegl la bursa grischuna cun sedia a Cuira grond (tudestg Repräsentanzschniz). (commerzi cun palpiris da valur e cun Cun questas entradas pudeva il Chantun martganzia). L’emprima Cassa Raiffeisen finanziar unicamain las expensas per la Expensas da las economias publicas en il chantun Grischun 1930–2007. LIR dal Grischun è vegnida fundada il 1910 a milissa chantunala e sustegnair la con­ Zezras. Quels instituts, organisads sin ba­ strucziun da vias. Il pe da taglia (mo sin (entir muvel manidel, muvel gross fin cessivamain fin il 1990 ad in effectiv da tas (il daner da chombra/Camera domini­ sa cooperativa, vegnivan manads durant possess funsil) vegniva fixàmintg ’onn dal 7000 frs, vul dir total ca. 100 miu. frs), 2403. Entaifer ina perioda da tschuncan­ cale) e da dazis incassads a la findal 18avel decennis en occupaziun secundara e ser­ Cussegl grond. Las inundaziuns dal 1834 il gudogn dals manaschis agriculs (ca. ta onns èn uschia s’augmentads ils custs tschientaner sin l’import da products da vivan als basegns da l’agricultura e da la avevan adossà al Chantun gronds debits, 40 % dals pajataglias) ed il possess da la da persunal nominalmain per tschient luxus. Quellas entradas vegnivan mede­ mastergnanza locala. Adolf Collenberg ma ils Cussegls ed il pievel eran s’oppo­ Baselgia. La chargia fiscala era conse­ giadas dapli ed il dumber da funcziunaris mamain tagliadas sin las Lias e repartidas nids a taglias directas generalas ed avevan quentamain fitgauta per il rest da la po­ per trais giadas dapli. Las expensas dal da quellas sin lur dretgiras autas e da que­ Banca Chantunala Grischuna (BCG) concedì, sco mesira d’urgenza, mo l’aug­ pulaziun, oravant tut per la classa me­ quint d’administraziun ordinari munta­ stas tenor represchentanza sin lur cumins. Fundada il 1870 sco institut da dretg pu­ ment da la taglia da consum sin usche­ sauna. Ils meds finanzialsa disposiziun van il 1955 a 55,3 miu. frs, il 1980 gia a Ina taglia extraordinaria vegniva medema­ blic cun sedia a Cuira, installada l’em­ numnads products da luxus. ha stuì impunder il Chantun suenter 618,2 miu., in augment pia da circa 400 main prelevada tenor represchentanza e prim en la Chasa Grischa, temporarmain A partir dal 1848 ha la Confederaziun l’admissiun da l’automobil il 1925 per % per persuna. Il 1960 importavan las pudeva vegnir decretada per pajar debits en l’uschenumnà Staatsgebäude am Gra­ surpiglià il regal da dazi e da posta, attri­ la renovaziun totala da las vias. Las in­ taglias directas 41 % da tut las entradas, da guerra u per gidar convischins pertu­ ben, a partir dal 1911 en l’agen edifizia la buind al chantun Grischun in’indemni­ cumbensas economicas adossadas da la 22 % derivavan da meds federals (Pere­ tgads da catastrofas (lavinas, incendis e.a.). Plazza da la Posta. La BCG ha remplazzà saziun annuala (minimala). Il Chantun Confederaziun al Grischun en ils onns quaziun finanziala, subvenziuns) che La mediaziun ha surpiglià quel sistem il la Banca commerziala. Il 1870 ha la cu­ ha era pers tut las taxas internas sin vias, da guerra 1939–45 avevan suflà si extre­ stuevan però vegnir transferidas directa­ 1803. La taglia annuala e directa per per­ missiun dal Cussegl grond elegì l’emprim punts e straduns, vul dir la pli lucrativa da mamain l’administraziun chantunala. main a las vischnancas ed als privats. Il sunas (taglia sin la facultad e sin l’acquist, directori da trais commembers per ina las funtaunas d’entradas publicas. Resta­ Il 1945 èn vegnidas introducidas duas rest sa cumponiva tranter auter d’entra­ taglia virila) è vegnida iniziada pir il 1856 durada da trais onns. A partir dal 1970 è das èn sulettamain las taxas sin alcohol. Il novas taglias: la taglia sin donaziuns e das da gestiun e da tschains e d’entradas – ina consequenza da l’incassament dals in president vegnì incaricà cun la surve­ pievel ha però refusà il 1848 la taglia sin quella sin l’augment da la facultad. Per bunifitgadas.Il 1980 importavan las con­ dazis tras la Confederaziun a partir dal glianza da la banca ed autorisà da prender la facultad e sin l’acquist, il 1850 la taglia l’emprima giada è era il gudogn da l’agri­ tribuziuns federalas mo anc 4,8%, entant 1849. Il princip da la progressiun è vegnì decisiuns urgentas. Dapi il 1975 maina sin l’acquist ed il 1853 la lescha revedida cultura vegnì suttamess a la taglia, però che las entradas fiscalas muntavan vina­ introducì il 1881. Fin il 1945 èn stads ils ina giunta dal cussegl da banca l’institut davart la taglia sin la facultad e sin l’ac­ mo paucs purs eran sur la limita fixada. vant a 40%. Las activas e passivas han sur­ purs (cun paucas excepziuns) deliberads bancar e fa la supervisiun. Quest cussegl quist. L’ alternativa pussaivla era suletta­ L’ agricultura e la selvicultura eran (anc) passà en ils onns 1980 il cunfind’ ina mil­ da las taglias sin il gudogn e sin il muvel. exista dapi il 1874 e consista da 11 com­ main l’augment da la veglia taglia cirqui­ adina fitgimpur tantas per la politica sta­ liarda. Las finanzas communalas sa mo­ Adolf Collenberg members elegids mintgamai per trais tala, abolida il 1856 cun l’introducziun tala, per la cassa statala eran ellas però ina van en ina dimensiun sumeglianta a quel­ onns (finil 1894 da la cumissiun dal Cus­ d’ina taglia modifitgada sin la facultad e chargia. Ils daners provegnivan dal turis­ la dal Chantun: il 1955 40 miu. frs, il Bancas segl grond, alura dal Cussegl grond sez); sin l’acquist ed ina taglia per tut ils umens sem sco era da las interpresas industrialas 1980 625 miu. frs. Intginas vischnancas Avant il 1800 n’han betg existì bancas en el controllescha tranter auter il quint an­ a partir da 17 onns (taglia persunala). e dal commerzi colliads cun quel. La si­ èn vegnidas ritgas tras concessiuns da il Grischun. Ins produciva sez il bler e pa­ nual per mauns dal Cussegl grond, dapi il Questa taglia chantunala ha introducì il tuaziun finanziala dal chantun rischunG dretgs da las auas, autras èn restadas fi­ java en natiralias. Tgi che basegnava da­ 1970 per mauns da la Regenza. Tenor ils budget statal modern dal Grischun. Cun­ n’è dentant betg sa midada essenzialmain nanzialmain deblas. La lescha davart la ners emprestava quels oravant tut da spe­ statuts dal 1970, revedids parzialmain il quai ch’il Cussegl grond fixava mintg’onn a l’entschatta (quint fermamain defici­ perequaziun finanzialadal 1957 ha purtà diturs a Cuira (Massner, Bavier, Fischer, 1975 ed il 1988, èn las activitads princi­ il pe da taglia (mo per egualisar ils defi­ tar). Ina midada positiva è sa manifestada ina tscherta egualisaziun, ma era creà de­ Dalp e.a.) u da l’aristocrazia e da la signu­ palas limitadas, sco gia dapi il 1870, al ter­ cits), era il budget però suttamess a gron­ pir cun la conjunctura auta dals onns pendenzas. Da quella profiteschansur tut ria locala. En il 18avel/19avel tschienta­ ritori grischun. Il 1955 ha la BCG cu­ das fluctuaziunse cun il referendum da fi­ 1960: il svilup enorm en la branscha tu­ vischnancas pitschnas e fitg pitschnas en ner accordavan era plaivs e chaplanias cre­ menzà a stabilir ina rait d’agenturas e da nanzas aveva il pievel las mastrinas en ristica e l’occupaziun cumplaina en l’in­ regiuns perifericas senza entradas tras im­ dits (p.ex. Morissen). filialas: il 1970 cumpigliava quella 88, maun. Ussa pudeva il Chantun sa prestar, dustria da construcziun (oravant tut vias plants electrics; l’aut pe da taglia retegna Il 1808 è vegnida fundada a Cuira ina suenter la reorganisaziun dal 1994 100 ed almain parzialmain, ina lavur da svilup ef­ ed implants electrics) han prest purtà al però l’arriv da novs abitants. Il 1981 è cassa da spargn che concediva credits fa­ il 2000 92 agenturas e filialas.La BCG è fizienta,era sche la mancanza notorica da Chantun in ferm augment dals meds fi­ vegnì introducì la quota da solidaritad da vuraivels. Speculaziuns falladas e la con­ in institut statal cun garanzia statala. Da­ daners na permetteva betg da far gronds nanzials. Entradas fiscalas1900: 860 000 tschains d’aua en favur da las vischnancas currenza tras la Cassa da spargn chantu­ pi il 1975 emetta ella scrits da participa­ pass. Mo en il sectur da la construcziun frs; en ils onns 1930 e 1940 ca. 4,5 miu. finanzialmain deblas. Cumpareglià cun nala, fundada il 1847, han mess ina fin ziun. Davart la repartiziun dal retgav de­ da vias hai dà gronds svilups, entant che frs; 1950 11 miu. frs; 1990 475; 2007 l’index da taglia federal total (100 puncts) a quella il 1850. L’ onn 1862 han spedi­ cida dapi il 1998 il cussegl da banca. Per­ la scola ed il champ social dependevan 1184. Las expensas èn stadas tranter il era il Grischun il 1955 cun 153 puncts il turs e commerziants da Cuira fundà la sunal: 1970 369; 1980 537 (204 dunnas dad iniziativas privatas e da donaziuns 1957 ed il 1987 diesch giadas pli autas, ils chantun cun la pli auta chargia fiscala, il Banca per il Grischun per fatschentas / 0 en il cader); 1990 694 (296/5); 1995 considerablas. Il 1870 è vegnida fundada custs administrativs (uffizise persunal) èn 1965 cun 109 puncts en la media, il 1985 grondas. La Banca commerziala, funda­ 783 (329/18); 2002 1093 (389/83); la Banca Chantunala Grischuna sco insti­ creschids da 12 a 187 miu. frs; la forza fi­ cun 90 puncts cleramain sut ed il 2005 da il 1865 per la clientella pitschna, è 2006 1145 (276/87). Bilantscha 1950 tut che pudeva metter a disposiziun al scala è s’augmentada en ils onns da con­ cun 118,8 puncts cleramain sur la media. vegnida remplazzada il 1870 da la Ban­ 363,2 miu. frs, 1975 2,9 mia.; 2000 11,9 Chantun ed a l’economia meds finanzials junctura auta (1967–85) per trais giadas Adolf Collenberg ca Chantunala Grischuna (BCG). Ses mia. Dapi il 1975 operescha la BCG cun pli gronds. e mez dapli. Las numerusas incumbensas retgav vegniva impundì a l’entschatta agid da l’elavuraziun electronica da datas. A partir dals onns 1890 ha il turis­ dal stadi social modern pretendevan adi­ Taglia per reglar il quint da las vias e pli tard per Adolf Collenberg sem effectuà in grond svilup en il Gri­ na dapli meds finanzials.Su rtut la furma­ Term rumantsch che designescha ina lezia finanziarla construcziun da la Viafierre ­ schun ch’è alura vegnì interrut andetga­ ziun e scolaziun, ma era il champ social publica e che correspunda al tudestg tica e da l’Institut da provediment Riòl­ main tras l’Emprima Guerra mundiala. ed il sectur da la sanadad èn vegnids pro­ Schnitz. La taglia succediva en il temp feu­ ta. La Banca per il Grischun ha mess en Lexicon Istoric Retic Il svilup ha alura stagnà per mancanza movids e sviluppads a moda nunspetga­ dal oravant tut sco prestaziun reala u en circulaziun atgnas notas fin il 1880, la da finanzasch ’ins ha empruvà da cum­ da. La protecziun da las auas e da l’am­ furma d’in servetsch. Ils cumins e vischi­ BCG fina la fundaziun da la Banca na­ Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ pensar suenter la guerra cun ina dira bient, la protecziun civila, la planisaziun nadis da las Trais Lias n’enconuschevan ziunala il 1907. tgels (geografics,tematics, artitgels da taglia sin tut las valurs da facultad e cun dal territori, las restructuraziuns agriculas nagina obligaziun fiscala a pro da las sin­ Enturn il 1900 èn s’engaschadas famiglias e biografias)dav art l’istorgia ina taglia chantunala sin implants e bler auter han effectuàinter venziuns le­ gulas Lias respectivamain da la Republica. uschenumnadas bancas da turissem cun grischuna/retica e la Rumantschia. idraulics. Il concurs da las Ovras electri­ gislativas en ils spazis da libertad exi­ Quella vegniva alimentada da las entradas sedia en ils centers turistics en la finanzia­ Editura: Fundaziun Lexicon Istoric cas Grischunas SA ha però purtà al stents. Cun las novas incumbensas ed ils da dazis, pensiuns, annatas (p.ex. per ziun d’hotels e da la viafier:en l’Engiadi­ Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; Chantun ed a las vischnancas perditas novs uffizis è era creschì il dumber da dretgs da passadi accordads a truppas na la Banca Töndury a S­chanf (ina banca versiun stampada: www.casanova.ch en milliuns. Liberà da la taglia èn stads funcziunaris. Il 1861 sa limitava quel anc estras, recrutaziuns da mercenaris), d’en­ privata fundada il 1856 da Gian Töndu­ u en mintga libraria. fin il 1945 ina gronda part dal muvel a 107 (1940 673), per crescher alura suc­ tradas administrativas da las Terras subdi­ ry, a partir dal 1888 Banca d’Engiadina J. 8LMESEMNA, ILS 27 DA MATG 2015 EXICON ISTORIC RETIC Tumleastga e Mantogna – la regiun tranter Giuvaulta e la Viamala

„ La Tumleastga furma la vart orienta- cess al sid era da la vart da Reschen. Il la da la vallada situada tranter la stret- contract da pasch dal 1219 tranter il ga a Giuvaulta (vers nord) e las chavor- Schons e Clavenna garantiva il passadi gias dal Meir e da la Viamala (vers sid). segir als martgadants talians tras la Via- La vart occidentala da questa part da mala. En quel vegn era menziunà la cha- la Val dal Rain Posteriur furma la Man- plutta da S. Ambrosi a la sortida sid da la togna. En il fund da la val, a l’entrada chavorgia. Il 1420 ed il 1692 è attestada da la Viamala, giascha la vischnanca ina sortida a dretga dal Rain che maina da Tusaun che furma il lieu principal sur la chaplutta da S. Albin e la fortezza da la regiun. da Reziòlta a Seglias. Il 1473 han decidì Tu saun, Masagn, Cazas ed il cont Jörg de Tumleastga Werdenberg, cun agid dal Schons, dal Vallada e circul en il district dal Rain Valragn, da Clavenna e dal Mesauc, «die Posteriur (fin il 2000 Mantogna). La richsstrass und den weg entzwüschend Tu mleastga cumpiglia, en il senn geo- Tu ssis und Schams, So man nempt Fya- grafic e politic actual dal term, suletta- mala zu howen, uffzuorichten und ze main la vart dretga da la Val dal Rain machen». La Brev da Viamala conferma- Posteriur tranter la Viamala al sid, la va era ils dretgs dals ports, las corpora- chadaina dal Stätzerhorn e la chavorgia ziuns localas da purs berniers. Suenter il dal Meir a l’ost e la serra sut Giuvaulta al schlargiament dal Spleia e dal San Ber- nord. Fin en il temp modern tempriv è nardin èn quels daventads ils pass alpins era la vart sanestra cun Tusaun, Cazas e principals. En ils onns 1738–39 mana- la Mantogna savens vegnida attribuida a van duas punts da la vart dretga da la Via- la Tumleastga. En la lingua currenta sub- mala. L’emprima via charrabla sin tut la sista questa confusiun anc adina. Men- lunghezza, che manava da nov sur Tu - ziunada per l’emprima giada enturn ca. saun tras la Rusna pearsa, è vegnida cons- l’onn 840 Tumilasca, tudestg Dom- truida il 1818–23. La A13, realisada en leschg. etappas a partir dal 1958, ha in nov tra- Singuls chats dal temp da crap e fas- ject che sviescha la chavorgia da la Via- tizs d’in abitadi dal temp da bronz cum- mala cun in tunnel dapi il 1967. Ina stga- provan ina cultivaziun tempriva da la Il vitg da Veulden (Feldis). FOTO J. MENOLFI la construida il 1903 permetta da descen- terrassa bassa sur il Rain Posteriur. Ils der en la chavorgia daventada populara numerus chats da munaidas romanas èn ed Ortenstein-Val, reunidas da nov en il gna tut las vischnancas da la Mantogna): gna èn vegnidas construidas tranter il tras ovras litteraras, films, la Via Spluga probablamain da colliar a la ruta da tran- circul da la Tu mleastga il 1851. 1803 2484 abitants; 1850 3109; 1900 1893 ed il 1904. Il 2002 predominavan (Tusaun-Clavenna) e las punts Suran- sit che manava da la vart dretga dal Rain L’ allevament da muvel e la cultivaziun 3181; 1950 4400; 2000 5571. Restan- en la part sura da la Mantogna l’agricul- suns e Tr aversina (Jürg Conzett e.a.). als pass dal Spleia e dal San Bernardin. dals ers, pratitgads era en las vischnancas zas d’abitadis dal temp neolitic, oravant tura ed il turissem, a Cazas ed en il cen- Jürg Simonett Dapi il temp autmedieval furman la da muntogna, han permess in aut nivel tut en la regiun da Cazas. Ins suppona ter regiunal da Tu saun il commerzi ed il Tu mleastga Dadens e la Tu mleastga Da- d’autoprovediment. La puma vegniva che la via da transit romana traversava la mastergn. La Mantogna è oz germanisa- Nolla (Anugl) dora dus signuradis separads geografica- per part exportada. Il transit alpin re- Mantogna avant (resp. suenter) il trapass da quasi totalmain. La part da la popu- Torrent a Tusaun che sa sparta a Masügg main tras il Riedbach. En la Tumleastga sguardava la Tu mleastga en maniera mo- da la Viamala. En l’«Urbari curretic dals laziun da lingua rumantscha è crudada il en in Wiss Nolla ed in Schwarz Nolla. Dadens aveva l’uvestg da Cuira erigì in desta cun la via che colliava Giuvaulta bains imperials» (ca. 840) è la regiun 2000 en tut las vischnancas da la Man- 1383 Anuoyll, 1472 enthalb den Nollen, signuradi ch’aveva per center il chastè- cun Farschno, nua che la via sa spartiva menziunada sco part dal Ministerium togna sut 5 % / 10 % (meglra lingua/tut- tudestg Nolla. Il num Anugl (tschanc, fortezza da Farschno e ch’ha obtegnì il en direcziun da la Viamala e dal Meir. La Tumiliasca. La claustra da canonissas a tas indicaziuns). Jürg Simonett botsch) è in’allegoria dal torrent. Il dretg municipal il 1354. Il 1456 è la via d’autos da Giuvaulta a Seglias è ve- Cazas, che possedeva en il 12avel tschien- 1579 èn attestads in mulin, ina resgia, vischnanca da Seglias, situada tranter il gnida construida en ils onns 1895–97, taner tschintg grondas curts (curtes), è Meir in fallun ed ina grattaduira da chonv (ri- Rain e l’Alvra, passada da la Val Schons quella per las vischnancas da Tràn, Sched daventada la proprietaria da terren la pli Chavorgia da l’Alvra tranter la Tu mleast- ba) a Surnolla, il 1592 era ina ferrera ed a la Tumleastga. Il center da la Tu mlea- e Veulden il 1900. La Tumleastga ha impurtanta da la Mantogna. En il 14avel ga e la Val d’Alvra. 1639 Schein, tudestg ina chamona da tir. Il 1674 èn docu- stga Dadora era il chastè dad Ortenstein mantegnì ses caracter agricul era en il tschientaner èn Gualsers, colons da lin- Schin. Il Meir furma la colliaziun traver- mentadas per l’emprima giada bovas en ch’era l’emprim en possess dals signurs 20avel tschientaner. Ina fabrica da cuver- gua tudestga, sa stabilids en la regiun da sala tranter la Via Sura (sur il Set ed il la part sura da l’Anugl e bains devastads. de Vaz, alura dals conts de Werdenberg- tas da launa (fin il 1987), las ovras elec- Tschupegna. Il num tudestg Heinzen- Güglia) e la Via Sut (sur il Spleia ed il San La planira da la Tumleastga è vegnida Sargans ch’han pudì resister il 1472 de- tricas a Seglias, numerus asils ed il turis- berg deriva da la fortezza omonima con- Bernardin). El separa l’intschess surmi- cuvrida per part da glitta da l’Anugl. finitivamain a las pretensiuns da l’uvestg. sem (surtut a Veulden) èn ulteriuras fun- struida enturn il 1200 en vischinanza da ran da quel sutsilvan ed è da vegl ennà era Enturn il 1750 èn grondas parts dals La baselgia fortifitgada da S. Luregn taunas da gudogn. La plipart da las per- Preaz, sedia dals baruns de Vaz. A quests in cunfin politic ed ecclesiastic. Rechats bains da Tschupegna glischnadas giu en (menziunada il 1237) en vischinanza da sunas cun activitad da gudogn en la Tu m- signurs èn suandads il 1338 ils conts de cumprovan ch’ins aveva superà il Mir da la chavorgia da l’Anugl. Donns conside- Pasqual era la baselgia principala da la leastga lavura actualmain en il sectur ter- Werdenberg-Sargans ed il 1383 ils ba- la vart dretga dal flumgia en il temp ro- rabels tras l’aua gronda dal 1868. Cor- Tu mleastga Dadora ed eventualmain era ziar e pendulescha, oravant tut a Tu saun, runs de Razén. Il 1459 è il signuradi pu- man (numnà Meir Vegl). Per Scharons a recziun, rempars ed emplantaziuns en la da la Tu mleastga Dadens. Las vischnan- a Domat ed a Cuira. Jürg Simonett spè passà als Werdenbergs, il 1475 a la sortida dal Meir è attestà en il 13avel regiun da las funtaunas da l’Anugl du- cas da Scharons, Farschno e Seglias han l’uvestg da Cuira. En il 14avel tschienta- tschientaner l’obligaziun al servetsch da rant il 19avel e 20avel tschientaner. adoptà anc avant il 1530 la cretta refur- Heinzenberg (Mantogna) ner tscherniva il signur territorial il mas- transport; enturn il 1290 èn menziunads Martin Bundi mada, Veulden, Sched e Tr àn pir vers la Chastè, signuradi e cumin, dal 1851– tral d’ina proposta da trais candidats fa- ina taberna (taverna) episcopala e 12 ber- fin dal 16avel tschientaner, suandadas 2000 part dal district cun il medem tga dals trais cumins da la Mantogna niers, il 1587 in lieu da duana. Sin il ter- Glaspass (Tavellas) pli tard da Giuvaulta e Dusch (vischnan- num, dapi alura part dal district da Val- (Flearda, Purtagn, Preaz, Sarn, Ur- ritori da la vischnanca da Vaz a la sortida Pass a 1846 m che maina da Tschupegna ca da Pasqual), da parts d’Almen (cun ragn. La Mantogna sa chatta sin la spun- magn), Tu saun (vischinadis da Tu saun, meridiunala dal Meir sa chattava il cha- (Mantogna) a Plaz (Stussavgia). Il 1407 Pratval) e da Roten. Las vischnancas da da sanestra dal Rain Posteriur tranter la Cazas, Masagn, Tartar) e Tschupegna. A stè da Nivagl, probablamain la sedia la pli èn attestads ils dus aclauns da Glas (dal Tu megl e Pasqual èn restadas catolicas. Viamala e la stretga a Giuvaulta. Ella partir dal 1475 ha il prefect (landfoct) veglia dals baruns de Vaz. En ils onns latin clausum, rumantsch claus) che ap- Tu t quests vischinadis han furmà la dre- cumpiglia ils abitadis da Cazas e Tu saun episcopal da Farschno presidià ils pro- 1639, 1689 e 1718 è la via vegnida me- partegnan a la vischnanca odierna da tgira auta da la Tu mleastga entaifer la Lia construids lung la via en il fund da la val, cess criminals. A Purtagn è sa constitui- glierada. La via charrabla, construida il Tschupegna e che sa chattan en la foppa da la Chadé. La part interna (dretgira da ils vitgs a mantun da Masagn e Tartar en da ina communitad da purs libers 1868–69, passa, sco la lingia da la Viafier dal pass. Da quels deriva il num tudestg Farschno) è sa liberada il 1527 dals la part sut da la Mantogna, Preaz, Sarn e ch’exercitava autonomamain la giuris- retica averta il 1903, da la vart sanestra Glaspass. Ils Gualsers da lingua tudestga, dretgs feudals, quella externa (dretgira Purtagn en la part dadora sco era Flear- dicziun civila, integrada pli tard en il cu- da la val. Situada en in territori geologi- attestads a Tschupegna en il 14avel d’Ortenstein) il 1709. L’ Affarda Tumegl da ed Urmagn e l’abitadi sparpaglià da min da la Mantogna. Il 1709 ha la Man- camain difficil,periclità da bovas, è la via tschientaner, èn immigrads tranter auter (1766) ha manà il 1788 a la separaziun Tschupegna en la part dadens. 1380 ze togna cumprà ora ils dretgs feudals epi- vegnida amplifitgada dapi la fin dals da la Stussavgia sur il Tavellas, numnà era da la dretgira d’Ortenstein en duas Haintzenberg, tudestg Heinzenberg. Po- scopals. Entaifer la Lia Grischa han las onns 1960 e munida cun trais tunnels. Scala u Stääga, ed han contribuì a la ger- mesas dretgiras, Ortenstein-Mantogna pulaziun en il circul da Tu saun (cunte- trais dretgiras menziunadas furmà, ense- Jürg Simonett manisaziun successiva da la Mantogna. men cun la Stussavgia, la dretgira auta da Fin a l’avertura da la via charrabla da Ver- Tu saun. Ecclesiasticamain appartegneva Viamala somi (1883) è stada la via da sauma sur il la Mantogna a la baselgia da S. Gion/Re- Chavorgia dal Rain Posteriur tranter la Tavellas, averta era d’enviern, ina collia- ziòlta, ma a partir dal 1505 ha la basel- Tu mleastga ed il Schons. 1219 Via mala, ziun impurtanta per quels da Stussavgia gia parochiala da S. Gagl a Purtagn ser- dialect Veias malas. Chats preistorics en al mund exteriur, oravant tut a la fierada vì als fidaivels da l’entira regiun. Suenter ils conturns fan pensar ad in passadi u ad Tu saun. Jürg Simonett il 1525 èn tut las vischnancas, cun ex- in sviament tempriv da la Viamala che cepziun da Cazas e d’ina minoritad a furmava il pli grond impediment a la Tartar, aderì a la refurmaziun. Il 1473 ha rampa nord dal Spleia e dal San Bernar- Lexicon Istoric Retic la nova via da la Viamala promovì il svi- din. Entant ch’il sviament a l’entrada en lup da Tu saun, Cazas e Masagn. A partir la chaldera da la Viamala a mesa autezza Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti- dal 18avel tschientaner han bovas devas- sur Acla Sut è plausibel, para quella d’es- tgels (geografics,tematics, artitgels da tà repetidamain l’intschess da l’Anugl. ser vegnida traversada a partir dal temp famiglias e biografias)dav art l’istorgia Suenter il 1800 han ins gudagnà nov ter- roman tardiv cun agid da galarias e da grischuna/retica e la Rumantschia. ren agricul en il fund da la val. La con- piogns. Ils sviaments a 2000 m, postula- Editura: Fundaziun Lexicon Istoric strucziun da la nova via da transit 1818– das pli baud, èn oz fermamain contes- Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; 23 ha effectuà in augment dal traffic. Il tads. Era il torrent Anugl na vegniva pro- versiun stampada: www.casanova.ch 1896 è Tu saun vegnì collià cun la Viafier bablamain betg superà a Tu saun, mabain u en mintga libraria. Sguard da Seglias vers Tusaun e la Mantogna Dadens. MALETG DA MEYER/BODMER, CA. 1820 retica; las vias charrablas sin la Manto- a l’autezza da Masagn u d’Urmagn. L’ ac- LEXICON ISTORIC RETIC MESEMNA, ILS 3 DA ZERCLADUR 2015 5 Svilup dal moviment da dunnas en il Grischun

„ Il moviment da dunnas è in movi- Scola da dunnas dal Grischun instruì en ment politic e social organisà per nov partiziuns 328 scolaras e tschintg cumbatter ils dischavantatgs socials, scolars. Dapi il 2003/04 è ella integrada giuridics, politics ed economics da en la Scola auta da pedagogia dal Gri­ las dunnas. El ha sias ragischs en l’il- schun. Adolf Collenberg luminissem ed en las ideas liberalas da la Revoluziun franzosa ed è daven- Centrala grischuna da dunnas tà activ oravant tut en il 19avel tschien- Fundada il prim d’avrigl 1939 a Cuira sin taner en connex cun la revoluziun in- iniziativa da l’Associaziun grischuna da dustriala e sias consequenzas socia- las dunnas (fundada il 1919), numnada­ las. Quest moviment è vegnì inizià da las main da Paula Jörger (presidenta 1939– uniuns localas da dunnas, da las qualas fa­ 64), Magda Lardelli­Brenner e Christine schevan part en il 19avel tschientaner Zulauf. Organisaziun da tetg da las surtut dunnas bainstantas e burgaisas uniuns da dunnas, politicamain e confes­ ch’èn s’unidas sut l’egida da plevons e sco­ siunalmain neutrala. L’ intent da la Cen­ lasts respectads e che sa deditgavan surtut trala grischuna da dunnas è da stabilir ina a la lavur sociala. Il 1893 dumbrava il colliaziun tranter las dunnas e las uniuns Grischun 141 uniuns, fundaziuns ed in­ da dunnas en il Grischun, da defender ils stituziuns creadas, manadas e/u mante­ interess da las dunnas en la politica e so­ gnidas da dunnas. En tscherts lieus s’en­ cietad e d’ademplir incumbensas cumi­ gaschavan las dunnas era per la scolaziun naivlas. Servetsch da cussegliaziun per da las giuvnas, declerada obligatorica en dunnas ed umens en basegn. Dapi il 1955 il Grischun pir il 1887 (34 onns pli tard cusseglia la Centrala grischuna da dunnas che per ils giuvens). Il cumbat per l’egua­ era en dumondas da dretg e da finanzas litad giuridica civila era en il 19avel ed è actualmain era il post da consulta­ tschientaner publicamain anc strusch in ziun per dumondas d’egualitad en la vita tema. Cura che Meta von Salis­Mar­ professiunala e l’instituziun da contact schlins, la piuniera grischuna da l’eman­ Manifestaziun extraordinaria da dunnas engiadinaisas a Turitg il 1958 – er senza dretg da votar. generala per las instanzas politicas. Cun cipaziun da las dunnas, ha salvà il 1894 a in’offerta da curs variada promova ella la Cuira ses emprim referat en favur dal finen ils onns 1960 èn las uniuns da dun­ chasa. A Cuira (dapi 1960) ed en l’Engia­ documents davart la cultura e l’istorgia da furmaziun da las dunnas. Il 1939 ha la dretg da votar da las dunnas, era la sala nas s’engaschadas en ils pli divers secturs dina (dapi 2002) èn activas secziuns gri­ dunnas dal Grischun. Centrala grischuna da dunnas gidà ad in­ quasi vida. Da las uniuns da dunnas anc da la vita sociala: tschertinas s’occupavan schunas da la Soroptimist International Novas uniuns da dunnas n’èn dapi stituir il servetsch auxiliar feminin civil e oz existentas en il Grischun èn vegnidas oravant tut da famiglias pertutgadas da la Uniun Svizra. ditg betg pli vegnidas fundadas. Singulas pli tard era quel militar en il Grischun. fundadas il 1886 l’Uniun da las amias da tuberculosa e da la paupradad, autras of­ Pir vers la findals onns 1960, en con­ uniuns han difficultadsda recrutar com­ Suenter la guerra è ella s’engaschada per las giuvnas, l’Uniun d’utilitad publica da frivan agid a mammas nubilas, interme­ sequenza dal moviment dals giuvenils e membras giuvnas. Tuttina chatt’ins oz en la tgira a chasa e per la furmaziun corre­ dunnas (1887), l’Agid evangelic da dun­ diavan puma a la populaziun da munto­ students dal 1968, han las dunnas cu­ quasi mintga lieu uniuns da dunnas so­ spundenta da mattas. Commembranza nas (1901), l’Uniun catolica per la pro­ gna, fundavan e manavan scolinas e ca­ menzà a s’engaschar cun vigur per il dretg cialmain activas che organiseschan curs, 2007: 500 commembers singulas e 84 tecziun da las giuvnas (1902) e la Lia da nortas d’uffants,pr omovevan bibliotecas da votar da las dunnas. Novas gruppa­ promovan la furmaziun ecologica, pro­ collectivas. La suprastanza da la Centrala las dunnas abstinentas (1908). Questas u purschevan curs d’igiena e sanadad. Las ziuns da dunnas giuvnas han cumenzà a curan per visitas regularas da senioras e grischuna da dunnas consista da set com­ uniuns specificamainsocialas u religiusas finanzas per questas activitads vegnivan pretender pli radicalmain la liberaziun da seniors sco era da malsauns e realiseschan membras en uffizi d’onur e vegn finan­ furmavan secziuns localas da las uniuns savens recaltgadas cun bazars e tombolas. la dunna da repressiun ed inegualitad. En bazars per rimnar daners en favur da di­ ziada dal Chantun e tras donaziuns. La svizras ed internaziunalas correspunden­ Il 1934 han las presidentas da las uniuns il Grischun èn questas gruppaziuns den­ vers projects culturals e socials. Il movi­ Centrala grischuna da dunnas collavura tas e sa chattavan en bleras vischnancas reunidas da Cuira fundà l’emprim post tant sa concentradas sin la chapitala ed èn ment da dunnas è progredì considerabla­ stretgamain cun il Servetsch da cusseglia­ grischunas, ma surtut a Cuira. Lur intent da cussegliaziun professiunala per giu­ perquai vegnidas marginalisadas. La Cen­ main en il 20avel tschientaner, i resta ziun per dumondas da lavur e da profes­ era da promover activitads d’utilitad pu­ vnas. Tras tut ils decennis finil di dad oz trala grischuna da dunnas ed autras orga­ dentant anc bler da far: en ils gremis po­ siun (antruras Servetsch da cussegliaziun blica sco la tgira da malsauns, paupers e n’han las uniuns da dunnas betg mo sen­ nisaziuns da dunnas han alura offert curs litics per exempel èn las dunnas anc adi­ per dumondas d’egualitad). basegnus sco era l’assistenza d’orfens e tì il basegn da meglierar la situaziun da la d’instrucziun civica e da retorica per pre­ na en la minoritad ed il princip da la me­ Adolf Collenberg d’uffantsda mammas activas en il mund dunna en la societad, ellas han era svilup­ parar las dunnas sin lur engaschament dema paja per la medema lavur n’è anc da lavur. Per perfecziunar las enconu­ pà en in spiert da solidaritad feminina politic, han avert in post d’incassament betg realisà. Rita Cathomas-Bearth Dretg da votar da las dunnas schientschas da las chasarinas, fantschel­ concepts e fundà las instituziuns necessa­ per aliments ed in servetsch da cusseglia­ Introducì en Svizra il 1971 suenter diffe­ las e tgirunzas voluntarias vegnivan of­ rias, rinforzond la posiziun da la dunna ziun per la planisaziun da famiglia ed or­ Scola da dunnas dal Grischun rentas moziuns e postulats inoltrads en il ferts curs da tegnairchasa, cuschinar e cu­ cun daventar activas enstagl da far gron­ ganisà sairadas da gimnastica per seniors Fundada il 1895 sut il num Bündneri­ Parlament federal e suenter diversas peti­ ser sco era curs da tgira da malsauns e das teorias. Il 1939 è vegnida fundada la e senioras. En ils onns 1970 ha la Centra­ sche Koch­ und Haushaltungsschule (pli ziuns ed appels da vart da las grondas or­ d’uffants. Las uniuns da dunnas corre­ Centrala grischuna da dunnas ch’ha reu­ la grischuna da dunnas fundà il servetsch tard Bündner Frauenschule). Il 1912 ha ganisaziuns da dunnas. L’emprima pro­ spundevan al basegn d’in stadi che dispo­ nì tut las uniuns da dunnas grischunas sut da cussegliaziun da budget ed avert, ense­ la Scola da dunnas dal Grischun integrà posta da francar quest dretg en la Consti­ niva d’in provediment social fitg rudi­ in tetg e concentrà qua tras las forzas im­ men cun autras instituziuns interessadas, la Scola da lavur per dunnas Tivoli, fun­ tuziun federala datescha dal 1874. Suen­ mentar. Quest engaschament deva den­ pundidas per la meglieraziun da la situa­ in post da cussegliaziun sexuala e da fa­ dada il 1888 da Sina Wassali (privat) en ter ch’il Parlament aveva refusà quest dretg tant era a las dunnas la pussaivladad da ziun da la dunna en il Grischun. L’em­ miglias. Alura ha surpiglià il stadi succes­ sias structuras organisatoricas. Ses origin il prim da favrer 1959, ha il suveran sviz­ daventar activas en la publicitad. Il 1919 prim pensum ademplì da la Centrala da sivamain tschertas incumbensas e cu­ ha d’engraziar la Scola da dunnas dal Gri­ zer acceptà el ils 7 da favrer1971 (il Gri­ è vegnida fundada l’Uniun chantunala da dunnas durant la Segunda Guerra mund­ menzà a finanziar organisaziuns da dun­ schun a l’ideal burgais dal 19avel tschien­ schun cun 12 778 cunter 10 524 vuschs). dunnas grischunas, l’emprima uniun da iala è stà d’organisar in servetsch auxiliar nas activas en la vita sociala. A l’entschat­ taner: la mamma che contribuescha, sco Ils 7 d’october 1962 han ils votants dal dunnas confessiunalmain neutrala che feminin e d’engaschar las dunnas cun ta dals onns 1980 è la Centrala grischuna dunna da chasa en servetsch dals uffants Grischun autorisà las vischnancas d’intro­ aveva en mira da promover las dunnas curs ed appels en la defensiun naziunala da dunnas s’engaschada per l’egualitad e da l’um, al bainstar da la famiglia. En la ducir il dretg da votar da las dunnas sin spiertalmain e culturalmain. Las uniuns spiertala ed economica. En ils onns 1950 dals dretgs da dunna ed um, fixada en la Scola da dunnas dal Grischun savevan las plaun communal. Cuira è stada l’empri­ localas sparpagliadas èn s’organisadas en ha la Centrala da dunnas avert in biro da lescha federala respectiva acceptada dal futuras mammas servientas emprender ma vischnanca grischuna ch’ha accordà il uniuns da tetg: il 1932 èn naschidas cussegliaziun giuridica gratuita, organisà pievel svizzer il 1981, e per la nova lescha quai ch’ellas duvravan per pudair adem­ dretg da votar a las dunnas (7 d’avrigl l’Uniun catolica da dunnas e l’Uniun la scolaziun ed intermediaziun da tgirun­ matrimoniala dal 1985; omaduas leschas plir lur rolla futura en la famiglia e la so­ 1968). Suenter il na dals 20 d’october chantunala da puras ed il 1939 l’Uniun zas da chasa, inizià la scolaziun da las federalas han purtà la dunna in grond cietad. Il 1917 è la Scola da dunnas dal 1968, han ils umens grischuns approvà el d’utilitad publica da dunnas. Da l’em­ mussadras e pretendì pajas adequatas per pass vinavant. Il 1988 è vegnida fundada Grischun vegnida incumbensada da la ils 5 da mars 1972 cun 14 163 cunter prima mesadad dal 20avel tschientaner las scolastas da lavur a maun e da tegnair­ l’Uniun per la tgira d’uffants cumple­ Regenza d’instruir las magistras da lavurs 5465 vuschs sin plaun chantunal e cirqui­ mentara a la famiglia cun l’intent d’inter­ a maun, ed il 1929–68 è ella daventada tal. Fin ils 31 da december 1981 avevan mediar, cussegliar ed accumpagnar la tgi­ ina fundaziun dal Chantun, da la citad da però mo 191 da las 213 vischnancas gri­ ra d’uffantspriv ata en famiglia per pussi­ Cuira e da la Societad d’utilitad publica schunas recepì quest dretg en lur constitu­ bilitar qua tras a geniturs, surtut a mam­ dal Grischun. Alura ha surpiglià il Chan­ ziuns. Las ulteriuras vischnancas èn alura mas ch’educheschan sulettas lur uffants, tun la scola. Il 1934 ha installà la Scola da vegnidas sfurzadas da far quel pass tras vo­ dad ir a lavurar. Il 1990 ha la Centrala da dunnas dal Grischun in post da cusse­ taziun chantunala dals 27 da favrer 1983. dunnas fundà la Chasa da dunnas a Cui­ gliaziun professiunala per mattatschas. Il Sper las 10 vischnancas senza dretg da vo­ ra che dat albiert a dunnas violadas e mal­ 1947 è vegnì affiliàil Seminari da mussa­ tar da las dunnas han vuschà anc 40 ulte­ tractadas da lur consorts. Ils 8 da decem­ dras da Claustra a la Scola da dunnas dal riuras cunter in’introducziun da quest ber 1991 ha acceptà il pievel grischun la Grischun. Ina impurtanza economica di­ dretg sin plaun communal. Il dretg da vo­ lescha davart contribuziuns da materni­ recta ha la Scola da dunnas dal Grischun tar da las dunnas è stà in pass impurtant tad. Oz sa stenta la Centrala da dunnas cuntanschì en ils onns da crisa economi­ vers l’egualitad burgaisa dad um e dunna, surtut d’augmentar la represchentaziun ca tras la fundaziun dal Post central per fixadaen l’art. 4, alinea 2 da la Constitu­ da las dunnas en ils gremis politics e s’en­ lavur chasana ch’ha generà il 1939 l’Arti­ ziun federala, approvà dal suveran ils 14 gascha per lur interess en dumondas po­ sanat indigen grischun (tudestg Bündner da zercladur 1981. Rita Cathomas-Bearth liticas e socialas. Ils 14 da zercladur 1993 Heimatwerk). La paletta da l’instrucziun è vegnì fundà il Plenum da dunnas dal è sa schlargiada en il decurs dals decennis Grischun, ina gruppaziun politica ch’ha da la scolaziun professiunala fin a curs Lexicon Istoric Retic la finamirad’ augmentar la represchenta­ concentrads en las spartas las pli diversas: ziun da las dunnas en la Regenza, en il scolaziun da mussadras, furmaziun da Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ Parlament ed en las diversas cumissiuns magistras da lavurs a maun e da tegnair­ tgels (geografics,tematics, artitgels da politicas. Dapi il prim da november 1996 chasa, instrucziun da gidantras en il te­ famiglias e biografias)dav art l’istorgia disponan il chantun Grischun e dapi il gnairchasa, scola preparatorica per pro­ grischuna/retica e la Rumantschia. 1997 la Centrala grischuna da dunnas fessiuns da tgira, da servetsch en chasa, da Editura: Fundaziun Lexicon Istoric d’in biro per dumondas d’egualitad. Da­ cusunzas, da cuschinunzas, per curs da Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; pi il 1997 exista l’Archiv da cultura da taisser, ed auter pli. En ils onns 1970 èn versiun stampada: www.casanova.ch La Grischuna Meta von Salis (1855–1929) è stada ina da las impurtantas cumbattantas per dunnas dal Grischun che s’occupa ora­ sa scolads ils emprims giuvens a la Scola u en mintga libraria. ils dretgs da las dunnas en Svizra. vant tut da rimnar e publitgar material e da dunnas dal Grischun. Il 1995/96 ha la 12 MESEMNA, ILS 10 DA ZERCLADUR 2015 LEXICON ISTORIC RETIC Bregaglia – vallada situada tranter l’Engiadina e Chiavenna

„ La Val Bregaglia (u per rumantsch Pass dal Malögia er Bergiaglia) furma a partir dal 2010 Passadi a 1815 m che collia la Bergiag- ina vischnanca da vallada che sa lia sur ina rampa da 356 meters differen- cumpona da las fracziuns (anteriuras za d’autezza cun il vitg da Malögia, si- vischnancas politicas) da Vicosopra­ tuà en la planira auta da l’Engiadin’Ota, no, Stampa, Bondo, Soglio e Castase­ talian Passo del Malögia, tudestg Malo- gna. La preschentaziun dad oz cum­ japass. El furma il sparta-auas principal piglia ils artitgels da survista davart la tranter la Maira (Mar Adriatica) e l’En geografiae l’istorgia da la vallada. (Mar Naira). 1244 Malongum, 1275 Malodia (preroman). Il Pass dal Mal- Val Bergiaglia ögia è stà durant quasi dus millennis in Circul dal district da Malögia e vallada passadi impurtant tranter il Lai da Com che s’extenda sur 32 km da Malögia vers ed il Pass dal Güglia respectivamain il sidvest a Clavenna, cun ina pendenza l’Engiadina vers Danuder. Ils scienziads da 1500 m e cun in clima autalpin en la discutan a moda cuntraversa l’attribu- part sura ed ina vegetaziun meridiunala ziun al temp roman u preroman d’ina al sid da Castelmur, tudestg Bergell, ta- rampa per chars cun ina pendenza da 30 lian Bregaglia. Da la Bergiaglia mainan %, scuverta il 1972 a Malögin. Dapi il las rutas dals pass dal Set e dal Güglia segund tschientaner s.C. è attestada vers il nord ch’èn probablamain las vias l’utilisaziun dal pass tras ils Romans; da- da transit las pli veglias e las pli impur- pi il 45 s.C. ha existì ina colliaziun a la tantas sur las Alps Centralas. Auters pass Via Claudia a Finstermünz. La mar- mainan da la Bergiaglia en la Val d’Avras tganzia da transit vegniva transportada (Duana, Bergalga) ed en Vuclina (Mü- cun animals da sauma e navettas a Silva- ret). Il flum Maira percurra la Bergiaglia plauna. A partir dal temp medieval tar- ed avra la val geograficamaine cultural- div gestiva il port da la Bergiaglia ils main vers il sid. Ma la Bergiaglia è adina transports fina Segl. A partir da la me- era s’orientada vers il nord. Ella appar- sadad dal 14avel tschientaner è il Pass da tegna al Grischun talian (2000 75 % lin- Vicosoprano ha furmà da vegl ennà il center da la Bregaglia. FOTO J. MENOLFI Malögia vegnì utilisà oravant tut dals gua principala) ed è la suletta vallada ta- Stromers, ina famiglia da commerziants liana refurmada dal Grischun (2000 70 construir ina via da salaschada da Tini- ziuns tras las truppas spagnolas il 1621, Bergalei da Nürnberg. Il 1648 è attestà in ospizi % refurmads). Il cunfin politic cun il cir- zong sur il Set a Plür. Il 1474 ha Sotto- e.a.). Cun la perdita da la Vuclina il 1797 Stirpa probablamain autonoma, do- cun susta sin il pass. Surtut per ils ber- cul d’Engiadin’Ota passa tras il Lej da porta obtegnì in’atgna dretgira per cas da è la Bergiaglia daventada era economica- miciliada en la Val Bergiaglia. Ils Ber- niers da vin constituiva il Pass dal Mal- Segl da l’autra vart dal sparta-auas. Il bagatella, il 1489 ina dretgira civila li- main ina regiun periferica dal Grischun, galais n’avevan nagins lioms cun Com ögia ina colliaziun impurtanta cun la flumLo vero a Castasegna furma il cun- mitada. En il temp medieval tardiv èn sa il talian è regredì ad ina lingua minorita- (Comum) e n’appartegnevan betg als Val Malenc sur il Pass dal Müret. Tran- fin svizzer cun l’Italia. Il center da la furmadas a Sopraporta las quatter «squa- ra. Suenter la construcziun da la via dal Rets. Suttamess a Roma avant l’onn 15 ter il 1827 ed il 1828 è vegnida construi- Bergiaglia è dapi tuts temps Visavraun. dras» da S. Cassian, Piazza/Visavraun, Malögia il 1827–28 ed il 1834–40 ha la a.C., eran els vegnids incorporads a la da la via charrabla Silvaplauna-Casac- Sin il Crep da Caslac sur Visavraun sa Coltura e Borgonovo sco era la «settima» Bergiaglia renunzià al Pass dal Set. Ils provinza Rezia. Ils Bergalais èn men- cia. Durant la stad dal 1907 traversavan chattava ina culegna dal temp preistoric parzialmain autonoma da Casaccia, a projects d’ina via da Clavenna a Danu- ziunads en ina cuntraversa giuridica mintga di var 450 chavals il pass, l’en- e protoistoric ed ina tur da guardia dal Sottoporta ils «terziers» da Castasegna, der (1771–74) e d’ina viafierda San Mu- cun Com durant la regenza da l’impe- viern var 107. L’avertura da la Viafierdal temp roman tardiv. Pitschens altars da Suogl e Buond. A partir dal 1496 vegni- rezzan a Clavenna (1910) n’èn betg ve- ratur Claudius (41–54). Las duas in- Bernina (1910) ha chaschunà in chal Mercur al Crep da Caslac ed a la staziun va il podestat nominà da mintgamai otg gnids realisads. scripziuns votivas en onur da Mercu- considerabel dal transport da martgan- romana Murus a Castelmur, munaidas, electurs e d’in notar uffizial da Sotto- e Il dialect da la Bergiaglia, il bregagli- rius Cissonius, scuvertas en Bergiaglia, zia sur il Pass dal Malögia. La stad dal fragments da vias, la rampa dal Malögin da Sopraporta. Suenter la fundaziun da ot, cuntegna numerus elements dal ru- mussan in’influenzaceltica. 1919 èn circulads ils emprims autos da e numerus chats pli pitschens dateschan la Republica da las Trais Lias il 1524 e la mantsch e dal lumbard. Las ovras litte- Regula Frei-Stolba posta sur il pass, a partir dal 1927 du- dal temp roman. La Bergiaglia, attestada liberaziun da la Bergiaglia dals dretgs raras las pli impurtantas scrittas da Bre- rant l’entir onn. L’avertura dals tunnels l’onn 46 s.C. sco Bergale, era gia en il se- feudals episcopals il 1526, è vegnì stabi- gagliots èn la «Stria» (1875) da Giovan- Maira d’autos dal San Bernardin (1967) e dal gund e prim tschientaner a.C. sut il do- lì in nov urden giudizial (1535): la dre- ni Andrea Maurizio e las translaziuns dal Flum che nascha en la Val Maroz (an- Gottard (1980) han mess ina fin al mini roman. Ella era incorporada a l’en- tgira criminala per l’entira val e quella ci- «Wilhelm Tell» (tenor Friedrich Schil- teriura vischnanca da Casaccia) e per- transport da martganzia sur il Pass dal tschatta en la prefectura da Com, suen- vila per Sopraporta sa radunavan a Vi- ler) e dal «Jürg Jenatsch» (tenor Conrad curra la Bergiaglia en direcziun sidvest Malögia. Adolf Collenberg ter l’onn 350 en la provinza Raetia pri- savraun, la dretgira civila per Sottoporta Ferdinand Meyer) da Giacomo Mauri- per sbuccar al sid da Clavenna en il Lai ma. En il quart tschientaner è la Bergia- a Suogl. Cun la refurmaziun, introduci- zio. La famiglia dals artists Giacometti da Mezzola, talian Mera. Al sid da Ca- Pass dal Müret glia vegnida cristianisada tras Gauden- da en la Bergiaglia enturn il 1550, ha da Stampa han cuntanschì renum saccia ed a Villa di Chiavenna vegn il Pass a 2562 m che maina da Malögia tius († 348) ch’ha chattà qua protecziun l’uvestg da Cuira pers ses dretgs ecclesi- mundial. Il 1851 è l’anteriura dretgira flumstagnà per gudagnar energia elec- (Engiadin’Ota) via Chiareggio e Chiesa dals Arians. La baselgia sur Casaccia, de- astics en la Bergiaglia. Ni ils dominicans auta da la Bergiaglia daventada in circul trica. Al Piano di Chiavenna è la Mai- (Val Malenc) a Sunder; talian Passo del molida il 1551, è deditgada a s. Gauden- e gesuits, protegids dals Salis, ni ils cha- dal district da Malögia. La Bergiaglia è ra vegnida arginada l’entschatta dal Muretto, tudestg Murettopass. En il zio. L’ onn 488 è la Bergiaglia vegnida sut- putschins en Vuclina (1622), sustegnids sa depopulada fermamain en ils davos 20avel tschientaner. Il Luver (talian temp medieval era la ruta sur il Müret, tamessa al domini ostrogotic, il 568 a da truppas dal papa, n’èn reussids da re- 150 onns: 1803 2170 abitants; 1990 Lovero), che sbucca a Castasegna da la en cumbinaziun cun il Pass dal Set, la quel dals Lumbards; l’onn 803 è ella ve- catolisar la val. La determinaziun dal ta- 1434; 2000 1503. L’agricultura, antru- vart dretga en la Maira (12avel tschien- colliaziun la pli curta tranter Cuira e la gnida integrada en il contadi da Com. lian sco lingua uffiziala en Bergiaglia ras predominanta en la Bergiaglia, ha taner aqua de Louuro), ha furmà da Vuclina. Il 1387 è documentà in rapina- Durant la partiziun da l’Imperi carolin- (1546) ha favurisà l’independenza poli- pers sia impurtanza. L’explotaziun da tuts temps il cunfintranter las diocesas ment da muvel da Vuclinais cunter ils da gic (ca. 840) ha la Bergiaglia furmà il mi- tica da la val. La populaziun ha stuì su- l’energia idraulica ed il turissem han creà da Cuira e da Com e marca oz era il Tavau che cumprova per l’emprima gia- nisteri curretic da la Bregallia; il Lovero bir, oravant tut durant ils Scumbigls gri- novas plazzas da lavur e garantì a la val cunfinnaziunal tranter la Svizra e l’Ita- da l’utilisaziun intensiva dal pass. Dal cunfinava la Currezia vers il sid. L’onn schuns, grondas tribulaziuns (devasta- novas entradas. Adolf Collenberg lia. Martin Bundi sid al nord vegniva transportà vin, 960 ha l’imperatur Otto I regalà la Ber- graun, schierls e vaschella da lavetsch, giaglia a l’uvestg da Cuira che controlla- en direcziun cuntraria muvel e products va qua tras las rutas dal Set e dal Güglia. da latg. Il 1618, durant ils Scumbigls En il temp autmedieval ha la Bergiaglia grischuns, han truppas militaras e fugi- furmà ina vischnanca da vallada cun vasts tivs (tranter auter Gieri Genatsch) tra- dretgs da libertad. La cultivaziun dal ter- versà il Müret. Enturn il 1814 vegnivan ren era gia fermamain progredida il anc saumads mintg’onn 10 000 but- 1100. Il transport da martganzia e la ven- schins vin sur il pass. Ils dazis incassads dita da chastognas èn stads da tuts temps dals Austriacs sin martganzia svizra, il da gronda impurtanza economica per la mantegniment manglus da la via dal Bergiaglia. Il declin dals transports, pro- Müret e l’amplificaziun d’auters pass a vocà tras l’avertura da la via dal Gottard, vias da transit han interrut en il 19avel ha necessità en il temp medieval tardiv tschientaner il traffic da rauba sur il Mü- in’orientaziun vers l’agricultura, cun l’ex- ret. Il pass è vegnì frequentà da cuntra- plotaziun da la planira auta da Malögia e bandiers fin viaden il 20avel tschienta- da las pastgiras alpinas da las vals dad ner. Martin Bundi Avras e da Madris. En il temp medieval tardiv possede- van las famiglias ministerialas dals Salis, Lexicon Istoric Retic Plantas, Prevosts, Castelmurs e Stampas sco era l’uvestg da Cuira la plipart dal Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti- terren en Bergiaglia. Castelmur furmava tgels (geografics,tematics, artitgels da ina fortezza cunter Com ch’aveva occu- famiglias e biografias)dav art l’istorgia pà Sottoporta il 1219. Il 1367 è la Ber- grischuna/retica e la Rumantschia. giaglia vegnida incorporada sco dretgira Editura: Fundaziun Lexicon Istoric auta en la Lia da la Chadé. L’uvestg da Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; Cuira incassava anc adina il dazi e la ta- versiun stampada: www.casanova.ch glia militara ed elegeva il podestat d’ina u en mintga libraria. proposta da trais. Il 1387 ha el laschà Maloja Palace al Lai da Segl, foto da ca. 1900. 8LMESEMNA, ILS 17 DA ZERCLADUR 2015 EXICON ISTORIC RETIC Patriotissem e naziunalissem – co ch’ils Grischuns èn daventads Svizzers

„ Il patriotissem, naschì da l’illuminis- monuments istorics u festas da tir. Entant sem en il 18avel tschientaner, sa chape- ch’ils vegls anniversaris da battaglias eran scha sco expressiun d’ina vaira amur ina simpla commemoraziun annuala, vule­ umana betg limitada ad ina naziun (poli- van las novas festivitads svegliar la conscien­ tica) determinada. El collia l’amur per la za per la distanza temporala; decisiva era la patria cun la voluntad (critica) da meglie- cifra decimala radunda. Las festas comme­ rar il pajais. Perquai sa designavan ils morativas grischunas suandavan il schema aderents da refurmas dal stadi, da la so- dals exempels naziunals: per exempel las cietad u da l’economia sco patriots ed festas per il 400avel anniversari da la Lia han fundà societads ed uniuns corre- Grischa (1824) e da la Lia da las Diesch spundentas, en il Grischun per exempel Dretgiras (1836). Las festivitads en com­ la Societad dals amis da l’agricultura memoraziun da l’adesiun dals novs chan­ (1778). Il patriotissem svizzer (naziunal) tuns a la Confederaziun svizra han furmà ha pudì flurirsuenter il 1803 era en il nov pli tard in nov tip da giubileum ed il 1891 chantun Grischun, suenter il 1815 surtut è vegnì declerà il prim d’avust uffizialmain sut l’influenzadals exercizis militars cu- sco di da la festa naziunala. En il Grischun minaivels e la Festa da tir dal 1842 a Cui- percunter giogan las festivitads da la Veglia ra. Ideas patrioticas cultivavan era las socie­ Confederaziun – per motivs istorics evi­ tads da gimnastica e las uniuns da chant. Il dents – ina rolla marginala (il Grischun è sentiment da dischavantatg e dependenza aderì a la Confederaziun pir il 1803). Il diminuiva l’entusiassem. Ultra da quai ave­ punct culminant dals giubileums grischuns va il Grischun triling, confessiunalmain pa­ è stada la festa per il 400avel anniversari da ritetic ed orientà istoricamain pir dapi l’en­ la Chalavaina (1499–1899) ch’ha superà tschatta dal 19avel tschientaner vers la Sviz­ tut las festivitads precedentas e servì da mo­ ra, da sa disar a l’idea liberala da la naziun del als giubileums suandants (Lia Grischa svizra sco cuminanza d’acziun da tut ils vi­ 1924, Lia da las Diesch Dretgiras 1936, schins. Ils liberals dal Grischun avevan, L’integraziun dal Grischun en la Svizra a l’exempel da la Festa da la Chalavaina (1899). Porclas 1952, Partenz 1949, Engiadina cuntrari als conservativs, ina ferma volun­ Bassa 1952, Schons 1958, Val Müstair tad da rinforzar l’unitad naziunala e chan­ per l’educaziun republicana da la giuven­ Rogaziun federala da festa ecumenic. Il di da Rogaziun fede­ 1962): servetsch divin per part al liber, de­ tunala, lur entusiassem per la patria svizra tetgna (aristocratica). Ils dis da rogaziun pratitgads en il cristianis­ rala è scumandada la chatscha en il Gri­ filé dals notabels, cortegi istoric, pleds fe­ era dentant pauc exprimì avant il 1900. A Las societads naschidas dal spiert da l’il­ sem èn sortids da la pratica dal giudaissem. schun. Victor Conzemius stivs e gieu cun chant. Il gieu da la Chala­ moda bler pli ferma e pli patetica èn sa fur­ luminissem dal 18avel e 19avel tschienta­ En periodas da miseria durant il temp me­ vaina ha evocà, sper las ovras dals Grischuns madas las identificaziunsre giunalas e loca­ ner intendevan la refurma entaifer il stadi, dieval tardiv vegnivan celebradas festas da Direcziun chantunala da tiradurs e da lur erox Benedetg Fontana, era la cu­ las. La Festa da la Chalavaina 1499–1899 la baselgia e la societad burgaisa e chapivan rogaziun en il rom da las Dietas confedera­ Il moviment da tir dal Grischun è sa svilup­ minanza solidarica naziunala: l’uniun da la era l’emprova da derasar l’ideologia svizra lur activitads sco pensum «patriotic», vul las. La tradiziun da la «Gronda rogaziun pà sut la surveglianza da la Regenza a basa Rezia e la Helvezia. Las festas da tir annua­ da l’integraziun e da promover l’helvetisa­ dir sco servetsch al bain da la patria e da la dals Confederads» è attestada per l’empri­ dal reglament militar dal 1817 ed en il rom las u periodicas (Tir da la Chalavaina, Tir ziun dals Grischuns. Ella ha gì success, cun­ communitad. Ellas n’eran betg reuniuns ma giada il 1517. En temps da pestilenzas da l’Uniun da tiradurs dal Grischun (fun­ da Porclas e.a.) gidan a tegnair viva la regur­ quai che quest model è vegnì recepì tema­ dependentas directamain da las autoritads e chareschias durant il 16avel tschientaner dada il 1826). Ils iniziants principals da dientscha. ticamain e coreograficamainen ils gieus fe­ statalas u ecclesiasticas, mabain primar­ decretavan las autoritads dals chantuns re­ quel èn stads oravant tut il colonel Georg Ultra dals giubileums patriotics èn era stivs istorics subsequents. La forza dal pa­ main reuniuns da singulas persunas che de­ furmads dis da rogaziun emnils u mensils Buol (divers onns president da la Direcziun las festas en commemoraziun da la refurma­ triotissem regiunal e local è sa sviluppada en rivavan per regla da l’elita sociala (signuria, (Basilea 1541, Tu ritg 1571, Berna 1577) chantunala da tiradurs) ed il colonel Peter ziun vegnidas celebradas en ils onns la chanzun populara rumantscha e s’expri­ elita intellectuala e mercantila) e ch’eran ils che vegnivan colliadas pli tard savens cun Conradin von Tscharner (president da 1828/29 sco festas secularas. Là nua ch’il ma oravant tut en la litteratura naziunala purtaders ils pli impurtants da la publicitad exercizis da giginar e cun collectas per con­ l’Uniun grischuna militara, fundada il process da furmaziun è anc en gir naschan rumantscha ed en la chanzun patriotica ru­ politica ed ecclesiastica (per exempel ils Pa­ crettaivels basegnus (per exempel ils Wal­ 1834). La Direcziun chantunala da tiradurs cuntinuadamain giubileums. Georg Kreis mantscha che fan bler dapli omagi a la «Re­ triots en il 18avel tschientaner) e/u che vu­ dens 1655). è vegnida schliada il 1852. Il moviment da zia» (Rezia/Grischun, sias regiuns, valladas levan promover u influenzaril svilup en in Il 1619 han ils chantuns refurmads or­ tir vuleva promover la conscienza naziunal­ Festa naziunala e vischnancas) che a la «Helvezia». La per­ sectur da la societad (per exempel ils com­ ganisà in emprim di da rogaziun cuminai­ patriotica ed il spiert da defensiun da la pa­ La festa naziunala sa referescha al Patg fede­ dita da la lingua rumantscha sco perdita da members da l’Uniun evangelica da scola re­ vel per engraziar per il success da la Sinoda tria. Las festivitads che duravan per part ral dal 1291, ella è però vegnida celebrada la patria vegn tematisada oravant tut en la spectivamain da l’Uniun cristiana da scola salvada a Dordrecht (Ollanda). Il 1639 – plirs dis eran in rom ideal per quel intent, per l’emprima giada pir il 1891. L’ istoris­ poesia «Tamangur» da Peider Lansel. Il pa­ e d’educaziun dal Grischun en ils onns durant la Guerra da trent’onns ch’ha in­ oravant tut las festas federalas da tir bienna­ sem, resultà da l’entusiassem per la moder­ triotissem svizzer dals Rumantschs sco mi­ 1830 e l’Uniun refurmistica dal 1842). (...) fluenzàfermamain las praticas da far pene­ las (il 1842 a Cuira). L’ emprima Festa chan­ nisaziun dal 19avel tschientaner cun l’in­ noritad linguistica cuntegna, sper la protec­ tienza en general – ha la Dieta evangelica da tunala da tir è vegnida celebrada dals 5 fin tent da stabilir a medem temp ina distanza ziun da sia lingua materna, era elements da Societads patrioticas e culturalas la Confederaziun decidì d’introducir in di ils 7 da settember 1844 a Samedan en pre­ e vischinanza, ha sveglià in basegn per giu­ defensiun cunter l’absorpziun tras maiori­ La fundaziun dal Stadi federal ha gì vastas da rogaziun annual en renconuschientscha schientscha da ca. 300 tiradurs. Las festas bileums istorics. L’ emprim èn ins sa reguar­ tads. La renconuschientscha dal rumantsch consequenzas per il svilup da las societads. d’esser vegnids schanegiads fin qua da la da tir permettevan era al giuven moviment dà da las guerras e da las adesiuns a la Con­ sco lingua naziunala (1938) respectivamain Per mancanza da partidas politicas sin guerra. Il 1643 han decidì era ils chantuns dals chors virils da sa producir publicamain. federaziun. Curt avant il 1891 è alura na­ sco lingua semiuffiziala (1996) è perquai plaun naziunal e chantunal han societads catolics da la Confederaziun da fixardev o­ Las tentativas dal 1829–31 da motivar las schida l’idea da festivar il 600avel anniver­ stada da gronda impurtanza per l’integra­ cun finamiras (era) patrioticas surpiglià la ziuns e dis da rogaziun. Il fanadur dal 1796 vischnancas d’eriger stans da tir n’han – per sari da la Confederaziun. Il 1891 è la festa ziun naziunala dals Rumantschs. rolla d’intermediaturas tranter ils burgais ed ha la Dieta confederala conclus sin propo­ motivs finanzials – betg gì grond success. naziunala vegnida commemorada sco festa Adolf Collenberg il stadi. En uniuns da tir, societads da chant sta da Berna ed en vista a la revoluziun im­ L’ obligaziun da tir è vegnida introducida centenara, senza prender en egl ina repeti­ e societads da musica èn sa constituidas no­ minenta da celebrar ils 8 da settember 1796 successivamain pir suenter il 1850, il tir ziun annuala. L’ introducziun da la festa an­ Societads vas furmas da cumpagnia e d’engaschament per l’emprima giada ina rogaziun naziuna­ obligatoric per tut ils schuldads tras l’orga­ nuala è succedida pir il 1899. Intimà surtut Societads èn corporaziuns che sa basan sin patriotic e cultural (era quel chapì sco pa­ la. Il di da Rogaziun federala ha survivì la nisaziun militara federala il 1874. era da las colonias svizras a l’exteriur, che vu­ la reuniun da persunas (a l’entschatta savens triotic). Las uniuns e societads permettevan helvetica, la mediaziun e la restauraziun, era Adolf Collenberg levan medemamain introducir ina spezia da mo dad umens) che sa scuntran regular­ als commembers da s’acquistar experien­ sch’ils catolics e refurmads na celebravan «Quatorze Juillet», ha il Cussegl federal cus­ main e che persequiteschan en il rom da lur tscha e prestige. Fin il 1890 èn era las parti­ betg el il medem di. Durant la regeneraziun Giubileums patriotics seglià ils chantuns da laschar sunar ils zains organisaziun finamiras definidas dad ellas das sa preschentadas sco «societads» (re­ ha la Dieta dal prim d’avust 1832 fixàil di Las festas commemorativas naziunalas e la saira dal prim d’avust. Auters elements sezzas. La commembranza è voluntaria u spectivamain «uniuns»), ed il stretg entre­ da Rogaziun federala, sin proposta da l’Ar­ chantunalas èn stadas elements impurtants centrals èn alura daventads ils fieus al liber dada tras isanza (per exempel en il cas da las tschament da la vita politica cun l’activitad govia, per tut ils chantuns svizzers sin la ter­ per il svilup d’ina conscienza naziunala mo­ en las vals e sin ils auts e las allocuziuns fe­ anteriuras cumpagnias da mats), ils com­ da las societads localas e regiunalas sa mani­ za dumengia da settember. Il Grischun per­ derna respectivamain per il process da fur­ stivas, pli tard ils lampiuns e pli e pli era ils members han da principi ils medems festescha en il fatg che la commembranza e cunter ha insistì finil 1848 da commemo­ maziun da la «naziun svizra» e da l’unitad fieusar tifizials.A l’entschatta era la festa na­ dretgs. Reglas e criteris fixadsen scrit en sta­ l’engaschament en societads ed uniuns era rar quel la segunda gievgia da november. Ils chantunala. Ils giubileums moderns èn col­ ziunala in lavurdi ordinari, alura han plirs tuts decidan tranter auter davart il scopo, la ina premissa indispensabla per l’acquist dad chantuns respectivamain las autoritads su­ liads cun ils giubileums da battaglias da la chantuns declerà il prim d’avust sco di da recepziun u l’exclusiun da commembers uffizis politics. Las festas confederalas èn premas da la baselgia refurmada e da las dio­ Veglia Confederaziun e dal chantun Gri­ festa parzial u general. En vista a l’onn da sco era davart las cumpetenzas da la radu­ per blers commembers d’uniuns e societads cesas catolicas han mantegnì era suenter la schun. Quels commemoravan plitost las giubileum 1991 han ils Democrats svizzers nanza generala e da la suprastanza da la so­ la culminaziun da lur activitads en quellas fundaziun da la Confederaziun il 1848 la ovras victoriusas dals antenats che las victi­ lantschà in’iniziativa populara. Cun la vo­ cietad. La basa legala furman ils art. 60–79 associaziuns. Il 1842 per exempel ha Cuira cumpetenza da fixaril di da Rogaziun fede­ mas da las battaglias; il cordoli ha fatg plaz­ taziun dals 26 da settember 1993, accepta­ dal «Cudesch civil svizzer». organisà la Festa da tir federala. Las festas rala. En il dretg federal s’orientescha sulet­ za al triumf, aspects religius sacrals a las rea­ da cun 83,8 % da las vuschs, è il prim Societads pli grondas distinguan tranter federalas e chantunalas cun lur preschien­ tamain la lescha davart l’andament da las litads religiusas civil­statalas. L’ accentua­ d’avust vegnì declerà sco di da festa naziu­ commembers ordinaris, che collavuran ac­ tscha mediala eran (ed èn anc adina) ina fatschentas, per quai che reguarda il cumen­ ziun da las ovras dals antenats serviva era a nala per l’entira Svizra. Georg Kreis tivamain e disponan da tut ils dretgs, e com­ plattafurma che serva a commembers da la zament da la sessiun federala d’atun, al di la furmaziun civica (libertad, independen­ members exteriurs u onuraris che procuran regenza e ad exponents da partidas politicas da Rogaziun federala. A l’entschatta rela­ za, solidaritad e conscienza republicana). tras commembranzas multiplas per ina rait a propagar lur ideas e lur intents. Il 1970 ha schavan las regenzas chantunalas mandats L’ impuls principal deriva dal giuven movi­ Lexicon Istoric Retic ed ina renconuschientscha surregiunala. La alura inizià ina depolitisaziun da la plipart da Rogaziun federala che s’occupavan, d’in ment liberal da l’entschatta dal 19avel societad svizra la pli impurtanta dal 18avel da las societads ch’èn sa decleradas en il fra­ punct da vista religius, da dumondas actua­ tschientaner cun il svilup da las uniuns na­ Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ tschientaner era la Societad helvetica che sa temp per gronda part sco politicamain e las da tut gener. Gottfried Keller per exem­ ziunalas (uniuns da tir, da chant e da sport). tgels (geografics,tematics, artitgels da reuniva annualmain, l’emprim a Schinz­ confessiunalmain neutralas. La diminuziun pel, a ses temp chancelier dal chantun da Ils elements tradiziunals, per gronda part famiglias e biografias)dav art l’istorgia nach/AG, cun in program che cumpigliava massiva da la populaziun en numerusas Tu ritg, ha redigì tals mandats tranter il sacrals, dals giubileums en regurdientscha grischuna/retica e la Rumantschia. l’entir spectrum da la discussiun illumini­ vischnancas pretenda l’aboliziun da singu­ 1863 ed il 1872. Ils uvestgs han decretà il da battaglias èn vegnids cumplettads cun Editura: Fundaziun Lexicon Istoric stica davart la refurma da las societads sviz­ las societads (oravant tut d’uniuns da tira­ 1886 in urden da festa impegnativ per tut novs elements, oravant tut cun gieus festivs Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; ras e ch’aveva in grond resun era en il Gri­ durs e da chant) respectivamain lur salva­ la Svizra catolica ed han publitgà a questa represchentads en furma da rapports insce­ versiun stampada: www.casanova.ch schun. In emprim effect è stada la funda­ ment tras fusiun cun uniuns d’autras vi­ chaschun ina brev pastorala. Dapi il Segund nads da battaglias, ma era cun gasettas da u en mintga libraria. ziun dal seminari filantropin a Lantsch Sut schnancas. Adolf Collenberg Concil vatican è la Rogaziun federala in di giubileum, publicaziuns commemorativas, 6LMESEMNA, ILS 24 DA ZERCLADUR 2015 EXICON ISTORIC RETIC

La regiun da Lai/Lenzerheide è sa sviluppada ad in dals impurtants centers turistics dal Grischun. FOTOS PD Surmeir – la regiun tranter il Meir ed ils pass da l’Alvra e dal Güglia

„ Il Surmeir (per part er Grischun Cen- transit nord-sid. Da la maschaida dal la- La funtauna d’entrada principala era vischnanca da Vaz a la sortida meridiuna- Oberhalbstein. Sin il stgalim inferiur (Sot- tral tenor la denominaziun tudestga tin vulgar cun las linguas preromanas dal l’allevament da muvel, en la part inferiu- la dal Meir sa chattava il chastè da Nivagl, gôt) sa chattan ils abitadis da Cunter, Sua- ‹Mittelbünden›) cumpiglia la regiun da Surmeir è sortì l’idiom surmiran cun ses ra dal Surmeir era la cultivaziun da graun probablamain la sedia la pli veglia dals bar- gnign e Tinizong (a l’ost da la Gelgia en il Planeiras, la Val d’Alvra ed il Surses. Il sis dialects locals. L’ «Urbari curretic dals per l’agen provediment. Las dispitas per uns de Vaz. En ils onns 1639, 1689 e 1718 funs da la val a la via da transit) sco era quels territori è identic cun quel dal district bains imperials» (ca. 840) menziuna ina ils dretgs d’utilisaziun e da suveranitad è la via vegnida meglierada. La via charra- da Salouf e Riom-Parsonz (sin la spunda Alvra resp. da la regiun Alvra a partir dal taberna a Murmarera, in stabulum a Bei- territoriala en la Val Nandro laterala han bla, construida il 1868–69, passa, sco la vest). Sin il stgalim superiur, vul dir sur il 2016 (senza la vischnanca gualsra da va, la baselgia e la vischnanca da Riom sco durà finviaden il 10avel tschientaner. La lingia da la Viafierre tica averta il 1903, da guaud da Tinizong (Surgôt) sa chattan ils Mut che vegn attribuida a la regiun Via- era quella da Tinizong. Riom cun ses nova construcziun da l’ospizi (ca. 1100) la vart sanestra da la val. Situada en in ter- abitadis da Rona, Mulegns e Beiva, con- mala). Actualmain sa chatta il Surmeir chastè (enturn 1250) furmava il center e la via charrabla (14avel tschientaner ritori geologicamain difficil, periclità da struids lung la via, il vitg aglomerà da Sour entamez il process da furmaziun da pli dals bains roials, vegnids tras ils signurs tardiv) han promovì il traffic da transit bovas, è la via vegnida amplifitgadadapi la sin la spunda ost da la val e quel da Mur- grondas unitads politicas al nivel commu- von Wangen-Burgeis en possess da sur il Pass dal Set che vegniva controllà findals onns 1960 e munida cun trais tun- marera reconstruì il 1954 sur il lai da serra nal. Las anteriuras vischnancas dad Alva- l’uvestgieu da Cuira (1258). Fin en il dals ports (corporaziuns da transport) da nels. Jürg Simonett cun il medem num. 1258 Suprasaxo, 1359 schagn, Casti, Mon, Stierva, Surava, Al- 14avel tschientaner aveva l’uvestg cun- Tinizong (a partir dal 1706 da quels dal Oberhalb dem Stain. 1643 2001 abitants; vagni e Brienz/Brinzauls furman dapi il tanschì la suveranitad territoriala en l’en- Surmeir) e da Beiva. Suenter il 1473 ha Alvra 1850 2675; 1900 2321; 1950 2787; 2000 2015 la vischnanca Albula/Alvra. Ed a tir Surmeir. El numnava ils chastellans e la Via Sura pers per part si’impurtanza a Flum e district. 1349 Ilbelle, tudestg Al- 2360. Jürg Simonett partir dal 2016 vegnan las vischnancas da mastrals per la dretgira auta e bassa. Im- la Viamala ch’è vegnida schlargiada per il bula. L’Alvra nascha al nord dal Pass da Salouf, Riom-Parsonz, Cunter, Suagnign, purtants ministerials indigens eran ils sig- trafficda transit sur il Spleia ed il San Ber- l’Alvra sin il territori da Bravuogn e drene- Gelgia Tinizong-Rona, Mulegns, Sur, Murmare- nurs de Marmels, possessurs d’in chastè nardin. Fin en il 19avel tschientaner ha scha ina buna part dal Grischun Central. A Flum che percurra il Surses e sbucca a Ca- ra e Beiva a furmar la vischnanca da valla- da medem num sper Murmarera. Ils existì in’industria da minieras (oravant Filisur sbucca la Landwasser ed a Casti la sti en l’Alvra. La Gelgia nascha sin il Pass da Surses. Gualsers, domiciliads en il 13avel e 14avel tut fier) en il Surmeir. La via dal Güglia Gelgia en l’Alvra che traversa alura il Meir dal Güglia e rimna las auas en in intschess tschientaner da la claustra S. Gliezi/Cui- è vegnida construida en ils onns 1820– Surmeir ra e da signurs feudals episcopals oravant 26, il tschancun da cuntinuaziun tras il Noziun che designescha la regiun «sur il tut en regiuns autsituadas, èn sa mascha- Surmeir vers il nord dal 1834–40. Il Meir» (chavorgia che collia la Val d’Alvra dads cun la populaziun rumantscha. Las 1851 han fusiunà ils dus cumins da Sur- e la Tumleastga) e cumpiglia la Val d’Alvra quatter veglias baselgias parochialas sa meir e Stalla al circul da Surmeir, da ma- (Sotses) e la Val da la Gelgia (Surses). chattavan a Salouf, Riom, Tinizong e Bei- niera ch’ils cunfinspolitics e geograficssa A l’ost dal Surmeir èn attestads quat- va. La refurmaziun ha cumpiglià mo parts cuvrivan. La Viafier da l’Alvra, averta il ter abitadis per il temp da bronz sco era da Beiva che tgirava vivs contacts cun la 1903, ha franà il traffic da transit, cum- l’explotaziun ed elavuraziun d’arom. En Bergiaglia, l’Avras e l’Engiadina. Il rest dal pensà a partir dals onns 1930 dal svilup il temp celtic e retic furmavan las culegnas Surmeir è vegnì pastorà suenter la cuntra- dal trafficd’ automobils cun in’amplifica- situadas sin ils auts e sin las collinas a refurmaziun da chaputschins ch’han pro- ziun da la via dal Güglia. La construcziun Lantsch, Casti, Salouf, Cunter e Sua- movì la construcziun d’ina entira retscha da las ovras electricas da la Gelgia cun il gnign il territori central dals uschenum- da baselgias baroccas. Il 1367 è s’unì il Lai da Murmarera (1954) è vegnida ini- nads Suanetes. L’ «Itinerarium Antonini» Surmeir a la Lia da la Chadé. Beiva e Mur- ziada il 1945. La regiun da Planeiras (Lai/ mussa la via romana tras il Surmeir cun la marera han obtegnì en il 15avel tschien- Lenzerheide) è sa sviluppada a partir dal staziun Tinnetione (Tinizong). L’ access taner in’atgna dretgira bassa ed eran sut- 1860 ad in lieu da cura; Suagnign, il cen- dal nord succediva da la vart sanestra sur tamess al landfoct da Riom mo en cas cri- ter odiern da la val, ch’è stà in lieu da cu- la mutatio (albiert e stallas) a Riom. Il Pass minals. Cun Avras han las duas vischnan- ra climatic en il 19avel tschientaner, è da- dal Güglia, sin il qual sa chattava in sanc- cas furmà il cumin da Stalla-Avras e n’han ventà in lieu da sport a partir dal 1950. Il Lai da Marmorera cun la via dal Pass dal Güglia. tuari roman, vegniva frequentà cun char- pia betg appartegnì al cumin da Surmeir A partir dal 1960 è sa sviluppà il turissem rets da duas rodas. Fastizs d’abitadis dal che furmava cun Casti ina dretgira auta. d’enviern a Beiva. Il 2000 eran anc 55% e sbucca a Farschno en il Rain Posteriur. da 325 km², oravant tut la Cavreccia (aua temp roman tempriv dattan perditga da Il 1552 ha la val cumprà ora ils dretgs su- dals avdants dal Surmeir da lingua ru- L’archeologia cumprova per la Val d’Alvra dal Set), cun la quala ella s’unescha var 1 l’utilisaziun dal Set per il commerzi da verans episcopals. mantscha, 38% da lingua tudestga e 6% in’industria metallurgica dal temp da km sur Beiva. La Gelgia curriva oriunda- da lingua taliana. Jürg Simonett bronz. Ovra electrica da la vischnanca da main via Lai e Parpan vers Cuira. Las Bravuogn a Preda (1904), da la citad da Tu- Ovras electricas Turitg han survegnì il Meir ritg cun centrala a Seglias (1910) e da las 1942 la concessiun d’explotar fin il 2022 Chavorgia da l’Alvra tranter la Tumleast- Ovras electricas Alvra-Landwasser cun las auas da la Gelgia, accumuladas en il Lai ga e la Val d’Alvra. 1639 Schein, tudestg centralas a Filisur (1965) e Casti (1988). da Murmarera (cun centrala a Casti). Schin. Il Meir furma la colliaziun traversa- Il district d’Alvra è vegnì stgaffìil 1851; Adolf Collenberg la tranter la Via Sura (sur il Set ed il Gü- i sa tracta d’in construct artifizialsenza an- glia) e la Via Sut (sur il Spleia ed il San Ber- tecessurs istorics. Quest district cumpiglia nardin). El separa l’intschess surmiran da ils circuls da Surses, Bravuogn, Belfort ed Lexicon Istoric Retic quel sutsilvan ed è da vegl ennà era in cun- Alvaschagn ch’han remplazzà il 1851 las finpolitic ed ecclesiastic. Rechats cumpro- veglias dretgiras da Stalla, Surses, Casti, Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti- van ch’ins aveva superà il Mir da la vart Vaz, Bravuogn, Belfort Dadora e Belfort tgels (geografics,tematics, artitgels da dretga dal flum gia en il temp roman Dadens. Jürg Simonett famiglias e biografias)dav art l’istorgia (numnà Meir Vegl). Per Scharons a la sor- grischuna/retica e la Rumantschia. tida dal Meir è attestà en il 13avel tschien- Surses Editura: Fundaziun Lexicon Istoric taner l’obligaziun al servetsch da trans- Vallada e circul (finil 1990), district Alvra, Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; port; enturn il 1290 èn menziunads ina ta- part da l’intschess dal Surmeir. Il Surses versiun stampada: www.casanova.ch berna (taverna) episcopala e 12 berniers, il cumpiglia (mo) l’intschess da la Gelgia sur u en mintga libraria. Sguard da Mon en la part centrala da la Val d’Alvra. 1587 in lieu da duana. Sin il territori da la il Crap Ses tranter 1000 e 3400 m, tudestg 12 MESEMNA, ILS 1 DA FANADU 2015 LEXICON ISTORIC RETIC Da la germanisaziun da regiuns oriundamain rumantschas a la diaspora rumantscha odierna

„ Suenter l’invasiun dals Romans l’onn L’emigraziun da la giuventetgna rumant­ 15 a.C. è il latin popular sa derasà era en scha e l’affluenza alemannica (tras mari­ la Rezia, nua ch’el è sa maschadà cun daglia, affluenzada forzas da lavur spezial­ las linguas preromanas. Da questa ma- isadas oravant tut en l’industria turistica schaida è naschida ina varianta retica e.a.) marginalisescha pli e pli fitg il ru­ dal latin vulgar ch’è sa sviluppada en il mantsch en l’agen intschess. Ils Ru­ Grischun als differents dialects talians mantschs sa chattan actualmain en ina fa­ e rumantschs. A partir dal 5avel tschien- sa da bilinguissem. Els giaudan ils avan­ taner han pievels germans (Gots, Francs, tatgs economics e culturals naschids da Vandals e.a.) invadì l’Europa roman-lati- quel, pateschan dentant da l’autra vart da na. Sur il Rain tranter Basilea e Schaffusa las consequenzas negativas per lur atgna èn avanzads oravant tut ils Alemans ch’han lingua e cultura (digren dal territori lin­ colonisà l’emprim las planiras ed en il de­ guistic, marginalisaziun en la publicitad curs dal temp medieval era las vals alpinas e.a.) e dals sforzs da stuair s’adattar per sur­ da la Svizra tudestga odierna. La Currezia viver economicamain. Adolf Collenberg n’è betg stada pertutgada da quellas migra­ ziuns germanas temprivas. L’onn 806 ha Diaspora rumantscha Carl il Grond introducì il sistem adminis­ Il term diaspora rumantscha vegn duvrà trativ francon en Rezia ed ha remplazzà spezialmain en la schurnalistica dapi ca. l’anteriur preses retic cun in cont tudestg, l’onn 1970. La diaspora rumantscha cum­ e gia l’onn 843 è l’uvestgieu da Cuira vegnì piglia quella part da la populaziun che in­ separà da l’archuvestgieu da Milaun ed an­ ditgescha il rumantsch sco meglra lingua nexà a quel da Magonza. La regiun è uschia e/u lingua discurrida en famiglia, en scola s’orientada definitivamain vers il nord ed è ed en la professiun, che viva dentant en re­ vegnida exposta ad ina germanisaziun pro­ giuns cun in’autra lingua uffiziala.I dat la gressiva. En ils tschientaners sequents è la diaspora grischuna, nua ch’il rumantsch ha classa superiura (dominanta) vegnida pli u in tschert status, e quella ordaifer il Gri­ main stgamiada en consequenza da l’im­ schun. Bunamain la mesadad da l’entira migraziun germana. Il tudestg è s’imponì populaziun rumantscha (1990 / tuttas in­ successivamain sco lingua administrativa, dicaziuns: 32 064 persunas / 48,3 %; 2000 impedind qua tras la codificaziunda la lin­ 26 570 / 43,8 %) viva en la diaspora che sa gua rumantscha. cumpona da persunas emigradas per mo­ tivs da scolaziun, da mandats politics e L’immigraziun d’Alemans dal nord e da l’ost d’occupaziuns professiunalas sco era per Cuntrari a l’affluenza dals Gualsers n’è raschuns famigliaras dal territori tradiziu­ l’immigraziun dals Alemans en la Val dal Germanisaziun da la Part Sura Songagliaisa. CHARTA: IG nalmain rumantsch, surtut a Cuira ed en Rain da Cuira betg succedida en massas, las grondas citads svizras. La diaspora ru­ mabain mo plaun a plaun a partir da ca. la lingua dals invasurs tudestgs che vegni­ a moda extensiva (pastgiras, guauds, alps). entant che la romanisaziun da colonists da mantscha cumpiglia era persunas da la se­ l’onn 1000. Ils centers impurtants per va duvrada per part sco arma per cumbat­ Ils toponims tradeschan per ordinari l’in­ lingua tudestga è succedida mo là, nua che gunda e terza generaziun senza scolaziun quell’immigraziun èn stadas las claustras ter l’influenza politica e confessiunala re­ tensitad da lur explotaziun tras ils Ru­ quels furmavan ina pitschna minoritad (per rumantscha. Ella furma, ensemen cun la da Faveras, S. Gliezi/Cuira e Curvalda. furmada dal Grischun, per exempel tras mantschs avant ch’ils Gualsers èn sa stabi­ exempel a Fidaz/Flem) u nua ch’els vivevan populaziun da lingua rumantscha dal ter­ Colonists purils han urbarisà e cultivà ils l’avat da Mariamunt (Barbusch). lids en questas regiuns. Tschertins èn d’en­ sin bains isolads e sparpagliads a l’ur dals ritori tradiziunalmain rumantscha (quai territoris a l’ur dals abitadis rumantschs. Ils conuscher immediat sco rumantschs (per vitgs rumantschs (per exempel a Tu jetsch e vul dir da las regiuns Surselva, Sutselva, commerziants e mastergnants immigrads L’immigraziun dals Gualsers exempel Quadra/S. Peder), auters èn ve­ Medel) Surmeir ed Engiadina/Val Müstair), la Ru­ èn sa concentrads en las citads da Feldkirch La derivanza da quella glieud che discurri­ gnids germanisads en tala maniera che mo mantschia. e Bludenz en il Vorarlberg ed a Cuira. va dialects totalmain divers da quels dals il filolog po scuvrir lur origin rumantsch Dal 16avel tschientaner al temp preschent La diaspora rumantscha è s’engaschada Suenter ina lunga fasa da simbiosa e da bi­ Alemans dal nord è stada ditg intscherta. (per exempel Klassaurer/Pagig). I na dat Suenter il 1400 n’hai probablamain dà na­ decisivamain per la fundaziun da la Lia Ru­ linguitad ha il tudestg piglià suramaun en «Gualsers» vegnan quels pievels numnads dentant nagina vischnanca grischuna cun gina immigraziun directa dal Vallais ed il mantscha (1919) e per la renconuschien­ questa regiun. Igl è sa furmà in dialect co­ en general pir dapi il 19avel tschientaner. toponims exclusivamain tudestgs. L’ im­ rumantsch era enturn il 1500 anc absolu­ tscha dal rumantsch sco quarta lingua na­ lonial aleman cun substrat rumantsch. Tenor Chiampell vegniva lur «tschantscha migraziun gualsra è succedida en in’em­ tamain dominant sco lingua discurrida, ziunala svizra (1938). Ella è anc oz ina fer­ Quest dialect designescha la lingua popu­ barbarica» numnada ironicamain «Walli­ prima fasa tenor in plan precis e sut la re­ cumbain confruntà cuntinuadamain cun ma pitga per la Rumantschia. Uschia ha el­ lara sco «tudestg grischun». Enturn il 1400 ser Sprach». Da l’ierta e da las particulari­ schia dals signurs territorials retics, oravant perditas territorialas. L’egualitad da dretgs, la instradà tranter auter il provediment da è il rumantsch svanì, cun excepziun d’in­ tads presumadas dals Gualsers grischuns tut da la claustra da Mustér e dals baruns libertads e suveranitads tranter las trais lin­ Radio Rumantsch en las raits da la Bassa. tginas inslas linguisticas isoladas en regiuns èn mo lur dialects propi originals. Las rela­ de Vaz. Ils Gualsers cultivavan lur bains sco guas en las dretgiras grischunas ha impedì Gia baud èn sa furmadas uniuns rumant­ pli autas. Relicts dal passà rumantsch en ziuns tranter ils immigrads d’autras linguas feuds ereditars e giudevan la libertad da cumbats ed ils interess politics ed econo­ schas en la diaspora rumantscha (per quellas regiuns èn ils vegls nums da fami­ ed ils indigens da lingua rumantscha e ta­ persuna. Las vals talianas èn stadas pertu­ mics èn adina stads pli impurtants che exempel a Cuira il 1915 ed a Turitg il glia (per exempel Gabathuler/Ca Bartul, liana vegnivan determinadas sin basa da tgadas mo parzialmain da l’immigraziun quels linguistics. Per raschuns praticas era 1920). Regiuns oriundamain rumantschas Galbier/Ca Albert e.a.) sco era ils numerus dretgs prestabilids e da cunvegnas e betg te­ gualsra. Dal process da la colonisaziun ale­ il tudestg la lingua uffizialada la Republi­ sa sentan actualmain sco parts da la dia­ toponims rumantschs cuvernads d’ina nor criteris etnics. Ils motivs per ils quals il manna èn resultadas differentas zonas lin­ ca da las Trais Lias. Pir il 1794 ha quella re­ spora rumantscha (per exempel Il Plaun stresa da nums alemans. Il 1464 ha in cont de Sax­Mesauc aveva relaschà il 1457 guisticas; ina zona periferica cun ils colo­ nunzià a questa tradiziun ed ha proclamà cun Panaduz, Razén e Domat). Las regiuns grond incendi devastà la citad da Cuira, il ina lescha che snegava a persunas da lingua nists da lingua tudestga, ina zona bilingua la trilinguitad da las Trais Lias. Las Consti­ dal territori tradiziunalmain rumantsch e center principal da la regiun. Mastergnants tudestga en las vischnancas lumnezianas rumantsch­tudestga ed ina zona centrala tuziuns chantunalas dal 1880/92 han alu­ las instanzas chantunalas excludan savens da lingua tudestga han reconstruì la citad rumantschas il dretg da burgais e l’acquist cun vitgs ed aclauns rumantschs. Questa ra renconuschì e garantì formalmain las la diaspora rumantscha da decisiuns en ch’è alura vegnida germanisada fin ad ina da chasa e curt èn probablamain da chat­ repartiziun territoriala sa mussa a moda trais linguas dal Grischun sco linguas fatgs rumantschs, malgrà il grond dumber pitschna minoritad rumantscha domicilia­ tar plitost en la politica ch’en la lingua ed exemplarica en il Partenz sco era en la re­ chantunalas. Tu t las trais linguas avevan da persunas che discurra qua rumantsch e da en il Welschdörfli.Ul tra dal center lin­ etnia gualsra. Ils Gualsers èn immigrads sin giun tranter Tersnaus/Val S. Pieder ed Ur­ damai da princip il medem status sin plaun malgrà il ferm engaschament da la diaspo­ guistic ed economic rumantsch ha il tu­ duas rutas en la Rezia: sur il Cuolm d’Ur­ sera/Tujetsch. Suenter il 1300 èn sa domi­ chantunal. Tu ttina ha il chantun Grischun ra rumantscha a favur da la lingua e cultu­ destg gudagnà qua tras era la supremazia sera en Surselva e sur il San Bernardin en il ciliads Gualsers, protegids dals baruns de empruvà en il 19avel tschientaner da ger­ ra rumantscha. Il 1991 è vegnida fundada sco lingua giuridica ed administrativa sper Valragn ed a Tavau, danunder ch’els han Vaz e de Razén, en la Val Stussavgia; auters manisar ils Rumantschs. L’ avertura da las l’Uniun da las Rumantschas e dals Ru­ il latin. En il temp medieval è il tudestg colonisà il Partenz ed il Scanvetg. Ils si­ han cultivà là terren da la claustra da Cazas regiuns alpinas tras vias e viafiers ed il ferm mantschs en la Bassa (URB) sco uniun da avanzà era dal Tirol dal Sid en il Vnuost ru­ gnurs feudals han domicilià els en zonas a partir dal 1363; en il decurs dal 14avel svilup turistic han alura manà massas da tetg da las societads rumantschas localas, mantsch, nua che la lingua indigena ha stuì pauc u insumma betg abitadas, explotadas tschientaner han els colonisà la Stussavgia persunas d’autras linguas en las valladas ru­ constituidas ordaifer il Grischun; ella è ceder en il decurs dal 17avel tschientaner a da la populaziun rumantscha indigena mo fina Versomi ed èn sa rendids sur il Tavel­ mantschas. Blers Rumantschs vesevan en vegnida recepida il medem onn en la Lia las a Tschupegna sin la Mantogna Sura ed lur lingua materna in obstachel economic. Rumantscha sco uniun extraterritoriala. enturn il 1350 sur il Pass da Tu mel en la Uschia è s’imponì plaun a plaun il tudestg La diaspora rumantscha è creschida ils Val S. Pieder. En intginas regiuns èn las en las scolas, baselgias e salas communalas davos onns ed ha intensivà ils contacts cun trais gruppas linguisticas dal Grischun sa dal territori rumantsch. La renaschien­ la regiun d’origin; il return en patria è per cruschadas, per exempel en la Val d’Avras tscha retorumantscha a la fin dal 19avel blers che vivan en la diaspora rumantscha ed a Vanescha/Vrin. Questa fasa da germa­ tschientaner ha pudì franar parzialmain in’opziun u ina realitad (avant u suenter la nisaziun è ida pli u main a fin enturn il quest process ed il 1938 ha il pievel svizzer pensiun). Clau Solèr 1500. In exempel per ina convivenza tri­ renconuschì il rumantsch sco lingua naziu­ lingua per part anc oz vitala è la vischnan­ nala svizra. Il 1996 ha il suveran era accep­ ca da Beiva en il Surses. tà il nov artitgel 116 da la Constituziun fe­ Lexicon Istoric Retic A partir dal 15avel/16avel tschientaner è derala (art. 70 da la Constituziun federala sa manifestà in ulteriur process da germani­ dal 1999) che dat al rumantsch il status Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ saziun en il Grischun, numnadamain l’infil­ d’ina lingua semi­uffiziala da la Confede­ tgels (geografics,tematics, artitgels da traziun alemannica dals vitgs rumantschs raziun. La germanisaziun dals vitgs ru­ famiglias e biografias)dav art l’istorgia periferics tras maridaglias maschadadas e/u mantschs ha dentant cuntinuà era en il grischuna/retica e la Rumantschia. l’acquist da giaschom tras persunas surtut da 20avel tschientaner ed ha attatgà vischnan­ Editura: Fundaziun Lexicon Istoric lingua tudestga. Quest process pon ins per­ cas e regiuns ch’eran avant il 1950 exclusi­ Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; sequitar exemplaricamain a Tujetsch, en la vamain u preponderantamain ruman­ versiun stampada: www.casanova.ch Ils nums «Walenstadt» e «Walensee» regordan a la lunga preschientscha dals Ru- Val Medel ed en il Partenz. Massas da vitgs tschas (per exempel la Val Schons, il Sur­ u en mintga libraria. mantschs («Walen»/«Welsche») en questa regiun. rumantschs èn uschia vegnids germanisads, meir, l’Engiadin’Ota, Lags, Trin u Domat). 8LMESEMNA, ILS 8 DA FANADU 2015 EXICON ISTORIC RETIC Puschlav – vallada dal Grischun talian situada tranter il Pass dal Bernina e la Vuclina

„ Il Puschlav è ina vallada meridiu- vetsch postal tranter Cuira ed Aprica per nala grischuna che s’extenda (dal pudair tgirar ses contacts cun Vaniescha nord al sid) dal Pass dal Bernina finen a moda segira e directa. Quest tschan­ Vuclina. 824 Postclave, talian Val Po- cun da via era subdividì tenor contract schiavo, Valle di Poschiavo, tudestg en otg agenzias da posta, installadas Puschlav. Il Puschlav vegn percurrì tranter auter a Puntraschigna, Poschia­ dal flum Poschiavino che nascha al vo, Tiraun ed Aprica. Suenter l’avertura Bernina (2328 m) e sbucca en l’Adda da la Via S. Marc da Bergam a Murbegn sin territori talian (414 m). Il Lai da (1593), cun access al Pass dal Spleia, ha Puschlav separa la part superiura da il trafficsur il Bernina pers si’impurtan­ la val cun la vischnanca da Poschia- za originara. Il 1650 incassav’ins dazis vo (lieu principal) da quella inferiura sin chastognas, chonv, glin, savun, fier, cun la vischnanca da Brüsch. Il Pu­ ponn, saida, chaschiel e tschigrun, ultra schlav è identic cun il district dal Berni­ da quai era taxas per il transport da vat­ na. La populaziun da la val (1850 3888 gas, chavals, bovs, nursas e chauras es­ abitants; 1900 4301; 1950 5562; 2000 tras. Tranter il 1842 ed il 1865 è vegni­ 4472) è quasi totalmain da lingua talia­ da construida la via charrabla che mana­ na, cun ina maioritad catolica ed ina mi­ va pli u main lung la veglia ruta ost, noritad refurmada. tranter il 1908 ed il 1810 la lingia da la Ils emprims chats dal temp da bronz Viafierdal Bernina (Viafierre tica) lung e dal temp da fier na cumprovan betg la ruta vest. A partir dal 1960 han ins cun tschertezza ina colonisaziun en construì pendicularas e runals da skis en l’epoca preistorica. En il mument da la il conturn dal Pass dal Bernina (Diavo­ conquista romana (15 a.C.) cun l’incor­ lezza, Lagalb). Ils projects da la Rätia poraziun dal Puschlav en la Gallia trans­ Energie SA, che prevesan tranter auter padana (cun referiment al municipium d’auzar il mir da fermada dal Lago Bi­ da Com) era la val probablamain abita­ anco, pericliteschan fermamain la cun­ da da stirpas reticas. Suenter il domini trada dal pass ed èn perquai fitgcontes­ langobard (entschatta dal 7avel tschien­ tads, tant pli che la lingia da la Viafier taner) han ils retgs carolingics legà a la retica da l’Alvra al Bernina è vegnida re­ fin dal 8avel tschientaner la plaiv dal cepida il 2008 sco part dal patrimoni Puschlav, ensemen cun quella da Buorm cultural mundial da l’Unesco. e da Mazzo (Vuclina), a l’abazia da Il vitg da Poschiavo furma il lieu principal da la vallada. FOTO R. CANAL Martin Bundi Saint­Denis a Paris. Il legat è però vegnì snegà da l’uvestgieu da Com ch’aveva, tivas economicas e commerzialas. Per schlav da la diocesa da Com ed incorpo­ nina. Il tschancun da Puntraschigna a Lai da Puschlav ultra da la pussanza spirituala, era dretgs terminar las dispitas purtadas ora du­ rà la val en l’uvestgieu da Cuira. Poschiavo quintava 20 miglias (var 34 Cun ses radund 2 km² il pli grond dals temporals e patrimonials sur la val. Era rant tschientaners cun Tiraun, è vegnì Durant il 19avel tschientaner èn km). A l’entschatta dal 16avel tschien­ 23 lais dal Puschlav, talian Lago di Po­ l’uvestg da Cuira aveva empruvà d’avair spustà il cunfin da la giurisdicziun il emigrads numerus Pus’ciavins en diffe­ taner utilisav’ins da la vart dal Puschlav schiavo (uffizial). La profunditad max. pussanza en il Puschlav. Gia en il 12avel 1526 a la tur da Piattamala sper Cam­ rents pajais da l’Europa ed en l’Austra­ la ruta ost sur Pisciadel (1478 m) ch’era munta a 98 m. Ils indigens numnan el tschientaner eran las duas vischnancas pocologno. lia: l’economia tradiziunala, basada sin da quel temp in abitadi permanent; ils il «Lagh da Li Presi». Il 1010 ha l’uvestg da Poschiavo e Brüsch separadas territo­ La proclamaziun da la cretta refur­ l’agricultura, na pudeva betg garantir 25/26 da december 1526 ha ina delega­ Albisch da Com lubì la pestga en il Lai rialmain e disponivan d’atgnas structu­ mada tras exiliads talians, che giudevan in’existenza a la populaziun che creschi­ ziun veneziana utilisà questa ruta. Da da Puschlav a la claustra da S. Abbon­ ras organisatoricas. La baselgia da la cu­ – grazia als Artitgels da Glion dal 1526 va ad in crescher. Tranter il 1842 ed il temp en temp circulava il trafficera sin dio/Com gist fundada. Ils lais dal Pu­ minanza dals fraters da San Romerio – ina protecziun particulara en las Trais 1865 è vegnida construida la via dal la ruta vest sur Cadera­Cavaglia­Val Pi­ schlav èn vegnids explotads pli intensi­ (11avel tschientaner), cun ses possess Lias, ha fatg nascher duas communitads Bernina. L’ installaziun da las Forze mo­ la­Bernina, schlargiada il 1555. Il terri­ vamain pir en il 12avel tschientaner a sin la spunda sanestra da la val, furma­ refurmadas a Brüsch ed a Poschiavo. Te­ trici di Brusio (1906) e da la Viafierdal tori da la vischnanca da Poschiavo s’ex­ partir da la Vuclina. Il 1239 possedevan va da quel temp in’unitad territoriala nor ils rapports davart las visitaziuns da Bernina (1908–10) han dà novs impuls autonoma. En il 12avel–13avel tschien­ l’uvestg aveva adoptà il 1589 in terz da a l’economia locala. Questas activitads taner han surpiglià ils de Matsch­Venos­ la populaziun da Brüsch ed in quart da ed il commerzi èn alura vegnids accum­ ta la suveranitad territoriala da l’abazia quella da Poschiavo la cretta refurmada. pagnads d’in impurtant svilup en il sec­ da Saint­Denis; sco vasals da l’uvestg da L’equiliber fragil tranter las duas confes­ tur turistic (hotel termal a Le Prese, Cuira han els obtegnì il 1284 era la giu­ siuns è vegnì disturbà cumplettamain 1857), dal qual dependa oz ina gronda risdicziun auta sur la val. A medem tras la persecuziun dals refurmads a part da las plazzas da lavur (il 2000 la­ temp ha schlargià la citad da Com sia Brüsch (1620) ed a Poschiavo (1623). vuravan passa 50 % da las persunas cun pussanza en il Puschlav cun la giurisdic­ Las tensiuns han perdurà era suenter activitad da gudogn en il Puschlav en il ziun bassa exequida tras podestats co­ l’accord cuntanschì il 1642 tras l’inter­ sectur terziar). Dapi il 2008 cumpara la mascs. venziun da las Tr ais Lias e la communi­ gasetta regiunala mensila per la Vuclina Suenter la submissiun da Com a Mi­ tad dal Puschlav è stada ditg dividida en e la Val Puschlav, «Il Tiranese senza con­ laun il 1335, è vegnì integrà era il Pu­ duas facziuns ostilas. Durant il 17avel fini». Arno Lanfranchi schlav il 1350 al domini dals Viscontis. tschientaner e fin il 1753 è stada la val Il 1406 èn sa revoltads ils abitants cun­ la scena da numerus process cunter Bernina ter la cessiun dal feud puschlavin a Gio­ strias. District che cumpiglia en sia dimensiun vanni Malacrida da Müsch, ed il 1408 Il 1797 ha attribuì Napoleun Bona­ il Puschlav (237,3 km²), separà il 1851 èn els sa suttamess a la giurisdicziun da parte la Vuclina a la Republica cisalpi­ tras la lescha davart la repartiziun dal l’uvestgieu da Cuira ed èn s’unids a la na. Il Puschlav ha refusà l’annexiun a chantun Grischun sco district da dretgi­ Lia da la Chadé. A partir da quel mu­ quella. Il nov cunfinha dividì ina com­ ra civila (emprim’instanza). Dapi il ment ha partì il Comun grande (dre­ munitad unida per tschientaners tras in­ 2001 furma il district dal Bernina era Lago di Poschiavo, sguard da Miralago vers nord. FOTO: PD tgira auta) da Poschiavo e Brüsch il de­ teress cumins e la bloccada commerzia­ ina dretgira criminala. El sa cumpona stin da la Lia da la Chadé, a partir dal la ha indeblì fermamain l’economia lo­ dals circuls da Poschiavo e da Brüsch tenda sur il Bernina vers il nord, ma las qua ils signurs de Matsch ils dretgs da 1524 quel da las Trais Lias. La conqui­ cala. Il 1851 è sa separada la vischnanca ch’han remplazzà da lur vart il 1851 la duas vischnancas vischinas da Poschia­ pestga. Durant ils dis da dretgira tegnids sta da la Vuclina tras ils Grischuns da Brüsch da quella da Poschiavo. In de­ dretgira auta dal Puschlav. Jürg Simonett vo e da Pisciadel eran obligadas da man­ en il Puschlav (zercladur, settember, de­ (1512) ha avert a la val novas perspec­ cret federal dal 1869 ha separà il Pu­ tegnair la via mintgamai final pass, nua cember) steva in pestgader a la disposi­ Pass dal Bernina che duas cruschs al Lagh da la Cruseta ziun dal chastellan. La vischnanca da Pass a 2328 m che maina da l’Engia­ marcavan il cunfin. En vischinanza da Poschiavo aveva da furnir a quel min­ din’Ota en il Puschlav. Impurtant pas­ quellas sa chattava gia il 1519 in ospizi tgamai 50 litgivas per il di da s. Martin sadi nord­sid. En il temp medieval ave­ cun chaplutta, erigì da Thomas Mauri­ (11 da november). L’aua dal Lai da va il Bernina anc in’impurtanza secun­ ci da Puntraschigna. A la Piazza vecchia Puschlav vegn utilisada dapi il 1906 da dara per il traffic da transit che sa sple­ da quest ospizi existiva ultra da quai ina las Ovras electricas Brüsch SA per la gava oravant tut sur Clavenna e sur ils susta, transferida il 1570 al Piano dal producziun d’electricitad. pass al vest. Il 1410 èn s’obligadas las Cambrena a la riva nordvest dal Lago Adolf Collenberg vischnancas da l’Engiadin’Ota, da Po­ Bianco. Bernina Suot (2046 m) era da schiavo e da Brüsch envers pliras vi­ quel temp in lieu abità durant l’entir schnancas en Vuclina da mantegnair la onn e munì cun stallas da chavals. Il Lexicon Istoric Retic via da pass fin a Piattamala a la sortida 1544 ha il cumin d’Engiadin’Ota rela­ dal Puschlav. schà in reglament ch’obligava la vi­ Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ Cun la conquista da la Vuclina tras ils schnanca da Puntraschigna da mante­ tgels (geografics,tematics, artitgels da Grischuns il 1512 è la ruta dal Bernina gnair il tschancun da via da la vart nord famiglias e biografias)dav art l’istorgia daventada fitg impurtanta. Ella era dal Bernina e da tegnair quel avert du­ grischuna/retica e la Rumantschia. numnadamain la via la pli directa en la rant l’enviern cunter ina taxa da passadi. Editura: Fundaziun Lexicon Istoric Republica da Vaniescha, cun la quala ils Il trafficsur il Bernina ha cuntanschì Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; Grischuns tgiravan contacts d’amicizia. sia culminaziun vers la mesadad dal versiun stampada: www.casanova.ch Da quel temp vegn menziunà per l’em­ 16avel tschientaner, suenter che la u en mintga libraria. Lago Bianco ed ospizi dal Bernina. MALETG DA CA. 1880 prima giada il trassé da la ruta dal Ber­ Frantscha aveva installà il 1548 in ser­ 8LMESEMNA, ILS 15 DA FANADU 2015 EXICON ISTORIC RETIC Testament da Tello ed Urbari curretic

Relaziuns territorialas e politicas en la Currezia tempriva

„ Pir suenter il 454 è er la provinza ro- frars e nevs la pussanza episcopala e secu- Sper Tello han dudesch perditgas, mana Raetia prima vegnida sut squitsch lara en sia persuna. Cun Victor, il nev da uschenumnads viri boni, quai vul dir per- tras pievels germans sco ils Alemans, Tello, e sias nezzas Teusinda ed Odda, che sunas libras autorisadas d’accumplir acts pli tard er ils Burgognais e Francs. Ma vegnan anc numnadas en l’agiunta dal giuridics, suttascrit il testament. Da quel- anc sut il retg ostrogotic Theoderich «Testament da Tello» (765), va a fin la tra- las fascheva part in spiritual Silvanus, in (493–526) fascheva la regiun part da diziun dals Zaccons. L’ onn 806 è il stadi derschader Justinianus, tschintg cusse- l’Italia, fin ch’ella è vegnida integrada, curretic vegnì incorporà cun forza en il si- gliers (curiales) da Cuira, Domat, Sargans bain vers il 536/537, en il Reginavel dals stem administrativ francon dals Carolings. e dal Scanvetg sco era tschintg chavaliers Francs merovingic. Cun segirar vers la fin Martin Hannes Graf da Mels, Termin, Cuira, Vaz e Buchs. Ils dal quart tschientaner la lingia da cunfin tschintg curiales eran probablamain com- Danubi-Iller-Rain Superiur, ma er tras al- Victor members d’in cussegl installà per l’entira lianzas cun ils Alemans e la furmaziun da Attestà enturn l’onn 719 sco preses da la Currezia e che derivava probablamain nà gronds commandos militars surregiunals, Currezia, vul dir sco administratur roial da l’administraziun romana. Martin Bundi èsi reussì als Romans da tegnair la Raetia suprem. Fundatur da la claustra da Mustér. ed il Noricum fin la mesadad dal 5avel L’ ipotesa tenor la quala el haja mazzà s. Pla- Urbari curretic dals bains imperials tschientaner. Pir suenter la mort dad Aë- ci, il cumpogn indigen da s. Sigisbert, vegn Register dals bains imperials (baselgias, tius (454) han puspè cumenzà las irrup- – per motivs cronologics ed auters – con- bains roials e feuds cun vastas pertinenzas) ziuns dals Alemans. Sco per las provinzas testada da l’istoriografiaactuala che suppo- e dals dretgs (tschains roials, taxas dals in- vischinas Raetia secunda e Noricum sa la- na in mazzament da rapina bain preparà. drizs da traffic e da minieras) da l’Imperi scha però er reconstruir per la Raetia pri- La fundaziun da la claustra è vegnida cum- en la Currezia, tradì dad Aegidius Tschudi ma che las pretaisas territorialas romanas plettada il 765 da ses figl,l’ uvestg Tello. en fragments ed ordinà tenor ministeris. han perdurà er suenter la finda l’Imperi ro- Adolf Collenberg L’ urbari includa in register analog da l’a- man occidental (476) ed il domini da l’uf- bazia da Faveras. Arguments linguistics e fizierro man da derivanza germana Odoa- Tello reals permettan da datar quest urbari en- ker (476–493). Suenter sia victoria sur Uvestg da Cuira enturn il 759–765. Deri- turn il 840, probablamain sco descriptio en Odoaker (493) ha il retg ostrogotic Theo- vant da la famiglia dals Zaccons, figl dal vista a la partiziun da l’Imperi, stipulada a derich dominà l’Italia sco er las provinzas preses Victor e da Theusinda.Te llo è even- Verdun il 843. El è in dals paucs urbaris ca- da cunfin al nord da las Alps. Da l’en- tualmain vegnì educà a la claustra da Mu- rolings mantegnids e furma qua tras ina tschatta dal 6avel tschientaner èn sa man- stér. Tenor la Vita da Gallus da Walahfrid funtauna impurtanta davart l’istorgia da la tegnids dus documents en ils quals Theo- Strabo ha Tello intermedià il 759 en il con- constituziun, da la baselgia, dal traffic, da derich sa drizza al dux Raetiarum. Ins sup- flict tranter la claustra da Son Gagl e la colonisaziun e da l’economia en general pona ch’i deva – analog al temp roman e l’uvestg Sidonius da Constanza. Ultra da ed en Rezia en spezial. Ils numerus lieus francon – sper quest manader militar anc quai ha Tello era cunsignà l’onn 762 la lia numnads per l’emprima giada en quest ur- in praeses ch’administrava las fatschentas d’uraziun, concludida a la Sinoda dad At- bari fan da quel ina funtauna impurtanta politicas da questa regiun da cunfin. tigny (Ardennes). En in document redigì per la toponomastica dal temp medieval Gia il 496/497 e lura puspè il 506 ave- ils 15 da december 765 sco donatio post tempriv. Otto Paul Clavadetscher va il retg francon Chlodwig victorisà sur ils obitum, enconuschent sco il «Testament da Alemans e franà uschia l’expansiun da Regent francon en la baselgia carolingica da Mals (Vnuost Sura). Tello», ha Tello legà a la claustra da Mustér Tuverasca quels. Durant questa fasa transitorica devi vasts possess. Sco ses successurs Constan- Num dal district administrativ dals Francs, pia al nord da las Alps tant Alemans fran- ganisaziun tras Carl il Grond (772/774 e suenter Carl il Grond, datescha plinavant tius e Remedius, ha Tello probablamain attestà en l’«Urbari curretic dals bains im- cons sco er Alemans ostrogotics; colonisa- 806) è segnada da la famiglia dals Zaccons l’Urbari curretic dals bains imperials (ca. era unì l’uffizispiritual da l’uvestg cun quel perials» (ca. 840) cun la Surselva sur las turs da vart dals Ostrogots sezs na paran (u Victorids). Quels regivan la Currezia a 840); quest document dat invista en las re- secular dal preses. Martin Hannes Graf Auas Sparsas a Tr in e sur la chavorgia da però betg d’esser arrivads en Rezia. Paucs moda relativamain autonoma e reunind laziuns dal temp da la Currezia sco conta- Versomi. Il center da quest Ministerium decennis pli tard è er la Currezia vegnida (per part en uniun persunala) tant l’uffizi di francon. Suenter la mort dal davos re- Testament da Tello (765) Tuuverasca era la Foppa cun il possess prin- integrada en il Reginavel dals Francs (pro- politic dal praeses sco er la dignitad episco- gent carolingic ha la Currezia fatg part dal Ils 15 da december 765 ha testamentà cipal da l’administratur a Glion. Il num bablamain analog a la surdada da la Pro- pala. In’impurtanta perditga da quel temp, ducadi da la Svevia (fundà a l’entschatta l’uvestg Tello da Cuira a la claustra da Mu- Tu verasca deriva da l’anteriura culegna da vence e da l’Alemannia dals Gots als Francs tant areguard las relaziuns politicas sco er dal 10avel tschientaner). Il 962, cun la cu- stér las entradas da ses bains en la Foppa e Tu ora, situada amez il guaud grond da ils onns 536/537). pertutgant aspects economics e socials, runaziun dad Otto I, è quel daventà terri- da ses possess sparpaglià da Tr un fin a Flem (territori da la vischnanca da Sagogn) Vers la mesadad dal 6avel tschientaner furma il Testament da Tello dal 765. tori dal Sontg Imperi roman. Buchs/SG. Quest testament è ina da las e va enavos sin il pled latin tubus, ru- èn ils Francs avanzads diversas giadas en Dal temp da Carl il Grond furmava la funtaunas istoric-culturalas las pli impur- mantsch bischen, vallun, via chavorgia. l’Italia. Il 553/554 èn truppas francon-ale- Currezia il davos dals uschenumnads «sta- Zaccons [Victorids] tantas da la Currezia e da la Svizra en gene- Martin Bundi manas probablamain er passadas sur ils pass dis episcopals» ch’eran sa furmads en la fa- Il num Zaccons, utilisà surtut dad Otto ral per il temp medieval tempriv. Il text tra- grischuns. Ma en il sid da las Alps han il Bi- sa tardiva dals Merovings (surtut en la part Paul Clavadetscher, respectivamain Victo- dì deriva d’ina copia realisada en la claustra Centena zantins pudì defender las fortezzas centrala e settentriunala da la Gallia). Ils rids, duvrà usitadamain en la perscruta- da Faveras e represchenta ina veritabla do- Num per in district administrativ dal temp ostrogoticas. Il 568 èn plinavant immigrads Carolings han schlià successivamain quests ziun pli veglia, designescha ina famiglia naziun; el è dentant vegnì falsifitgà tras francon ed otton. L’ onn 960 ha l’impera- ils Langobards nà dal nordost en l’Italia Su- «stadis da la baselgia» als integrond puspè ch’ha occupà da l’emprima mesadad dal agiuntas exequidas oravant tut en il 10avel tur Otto I regalà la regiun da Cuira e con- periura. Il cunfin tranter ils reginavels dals pli ferm en las structuras administrativas 6avel tschientaner fin viaden il 8avel tschientaner e pli tard, cura che la tuna ha turns, numnada Centena, sco era las en- Francs e Langobards en il territori da Me- dal Reginavel francon. Il pli tard il 806/807 tschientaner sur 10 generaziuns ils pli auts cumenzà a daventar legenda ch’il preses tradas da quella a l’uvestg da Cuira. Atte- raun dueva marcar finen il 19avel tschien- ha Carli il grond spartì la pussanza secula- uffizisa Cuira respectivamain en la Curre- Victor, il bab da Tello, haja assassinà Placi- stà sco centena et scultatia, sa referescha il taner la lingia da cunfintranter las diocesas ra da quella ecclesiastica ed introducì er en zia dal temp medieval tempriv. Zacco, in dus, il fundatur da la claustra da Mustér e district da Centena ad ina unitad admini- da Cuira e da Brixen-Bulsaun. la Currezia la constituziun da contadi. cumandant militar german instituì proba- ch’il testament saja vegnì stabilì sco expia- strativa dals Francs, sco quai ch’ella cum- Il temp tranter l’integraziun da la Cur- Dal temp da la divisiun dal Reginavel blamain dals Francs en la Currezia, pudess ziun. para en l’«Urbari curretic dals bains impe- rezia en il Reginavel dals Francs e sia reor- dals Francs, sut la segunda generaziun esser stà il successur dals duces retics; sia po- En l’introducziun vegn tranter auter rials» da ca. l’onn 840. Là presidiava il cu- siziun era eventualmain da natira civila. enumerada la parentella da Tello che per- vitg (sculdhaizo/scultatio) in district admi- Ina descendenta pli lontana da Zacco era metta da dissegnar ina part da l’arber ge- nistrativ (ministerium). Ni centena ni scul- entrada en colliaziun cun la famiglia indi- nealogic dals Zaccons/Victorids. La part tatia n’èn dentant sa fatgs valair sco no- gena dals Victorids ch’ha cuntanschì en- principala e cun quai originala dal Testa- ziuns en la Currezia. Igl è da supponer turn il 600, suenter il naufragi da la politi- ment da Tello s’occupa da la descripziun ch’ils tschains, pretendids da la glieud da la ca francona en las Alps ed en l’Italia, ina detagliada dals bains tellonics, da lur si- Centena en il contadi da Cuira, concerne- posiziun relativamain autonoma en Rezia. tuaziuns e cunfins, da pertinenzas da van ils Libers. Quels eran probablamain En il segund terz dal 7avel tschientaner glieud e dretgs sco era da las indicaziuns identics cun ils purs libers, numnads qua- cumpara tranter ils Zaccons in Vigilius tri- davart racoltas dad ers e pradas. En il cen- drarii e quartani tenor ils regals ottons a bunus, en il davos terz dal medem tschien- ter stat il bain dals Zaccons a Sagogn. A l’uvestg da Cuira; cun las quadras tributa- taner ils uffantsda quel, Paulus, Castoria e quel appartegneva il bain signuril cun ras, introducidas en il 10avel tschientaner, Paschalis (episcopus), eventualmain era pre- stabiliments da crap a Bregl da Heida cun han els obtegnì ina nova furma organisato- ses, maridà cun Esopeia. Sut ils figls da sias annexas, cun curtins da pumera, ierts rica. Il connex cun ils Libers resulta era dals quel, Victor (fundatur da la claustra da Ca- da verdura e vignas, en pli in bain signu- toponims dal tip Tschentanera che derivan zas, ensemen cun sia mamma Esopeia) e ril sin il crest dal chastè da Schiedberg da Centena e ch’ins chatta oravant tut en Jactatus, activs en la settavla generaziun, (Crest Val-Casti), ina migiuria a l’intern lieus populads da Libers en il temp medie- eran las pussanzas seculara e spirituala ap- da la vischnanca, in ulteriur bain a Lava- val (Sumvitg, Sevgein, Flem e.u.v.). parentamain separadas, essend l’emprim nuz sur Lags cun ina colonia sin territori Martin Bundi attestà a la fin dal 7avel tschientaner sco urbarisà ed alps extendidas a Nagens. I uvestg, il segund sco preses. La separaziun suonda in’ulteriura chasa signurila a da las pussanzas è attestada medemamain Glion cun bains en ils conturns final ter- enturn l’onn 720 tar ils figls da Jactatus, ritori da Sursaissa, inclus ina migiuria ed Lexicon Istoric Retic Vigilius (uvestg) e Victor (preses), durant alps sin la spunda dal Piz Mundaun, alu- il temp d’uffizi dal qual Otmar, il poster- ra ina chasa signurila da crap a Breil, ina Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti- iur sontg, aveva passentà sia uffanzaa Cui- migiuria a Schluein ed ina chasa signuri- tgels (geografics,tematics, artitgels da ra. Tenor la tradiziun duai Victor avair as- la a Ruschein cun il guaud da ruvers sut- famiglias e biografias)dav art l’istorgia sassinà Placi, il promotur da la claustra da vart. La descripziun detagliada furnescha grischuna/retica e la Rumantschia. Mustér. Era ils figlsda Victor, Tello (uvestg) enconuschientschas impurtantas davart Editura: Fundaziun Lexicon Istoric Tavla genealogica da e Zacco (preses), avevan separà las pussan- il stadi da la cultivaziun dal terren, la co- Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; Tello (sisum) e ministeris zas. Tello, che cumpara en il cudesch da lonisaziun e la cumposiziun da la popu- versiun stampada: www.casanova.ch tenor l’Urbari curretic fraternisaziun da la claustra da Reichenau laziun tenor classas socialas en la vallada u en mintga libraria. (giudim). TENOR HBG sco comes, ha reunì suenter la mort da ses dal Rain Anteriur. 8LMESEMNA, ILS 22 DA FANADUR 2015 EXICON ISTORIC RETIC Val Müstair – vallada rumantscha al sidost dal Grischun

„ La Val Müstair è ina vallada al si- en l’Adisch. El è vegnì explotà tranter il dost dal Grischun, dapi il 2009 era 1922 ed il 1958 a Tschierv per producir vischnanca politica, sortida da la fusi- electricitad. La noziun, attestada il 1289, un da las anteriuras vischnancas poli- è probablamain preromana. Il Rom ri­ ticas da Tschierv, Fuldera, Lü (cun Lü- stga permanentamain d’inundar las cu­ sai), Valchava, Santa Maria en Val legnas e cultiras, oravant tut a Valchava. Müstair e Müstair. La Val Müstair ap- A Puntvila, in aclaun situà a la riva dal partegna linguisticamain a l’intschess Rom tranter Müstair e Tuer, sa chattavan dal vallader, il dialect sa numna jauer. la crusch da cunfine l’anteriur lieu d’exe­ Il Rom che percurra la val sbucca a cuziun da la dretgira da la Val Müstair. Gluorn en l’Adisch. La Val Müstair cum­ Adolf Collenberg piglia era la Val Mora; ella s’extenda dal Pass dal Fuorn final cunfintalian tranter Parc Naziunal Svizzer (PNS) Müstair e Tuer ed ha ina lunghezza da 26 Reservat natiral situà sin territori da km ed ina surfatscha da ca. 200 km². l’Engiadina Bassa (vischnancas da Zer­ 1850 1483 abitants; 1900 1505; 1950 nez, Lavin, Scuol), da l’Engiadin’Ota 1787; 2000 1605. (vischnanca da S­chanf) e da la Val Müs­ Perscrutaziuns archeologicas exequi­ tair (vischnanca da Valchava, oz fracziun das en la claustra da Müstair han mess a da la vischnanca da Val Müstair), cun ina la glisch ina chasa cun colonnas dal temp surfatscha da 172 km². Cun l’industria­ da bronz e relicts d’ina culegna romana. lisaziun creschenta a la fin dal 19avel L’istorgia retrodatabla da la Val Müstair tschientaner èn s’augmentads era en iniziescha cun la fundaziun da la claustra Svizra ils quitads per la natira e ses ave­ da Müstair en il davos quart dal 8avel gnir. Il boom da construcziun, inizià tschientaner ch’ha marcà fermamain il enturn il 1900, ha provocà in clom svilup da la val. En il 12avel tschientaner Val Müstair: sguard vers Valchava e Fuldera; davosvart il Pass dal Fuorn. FOTO: DIGIFLEX / PIXELIO d’alarm dals protecturs da la natira. Il è ella vegnida colonisada a partir da Mü­ 1907 ha la Société de physique et d’his­ stair cun culegnas stablas. Dal 1170 da­ 06) porscha numerusas pussaivladads da pratitgada en questa regiun durant il Fin en la segunda mesadad dal 19avel toire naturelle genevrina supplitgà il tescha la chaplutta da Sancte Mariae in viandar e l’installaziun moderada d’im­ temp medieval tardiv. Enturn il 1499 tschientaner circulava il trafficsur il Fu­ Cussegl federal da determinar e separar Silvaplana, erigida en l’aclaun odiern da plants da skis a Minschuns/Tschierv atti­ vegniva il Fuorn, frequentà gia en temps orn sin ina simpla via da sauma e per territoris protegids en las Alps. A medem Sielva, da ca. l’onn 1230 in ospizi a Sta. ra era turists d’enviern. Sper il mastergn preistorics, numnà pass uffFa ldieren. chars da duas rodas. In’emprima ampli­ temp ha lantschà la Societad svizra da las Maria. Il 1290 è menziunada la cumi­ tradiziunal e l’impurtanta industria da L’ impurtanza strategica da quest pas­ ficaziunda la via dal Fuorn ha permess a scienzas natiralas (SSN), cun lur presi­ nanza d’abitadis da Sta. Maria sco com- mobiglia èn sa stabilids en ils onns 1970 sagi en la Currezia è probablamain stada partir dal 1864 d’installar in curs postal dent Fritz Sarasin da Basilea, in project mune. L’ulteriura colonisaziun ed urba­ surtut a Müstair divers manaschis indu­ in dals motivs per la fundaziun da la regular per il transport da persunas cun per in parc naziunal svizzer. Il reservat risaziun da la val fin al Pass dal Fuorn è strials ed interpresas da servetsch, effec­ claustra da Müstair enturn l’onn 800. Ad charrotschas stretgas che circulavan la dueva vegnir suttamess a prescripziuns vegnida promovida era dals uvestgs da tuond in augment da pendularis dal Il Fuorn, a Buffaloraed a Sassalb avev’ins stad trais giadas l’emna da Müstair a Zer­ da protecziun severas e liberà da func­ Cuira. L’impurtanza dals pass en Vuclina Vnuost. Il 1973 è vegnida fundada la erigì simpels albierts il 1490 respectiva­ nez e viceversa. Suenter che la Confede­ ziuns da recreaziun e da divertiment (Umbrail), a Livign (Alpisella) ed a Corporaziun Regiunala Val Müstair. Il main il 1539. In’emprima regulaziun da raziun era sa declerada pronta da suste­ (cuntrari al sistem nordamerican). Il S­chanf en l’Engiadin’Ota (Chaschauna) 2003 è naschida l’idea da concepir la val­ l’organisaziun dal trafficsur il Fuorn da­ gnair pliras vias alpinas sco implants 1909 ha la SSN stipulà l’emprim con­ è creschida successivamain. Il 1239 èn at­ lada sco reservat da biosfera. A Valchava tescha dal 1544. A l’entschatta dal temp d’impurtanza militara, è la via dal Fuorn tract da fittanza cun la vischnanca da testadas ina fieraa Müstair (emprima do­ sa chatta la Biblioteca Jaura (biblioteca modern existiva, sper il trafficda sauma, vegnida amplifitgadail 1870–72 da Zer­ Zernez per la Val Cluozza, e per pajar ils cumentaziun) ed ina fabrica cun export da vallada) ed il Museum Chasa Jaura era gia in trafficda chars sur il Fuorn. Vers nez final cunfinsvizz er tranter Müstair e tschains ed ulteriurs custs è vegnida fun­ da ponn grisch. A partir dal 14avel (museum da vallada), a Müstair il mu­ il nord vegniva transportà tranter auter Tuer. Il 1922 ha la posta mess en circula­ dada il medem onn la Societad svizra per tschientaner è cumprovada per la part in­ seum claustral. Part da la populaziun da graun, vin, fier, arom e sal. En la cunve­ ziun ils emprims autos postals, ils emp­ la protecziun da la natira (dapi il 1997 terna da la val in’industria da minieras. lingua rumantscha: 2000 74,1 % / 86,4 gna tranter il cumin d’Engiadin’Ota, re­ rims onns mo durant trais mais, il 1927 Pro Natura). Tenor conclus dal prim Entaifer la Lia da la Chadé, a la quala la % (meglra lingua / tuttas indicaziuns). sponsabel per las relaziuns da traffic,ed il durant in mez onn ed a partir dal 1934 d’avust 1914 purtava la Confederaziun Val Müstair era s’unida il 1367, ha furmà Paul Eugen Grimm vischinadi da Zernez, è quest ultim s’obli­ durant l’entir onn. A partir dal 1906 ha ina part da la responsabladad. Ella ha en la val duas mesas dretgiras autas, quella gà da mantegnair la via sur il Fuorn final in comité planisà la construcziun d’ina pli obtegnì l’autorisaziun da concluder da Sur Chalavaina e quella da Suot Cha­ Pass dal Fuorn cunfin territorial dal pass e da tegnair viafier a binari stretg da Zernez sur il contracts da fittanzae da star bun per la lavaina che cumpigliava era las vischnan­ Passagi a 2149 m che maina da Zernez en quella averta era durant l’enviern. Per re­ Fuorn, cun colliaziun a la Viafier dal summa da fittanza.L’ emprim surveglia­ cas dal Vnuost Superiur. Il lieu da dretgi­ l’Engiadina Bassa tras il Parc Naziunal cumpensa ha Zernez obtegnì il dretg Vnuost. Il 1909 ha la Confederaziun ap­ der superiur dal PNS è daventà Steivan ra era Müstair. La Val Müstair è vegnida Svizzer a Tschierv en Val Müstair, istoric d’incassar ina taxa da transport. Il 1563 provà il project, per mancanza da daners Brunies il 1914. En il reservat vegn pre­ sblundregiada e devastada da truppas Cuolm d’Fuldera, tudestg Ofenpass. Im­ han il cumin d’Engiadin’Ota ed il vischi­ en ils onns da guerra e da crisa economi­ servada la fauna e la florada mintga in­ austriacas avant e suenter la Battaglia a la purtanta colliaziun ost­vest. Il Pass dal nadi da Tschierv stipulà in contract su­ ca n’ha quel dentant betg pudì vegnir rea­ fluenza umana (directa) ed ils mida­ Chalavaina (1499). La refurmaziun è Fuorn sbucca directamain da l’Engiadina megliant per ina durada da 20 onns, te­ lisà. Martin Bundi ments vegnan registrads scientificamain. vegnida introducida baud en Val Mü­ Bassa en la veglia Via Claudia (Pass da nor il qual ils da Tschierv èn s’obligads da Il PNS ha cuntanschì sia grondezza stair: entant che las tschintg anteriuras Raisch) e cunquai en la ruta classica per transportar la martganzia da Sta. Maria Pass da l’Umbrail odierna il 1961. Il 1968 ha ina funda­ vischnancas da Sta. Maria fin a Tschierv Vaniescha. L’ ospizi vegn numnà Süsom fin Süsom Givè. Tr anter il 16avel ed il Passadi a 2501 m che maina da Sta. ziun da dretg privat erigì ina Chasa dal han acceptà la nova cretta gia enturn il Givè. Il num Fuorn deriva dal latin fur- 19avel tschientaner ha il Fuorn giugà ina Maria en Val Müstair a Buorm en Vucli­ PNS sco center d’infurmaziun, remplaz­ 1530, è l’anteriura vischnanca monasti­ num, rumantsch furn (da luentar), fun­ rolla marginala en cumparegliaziun cun na, tudestg Umbrailpass, numnà era zada il 2008 tras il nov center d’infurma­ ca da Müstair restada catolica. Dal 1620 daria, e renviescha, sco il num local Ful­ ils passadis nord­sid principals dal Gri­ Wormserjoch. Ultra da la colliaziun di­ ziun dal PNS. Il 1981 ha il Parlament fe­ fin il 1635 (vul dir durant ils Scumbigls dera, a l’intensiva industria da minieras schun (Güglia, Set, Spleia). recta sur l’Umbrail ha existì en il temp deral cedì la responsabladad ad ina fun­ grischuns) è la val vegnida occupada al­ medieval l’uschenumnada Strada impe­ daziun da dretg public, survegliada da la ternantamain da truppas austriacas, fran­ riala, ina ruta bain frequentada che ma­ cumissiun federala dal PNS. Cuntrari al zosas e spagnolas. Il 1728 ha l’uvestg da nava da Sta. Maria sur la Val Vau e la Val temp da fundaziun han chaschunà il Cuira vendì la Val Müstair per 21 000 Fraele a Buorm. En il 16avel tschientaner traffic d’autos sur il Fuorn e las Ovras rentschs a l’Austria, il 1762 han las Tr ais durava il viadi sur la Val Fraele 25 uras, electricas dal Spöl novas intervenziuns Lias sfurzà sia recumpra per il medem quel sur l’Umbrail, pli malsegir, 22 uras. en la cuntrada dal PNS. Per quel motiv import. Il 1798–99 han truppas austria­ Il 1452 ha utilisà ina delegaziun austria­ han las autoritads dal PNS empruvà cas e franzosas occupà danovamain la val. ca l’Umbrail sin ses viadi a Com, Milaun d’engrondir dal 1996–2000 il territori Durant la helvetica è quella vegnida in­ e Roma ed il 1496 ha ina truppa da l’im­ dal PNS cun ina zona circumdanta par­ corporada al district d’En. Cun la nova peratur Maximilian traversà il pass. Vers zialmain protegida e d’integrar singulas Constituziun chantunala grischuna dal il nord vegniva transportà graun e vin, cuntradas en la zona centrala, per exem­ 1854 ha obtegnì la Val Müstair il status vers il sid surtut sal dad Alla. In contract pel il 2000 la cuntrada autalpina dals lais d’in agen circul e district dal Grischun, e stipulà il 1737 tranter la Val Müstair e sis da Macun (vischnanca da Lavin). Suen­ las sis vischnancas èn daventadas politi­ stradins reglava l’avertura da la via fin a ter che la vischnanca da Zernez aveva camain autonomas. L’electrificaziun è l’Umbrail durant il temp d’enviern. Dal dentant refusà da conceder al PNS la zo­ succedida a partir dals 1912. A l’occasiun 1795 datescha ina cunvegna tranter la na circumdanta previsa, n’èn ils plans da la refurma giudiziala dal chantun Gri­ Val Müstair e Buorm areguard il mante­ d’expansiun betg pli vegnids persequi­ schun (2001) è ella vegnida attribuida gniment da la via sur la Val Fraele e la tads. Sin iniziativa da la Pro Natura han sco agen circul al district d’En. Dal construcziun d’ina ustaria a Plazzetta. Il diversas regiuns lantschà dapi il 2000 1870–72 ha la val survegnì cun l’ampli­ 1901 han ins construì cun subvenziuns projects per parcs natirals regiunals. Da ficaziun da la via dal Fuorn ina meglra federalas e chantunalas la via charrabla da quels èn en planisaziun il Parc naziunal colliaziun cun il rest da la Svizra, cun il Sta. Maria fina l’Umbrail, cun access a la dal Locarnese (2002) ed il Parc Adula schlargiament da la via da l’Umbrail via dal Stielva, schlargiada gia 75 onns pli (2003). Martin Bundi (averta il 1901) in meglier access en Vu­ baud. L’emprim è vegnì frequentà l’Um­ clina. Il project d’ina viafiersur il Fuorn brail cun char e chaval e cun charro­ (propagà da l’industrial e banchier turi­ tschas, a partir dal 1925 era cun autos. La Lexicon Istoric Retic tgais Adolf Guyer­Zeller a l’entschatta via nova realisada il 1901 satisfa en gene­ dal 20avel tschientaner) n’è betg vegnì ral anc adina a las pretensiuns dal traffic Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ realisà. En l’agricultura predomineschan modern. Martin Bundi tgels (geografics,tematics, artitgels da l’allevament da muvel e l’economia da famiglias e biografias)dav art l’istorgia latg sper la cultivaziun da graun. A partir Rom grischuna/retica e la Rumantschia. dals onns 1960 è sa sviluppà en Val Mü­ Flum che percurra la Val Müstair, tudestg Editura: Fundaziun Lexicon Istoric stair in turissem en accord cun la natira. Rambach. Dals 25 km lunghezza dal Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; La cuntrada per gronda part intacta (sal­ Rom sa chattan 18 km sin territori gri­ versiun stampada: www.casanova.ch vament dal Rom, cumpart al Parc Naziu­ schun. Il Rom nascha al sidost dal Pass u en mintga libraria. nal Svizzer, revitalisaziun dal Rom 2003– Santeri e baselgia da la claustra da Müstair. FOTO: PD dal Fuorn a Tschierv e sbucca a Gluorn 8LMESEMNA, ILS 29 DA FANADUR 2015 EXICON ISTORIC RETIC Economia forestala: da l’explotaziun da rapina a la cultivaziun persistenta

„ Sur tschientaners ha l’uman tratg a guauds. Dal 1851–1919 è la flottaziun niz il guaud sut l’aspect da la coloni­ vegnida controllada e coordinada d’ina saziun e cultivaziun dal terren e sco cumissiun da flottaziunchantunala, alu­ resursa da laina da diever apparen­ ra dal Departament chantunal da con­ tamain inexauribla. A quest’explota­ strucziun e selvicultura. Suenter il 1860 ziun sfranada dueva pir la politica fo­ han la nova rait da vias e las viafiersna­ restala dal 19avel tschientaner metter ziunalas e chantunalas inizià la digren da in term. L’artitgel principal dal LIR da­ la flottaziun,pratitgada fina l’entschat­ vart l’utilisaziun dals guauds atras ils ta dal 20avel tschientaner anc en l’ En­ tschientaners è gia vegnì preschentà giadina Bassa, en il Mesauc ed en las val­ en questa seria (cf. «Selvicultura» en ladas dal Rain e fin curt suenter la Se­ LQ dals 21 da november 2012). La pre­ gunda Guerra mundiala en il Scanvetg schentaziun dad oz sa deditgescha a dus ed en il Partenz. Sco patrun dals flotta­ ulteriurs aspects da l’economia forestala: ders vegniva venerà s. Clau. D’ina vart vegn dà in sguard al commer­ Adolf Collenberg zi da laina istoric ch’era collià per gron­ da part cun la flottaziun sin vias d’aua. Uniun forestala grischuna Da l’autra vart vegnan tematisadas las Fundada ils 16 da matg 1901 a Cuira sin intervenziuns statals ch’han gì lieu en il iniziativa da Florian Enderlin, inspectur decurs dal 19avel e 20avel tschientaner; forestal chantunal ed emprim president quellas han mess fina l’explotaziun arbi­ da l’uniun, cun la mira da defender ils trara dal guaud ed han manà a la funda­ interess professiunals dal persunal fore­ ziun d’uniuns e da scolas che sa stentan stal e da promover la selvicultura en il per ils interess professiunals dal persunal Grischun. Ses organ uffizial è il «Bünd­ forestal sco er per la promoziun da la sel­ nerwald», edì dapi il 1947 (cun carnets vicultura en la publicitad. spezials e supplements tematics) mintga dus mais ensemen cun l’Uniun da pos­ Commerzi da laina sessurs da guaud Selva, dapi il 1981 era Fin lunsch viaden il 19avel tschientaner ensemen cun l’Uniun da selviculturs da ha enconuschì l’economia forestala gri­ revier (omaduas fundadas il 1919). Da­ schuna, sper la cultivaziun dals guauds pi il 1990 è l’Uniun forestala grischuna serrads, sulettamain l’explotaziun da ra­ commembra da l’Arge Alpenländische pina en regiuns bain accessiblas. En l’en­ Forstvereine. tir Grischun èn vegnids explotads du­ L’ Uniun forestala grischuna organise­ rant tschertas periodas entirs guauds per Flottaziun da laina a la confluenzadal Rain Anteriur e Posteriur a La Punt. (MALETG DAL 1821). scha tranter auter dapi il 1990 periodi­ il diever en minieras e chaltgeras. Enco­ camain curs da perfecziunament en eco­ nuschents èn ils contracts da laina da products mezfinids. Il 1999 èn vegnids currenzava ils berniers e permetteva da la Moesa vegniva exportà laina dal Me­ logia ed economia forestala. Il 1984 ha l’Engiadina cun il Tirol (laina da con­ exportads u elavurads ordaifer il Chan­ guntgir il furlait (taxa da transport sin sauc en la regiun da Milaun. Il plan fan­ ella inizià cun sia «Erklärung zum Wald­ strucziun e dad arder). A partir dal tun passa 80 % da la laina da mutagl, var vias e pass) ed ils dazis; el è perquai ve­ tastic da Pietro Caminada per ina via sterben» ina gronda acziun politica per 15avel/16avel tschientaner (cun ina cul­ 47 % da la laina da brisch e ca. 59 % da gnì limità fermamain. La laina da mu­ d’aua navigabla tras las Alps da la Ger­ la protecziun da la natira. Dapi l’onn minaziun en il 17avel–19avel tschienta­ la laina d’industria. Il 1998 eran occupa­ tagl derivava da la Surselva, ils flottaders mania fina la Mar Mediterrana (Genua) 2000 fa ella part da Graubünden Holz ner) explotavan taglialainas engaschads das 3900 persunas dal Grischun en per gronda part da Favugn, ed ins char­ è restà in siemi. Max Hilfiker che reunescha tut las uniuns, interpre­ dal Tirol regiuns da guaud dal Grischun l’economia forestala respectivamain en giava da La Punt/Rehanau aval. La pli­ sas, instituziuns e persunas interessadas determinadas tras contract e flottavan la l’economia da laina. La resgia Stallinger part da la rauba vegniva spedida a Cui­ Flottaziun al lain grischun. L’ avrigl 2004 han l’U­ laina sin l’En a las salinas dad Alla. Il Me­ Swiss Timber a Domat (2007) dueva ra. L’ admissiun da martganzia era fitg La flottaziun da laina pretendeva flums niun forestala grischuna e l’Uniun da sauc ed, en dimensiuns main grondas, la pussibilitar l’elavuraziun ed il commer­ contestada e vegniva fixada en regla­ cun bler’aua e vegniva pratitgada sulet­ selviculturs da revier fusiunà e furman Bergiaglia ed il Puschlav furnivan laina zi da laina en dimensiun industriala, ha ments. I sa tractava oravant tut dals pro­ tamain en regiuns cun in grond martgà dapi alura l’Uniun guaud grischun flottadaal Tessin ed a la Lumbardia. En però fatg naufragi il 2010. ducts da massa ris e vin, ma era dad ais­ da laina. L’ Engiadina Bassa ha alimentà (UGG; tudestg Graubünden Wald; il Mesauc eran las famiglias regentas ils Adolf Collenberg sas, charvun da lain e pals per vits. Ils a partir dal 15avel e 16avel tschientaner 2010 ca. 620 commembers). partenaris da concessiun ch’emploiavan spediturs eran responsabels per l’anda­ la salina dad Alla cun enormas quanti­ Adolf Collenberg lavurers talians e vuclinais per tagliar lai­ Vias d’aua ment legal da las fatschentas. Igl era scu­ tads da laina da construcziun e dad ar­ na en accord. En il Grischun dal Nord Las vias d’aua eran destinadas antruras mandà per motivs da concurrenza da der. Il Mesauc e – main savens – la Ber­ Scola da selviculturs vegnivan flottadas sin il Rain grondas al transport (limità) da martganzia, ora­ stgargiar sin il territori da las Tr ais Lias – giaglia ed il Puschlav furnivan laina flot­ Oriundamain vegnivan scolads ils selvi­ quantitads da laina d’export per la Ger­ vant tut da laina. Cuntrari a la colliazi­ il lieu da destinaziun tradiziunal era tada a la Lumbardia ed al Tessin. Sin la culturs en curs da quatter mais, pli tard mania e per la Svizra. Participads a que­ un tranter Tu ritg ed il Grischun, nua che Rheineck/SG, nua che la laina flottada Plessur han ins transportà laina fin il da set ed otg mais. Per satisfar a las (no­ sta fatschenta eran medemamain lavu­ la martganzia pudeva vegnir transpor­ vegniva era vendida. Il ferm current da 1968. En il Sand a Cuira sa chattava in vas) pretensiuns colliadas a l’acquist dal rers da guaud indigens (da Glion finen tada pli favuraivlamain cun bartgas sin l’aua ed il curs irregular dal flumpr eten­ rastè. Grondas quantitads da laina ve­ diplom federal è vegnida averta ils 17 il Partenz) occupads ad agen quint. Il il Lai Rivaun (Riva) e sin il Lai da Tu ritg, devan in transport en ina suletta direc­ gnivan flottadas sin il Rain Anteriur e d’avrigl 1967 la Scola da selviculturs re­ commerzi da laina a gronda distanza era stueva il transit alpin vegnir exequì cun ziun. Anc il 1800 vegnivan flottads Posteriur. Ils flottadersactivs tranter Tu ­ giunala en il Plantahof a Landquart. Il dentant solitamain en ils mauns da spe­ pitschens chars (veulas, chars da strada) martganzia e passagiers duas giadas saun e Favugn eran organisads en socie­ 1971 èn sa cunvegnids ils chantuns Uri, diturs da professiun, il 1850 per exem­ e surtut cun chavals da sauma. En di­ l’emna davent da Cuira. In cas spezial tads (il 1490 è attestada ina societad da Sviz, Sursilvania, Sutsilvania, Glaruna, pel da Victor Bourgeois & Co da Besan­ mensiuns pli pitschnas vegniva rauba era la navetta a Maiavilla ch’è documen­ flottaziuna Razén), quels da Cuira en la Zug, Schaffusa, Appenzell Dadora, Ap­ çon che lavurava a La Punt/Rehanau (8– d’export era flottadasin il Rain, sin l’En tada dapi il temp roman e ch’aveva sulet­ mastergnanza dals ferrers (emprim ur­ penzell Dadens, Son Gagl, Tessin e Gri­ 11 000 m³ laina da construcziun per e sin la Moesa. I sa tractava il pli savens tamain ina funcziun da punt per colliar den da flottaziun 1586). En il 18avel schun sco era il Principadi dal Liechten­ Lyon). Il lieu da commerzi principal era da laina da mutagl liada a punteras, sin la Via imperiala cun la via vers nord (Lai tschientaner vegnivan flottads 10 000– stein en in concordat da fundar la Scola Rheineck ch’era sa procurà gia baud (tras las qualas pudevan era vegnir transpor­ Rivaun­Turitg). En l’Engiadina Bassa 12 000 mutagls l’onn (avrigl–october). da selviculturs interchantunala a Maia­ contract) il privilegi d’acquistar laina dal tadas autras martganzias e perfinpersu­ vegniva flottà surtut laina dad arder sin Tr anter La Punt/Rehanau e Lantsch Sut villa. La brev da fundaziun datescha dals Grischun. Ultra da la laina da mutagl nas. Il transport da rauba sin il Rain con­ l’En en la regiun da sal ad Alla ed era sin vegnivan ils mutagls liads ensemen a 11 d’october 1972. L’avust 1974 è ve­ vegnivan exportads era laina da con­ punteras da 12 fin 18 blocs da ca. 6 m gnida averta la nova Scola da selviculturs strucziun, aissas, pals, schlondas e perfin lunghezza e transportads uschia dal Rain a Bovel sur Maiavilla che sa numna dapi charvun da lain. Il commerzi da laina ha oragiu. Sin talas punteras vegnivan era il 2000 Center furmaziun guaud, dapi il giugà tschientaners a la lunga ina rolla transportads passagiers e martganzia 2008 Center furmaziun guaud e laina. impurtanta per las finanzas da las vi­ (ris, vin, ieli, fritga, cuts e.a.) a moda le­ Quel posseda (sco era a la scola da selvi­ schnancas e corporaziuns. A partir dal gala u illegala (per sviar las duanas a las culturs a Lyss/BE) dapi il 1996 il status 1824 ha il chantun Grischun empruvà vias da transit). A Tr übbach/SG sa chat­ d’ina scola professiunala superiura da da diriger il tagl da laina tras dazis d’ex­ tava ina gronda plazza da transtgargiada selvicultura. Dapi il 1994 cumpiglia la port sin laina, charvun da lain e scorsa, e Rheineck/SG era il port principal da scolaziun al selvicultur in’instrucziun da ma pir la lescha forestala chantunala dal vendita e spediziun al Lai da Constanza. 52 emnas a Maiavilla ed in praticum da 1851 e quella federala dal 1876 han ter­ Il viadi sin las punteras era fitgprivlus: il 17 emnas utrò. Dapi il 1970 frequentan minà l’explotaziun arbitrara dals guauds 1775 èn najads ad Ellhorn/Fläsch re­ annualmain 20–30 scolars quest Center en favur d’ina explotaziun ecologica­ cruts sursilvans en viadi per l’Ollanda ed a Maiavilla. Adolf Collenberg main raschunaivla. il 1804 77 emigrants da Malans en via­ Suenter il 1950 è il commerzi da lai­ di en Russia. Enturn il 1800 partiva re­ na daventà main impurtant, perquai gularmain ina puntera da passagiers il Lexicon Istoric Retic ch’ils pretschs na cuvrivan betg pli la la­ mardi e la gievgia da Cuira. Il viadi fina vur e perquai ch’il maun public stueva Rheineck durava en il cas ideal mo dus Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ sustegnair il commerzi cun subsidis. dis, cun ina pernottaziun a Tr übbach. tgels (geografics,tematics, artitgels da Vendita da laina: 1826–50 31 000 m³/ Sin il Rain vegniva flottà duas fin trais famiglias e biografias)dav art l’istorgia onn; 1851–53 55 000; 1900 73 208; giadas l’emna. Il 1751–52 ha la Cadi grischuna/retica e la Rumantschia. 1950 162 365; 1980 272 000. Dals ca. furnì laina a la fabrica da vaider a La Editura: Fundaziun Lexicon Istoric 220 000 m³ laina da tagl èn vegnids ex­ Punt/Rehanau ed il 1839–92 a quella da Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; portads en ils onns 1990 mintg’onn var Domat. La lescha forestala chantunala versiun stampada: www.casanova.ch 55 % laina nunelavurada. Il Grischun da Ozendi sa stenta la selvicultura da cultivar il guaud a moda persistenta. dal 1851 e quella federala dal 1876 han u en mintga libraria. sia vart ha importà ina gronda part dals (USCHI DREIUCKER / PIXELIO) terminà l’explotaziun excessiva dals 6LMESEMNA, ILS 5DAAVUST 2015 EXICON ISTORIC RETIC Surselva–regiun che s’extenda dal Guaud da Flem fin al Cuolm d’Ursera

„ La Surselva cumpiglia l’intschess tà il material da terra ecrappa da la valora­ idrografic dal Rain Anteriur da sia fun- giu. Las cascadas èn sparidas, restadas èn tauna al Lai da Tuma fin alaRuinaulta. percunter las serpentinas impressiunan­ La val principala s’extenda dal Cuolm tas, sco la «Chrummwag» sut la staziun da d’Ursera (Alpsu) en il vest fin al territo- la Viafier retica da Versomi. Tras esur la ri da la bova da Flem preistorica en bova maina la via chantunala da Panaduz l’ost. Ils lieus principals èn Glion e aValendau ed aGlion. Dapi il 1903 mai­ Mustér. La partsuperiura da la valfurma na era la lingia da la Viafier retica Reha­ la Cadi; la partinferiura la Foppa. Da la nau­Mustér tras la chavorgia. La Ruinaul­ Surselvafan er partlas valladas lateralas ta èregistrada en l’Inventari federal da las Val Medel, ValSumvitg, ValLumnezia/ cuntradas edals monuments natirals Val S. Pieder eVal Stussavgia. d’impurtanza naziunala. Il project per ina via directa tras la Ruinaulta en Surselvaè Surselva vegnì suspendì. Adolf Collenberg Regiun dal Rain Anteriur,district dapi il 2001 (dividì en quatter districts fin il Piz Mundaun 2000). La Surselvaèresortida da la divisi­ Muntogna da 2064 mautezza al sidvest un francona da la Currezia (Cent Tuve­ da Glion, numnada era il Rigi grischun rasca,menziunà l’onn 831 sco partdala pervia da sia bella vista. Menziunà en il Rezia Sura) ecumpigliavainterritori che Testament da Tello dal 765 sco Mendane s’extendevadal vest da la chavorgia da cum secivosuo,q.v.d. cun in’alp situada al Versomi edalas Auas Sparsas (en vischi­ nordvest dal PizMundaun sin territori da nanza dals mulins da Tr in) fin al’aual da Surcuolm, utilisada da quel temp sco Zavragia (sper Zignau) ed alaVal Friberg pastgira. Il Mundaun èdaventà enconu­ en la chavorgia da Schlans, nua ch’ella schent cun las festivitads dal 1860 en cunfinavacun la Cadi. L’ onn 865 èlaSur­ commemoraziun da la Battaglia da Por­ selvaattestada era sco Curwala/Curvala. clas, decidida il 1352 al pe da la munto­ Il 1050 sa numnaval’entira regiun, inclus gna, etras ils maletgs da Gottfried Lud­ la Cadi, suprasilvam (= sur la selva/Sursel­ La Ruinaulta furma il cunfin natiral tranter la Surselva ed Il Plaun. FOTO M. HARTMANN wig Theobald («Naturbilder aus den Rä­ va)uMuntinen,enopposiziun al territo­ tischen Alpen», 1860). El èera vegnì de­ ri sutsilvan in Planis (IlPlaun, tudestg Im­ selva. Il 1851 ha remplazzà il novurden Alpsu (1926) ha promovì iltraffic turistic, scuvrider artistic dal Grischun. Il Rain è chantà pli tarddals poets rumantschs. boden). 1860 19322 abitants; 1900 da las dretgiras districtualas ecirquitalas el ha dentant strusch transfurmà las struc­ era stà il motiv principal da Johann Hein­ Michel Caderas, pictur da Glion, ha rea­ 18540; 1920 20 779; 1950 23 490; 2000 las dretgiras autas. Il territori da la Sursel­ turas economicas fin alaSegunda Guerra rich Bleuler (1758–1823) edases figl Jo­ lisà il 1861 l’emprim panorama stampà 25 275. va cumpigliavaussa il district dal Rain mundiala. La construcziun da las Ovras hann Ludwig (1792–1850). La Puntcrap dal Mundaun. Il 1867 ha la cumpagnia En il temp autmedieval èn sa svilup­ Anteriur cun il circul da Mustér (novcun electricas Patvag, Frisal eRain Anteriur elaViamala èn adina stads passadis im­ da mats da Breil represchentà il drama pads dominis feudals ed emprims cumins Schlans) ed il district da Glogn cun ils cir­ han alura effectuà ina midada structurala purtants, cumbain difficils per il transit «Guglielm Tell» (versiun rumantscha da al Rain Anteriur ed en sias vals lateralas. culs da Glion (novcun Lags eSevgein), suenter il 1945. L’impurtanza da l’agricul­ tras las Alps, ed ils ordvartnumerus cha­ Gion Antoni Bühler) al pe dal Mundaun Suenter il novgiurament da la Lia Gri­ da la Lumnezia (cunVal) edaRueun (nov tura èsadiminuida en ils onns 1950 en fa­ stels en laTu mleastga conferman l’impur­ sper il novHotel PézMundaun, avertil scha (1424) èn naschidas otg dretgiras au­ cun Vuorz) sco era la Sursaissa. Flem è vur da l’industria da construcziun eda tanza da quella regiun, nua ch’il Rain 1862. L’ odiern Hotel Bündner Rigi Péz tas, da las qualas quatter sa chattan en il vegnì attribuì cun Tr in sco circul da Tr in transport, avant che la Surselvaèsasvilup­ Posteriur el’Alvra s’uneschan, sco porta Mundaun datescha dal 1902. Il Piz territori da la Surselva, numnadamain al district dad Il Plaun eTenna ha furmà pada amoda rasanta ad ina gronda regiun als pass alpins. Sinils Rains Anteriur e Mundaun èaccessibel al turissem cun ina quellas da Mustér,dalaLumnezia, da la cun la Stussavgia il circul da Stussavgia, turistica (oravant tut sportd’enviern). Il Posteriur (davent daTu saun) vegnivaflot­ sutgera da la vart nord. MartinBundi Foppa edaVuorz. La dretgira da Flem è incorporà al district da la Mantogna (da­ 2000 eran 23 %dalas persunas cun acti­ tà laina durant plirs tschientaners, eda­ vegnida attribuida aladretgira auta da pi il 2001 district da Surselva). Dals vi­ vitad da gudogn en Surselvapendularis vent da Cuira era la via d’aua medema­ Tuverasca Razén, entant che quella daTenna era col­ schinadis ecumins vegl­republicans èn ordaifer.Amedem temp èn era las struc­ main adattada per il transportdamar­ Numdal district administrativ dals liada cun la Surselvamotras l’organisa­ naschidssuenter il 1851/54 (Constitu­ turas agriculas vegnidas meglieradas. Ins tganzia. En ils onns 1832–92 han ins Francs, attestà en l’«Urbari curretic dals ziun giudiziala. La dretgira criminala era ziun chantunala) las vischnancas politicas ha creà successivamain corporaziuns re­ mess en rempars il Rain tranter Cazas e bains imperials» (ca. 840) cun la Surselva en ils mauns dals cumins ch’èn sa svilup­ modernas. Il 1769 èn ids ad aua ils plans giunalas, per exempel il 1967 la ProSur­ Giuvaulta tenor ils plans da RichardLa sur las Auas Sparsas aTrin esur la chavor­ pads suenter il 1424 apurtaders da la pus­ per ina via dal Lai Rivaun sur Pigniu ed il selvaedil1977 la Corporaziun da vi­ Nicca ecolmatà il novterren arginà. Da­ gia da Versomi. Il center da quest Mini­ sanza statala per propi. Il 1734 èvegnida Lucmagn al Lago Maggioreedera il pro­ schnanca Surselva. Il bloc da pussanza ca­ pi il 1919 èn vegnids construids duas steriumTuuverasca era la Foppa cun il pos­ dividida la dretgira da Vuorzenina dret­ ject per ina Viafier dal Lucmagn ed ina tolic­conservativ (l’uschenumnada Lavi­ dunsainas lais d’accumulaziun da total ca. sess principal da l’administratur aGlion. gira refurmada da Vuorzedenina dretgi­ ViafierTödi­Greina, lantschads suenter il na nera) ès’indeblì successivamain suen­ 773 miu. m³ en l’intschess dal Rain Alpin: Il num Tu verasca derivadal’anteriura cu­ ra catolica da Rueun, cun Rueun, An­ 1850, han fatg naufragi. L’ amplificaziun ter il 1980. La populaziun da la Surselva, S. Maria/Lucmagn, Curnera, Nalps, Pig­ legna da Tu ora, situada amezilguaud diast, Schlans, Siat ePigniu. Tr un èstà da da la via dal Rain Anteriur,realisada che furmavaantruras ina regiun centrala niu, Zervreila ed auters al Rain Anteriur, grond da Flem (territori da la vischnanca bell’entschatta il center da la Lia Grischa: suenter il 1840, elaconstrucziun da las da la lingua ecultura rumantscha, èda­ Sur, ValdaLei eMurmarera al Rain Po­ da Sagogn) evaenavos sin il pled latin tu­ la CuortLigia Grischa ospitavaladretgi­ vias d’access en las vals lateralas (a partir ventada bilingua tras las midadas econo­ steriur.IlRain èera in biotop per spezias bus,rumantsch bischen, vallun, via cha­ ra federala da la Lia Grischa sco era la die­ dal 1870) han strusch promovì il svilup micas esocialas iniziadas il 1960. Part da d’utschels particularas: il maset da palì, il vorgia. MartinBundi ta annuala, l’uschenumnà Di da s. Gieri da l’artisanat edal’industria en la regiun la populaziun da lingua rumantscha: pitgalain pitschen, il maset nair.Ina gre­ (23 d’avrigl). Glion, nua che lasTr ais Lias periferica prevalentamain agricula. L’ in­ 2000 42,5 %/54,8 %(meglra lingua / va vitahan ils peschs: da las 30 spezias da Sassiala salvavan lur Dieta federala, furmavaen dustria èsastabilida mo aTrun, in’hotel­ tuttas indicaziuns). Adolf Collenberg peschs originaras èn da cumprovar en il Territori che s’extenda al vest (Sursassia­ roda cun TavaueCuira l’avantlieu da la laria per propi ha pudì prosperar mo a Rain anc 19, mo set da quellas èn frequen­ la) ed al ost (Sutsassiala) da la chavorgia Republica. La helvetica n’ha gì nagin ef­ Flem. L’ access alaViafier retica, realisà il Rain tas. La Cumissiun guvernamentala inter­ da Russein. Isatracta d’in anteriur terri­ fect persistent sin las structuras da la Sur­ 1912 (fin aMustér), ed alaViafier Furca­ Cunvar 1230 km lunghezza e252 000 naziunala Rain Alpin (Svizra, Principadi tori d’immunitad da la claustra da Mu­ km² intschess idrografic (27 897 km² sin da Liechtenstein, Austria) ha inizià in stér.Ilterm Sassiala derivadal latin sa­ intschess svizzer) in dals pli gronds flums concept cumplessiv per l’avegnir dal Rain xum, rumantsch grip,crap.LaSursassia­ da l’Europa. Il Rain collia sis stadis tran­ Alpin tranter La Punt/Rehanau ed il Lai la cumpiglia las vischnancas da Mustér, ter las Alps elaMar dal Nord esbucca en da Constanza ed il 2003 han tschintg or­ Medel eTujetsch ed èvegnida urbarisada vischinanza da Rotterdam en l’Atlantic. ganisaziuns per la protecziun da l’ambient durant il temp medieval tempriv sut l’in­ El nascha al Lag daTu ma al pe dal PezBa­ lantschà il project «Rain vivent». Em­ fluenza da la claustra da Mustér.Ilsistem dus (2344 m) ecurra alura sco Rain An­ prims pass per ina revitalisaziun dal Rain da curts predominava. La Sutsassiala teriur vers La Punt/Rehanau, nua ch’el èn vegnids fatgs cun la renatiralisaziun cumpiglia las vischnancas da Sumvitg, s’unescha cun il Rain Posteriur che ha sia tranter Cuira eFavugn. Jürg Simonett Tr un, Breil e(dapi il 1851) Schlans efa funtauna al PezValragn (3402 m). Al pe partdal vegl territori cultural retic. Qua da l’Ellhorn aFläsch banduna il Rain il Ruinaulta predominescha il sistem da vischnancas Grischun per sbuccar alura en il Lai da Chavorgia dal Rain Anteriur tranter Cas­ cumpactas. La divisiun en Sur­ eSutsas­ Constanza ecuntanscher Basilea suenter trisch eLaPunt/Rehanau, cun ina lun­ siala gioga anc al’entschatta dal 21avel avair percurrì 376 km sin territori gri­ ghezza da var15km. Enturn il 1880 ha il tschientaner ina rolla impurtanta en la re­ schun esvizzer.Cun ses affluents ils pli geolog AlbertHeim rendì attent per partiziun dals uffizis cirquitals. impurtants –ilGlogn, la Rabiusa, l’Alvra, l’emprima giada aquella chavorgia na­ Adolf Collenberg la Plessur elaLandquart–drenescha el schida da la pli gronda bova preistorica da dus terzs da la surfatscha dal Grischun. l’Europa. Finozn’han ins betg pudì refu­ Numerusas rivas umidas (ognas) d’im­ tar si’ipotesa, tenor la quala l’entira massa purtanza naziunala eregiunala flanche­ da terra da 12–15 mia. m³ (15 km³) saja Lexicon Istoric Retic schan il curs dal Rain, per exempel l’Ogna ida aval en ina giada. Tenor ina dataziun da Pardiala aVuorzelas Ognas da Razén. novissima da Clemens Augenstein èla Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ Il Rain percurra per partera chavorgias Ruinaulta sa furmada enturn l’onn 8000 tgels (geografics, tematics, artitgels da selvadias sco quella da la Puntcrap edala a.C. Il Rain n’ha anc betg cuntanschì il famiglias ebiografias) davartl’istorgia Viamala (Rain Posteriur) respectivamain fund da la bova.Ilmaterial consista d’in grischuna/retica elaRumantschia. la Ruinaulta (Rain Anteriur). Questas smugl da chaltschina dal Giura (epoca Editura: Fundaziun Lexicon Istoric chavorgias eregiuns dal Rain han sveglià geologica) edaspelms erratics (p.ex. gra­ Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; oravant tut dapi il 18avel tschientaner nit da Punteglias). La bova avevastagnà in versiun stampada: www.casanova.ch Surselva –placat l’interess dals artists, per exempel da Lud­ lai che s’extendevadaCastrisch fin tranter uenmintga libraria. turistic da ca. 1900. wig Hess (1760–1800), il pli impurtant Tavanasa eTrun. Il Rain ha alura transpor­ 8 MESEMNA, ILS 12 DA AVUST 2015 LEXICON ISTORIC RETIC Chant choral ed opera rumantscha

„ En il temp medieval tempriv è na- chantunala ed al Seminari scolastic a Cui­ schì il chant gregorian, in chant litur- ra a partir dal 1937. Cantieni è stà durant gic roman-catolic ad ina vusch e sen- blers onns dirigent, organist e pianist da za accumpagnament instrumental. Ils concert. El ha cumponì numerusas chan­ chors a pliras vuschs èn sa furmads zuns rumantschas per l’instrucziun en sco­ generalmain pir a partir dal 14avel la e per chors maschadads che stattan en la tschientaner. Suenter la refurmaziun è tradiziun da la chanzun chorala tudestga. l’accumpagnament cantic dal servetsch di­ Sia ritga ovra cumpositorica cumpiglia vin daventà impurtant: il chant da baselgia tranter auter ovras vocalas pli grondas dirigì per ina fin quatter vuschs (per il solit («Psalm 146» per chor viril ed orchester, senza accumpagnament instrumental). Ina mottetta «Jubilate Deo») sco era cumposi­ cuntinuitad directa tranter quel ed il movi­ ziuns per orgla e clavazin (suita «A la riva ment da chors profans rumantschs è però da l’En», «Introduktion», «Choral und Fu­ strusch da constatar. Il chant a capella a Cun l’opera ge»). Kurt Wanner quatter vuschs è sa fatg valair pir en il 19avel «Benjamin» è tschientaner, l’emprim en las chanzuns (pa­ vegnì inaugurà il Gion Duno Simeon trioticas) per chor viril, alura cun grond re­ 2006 il teater da * 30 d’avust 1906 a Casti, † 26 da novem­ tard era per chor maschadà. La fundaziun l’Origen Festival ber 2000 a Zezras, catolic, da Lantsch. Figl da chors profans ha pretendì ina tscherta Cultural en il da Fidel Anton, emploià da viafier, e da professiunalitad da las chantaduras e dals chastè da Riom. Maria Catrina nata Simeon, da Lantsch. ∞ chantadurs. Ella stat en connex cun las fun­ FOTO O. ITEM Anna Maria Ursula nata Simeon, da daziuns d’uniuns liberal–patrioticas dal Lantsch. Seminari scolastic a Cuira, paten­ 19avel tschientaner ch’han lur origin en las Opera rumantscha BL. Seminari scolastic a Cuira, scolast a Tr in San Murezzan dapi il 1934. Studis autodi­ tà il 1926, magister a Lantsch fin il 1953, citads, ma ch’èn daventadas ina part impur­ L’ emprima opera rumantscha è vegnida re­ 1887, alura scolast privat a Mira (Veneto). dactics en musica, fitg engaschà en il chant inspectur da scola dal district dal Grischun tanta era da la cultura rurala. La nova cul­ preschentada il 1986: il «Cerchel magic» da Perfecziunament musical tar Giovanni ed en la musica da la regiun; cumponist da Central 1952–72. Actuar da l’Uniun gri­ tura da chant aveva surtut la mira da scolar Gion Antoni Derungs (libret: Lothar De­ Rossi 1890–91. Scolast real e scolast al pre­ numerusas chanzuns rumantschas per chor schuna da scolastas e scolasts 1946–54, pre­ il pievel (udida per la musica, scolaziun da plazes) che raquinta dal regl da l’uman da seminari da Roveredo 1891–98, alura pu­ maschadà e viril. Populara è daventada sident 1958–60 (emprim president cato­ la vusch, tgira da la cuminanza e.a.), ed el­ vulair posseder tut a donn e cust da la nati­ spè a Trin fin il 1905.Pu r 1905–28. Redac­ tranter auter sia chanzuns «Cur chi vain la lic). Dirigent da divers chors (Lantsch, Al­ la vegniva undrada sco servetsch a la patria; ra. Il 1988 è vegnida dada l’opera da chom­ tur da la gasetta emnila liberala «Il Gri­ not». Adolf Collenberg vra, Surses). Redactur da la «Pagina da Sur­ las festas da chant e da tir èn alura daven­ bra «Il president da Valdei», cumponida da schun» 1905–16 e da «La Casa Paterna» meir» e dal «Calender Surmiran». President tadas (oravant tut sin plaun federal) eveni­ Robert Grossmann tenor la novella da Gian 1929–48. Deputà liberal en il Cussegl Duri Sialm da l’Uniun rumantscha da Surmeir 1949– ments patriotics. Ils arranschaments da las Fontana; quella preschenta il cumbat dals grond 1903–17, mastral dal circul da Trin * 3 da fanadur 1891 (Udalricus Basilius) a 52 (president d’onur 1970). Cumponist da chanzuns popularas (structura musicala, da Valdei cunter tut il nov, different ed ester. 1905–13. Domicilià a Glion 1930–39, Segnas, † 18 da december 1961 a Cuira, ca­ ca. 120 chanzuns rumantschas en stil popu­ lunghezza dal text e.a.) mussan che las ve­ «Il semiader» da Gion Antoni Derungs (li­ Cuira 1939–48 e Tavau a partir dal 1948. tolic, da Mustér. Figl da Giusep Maria, pur lar, oravant tut per chor viril (tranter auter glias chanzuns da chor n’èn betg sa svilup­ bret: Lothar Deplazes; primaudiziun 1996) Autur da prosa («Raquintaziuns», 1952) e ed organist, e da Maria Urschla nata Tr a­ «Tschiel steilia»; «Supplicas»). Publicist fitg padas directamain da chanzuns popularas tracta problems quotidians d’ina citad sin da tocs da teater populars, istoriograf local. vers, da Pasqual. Frar da Gion Battesta. ∞ engaschà en favur da la cultura rumantscha. chantadas spontanamain, ma èn arrivadas ils dus nivels dal mund real ed imaginar: il Menziun speziala merita si’activitad sin il Maria nata Schmid de Grüneck, da Surrein Premi da renconuschientscha dal chantun en il repertori dals chors mo sur l’elavura­ mazzament, l’isolaziun e l’arroganza. Il champ musical, per la quala el è vegnì un­ (Sumvitg). Seminari scolastic a Cuira (pa­ Grischun 1996. Adolf Collenberg ziun. Il 1842 è vegnida fundada l’Uniun «König Balthasar» da Gion Antoni De­ drà sco «bab da la chanzun rumantscha». tentà il 1911), studis da musica a Genevra svizra da chant viril, il 1852 l’Uniun chan­ rungs (libret: Giovanni Netzer; primaudi­ Dirigent da chors, editur e cumponist da (tranter auter tar Otto Barblan), diplom da Gion Antoni Derungs tunala da chant dal Grischun. La concur­ ziun 1998) stat en la tradiziun dals gieus sa­ numerusas chanzuns popularas che vegnan clavazin ed orgla 1913, diplom da concert * 6 da settember 1935 a Vella, † 4 da set­ renza tranter chors existiva gia adina e ve­ crals e raquinta dal retg Baltasar che spen­ chantadas anc oz (chanzuns d’eroxs, da 1917. Scolast al collegi a Sviz 1917–20, di­ tember 2012 a Cuira, catolic, da Vella. Figl gniva pratitgada sin ils differents stgalims a dra Jesus da Herodes. A questas operas ru­ guerra, da libertad e da stagiuns). La plipart rigent a Tu ritg 1920–25, alura scolast a da Wolfgang e da Heinrica nata Sialm, da las festas da chant. Tras l’arranschament per mantschas da piunier èn suandadas las re­ da sias ca. 200 cumposiziuns, oravant tut Lichtensteig/SG, a partir dal 1927 puspè a Mustér. ∞ Susy nata Dicht. Gimnasi a concurrenzas da chant è la chanzun popu­ preschentaziuns da «Tredeschin» (2004, tenor texts da Giacun Hasper Muoth, Al­ Sviz e dal 1937–57 a la Scola chantunala a Mustér, alura studi al Conservatori da Tu­ lara daventada ina chanzun artistica. En il opera da chombra da Gion Antoni De­ fons Tuor e Flurin Camathias, ha el realisà Cuira. Dirigent da plirs chors (tranter auter ritg; promovì da ses aug, il cumponist Du­ 19avel tschientaner devi quasi mo chors vi­ rungs/Lothar Deplazes) ed «Apocalypse» tranter il 1898 ed il 1930. Ses «Pur suve­ Alpina e Rezia), organist a la catedrala da ri Sialm. Directur da musica a Lichtensteig rils (e mo paucs chors rumantschs), malgrà (2005, opera per chor, Gion Antoni De­ ran» (1901, text: Gion Antoni Huonder) è Cuira, arbiter a festas da chant e recensent 1960–62, magister al Seminari scolastic a che quasi mintga vitg, per exempel en l’En­ rungs/Giovanni Netzer) e la finala l’opera daventà l’«imni naziunal» sursilvan. Su­ da musica. Cumponist dal gieu festiv «La Cuira 1962–99, organist a la catedrala da giadina, aveva en ils onns 1860 in chor ma­ «Benjamin» (2006, Gion Antoni Derungs/ prastant dal district da chant Surselva a Ligia Grischa» (text: Flurin Camathias; Cuira 1962–2002. Dapi il 1968 coprodu­ schadà. Da quel temp chantavan ils chors Giovanni Netzer), cun la quala è vegnì in­ partir dal 1904 (president 1920–45). 1924), da numerusas chanzuns fitg enco­ cent da la retscha da plattas fonograficas rumantschs a festas da chant oravant tut u augurà il teater da l’Origen Festival Cultu­ Commember d’onur da l’Uniun chantu­ nuschentas en stil romantic tardiv (tranter «Canzuns popularas». Il 1971 ha Derungs perfin exclusivamain chanzuns tudestgas ral en il chastè da Riom. Adolf Collenberg nala da chant dal Grischun. Undrà cun il auter «Allas steilas», «Canzun dallas spat­ fundà il Quartet Grischun che interprete­ (per exempel il 1875 a Samedan); i manca­ Curtin d’onur da la Lia Grischa a Tr un. lunzas», «La lavina»), da cumposiziuns per scha oravant tut musica moderna (dirigent van anc ils poets rumantschs ch’han confe­ Otto Barblan Adolf Collenberg instruments, pliras messas e 25 preludis fin il 1993).En ils onns 1960 è el s’occupà rì al chant rumantsch possa litterara suen­ * 22 da mars 1860 a S­chanf, † 19 da decem­ (collecziun «Iris cantatrix», 1962). In capo­ intensivamain da l’avantgarda (György Li­ ter il 1890/1900 (Alfons Tuor, Giacun Ha­ ber 1943 a Genevra, refurmà, da Ramosch. Robert Cantieni dovra: «Benedetg Fontana» per chor, solists geti). Dapi ils onns 1970 sa deditgescha De­ sper Muoth, Sep Mudest Nay, Flurin Ca­ Figl da Florian, organist, dirigent da chor ed * 6 da schaner 1873 a Ftan, † 11 da mars ed instrumentalists (1939). Il 1941 ha edì rungs en sia vasta ovra musicala pli fitg al mathias, Gian Fontana, Gion Cadieli, Gi­ inspectur da scola, e da Mengia nata Pitsch, 1954 a Cuira, refurmà, da Pignia. Figl da Sialm, ensemen cun Carli Fry, la versiun linguatg tonal e sa lascha inspirar pli e pli da atgen Mitgel Uffer, LinardBi ert, Gudench da Zernez. ∞ Frieda nata Lanzer, pianista e Dumeng, pur, e da Chatrina nata Secchi, amplifitgada da «La Consolaziun dell’olma la musica populara rumantscha. Cun Barblan, Andrea Bezzola, Gian Fadri Ca­ chantadura. Seminari scolastic a Cuira da Ftan. ∞ Elisa nata Lenggenhager, da devoziusa» (ca. 500 chanzuns, per l’empri­ si’opera «Il Cerchel magic» (1984) ha el rin­ deras, Gian Gianet Cloetta, Peider Lansel) 1874–78, alura furmaziun al cumponist ed Cuira. Seminari scolastic a Cuira, magister ma giada tuttas cun melodia). Sialm è in forzà la conscienza da la cuminanza cultu­ e valur musicala (Otto Barblan, Hans Er­ organist a Stuttgart tar Immanuel Faisst. a Ftan 1892–93 ed a Samedan 1893– dals cumponists rumantschs ils pli produc­ rala rumantscha. Autur da passa 400 cum­ ni, Georgius Schmid von Grüneck, Robert Magister da musica al Seminari solastic a 1900, daspera scolaziun musicala tar il tivs e reproducids. Onurà cun il Curtin posiziuns: sinfonias, operas, ovras vocalas, Cantieni, Emil Töndury). Cun agid era da Cuira 1885–87, organist a la catedrala da S. cumponist Salomon Kümmerli. Studis a d’onur da la Lia Grischa a Tr un. concerts instrumentals ed auter. Menziun cumponists tudestgs e franzos (oravant tut Peder a Genevra a partir dal 1887, docent Tu ritg a partir dal 1900 (tranter auter tar Thomas Gartmann onurifica a la concurrenza internaziunala da Ignaz Heim, Carl Attenhofer, Hans Lava­ per cumposiziun ed orgla al Conservatori a Carl Attenhofer e Friedrich Hegar). Diri­ cumposiziun (Oscar Espla), Alicante, ter, Ernst Broechin, Antoine­Elisée Cher­ Genevra dapi il 1888. Directur da la Socie­ gent e scolast privat per clavazin, chant e Giusep Maissen 1970. Premi grischun da cultura 1996 e buliez) è la chanzun tudestga dal 19avel tad da chant sacral 1892–1938. Barblan ha cumposiziun a San Murezzan e Samedan * 24 d’october 1906 a Mustér, † 8 da de­ premi da l’uvestg da Cuira (Pro arte christ­ tschientaner sa transfurmada ed è daventa­ influenzà durant decennis la vita musicala dapi il 1910. Scolast da musica a la Scola cember 1963 a Cuira, catolic, da Mustér. iana) 1998. Pio Pellizzari da ina chanzun rumantscha. Suenter il genevrina cun sia tgira da l’ovra da Bach e chantunala ed al Seminari scolastic a Cui­ Figl da Catrina Giuseppa nata Maissen ∞ 1900 èn sa furmads la plipart dals gronds sias premieras da las ovras vocalas da Händel, ra 1922–37 e dirigent da divers chors pli Theresia nata Ammann, da laBa viera. Sco­ Gion Giusep Derungs chors virils ed ils numerus chors da dunnas Mozart, Beethoven, Brahms e César Franck. gronds, tranter ils quals il Frohsinn, il Re­ la secundara claustrala a Mustér, Seminari * 15 d’avrigl 1932 a Surcasti, catolic, da sco era ils chors maschadads che recepivan Sias cumposiziuns collian elements neobar­ zia (fundatur), l’Alpina (tuts a Cuira), e da scolastic a Cuira, patentà il 1928, alura ma­ Surcasti. Figl da Christian Josef, scolast, e immediat las chanzuns rumantschas – e ocs e chanzuns rumantschas cun armonias la Ligia Grischa/Glion (1924–32, com­ gister a la scola catolica da la Curt a Cuira da Maria Ursula nata Blumenthal, da Sur­ quai solitamain en il stil da la romantica dal temp romantic tardiv. Ellas cumpiglian member d’onur). Editur da pliras collec­ 1929–63. Studis a l’Academia da musica casti. ∞ Maria Antonia nata Schatz, da Tar­ (tardiva). En ils onns 1970 ha inizià ina gieus festivs patriotics («Calvenfeier 1499– ziuns da chanzuns: «Las Grusaidas», «La Tu ritg 1934–35 (tranter auter tar Hans La­ tar. Seminari scolastic a Cuira, scolast pri­ modernisaziun precauta cun ina midada 1899»; chant festiv per il 100avel anniversa­ chanzun ladina», «Suldanellas», «Evange­ vater). Cumponist da passa 40 chanzuns mar a Cazas 1952–55, alura studi da sco­ dal tema e dal tun (Gion Antoni Derungs, ri da la Scola chantunala evangelica da Cui­ lisches Kirchengesangbuch», «La Merlo­ (surtut rumantschas e per part fitg popula­ last secundar a Friburg, scolast secundar ad Gion Giusep Derungs). Dapi ils onns ra, 1904), ovras vocalas («Lukas­Passion»), tscha» (collecziun sursilvana, ensemen cun ras) per chor viril e chor maschadà, tranter Uors. Studis da musica al Conservatori da 1990 è quella d’udir dapertut e numerus chanzuns e musica da chombra, orgla e cla­ Flurin Camathias). Sias chanzuns las pli auter «Mo aunc in pign mument» (text: Al­ Basilea 195 –64: per chant (tar Walter chors (furmaziuns veglias e novas) tgiran in vazin. Ses «Inno alla patria», preschentà du­ enconuschentas èn la «Lingua materna» fons Tu or) e «Reminiscenzas» (text: Giacun Sterk) e dirigent da chor (tar Paul Schaller), chant adina pli pretensius. rant il gieu festiv per la Chalavaina, fiss prest («Chara lingua da la mamma», text: Gu­ Hasper Muoth). Dirigent dals chors ru­ diplom da musica per scola media; scolast Ils pli vegls chors rumantschs anc exis­ daventà il psalm svizzer. Commember dench Barblan) e la «Guardia grischuna». mantschs Rezia ed Alpina a Cuira (1933– da musica a la Scola chantunala a Cuira tents èn il chor da la Scola claustrala Mustér d’onur da l’Associaziun da musicists svizzers Commember d’onur da l’Uniun chantu­ 39). Fundatur (1935) e dirigent dal chor da 1964–97. Dirigent da divers chors, tranter (fundà en il 16avel tschientaner), il Cor 1937, burgais d’onur dal chantun da Gene­ nala da chant dal Grischun. la baselgia dal Salvader a Cuira (fin il 1961), auter dal chor da la Scola chantunala, dal masdò Zuoz (17avel tschientaner), il Chor vra, dr. h. c. da l’Universitad da Genevra e Adolf Collenberg per il qual el ha cumponì diversas ovras re­ Chor masdo Surmeir e 1985–99 dal Chor viril Tr in (ca. 1838), il Cor maschado An­ commember d’onur da l’Uniun chantunala ligiusas. Adolf Collenberg Ligia Grischa. Expert a festas da chant, deer, il Chor viril Alpina Flem ed il Chor da chant dal Grischun e dal Chor Ligia Gri­ Emil Töndury commember da la cumissiun da musica da mischedau Tr in (1848), il Chor viril basel­ scha/Glion. Pliras registraziuns fonograficas * 19 da fanadur 1880 a S­chanf, † 26 da no­ Armon Cantieni l’Uniun svizra da chant e da l’Uniun da gia Suagnign (1849), il Chor viril Lantsch da sias cumposiziuns. Thomas Gartmann vember 1957 a S. Murezzan, refurmà, da S­ * 10 da settember 1907 a Wintertur, † 8 chant dal Grischun. Coeditur da cudeschs ed il Cor masdà Tschlin (ca. 1850), il Chor chanf. Figl da Gian (*1856). ∞ 1) 1906 En­ da settember 1962 a Cuira, refurmà, da da chant, cumponist, oravant tut da musi­ mischedau Pitasch (avant il 1852), il Chor Hans Erni riquetta nata Töndury († 1910), 2) 1914 Pignia. Figl da Robert. ∞ Anna nata Klaas. ca vocala sacrala («Messa romontscha», viril Ligia Grischa (1852), il Chor viril Do­ * 25 da december 1867 a Tr in Digg, † 15 Mina nata Leuenberger, da Tr achselwald/ Seminari scolastic a Cuira. Studis da cla­ 1968) e profana («Epigrams», 1989; «La mat ed il Cor masdà Scuol (1867), il Cor d’avrigl 1961 a Tavau, refurmà, da Tr in. Figl BE. Gimnasi a Cuira, studi da giurispru­ vazin (tar Alfred Cortot) e da cumposiziun barca», 1993) e da musica instrumentala masdo Samedan (1868), il Chor viril Salouf da Caspar e dad Ursula nata Calonder, da denza a Berna, Minca e Lipsia, dr. iur. utr. (tar Nadia Boulanger) a Paris 1926–27 ed (orchester, musica da chombra). Com­ (1872), il Chor viril Casti (1874) ed il Chor Tr in. ∞ 1) Ursula nata Caflisch, daTr in, 2) 1906. Advocat a Samedan, notar da l’En­ als conservatoris da Tu ritg e da Basilea member d’onur da l’Uniun svizra da chant. viril Lags (1875). Adolf Collenberg Henriette nata Saladin, da Gelterkinden/ giadin’Ota a partir dal 1922, domicilià a 1927–35. Magister da musica a la Scola Adolf Collenberg 6LMESEMNA, ILS 19 DA AVUST 2015 EXICON ISTORIC RETIC Moesa – las duas valladas Mesauc e Calanca en il sidvest dal Grischun

„ Moesa è il num dal territori e dis- Roveredo, d’intginas scolas realas e dal trict da lingua taliana che s’extenda proseminari S. Anna a Roveredo. Là sa tranter il San Bernardin ed il Tessin. chatta era la chasa d’attempads e da La regiun sa cumpona da las duas tgira Ricovero Immacolata; ulteriurs valladas Mesauc (cun ils dus circuls asils da vegls existan a Mesocco e Gro- da Mesocco e Roveredo) e Calanca. no. Il turissem è sa sviluppà oravant tut Il num deriva dal flum Moesa che a San Bernardin, ma era sin l’Alp Lau- percurra la Val Mesauc vers sidvest. ra (vischnanca da Roveredo). Cesare Santi Pass dal San Bernardin Pass a 2065 m che collia la Val dal Rain Calanca Posteriur ed il Mesauc, talian San Ber- Circul dal Grischun, district Moesa, nardino. Per Mesocco al pe meridiunal che cumpiglia tut la Val Calanca cun dal pass è attestà per il 5avel millenni las vischnancas da Castaneda, Sta. a.C. ina culegna dal temp mesolitic u Maria en Calanca, Buseno, Calanca neolitic. Chat dal temp da bronz al (furmada il 2015 tras fusiun da las an- passadi sur il Rain sper Valragn. 10avel teriuras vischnancas dad Arvigo, Brag- tschientaner Mons Avium, 1277 Vogel, gio, Selma e Cauco) e Rossa. La Calan- probablamain da gallic Ouxello (ru- casca, che percurra la val, sbucca a mantsch autezza), quai che lascha pre- Grono en la Moesa. La val ha ina sur- sumar in’utilisaziun preromana dal fatscha da 121,17 km². 1733 2900 ab- pass. La «Tabula Peutingeriana» (terz itants; 1773 2246; 1850 1595; 1900 tschientaner s.C.) menziunescha in 1448; 1950 1287; 1990 740; 2000 pass alpin che maina al Lai da Lucarn; 809. En il 12avel tschientaner appar- i n’è betg cler, schebain i sa tracta dal tegneva la Val Calanca, ensemen cun San Bernardin u dal Lucmagn. il Mesauc, als signurs de Sax (Sacco) L’emprima via da sauma passava dal che residiavan sin il chastè da Mesoc- tuttafatg a l’ost dal pass. La baselgia da co; dal 1480–1549 ha ella appartegnì S. Peder, che sa chattava a (u en vischi- Il vitg da San Bernardino. FOTO J. MENOLFI als Tr ivulzios. Adesiun, ensemen cun nanza da) Valragn, era la baselgia pri- il Mesauc, a la Lia Grischa 1496. La vata dals conts de Sax-Mesauc; il 1219 schlieusas pli blera rauba per animal. Il il San Bernardin n’èn mai vegnids rea- Gia dal temp dals de Sax era il Me- Val Calanca furmava in dals quatter han quels regalà quella al convent da traffic da transit era impurtant per lisads; la suletta viafierè restada quella sauc dividì giudizialmain en dus vica- circumdaris administrativs (squadre) San Vittore. Suenter il 1250 èn arri- l’economia regiunala: il 1760 vivevan a binaris stretgs da Blinzuna a Mesoc- riats (Mesocco e Roveredo), entant da la dretgira auta dal Mesauc (Comun vads colonisaturs gualsers sur il San a Valragn e Novagnas 23 famiglias che co (averta il 1907, serrada il 1972). ch’el furmava sin il champ administra- grande di Mesolcina) ed appartegneva Bernardin en il Valragn. La chaplutta faschevan a medem mument ils purs e Dapi la Segunda Guerra mundiala è il tiv las trais squadras da Mesocco, di a la giurisdicziun (vicariat) da Rover- en il vitg da San Bernardin, erigida berniers. Il traffic sur il Spleia para San Bernardin serrà durant l’enviern. Mezzo (Soazza, Lostallo, Cama, Verd- edo, a partir dal 1536 cun in agen mas- tranter il 1450 ed il 1467 en onur da s. dentant d’esser stà pli grond. L’empri- Avert durant l’entir onn è percunter il abbio e Leggia) e da Roveredo (Grono, tral. Ella era dividida a l’intern en las Bernardin da Siena, ha conferì il nov ma via da chars e charrotschas sur il tunnel da la A13 (avert il 1967, 6,6 km Roveredo e San Vittore). L’autoritad duas degagnas Ca’ e Calancasca che num al pass. Il contract d’infeudaziun San Bernardin è vegnida construida a lunghezza) che collia il vitg da San Ber- legislativa suprema era la Centena che consistivan mintgamai da duas mesas dal 1467 ha impegnà ils proprietaris da medem temp sco quella dal Spleia nardin cun la vischnanca da Valragn. radunava a Lostallo ils 25 d’avrigl tut degagnas, subdivisas da lur vart en vi- duas curts, fundadas sper la chaplutta, (1818–23). Ils custs per il nov tschan- Dapi alura ha il Mesauc puspè access ils vischins dal Mesauc e da la Calan- schinadis. Il 1796, suenter grondas da dar ricover a viandants, mantegnair cun da via da Cuira a Blinzuna (120 durant l’entir onn al rest dal chantun ca. Il Cussegl general da la val exercita- charplinas, è la part interna da la Val la via fin sisum il pass e sunar il sain. km) han cuvert per gronda part il regi- Grischun. La part dal San Bernardin al va la pussanza executiva. La dretgira da Calanca (Arvigo-Landarenca, Brag- Grond’impurtanza per il svilup dal navel da la Sardegna-Piemunt, il stan trafficda transit internaziunal è puspè la val consistiva da 30 giurads. gio-Selma, Sta. Domenica-Augio e San Bernardin ha gì l’avertura da la da spediziun da Cuira ed il chantun sa diminuida suenter l’avertura dal Gia en il temp medieval traversava Rossa) sa separada da quella externa Viamala enturn il 1473. Per il trans- Grischun. Il cusseglier guvernativ dal tunnel da via tras il Gottard. ina via da transit il Mesauc e colliava il (Sta. Maria en Calanca, Castaneda, port da martganzia procuravan ils Tessin, Giulio Pocobelli, è stà l’impres- Jürg Simonett sid cun il nord da l’Europa. En la se- Buseno e Cauco). Il 1851 è ida en vi- ports, corporaziuns localas da purs da sari general. El ha spustà la punt sur il gunda mesadad dal 18avel tschienta- gur la nova lescha chantunala davart sauma (berniers). A Spleia surpigliava Rain a Valragn e guntgì cun serpenti- Val Mesauc ner è ella vegnida schlargiada. Tranter ils circuls e las vischnancas ch’ha sub- la glieud dal Valragn dadens la mart- nas ils laviners. Dal 1824–25 è vegnì Val meridiunala (talian Mesolcina, tu- il 1818 ed il 1822 han ins construì sut dividì la val en 11 vischnancas: las otg ganzia dals da Schons e transportava erigì l’emprim ospizi sin il pass. La sba- destg Misox), percurrida dal flum la direcziun da l’inschigner tessinais surmenziunadas inclus Landarenca, quella fina San Bernardin. Là spetga- lunada dal Ponte Vittorio Emanuele Moesa. La val è averta al sid vers il Giulio Pocobelli la nova via sur il Pass fusiunada cun Arvigo il 1980, en pli van berniers dal Mesauc per transpor- sur il vitg da San Bernardin il 1864 ha chantun Tessin e cunfinescha a l’ost dal San Bernardin tranter Blinzuna e Augio e Sta. Domenica, unidas cun tar la rauba a Blinzuna. Sin via directa provocà in spustament dal tschancun cun l’Italia, al vest cun la Riviera e la Cuira. Oz traversa la via naziunala A13 Rossa il 1982. Il lieu principal actual vegniva transportada mo la rauba ex- da via. Cun l’avertura da la via charra- Val Calanca ed al nord cun il Valragn. la val e collia cun in tunnel tranter San dal circul da Calanca è Arvigo. L’ eco- pressa. La recepziun da Mesocco e So- bla èn s’augmentads ils transports da Il Mesauc ha ina surfatscha da 374,3 Bernardin e Valragn il chantun Tessin nomia da la val è adina sa basada sin azza en la Lia Grischa il 1480 è succe- martganzia. A medem temp è sa svi- km²; sia autezza va da 260 m (plaun da cun il rest dal Grischun. Sur il Pass da l’allevament da muvel, perquai ch’il dida tranter auter pervia da l’impur- luppà il traffic turistic. Viturins, us- San Vittore) a 3279 m (Piz Tambo). S. Jorio cuntansch’ins il Lai da Com e clima e l’autezza sur mar permettan da tanza dal San Bernardin. En il temp tiers, mastergnants e purs han profità 1802 3104 abitants; 1850 4570; 1900 l’anteriura senda da sauma da la Valle cultivar mo seghel, furment e tartuf- medieval passava la via da sauma al vest dal transit. Ils ports èn vegnids abolids 4579; 1950 5333; 1990 6109; 2000 della Forcola maina en la Val Claven- fels. Blers abitants da la Val Calanca da la senda pli veglia. definitivamain il 1861, malgrà la resis- 6662. Il Mesauc cumpiglia las visch- na. Dal 1907 finil 1972 ha ina viafier han gudagnà tschientaners a la lunga La via sur la punt da crap, construi- tenza dals purs da sauma. Il trafficsur nancas da Mesocco, Soazza e Lostallo electrifitgada garantì il traffic public lur paun da mintgadi en l’emigraziun: da a Valragn il 1692–96, manava tras il San Bernardin ha cuntanschì sia cul- en il circul dal Mesauc e quellas da Ca- tranter Blinzuna e Mesocco; oz vegn sco vaidrers en Frantscha e sco chanas- il laviner da l’alp dal San Bernardin. minaziun enturn il 1855. Las viafiers ma, Verdabbio, Leggia, Grono, Rover- quel procurà tras in servetsch d’autos trers e martgadants da rascha en la En la segunda mesadad dal 18avel dal Brenner (1867) e dal Mont Cenis edo e S. Vittore en il circul da Rover- da posta. Germania dal Sid ed en l’Austria. La tschientaner han ins realisà ina via da (1872) han reducì la part dal San Ber- edo. Ins discurra qua talian e la confes- Il Mesauc dispona da vasts guauds vallada posseda gronds guauds da salaschada charrabla sur il San Bernar- nardin al transit alpin. L’avertura da la siun dominanta è quella catolica; da feglia e dascharina, explotads fer- pigns e lareschs che vegnivan explo- din, quella ha dentant stuì ceder bain- Viafierdal Gottard ha quasi interrut il in’avischinaziun a la refurmaziun è mamain en il passà per furnir laina a la tads fermamain en temps passads. La spert al traffic da sauma. Durant l’en- traffic sur ils pass grischuns. Ils plans vegnida impedida a moda persistenta Lumbardia. L’agricultura, l’allevament suletta industria è quella da las chavas viern pudeva vegnir transportà sin per ina viafier tras respectivamain sur tras la visita pastorala da Carlo Borro- da muvel e la pasculaziun, pratitgads da granit ad Arvigo ch’exporteschan il meo il 1583. antruras a moda intensiva, èn sa dimi- crap dumandà era en la Svizra Interna A partir dal 12avel tschientaner sut- nuids e sa concentreschan actualmain ed a l’exteriur; pli baud vegniva elavu- tasteva il Mesauc al domini dals nobels en intginas zonas (viticultura en la part rà a Cauco era il crap da lavetsch. Il tu- de Sax-Mesauc che residiavan sin il inferiura dal Mesauc, allevament da rissem flurescha surtut durant la stad chastè da Mesocco. Il 1480 ha il cont muvel bovin e da chauras, cun alpegia- grazia a las residenzas secundaras; in Johann Peter de Sax-Mesauc vendì il ziun, en la part sura da la val, alleva- auto postal transporta la glieud da signuradi cun tut ils dretgs e possess a ment da nursas). Gia a la findal 15avel Grono en la Val Calanca. Las diversas Gian Giacomo Trivulzio. Il domini da tschientaner èn blers Mesolcinais stentas per impedir l’extrema depopu- quel e da ses successur Gian Francesco emigrads – per part stagiunalmain – en laziun da la Val Calanca èn stadas in- Trivulzio ha durà finil 1549, onn en il tut l’Europa (spazzachamins, archi- vanas finil di dad oz. Cesare Santi qual ils Mesolcinais han reacquistà lur tects, stuccaturs, vaidrers, picturs). dretgs e conquistà la libertad. Sut il do- Enturn il 1950 han inizià las lavurs per mini dals Trivulzios ha in atelier battì explotar la forza idraulica; en funcziun Lexicon Istoric Retic munaidas d’aur e d’argient durant ina èn las Ovras electricas dad Ara sper So- tschuncantina d’onns a Roveredo. Il azza e da Lostallo. En il Mesauc èn era Il LIR cumpiglia bundant 3100 artit- 1480 èn las vischnancas da Soazza e sa stabilidas insaquantas interpresas da gels (geografics,tematics, artitgels da Mesocco aderidas motu proprio a la Lia l’elavuraziun da metal e da plastic, da famiglias e biografias)dav art l’istorgia Grischa, entant ch’il rest dal Mesauc e l’industria textila sco era pliras firmas grischuna/retica e la Rumantschia. la Val Calanca èn s’unids pir ils 4 d’avust da construcziun. Da l’artisanat local ha Editura: Fundaziun Lexicon Istoric 1496; dapi alura è il destin dal Mesauc survivì mo pauc. Percunter s’augmen- Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; adina stà collià cun quel da las Trais Li- ta il traffic da pendularis en l’aglome- versiun stampada: www.casanova.ch as e pli tard cun quel dal chantun Gri- raziun da Blinzuna. Il Mesauc dispona u en mintga libraria. Arvigo en Val Calanca. KEYSTONE schun. da duas scolas secundaras a Mesocco e 8LMESEMNA, ILS 26 DA AVUST 2015 EXICON ISTORIC RETIC Art sacral dal temp medieval al baroc

Istorgia da l’art figurativen il Grischun, part 1

„ L’art figurativè ina furma d’art ch’ap- toph Scheller da model per la lavur da pellescha en emprima lingia al senn l’ufficina. L’ovra da Strigel è caracterisa- visual e che producescha ovras d’art da d’ina dinamica da l’atgna contribuzi- oravant tut materialmain. El sa distin- un artistica ad ina gestiun da l’ufficinaor- gua dals arts represchentativs (teater, ganisada ed orientada a l’export. saut, film)sco era da la litteratura e da Thomas Freivogel la musica. A l’art figurativappartegnan tradiziunalmain ovras da la pictura, Jakob Russ sculptura e grafica. Dapi il 20avel Attestà per l’emprima giada il 1482 a Ra- tschientaner existan però passadis fluctu- vensburg (Svevia Superiura), la davosa ants tranter las furmas d’art, da maniera giada il 1506 danovamain a Ravensburg. che l’art figurativn’ è betg da delimitar en Il sculptur d’objects da crap e da lain è moda univoca dad auters arts (fotografia, vegnì furmà en il circul da Hans Mult- performances, installaziuns). scher ad Ulm u da Simon Haider a Cons- tanza. Da si’ovra fan part il monument Art figurativdal temp medieval sepulcral per l’uvestg da Cuira Ortlieb tempriv ed autmedieval von Brandis (1485), l’altar aut da la cate- Fin il 1300 sa limiteschan las perditgas da drala da Cuira, in dals pli ritgs retabels la lavur artistica en il Grischun al champ entagliads da la Svizra (1486–91/92), la religius, era sche singuls fastizs da pictu- vart davos dal qual, realisada en ina mo- ras muralas profanas dateschan dals onns da plastica singulara, era reservada al cle- 800 (Schiedberg). Dal temp tranter il rus superiur, sco era l’ornamentaziun da 6avel ed il 8avel tschientaner existan frag- la sala da la chasa municipala dad Über- ments d’ornaments da baselgias (picturas lingen (1491–94). Plinavant vegnan at- da paraid, mosaics da palantschieu, tribuidas a Russ ovras a Turitg e Stutt- sculpturas). Ils emprims ciclus da frescos, gart. Malgrà segiurns a Cuira ed Überlin- mantegnids en surfatschas coerentas, de- gen (al Lai da Constanza), è el restà burg- rivan dals onns 800 ed inizieschan cun ais da Ravensburg. Russ è stà in dals ent- quels en la claustra da Müstair. Pli nume- agliaders da maletgs ils pli impurtants ac- rusas e variadas èn las ovras appartegnen- tivs en Svizra. Uta Bergmann tas ad ina stresa pli veglia da picturas mu- ralas dal temp autmedieval che trade- schan influenzas da la regiun dal Lai da Constanza (oravant tut Reichenau) e da la Lumbardia (picturas muralas pli novas a Müstair, tavlas da maletgs al palant- schieu sura da la baselgia da Ziràn, l’uschenumnada statua da Carl il Grond a Müstair, sculpturas en la catedrala da Fresco en la baselgia claustrala da Müstair (enturn 800). Cuira, pictura sin vaider a Pleif/Vella). Objects cultics movibels (da gronda va- furmas renaschimentalas, applitgadas en gruppa da frescos unica al nord da las las inscripziuns da Strigel e da ses frar lur artistica) èn sa mantegnids en singuls la pictura murala gia a partir dal 15avel Alps, dals quals èn sa mantegnids en il Hans. Ulteriuras ovras munidas cun la exemplars; da l’art sepulcral dal temp tschientaner tardiv, han marcà en manie- Grischun 15 picturas sacralas – tranter signatura da Strigel dateschan dal temp autmedieval existan percunter mo anc ra profunda oravant tut la decoraziun in- auter a Vuorz (ca. 1330) e S. Gieri/Razén suenter il 1486. I sa tracta d’altars desti- restanzas. Werner Meyer terna d’edifizis profans (Hans Ardüser). (ca. 1350), Cuira (baptisteri da la cate- nads per baselgias e chapluttas en Sursel- Numerus objects d’art, datads finlunsch drala, ca. 1330), S. Martin, Glion, Pi- va, numnadamain a Cuort/Sursaissa, a Art figurativdal 14avel fin viaden il 17avel tschientaner, cuntegnan tasch, Lon, S. Martin/Ziràn (s. Cristof- Siat, Breil e Mustér Vitg, en la claustra da il 18avel tschientaner dentant anc elements stilistics da la goti- fel), Casti, Dusch/Pasqual (chaplutta), Mustér, en la Lumnezia (Degen, Vrin), Era per l’art e la pictura eran ils contacts ca tardiva. Clugén, Lüen, S. Paul/Razén (segund en Bergiaglia (Nossa Dunna sin la Porta), cun ils circuls culturals al nord ed al sid Sin il champ da la sculptura en lain quart dal 14avel tschientaner), Claustra, a Gronio ed a Santa Maria en Calanca. da las Alps impurtants per il Stadi da las dominava percunter ina tradiziun alpina Curvalda (claustra) – sco era scenas da- Ina ventgina da quests altars èn manteg- Trais Lias. Tut tenor il lieu da las innova- da derivanza vallesana, tgirada a la scola vart epopeas d’eroxs medievals (chastè da nids. Quai è ina tradiziun inusitadamain ziuns e la constellaziun politica ed econo- da Johann Ritz. En la pictura prevaleva Brandis a Maiavilla, emprim terz dal ritga, tant pli ch’i n’existan betg ulteriu- mica èn las influenzas sa manifestadas a ras ovras cun signatura ch’èn sa manteg- moda diversa. Pervia da la situaziun pe- nidas. Ils altars producids per il Grischun riferica en las Alps èn las midadas epoca- èn probablamain vegnids realisads en lur las s’effectuadasper il solit cun retard. Ma cumposiziun artistica (pictura, plastica) gist a quest fatg ha la cuntrada alpina era d’ina ufficinasut la direcziun generala da d’engraziar la gronda quantitad da bains Strigel. Ins po distinguer trais fasas en la culturals istorics. Dal 14avel tschienta- creaziun da quels altars: en in’emprima Altar grond da la baselgia da Pleif/Vella ner èn mantegnidas numerusas picturas fasa situada tranter il 1486 ed il 1493 èn (Johann Ritz, 1726). muralas, tranter quellas frescos en stil da Giotto (1266–1337) e 16 ovras dal lavu- ratori dal Maister da Vuorz, in repre- schentant dal circul cultural da la Ger- mania dal Sid. Era las statuas d’ina ele- ganza curtaisa, realisadas da quel temp, mussan vers la regiun dal Lai da Constan- za. Parallel a quest’activitad intensiva en la construcziun d’edifizissacrals dal 1450 fina la refurmaziun vegnivan incumben- sads picturs e scrinaris en las ufficinasda la Germania dal Sid da crear altars cun Pictura murala dal Maister da Vuorz (baselgia refurmada da Vuorz, ca. 1330). alas da la gotica tardiva, per exempel Ivo Strigel e Jakob Russ. Quests altars avevan l’influenza dal sid cun ovras da maisters 14avel tschientaner). Las picturas èn per la funcziun d’enramar la celebraziun da lumbards e tessinais (Gian Pietro Ligari, part vegnidas surmalegiadas u cuvridas, la messa cun in scenari che concretisava 1686–1752, domicilià a Sunder). suenter l’introducziun da la cretta refur- ed illustrava il divin misterius. Las tipicas Marc Antoni Nay mada, cun chaltschina e restauradas en il Ivo Strigel: figura 20avel tschientaner, tranter auter quellas d’altar da l’ante- Maister da Vuorz a Vuorz e Lüen. Marc Antoni Nay riura baselgia da † ca. 1350. Da la derivanza dal pictur, chapitel a San chau d’in lavuratori da pictura d’art, na Ivo Strigel Vittore (1505). san ins nagut. El vegn perquai numnà te- * 1430/31 a Memmingen (Baviera), † 17 nor in da ses capodovras a Vuorz. Tenor d’avust 1516 a Memmingen, da Mem- naschids altars, dals quals la pictura ed ils la perscrutaziun pli nova deriva il Mais- mingen. Figl da Hans Strigel il vegl, pic- entagls, realisads probablamain da Stri- Lexicon Istoric Retic ter da Vuorz da la regiun dal Lai da Cons- tur. Attestà per l’emprima giada sco pic- gel sez, paran stilisticamain identics. Il tanza, particularitads da sia tecnica da tur il 1463. Strigel sa designava pli tard muster da basa mussa la figuraplastica u Il LIR cumpiglia bundant 3100 artit- malegiar renvieschan dentant ad influen- sco sculptur, vegniva però puspè numnà picturada d’in sontg sin in sochel stgali- gels (geografics,tematics, artitgels da zas dal sid che pudessan però era esser pictur vers la fin da sia vita. En ils onns mà en in scrign guliv serrà ed encurunà famiglias e biografias)dav art l’istorgia vegnidas intermediadas en il Grischun 1473–78 è el stà commember dal cussegl d’in ornament gotic. En ina segunda fa- grischuna/retica e la Rumantschia. sur tradiziuns d’ateliers dal temp roma- municipal da Memmingen (delegà da la sa tranter il 1494 ed il 1505 mussan ils Editura: Fundaziun Lexicon Istoric nic tardiv. Ses temas preferids eran la mastergnanza). Sco emprima ovra cum- altars influenzasda l’ufficinadal sculptur Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; Passiun ed ils Dudesch Apostels. Ses la- provada vala l’altar da Montfort-Wer- dad Ulm Niklaus Weckmann. Per ina versiun stampada: www.casanova.ch Part dal palantschieu sura da la baselgia vuratori ambulant ha stgaffì en l’empri- denberg (1465, oz expost en la galaria terza fasa tranter il 1506 ed il 1514 servi- u en mintga libraria. da Ziràn (ca. 1114). ma mesadad dal 14avel tschientaner ina statala a Stuttgart), en il qual cumparan va il stil da figurasda l’entagliader Chris- 8LMESEMNA, ILS 2DASETTEMBER 2015 EXICON ISTORIC RETIC Artprofan da la renaschientscha al temp modern

Istorgia da l’artfigurativ en il Grischun, part2

Hans Ardüser Johann Gottfried Herder ha onurà ellasco ed ha chattà in sustegn persistent tar ils *1557 aTavau, †suenter il 1614 proba­ «la dunna forsa la pli cultivada da l’Euro­ martgadants d’artVittoreedAlberto Gru­ blamain aTusaun, refurmà, da Tavauevi­ pa». Tavla commemorativaenlaReichs­ bicy. schin da Lantsch. Figl da Hans. ∞Menga gasse 57 aCuira (chasa natala). Il 1881 èSegantini sa rendì cun Bice nata Malet, da Lantsch. Scola da latin a Bettina Baumgärtel Bugatti en la Brianza, ina regiun rurala al Cuira 1570, studi da preditgant (interrut) norddaMilaun. El ha malegià en tuns aTuritg, curts segiurns tar ils picturs Felix Maria Diogg stgirs la vita simpla dals purs epasturs; a Moritz eJörg (Frosch) aFeldkirch etar il *1dafanadur 1762 ad Ursera/UR, †19 Pusiano (provinza da Com) ènaschida pictur Franz Appenzäller aCuira. Scolast, da favrer 1834 aRapperswil/SG, da la Val l’emprima versiun dal maletg «Ave Maria poet epictur (furmaziun autodidactica). Formazza (Piemunt), burgais da Rap­ en la traversada» (1882). Il 1886 èsado­ Autur da la «Rätische Chronik» che trac­ perswil dapi il 1791. Figl da Johann Co­ micilià Segantini, ch’avevaina tenuta an­ ta il temp dal 1572 fin il 1614, da biogra­ lumban, scrinari, pictur,surdorader e ticlericala, cun sia famiglia aSuagnign. fias (stampadas il 1598) edachanzuns spi­ pur,edaCatrina nata Deflorin, daTscha­ VittoreGrubicy ha fatg el enconuschent ritualas («Alerlei Geistliche [...] nüwi Lie­ mut (vischnanca da Tu jetsch). ∞1792 en lungas discussiuns durant l’enviern der», 1613). En sia autobiografia, che tan­ Anna Elisa (Lisette) nata Curti, figlia da 1886–87 cun las pli novastendenzas arti­ scha fin il 1605, descrivaArdüser sia vita Karl Ludwig, maister da mastergnanza. sticas en Frantscha. Segantini ha picturà da pictur ambulant (la stad) edascolast a Suenter il grond incendi d’Ursera dal ina segunda versiun da l’«Ave Maria en la Maiavilla, Lantsch, Suagnign, Scharons e 1766 èlafamiglia sa domiciliada aTscha­ traversada», quella giada en la tecnica dal Tusaun (l’enviern). Da las passa tschient mut. Il 1780 ha l’avat da Mustér,Colum­ divisiunissem. En las muntognas cun lur picturas muralas, realisadas en var45 ban Sozzi, intermedià aDiogg in empren­ glisch clera ha l’artist chattàina nova lin­ vischnancas emenziunadas en quest’ovra, dissadi da pictur al’Academia d’artdaBe­ gua figurativa: el ha conferì alas cuntradas èn conservadas ca. 20 en il Grischun: de­ sançon (tar Johann Melchior Wyrsch). alpinas, observadas dad el cun acribia, ina scripziuns naivas popularas cun preschen­ Dal1785–88 ha Diogg vivì en l’Italia. glischur extraordinaria ed in cuntegn sim­ taziuns biblicas ed allegoricas ecun in ritg Persequità politicamain, èelalura turnà a bolic. Perquai valevael–sper Ferdinand decor architectonic, cumpilà da cudeschs chasa ed ha absolvì (tutgà d’ina grevame­ emodels ecumponì cuninschign, appli­ lanconia) in curtnoviziat en la claustra da tgadas tranter auter alaChasa Tscharner Mustér.Il1789 ha el purtretà avats ad Ur­ (1584) aGiuvaulta, al Schlössli (1588– sera ed aNossadunnaun. Il pictur escri­ 91) aParpan, alabaselgia catolica (1597) vant da la citad, Felix Christoph Cajetan daTumegl, alaChasa Gees (1605) aScha­ Fuchs, ha alura clamà Diogg aRappers­ rons ed alaChasa Capol (1614) ad An­ wil, nua che quel ha realisà dal 1790–91 deer. Alfred Wyss purtrets dals Curtis, dals Fuchs edanu­ merusas autras famiglias burgaisas, da­ JanHackaert ventond il purtretist classicistic il pli im­ ≈30daschaner 1628 (Janszoon) ad Ams­ purtant da la Svizra. Influenzà da las ideas terdam, †pauc temp suenter il 1685 ad da la Revoluziun franzosa, ha Diogg cri­ Amsterdam(?), refurmà, Ollandais. Figl titgà il 1794 en ina brev averta l’ipocrisia da Jan, commerziant. Hackaertèstà activ da l’aristocrazia da Rapperswil. Il 1797 ha sco pictur da cuntradas ad Amsterdam ed el scuntràGoethe aStäfa,nua ch’el ha rea­ ha realisà var200 maletgs tranter il 1657 lisà il 1798 la «Freiheitstafel für die vom Autopurtretdad Angelika Kauffmann(1784). ed il 1685. Perincumbensa da la Cum­ Zürcher Rat gemassregelten Patrioten». Il pagnia ollandaisa da las Indias Orientalas Picturas muralas da Hans Ardüser aGiuvaulta (1584). MAD pictur politicamain engaschà era savens Hodler –sco renovatur da la pictura da las èHackaertsarendì il 1655 sin in viadi tras en viadi: el èsatrategnì en la Svizra Orien­ Alps. Pervia da problems finanzials ha Se­ las Alps ch’ha manà el da Turitg via Nos­ ha decorà cun picturas l’Altes Gebäu da incumbensa. Durant in viadi da studi a tala, aBerna ed en la Svizra franzosa gantini translocà il 1894 aMalögia; l’en­ sadunnaun, Glaruna eSargans en las re­ l’envoyéPeter vonSalis­Soglio, per in­ Milaun, Parma, Firenza, Roma eNapel ha (1799–1809), pli tardenl’Alsazia ed a viern passentavaelaSuogl. Perl’Exposi­ giuns dal Rain Anteriur ePosteriur.Sia fi­ cumbensa dal qual el ha realisà era anc pli ella copià ovras dals gronds maisters tali­ Karlsruhe, nua ch’el ha purtretà il 1814 la ziun mundiala dal 1900 aParis avevael namira era quella da preschentar la via al tarddiversas picturas. Il figl Cesareèstà ans. Sco dunna ha ella dentant stuì lavu­ zara russa Elisabeth Alexejevna. Tu ritg è projectà in immens panorama da l’Engia­ Pass dal Spleia amoda natiralistica. Ils43 musicist, la figlia Vittoria collavuratura da rar en ils museums separada dals students peròrestà il center da ses operar.Lapli­ dina ch’ha dentant fatg naufragi pervi dals dissegns topografics mantegnids –per ses bab edases frar. MaxHilfiker d’art. Ella ha stabilì contacts cun auters ar­ partdals purtrets da Diogg han ina con­ custs exorbitants. Realisads èn vegnids mo gronda partenformat grond –ènovras da tists sco Benjamin West, il futur directur cepziun simpla etradeschan in ferm senn ils trais maletgs dal tripticon alpin: «Wer­ nivel europeic. Enturn il 1660 ha el reali­ Angelika Kauffmann da la Royal Academy da Londra, ecun in­ per ils detagls. Da ses giuvens onns date­ den, Sein, Vergehen», ina da las davosas sà ina vista ideala dal Lai da Turitg, exem­ *30d’october 1741 (Maria Anna Angeli­ cumbensaders, tranter ils quals l’englais schan ils maletgs da s. Gieri aSedrun ovras programmaticas da l’epoca. Il set­ plarica per la pictura dal 17avel tschienta­ ka Catharina) aCuira, †5danovember John Parker,viagiatur dal Grand Tour.Il (clutger) edaNossadunna aBreil (Casa tember 1898 èSegantini vegnì celebrà a ner. Bruno Weber 1807 aRoma, catolica, da Schwarzenberg 1763 èella sa profilada aRoma cun in pur­ Cavegn). Tapan Bhattacharya l’occasiun da l’emprima exposiziun da la (Bregenzerwald). Figlia da Johann Joseph, tret da Johann Joachim Winckelmann. Gian Pietro Ligari pictur,edaCleofea nata Luz, figlia d’ina Giadaquel temp ha ella exequì picturas *18dafavrer 1686 ad Ardenno (Vuclina), spendrera aCuira. ∞1)Frederick (Ferdi­ d’istorgia en il stil classicistic (per exempel †6d’avrigl 1752 aSunder,catolic, da nand?) de Horn (pseudonim d’in engia­ «Bacchus ed Ariadne», exponì en la chasa Sunder.Oriund d’ina famiglia burgaisa nader da maridaglia), 2) 1781 Antonio communala da Briganza). Il 1766 ha ella DelPelo, ha el adoptà pli tardilnum da Zucchi, pictur da vedutas, d’ina famiglia avertinatelier aLondra, nua ch’ella ha la regiun da Ligari (vischnanca da Sun­ d’artists veneziana. Accumpagnond ses cuntanschì la culminaziun da sia carriera. der), nua che la famiglia abitava. Ligari po bab tar divers incumbensaders, ha Kauff­ Tranter ses incumbensaders èn stads la re­ vegnir considerà sco il pli grond artist da mann passentà si’uffanza egiuventetgna a gina Charlotte da l’Engalterra, il zar russ la Vuclina dal 18avel tschientaner.Elha Murbegn, Com eMilaun. Indecisa tran­ Paul Ielazara Catharina II, l’imperatur studegià aRoma dal 1700–02, tranter au­ ter la carriera da pictura equella da chan­ Joseph II d’Austria ed il papa Pius VI. ter tar LazzaroBaldi. Viadi da furmaziun tadura –tscherna evocada pli tardenin Kauffmann èstada confundatura da la cun domicils en l’Italia Centrala ed aVa­ autopurtret –èella sa decidida per la pic­ Royal Academy ecommembra da las Aca­ niescha (fin il 1709), alura domicil aMi­ tura ed èvegnida scolada da ses bab. demias da Bologna, Roma eVaniescha. Il laun (1711–27) ed aSunder.Ligari èstà Suenter la mortdalamamma, han bab e 1780 èvegnida restampada aLondra activ sco pictur en baselgias, palazs ed edi­ figlia ornà il 1757 cun frescos la baselgia si’ovra grafica che cumpigliavaca. 41 fegls. Maletg da Segantini da ses temp aSavognin (1888). fizis privats, ma era sco architect, gravader, da Schwarzenberg, en la quala Kauffmann En quella perioda èKauffmann sa dedi­ musicist, constructur d’orglas ed urer.Dal ha realisà ils frescos dals 12 apostels. Da tgada pli intensivamain al tema da la dun­ Giovanni Segantini Secessiun aVienna sco represchentant 1727–30 èelsatrategnì aCuira, nua ch’el quel temp ha ella gia exequì purtrets per na en cordoli ed ha malegià tondos *15daschaner 1858 ad Arco (Tirol dal principal dal simbolissem. d’Ariadne, Penelope, Calypso eMaria la Sid), †28dasettember 1899 aPuntra­ Segantini ha influenzà divers artists, Narra –ina figura litterara da Lawrence schigna, burgais austriac, catolic, senza oravant tut Giovanni Giacometti, dal qual Stern. Quests maletgs radunds en format naziunalitad dapi il 1865. Figl dad Agos­ el èstà mentur ed ami. Il Museum Segan­ pitschen eran fitg appreziads. Gravaders, tino Segatini [sic], commerziant ambu­ tini aSan Murezzan èvegnì avertil1908. decoraturs da l’intern, creaders da mobi­ lant, edaMargherita nata de Girardi. ∞ Ilsdus figls, Gottardo eMario (1885– glias epicturs sin porcellana èn s’inspirads Bice (Pierina Luigia) nata Bugatti. Suen­ 1916), natiralisads (ensemen cun la mam­ da sias ovras. Suenter dus segiurns alacurt ter la mortprematura da la mamma èil ma) aSamedan il 1902, èn medemamain da Napel, nua ch’ella ha realisà in purtret mat da set onns vegnì dà en tgira ad ina stads picturs artists. Beat Stutzer da la famiglia roiala, èella turnada il 1782 mesa sora aMilaun. Ilsonns da giuven­ per adina aRoma. Sesatelier ha attratg ar­ tetgna, durant ils quals Segantini èvegnì tists classicistics eviagiaturs da tut l’Euro­ repetidamain internà en chasas da correc­ Lexicon Istoric Retic pa, tranter ils quals ils exponents dal cir­ ziun, èn stads deprimants. El ha empren­ cul da Weimar enturn Johann Wolfgang dì il mastergn da chalger ed ha lavurà il Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ vonGoethe. Finil1800 èKauffmann sta­ 1873–74 en l’affar da fotografia ed en la tgels (geografics, tematics, artitgels da da ina da las pli impurtantas picturas d’i­ drogaria d’in mezfrar aBorgo Valsugana famiglias ebiografias) davartl’istorgia storgia dal classicissem europeic. Antonio (Trentino). Cun17onns èelstà activ sco grischuna/retica elaRumantschia. Canova el’Academia da Roma han orga­ assistent d’in pictur da decoraziun ed ha Editura: Fundaziun Lexicon Istoric nisà per Kauffmann ina sepultura pum­ frequentà l’Academia Brera aMilaun, nua Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; pusa, achaschun da la quala ina gronda ch’el ha festegià il 1879 l’emprim success versiun stampada: www.casanova.ch fulla ha prendì cumià da la «pictura da la cun il maletg «Ilchor da la baselgia da S. uenmintga libraria. Jan Hackaert: Baselgia refurmada dad Avras/Cresta (1655). Grazia» che giudevadapertut auta stima. Antoni». Segantini ha avertinagen atelier 8LMESEMNA, ILS 9 DA SETTEMBER 2015 EXICON ISTORIC RETIC La famiglia d’artists Giacometti

Istorgia da l’art figurativen il Grischun, part 3

Giacometti tanschì en ils onns 1912–17 la culmina­ gudagnà il grond premi a la Biennala a Famiglia da Stampa e Visavraun. Ils Gia­ ziun cun sias ovras abstractas, tachisticas Vaniescha, a la quala el ha represchentà cometti eran surtut purs, artisans e com­ da grond format («Piena estate», 1917). la Frantscha, sia patria d’elecziun (gron­ merziants, intgins eran emigrads a l’ester En ils onns 1918–40 ha el renunzià a la da figurafeminina: «Femme de Venise»). sco pastiziers. Els èn surtut enconu­ spazialitad ed a la plasticitad ed ha Il 1961 ha el concepì la scenaria per schents sco famiglia d’artists. Annetta tschertgà la colur pura. El ha gì contact «Warten auf Godot» da Samuel Beckett. nata Stampa (1871–1964) ed il pictur cun ils dadaists (1917) ed è stà commem­ Il 1964 han sias ovras obtegnì ina plazza Giovanni eran ils geniturs dal sculptur e ber dal la gruppa d’artists «Das Neue Le­ centrala en la Fondation Maeght inaugu­ pictur Alberto, da l’artisan Diego, dad ben» 1918–20. Era las impressiuns da ses rada a Saint­Paul­de­Vence ed il medem Ottilia (1904–37, maridada cun Francis viadis a Paris, en Italia («Ricordo dei pri­ onn èn sias picturas e plasticas vegnidas Berthoud) e da l’architect Bruno. Il pic­ mitivi italiani», 1927), Germania, Ollan­ preschentadas a l’Exposiziun naziunala a tur Augusto era in savrin da Giovanni. da, Engalterra, Norvegia ed Africa dal Losanna. Malgrà ina viva opposiziun è Las chasas natalas da quests artists sa Nord han influenzà si’ovra artistica. In­ vegnida constituida il 1965 la Fundaziun chattan a Stampa e Borgonovo, lur fossas cumbensas publicas per picturas monu­ Alberto Giacometti a Turitg e Giacomet­ sin il santeri da Borgonovo. Il passadi mentalas sin mirs e vaider d’edifizispr o­ ti ha obtegnì il Grand prix national des dals Giacometti dal mund puril a quel da fans e sacrals a partir dal 1929 (tranter Arts dal stadi franzos ed il dr. h. c. da l’art sa reflecteschaen il clavà dals Giaco­ auter las fanestras da vaider dal Gross­ l’Universitad da Berna. metti a Stampa, transfurmà da Giovanni münster a Turitg). Giacometti ha era rea­ Giacometti è in dals artists ils pli im­ en in atelier ed utilisà pli tard era dad Al­ lisà intgins placats. A partir dal 1940 ha purtants da la Svizra dal 20avel tschien­ berto. Il giurist e professer da dretg pu­ el sviluppà in stil natiralistic: natiras taner. Cumbain ch’el è stà activ surtut a blic Zaccaria era parentà cun ils artists. mortas cun flurs,maletgs da cuntradas ed Paris, visitava el regularmain la Bergia­ Leza Dosch autopurtrets («Autoritratto II», 1947). glia, la val da si’uffanza, cun la cuntrada Commember da la cumissiun federala da la quala el è s’occupà era sco artist. Giovanni Giacometti d’art 1934–47 (president 1939–47). L’object principal da ses art è dentant la * 7 da mars 1868 a Stampa, † 25 da zer­ Elisabeth Ellenberger represchentaziun da l’uman en sia mise­ cladur 1933 a Glion (vischnanca da ria existenziala. Si’ovra plastica è ina Montreux/VD), refurmà, da Stampa. Alberto Giacometti grondiusa producziun da construcziuns Figl dad Alberto, furner a Varsovia, Ber­ * 10 d’october 1901 a Borgonovo, † 11 surrealisticas en furma monumentala gam e Stampa, e da Caterina Ottilia na­ da schaner 1966 a Cuira, refurmà, da cun ina reducziun simultana dal volum ta Santi, da Stampa. Savrin dad Augus­ Stampa. Figl da Giovanni. Frar da Bruno material a favur dal spazi liber. to. ∞ Annetta nata Stampa, figlia da e Diego. ∞ 1949 Annette nata Arm. Sco­ Elisabeth Ellenberger Giovanni. Scola chantunala a Cuira las a Stampa fin il 1915, gimnasi ad 1884–86, alura studi a la Scola d’art ap­ Aschera, bandunà il 1919 per sa deditgar plitgà ed a duas scolas d’art privatas a Giovanni Giacometti: Bregaglia (1912). exclusivamain a l’art. Studis a l’Ecole des Minca 1886–88. L’ access a l’Academia Beaux­Arts ed a l’Ecole des Arts Indu­ d’art era vegnì refusà ad el per mancan­ pa. Figl da Giacomo e da Marta nata figurativ a l’Accademia internazionale, striels a Genevra 1919–20. Durant in za d’instrucziun preliminara. A Minca Stampa, purs. Savrin da Giovanni. Nu­ fundada dal sculptur lucernais Joseph viadi en l’Italia ha el visità la Biennala a ha el fatg l’enconuschientscha da Cuno bil. Scolas a Stampa, Turitg e Cuira. Fur­ Zbinden. Il 1915 è Giacometti sa trans­ Vaniescha ed è s’entusiasmà per las ovras Amiet, cun il qual el è stà collià en ami­ maziun al magister da dissegn a la Scola ferì a Turitg, nua ch’el ha vivì fin a sia da Tintoretto e da Giotto e da las ruinas cizia per vita duranta. Dal 1888–91 ha d’art applitgà a Turitg 1894–97. Impres­ mort. Ils mais da stad passentava el a anticas. Furmaziun supplementara a el studegià ensemen cun Cuno Amiet a siunà dal cudesch d’Eugène Grasset, re­ Stampa. A Turitg ha el fatg enconu­ l’Académie de la Grande Chaumière tar l’Académie Julian a Paris, ils mais da preschentant da l’art floreal, «La plante et schientscha cun ils collecziunaders d’art il sculptur Antoine Bourdelle a Paris stad passentava el en Svizra (tranter au­ ses applications ornamentales», è el sa Richard Kisling ed Alfred Rütschi. 1922–27. Suenter avair terminà il studi ter tar Frank Buchser). Dal schaner fin rendì il 1897 a Paris, nua ch’el ha fre­ Il 1898 èn naschids ils pitschens pa­ il 1927 è el sa domicilià definitivamain a l’october 1893 ha Giacometti vivì en quentà curs a l’Ecole Nationale des Arts stels abstracts sco era ovras marcadas dal Paris. El è sa deditgà a la pictura ed a la l’Italia, alura è el turnà en Bergiaglia. Il Décoratifs ed a l’Académie Colarossi per giapunissem e dal stil floreal. Suenter ina plastica ed ha dissegnà a medem temp 1894 ha el emprendì ad enconuscher cuntinuar alura ses studis tar Grasset. Il perioda d’activitad creativa 1901–07, in­ objects d’endrizzament per l’architect Giovanni Segantini ch’è stà ses ami e 1902–15 è el sa trategnì a Firenza. Qua è fluenzada fermamain da la renaschien­ d’interiurs Jean­Michel Frank e cliniezs mentur fin la fin da sia vita. Il 1898 ha el s’occupà da la renaschientscha tempri­ tscha taliana tempriva e dal simbolissem per la creatura da moda Elsa Schiaparel­ el exponì, ensemen cun Amiet e Ferdi­ va ed ha instruì a partir dal 1908 dissegn («La notte», 1903), ha Giacometti cun­ li. Il 1930 ha el exponì cun Hans Arp e nand Hodler, cun success en la Chasa Joan Miró tar Pierre Loeb a Paris ed è d’artists fundada il 1895 a Tu ritg. Dapi s’unì a la gruppa dals surrealists. El ha alura ha el exponì mintg’onn sias ovras studegià intensivamain la figura umana La fossa dad Alberto Giacometti a Borgo- en grondas citads europeicas. Giaco­ ed ha realisà numerus bists da purtret. Il novo. FOTO: PD metti ha relaschà in’ovra ordvart ritga: 1932 ha Giacometti obtegnì si’emprima tranter auter autopurtrets, cumposi­ exposiziun individuala en la Galerie Diego Giacometti ziuns da figuras,natiras mortas e vastas Pierre Colle ed en il Salon des Surindé­ * 15 da november 1902 a Borgonovo, † cuntradas da la Bergiaglia. El ha recepì pendants («Gabbia», 1930–31). L’onn 15 da fanadur 1985 a Neuilly­sur­Seine, tut ils currents moderns da l’art ch’el ha 1934 è el sa distanzià dal surrealissem ed refurmà, da Stampa. Figl da Giovanni. sviluppà vinavant ed è s’occupà intensi­ è turnà a la lavur tenor la natira (il frar Frar dad Alberto e Bruno. Nubil. Scolas vamain da las colurs e dals effects da la Diego serviva ad el da model). Il 1939 ha a Stampa, Aschera, Son Gagl e Basilea, glisch per chattar ses agen stil caracteri­ el fatg amicizia cun Jean­Paul Sartre e Si­ alura furmaziun commerziala. Domicil a sà d’ina lingua da colurs traglischanta. mone de Beauvoir. Durant la guerra ha Basilea finil 1920. Emploià commerzial Giacometti vala sco in dals fundaturs da el vivì cun ses frar Diego a Genevra en Svizra ed a l’ester, alura domicilià a Pa­ la pictura moderna en Svizra. En ils (1942–45). Il 1947 ed il 1950 ha el ex­ ris a partir dal 1925. Il 1927 è Giacomet­ onns 1918–21 e 1931–32 ha el fatg part ponì en la Galerie Pierre Matisse a New ti daventà il collavuratur il pli stretg da da la cumissiun federala da l’art. York; il 1950 ha el conclus in contract ses frar Alberto; per quel ha el realisà las Elisabeth Ellenberger Sculptura dad cun la Galerie Maeght a Paris ed ha sur­ armadiras da sculpturas, fatg copias en Alberto Giacomet- vegnì incumbensas per sculpturas da gip sco era la patina per las figuras da Augusto Giacometti ti che represchen- bronz. Il 1956 ha la Kunsthalle da Berna bronz ed è stà model. A partir dal 1950 * 16 d’avust 1877 a Stampa, † 9 da zer­ ta ses frar Diego. organisà l’emprima gronda retrospectiva ha el creà mobiglias ed objects (tranter cladur 1947 a Turitg, refurmà, da Stam­ KEYSTONE da si’ovra. Il medem onn ha Giacometti auter sculpturas d’animals) per incum­ bensa d’architects d’interiurs, collecziu­ naders d’art e galarists. Suenter la mort d’Alberto (1966), è Giacometti sa con­ centrà sin si’atgna ovra ed ha stgaffì var 5000 objects. L’ultima incumbensa pli gronda è stada d’equipar l’interiur dal Museum Picasso a Paris. Elisabeth Ellenberger

Lexicon Istoric Retic

Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ tgels (geografics,tematics, artitgels da famiglias e biografias)dav art l’istorgia grischuna/retica e la Rumantschia. Editura: Fundaziun Lexicon Istoric Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; versiun stampada: www.casanova.ch u en mintga libraria. Chasa nativa da Giovanni Giacometti a Stampa. FOTO: PD Augusto Giacometti. FOTO N PITARO LEXICON ISTORIC RETIC MESEMNA, ILS 16 DA SETTEMBER 2015 11 Sculptura, pictura e graficadal 20avel tschientaner

Istorgia da l’art figurativen il Grischun, part 4

Art figurativ tivitad sco pictur artist liber. Conservatur 2000 ha preschentà il Museum d’art dad dal 19avel e 20avel tschientaner a la Chasa d’art dal Grischun 1939–47. Aarau ina retrospectiva da Spescha ed ina Il 1869 ha il cusseglier dals chantuns Peter Commember da la Cumissiun federala exposiziun permanenta da l’artist sa chat­ Conradin von Planta deplorà il senn man­ d’art 1948–53. Influenzàdal postimpres­ ta en la Cuort Ligia Grischa a Tr un. Il cant per l’art en il Grischun. In indizi per siunissem, ha Meisser creà picturas da 2007 è vegnida averta a Tr un la Senda d’art la mancanza da dissegnaders e picturs ar­ cuntradas fitgnianzadas en tuns fustgs. El cun ovras da Spescha. Divers premis, tran­ tists indigens durant quel temp è il fatg che ha era realisà singulas picturas muralas e ter auter il Premi grischun da cultura 1993 la plipart dals scolasts da dissegn, enga­ sin vaider main influenzadas dal postim­ ed il Premi d’art dal chantun da Turitg schads fin il 1890 a la Scola chantunala, pressiunissem. Premi grischun da cultura 1999. Adolf Collenberg derivava da la Germania. Sco il temp avant 1974. Leza Dosch il 1800 è era quel suandant caracterisà Dea Murk d’ina migraziun d’artists. L’artist il pli re­ Alois Carigiet * 29 da matg 1932 a Surava, † 21 da fana­ numà immigrà dal sid è Giovanni Segan­ * 30 d’avust 1902 a Tr un, † prim d’avust dur 2003 a Curaglia, catolic, da Müstair. tini, quel immigrà dal nord Ernst Ludwig 1985 a Tr un, catolic, da Tr un. Figl dad Figl da Felix, chau­staziun, e dad Ursina Kirchner. En il cas da la famiglia d’artists Alois, pur e mastral, e da Barla Antonia na­ nata Dalbert, da Luven. Nev da Tista. ∞ Giacometti sa manifestescha cleramain la ta Lombriser, da Tr un. Frar da Zarli. ∞ Filomena nata Vinzens, da Tr un. Scolas a tensiun tranter la patria (bregagliotta) sco 1943 Berta Carolina nata Müller. Em­ Razén, gimnasi a Cuira, scola d’art a Son lieu d’uffanzae da giuventetgna ed il cen­ prendissadi da pictur da paraids e da deco­ Gagl 1950–51. Studis d’istorgia d’art a ter cultural sco lieu da las pussaivladads raziun en in atelier da reclama a Cuira Roma e Paris 1953–54. Graficher dare c­ professiunalas: Giovanni ha passentà sia 1923–27, pli tard graficherindependent a lama a Cuira e Vaduz 1960, alura agen ate­ vita en la val nativa, Augusto e Bruno per Turitg cun incumbensas per culissas e pla­ lier a Cuira, dasperas pictur artist a partir gronda part a Turitg, Alberto e Diego a Pa­ cats. Confundatur dal Cabaret Cornichon dal 1962, artist a temp cumplain dapi il ris. A partir da la findal 19avel tschienta­ e responsabel per il decor, ils costums e la 1970. Numerusas exposiziuns en Svizra, ner chattan ins adina dapli dunnas tranter reclama. Il 1939 è el sa retratg a Platenga tranter auter en il Kunstsalon Wolfsberg a ils artists productivs en il Grischun. Ina da (vischnanca da Sursaissa). Carigiet è sa la­ Turitg il 1955 ed il 1999. Emprima expo­ las emprimas è stada la pictura Emilie schà inspirar da ses ambient rural per ils te­ siziun individuala a Lai il 1973. Murk è stà Forchhammer. Ernst Ludwig Kirchner: Tavau (1921). mas da ses dissegns ed aquarels, sias lito­ in dals picturs dal Grischun ils pli renco­ La sculptura stgaffidatranter il 1800 ed grafias e ses maletgs en ieli. Illustraziuns nuschids da sia generaziun. El tgirava in il temp dad Alberto Giacometti sa limi­ Emilie Forchhammer lists allontanà passa 600 ovras da Kirchner per plirs cudeschs d’uffantspr emiads, rea­ stil abstract ed ils spazis da ses maletgs vi­ tava oravant tut a la creaziun da monu­ * 11 da schaner 1850 a S. Antönia, † 13 da museums tudestgs ed han exclus l’artist lisads en collavuraziun cun Selina Chönz van da la dialectica da direcziuns, fatschas ments sepulcrals ed a la plastica architec­ da zercladur 1912 a Cuira, refurmada, da da l’Academia prussiana dals arts a Berlin. (tranter auter «Uorsin», 1945; «Flurina», irregularas e structuras preschentadas en tonica. In dals emprims fotografs en il Gri­ S. Antönia. Figlia da Christian Gottlieb, Sias stentas per obtegnair la naziunalitad 1952), picturas muralas (sala dal Cussegl in equiliber labil. Premi da renconu­ schun è stà il pictur Johann Israel Darms, plevon, provegnint da Kiel, e dad Elisa­ svizra èn stadas invanas. Dapi il 1992 exi­ grond a Cuira, Muraltengut a Turitg). Ils schientscha dal chantun Grischun 1979. suandà d’ina entira retscha da fotografas e beth nata Schlegel. Nubila. Studis a la Sco­ sta a Tavau in museum (Museum Kirch­ cumenzaments da Carigiet sco graficher Adolf Collenberg fotografs cun ina predilecziun per cuntra­ la d’art a Basilea tar Johann Baptist Gabri­ ner) deditgà a sia ovra d’art. das. el ed Eduard Weissbrod ed a l’Académie Ils merits da Kirchner consistan en ina La pictura e la sculptura dal 19avel Julian a Paris (1877–78 e 1891–92). Via­ nova avischinaziun da l’expressiunissem tschientaner èn da tempra natiralistica. En dis da studi en l’Italia, la Germania e l’Ol­ en sia ovra graficaed en ina nova concep­ ils onns 1880 è sa deditgà Segantini a la landa. Domiciliada a Tavau. Ses opus ziun da l’uman e da la cuntrada, inspira­ tecnica dal divisiunissem. L’emprima me­ cumpiglia picturas en pastel ed ieli, surtut da da l’emoziun. Las ovras da l’emprima sadad dal 20avel tschientaner è caracteri­ purtrets, per exempel «Davoser Mädchen» perioda èn caracterisadas d’ina penellada sada d’ina objectivitad ch’elavurescha las en ieli sin taila (ca. 1900/12). Ses frar agitada e hectica e da colurs traglischan­ influenzas da l’expressiunissem, dal nov Theophilè stà professer e cumponist, Em­ tas. Impuls per sia ovra plastica ha Kirch­ realissem e dal postimpressiunissem. Las manuel medi e professer da linguas da l’In­ ner obtegnì da l’art da las stirpas africa­ tematicas iconograficas centralas èn pur­ dia e Burma. Adolf Collenberg nas. Als maletgs urbans dal temp da Ber­ trets e cuntradas. Segantini ha documen­ lin, dominads da scenas da via nocturnas, tà il mintgadi puril en la vastezza panora­ Ernst Ludwig Kirchner da sias fullas e da la hectica da la gronda mica dal mund alpin. Giovanni Giaco­ * 6 da matg 1880 ad Aschaffenburg (Ba­ citad, èn suandadas a partir dals onns metti è sa deditgà adina puspè al stretg ra­ viera), † 15 da zercladur 1938 a Frauen­ 1920 picturas da la cuntrada alpina sviz­ vugl da sia famiglia. Kirchner ha stgaffì kirch sper Tavau (suicidi), protestant, Tu­ ra e da ses abitants. El ha accentuà la mo­ maletgs da cuntradas sco era picturas da destg. Figl dad Ernst, inschigner da palpi­ numentalitad da las muntognas cun co­ gener ed acts. Alberto Giacometti ha svi­ ri, e da Maria Elisa Movina nata Francke. lurs spiritualmain perceptiblas e cun ap­ luppà en ils onns 1940 in stil individual Nubil. Kirchner ha passentà sia giuven­ plitgar surfatschas pli grondas. Sut il percepì sco visualisaziun da l’existenzialis­ tetgna en divers lieus, tranter auter a pseudonim Louis de Marsalle ha Kirch­ sem franzos. En il Grischun sez meritan Frankfurt am Main il 1886, a Perlen ner publitgà recensiuns da sia atgna ovra Pictura murala dad Alois Carigiet en la sala dal Cussegl grond a Cuira. FOTO P. DE JONG menziun speziala a l’entschatta dal suen­ (vischnanca da Buchrain/LU) il 1887 e dal artistica. Annette Baumann terguerra Turo Pedretti, Alois Carigiet e 1889 fina l’abitur il 1901 a Chemnitz (Sa­ da reclama èn preschents en si’ovra: el ha Jacques Guidon Leonhard Meisser. Cun ses pastels d’en­ xonia), nua ch’il bab aveva ina professura. Turo Pedretti adina preferì las colurs primaras tragli­ * 22 da fanadur 1931 a Zernez, refurmà, turn il 1900 e cun ses maletgs en ieli repre­ Sin giavisch dals geniturs ha el cumenzà il * 7 da december 1896 (Arturo) a Same­ schantas e la linearitad. Premi grischun da da Bravuogn e Zernez. Figl da Giachen schentativs dals onns 1910 è Augusto Gia­ 1901 in studi d’architectura a Dresden. El dan, † 17 da fanadur 1964 a Cazas, cato­ cultura 1974. Undrà cun il Curtin d’onur Mattias, pur, e da Staschia nata Bezzola, cometti entrà en il mund abstract. Era ha studegià dus semesters pictura a l’Aca­ lic, da Clavenna e da Maton (dapi il da la Lia Grischa a Tr un.Tapan Bhattacharya pura. ∞ 1966 Eva nata Rostetter, dad Av­ Kirchner mussa a partir dal 1925 ina pre­ demia d’art a Minca (1903–04) ed ha ter­ 1916). Figl da Giuliano, pictur decoratur, ras. Seminari scolastic a Cuira (patentà il dilecziun per l’abstracziun lineara. La pic­ minà il 1905 ses studis a Dresden cun il di­ e da Berta nata Wolf. ∞ 1923 Marguerite Matias Spescha 1951), alura studi da magister secundar a tura abstracta sa fa però valair pir cun la ge­ plom d’inschigner. Il 1905 ha Kirchner nata His, chantadura. Scola d’art applitgà * 17 da fanadur 1925 a Tr un, † 28 da zer­ l’Universitad da Turitg fin il 1954, magi­ neraziun da Lenz Klotz, Matias Spescha, fundà cun Erich Heckel, Fritz Bleyl und a Turitg, alura emprendissadi da pictur de­ cladur 2008 a Turitg, catolic, da Tr un. Figl ster a Puntraschigna, Zuoz e Zernez Jacques Guidon e Dea Murk. En ils davos Karl Schmidt­Rottluff l’uniun d’artists coratur (1912–16). Exposiziuns a partir da Pieder Giusep, chalger, e da Margreta 1954–84. Collavuratur regiunal da la Lia onns pon ins constatar oravant tut in­ Die Brücke, a la quala ha aderì era Cuno dal 1917, l’onn en il qual el ha emprendì Catrina nata Nay, da Breil. Frar da Hen­ Rumantscha 1984–94. Pictur e scriptur fluenzas dal realissem fotografic, da l’art Amiet il 1906. A partir dal 1905 è Kirch­ ad enconuscher Giovanni Giacometti dri. Nev da Sep Mudest Nay. ∞ 1956 rumantsch enconuschent. Sia pictura po stgaffìa partir d’objects quotidians sco era ner sa deditgà intensivamain al studi dad ch’ha suandà, sco mentur, l’activitad da Amelia Anni nata Centeno, dals Stadis vegnir attribuida a l’expressiunissem abs­ da l’art conceptual e da la pictura expres­ acts feminins ed ha cumenzà ad exponer a Pedretti cun bainvulientscha paterna. Il Unids (separaziun 1967). Scolas elemen­ tract. Ultra da maletgs d’inspiraziun libra siva moderna. Leza Dosch Dresden. La findal 1911 ha el translocà a 1922 ha Pedretti fatg viadis da studi a Pa­ taras ed emprendissadi da cusunz a Tr un, ha el realisà picturas da paraid, illustra­ Berlin. Il 1913 è sa schliada la gruppa Die ris e Londra. Turnà en l’Engiadina il 1923, emploià en la Fabrica da ponn Tr un SA fin ziuns e caricaturas («Pennarias», 2001; Brücke. La primavaira 1915 è Kirchner ha el vivì a Samedan, e – suenter la de­ il 1951 (schef da secziun). Alura pictur da «Figuras», 2004). L’ovra litterara cumpig­ s’annunzià voluntariamain per il servetsch strucziun da sia chasa cun atelier tras ina placats a Turitg (intimà dad Alois Carigiet) lia dramas («L’iral», 1991; «Zisca», 2001), da guerra, ma la findal 1915 è el vegnì re­ lavina il 1951 – a Schlarigna. Confunda­ e dal 1954–58 a Paris; scolaziun a l’Acadé­ raquints («Raquints», 1989; «Bras­cher», laschà causa in exauriment corporal ed in tur da la Societad da picturs, sculpturs ed mie de la Grande Chaumière. Domicilià 1996), satiras e gieus festivs («La svouta», collaps da la gnerva. Las experientschas da architects grischuns (1936). Sper la pictu­ dapi il 1958 a Bages (Languedoc­Roussil­ 1999; «La fuschella», 2002). Confundatur la guerra al han fatg crudar en ina crisa psi­ ra a chavallut (cuntradas, natiras mortas, lon), nua ch’el ha creà las ovras ch’han col­ (1971) e redactur da la revista satirica «Il chica ch’ha durà fin a sia mort. Suenter purtrets) ha el creà ovras monumentalas lià l’artist cun l’avantguardia internaziuna­ Chardun». Premi grischun da cultura emprimas ospitalisaziuns en sanatoris a en edifizispublics e privats (oravant tut a la e che furman, ensemen cun autras, il 2006. Leza Dosch Königstein (Baviera) e Berlin (1916), è partir dals onns 1930). Pedretti è in im­ punct culminant da la pictura svizra da Kirchner sa rendì il 1917, grazia a l’inter­ purtant represchentant da la pictura sviz­ l’epoca. En ses maletgs, sias graficas da mediaziun dad Eberhard Grisebach, per ra da cuntradas da tempra fauvistica ed ex­ stampa e sias sculpturas tematisescha Spe­ l’emprima giada en cura a Tavau ed en la pressiunistica. Lara Calderari scha las relaziuns tranter funds e figuras Lexicon Istoric Retic clinica psichiatrica da Kreuzlingen. Il sco era tranter surfatschas e spazis. Las pli 1918 ha el translocà a Tavau (segiurns da Leonhard Meisser novas sculpturas transfereschan questas te­ Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ stad sin l’Alp Stafel), nua ch’el è sa domi­ * 3 da december 1902 a Cuira, † 2 d’avust maticas en il format grond ed en la terza tgels (geografics,tematics, artitgels da cilià definitivamain il 1923. Il 1926 è el 1977 a Cuira, da Tavau e Cuira. Figl dad dimensiun. Spescha ha realisà dapi il 1956 famiglias e biografias)dav art l’istorgia entrà en contact cun la gruppa d’artists Emanuel Abraham, commerziant, e da dapli che quaranta exposiziuns singulas en grischuna/retica e la Rumantschia. Rot­Blau da Basilea, a la quala el n’ha den­ Catharina nata Ragaz, da Termin. ∞ 1939 Svizra ed en il Grischun (per exempel al Editura: Fundaziun Lexicon Istoric tant betg aderì. En occasiun da sia gronda Anny nata Vonzun. Matura a Cuira 1922. Museum d’art dal Grischun a Cuira il Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; exposiziun en la Kunsthalle a Berna Studi da botanica a l’Universitad da Turitg 1993 ed il 2005, en il Museum Chasa Jau­ versiun stampada: www.casanova.ch (1933) ha el emprendì ad enconuscher 1922–23. A partir da l’atun 1923 a Paris, ra a Valchava il 2003) ed exequì ina qua­ u en mintga libraria. Maletg da Dea Murk. FOTO T. DEFILLA Paul Klee. Il 1937 han ils naziunalsocia­ studi da pictura. Return a Cuira 1931, ac­ rantina incumbensas publicas. L’onn 8LMESEMNA, ILS 23 DA SETTEMBER 2015 EXICON ISTORIC RETIC Las relaziuns istoricas dal Grischun cun Glaruna

„ Per tgirar relaziuns politicas inten­ tanza da questa via da transit nord-sid. Il sivas eran ils pass tranter Glaruna e la 1448 ha Wintertur dumandà Glaruna da Rezia grischuna memia stentus e pri­ proteger ses commerziants da mulestas vlus. Il 1400 èn Glaruna e la Lia Grischa da vart dals da Dialma. Il 1548 han inti- s’empermess contractualmain pasch, mà las dretgiras da Mustér e da Vuorz ils protecziun ed agid militar vicendaivel Glarunais da meglierar lur tschancun dal sco era il traffic e commerzi liber sur il pass che Glaruna ha alura schlargià il Veptga ed il Lucmagn. Ins inscuntra 1550 e muni cun lattas da naiv e novas alura adina puspè derschaders glaru­ sustas. nais sco arbiters en Rezia, per exempel Il 1561 ha Glaruna dumandà la Lia en ils onns 1396, 1418 e 1452. A basa dals Grischa da procurar per in meglier man- contracts stipulads tranter Glaruna ed tegniment dal Veptga da la vart grischu- auters chantuns da la Confederaziun cun na. Il 1567 han Glaruna e la Lia Grischa la Lia Grischa e la Lia da la Chadé (a par- decidì da pretender da commerziants es- tir dal 1498) èn ils Glarunais sa partici- ters ina taxa da transit (pedagi). Tenor pads a campagnas militaras e battaglias Durich Chiampell vegniva enturn la me- cunter ils Austriacs (1499) sco era a sadad dal 16avel tschientaner blera glieud l’emprima Guerra da Musch (1525). Il a far bogn en ina funtauna fraida da la refurmatur Glarean († 1532) tgirava vart grischuna dal pass per curar lur mal- stretgs contacts cun ils preditgants gri- sognas. En il 17avel tschientaner fre- schuns (Johannes Comander e.a.). Il quentavan mercenaris, fugitivs e trans- 1538 è cumparida «Die uralt warhafftig portaders da graun il Veptga. Il 1771 ha Alpisch Rhetia» dad Aegidius (Gilg) in project, che preveseva in’amplificaziun Tschudi da Glaruna, in’excellenta de- dal pass cun participaziun internaziuna- scripziun istoric-topografica dal Gri- la, fatg naufragi. Tenor in rapport da via- schun. Il 1580 èn ils chantuns da Tu ritg La chapitala da Glaruna. Maletg da ca. 1830. di dal 1774 durava il passadi cun muvel e Glaruna s’alliads cun la Lia da las Diesch da Dialma sur il Veptga ed il Lucmagn a Dretgiras. La paritad confessiunala da lunghezza ed ina colliaziun a l’Arena Al- veras il dretg d’utilisar permanentamain Vorab Blinzuna set dis. Ils 6 e 7 d’october 1799 Glaruna ha pretendì ina neutralitad (re- va. l’Alp Sardona. La plipart da lur bains sa Muntogna marcanta cun glatscher, situa- ha il general russ Alexander Suvorov tra- lativa) durant ils Scumbigls grischuns. Il Rollas marginalas han giugà ils ulte- chattava sin la spunda sanestra da la Fop- da a 3028 m al nordvest da Flem al cun- versà il pass cun si’armada ed ha subì, 1622 han truppas glarunaisas purtà suc- riurs pass e passadis: sur il Pass dal Segnas pa da Sardona, depopulada a partir dal fin tranter ils chantuns Grischun e Gla- causa navaglia e fradaglia, grondas perdi- curs a la milissa dal Partenz ed il 1624 a vegniva chatschà l’atun biestga da fiera da 15avel tschientaner. Il 1652 ha la davosa runa. 600 m pli al nord sa chatta il Vor- tas dad umans e material. A partir dal l’armada dal general da las Tr ais Lias, Ru- Dialma sur la Niederalp a Flem ed il Pass abitanta bandunà la Val Calfaisa. Il Club ab glarunais (3018 m). Il Vorab ha obte- 19avel tschientaner è sa diminuì il traffic dolf von Salis, en Engiadina Bassa. Gieri dal Foo serviva da trapass sch’ils auters alpin svizzer posseda ina chamona a Sar- gnì ses num dals Glarunais, dal punct da sur il Veptga cuntinuadamain. Oz vegn Genatsch ha recrutà 1000 Glarunais per passadis eran serrads u periclitads. dona (2157 m). L’ arena tectonica da la vista dals quals la muntogna stat «vor» ed el frequentà mo pli dal militar e dad alpi- la campagna en Vuclina dal 1624–25 e Stretgas relaziuns tranter il Gri- Sardona cumpiglia passa 300 km² en ils «ab». L’ emprima ascensiun descritta dal nists. Martin Bundi suenter il 1632 han plirs tschients Glaru- schun e Glaruna existan dapi il 19avel chantuns Glaruna, Son Gagl e Grischun. Vorab datescha dals 28 da fanadur 1872 nais prestà servetsch militar al Duca de tschientaner entaifer las furmaziuns Sia strivla magica da las Set Dunschalas ed è vegnida interprendida da Walter Kistenpass (Pass da la Lembra) Rohan. militaras da muntogna, e relaziuns ci- (tudestg Tschingelhorner) sco la part la Senn e Heinrich Elmer da Dialma, com- Passadi a 2638 m che collia Linthal/GL Las relaziuns economicas tranter il vilas vegnan tgiradas actualmain sin il pli spectaculara è vegnida distinguida sco members da la secziun Tödi dal Club al- cun la vischnanca da Breil, tudestg Kis- Grischun e Glaruna èn stadas tut en tut champ dal sport, tranter auter a cha- singulara e recepida il 2008 sin basa da pin svizzer. Dapi ils onns 1970 è il glat- tenpass. La Lembra ha strusch gì dapli pli impurtantas che quellas politicas, ora- schun da la Festa da lutga grischun-gla- sias particularitads geologicas en la glista scher dal Vorab avert al sport da skis (Pen- ch’ina impurtanza regiunala. In cas sin- vant tut per la Surselva ed, en dimensiuns runaisa e da la Festa chantunala da dal Patrimoni natiral mundial da dicularas Crap Sogn Gion SA). Dal Crap gular è stà il pelegrinadi da perdunanza a pli modestas, era per il Partenz. Il 1343 gimnastica. Adolf Collenberg l’Unesco. Adolf Collenberg Masegn mainan ina teleferica al pe dal Glaruna, dal qual in avdant da Glion rap- ha Glaruna concedì a la claustra da Mu- glatscher dal Vorab e runals sin il spitg. porta il 1525, menziunond l’alp crappu- stér il passagi liber sur il Veptga e tras Gla- Pass dal Foo Pass dal Segnas Martin Bundi sa da Nuschen al sidost da l’alp da Baum- runa. Las vias da sauma tranter la Sursel- Passagi a 2223 m che maina da Dialma/ Pass a 2627 m al cunfin tranter il Gri- garten e la magnifica punt daPa nten da- va e Glaruna n’eran però betg fitg bunas: GL sur la Val Ramin, l’Alp Ramin e schun e Glaruna. Debla ascensiun da la Veptga (Panixerpass) vos Tierfehd. Il Pass da la Lembra è stà l’uschenumnà Gehauener Weg, construi l’Alp Foo en il Weisstannental songa- vart da Flem, ferma descensiun vers Di- Passadi a 2407 m che maina da Dialma impurtant oravant tut per ils da Breil che il 1548 cunter la voluntad da la Lia da la gliais. Il Foo ha giugà ina rolla modesta alma. Istoricamain strusch d’impurtan- en la Val Sernft (Glaruna) a Pigniu en la chatschavan lur muaglia sin l’Alp Lem- Chadé e da la Lia da las Diesch Dretgiras en l’uschenumnà Welschlandhandel, za. En il temp medieval vegniva il Segnas Val dal Rain Anteriur, numnà era Pass bra; tranter il 1866 ed il 2005 han els al- che temevan la concurrenza, era d’ina pratitgà dals Glarunais sur il Spleia ed il utilisà per il transport da muvel, al qual Pigniu, tudestg Panixerpass. Il Veptga pegià mo anc 600–1000 nursas en la re- qualitad plitost mediocra; el tanscheva San Bernardin. Il Foo è attestà il 1531 regorda la legenda da «Gion Paul da Flem serviva als Glarunais per il commerzi da giun dal Muttsee. Il 1799 han truppas da gist per chatschar muaglia e nursas da la sco via da sauma e surtut sco ruta da stai si, las vaccas van sul Segnes vi» (rapi- muvel e da martganzia a Glion e sur il l’armada austriaca traversà il pass. Il 1887 Surselva sin las alps glarunaisas e per ma- guntgida (ensemen cun il Pragel) per nament da muvel sur il Segnas). L’ Alp Cuolm Val ed il Valragn a Clavenna ed a ha la secziun Wintertur dal Club alpin nar il muvel sin las grondas fierasd’ atun transportar sal durant la bloccada da Tschingeln, che sa chatta da la vart glaru- Com resp. sur il Lucmagn a Ligiaun. Il svizzer laschà construir la chamona dal al sid da las Alps (enturn il 1760 per victualias decretada da Tu ritg envers la naisa dal Segnas, era vegnida chargiada il pass vegn menziunà en l’urbari habsbur- Muttsee sin 2503 m. Il conclus federal exempel var 2700 arments). Martga- Svizra Interna. Il num Foo deriva dal 1779 mo cun muvel grischun. Tenor Jo- gais (1303–07) sco punct da cunfin dal dal 1939 da realisar ina via sur la Lembra dants glarunais vegnivan mintgamai il pled latin fagus, rumantsch fau, e fa al- hann Gottfried Ebel vegniva il Segnas contadi da Lags (unz uffen Wepeh). Il n’è mai vegni concretisà. Martin Bundi zercladur en Surselva ed en il Partenz a lusiun ad ina cuntrada d’alp e da pass, utilisà enturn il 1793 da martgadants da num rumantsch Veptga duai esser d’ori- cumprar nursas (il 1776 ca. 6000 an- cuverta en il temp medieval da guauds muvel en viadi a la fiera da Ligiaun. Las gin gallic tardiv e signifitgar pastgira al- Pez Russein (Tödi) imals) ch’els alpegiavan en Glaruna. Era da fau. Martin Bundi Siat Dunschalas (Tschingelhörner) cun la pestra. La pasch stipulada il 1343 tranter Muntogna marcanta (3614 m) al cun- la vischnanca da Breil e conturns ha la- fora da S. Martin en vischinanza dal pass Glaruna e la claustra da Mustér dat per- fin tranter ils chantunsGr ischun (Mu- schà pascular fin il 2006 grondas munta- Sardona èn ina vaira attracziun: ils 30 da settem- ditga d’ina senda da sauma sur il Veptga stér) e Glaruna (Linthal), grip cum- neras da nursas (ca. 1000 animals l’onn) Alp en la Val Calfaisa (vischnanca da Fa- ber u il prim d’october ed ils 12 u 13 da bain frequentada cun chavals. La Walen- pact, levamain smuttà, en furma da pi- en la regiun dal Lembra/Lag da Mut. Il veras), situada a ca. 1800 m al pe dal Piz mars dat il sulegl tras la fora da S. Martin brugg sin l’Alp Wichlen dadens Dialma ramida, tudestg Tödi. 1706 Tödiberg. Glaruna uffizial ha empruvà, senza suc- Sardona, dal Piz Dolf e da la Fuorcla Tr in. directamain sin la baselgia parochiala da è documentada il 1344 sco Jätzsteg ed è L’ emprima ascensiun dal Pez Russein è cess, da limitar il dumber da nursas e da En il temp medieval ha appartegnì que- Dialma. Il 1899 è vegnida construida la enconuschenta dapi il 1549 sco punt da succedida il prim da settember 1824: fixar ils pretschs.In s quinta ch’ils Glaru- sta regiun al domini retic. 1346 Sardan. chamona dal Segnas (2130 m) da la sec- crap artgada. L’integraziun explicita dals ils dus chatschaders da chamutschs Pla- nais hajan cumprà dal cumin da Rueun Da quel temp han colonists Gualsers da ziun Rezia dal Club alpin svizzer. da Valragn en l’allianza da la Lia Grischa ci Curschellas da Tr un ed Augustin Bi- enturn il 1790 var 2000 vatgas (per char- la Val dal Rain obtegnì da l’abazia da Fa- Martin Bundi cun Glaruna (1400) suttastritga l’impur- scuolm da Mustér han ascendì la mun- giar lur alps) e var 100 portgs (per consu- togna, intimads da Pader Placi a Spe- mar la scotga) ch’els chatschavan sur il scha, sin la ruta Val Russein – glatscher Veptga. Il 1771, l’onn da fomina, avevan da Bleisasverdas – paraid sidvest. Il ils Glarunais projectà ina transversala sur 1861 ha Rudolf Theodor Simmler da il Lucmagn ed il Veptga en la Planira da Berna ascendì il Pez Russein e sviluppà la Linth per garantir il transport da gra- silsuenter l’idea d’ina associaziun dals nezza – in plan che n’è dentant mai ve- amis da las muntognas; il 1863 ha el gni realisà. Era la varianta pli curta sur il alura fundà il Club alpin svizzer. La Veptga en la regiun da la Greina, skizza- chamona Grünhorn da la secziun Tödi da da Placi a Spescha, è restada ina dal Club alpin svizzer (2448 m) è ve- proposta, gist uschè sco ils projects da gnida erigida il 1863 sco emprima cha- l’avat Columban Sozzi per ina via dal mona dal Club alpin svizzer insumma. Sandpass sur l’Alp Cavrein a Mustér Martin Bundi (1772) ed il 1872 ina da Dialma a Pi- gniu. L’avertura da la viafier daWe esen a Sargans (1859) e la colliaziun cun il Gottard sur il Klausen (1899) han inter- Lexicon Istoric Retic rut ils passadis istorics tranter il Grischun e Glaruna (cun excepziun dal Lembra). Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti- En ils onns 1930 èn vegnids inoltrads (e tgels (geografics, tematics, artitgels da refusads) divers projects per tunnels da famiglias e biografias) davartl’ istorgia colliaziun; ils projects per vias d’autos sur grischuna/retica e la Rumantschia. il Lembra ed il Veptga, creditads dal Cus- Editura: Fundaziun Lexicon Istoric segl naziunal, n’èn betg vegnids realisads. Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; En ils onns 1960 e 1970 existivan plans versiun stampada: www.casanova.ch per ina Viafier Tödi-Greina (Linthal– u en mintga libraria. Tr un–Dongio) cun in tunnel da 19,8 km Il Tödi / Pez Russein furma la muntogna da cunfin tranter Linthal e la Cadi. 12 MESEMNA, ILS 30 DA SETTEMBER 2015 LEXICON ISTORIC RETIC La Faida da Schons e l’erox legendar Gian Caldar

„ En il temp autmedieval furmava la center administrativ dal signuradi en la Val Schons in signuradi infeudà da Tumleastga. Suenter l’extincziun dals de l’uvestgieu da Cuira als baruns de Vaz. Vaz è passà Alt-Sins als conts de Werden- Il 1338 è passada la val als conts de berg-Sargans. Werdenberg-Sargans. Il 1424 è s’unida Da la ruina dal chastè da Neu-Sins al la Val Schons, senza l’accord da ses sig- sidost da Pasqual sper la curt da Canova nur, a la Lia Grischa. Suenter lur sconfit- èn mantegnids relicts d’ina tur d’abitar ta en la Guerra da Schons e la destrucziun radunda da quatter plauns cun curnisch dal chastè da Balamburtg, han ils de Wer- dentada. A l’intern existan fastizs da denberg vendì la Val Schons a l’uvestgieu l’equipament d’abitar, tranter auter ina (1456). Il 1458 ha la val cumprà ora tut gronda chappa da chamin, fimagls, in ils dretgs feudals. auariel, ina latrina cun lavandin, ina fa- nestra cun nischa da seser e parts d’ina Faida da Schons pigna da laina. Il mir da tschinta circum- En il rom da la fundaziun da las Lias èn descha ina pitschna curt. L’implant è veg- proruttas en Rezia diversas guerras tran- nì construì dals baruns de Vaz probabla- ter ils signurs feudals e lur subdits ch’eran main en l’emprima mesadad dal 13avel s’alliads tranter dad els e per part era cun tschientaner. El è passà sco ierta dals de lur signurs. In exempel furma la Faida da Vaz als conts de Werdenberg- Sargans. Schons (1450–52), provocada tras l’ade- Sco il chastè dad Alt-Sins è era quel da siun dal Schons a la Lia Grischa, decidi- Neu-Sins vegnì destruì dals abitants da la da cunter la voluntad da lur signur, il val en la Faida da Schons (1451) e n’è cont Heinrich de Werdenberg-Sargans. betg pli vegnì reconstruì. En la Lia Naira dal 1450 han divers si- Maria-Letizia Boscardin gnurs feudals, tranter auter il cont de Werdenberg ed il barun Gieri de Razén, Hochjuvalt fatg frunt a quest’allianza; ils purs han Cun il num Juvalta vegnan designadas las battì ils signurs en il Schons ed en la ruinas da las fortezzas da Hochjuvalt ed Tumleastga, han destruì lur chastels e Innerjuvalt, construidas dals signurs von prendì mesiras penalas. La tradiziun ra- Juvalta en il territori da la vischnanca da quinta da la dretgira nauscha da la Lia La dretgira nauscha da Valendau. (Maletg dal 19avel tschientaner). Giuvaulta. Situà sin in sparun grippus Grischa a Valendau cunter ses traditur stretg e spundiv, era il chastè da Hochju- congiurà Gieri de Razén, al qual ins ha stgavazzada mo grazia a l’agid d’in ser- Il 1483 ha el stuì vender ses territori Gian Caldar valt (savens numnà faussamain Nieder- dentant concess amnestia. Giacun Ha- vient raffinà – dechantà da Giacun Ha- d’origin cun il chastè da Sargans als Set Erox legendar da la Muntogna da Schons juvalt) dividì en duas parts: l’areal da de- sper Muoth ha dechantà quest’episoda sper Muoth en «La dertgira nauscha de Lieus confederads. Il 1493 ha el vendì dal 15avel tschientaner. Tenor la legenda fensiun inferiur cun la fortezza externa, en sia ballada «La dretgira nauscha de Valendau e sias fontaunas» (1882). La ses dretgs suverans sur il Valragn e la residiava in nausch avugà dal cont de situada a la riva dal Rain Posteriur, e quel Valendau (1450)» dal 1882. La noblez- pasch dals 21 da fanadur 1452 ha puspè Stussavgia. Sco domicil e domini al è anc Werdenberg-Sargans sin il chastè da Far- superiur cun l’implant principal. Da za feudala ha subì en la Guerra da Schons restituì als da Schons lur dretgs tradids. restà Ortenstein en la Tu mleastga. Cum- den. Ina giada duai avair chatschà il fa- quest ultim existan restanzas da la tur sia sconfitta definitiva sco pussanza po- Il 1458 èn els sa cumprads libers da tut bain ch’el disponiva da dretgs territorials megl da quel plirs chavals sin la pastgira principala da tschintg plauns, d’in edifi- litica. Martin Bundi ils impegns feudals e l’uvestg ha prendì confederals ed era bundsman grischun, da Gian Caldar ch’haja puspè scurrentà zi annex, dals foss e dal mir da tschinta. els sco glieud libra en sia protecziun. Dal è el entrà en servetsch austriac e milanais quels cun la furtga e saja perquai vegnì La zona d’entrada è per gronda part ve- Lia Naira context istoric enturn ils problems poli- e retirava pensiuns dad omaduas pussan- mess en fermanza. Suenter sia delibera- gnida destruida e la veglia via d’access è Allianza betg attestada dals conts de tics en la Val Schons dal 15avel tschien- zas; el ha passentà in temp pli lung tar ziun saja l’avugà s’envidà sez a gentar tar cuverta da glera. Da la fortezza externa è Werdenberg-Sargans cun il barun Gieri taner fa part, confurm al senn, era la di- l’archiduca Sigismund von Habsburg a Gian Caldar. A maisa duai el avair spidà sa mantegnida sulettamain ina part dal de Razén e l’uvestg da Cuira Heinrich tga da Gian Caldar, erox legendar ed as- Puntina. Enturn il 1490 ha el formulà sin il past, cumandond als Caldars da mir, donnegià durant la construcziun da von Hewen cunter ils da Schons (Faida sassin dal tiran da Schons. projects per in’allianza da la Confedera- mangiar quel. Gian Caldar haja prendì il la via. Hochjuvalt è vegnì erigì probabla- da Schons, 1451–52). Suenter la mort Adolf Collenberg ziun cun la Baviera e cun Vaniescha (Lia tiran per la tatona, haja chatschà il chau main en il 12avel tschientaner sco sedia da Heinrich de Werdenberg-Sargans antihabsburgaisa). Jörg von Werdenberg da quel en la stgadella ed haja alura dals signurs von Juvalt. En possess da (1450) è passà il feud episcopal da Jörg [Georg] von Werdenberg- è stà activ sco negoziader, intermediatur stranglà el. Giacun Hasper Muoth ha de- l’uvestg da Cuira il 1352, è il chastè ve- Schons a ses figlsWi lhelm e Jörg. Ils da Sargans e derschader da cumpromiss en conflicts scrit questa scena famusa sco suonda: gnì impegnà pliras giadas en il decurs dal Schons han refusà da prestar il sarament * 1425, † 1504, da Sargans. Figl da difficils.El è mort sco davos represchen- «Sche maglia ti tez, ha Caldar lu sgar- 15avel tschientaner. Donnegià probabla- da subdits envers quels, suenter avair Heinrich e dad Agnes nata de Matsch. ∞ tant da sia schlatta, politicamain e fi- gniu, / La pult che ti has da maniera cun- main il 1451 en la Faida da Schons, è el dispità durant dus decennis cun lur bab. 1) Anna nata de Razén, 2) Barbara nata nanzialmain ruinà, ed ha relaschà sis uf- giu. / E’vent igl ugau guspirau il pu- vegnì bandunà enturn il 1500 ed è men- Ils dus conts de Werdenberg-Sargans von Sonnenberg. Cun ses frar Wilhelm fants illegitims. Martin Bundi schlau, / Ha Gian il malmund culla det- ziunà gia enturn il 1550 sco ruina. duain alura avair engaschà lur quinà ha Jörg von Werdenberg surpiglià il ta strunglau.» Cun agid da la glieud da la Maria-Letizia Boscardin Hans de Rechenberg, temì ed odià per 1447 l’ierta paterna. El ha empruvà da Gieri de Razén val haja Gian Caldar alura mess fieu als sia direzza, sin lur chastè da Balamburtg. mantegnair il domini, contestà da la po- Attestà per l’emprima giada il 1435, † chastels da Farden e da Balamburtg. La Amsler I vegn raquintà che quest «Gessler retic» pulaziun da la regiun da Sargans, e da avant il november 1458. Figl da Hein- legenda cumpara savens en la litteratura Schlatta oriunda da Flums. En il 15avel haja tirannisà talmain ils purs da Schons, salvar ils possess al Rain Posteriur, sma- rich VI e da Verena, descendenta da la grischuna ed en ils cudeschs da scola. tschientaner èn plirs commembers stads finche quels hajan tramess el – u il ma- natschads dals Grischuns. En la Lia Nai- schlatta svabaisa dals von Stoffeln. Martin Bundi en servetsch da l’uvestg da Cuira. Hug stral Gola, avugà a Farden – da la val ora- ra (ca. 1450) ensemen cun ses quinà Quinà da Jörg von Werdenberg. ∞ Eli- (1381) e Hans (1389) èn documentads giu. Quest’episoda duai avair manà a la Gieri de Razén e l’administratur episco- sabeth nata von Krenkingen. Il 1451 è Balamburtg sco servs dal signuradi episcopal da constituziun da la Lia Naira ch’ha in- pal Heinrich von Hewen ha el subì il Gieri de Razén sa participà a la Lia Nai- Ruina d’in chastè ed aclaun da la vi- Flums. Tranter il 1410 ed il 1452 è docu- cumbensà Rechenberg d’attatgar il 1450 ina sconfittadolur usa en la guerra ra concludida dals conts de Werden- schnanca politica d’Andeer, situads a ca. mentà a Cuira differentas giadas Johan- Schons e d’occupar il chastè da Balam- cunter ils da Schons revoltants. Questa berg-Sargans cunter quels da Schons 1100 m a la via veglia al sid da la vi- nes, l’emprim sco canoni e cantor, pli burtg (1451). Cun agid dals vischins e finha accelerà il declin dals dominis feu- cun l’intent (invan) da salvar l’urden schnanca principala ed a l’entrada en la tard sco prevost dal chapitel catedral; en dals Confederads da la Lia Grischa e da dals retics. Ils chastels dals Werdenberg feudal. La dretgira nauscha da Valen- Puntcrap. 1257 Balanburtg, Bernburch, questa funcziun intermediescha el il la Lia da la Chadé han ils abitants dal en la Tu mleastga èn vegnids destruids. dau ha bain acquittà Gieri de Razén, sia tudestg Bärenburg. Dal chastè da Balam- 1448 en ina dispita tranter il barun Gie- Schons dentant pudì rebatter las truppas La vita da Jörg von Werdenberg è dapi reputaziun e sia pussanza èn però sa burtg existan restanzas d’in grond im- ri de Razén ed il president communal da da Rechenberg, far praschunier ils ma- alura marcada dal cumbat per ses dretgs sminuidas per vita duranta. Quella plant. A l’ost èn sa mantegnidas parts dal Razén, Dysch Schmid. Ils 21 da fanadur naders e destruir plirs chastels (era en la e per sia existenza. Il 1456 ha el vendì ses dretgira è daventada famusa tras la bal- mir da tschinta ed al sid il foss entaglià en 1452 presidiescha el ina dretgira da cum- Tumleastga). L’armistizi e la dretgira dretgs en la Val Schons, il 1462 las alps lada da Giacun Hasper Muoth, «La il grip. Il temp da construcziun è nunen- promiss per reglar la Faida da Schons nauscha dals 6 d’october 1451 han scu- en la Val da Lei, il 1463 il domini da dertgira nauscha de Valendau e sias conuschent. Signurs de Balamburtg èn tranter il cont de Werdenberg-Sargans mandà al mastral Gola da turnar insacu- Sonnenberg en la Val Druschauna, il fontaunas» (1882). Linus Bühler attestads per l’emprima giada il 1257. d’ina vart e la Lia Grischa e la Lia da la ra en la Val Schons. Il barun Gieri de Ra- 1472 ils dretgs en la Tu mleastga Dadens Balamburtg era il center da l’administra- Chadé da l’autra. A partir dal 1433 è do- zén ha apparentamain pudì mitschar a la ed il 1475 il signuradi da la Mantogna. Heinrich von Hewen ziun signurila dal contadi da Schons ch’è cumentà in Heinrich sco portascut en * ca. 1400 a Schwarzenbach (vischnan- passà il 1338 sco feud da l’uvestg da Cui- servetsch episcopal, il 1411 sco ministe- ca da Jonschwil/SG), † 22 da novem- ra als conts de Werdenberg-Sargans. Il rial episcopal sin il chastè dad Alt-Asper- ber 1462 a Constanza. Figl dal barun chastè è vegnì destruì il 1450 en la Faida mont ed il 1446 sin la fortezza da Wy- Peter, da la Svevia, e da la contessa An- da Schons e n’è betg pli vegnì reconstruì. negg. Il 1442 sigillescha el sco emprima na nata von Werdenberg-Heiligenberg. En las runcas sut Balamburtg, a la via da perditga per in emprest episcopal. A Cui- Studis a Vienna a partir dal 1415, alu- transit per il Spleia ed il San Bernardin, ra ha vivì in portascut Hartmann († ra a Roma e Padua. Decan dal chapitel sa chattavan il 1808 set chasas d’alleva- 1454). La famiglia è s’extinguida en il catedral a Strassburg 1423–36. Prevost turs da muvel e d’agriculturs. 15avel tschientaner. Martin Bundi da Beromünster 1424–36. Canoni a Jürg Simonett Constanza a partir dal 1426, prevost dal chapitel catedral da Constanza Sins 1435–41, uvestg da Constanza 1436– La ruina dal chastè dad Alt-Sins al vest da Lexicon Istoric Retic 62, administratur da l’uvestgieu da Pasqual consista d’in cumplex dubel cun Cuira 1441–56. Heinrich von Hewen in chastè avanzà al sidvest ed in chastè Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti- ha organisà e dirigì las tractativas d’ac- principal al nordost, quest ultim cun ina tgels (geografics,tematics, artitgels da cumodament en la Guerra d’ierta dal tur d’abitar da quatter plauns cun in’en- famiglias e biografias)dav art l’istorgia Toggenburg. El ha empruvà, senza suc- trada auta ad artg radund al terz plaun. grischuna/retica e la Rumantschia. cess, da far restituir a sia famiglia il sig- La tur è integrada en il mir da tschinta Editura: Fundaziun Lexicon Istoric nuradi da Hewen. Uvestg refurmatur che posseda ina structura marcanta Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; sin il champ ecclesiastic ed administra- (Opus spicatum). L’implant erigì enturn versiun stampada: www.casanova.ch Ruinas che regordan a la Faida da Schons: Balamburtg (Andeer), Alt-Sins (Pasqual) tiv e mediatur d’ina conduita spiritua- il 1200 era probablamain ina fundaziun u en mintga libraria. e Hochjuvalt (Giuvaulta). la irreproschabla. Thomas Frei dals baruns de Vaz ch’han utilisà el sco LEXICON ISTORIC RETIC MESEMNA, ILS 7 DA OCTOBER 2015 7 Relaziuns istoricas dal Grischun cun Son Gagl (1)

„ Son Gagl furma dapi il 1803 in chan­ Las relaziuns politicas tranter las Trais Glaruna e da la Svizra Centrala. Il 16avel tun da la Confederaziun. Il territori Lias e la regiun al nord dal Hirschen­ tschientaner è stà in temp ordvart difficil chantunal odiern cumpigliava dal sprung eran marginalas – ina consequen­ per l’abazia. L’avat Johann Jakob Russin­ 16avel tschientaner fin il 1798 ils si­ za da la structura da pussanza particula­ ger era in fitg bun ami da Zwingli ed è gnuradis da la prinzi­abazia da Son ra da Son Gagl avant il 1803. Colliaziuns convertì al protestantissem pauc avant il Gagl, numnadamain la Alte Landschaft economicas èn resultadas permanenta­ 1531. El ha alura però revocà sia decisiun (Fürstenland) ed il contadi dal Toggen­ main da la vischinanza dal Sarganserland ed è puspè daventa avat da Faveras suen­ burg, ultra da quai la citad imperiala li­ cun il Signuradi. Il Rain songagliais ha ter l’absoluziun tras l’uvestg auxiliar da bra da Son Gagl e plinavant la pode­ giugà ina rolla modesta per l’export gri­ Cuira, Stephan Tschuggli. En conse­ stataria da la Val dal Rain, la barunia schun da mangiativas e rauba da diever, quenza dals Artitgels da Glion dal 1526 da Sax­Forstegg, il signuradi da Gams, ma ina pli impurtanta per la flottaziunda ha la claustra da Faveras pers sias diesch­ ils contadis da Werdenberg e Sargans, laina da mutagl oravant tut da la Sursel­ mas en la Republica da las Trais Lias. la prinzi­abazia da Faveras, la pode­ va. Anc il 1800 vegnivan flottads mar­ Suenter decennis difficilsha Faveras vivì stataria da Gaster e Weesen, il conta­ tganzia e passagiers sin punteras duas gia­ ina fluriziunbar occa en il 17avel tschien­ di dad Uznach sco era la pitschna ci­ das l’emna davent da Cuira. A Tr übbach taner. Il 1619 ha l’avat Michael Saxer (da tad suverana da Rapperswil. Las rela­ sa chattava ina gronda plazza da trans­ Sargans) procurà che l’archiprer Nicolo ziuns tranter il Grischun e Son Gagl, sur­ tgargiada e Rheineck era il port principal Rusca, executa a Tusaun, obtegnia in ul­ tut cun la regiun da Sargans (cunfinan­ da vendita e da spediziun al Lai da Con­ teriur funeral a Faveras tenor las normas ta) e dal Werdenberg, tanschan lunsch stanza. ecclesiasticas. Ina tavla fixada en la crip­ enavos en la preistorgia, sco quai ch’ils La Constituziun dal chantun da Son ta da la baselgia claustrala regorda a chats dal medem tip da las differentas Gagl dal 1814 s’orientava sco quella gri­ quest’acziun. L’avat glarunais Jodok epocas cumprovan. Las relaziuns èn s’in­ schuna al princip da paritad confessiuna­ Hoslin (1626–37) ha tgirà, sur ils cunfins tensivadas durant il temp roman: La Via la. En l’applicaziun da quella era il Son confessiunals ora, in’amicizia intensiva romana Cuira­Augusta Raurica traversa­ Gagl il chantun da referenza per il Gri­ cun l’istoriograf (refurmà) Johannes Gu­ va il Sarganserland e colliava la Helvezia schun confessiunalmain paritetic. A Son ler von Wyneck. En il 18avel tschienta­ (romana) cun la Rezia prima, e la trans­ Gagl èn s’orientadas en ils onns 1830 era ner èn sa mussadas l’economia e la scola versala lung il Rain al Lai da Constanza las refurmas da scola catolic­liberalas en­ da la claustra en plaina fluriziun.Cu ntra­ era medemamain da grond’impurtanza turn Alois de Latour. Per il Grischun è il ri a la claustra da Mustér n’ha quella da per il trafficed il transit tranter la Lum­ chantun da Son Gagl adina stà in parte­ Faveras però betg pudì sa remetter dals bardia e la Rezia secunda. Ils transports nari fitg impurtant en il 19avel e 20avel donns subids durant la helvetica ed è ve­ organisads sin omadus tschancuns e la tschientaner en il cumbat per ils diffe­ gnida serrada il 1838 tras decisiun dal navigaziun sin il Lai Rivaun han mante­ rents projects da viafier (Spleia, Luc­ Cussegl grond dal chantun da Son Gagl. gnì fin a la cumparsa da la viafier (1858 magn) ed en connex cun la correcziun dal L’archiv da la claustra da Faveras sa chat­ Rorschach­Sargans­Cuira, 1859 Turitg­ Rain. ta en l’archiv claustral da Son Gagl ed è Sargans­Cuira) lur impurtanza extraor­ Il 1823 è vegni fundà l’uvestgieu da – sper quel episcopal da Cuira – l’archiv dinaria per il provediment dal Grischun. Son Gagl e collià en uniun persunala cun retic il pli impurtant per il temp d’avant En il temp curretic tempriv era la clau­ la diocesa da Cuira (uvestgieu dubel). Sut il 1800. El cuntegna era ina copia da la stra da Faveras, fundada enturn l’onn pressiun da la populaziun e da las duas re­ «Lex Romana Curiensis» (avant il 750). 730/750 oravant tut cun participaziun genzas chantunalas è el puspè vegnì aboli Werner Vogler dals Zaccons/Victorids, in center spiri­ Ils contacts dal Grischun èn surtut stads intensivs cun ils contadis da Sargans (sura) e da il 1836. Quest uvestgieu è vegnì guvernà tual e cultural da la Rezia dal Nord; ella Werdenberg. PIXELIO: BERGGEIST / HORST SCHRÖDER ils emprims decennis da Grischuns (Karl Val Tamina aveva in possess feudal considerabel en la Rudolf Buol von Schauenstein 1824–33; Vallada che collia la regiun da Sargans Currezia ed era fermamain colliada cun xà enturn il 1155 tranter ils uvestgieus da nicala da las famiglias da l’auta aristo­ Johann Georg Bossi 1834–47 e Johann cun la Val Calfeisen e sur il Pass dal Cun­ l’uvestgieu da Cuira. Il «Liber viven­ Cuira e Constanza correspundeva a quel crazia en las regiuns dal Grischun e dal Peter Mirer 1847–62). clas cun las vals dal Rain grischunas. La tium» da Faveras (suenter il 800) dat per­ d’enturn il 900. El tanscheva da la Plani­ Son Gagl: ils signurs de Gräpplang en la Ina rolla politicamain impurtanta per Val Tamina furma il cunfinsettentriunal ditga da relaziuns stretgas e durablas ra da la Linth sur il Churfirstene la grup­ regiun da Flums, ils Montforts e Wer­ ils catolic­conservativs dal chantun da dal Grischun cun il Calanda e cun l’alp tranter Faveras e las claustras da Mustér pa da l’Alpstein orientala fin al Hir­ denbergs, Vazs, Toggenburgs sco era ils Son Gagl ha giugà durant il Cumbat cul­ da Mastrils. Ella fascheva part da l’usche­ e Müstair. Mustér e Faveras eran collia­ schensprung e possedeva ina populaziun Saxs. Ils Toggenburgs han ertà il 1338 tural Gion Gieri Cavelti, oriund da Sa­ numnada Via da muntgs medievala che das tras l’uschenumnada Via dals paders rumantscha germanisada a partir dal tras maridaglia ils de Vaz e la mort da gogn, sco manader da gestiun dal «Rhein­ manava da Faveras a Mustér ed era appre­ sur il Cunclas. En consequenza dals Ar­ 11avel/12avel tschientaner nà dal Lai Ri­ Friedrich VII il 1436 ha provocà en il taler Allgemeiner Anzeiger» ed editur dal ziada sco ruta secundara per il traffic da titgels da Glion dal 1526 ha la claustra vaun e da la Val dal Rain Inferiura. Quest Grischun, tras la fundaziun da la Lia da «Fürstenländer» a Gossau. Sia ufficinaha sauma e per guntgir ils dazis a la Val dal da Faveras pers sias dieschmas en la Re­ process ha durà enfin il 13avel–15avel las Diesch Dretgiras sco reuniun d’ina era stampà ovras rumantschas, tranter Rain da Cuira. Per la segirtad garantiva publica da las Trais Lias sco era sia mun­ tschientaner, en singuls cas enfin il part dal domini dals Toggenburgs, ina auter la «Fabiola en romontsch. Ina criti­ dapi il 1206 la fortezza da Wartenstein/ tada economica e politica per il Gri­ 18avel tschientaner (per exempel Vet­ nova orientaziun politic­territoriala. Il ca» dad Alfons Tuor (1903). Da vart libe­ Ragaz. Il 1799 è arrivà il general Joseph schun. L’archiv da la claustra da Faveras ten). Correspundentamain numerus èn medem onn ha il contadi da Sargans rala ha cumbattì Anton Philipp Largia­ Laurent Demont cun sias truppas tras la (transferì en l’archiv claustral da Son ils toponims ed ils nums da famiglia ru­ fatg, cunter la voluntad da ses signur, der, oriund da Sta. Maria en Val Müstair, Val Tamina en Surselva. En la chavorgia Gagl) è – sper quel episcopal da Cuira – mantschs (Gafafer, Gabathuler e.a.) en in’allianza cun la Lia Grischa, la citad da directur dal seminari scolastic songagliais da la Tamina sa chatta ina funtauna ter­ l’archiv retic il pli impurtant per il temp questas regiuns. Quels èn san mante­ Cuira ed ils baruns de Razén. La refur­ a Rorschach 1869–76. mala utilisada dapi il temp medieval tem­ d’avant il 1800. El cuntegna era ina co­ gnids tant meglier che las structuras eco­ maziun en il Grischun ha survegnì in L’Universitad da Son Gagl (averta il priv. Adolf Collenberg pia da la «Lex Romana Curiensis» (avant nomicas en il Son Gagl meridiunal ed en succurs decisiv e constant tras Vadian ed 1899), ha adina giugà ina rolla (dal punct il 750). En l’archiv claustral da Son Gagl il Grischun eran en il temp medieval fitg a Cuira era activ Wolf Ulimann, oriund da vista quantitativ) plitost modesta per Sardona sa chatta il codex 722, ils «Capitula Re­ sumegliantas, vul dir prevalentamain medemamain da Son Gagl. La Scola da ils Grischuns. Il chantun da Son Gagl fa Alp en la Val Calfaisa (vischnanca da Fa­ medii». Quella claustra era medema­ purilas. mats a Son Gagl vegniva frequentada en part dal consorzi da la Scola da selvicul­ veras), situada a ca. 1800 m al pe dal Piz main in lieu da pelegrinadi (da muntada Impurtanta è daventada en il 12avel il 16avel tschientaner fermamain dad turs a Maiavilla. Adolf Collenberg Sardona, dal Piz Dolf e da la Fuorcla mediocra) per ils Grischuns. Il cunfinfi­ e 13avel tschientaner l’expansiun domi­ Engiadinais. Trin. En il temp medieval ha appartegnì Pfäfers (Faveras) questa regiun al domini retic. 1346 Sar­ Claustra retic­romana, fundada enturn dan. Da quel temp han colonists Gual­ l’onn 730/750, surtut cun participaziun sers da la Val dal Rain obtegnì da l’abazia dals Zaccons/Victorids, tudestg Pfäfers da Faveras il dretg d’utilisar permanenta­ (uffizial).Il s uvestgs Tello e Victor cum­ main l’Alp Sardona. La plipart da lur paran en lieus centrals en il «Liber viven­ bains sa chattava sin la spunda sanestra tium» claustral. Quest cudesch da frater­ da la Foppa da Sardona, depopulada a nisaziun (suenter il 800) dat perditga da partir dal 15avel tschientaner. Il 1652 ha relaziuns stretgas e durablas tranter Fave­ la davosa abitanta bandunà la Val Calfai­ ras e las claustras da Mustér e Müstair. Ils sa. Il Club alpin svizzer posseda ina cha­ Zaccons èn probablamain era ils dona­ mona a Sardona (2157 m). L’arena tec­ turs dals gronds bains claustrals en Sur­ tonica da la Sardona cumpiglia passa 300 selva. L’«Urbari curretic dals bains impe­ km2 en ils chantuns Glaruna, Son Gagl e rials» (ca. 840) cumprova en pli possess Grischun. Sia strivla magica da las Set claustrals oravant tut en il Signuradi, a Dunschalas (tudestg Tschingelhörner) Domat ed en il Surses. Questa reparti­ sco la part la pli spectaculara è vegnida ziun dal possess è era strategicamain im­ distinguida sco singulara e recepida il purtanta: en il temp autmedieval aveva la 2008 sin basa da sias particularitads geo­ claustra possess al Spleia ed a Casaccia logicas en la glista dal Patrimoni natiral sco era lung la ruta dal Lai Rivaun e dal mundial da l’Unesco. Adolf Collenberg Lai da Constanza. La claustra da Faveras n’era betg mo in center spiritual e cultu­ ral da la Rezia dal Nord, ma aveva era Lexicon Istoric Retic in’impurtanza economica e politica, es­ send orientada tant vers il nord sco vers Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ il sid. Quai demussan las confraternitads tgels (geografics,tematics, artitgels da cun Lecco (9avel tschientaner) e Com famiglias e biografias)dav art l’istorgia (11avel tschientaner). En il temp medie­ grischuna/retica e la Rumantschia. val tardiv regivan qua surtut avats svabais Editura: Fundaziun Lexicon Istoric ch’han manà la claustra ad ina nova flu­ Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; riziun. Suenter l’acquist da la regiun da versiun stampada: www.casanova.ch Sargans tras ils Confederads il 1483 re­ u en mintga libraria. Faveras: ruina dal chastè da Wartenstein a la via vers il Pass dal Cunclas. (Maletg da ca. 1830). crutava Faveras ses avats oravant tut da la 8LMESEMNA, ILS 14 DA OCTOBER 2015 EXICON ISTORIC RETIC Dretg da legislaziun etschentaments

En il temp medieval tempriv stat la le- vegnidas sentenziadas, set da quellas èn gislaziun en il territori dal Grischun vegnidas brischadas sin il stgandler.Ilpie­ odiern sut l’ensaina dal dretg retic ero- velhaalura stgatschà ils inquisiturs da la man evegn apartir dal 9avel tschienta- vallada ed ils Artitgels da Glion dal 1526 ner sut influenzagermana/francona. han scumandà la giurisdicziun ecclesiasti­ Alura suonda la perioda dals tschenta- ca en l’intschess grischun. Il 1542 èquest ments dals cumins, da las Lias edalas scumond vegnì confermà explicitamain Terras subditas. AlaRepublica da las era per lasTerras subditas. Cunlarefurma­ Trais Lias han ils cumins elas singulas lias ziun èl’inquisiziun romana sa drizzada be concedì in dretg da codificaziun mini­ cunter ils protestants (cumbat cunter ils mal che sa limitavaasinguls champs dal «eretics» refurmads) ed èdaventada suen­ dretg public (ina vasta legislaziun chantu­ ter il 1563 era in instrument per imponer nala duevasafar valair pir en il decurs dal las refurmas dal Concil da Trent. Las Lias 19avel tschientaner). Malgrà quai èn er ils grischunas han pudì impedir l’instituziun cumins restads durant il temp modern d’ina inquisiziun ecclesiastica stabla, ellas tempriv sut l’influenza da legislaziuns sur­ han dentant stuì cumbatter permanenta­ ordinadas (dretg canonic/inquisiziun da main surpassaments da quest scumond. vart da la baselgia catolica resp.laCaroli­ Blers Grischuns protestants èn vegnids na dal 1532 sco constituziun criminala mulestads, arrestads edeportads en Lum­ imperiala). bardia, nua ch’els èn vegnids surdads a l’inquisiziun romana ch’ha impraschunà Legislaziun tranter auter commembers da las fami­ La Rezia medievala avevaindretg da disa glias da commerziants Pellizzari (da Cla­ che sa basavasin il dretg retic eroman tra­ venna), Vertemante eLumaga (omaduas dì (Lex Romana Curiensis), influenzà a da Plür), confiscond lur martganzia. Il partir dal 9avel tschientaner dal dretg ger­ 1568 ha l’inquisiziun romana deportà ed man/francon (Capitula Remedii). Con­ il 1569 brischà aRoma il preditgant refur­ stituziuns en scrit el’egualitad da dretg mà da Murbegn, Francesco Cellario, ed il eran nunenconuschentas ed il dretg da le­ 1588 executà aMilaun il preditgant da gislaziun era in privilegi dal signur feudal. Mello, Laurentius Soncinus. L’uvestg da Cunl’emancipaziun democratica en il Las funtaunas da dretg rumantschas, edidas da la Societad Retorumantscha, èn accessiblas en furma stampada ed online (register). Cuira, Thomas Planta, ha stuì prender po­ temp medieval tardiv han ils vischinadis siziun avant la dretgira aRoma alarinfa­ ed ils cumins dal Grischun decretà agens titgada da l’uvestg Peter Gelyto). Politica­ betg determinablas cleramain. Ella èpro­ d’ina cuminanza. Cunildeclin dal domi­ tscha d’eresia fatga da ses rival Bartholo­ statuts etschentaments. Las brevs da fede­ main dominavalaLia da la Chadé (de fac­ bablamain il resultat da l’unda culturala ni feudal en il temp medieval tardiv han mäus vonSalis. Sutilreschim da l’uvestg raziun da las singulas Lias reglavan las re­ to) il stadi episcopal, en dumondas da visigotic­pirminica en la Currezia, ma ils vischinadis ed ils cumins grischuns ac­ milanais Carlo Borromeo ha l’inquisiziun laziuns tranter las differentas dretgiras su­ dretg public era ella peròsuttamessa a senza valur legislativa. La Lex Romana quistà cun l’autonomia er il dretg da legis­ romana cunter il Grischun cuntanschì il veranas, la brev da federaziun da la Repu­ quel. Perquai n’existivan ni ina legislaziun Curiensis èdagronda impurtanza per l’i­ laziun. Tutlas tentativas d’unifitgar il 1583 sia culminaziun (e sia sistida) en il blica da las Trais Lias dal 1524 ed ils sup­ ni giurisdicziuns surordinadas alas dre­ storgia culturala dal Grischun edal Vor­ dretg civil epenal da surengiu èn vegnidas Mesauc ed en la ValCalanca, nua ch’ins plements posteriurs quellas tranter las sin­ tgiras ed als vischinadis. arlberg. Da traismanuscrits tradids amo­ refusadas. In dretg matrimonial ecivil cu­ ha brischà tranter auter diesch persunas gulas dretgiras, las dretgiras autas elas Il 1436 èvegnida fundada la Lia da las da cumpletta èn dus d’origin retic. La de­ minaivel sco er ina dretgira d’appellaziun vivas ecun la fatscha engiu. Borromeo ha Lias. Las dietas federalas, la radunanza dal Diesch Dretgiras cun l’intent da prevegnir rivanza veronaisa dal terzmanuscrit sco correspundenta avevamolaLia Grischa. sutminà il scumond da l’inquisiziun ro­ stan ed il Congress pudevan decretar ad alas consequenzas negativas da la reparti­ era dus fragments milanais fan pensar ad Da la fin dal 14avel tschientaner fin il mana cun declerar ils process da massa sco referendum elatschentada da las bandie­ ziun feudala imminenta suenter la mort in’ulteriura derasaziun en l’Italia dal 1650 èn succedidas las grondas midadas process per striegn. La baselgia catolica le­ ras, sullevadas al lieu, pudevaordinar il dal cont Friedrich VII vonToggenburg. Nord.Ladesignaziun Lex Romana Cu­ en la legislaziun grischuna. Ilstschenta­ gitimaval’inquisiziun romana, sa referind dretg public impegnativ.Tut las tentativas Sco las dretgiras da las duas autras Lias dis­ riensis, introducida en il 19avel tschienta­ ments cun lur numerusas agiuntas ed al primat da la cardientscha edaRoma en d’unifitgar il dretg civil epenal da lasTrais ponivan era quellas da la Lia da las Diesch ner ed istoricamain betg attestada, èequi­ adattaziuns reflecteschan il svilup istoric dumondas da la dretga cardientscha. Lias èn vegnidas rebattidas. L’uschenum­ Dretgiras da la suveranitad legislativa voca era dal punct da vista dal cuntegn. La multifar sco era las particularitads econo­ Adolf Collenberg nà Urden da malefiz, statuì da lasTrais nundividida. Eraellas avevan unifitgà il concepziun ed il cuntegn da basa da la Lex micas econfessiunalas dals vischinadis e Lias, èentrà en vigur il 1717, sia applica­ dretg civil ematrimonial (oravant tut a Romana Curiensis sa basan cleramain sin da las dretgiras. Savens èn els inditgads en Carolina ziun èperòrestada facultativa. partir dal 1633), ma en dimensiuns bler la «Lex Romana Visigothorum», relascha­ uschenumnads cudeschs dal pajais (per Ordinaziun da la dretgira criminala de­ La brev da federaziun da la Lia Grischa pli modestas che la Lia Grischa. La Con­ da dad Alarich II il 506. Inasatracta pia exempel il «Landbuch» daTavau; artitgels cretada da l’imperatur Carl Valadieta dal 1424 ha cedì alas dretgiras il dretg ed stituziun da mediaziun (1803) avevacedì betg d’ina creaziun retica, mabain d’ina estatuts da la Lia Grischa). La reglamen­ imperiala d’Augsburg dal 1530 ed entra­ il tribunal criminal (nunappellabel), ella al Cussegl grond il dretg da proponer mi­ interpretaziun fallada dal model tras l’ela­ taziun ha cuntanschì finalmain –oravant da en vigur aladieta da Regensburg dal ha dentant decretà il dretg civil ematri­ dadas da lescha (dretg d’iniziativa), ini­ vuratur,quai che demussa cleramain la tut en l’Engiadina –ina dimensiun che 1532. L’applicaziun da la «Constitutio monial impegnativ ed ha suttamess las de­ ziond qua tras l’unificaziun dal dretg gri­ perdita da las enconuschientschas dal surpassa per bler quai che vegn ozendi ta­ Criminalis Carolina» èstada minimala en cisiuns giudizialas correspundentas asia schun. La Constituziun chantunala dal dretg roman. L’idea anteriura, tenor la xà sco «lavina da leschas». Dal1650–1800 la Lia Grischa (Razén), modesta en la Lia dretgira d’appellaziun. Il dretg federal da 1854 esias revisiuns posteriuras han alu­ quala la Lex Romana Curiensis avess da ha la legislaziun stagnà: ins ha strusch da la Chadé (Ortenstein, Quatter Vitgs, la Lia Grischa èvegnì revedì ed amplifitgà ra extendì ils dretgs legislativs dal pievel ed reflectar il dretg vertent da quel temp en stgaffì novasleschas ed il dretg vegl, ora­ Surses, Engiadina Bassa eVal Müstair), pliras giadas en il decurs dals tschientaners han reglamentà da novildretg da legisla­ la Currezia, sto vegnir considerada sco in­ vant tut il dretg criminal, n’èbetg vegnì marcanta en la Lia da las Diesch Dretgi­ (1528, 1590–1617, 1655 e1713). La Lia ziun. Adolf Collenberg exacta sin fundament da cumprovas da sviluppà vinavant. La mediaziun ha pro­ ras (avugadia austriaca en las OtgDretgi­ da la Chadé n’enconuschevaniindretg ni faussas interpretaziuns tematicas dal mo­ curà suenter il 1803 per in’unitad da dretg ras. Siainfluenza en la pratica ècreschida in tribunal federal surordinà. Dispitas LexRomana Curiensis del edalamancanza da voluntad legisla­ rudimentara, ma pir la Constituziun fe­ en il 17avel tschientaner (dretg subsidiar), vegnivan accumadadas per regla d’ina La Lex Romana Curiensis èina registra­ tivadavartdal’elavuratur.Las retscher­ derala dal 1848 elaConstituziun chantu­ ha predominà en il 18avel tschientaner dretgira vischina. La brev da federaziun ziun dal dretg vulgar roman occidental da tgas recentas preschentan quasi unanima­ nala dal 1854 han furmà la basa per il svi­ (codificaziun) ed èsvanida en il decurs dal dal 1367 avevasulettamain il scopo da ga­ l’emprima mesadad dal 8avel tschienta­ main la Lex Romana Curiensis sco recep­ lup dal dretg modern en il Grischun. 19avel tschientaner.Tenor Peter Liver ha rantir ils dretgs da la glieud da la Lia da la ner,influenzà da concepziuns da dretg ziun litterara dal dretg roman vulgar occi­ Adolf Collenberg la Carolina gì consequenzas negativas, Chadé cunter l’arbitrariadad feudala (pra­ franconas sco era d’ulteriuras concepziuns dental che, lunsch davent da tangar la malgrà tscherts progress remartgabels sco prioritad dal dretg da disa vertent, èsez in­ Inquisiziun romana la substituziun dal talion (princip da ven­ fluenzàedalterà da quel. En quest reguard La noziun inquisiziun romana respectiva­ detga «dent per dent») tras il dretg penal èella d’interess spezial per l’istorgia dal main Sontga inquisiziun designescha la criminal: Sutses domini «èn la supersti­ dretg. Jon Peider Arquint persecuziun da l’eresia edals eretics tras ziun ed il dogmatissem ecclesiastic savens dretgiras instituidas da la baselgia, il term s’unids [...] cun la crudelitad eladirezza Capitula Remedii inquisiziun publica denominescha l’insti­ dal cumbat cunter la criminalitad dal Decret da dretg penal, redigì probabla­ tuziun statala d’ina dretgira che giuditge­ temp medieval tardiv ad ina procedura main da Remedius, uvestg da Cuira, en­ scha delicts per mauns dal decasteri. penala barbarica cun in’arbitrariadad giu­ turn l’onn 800 etransmess exclusivamain L’inquisiziun romana èvegnida insti­ diziala en l’inquisiziun ed en la determi­ en il codex 722 da la biblioteca claustrala tuida il 1231 tras il papa Gregor IX per naziun dal chasti.» Las dretgiras sa referi­ da SonGagl. Isatracta d’in decret d’inte­ cumbatter ils Catars en la Frantscha dal vanaldretg imperial, oravant tut en cas ress particular,perquai ch’el reflectescha Sideconfidada il 1233 surtut als domini­ d’inquisiziuns difficilas, da sentenzias a tranter auter ina gronda diversitad da tra­ cans. Giail1297 cuntegnevaindecret pe­ mort, d’ina mancanza da basa giuridica u diziuns giuridicas. La materia giuridica, nal da la Currezia, relaschà da Johann von da l’applicaziun dal dretg d’isanza. Quest reglamentada en ils dudesch chapitels dal Vaz, chastellan roial, cun il consentiment dretg imperial cuntegnevadentant, sper text, correspunda –aduas excepziuns –a da l’uvestg da Cuira, la remartga ch’ils elements da la Carolina, era dretgs ed quella dal Decalog (diesch cumanda­ eretics stoppian vegnir mess sin il stgand­ isanzas pli vegls. Adolf Collenberg ments). Ilscuntegns èn damai fitg limi­ ler.Il1483 èattestà in Heinrich Ryss sco tads en cumparegliaziun cun autras fun­ priur da la claustra da dominicans ed in­ taunas giuridicas contemporanas. Inte­ quisitur da la diocesa aCuira. Ilsemprims grond innovaziuns penalas da lur epoca, ch’han sentì la pressiun da vart da l’inqui­ Lexicon Istoric Retic èn ils Capitula Remedii vegnids conside­ siziun romana èn stadas apartir dal 15avel rads ditg atortsco novella da la Lex Ro­ tschientaner las posteriuras Terras subdi­ Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ mana Curiensis; ins vegn astuair redefinir tas dal Grischun (Vuclina, Buorm eCla­ tgels (geografics, tematics, artitgels da lur impurtanza. Jon Peider Arquint venna) che appartegnevan ecclesiastica­ famiglias ebiografias) davartl’istorgia Rimnada da le- main al’uvestgieu da Com. In’emprima grischuna/retica elaRumantschia. schas fundamen- Tschentaments culminaziun ha cuntanschì l’inquisiziun Editura: Fundaziun Lexicon Istoric talas (constitu- Ilstschentaments cumpiglian princips romana en Vuclina en ils onns 1522–23 Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; ziunalas) da la giuridics davartildretg criminal, civil e cun la proclamaziun contrahaereticos et versiun stampada: www.casanova.ch Veglia Republica matrimonial eprescripziuns praticas. Els haereticas (cun consentiment esustegn uenmintga libraria. (1767). furman en lur totalitad il sistem giuridic dals uffiziants grischuns). 28 persunas èn 8LMESEMNA, ILS 21 DA OCTOBER 2015 EXICON ISTORIC RETIC Las relaziuns istoricas dal Grischun cun SonGagl, part2

„En l’emprima part èn vegnidas pre­ schentadas las relaziuns dal Grischun cun il chantun Son Gagl en general. Ul­ tra da quai èvegnì dà in sguard alapart superiura da la regiun da Sargans, la quala èvegnida dominada sur lung temp da la claustra da Faveras. Oz suonda la descripziun da la Valdala Seez, che s’extenda tranter Mels/Sar­ gans ed il Lai Rivaun, edalaregiun da Buchs che sa chatta en la part supe­ riura da la Valdal Rain Songagliaisa.

Mels Vischnanca politica songagliaisa, district Sargans. L’onn 765 ha l’uvestg Tello re- galà vasts bains in Maile alas claustras da Mustér eFaveras. Enturn l’onn 848 èat- testada aMels ina curtroiala principala. Da las quatter baselgias reunidas en ina plaiv edalas trais villae (cas spezial regiu- nal) èn sa furmadas las vischnancas da Mels, Wangs eVilters. Durant il temp medieval era Mels in center da fravgias. Il bain da Mels disponivadapastgiras particularas per 100 portgs (sco Balzers e Vista da Mels vers il Gonzen (ca. 1840). Flums) edalajets spezials per peschs – perditgas d’ina furma economica exten- pus atravers da la ValdalaSeezcun fortifitgada cun mir da tschinta eportas. den eMaseltrangen, da l’uvestgieu da claustra da Nossadunnaun. Ilsdocu- dida en il territori al cunfin alemanic. Il spundas abruptas vers il nordel’ost, aut La baselgia, erigida en il 9avel tschienta- Constanza el’ha annectà al’uvestgieu da ments originals da Grabs eGams dal 1290 ed il 1298 èn documentads aMels sur la veglia via commerziala che mana- ner,èattestada il 1306 (patrocini dals ss. Cuira. Il retg Heinrich III ha confermà 9avel tschientaner mussan che quella re- Gualsers libers ed il 1398 colonists daTa- va da Turitg per lung dal Lai Rivaun vers Flurin eGliezi, ils vegls sontgs retics). Ri- l’annexiun il 1045. En il 14avel tschien- giun era da quel temp anc maioritarmain vaueValragn aSchwendi eWeisstannen, ils pass grischuns. Sinlacollina da Gräp- va ha appartegnì ecclesiasticamain a taner ha la claustra pers ses grond possess rumantscha, che l’immigraziun germana il 1346 aCalfeisen, avant il 1459 sin la plang existan fastizs d’ina colonisaziun l’uvestgieu da Cuira fin il 1846. sparpaglià oravant tut en la partinferiu- dal nordaveva dentant gia cumenza. Ina Muntogna da Vilters ed en il 15avel gia dapi il temp neolitic. Il 1249 (empri- Martin Bundi ra da la Valdal Rain Grischuna. En il convivenza da Rumantschs eTudestgs ha tschientaner aPalfries. Dal9avel fin via- ma attestaziun) ha la diocesa da Cuira ce- temp medieval tardiv èsvanì il rumantsch existì fin viaden il 14avel tschientaner, den il 16avel tschientaner era Mels ina dì il castrum Flumins en feud aHeinrich Terzen en la regiun. Adolf Collenberg alura èlaregiun vegnida germanisada de- vischnanca bilingua: il tudestg era la lin- vonFlums. Il num Gräpplang èina fur- Fracziuns da la vischnanca politica da finitivamain. L’urbari da la vischnanca da gua da l’administraziun edalaclassa su- ma ibrida da rumantsch crap etudestg Quarten/SG. La ValdalaSeezelaregiun Buchs Grabs dal 1463, redigì en tudestg, reflec- periura, il rumantsch la lingua da la ba- lang (= crap lung). La miraglia dal cha- dal Lai Rivaun eran suttamessas en il Vischnanca politica dal chantun Son tescha dentant anc adina la forza genui- selgia edalaglieud cumina.Numerusto- stè-fortezza cuntegna anc parts da fane- temp medieval tempriv al’uvestgieu da Gagl, district Werdenberg. 765 de Po- na dals toponims rumantschs. ponims rumantschs han survivì fin il di stras da l’epoca romanica egotica sco era Cuira ed appartegnevan al vegl territori gio,1213 Buchs.Impurtant center Martin Bundi dad oz. Adolf Collenberg restanzas d’ina chaplutta cun sacristia linguistic rumantsch. Quest territori d’economia edatraffic en la partsura da (restaurada il 1991). Il 1528 ha la Lia da n’avevadaquel temp nagin num ed era la Valdal Rain Songagliaisa. Chats d’o- Gams Flums la Chadé vendì il chastè da Gräpplang anc pauc urbarisà. Las differentas vi- bjects dad ossa dal temp neolitic en vi- Vischnanca politica songagliaisa en la Vischnanca politica dal chantun Son (attesta dapi il 14avel tschientaner cun il schnancas han alura obtegnì nums che schinanza da Sonnenbuel. Tenor ils nu- Valdal Rain. 835 Campesias,972 Cam- Gagl, district Sargans, attestada per num Grepallaa/Gräppala)aLudwig correspundevan alur distanza geografica merus toponims rumantschs ha Buchs pessia.Ilnum Gams cuntegna la furma l’emprima giada l’onn 765 en il Testa- Tschudi, frar dal cronist glarunais Aegi- da Cuira, la chapitala retica: Brumsch ment da Tello in curti nostri Flumini. En dius. Il 1766 èlafortezza passada alafa- (pli baud Primsch, sper Sargans), Gunz l’«Urbari curretic dals bains imperials» miglia Good da Mels ed il 1804, suenter (Seguns),Terzen, Quarten eQuinten ala (ca. 840) cumpara questa curtenlaRe- litas ereditaras, aJosef Eberli da Flums, rivasanestra dal Lai Rivaun. En il 10avel zia Sutsco culegna cun blera pastgira ed per vegnir demolida. Dapi il 1923 appar- tschientaner cumpigliavailterritori nu- ers, vignas ed alps, in mulin, in lajet da tegna la ruina alavischnanca. merus contadis (Sargans, Werdenberg, peschs esis bains purils exteriurs; ultra da Martin Bundi e.a.) ch’en vegnids incorporads apartir quai menziunescha l’urbari in bain feu- da l’onn 917, ensemen cun la Rezia Su- dal cun guauds da ruvers (per l’alleva- Walenstadt (Riva) ra, al ducadi d’Alemannia. L’aristocrazia ment da portgs), ers epastgiras aBerschis Vischnanca politica songagliaisa, district alemanna ed in’immigraziun massivada scoerainabaselgiaparochialacundiesch- Sargans, al Lai Rivaun, tudestg Walen- glieud da lingua tudestga han accelerà ed ma, deditgada as.Justus, in’anteriura ba- stadt (uffizial). Rivaèstà da vegl ennà ina intensivàenturn l’onn 1000 l’alemanni- selgia-mamma per l’entira regiun da Sar- staziun da sbartgament ed in lieu da de- saziun ch’è ida afinalLai Rivaun gia en gans. Quest entir possess èpassà l’onn posit per rauba da transit; perditga da il 11avel/12avel tschientaner.Rivaèsa 881 tras barat al’uvestgieu da Cuira quai dattan fastizs che dateschan gia dal mantegnida sco insla rumantscha fin en ch’ha lascha administrar il novsignuradi temp roman. La vischnanca èattestada il temp medieval tardiv.Toponims e da Flums d’in avugà ud’in vicedominus. per l’emprima giada en l’«Urbari curretic nums da famiglia istorics da la regiun En il 14avel tschientaner èlagiurisdic- dals bains imperials» (ca. 840) sco Ripa dattan anc oz perditga da ses passà ru- ziun vegnida cedida als conts de Werden- Vualahastad,lieu da duana edasbartga- mantsch. Adolf Collenberg berg-Sargans. Da quel temp devi aFlums ment. Umens libers etributars garanti- in stan da glieud libra. Il 1419 èilsignu- van, cun ina deschina da navettas, il traf- Weesen radi da Flums vegnì mess tras contract fic sin il Lai Rivaun. Perl’onn 855 èdo- Vischnanca politica songagliaisa, al scul sut conburgaisia da Turitg ed il 1440 sut cumentà sin il Lai Rivaun (in lacu Riua- dal Lai Rivaun. Chats dal temp da fier quella da Sviz eGlaruna; il 1462 èelpu- no), ultra da quatter navettas roialas, ina tempriv.Vias romanas, chastels eturs da Gams –ilnum dal vitg regorda al’appartegnientscha da la regiun al vegl territori retic. spè passà al’uvestgieu. Il 1528 ha la Lia navetta libra da dazi en possess da l’uve- guardia (en vischinanza da Betlis) cum- da la Chadé vendì il chastè-fortezza da stgieu daCuira, staziunada aQuinten (in provan l’impurtanza militara epolitica appartegnì fin l’immigraziun dals Ale- la pli veglia dal tip Campiescha,derasa- Gräpplang aLudwig Tschudi da Glaru- quinto loco). Il 960 ha confermà Otto I da Weesen per la Rezia. Lieu impurtant mans (8avel–12avel tschientaner) al ter- da sulettamain en il vegl territori retic na. Martin Bundi quest possess episcopal ed ha cedì a da deposit edatranstgargiada da mar- ritori linguistic rumantsch incorporà a (oravant tut en il Vorarlberg) ederivan- l’uvestg da Cuira era ils dretgs da pestga tganzia alatransversala Cuira-Turitg. la Rezia. En il temp medieval era Buchs ta da latin campus(de)bestia,vul dir lieu Gräpplang sin il Lai Rivaun ed en la Seez sco era la L’ onn 536 èl’Alemannia vegnida incor- en possess dals conts de Werdenberg da chauma da las nursas. En il temp me- Chastè-fortezza medieval en la vischnan- giurisdicziun sur ils Libers da Riva. En- porada al’Imperi francon. La partset- ch’han stuì ceder lur pussanza suenter il dieval tempriv era l’allevament da nur- ca da Flums/SG, situà sin in sparun grip- turn il 1300 èRivadaventada ina citad tentriunala da la Raetia prima fin al cun- 1400. Il domini èpassà alafamiglia pa- sas da gronda impurtanza per Gams. fin al norddaWeesen-Alpstein-Hir- rentada vonMontfort-Tettnang ch’ha Daltemp medieval tardiv fin il 1798/99 schensprung èvegnida attribuida a exercità ils dretgs feudals fin il 1481. Il era la vischnanca suttamessa al’admini- l’Alemannia. Ecclesiasticamain fasche- 1517 ha Glaruna cumprà il vegl conta- straziun da Sviz edal chantun da Glaru- va Weesen partdaladiocesa da Cuira. di da Werdenberg. En il 9avel tschien- na. Ecclesiasticamain èella passada pir En il 9avel tschientaner èilterritori si- taner èattestada ina baselgia consecrada il 1846 da l’uvestgieu da Cuira aquel da sum il Lai Rivaun vegnì alemannisa. Il as.Gieri. La baselgia da S. Martin da- SonGagl. Martin Bundi 1330 ha Weesen obtegnì dals Habs- tescha d’avant il 1484. Avant l’indu- burgs il dretg da citad ed èstà da la da- strialisaziun predominaval’agricultura vent in lieu da duana edafiera, impur- aBuchs. Valentin Vincenz tant surtut per Glaruna. Adolf Collenberg Lexicon Istoric Retic Grabs Schänis Vischnanca politica en la Part Sura Son- Il LIR cumpiglia bundant 3100 artit- Convent da canonissas, fundà tranter ils gagliaisa, attestada per l’emprima giada gels (geografics, tematics, artitgels da onns 806 ed 823 econsecrà as.Bastiaun. sco Quaravedes en l’«Urbari curretic dals famiglias ebiografias) davartl’istorgia Il cont Ulrich der Reiche da Lenzburg ha bains imperials» (ca. 840). En la regiun grischuna/retica elaRumantschia. ertà la claustra dals Hunfrids. Perstabilir da Grabs vegnivacultivàblera granezza, Editura: Fundaziun Lexicon Istoric l’unitad politica ed ecclesiastica dal pos- per la quala ils fieus (chasadas) dal bain Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; sess claustral en la regiun da Gaster/SG central da Grabs avevan da pajar tributs versiun stampada: www.casanova.ch ha el separà enturn il 1040 la curtdaBen- (menziunads il 979). Giail949 avevail uenmintga libraria. Il vitg da Weesen èsituà al scul dal Lai Rivaun. FOTO: PD ken, che cumpigliavaGommiswald, Rie- retg Otto Iregala la culegna (villa)ala 6LMESEMNA, ILS 28 DA OCTOBER 2015 EXICON ISTORIC RETIC A la sava d’in temp nov, part 1

Persunas ch’han marcà la vieuta enturn il 1800

„ La fin dal 18avel tschientaner ha ra grazia a la protecziun da ses bab. aveva el fundà sin il bain ertà da sia se- la Republica da las Trais Lias prendì Maister da mastergnanza 1772, pode- gunda dunna a Gianin ina scola privata ina fin andetga. Igl è suandà l’inter- stat a Tiraun 1775–77, emprim maister cun la mira da garantir a la glieud giu- mezzo burascus dal chantun Rezia e da mastergnanza a Cuira 1782, landfoct vna in’educaziun civica, tenor l’exempel l’onn 1803 la fundaziun dal chantun da Maiavilla 1783–85, derschader mu- dal Filantropin manà dad Ulysses von Grischun odiern. Avant e durant nicipal 1787, curatur da la citad 1788, Salis-Marschlins enfin il 1777. Il 1793 quests onns da vieuta è vegnì discus- burgamester 1793, chau-lia 1794–95 e è Tscharner sa participà a l’acquist dal siunà a moda cuntraversa, en tge di- president da stan da la Republica 1797– chastè da Rehanau, nua ch’el ha rein- recziun ch’il Grischun duaja sa mo- 98. Recepì en il dretg da burgais helve- stallà quest institut ed affidàla direcziun ver. Il LIR preschenta oz intgins dals tic il 1798. Prefect dal chantun da Ber- a Johann Peter Nesemann; il 1798 è la exponents politics da questas «parti- na per quatter mais il 1799. scola vegnida serrada. Alura ha Tschar- das»: Salis – cumbain avert per novs Animà da l’idealissem illuministic e ner anc surpiglià, tranter auter a Berna, impuls en dumondas economicas e dal spiert da renovaziun dals fisiocrats, singulas incumbensas politicas, a partir d’educaziun – valeva sco manader da è Tscharner s’engaschà per refurmas. dal 1800 è el dentant sa retratg da la po- las famiglias aristocraticas che vulevan Sin il champ politic sa stentava el da litica ed è sa deditgà, suttamess en fasas mantegnair lur privilegis, Tscharner è meglierar la Constituziun statala gri- a depressiun, a studis istorics privats. s’exponì sco patriot ed ha promovì (per schuna e l’administraziun da las Terras Cunredactur da «Der Neue Sammler» part a moda esitanta) emprimas refur- subditas, sin il champ economic da ga- 1806–12 (ensemen cun Johann Ulrich mas politicas e Vieli represchenta rantir la libertad da mastergn, da redu- von Salis-Seewis). Martin Bundi l’uschenumnada «terza via» interme- cir ils dazis e da promover refurmas diara e main dogmatica. agriculas. Il 1786 ha el fundà a Cuira Gieri Antoni Vieli ina chasa da paupers. Ad in tal agir ve- * 6 d’avrigl 1745 a Cumbel, † 13 d’a- Ulysses von Salis (Marschlins) gniva Tscharner animà tras sia tenuta vrigl 1830 a Razén, catolic, da Cumbel. * 25 d’avust 1728 sin il chastè da religiusa, tenor la quala el refusava la Figl da Moritz Anton, mastral, e da Marschlins, † 6 d’october 1800 a Vien- vart dogmatica da la religiun, appro- Maria Elisabeth nata Henni, da Sursais- na, refurmà, dad Eigias e Turitg. Figl da vond la morala che motivava ad acziuns sa. ∞ 1778 Maria Dorothea nata de Johann Gubert Rudolf e da Perpetua en favur da l’utilitad publica. Tscharner Mont, figlia dad Ulrich Christian, land- nata von Salis-Soglio. Frar dad Anton. ha dilucidà ses intents en diversas publi- rehter da Vella. Gimnasi a Feldkirch, ∞ Barbara Nicola nata Rosenroll, figlia caziuns, la realisaziun pratica da quels è studi da medischina a Milaun, dr. med. da Rudolf, vicari, descendent da la cha- dentant stada da pitschen success. En la 1767, alura studis litterars a Strassburg sa da spediziun a Tusaun. Salis ha pas- dumonda davart la cundecisiun da la e Vienna. Medi a Cumbel 1770–77. sentà sia giuventetgna oravant tut a Cla- populaziun da la Vuclina, ch’avess pudì Mastral da la Lumnezia 1771, president venna e Suogl. Suenter in’instrucziun salvar la Vuclina al Grischun, n’ha da la Sindicatura 1774. Il 1777 è Vieli privata e viadis da furmaziun, ha el stu- Tscharner betg prendì cleramain posi- sa domicilià en il chastè da Razén sco degià giurisprudenza a Basilea 1745– ziun; el ha laschà en embarass ses cum- administratur dal signuradi da Razén 46. Suenter il 1755 èn cumparidas sias pogn, il refurmist radical Gaudenz von habsburgais (1777–91 e 1793–96) e se- ovras politicas ed economicas che sa ba- Planta. Si’idea da furmar ina terza forza cretari da l’ambassada austriaca. En ils san sin ideas aristocratic-patrioticas. refurmista tranter la partida franzosa onns 1797–98 è el vegnì delegà dal Gri- Las lavurs giuridicas eran savens exper- dals Salis e quella austriaca dals Plantas schun al Congress da Rastatt (tractati- tisas da conflictsen las Trais Lias sco era e qua tras rinforzar il domini aristocra- vas da pasch tranter la Frantscha e l’Au- giudicats dals dretgs suverans da la Re- tic en favur dal pievel n’era betg reali- stria). Il 1791 ha el fundà cun Johann publica en las Terras subditas. stica. Ils refurmists èn bain s’organisads Baptista von Tscharner (* 1751) e Si- Suenter il 1759 ha Salis promovì la Ulysses von Salis-Marschlins. (Purtret dal 1794). FOTOS MAD en la gruppaziun dals patriots en favur mon Bavier la Societad da Rehanau, filandaria da mangola manada tenor il dal progress, a la quala èn s’associads il enturn la quala è sa gruppada la partida sistem d’ediziun; quest’iniziativa ha dunanza extraordinaria da las Trais Lias pauc pli tard ha el limità l’influenzaau- 1793 era ils Plantas, iniziond qua tras la refurmistica dals patriots. Commember dentant fatg naufragi, gist sco si’idea e bandischà, suenter sia fugia, sco pro- striaca cun s’orientar a la Frantscha. Tut midada a la partida franzosa, entant da la Regenza provisorica 1799; depor- d’allevar a Marschlins larvas da rasulau- scrit da la «dretgira nunpartischanta». sias activitads stuevan era servir al rin- ch’ils Salis han midà a medem temp en tà il matg 1799 sco aderent da la Fran- nas da saida. Salis è stà commember e L’annexiun da la Vuclina a la Republica forzament da la stirpa dals Salis. L’op- l’autra direcziun. Ed ina revolta dal pie- tscha a Puntina ed a Graz (relaschà il president da la Societad helvetica dal cisalpina (1797) ha chaschunà ad el posiziun ch’è naschida en ils onns 1760 vel ha purtà Tscharner il 1794 a la testa schaner 1801). Commember da la Die- 1770–71 e steva en stretg contact cun grondas perditas. Da ses bain rural Eck- cunter la pussanza dinastica da quella da l’uschenumnada radunanza dal stan ta chantunala, statalter dal district dal Isaac Iselin e Johann Caspar Hirzel. El bühl sper Höngg (oz citad da Turitg) ha pudì sa far valair pir en consequenza ch’aveva da realisar refurmas radicalas. Glogn 1802. L’avrigl 1802 ha Vieli par- è s’engaschà per in augment da la racol- agitava el cunter ils patriots e l’annexiun dals eveniments revoluziunars ch’han Essend dentant lià severamain al prin- ticipà a la radunanza dals notabels per ta en l’agricultura ed il 1778 è el stà con- dal Grischun a la Republica helvetica. Il effectuà in’orientaziun da Salis vers il cip da legalitad e prendend resguard sin tractandar davart la nova Constituziun fundatur da la Societad dals amis da settember 1799 è el fugì a Son Gagl e da champ austriac. Jürg Simonett ses conturn aristocratic, ha Tscharner helvetica, alura è el vegnì delegà dal Gri- l’agricultura. A la findals onns 1770 ha là a Vienna. promovì l’ovra refurmistica en moda schun en il Senat helvetic. En ils onns el promovì la drenascha a Castione en Salis è stà il Grischun il pli influent Johann Baptista von Tscharner memia pauc decidida. Uschia ha el dis- 1803 e 1814–15 è Vieli stà commem- Vuclina. En il senn da Franz Urs Baltha- en la segunda mesadad dal 18avel * 20 da schaner 1751 a Cuira, † 1 d’oc- ditg il 1797, cura ch’el n’è betg s’em- ber da la respectiva cumissiun constitu- sar, ch’aveva pretendì l’instituziun d’ina tschientaner. Sco illuminist en il senn tober 1835 Cuira, refurmà, da Cuira. patschà da l’execuziun dal pli da las ziunala e guvernamentala grischuna. «plantera» per futurs politichers d’oma- dal patriotissem aristocratic ha el prestà Figl da Johann Baptista (*1722). 1) ∞ vischnancas che vulevan entrar en ils Mastral dal cumin da la Lumnezia duas confessiuns, ha el sustegnì il 1763 lavur refurmatorica en ils secturs da la Anna Barbara nata Schucan, da Zuoz, giavischs dals Vuclinais; uschia ha el 1807–08, commember dal Cussegl l’avertura dal Seminari a Lantsch Sut, publicistica, da l’economia e da l’educa- 2) Elisabeth nata von Salis-Maienfeld. surlaschà il champ a la partida dals Sa- grond per il medem cumin 1805–27 transferì a Marschlins il 1771. Suenter ziun. Salis n’era betg sulettamain in Scolas a Cuira, Seminari da Martin von lis ch’ha manipulà cun da tutta sorts (cun interrupziuns) e per la dretgira da la mort da Planta (1772) ha el surpiglià idealist visiunaric, ma era activ en la po- Planta a Lantsch Sut 1763–67. Studi astuzias la voluntad dal pievel ed ha pro- Razén 1822. Commember da la cumis- temporarmain la direcziun pedagogica litica reala. Sia virtuusitad sco diplomat d’istorgia e giurisprudenza a l’Universi- vocà la perdita da la Vuclina. siun speziala federala per fatgs da sani- da quel ed ha transfurmà il 1775 la sco- ha contribuì a la realisaziun dal Terz Ca- tad da Göttingen 1768–70. Viadi a Pa- Ils merits da Tscharner èn da chattar tad 1806–07, commember dal cussegl la en in institut filantropin tenor il mo- pitulat da Milaun cun l’Austria; mo ris 1771. Sperta carriera d’uffizisa Cui- oravant tut en il champ cultural: il 1786 grischun da sanitad 1806–19 e 1825– del da Basedow. Il 1777 ha el stuì serrar 30. Landrehter da la Lia Grischa 1807 l’institut per motivs finanzials. Il 1749 e 1816 e sco tal era cusseglier guverna- ha Salis occupà per l’emprima giada in tiv; commember da la cumissiun dal uffizi en la dretgira dals Quatter Vitgs, Cussegl grond 1807. Mess a la Dieta nua ch’el è stà pli tard era mastral. Dal confederala 1805, 1806 e 1814. Suen- 1757–59 è el stà podestat a Tiraun ed ter il passadi dal signuradi da Razén al ha manà en ils onns 1761–62 la delega- chantun Grischun, ha el acquistà il ziun grischuna per la renovaziun dal 1823 il chastè da Razén. Um pragmatic Terz Capitulat da Milaun (1763). La e betg doctrinar, al qual igl è reussì da cunvegna, che privilegiava la politica da fusiunar l’administraziun autonoma traffic austriaca ed ils Salis cun lur vast vegl-republicana cun la nova statalitad. possess en Vuclina, ha provocà in’oppo- Vieli era medemamain enconuschent siziun rinforzada cunter lur politica da sco oratur ed autur da poesias politicas pussanza dinastica. Ils interess da la fa- en rumantsch (p.ex. «Canzun sur las miglia han pudì sa far valair en l’Affar presentas fitschentas en Valtrina e Cla- da Tumegl dal 1766. Il 1768 è Salis da- venna»). Adolf Collenberg ventà delegà da la Frantscha tar las Trais Lias (numnà solitamain «minister»), quai ch’ha irrità ils aderents etablids da Lexicon Istoric Retic la partida franzosa. Dal 1771–75 ha el impedì – cunter ils interess austriacs – Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti- il project d’ina via da Clavenna a Danu- tgels (geografics,tematics, artitgels da der, sviluppà da ses adversari principal famiglias e biografias)dav art l’istorgia Peter Conradin Constantin von Planta. grischuna/retica e la Rumantschia. Probablamain sin iniziativa dals pa- Editura: Fundaziun Lexicon Istoric triots refurmists ha Salis pers il 1792 il Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; post da minister franzos sco era sia cum- versiun stampada: www.casanova.ch pagnia da mercenaris en servetsch fran- u en mintga libraria. zos. Il 1794 è el vegnì cità davant la ra- Johann Baptista von Tscharner (a sanestra) e Gieri Antoni Vieli. LEXICON ISTORIC RETIC MESEMNA, ILS 4DANOVEMBER 2015 7 Alasavad’in temp nov, part2

Persunas ch’han marcà la vieuta enturn il 1800

„ Questa preschentaziun cumpiglia Sievgia, Malans eCuira, burgais da la Jakob Ulrich Sprecher (von Bernegg) las biografias da persunas ch’èn s’ent- Republica helvetica apartir dal decem- *5dafanadur 1765 aLuzein, †9da usiasmadas per las novas ideas ala ber 1798. Figl da Johann Ulrich. Frar da fanadur 1841 aCuira, refurmà, da sava dal 19avel tschientaner uch’èn Johann Ulrich. Quinà da Daniel, Carl Gianin. Figl da Jann. ∞Ursula Adel- almain s’arranschadas cun quellas: Ulysses eVincenz. Cont franzos. ∞ heid nata Sprecher,figlia da terza lètg Spescha ès’exprimì avertamain per 1793 Ursina vonPestalozzi, figlia da Jo- dad Anton Hercules. En la vegliade- l’illuminissem elaRevoluziun franzo- hann Jakob,uffizier en servetschs esters. tgna da set onns èsarendì Sprecher en sa (senza però sa schliar da las influ- Educaziun tras magisters privats, furma- Germania, nua ch’el ha frequentà ils enzas baroccas), Planta eSalis han ziun al’Institut Bugnon aLosanna instituts dals herrnhuterans aNeu- fatg carriera politica emilitara dal 1778–79. Bandierel en il regiment fran- wied, Niesky eBarbyelura studegià temp da la Republica helvetica eSpre- zosdalaguardia svizra 1779, emprim giurisprudenza aWittenberg eJena. Il cher marchescha la via moderada e sutlitinent (1786), chapitani en il regi- 1790 èelturnà aGianin ed èvegnì ele- concilianta vers il chantun Grischun ment svizzer da Salis-Samedan 1786– gì sco mess alaDieta da la Trais Lias. dal 1803. 92, adjutant en il stab general da l’arma- Tranter il 1797 ed il 1799 èSprecher da franzosa dal sid 1792–93, alura re- stà il davos landfoct en uffizi dal Si- Placi [Placidus] aSpescha turn en il Grischun. Aderent dals patri- gnuradi. En ils onns 1791–1839 èel ≈8dadecember 1752 (Julius Baptist) a ots 1793–98. Il 1794 ha Salis elavurà stà fitg activ sin il champ politic egiu- Tr un, †14d’avust 1833 aTrun, catolic, plans per promoverlascola eskizzà ina ridic en il Grischun, tranter auter sco daTr un. Figl da Peter Laurenz, pur,edad constituziun da guerra per il Grischun. president da la vischnanca da Gianin, Anna-Maria nata Genelin. Scolas ele- Commember da l’uschenumnà Zuzug landamma da Maiavilla (1803), com- mentaras aCuira, en il Vnuost ed ala (regenza amplifitgada) 1796–97. Il member da la Dretgira d’appellaziun scola claustrala da Mustér.Entrada en 1798 ha la dretgira nauscha sentenzià chantunala superiura (president l’abazia benedictina da Mustér il 1774, Salis ad ina multa; l’october dal medem 1824–27), da la dretgira criminala studi da filosofia eteologia en la claustra onn èelfugì en la Republica helvetica. chantunala (president 1823–27) edal da Nossadunnaun, ordinaziun sacerdo- Inspectur general da la milissa dal chan- Cussegl grond (otg giadas president) e tala 1782. Spescha èstà ina persunalitad tun daTuritg 1798–99, adjutant general sco chau da la Lia da las Diesch Dret- obligada alaspiritualitad umanistic-bar- eschef dal stab general helvetic 1799 e giras tranter il 1805 ed il 1839 11 onns occa ed influenzada da l’illuminissem. puspè inspectur da milissa dal chantun commember da la Regenza. Dal1806– Sinl’ospizi da S. Gagl al Pass dal Luc- da Turitg 1799–1801. Commember dal 37 èSprecher stà 13 giadas mess dal magn èSpescha sa deditgà asias perscru- cussegl legislativ edalaDieta helvetica Grischun alaDieta confederala ed il taziuns. El ha descrit il mund alpin (sur- 1801 ecommember dal Tr ibunal helve- 1814 commember da la cumissiun per tut la Surselvaelaregiun dal Gottard), tic suprem 1802–03. Commember or- la nova Constituziun chantunala gri- ha rimnà plantas eminerals (collecziun dinari da la Dretgira d’appellaziun su- schuna. Suenter il 1794 èelstà, sco da cristals), elavurà numerusas chartas, Gaudenz von Planta. prema dal Grischun 1803–09 e1821– mediatur tranter Johann Baptista scrittiras eskizzas ed èstà en correspun- 24, deputà da la dretgira da Maiavilla Tscharner eGaudenz Planta, in im- denza cun il perscrutader da las Alps Ja- rendì per dus onns sco vicari en Vuclina. Terras subditas), sco Rumantsch la pre- 1805–09 edaladretgira da Sievgia purtant aderent dals patriots. Editur kob Samuel Wyttenbach. Sco alpinist e D’accusaziuns causa ina sentenzia per- dominanza anc pli gronda dal tudestg 1812–14 en il Cussegl grond. Com- ed apartir dal 1797 redactur dal «Hel- perscrutader da la natira èn reussidas ad sumtivamain malgista ha el profità il (cun il Vorarlberg). Ultra da quai avevael member da la cumissiun dal Cussegl vetischer Volksfreund», confundatur el pliras primascensiuns (Scopi 1782, Ba- 1791 per crititgar la situaziun en l’admi- quità per ses possess funsil en Vuclina. El grond 1806–07, 1813–16 e1819–20, da la Societad da minieras Silberberg- dus 1785, PezValragn 1789, PezTgiet- nistraziun egiustia. Quatras ha el con- era plitost sceptic envers la tendenza dals statalter guvernativ 1807–08 e1814– Monstein (1805), emprim president schen 1793). Spescha ès’engaschà per fermà intginas da las 15 protestas vucli- patriots da suandar la Frantscha ed envers 15, chau da la Lia da las Diesch Dretgi- da la Societad grischuna per la perscru- ovras socialas (chasa da paupers aTrun naisas inoltradas il 1787. L’ impediment l’inclinaziun dal Grischun d’aderir ala ras esco tal cusseglier guvernativ 1808– taziun da la natira (1825–38). Spre- e.a.) ed ha promovì l’industria da minie- principal per refurmas en il Grischun e Svizra. Suenter l’occupaziun dal Gri- ras en la regiun sco era il turissem (Val per in accumodament paschaivel cun las schun tras l’armada franzosa il mars Tenigia). El ha studegià dapi sia giuven- Terras subditas èstà per el la maioritad da 1799, èPlanta daventà prefect districtu- te-tgna la lingua rumantscha ed ha svi- las famiglias Salis fermamain diramadas. al en l’Engiadin’Ota, pauc pli tardcom- luppà l’idea da la «naziun rumantscha» Si’avischinaziun alapartida dals patriots, member da la Regenza provisorica (fran- cun ina lingua da scrittira communabla. timunada da Johann Baptista vonTschar- zosa). Suenter la reoccupaziun dal Gri- L’onn da guerra 1799 ha Spescha simpa- ner,èvegnida determinada tant da sias schun tras ils Austriacs il matg dal medem tisà cun ils Franzos ed ha intermedià pli- persvasiuns illuministicas erevoluziuna- onn, èPlanta fugì dal Grischun ed èda- ras giadas tranter la partida franzosa e ras sco da l’odi envers ils Salis pussants. ventà, sin intimaziun da La Harpe, pre- l’abazia da Mustér che simpatisavacun Cuntrari aTscharner,ch’ès’engaschà per fect dal chantun da Berna. Apartir dal fa- l’Austria. Tras contribuziuns alaguerra, il princip legalistic, ha Planta sustegnì la nadur 1800 ha el occupà per in mezonn confiscaziuns el’incendi da la claustra ha midada revoluziunara. El ha era fatg part l’uffizi dal president dal Cussegl da pre- el pers si’entira biblioteca (ca. 300 cu- da la dretgira nunpartischanta dal 1794 fectura provisoric dal Grischun ed ha res- deschs), blers da ses manuscrits esias ch’ha sentenzià oravant tut commembers tructurà il chantun Rezia tenor il model skizzas da chartas sco era sia collecziun da la partida dals aristocrats enturn ils Sa- centralistic da la Republica helvetica. A da plantas eminerals. Il zercladur 1799 lis. Il 1797, cura che la Vuclina ha decle- partir da l’avust 1802 ha Planta presidià èelvegnì fatg ostagi edeportà aPunti- rà l’adesiun alaRepublica cisalpina, ha el la Chombra administrativadal chantun na. Suenter ses return il 1801, ha el cu- participà aladelegaziun grischuna ch’ha Rezia el’atun ha el superà, grazia al’in- menzà ina vita instabla en differentas dumandà Napoleun –cun success –d’in- tervenziun da las truppas franzosas, chaplanias da la Surselva. El èvegnì adi- termediar en chaussa. La proposta da Na- in’emprovadaputsch. La mediaziun dal Johann Gaudenz von Salis (a sanestra) eJakob Ulrich Sprecher. na puspè en conflict cun ses superiurs, poleun da recepir las Terras subditas sco 1803 pareva, tenor Planta, da dar puspè cun il convent ecun las autoritads com- quarta Lia èvegnida refusada dal Gri- memia blera influenza alas forzas veglias 09 e1818–19 (mintgamai settember– cher èsaparticipà adiversas missiuns munalas. Sper si’activitad da perscruta- schun (medemamain las autras propos- (restaurativas). Perquai èelsaretratg en avust), commember da la cumissiun da chantunalas efederalas al’exteriur: der ha el cuntinuà atgirar il contact cun tas). Entant ch’intgins patriots han pren- l’Engiadina. Dal1812–32 èelstà cun constituziun 1814. Commember da la mess grischun aRastatt (Baden-Würt- picturs da la cuntrada, viandants eper- dì en consideraziun in barat da la Vucli- paucas interrupziuns commember dal cumissiun militara 1805–34 (president temberg) 1797, alura fin il 1800 aPa- scrutaders da la natira, tranter quels Jo- na cun il Vorarlberg, ha Planta cuntinuà Cussegl grond, en ils onns 1815, 1819, 1814–34). Colonel chantunal 1814–34, ris, nua ch’el ha propagà la restituziun hann Gottfried Ebel. Apartir dal 1811 as’engaschar per la recepziun dals subdits 1823, 1827 e1830 commember da la colonel federal 1818–34; commember da las Terras subditas, tractà davart signavaelsia correspundenza cun ils sco confederads cun ils medems dretgs. Regenza. Mess alaDieta confederala da la surveglianza militara federala 1822 l’adesiun dal Grischun alaRepublica scienziads cun «a Spescha». Spescha vegn Sco Engiadinais temevaellanovasitua- 1813, 1816, 1821, 1823–24. El ha colla- esco tal meritaivel en ils affars militars helvetica es’engaschà per la liberaziun considerà sco l’illuminist il pli impur- ziun da cunfin da sia valvers sid (senza las vurà alaConstituziun chantunala dal chantunals enaziunals. Commember dal dals ostagis grischuns aSalins (Fran- tant da la claustra da Mustér edala 1814, ès’engaschà per la construcziun da Cussegl pitschen da la citad da Cuira che-Comté). Il 1802 èelstà per in curt congregaziun benedictina svizra. Onurà las vias dal Güglia edal Malögia ed ha ela- 1820–30 ed en ils onns 1822–30 en al- temp senatur helvetic eminister da la cun il Curtin d’onur da la Lia Grischa a vurà il 1825 in sboz per in cudesch penal. ternanza curatur da la citad en ed orduf- giustia. Il 1802–03 ha il Grischun de- Tr un ecun ina tavla commemorativaala Planta èstà durant in meztschientaner in fizi. Recepì en la loscha dals framassuns legà el, ensemen cun Florian vonPlan- Punt Russein tranter Sumvitg eMustér. dals impurtants umens da stadi tant en la Bienfaisance aParis 1786, confundatur ta, alaConsulta aParis. Plenipotenzia- Urban Affentranger Republica sco era en il chantun Rezia ed da la loscha dals framassuns Libertas et ri federal al’appaschentament da las en il chantun Grischun. Sco aderent ab- Concordia aCuira 1817. Il 1789 èSalis revoltas aNeuchâtel 1831. Sprecher Gaudenz von Planta (Samedan) solut da la Revoluziun franzosa èelstà in entrà en la Societad helvetica, il 1811 è valevasco patriot moderà ed èstà in ≈30danovember 1757 aSamedan, †8 dals pli radicals tranter ils patriots. El èstà el daventà commember d’onur da la So- dals pli impurtants politichers dal da november 1834 aSamedan, refurmà, l’emprim arender attent als connexs cietad da musica svizra. Liricher influen- temp da transiziun. Martin Bundi da Samedan. Figl da Bartholome, land- tranter il nepotissem ed il domini arbitrar zà dal Göttinger Hainbund, numnada- amma civil, edad Ursina nata vonPlan- en las Tr ais Lias ed en las Terras subditas. main da Friedrich Gottlieb Klopstock, ta-Samedan. ∞1785 Anna Chatrina na- Sco Engiadinais ha Planta preferì ditg la Ludwig Christoph Heinrich Hölty e Lexicon Istoric Retic ta vonPerini, da S-chanf.Seminari a Vuclina (vischina) alaSvizra. Siaforza da Friedrich vonMatthisson. Apartir dal Lantsch Sutapartir dal 1769 (commili- cuntanscher finamiras per partsenza 1783 ha Salis publitgà poesias en alma- Il LIR cumpiglia bundant 3100 artit- ton da Frédéric-César de La Harpe eda prender resguardesia cumparsa eparita nacs ed en revistas litteraras tudestgas e gels (geografics, tematics, artitgels da Hans vonReinhard), studi da giurispru- han procurà aPlanta, per lung temp l’um svizras. Sias ovras poeticas sugestivas da- famiglias ebiografias) davartl’istorgia denza aVienna apartir dal 1774. Suen- il pli popular dal Grischun, il surnum vart temas da la natira, l’encreschadetgna grischuna/retica elaRumantschia. ter ses return en l’Engiadina ha lavurà «l’urs». Jürg Simonett ulapatria èn per partvegnidas messas en Editura: Fundaziun Lexicon Istoric Planta sco advocat ed ha occupà em- musica, tranter auter da Franz Schubert. Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; prims uffizis: commember da la giunta da Johann Gaudenz von Salis (Seewis) Salis ha mantegnì ses stil da Göttingen versiun stampada: www.casanova.ch la dretgira auta il 1779, landamma civil il *20dadecember 1762 aMalans, †29 sur la romantica ora fin en l’epoca da bie- uenmintga libraria. 1784 elandamma il 1786. Il 1789 èelsa Pader Placi aSpescha. da schaner 1834 aMalans, refurmà, da dermeier. Andreas Fankhauser 8LMESEMNA, ILS 11 DA NOVEMBER 2015 EXICON ISTORIC RETIC Las relaziuns istoricas dal Grischun cun il Tessin

„ Il chantun Tessin (talian Ticino) sa l’Italia. Gia en il temp antic colliava il chatta da la vart sid da las Alps e fur- pass la regiun dal Lai da Com cun Blin­ ma, ensemen cun las valladas grischu- zuna ed il Mesauc; il vegl passadi era il nas Mesauc, Calanca, Bergiaglia e Pass da la Traversa che sa chatta pli al sid. Puschlav (numnadas le Valli) la Svizra Il San Jorio ha gì in’impurtanza strate­ da lingua taliana. El è stà da tuts temps gica, perquai ch’el è stà per tschientaners la retroterra linguistica e culturala per ina da las vias che colliavan la Lumbar­ las vals Mesauc e Calanca, cun las dia e las regiuns dal Sopraceneri. En il qualas el ha in cunfin cuminaivel gist 15avel tschientaner han utilisà ils Vi­ sco cun il Valragn, la Lumnezia, la Val scontis il pass durant ils conflictsper la Son Pieder e la Cadi. Avant l’avertura conquista da Blinzuna. En l’emprima dal tunnel dal San Bernardin dependevan mesadad dal 15avel tschientaner han il Mesauc e la Calanca durant l’enviern controllà ils conts de Sax­Mesauc il cumplettamain dal provediment si da Monte Dongo fin a Germasino e cun Blinzuna. L’ influenza culturala dal sid è quai era il Pass da San Jorio. La renova­ documentada gia en il temp preistoric a ziun da la via è attestada tras in docu­ Castaneda (2800–1500 a.C.) sco era en ment dal 1465 envià dals commerziants la Val dal Blegn ch’aveva durant il temp da Com al duca Francesco Sforza; quest da bronz colliaziun sur la Greina cun document menziunescha era las mar­ Crestaulta/Lumbrein. La Cultura da Go­ tganzias da transit che consistivan ora­ lasecca (900–400 a.C.) è documentada a vant tut da mangiativas, muaglia e fier. Coop/Mesocco e Castaneda, a Cama ed L’ impurtanza dal San Jorio stat era en a Sta. Maria en Calanca. Las relaziuns po­ connex cun l’explotaziun da fier en la liticas ed economicas fitg veglias cun ils Val Morobbia e cun la rolla centrala da Retoromans da la Lumnezia e da la Val las fieras da Blinzuna e Roveredo. Il Medel sa manifesteschan er en la sume­ 1610 è vegnida realisada la via da la vart glientscha da lur dialects locals. Sut il do­ dal nord ed il 1762 han ins reconstruì, mini dad Otto I (962–973) e danova­ cun agid da l’Austria, la via da Dongo a main sut Friedrich I Barbarossa (1152– Roveredo, numnada Via Maria­There­ 90) ha la claustra da Mustér obtegnì nu­ sia. La regiun è vegnida fortifitgada a merus feuds e donaziuns tranter il Pass l’entschatta dal 20avel tschientaner e dal Lucmagn e la Lumbardia. Fin en il durant la Segunda Guerra mundiala. temp medieval tardiv ha il prinzi­avat, Famus passadi da cuntrabanda tranter la sco guardian al Lucmagn, era exequì la Svizra e l’Italia finviaden ils onns 1960. giurisdicziun civila en la Val dal Blegn. La Graziano Tarilli famiglia nobla blegnasca da Torre era col­ liada tras matrimonis cun ils baruns de Locarno (Lucarn) Sax­Mesauc che controllavan l’access al Citad situada al Lai da Lucarn, talian San Bernardin. In Reinher da Torre è ve­ Locarno (uffizial).L’ onn 1154 ha l’im­ gnì elegì uvestg da Cuira il 1194 – in peratur Friedrich I (Barbarossa) legà a mussament da lur influenzaen la Curre­ Olivone – abitadi cun vasts contacts istorics sur il Lucmagn, la Greina ed en la Val S. Pieder. la claustra da Mustér la vischnanca da zia da quel temp. Il domini dals de Sacco Lucarn e terren fritgaivel tranter ils lais a Blinzuna cumpigliava en il 15avel era per ils avdants da la Val dal Blegn lieu in barat: scolars da Blinzuna han fre­ medieval tardiv è colliada stretgamain cun da Lucarn e da Ligiaun al pe da la ruta tschientaner era il Valragn ed ils cumins ch’han utilisà quest passadi a partir dal quentà finen il tranterguerras la scola rea­ questa val: ils Blegnascs avevan cumprà, dal Lucmagn, promovida fermamain da la Lumnezia, Foppa e Flem e la Val dal 15avel tschientaner per cuntanscher lur la respectivamain il collegi da S. Giulio per satisfar lur grond basegn da pascul, dad el sez. Da gronda impurtanza eco­ Blegn. Il 1376 ha l’abazia da Mustér fatg alps sin territori da la Surselva. (pli tard da S. Anna) a Roveredo, entant alps sin la Greina, dretgs da vias e pastgi­ nomica per il Grischun e la Svizra in contract cun ils Blegnascs per l’exem­ Blinzuna è stà da vegl ennà il center da che uffantse giuvenils dal Mesauc e da la ras sin l’Alp Canal, a Blengias e Scharbo­ Orientala è stada dapi il temp medieval ziun da dazi – in’emprova d’augmentar il commerzi dominant per il Mesauc e la Calanca giudevan in’instrucziun en sco­ den ed avevan tranter auter colonisà par­ tardiv la fiera da muvel a Lucarn (mez trafficda sauma e da vegnir integrà en la Calanca. Questas activitads èn adina sta­ las ed interpresas tessinaisas. Il chantun zialmain Vanescha. Els eran arrivads sur il october). Fin a l’entschatta dal 18avel politica da promoziun dal transit sur il das accumpagnadas da dispitas pervia da Tessin scolescha ses selviculturs (ensemen Pass dal Soreda a Zervreila (menziunà il tschientaner cumpravan ils martga­ Lucmagn, proseguida dals signurs feu­ dazis. Las fierasdal Tessin han pers lur im­ cun 11 auters chantuns) a la Scola da sel­ 1324, evtl. fundà dals Blegnascs) ed ave­ dants talians il muvel directamain dals dals dal Grischun avant il conclus da la purtanza per il Grischun vers la fin dal viculturs a Maiavilla. In’ulteriura collavu­ van utilisà la Lampertschalp (Lamparten/ purs, pli tard stuevan els ir sezs sin las Lia da Glion dal 1395. 19avel tschientaner – ina consequenza da raziun vegn realisada en il rom da la Cu­ Lumbards) e la Lenta. Ils dretgs d’alp, exe­ fierastessinaisas a vender lur biestga. Il En il center da las relaziuns tranter ils l’avertura da la viafier dal Gottard il minanza da lavur da las regiuns alpinas quids dals Blegnascs da la vart grischuna, muvel ch’els na pudevan betg vender a Grischuns e lur vischins tessinais stevan 1882. D’impurtanza per las Valli era il (Arge Alp) e cun il post da radio e televi­ èn vegnids schliads pir a la findal 19avel Giubiastg vegniva puspè offert a Li­ da tut temp l’utilisaziun da las alps gri­ commerzi da laina cun il Tessin e la Lum­ siun da la Svizra taliana a Cuira. tschientaner. A partir dal 1900 circulava giaun ed a Lucarn e las restanzas vendi­ schunas e las dispitas en quest connex. Il bardia: voluminus en il Mesauc, main in­ Adolf Collenberg mintga di ina charrotscha da posta, a par­ das en l’Italia dal Nord. La fierada Lu­ 1255 han ils purs da Luorscha empruvà tensiv en la Bergiaglia ed il Puschlav. tir dal 1920 in auto da posta d’Acquacal­ carn ha gì sia fluriziunen ils onns 1840. da sa patrunar da las alps claustralas Sas­ Tr anter il 1818 ed il 1823 han ins Val dal Blegn da a Mustér. Il 1910 è vegnida averta la Vers la findal 19avel tschientaner ha el­ sedo, Aranasc e Froda. Las alps da la construì (cunter l’opposiziun dal Tessin) Val tranter il Pass dal Lucmagn e Biasca, lingia da viafierda Biasca ad Acquarossa. la pers si’impurtanza per il Grischun. claustra en la Val Tu jetsch vegnivan utili­ sut la direcziun da l’inschigner tessinais percurrida dal flum Brenno, talian Valle Adolf Collenberg Adolf Collenberg sadas dapi il temp medieval tardiv era da Giulio Pocobelli la nova via sur il Pass dal di Blenio. Colonisada da Celts, Rets e Ro­ purs da la Leventina (e da la Val d’Urse­ San Bernardin tranter Blinzuna e Cuira e mans. Durant il temp da bronz colliaziun Olivone (Luorscha) Lugano (Ligiaun) ra) ed il 1371 appartegnevan quatter da dapi il 1967 collia l’A13 cun in tunnel sur la Greina cun Crestaulta/Val Lumne­ Vischnanca politica, situada en la Val dal Citad al Lai da Ligiaun, talian Lugano sias alps sin il Pass dal Lucmagn a socie­ tranter San Bernardino e Valragn il chan­ zia. En il 12avel tschientaner ha la val ob­ Blegn, talian Olivone (uffizial).Tr anter il (uffizial).Po destataria da la Confedera­ tads e vischinadis da la Val dal Blegn. Il tun Tessin e las vals Mesauc e Calanca cun tegnì ina tscherta impurtanza strategica al 1193 ed il 1343 è Luorscha s’acquistà da ziun 1513–1798. Impurtant surtut per medem vala era da divers temps per las il rest dal Grischun, garantind la collia­ Lucmagn per ils imperaturs Staufers e lur la famiglia nobla indigena de Torre nu­ la Lia Grischa era la fierada muvel a Li­ alps Soliva, Stgegia e Puzzetta en la Val ziun era durant l’enviern. Dal 1907 finil politica cun l’Italia. Konrad III (1138– merusas alps al sid dal Pass dal Lucmagn. giaun ch’existiva gia en il temp medie­ Medel. Dal temp medieval tardiv finen­ 1972 ha ina viafierelectrifitgada surpr en­ 52) ha infeudà ils da Lenzburg cun il mi­ Il 1255 han ils purs da Luorscha empru­ val. D’impurtanza internaziunala è den­ turn il 1900 han Luorscha, Semione ed dì il transport public tranter Blinzuna e nisteri imperial sur la Val dal Blegn e la Le­ và da sa patrunar da las alps claustralas tant daventada pir l’uschenumnada fie­ Aquila era possess ed utilisà alps sin la Mesocco; dapi alura vegn quel procura ventina. La famiglia de Torre, parentada Sassedo, Aranasc e Froda. Il 1371 ha la ra grossa, installada il 1513 per ca. 15 Greina e sin territori da Vrin (Blengias) tras in servetsch d’autos da posta. In curs cun la noblezza retica, aveva la prefectura; claustra da Mustér impegnà tranter auter dis durant l’october sin la Piazza del ed han giugà ina rolla impurtanta en l’ur­ postal direct collia medemamain Blinzu­ ella ha occupà cun Reinher de Torre dal era a Luorscha pastgiras d’alp da la vart Castello. Il muvel, surtut bovs per ma­ barisaziun da questa regiun. La colonisa­ na cun Cuira e San Murezzan cun Lu­ 1194 fin il 1209 la sedia episcopala da grischuna dal Cuolm da S. Maria (Luc­ nadiras, vegniva surpiglià dals martga­ ziun dal conturn da Vrin en il temp me­ carn. Il 1877 è vegnida averta l’emprima Cuira ed ha obtegnì il 1213 da l’impera­ magn). Dal temp medieval tardiv fin la dants indigens e chatscha sur il Luc­ dieval tardiv è colliada stretgamain cun la via chantunala sur il Lucmagn (schlargia­ tur Friedrich II il ministeri imperial sur findal 1900 han Luorscha ed Aquila era magn (Surselva e Glaruna) u sur il San Val dal Blegn: Blegnascs avevan cumprà da en ils onns 1956–63 ed actualmain l’abazia da Mustér. Dapi il 1200 cumpi­ possess ed utilisà alps sin la Greina e sin Bernardin (Il Plaun e vals dal Rain Po­ en il 15avel tschientaner, per satisfar lur averta era durant l’enviern). Ils projects gliava la val las vischinanzas da Luorscha, territori da Vrin (Blengias) ed han giugà steriur) per alura vegnir vendì sin las fie­ grond basegn da pascul, alps sin la Grei­ per ina viafier dal Lucmagn (19avel Aquila, Consiglio, Dongio, Semione e ina rolla impurtanta en l’urbarisaziun da ras al sid. Dal 1608–43 è il commerzi da na, dretgs da vias e pastgiras sin las alps tschientaner) respectivamain dal Tödi­ Malvaglia. Il 1335 è ella vegnida sutta­ questas regiuns. Il 1606 ha l’avat Jakob muvel sa spustà sin la nova fiera da s. Canal, Blengias e Scharboda ed avevan Greina (20avel tschientaner), sustegnids messa al domini dals Visconti/Milaun. Bundi ordinà ch’ins dettia in gentar a las Baltramieu a Giubiastg. Ils effectivs re­ tranter auter colonisà parzialmain Vane­ dals Blegnascs, n’èn betg vegnids reali­ Fin en il temp medieval tardiv ha era la autoritads da Luorscha durant il pelegri­ stants vegnivan vendids a Ligiaun e Lu­ scha. Els eran medemamain arrivads sur sads. claustra da Mustér possess bains feudals nadi dals 15 d’avust a la chaplutta da carn. Enturn il 1900 ha la fiera da Li­ il Pass dal Soreda a Zervreila ed avevan A l’entschatta dal 20avel tschientaner ed exequì la giurisdicziun civila en la val. Nossadunna sin il Cuolm da S. Maria e giaun pers si’impurtanza per il Gri­ utilisà a partir dal 1451 la Lampertschalp han il Grischun rumantsch e talian gì da Il 1208 è attestà per l’emprima giada in ch’ins porschia in bun vin als ulteriurs pe­ schun. Adolf Collenberg (che munta alp lumbarda/taliana) e la cumbatter las ideas irredentisticas dal tes­ conflict tranter las duas partidas concer­ legrins; quest’obligaziun è sa mantegnida Lenta. Fin a l’access da Vrin a la via chan­ sinais Carlo Salvioni e.a. che alimentavan nent las alps al Lucmagn. La gronda part fin il di dad oz. L’ ustier da l’ospizi da S. tunala a Glion il 1887 era quella vi­ las quaidas da Benito Mussolini sin il Tes­ dals cunfins da las alps tranter la Val dal Maria dastga persuenter rimnar laina dad Lexicon Istoric Retic schnanca orientada predominantamain sin ed il Grischun. Per in transfer cultu­ Blegn e la Cadi era gia fixadafin viaden il arder en ils guauds vischins da Luorscha. vers il Tessin Superiur. La Greina ha giu­ ral han procurà ils picturs artists Gerola­ 16avel tschientaner. Il 1376 ha l’abazia da Da Luorscha deriva l’avat Columban Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ gà cun il Pass Crap (talian Passo della mo Gola da Blinzuna en la baselgia da Mustér fatg in contract cun ils Blegnascs Sozzi ch’ha manà la scola claustrala da tgels (geografics,tematics, artitgels da Greina) sco passadi tranter las vals dal Roveredo (1545) ed in NN Gorla en il per l’exemziun da dazi – in’emprova Mustér ad ina nova fluriziun. Luorscha è famiglias e biografias)dav art l’istorgia Rain Anteriur (e Glaruna) e l’Italia fin 17avel tschientaner a Sta. Maria en Ca­ d’augmentar il traffic da sauma e da ve­ possessura da l’ospizi da Casatscha al pe grischuna/retica e la Rumantschia. enturn il 1900 ina rolla impurtanta per il lanca, auters tessinais èn suandads en il gnir integrà en la politica concernent il dal Cuolm da S. Maria. Adolf Collenberg Editura: Fundaziun Lexicon Istoric commerzi da muvel bovin e manidel e per 18avel tschientaner. Ils picturs artists gri­ Lucmagn, proseguida dals signurs feudals Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; il commerzi en detagl pratitgà dals Sursil­ schuns Johann Jakob Rieg e Fernando dal Grischun avant il conclus da la Lia da Pass da San Jorio versiun stampada: www.casanova.ch vans a las fieras tessinaisas (Biasca, Blin­ Lardelli èn stads activs en il Tessin. Era sin Glion dal 1395. La colonisaziun da la re­ Passadi situà a 2014 m dal tuttafatg a u en mintga libraria. zuna, Giubiastg, Luorscha, Lucarn), sco il champ da scola ha gì ed ha anc adina giun da Vrin (Val Lumnezia) en il temp l’ost da la Val Morobbia, al cunfin cun 2LMESEMNA, ILS 18 DA NOVEMBER 2015 EXICON ISTORIC RETIC Museums dal Grischun

Survista istorica e preschentaziun dals trais museums chantunals

„ Istoricamain han las fundaziuns da gnids dischlocads il 1965 en l’edifizidal museums en il chantun Grischun su- Cussegl grond. Il 1967 ha il geolog lum- andà in model svizzer. A l’origin dals nezian Moritz Blumenthal testamentà museums grischuns stevan las col- si’entira facultad (radund 3,4 miu. frs) al lecziuns procuradas a partir dal 1804 chantun Grischun, tranter auter per da magisters da la Scola chantunala construir in nov museum da la natira. per il diever en l’instrucziun. Il 1869 è Quel ha pudì avrir sias portas il 1981 en sa constituida a Cuira la Societad per la l’edifiziodiern a la Via Masans, construì collecziun, zavrada e conservaziun d’an- dals architects Bruno Giacometti e Dan- tiquitads dal Grischun, ed il 1872 ha la te C. Giannini. Il Museum da la natira Societad istoric-antiquara dal Grischun dal Grischun cumpiglia la collecziun (oz Societad istorica dal Grischun) gist d’objects dal Grischun e da l’exteriur, ma fundada realisà il Museum retic en la betg pli la cumpart dal Parc Naziunal Chasa Buol a Cuira. Part integrala da Svizzer. Directurs: Christian Tarnuzzer quel furmavan la collecziun d’objects da (fin il 1924), Karl Hägler (fin il 1955), la natira (surdads pli tard al Museum da Hans Brunner (finil 1965), Paul Müller la natira dal Grischun) e la collecziun (fin il 1973), Jürg Paul Müller (fin il d’art, surpigliada e tgirada dapi il 1900 2009), Ueli Rehsteiner (dapi il 2010). da l’Uniun d’art dal Grischun sco Mu- Adolf Collenberg seum d’art dal Grischun. Fin il 1920 èn vegnids fundads mu- Christian Tarnuzzer seums en las regiuns turisticas da San * 9 da settember 1860 ad Aschera, † 4 Murezzan (Museum Engiadinais, Mu- da favrer 1925 a Cuira, refurmà, dad seum Segantini), Tarasp e Claustra. A Aschera. Figl da Nikolaus, pur, e dad quels èn s’agiuntadas 13 ulteriuras cha- Anna nata Wilhelm, dad Aschera. ∞ sas finil 1960, tranter auter il Museum Käte nata Grill, Americana. Seminari claustral a Mustér. En ils onns 1970 e scolastic ad Aschera, magister privat a 1980 èn vegnids fundads 25 museums Mannheim (a partir dal 1879) ed a New novs, oravant tut etnografics. Quest York 1883–86. Studi a l’Universitad da boom da museums è vegnì promovì tras Turitg 1886–88, dr. sc. nat. 1888. la scumparsa da la moda da producir La Villa Planta furma ina da las duas parts dal Museum d’art dal Grischun. MAD Suenter in onn redactur da las «Bünd- tradiziunala purila ed artisanala e tras la ner Nachrichten» magister da geografia perdita d’actualitad dals isegls, indrizs L’emprim conservatur è stà il cont Ro- Societad istorica dal Grischun (SIG) Chantun cumprà la collecziun da ma- ed istorgia natirala a la Scola chantuna- ed edifizis dals purs ed artisans. Sco re- bert von Salis. Il Museum retic, avert il Incitada da Johann Ulrich von Salis-See- letgs e deponì quella en la Villa Planta; la a Cuira 1890–1924. Emprim presi- quisits d’ina economia e structura socia- zercladur 1872, è dapi il 1928 ina fun- wis il 1816 e fundada da Theodor von la tgira ha el surdà a l’Uniun d’art dal dent da la cumissiun chantunala per la la regiunala han quellas iseglias, perdi- daziun publica, purtada dal chantun Mohr, Otto Carisch e Georg Wilhelm Grischun che vegn sustegnida da la Fun- protecziun da la natira 1907–25. Autur tgas da temps passads, chattà asil en ils Grischun, da la citad da Cuira e da la Röder ils 21 da mars 1826 a Cuira cun daziun Collecziun d’art dal Grischun. Il da passa 80 publicaziuns davart la geo- museums – tuttavia adina cun l’inten- Societad istorica dal Grischun. En ils il num Societad antiquara dal Grischun 1990 è la Villa Planta puspè vegnida logia da las Alps grischunas e da passa ziun d’intermediar in sentiment d’iden- onns 1960–75 ha Hans Erb transfurmà (SAG). Emprim president: Heinrich averta suenter extendidas restauraziuns e 60 referats en la Societad grischuna per titad a las generaziuns posteriuras e da il Museum retic d’ina collecziun d’anti- von Gugelberg. Intent: rimnar las fun- transfurmaziuns. Al lieu da l’anteriur la perscrutaziun da la natira ch’el ha pre- revelar a quellas las ragischs istoricas. En quitads en in museum modern. Direc- taunas statalas ed ecclesiasticas da l’istor- edifizi da Sulser (cf. sut «Museum da la sidià il 1909–10 (commember d’onur). ils onns 1990 èn s’agiuntads 12 ulteriurs turs: Robert Graf von Salis 1872; Gal- gia da la patria. La SAG ha edì a partir natira») sa preschenta a partir dal 2016 Menziun speziala meritan, ultra da l’ov- museums en il Grischun, deditgads lus Marchion 1873–91; Fritz von Je- dal 1848 l’«Archiv für die Geschichte il nov bajetg d’engrondiment dal Mu- ra poetica strusch enconuschenta, sias mintgamai a champs specifics. Il 2009 cklin 1891–1927; Constanz von Je- der Republik Graubünden» da Theodor seum d’art ch’è vegnì concepì dals archi- numerusas contribuziuns davart la lit- dumbrava il Chantun 39 museums et- cklin 1927–32; Lorenz Joos 1932–55; von Mohr ed il «Codex diplomaticus» da tects Barozzi/Veiga. Il Museum d’art dal teratura da viadi en il Grischun e la ter- nografic-istorics, 10 chasas d’art, 11 Hercli Bertogg 1955–58; (vacanza Theodor e Peter Conradin von Mohr Grischun organisescha exposiziuns e ser- za ediziun amplifitgada e curregida museums tecnics, trais museums da la 1958–60); Hans Erb 1960–76; Leonar- (resp. von Moor). L’ impuls da Peter Kai- va sco lieu da scolaziun e da perscruta- (1893) dals «Naturbilder aus den Räti- natira, duas chasas da tempra religiusa e da von Planta 1976–82; Ingrid R. Metz- ser (president 1850–51) da fundar in ziun da l’art. Directurs dal temp pli nov: schen Alpen» (1860) da Gottfried Lud- 12 collecziuns spezialisadas e lieus d’ex- ger 1982–02; Jürg Simonett 2003– museum è vegnì realisà il 1870/71 cun il Beat Stutzer (1982–2011), Stephan wig Theobald.Ta vla commemorativa a posiziun, tut en tut 77 manaschis. Il 2014; Andrea Kauer dapi il 2014. Museum retic. Suenter il 1860 èn las ac- Kunz (dapi il 2011). Adolf Collenberg la Halde a Cuira. Adolf Collenberg 1981 è vegnida fundada l’Associaziun Adolf Collenberg tivitads da la Societad antiquara sa dimi- museums grischuns sco organisaziun da nuidas ed il december 1869 ha ella salvà Jacques Ambrosius Societad grischuna per la tetg dals museums dal Grischun. Paul Buol (von Rietberg) sia davosa seduta. A Peter Conradin von von Planta-Samedan perscrutaziun da la natira (SGN) Adolf Collenberg * 1629/34 (?), † 18 da favrer 1697 a Cui- Planta èsi alura reussì da fusiunar la So- * 26 da mars 1826 a Rehanau, † 25 da Fundada ils 15 d’october 1825 a Cuira ra, refurmà, convertit catolic (1690 u cietad antiquara dal Grischun cun la So- november 1901 a Cuira, refurmà, da Sa- d’anteriurs commembers da la Societad Museum retic 1691), da Parpan. Figl da Johann Anton. cietad litterara da Cuira (documentada medan. Figl dad Ulrich. Frar dad Adolf. economica. Jakob Ulrich Sprecher von La fundaziun d’in Museum retic è veg- ∞ Narcissa nata von Planta-Wildenberg. il 1860) e da transfurmar la Societad an- ∞ Mary nata Planta-Wildenberg, figlia Bernegg è stà ses emprim president. nida postulada il 1850/51, senza suc- Colonel en servetsch spagnol. Chau da tiquara en la Societad istoric-antiquara da Rudolf, d’Ardez. Il 1853 ha el fundà L’ intent da la Societad grischuna per la cess, da Peter Kaiser. A l’entschatta dal la Lia da las Diesch Dretgiras 1673–74. dal Grischun (SIAG), fundada ils 20 ensemen cun ses cusrin Peter ad Alexan- perscrutaziun da la natira è la promo- 1869 han Peter Conradin Planta ed otg Guvernatur da la Vuclina 1681–83, d’october 1870 (president: Peter Conra- dria ed a Liverpool ina chasa da com- ziun da la perscrutaziun e dals perscru- exponents da la politica constituì ina landamma da la dretgira da Curvalda din von Planta). Quella organisescha re- merzi che vendeva mangola, semglin e taders da la natira e l’implementaziun Fundaziun per la scienza e l’art en il Gri- 1683. Mess da las Trais Lias a la curt ferats e publitgescha dapi il 1878, ultra «drogarias». Il 1867 ha el translocà a da las enconuschientschas davart la na- schun cun in import da partenza da spagnola ed austriaca. Suenter esser con- dal rapport annual, contribuziuns scien- Cuira, nua ch’el ha laschà construir en ils tira. La societad ha installà in cabinet da 8600 francs. Ils 30 da november 1869 è vertì al catolicissem, ha el pers il dretg da tificasen ses «Jahresbericht (dapi il 1985 onns 1874–76 la Villa Planta (residenza natiralias en la Scola chantunala evan- vegnida fundada en il restaurant Reb- burgais da la Lia da las Diesch Dretgiras. «Jahrbuch») der historisch-antiquari- privata; architect: Johannes Ludwig). gelica e cumprà il 1828 ina collecziun leuten a Cuira la Societad per la collec- Il 1696 ha l’imperatur Leopold I confe- schen Gesellschaft von Graubünden» Visavi la citad da Cuira è stà Planta in da cristals da Placi a Spescha. Quest ca- ziun, zavrada e conservaziun d’antiqui- rì ad el il titel da barun imperial «von (dapi il 1995: «Jahrbuch der histori- donatur generus, tranter auter cun in le- binet è daventà il fundament dal Mu- tads dal Grischun, cun P. C. Planta sco Rietberg» (acquist da la mesadad dal schen Gesellschaft von Graubünden»). gat a l’Uniun da la citad per l’embelli- seum istoric da la natira (oz: Museum da emprim president e Placidus Plattner chastè il 1692). Exponent impurtant da Il 1901 ha intermedià la Societad istoric- ment da Cuira. Dal 1895–1900 ha el la- la natira dal Grischun). La Societad gri- sco actuar. La Societad istoric-antiqua- la partida austriac-spagnola. La chasa antiquara dal Grischun l’acquist da l’Al- schà construir en il Lürlibad la Villa schuna per la perscrutaziun da la natira ra dal Grischun (oz Societad istorica dal ch’el ha laschà construir enturn il 1675 ter Karlihof per la Biblioteca chantuna- Fontana cun ina chasa d’uffants (Ospi- ha gì ina crisa en ils onns 1840 – ch’ins Grischun) gist fundada ha realisà il Mu- a Cuira dat alloschi al Museum retic da- la e per l’Archiv chantunal. A partir dal tal chantunal da dunnas dapi il 1917). Il haja fatg memia bler politica – ed ha sis- seum retic en la Chasa Buol a Cuira. pi il 1872. Jürg Simonett 1904 ha ella era procurà per l’ordina- 1898 ha el surlaschà la Villa Planta a la tì sias activitads en ils onns 1844/45. Il ziun e la registraziun scientifica dals Viafier retica ch’ha cedì ella il 1919 al 1848 han ins reactivà ella e relaschà novs archivs regiunals e locals. La Societad Chantun (deposit d’art, dapi il 1964 statuts. Commembers: 1827 ca. 100; istoric-antiquara dal Grischun è la fun- Museum d’art dal Grischun). Florian Hitz 1849 42; 1900 177; 2000 318. La So- datura e la coeditura dal «Bündner cietad ha edì dal 1850–2002 rapports Urkundenbuch». Ella sa preschenta da- Museum da la natira dal Grischun annuals voluminus cun lavurs scientifi- pi il 1994 puspè cun il num original da Il Museum da la natira dal Grischun è cas ed organisescha era ciclus da referats. Societad istorica dal Grischun (SIG). sortì dal cabinet da natiralias da la Scola Il 1906 ha ella fundà la cumissiun chan- Dumber da commembers: 1872 48; chantunala grischuna. L’ emprima col- tunala per la protecziun da la natira. 1876 100; 1937 435; 1970 281; 2000 lecziun è vegnida integrada en il Mu- Adolf Collenberg 369. Adolf Collenberg seum retic, installà en la Chasa Buol a Cuira, ed è alura vegnida transferida il Museum d’art dal Grischun 1919 – ensemen cun la collecziun d’art Lexicon Istoric Retic Il 1900 è vegnida fundada a Cuira l’Uni- – en la Villa Planta. Il 1929 han ins avert un d’art dal Grischun ch’ha surpiglià la il Museum da la natira dal Grischun ed Il LIR cumpiglia bundant 3100 artit- collecziun da maletgs da la Societad il museum dal Parc Naziunal Svizzer gels (geografics,tematics, artitgels da istoric-antiquara dal Grischun e realisà il (PNS) en l’edifizi nov gist dasperas, famiglias e biografias)dav art l’istorgia Museum d’art dal Grischun en las loca- construì da l’architect Walther Sulser. grischuna/retica e la Rumantschia. litads dal Museum retic. Il 1898 ha En quel vegnivan exponids mo ils objects Editura: Fundaziun Lexicon Istoric Jacques Ambrosius von Planta vendì sia derivants dal Grischun, ils auters èn res- Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; chasa a la Viafier retica che l’ha affittà a tads, sco part d’in museum chantunal, versiun stampada: www.casanova.ch partir dal 1919 al chantun Grischun reservads a l’instrucziun da l’istorgia na- u en mintga libraria. Museum retic – il museum istoric dal Grischun. MAD (possessur dapi il 1957). Il 1914 ha il tirala, en la Villa Planta ed èn alura ve- 8LMESEMNA, ILS 25 DA NOVEMBER 2015 EXICON ISTORIC RETIC Las relaziuns istoricas dal Grischun cun l’Uri

„ Il chantun Uri sa chatta en il center ViafierMatterhon-Gotthard da las Alps a la cruschada da las gron- Viafierche collia il Grischun cun il Vallais. das valladas alpinas dal Rodan, da la Il matg 1910 è vegnida fundada, oravant Reuss, d’Ursera e dal Rain Anteriur cun tut cun chapital franzos, la Societad svizra l’axa dal Gottard. Las relaziuns istori- da la Viafierdal Furca (Brig-Furca-Mustér). cas dal Grischun cun l’Uri èn, malgrà Il zercladur 1911 ha la Société des Batignol- la cunfinanza, relativamain margina- les da Paris inizià la construcziun da la via- las. Chats da cheramica documente- fierelectrica a binari stretg da Brig a Gletsch, schan in stgomi cultural durant il temp messa en funcziun ils 6 da zercladur 1914. da bronz cun Suagnign-Padnal e me- Il 1916 èn las lavurs da construcziun vegni- demamain durant il temp da fiercun la das sistidas per mancanza da daners e per- provinza romana Rezia. Ils numerus to- via da la guerra ed il 1923 ha l’interpresa ponims roman-rumantschs tradeschan fatg falliment. La nova societad d’aczias, l’appartegnientscha istorica era da l’Uri al fundada l’avrigl 1925, ha terminà las lavurs, circul cultural roman. L’ expansiun cultu- ed ils 3 da fanadur 1926 han ins pudì inau- rala da la Rezia romana e da la Currezia vers gurar il tschancun Brig-Mustér (viafier a va- l’Uri è succedida oravant tut sur il Cuolm pur). Il traject d’ina lunghezza totala da d’Ursera ed il Pass Crusch. Suenter il de- 99,9 km manava da 671 m (Brig) fina 2033 clin dal domini roman e l’ingress dals Ale- m (Cuolm d’Ursera) e cumpigliava nov mans, è la part centrala dal chantun Uri tschancuns cun astas dentadas (sistem Ro- s’orientada vers il nord, entant che la Val man Abt). Il 1930 è vegnì collià Brig cun il d’Ursera è restada colliada cun la Currezia: Glacier-Express per Zermatt, ed il 1939–42 sut domini feudal da la claustra da Mustér èn vegnidas realisadas l’electrificaziun ed dal 8avel tschientaner enfin il 1410 (cun adattaziuns per il manaschi d’enviern sur il resalva d’intgins dretgs enfinil 1649) e sco Cuolm d’Ursera. Ils 25 da zercladur 1982 part da l’uvestgieu da Cuira finil di dad oz. han ins avert al Furca, suenter grondas cri- L’ avertura dal Gottard (1218) ha alienà ils sas e scandals, il tunnel da basa d’Oberwald- Uranais economicamain da la Surselva. En Realp (15,4 km, cun transport d’autos) e consequenza sa restrenschan las relaziuns serrà il tschancun da muntogna. Il 1987 ha da l’Uri cun il Grischun a partir dal temp la societad Dampfbahn Furka-Bergstrecke medieval tardiv quasi mo sin talas da tem- surpiglià la viafier sur il pass e mess quella pra religiusa ed ecclesiastica. Excepziuns puspè en funcziun per intents turistics. Il fan ils cumbats tranter il barun Donat de 2000 ha la Viafier Furca-Alpsu transportà Vaz, sustegnì dals Confederads, cunter Il vitg dad Andermatt sa chatta actualmain en ina fasa da transfurmaziun. 1,7 miu. persunas. Il prim da schaner 2003 l’uvestg Ulrich Ribi, l’avat Thüring von èn s’unidas la ViafierFu rca-Alpsu e la Via- Attinghausen e la partida austriaca il 1333 ter il 8avel ed il 13avel tschientaner ha la (dapi alura facultativa). L’ epos «Il Cumin Il 1333 han gì lieu en la regiun dal Cuolm fierVi sp-Brig-Zermatt a la ViafierMa tter- e l’agid dals Uranais als Grischuns a la Cha- claustra laschà runcar ils guauds da la Val d’Ursera de 1425» da Giacun Hasper d’Ursera cumbats tranter ils aderents da horn-Gottard. Rolf Gisler-Jauch lavaina il 1499. Il project d’impressaris dad d’Ursera e cultivar il terren urbarisà. En- Muoth lascha reviver en libertad poetica il l’Austria, manads da la claustra da Mu- Uri, Sviz e Lucerna per l’explotaziun da las turn il 1200 èn immigrads Gualsers da lin- mument ch’ils d’Ursera snegan als Uranais stér, ed in’armada dals Quatter Chan- Schöllenen (Scalina) minieras d’argient en la Val Medel ha pro- gua tudestga en la val ed èn sa domiciliads l’annexiun en preschientscha da l’avat Pie- tuns, alliads a Donat de Vaz. Il contract Val e chavorgia tranter Ursera e Caschinut- vocà l’assassinat da l’avat Jakob Buchhorn sin las spundas sumbrivaunas anc betg oc- der de Pultengia. Il 1926 è vegnida averta da pasch dal 1339 ha garantì ils interess ta che separa il chantun Uri da la Val Urse- tras opponents indigens (1347). Percunter cupadas da Rumantschs. Els han alura ger- la lingia da viafierBr ig-Gletsch-Mustér. commerzials interalpins en las regiuns ra. 1420 Schellenden, tudestg Schöllenen. vegnivan las alps claustralas en la Val Tu- manisà successivamain la val. L’ avertura Adolf Collenberg dal Lucmagn, dal Cuolm d’Ursera, dal L’ emprima punt sur la Reuss, la Stiebende jetsch utilisadas dapi il temp medieval tar- dal Gottard (1218) ha inizià in agen svilup Gottard e dal Pass da S. Giachen. Entant Brugge (1306), è vegnida construida tran- div era da purs da la Val d’Ursera. economic en la Val d’Ursera. Il prinzi-avat Cuolm d’Ursera [Alpsu, Crispalt] ch’ils Tujetschins faschevan mintg’onn ter il 1150 ed il 1230 da Gualsers u da Tes- La claustra da Mustér è stada durant da Mustér exequiva sco patrun feudal Pass alpin a 2044 m che collia il Tujetsch ina processiun a la chaplutta al S. Got- sinais; dapi il 1481 vegn ella numnada Punt tschientaners in (modest) lieu da pelegri- (masser) la pussanza statala. Ils purs avevan cun Ursera e la Val d’Ursera. 1303–05 tard, participava la glieud da la Val d’Ur- dal Diavel (tudestg Teufelsbrücke u Höl- nadi per Uranais e la claustra uranaisa da il dretg dal liber feud ereditar e stuevan pa- Crispalt, rumantsch era Alpsu, tudestg sera a la festa da s. Placi a Mustér (11 da lenbrücke). La Danzenbrücke, attestada il Seedorf per pelegrins grischuns. En la jar persuenter l’uschenumnà tschains da Oberalppass. Il Cuolm d’Ursera collia, fanadur). Da l’ost era il Cuolm d’Ursera 1492, è la Twerrenbüucke, construida en il claustra da Mustér han operà a partir dal l’avat. Els eran libers da persuna ed elege- ensemen cun il Pass dal Furca, las vals dal accessibel sur duas rutas: l’ina manava sur temp medieval tardiv (remplazzada il 1321 set paders, tranter quels l’avat Thü- van in mastral che tegneva dretgira en num Rodan e dal Rain Anteriur. La Val d’Ur- Milez, la Val Val ed il Pass Tiarms, l’autra 1707/08 tras l’Urnerloch) colliavan la Punt ring von Attinghausen (1327–53) ed en il da l’avat. Il 1239–40 ha l’imperatur sutta- sera, che s’extenda tranter questas duas sur Tschamut e Surpalits, ruta tschernida dal Diavel cun Ursera. L’ avertura da quest 20avel tschientaner l’istoriograf Iso Mül- mess la val a l’avugadia dals conts von Rap- vals, furma in center dal trafficlocal e dal il 1862–63 per la via charrabla. Il chan- tschancun da via aveva inizià l’annexiun po- ler. Relaziuns politicas e da parentella cun perswil, il 1285 als Habsburgais. Lur Brev traffic da transit en l’intschess dal Got- tun Grischun aveva cedì las subvenziuns litica d’Ursera, in domini da la claustra da l’Uri tgirava l’avat Jakob Bundi a la findal da libertad datescha dal 1382. Il 1410 ha tard. La claustra da Mustér aveva promo- federalas al chantun Uri per construir il Mustér, al chantun Uri ed accelerà la ger- 16avel tschientaner, relaziuns scientificasil la Val d’Ursera sigillà in dretg da vischina- vì dapi il temp autmedieval l’urbarisa- tschancun da via da la vart uranaisa. Il manisaziun da questa regiun anc rumant- pader Placi a Spescha enturn il 1800. Il di (Landrecht) cun Uri, ella ha dentant re- ziun e la colonisaziun da la Val d’Ursera, 1911 han inizià las lavurs da construc- scha en il temp medieval tardiv. Il 1912–17 dumber da scolars uranais a la scola clau- salvà ils dretgs da cumin (Talrecht) e quels nua ch’ella possedeva dretgs suverans e ziun da la ViafierFu rca-Alpsu, ina viafier è vegnida construida la viafiertras la Scali- strala dapi il 17avel tschientaner munta a da l’avat, tranter auter era il dretg d’appro- numerus bains. En il 12avel e 13avel a binari stretg e per part a roda dentada. na ch’ha fusiunà il 1961 cun la ViafierFu r- ca. 80. Var tschintg Sursilvanas èn entradas var il derschader/mastral da la Val d’Urse- tschientaner èn immigrads Gualsers dal Il 1915 han ins tschentà ils davos binaris ca-Alpsu (dapi il 2003 Viafier dal Matter- en il 17avel–18avel tschientaner en la ra. Il 1649 èn ils d’Ursera sa cumprads li- Vallais e da la Val d’Ursera sur il Cuolm tranter Ursera e Mustér; en consequenza horn e dal Gottard). En ses «Cumin d’Ur- claustra franciscana dad Attinghausen re- bers da la claustra da Mustér. Fin a quel d’Ursera en Surselva. Enturn il 1380 è at- da l’Emprima Guerra mundiala han ins sera» ha tschentà Giacun Hasper Muoth in spectivamain en sia successura ad Altdorf onn eran els obligads da far processiun a la testada ina minoritad tudestga a Rueras dentant pudì metter en funcziun la via- monument litterar a la Scalina. (a partir dal 1677). En il 19avel tschienta- festa da s. Placi a Mustér ils 11 da fanadur ed a Tschamut (vischnanca da Tujetsch). fierpir il 1926. Dapi l’electrificaziun,in- Adolf Collenberg ner han magistras da la Congregaziun da iziada il 1942, circulescha quella viafier las soras instructuras da Menzingen, fun- durant l’entir onn (l’enviern transport da Pass da la Crusch dada dal Grischun Teodosius Florentini, vehichels), entant che la via d’autos resta Passadi a 2347 m che collia il Tu jetsch cun operà en diversas scolas uranaisas. Las rela- serrada l’enviern. La pitschna regiun da la Val Maderana e la Val da la Reuss uranai- ziuns tranter l’Uri ed il Grischun èn s’in- skis da l’Alpsu è colliada cun quella da sas, tudestg Chrüzlipass. En il temp da tensivadas cun l’avertura da la via charra- Milez-Sedrun. Jürg Simonett Hallstatt manava probablamain ina via da bla sur il Cuolm d’Ursera/Alpsu il 1864 e Biasca sur il Lucmagn ed il Pass da la Crusch da la viafier Furca-Alpsu il 1926 e cun la Pass dal Furca en la Val da la Reuss. Fin en il temp medie- cumpilaziun da la regiun dal Gottard en il Pass a 2431 m che collia il Vallais Sura val tardiv ha quest pass gì la medema im- plan militar dal reduit ch’ha tranter auter cun la Val d’Ursera e – sur l’Alpsu – cun purtanza sco il Cuolm d’Ursera (Alpsu/Cri- procurà per la colliaziun dals dus chantuns la Surselva. Il num deriva dal pled latin spalt); el vegniva utilisà stediamain dals Tu- era d’enviern. Il svilup turistic da la regiun furca, rumantsch furtga. Il Furca furma- atschins per il commerzi da muvel manidel da l’Alpsu ha rinforzà la collavuraziun ed il va a ses temp il cunfinoccidental dal ter- (o.t. purschels) cun la Svizra Interna. Ils 24 project da l’investitur egipzian Samih Sa- ritori rumantsch. Il diever dal pass en da settember 1799 è il general austriac Auf- wiris empermetta per il futur ina tala en temps preromans n’è betg cumprova. En fenberg avanzà da Mustér sur il Pass da la grondas dimensiuns territorialas. Il pro- il temp roman appartegneva el a la pro- Crusch en la Val Maderana, nua ch’el è blem dal traffic da camiuns pesants, che vinza Rezia. En il temp medieval collia- fruntà sin ils Franzos. Fin l’entschatta dal guntgeschan il Gottard e surchargian la va la regiun dal Furca quatter diocesas, 20avel tschientaner han ins utilisà il pass era A13 al San Bernardin, occupa d’in cuntin numnadamain quellas da Milaun, Sion, per pelegrinar a Nossadunnaun. Oz ha il las regenzas dal Tessin, dal Grischun e da Constanza e Cuira. A la fin dal 12avel Pass da la Crusch mo anc in’impurtanza tu- l’Uri. Adolf Collenberg tschientaner èn arrivads colonists gual- ristica marginala. Adolf Collenberg sers sur il Furca en la Val d’Ursera nua Val d’Ursera ch’ins discurriva da quel temp ru- Vallada che s’extenda dal Cuolm d’Ursera mantsch. Fin a l’entschatta dal 15avel Lexicon Istoric Retic al Pass dal Furca. Chats da munaidas dat- tschientaner han las regiuns dal Furca tan perditga dal transit tras la Val d’Ursera tgirà stretgas relaziuns cun l’abazia da Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti- dapi il temp roman. A partir da ca. l’onn Mustér. Il commerzi sur il Furca era im- tgels (geografics,tematics, artitgels da 600 furmava la val il cunfin tranter las purtant per la Svizra Centrala, oravant famiglias e biografias)dav art l’istorgia quatter diocesas da Milaun, Sion, Con- tut en temps da guerras e miserias. Il grischuna/retica e la Rumantschia. stanza e Cuira. Dapi il 8avel tschientaner 1926 è vegnida inaugurada la Viafier Editura: Fundaziun Lexicon Istoric appartegneva ella a la Cadi, quai vul dir al Furca-Alpsu che circulescha dapi il 1982 Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; territori feudal da la claustra da Mustér. tras il tunnel da basa (cun transport versiun stampada: www.casanova.ch Quest territori era cuvert da quel temp da d’autos) tranter Oberwald/VS e Realp/ u en mintga libraria. guauds spess ed era strusch populà. Tr an- Charta dal territori uranais (incl. terras subditas) da ca. 1760. UR. Adolf Collenberg LEXICON ISTORIC RETIC MESEMNA, ILS 2 DA DECEMBER 2015 7 Lia da las Diesch Dretgiras

La pli giuvna da las trais Lias reticas

„ La Lia da las Diesch Dretgiras è in Grischun, residiava sin il chastè da a l’ur, remplazzada il 1643 d’ina crusch vegnida fundada ils 8 da zercladur Castels sper Luzein. Il 1509 han ils quadrada en ina tavla quadratica. Il 1436 a Tavau sco la pli giuvna da las Brandis vendì a las Trais Lias il Signu­ 1518 cumpara l’um selvadi per l’emp­ trais Lias reticas, suenter ch’il davos radi ch’è daventà qua tras ina prefectu­ rima giada sco portensaina ed il 1533 represchentant dals conts de Tog- ra (landfoctia) dals Grischuns. Era sco sulet emblem (figura eraldica) sin genburg, Friedrich VII, è mort ils 30 sch’ils burgais da la Lia da las Diesch la channa d’in chanun. Savens sa chat­ d’avrigl 1436 senza ertavels mascu- Dretgiras decidevan en atgna autono­ ta l’um selvadi en la part sanestra da la lins e senza disposiziun testamenta- mia davart la politica dal pajais e l’ad­ vopna, la crusch quadrada a dretga. ra. Sco successur legal dals de Vaz eran ministraziun locala, eran els dal punct Era la colur mida: la vopna dal 1548 daventads ils de Toggenburg signurs da vista dal dretg territorial (giurisdic­ mussa la crusch d’argient en blau, territorials dal Partenz (inclus la dretgi­ ziun auta e tributs) subdits austriacs. Il quella dal 1564, exponida en la sala dal ra dal convent da canonis ad Aschera), Signuradi appartegneva a la Lia da las cussegl a Tavau, la crusch blaua en aur, da la part sura da la Val d’Alvra (Bel­ Diesch Dretgiras (cun dretg da cunde­ e quella dal 1605 (Museum retic a Cui­ fort), da Curvalda, dal Scanvetg e dal cider en fatschentas regiunalas), el era ra) ina crusch dad aur en blau. Pli tard Signuradi. Per tema d’in avegnir in­ dentant a medem temp in territori sub­ han ins repartì il blau e l’aur en colurs tschert, d’ina separaziun dals territoris dit da las Trais Lias, en ils organs da las invertidas per la crusch ed il fund. signurils u lur cessiun als Austriacs, èn qualas el pudeva cundecider indirecta­ Adolf Collenberg ils subdits s’unids a Tavau en ina lia, ap­ main en agens affars.Il 1437 èn otg da provada da la vaiva da Friedrich VII, las dretgiras da la Lia da las Diesch Sentenzia da Waser Elisabeth von Matsch. Ils delegads dals Dretgiras s’unidas cun la Lia da la Cha­ La Sentenzia da Waser (tudestg Der cumins da Claustra, Tavau, Castels, dé ed il 1450 ha la Lia da las Diesch Wasersche Spruch) ha terminà la dispi­ Aschera, Son Peder, Pralung, Curvalda, Dretgiras concludì in’allianza cun la Lia ta tranter las nov dretgiras da la Lia da Belfort e dal Signuradi han giurà d’as­ da la Chadé, il 1471 cun la Lia Grischa. las Diesch Dretgiras e Tavau, provoca­ sister in l’auter en la defensiun da lur A partir dal 1486 ha ella prendì part a da da Johann Peter Guler che vuleva dretgs, da s’alliar en ulteriuras lias mo campagnas cuminaivlas da las Trais Lias privar Tavau dal monopol d’uffizis da da cuminanza, da tschertgar dretg tar il ch’èn sa dadas ina constituziun cumi­ la Lia da las Diesch Dretgiras. Ils chan­ derschader dal lieu da domicil e da pre­ naivla il 1524 (Brev da federaziun). A la tuns da Turitg, Berna e Glaruna han star giurament mintga dudesch onns. A Lia da las Diesch Dretgiras n’èsi betg intermedià suenter plirs renviaments la fundaziun da la Lia da las Diesch reussì da daventar in lieu allià dals Con­ d’arbitragi, ina sullevaziun armada ed Dretgiras, constituida tras las vischnan­ federads, sco quai che las duas autras ina dretgira nauscha. La dretgira d’ar­ cas, n’èn sa participads nagins signurs. Lias èn stadas dapi il 1497 (Lia Grischa) bitragi a Cuira era indecisa en questa L’emprim chau­lia è daventà il landam­ resp. il 1498 (Lia da la Chadé); ella è dumonda; uschia ha Johann Heinrich ma Ulrich Beeli da Tavau. Las dietas da dentant s’alliada, ensemen cun las duas Waser, scrivant da Turitg, prendì il la Lia da las Diesch Dretgiras vegnivan autras Lias, cun il Vallais (1600), Berna schaner 1644 la suandanta decisiun adina convocadas a Tavau. L’uniun dals (1602) e Turitg (1607). Pir en ils onns presidiala: il chau­lia, il scrivant ed il subdits n’ha dentant betg pudì impedir 1649–52 ha la Lia da las Diesch Dre­ salter vegnan elegids en roda (nov). Ta­ la divisiun feudala dals cumins: la pli­ tgiras pudì sa liberar dals dretgs au­ vau resta la sedia da la Lia da las Diesch part da quels è ida als conts de Mont­ striacs e daventar in member a dretg Dretgiras ed (en roda) quella da las fort, il Partenz Dadora als conts von cumplain da la Republica da las Trais Trais Lias (vegl) e dastga metter per otg Matsch e Maiavilla als baruns von Lias. Martin Bundi Vopna da la Lia da las Diesch Dretgiras. Pictura sin vaider dal 1548. FOTOS PD onns (mo pli) duas giadas il chau­lia da Brandis. Il 1470 han ils Montforts ed il la Lia da las Diesch Dretgiras (nov). 1477 ils Matschs vendì lur dretgiras als Friedrich VII von Toggenburg Katharina von Werdenberg­Heiligen­ Maximilian I. L’avugadia austriaca, Quel vegn elegì d’ina tscherna da dus ducas d’Austria ch’han reunì quests * ca. 1370 probablamain sin il chastè da berg. ∞ 1391 Elisabeth nata von transferida a Castels en il Partenz, cum­ mess per dretgira a Tavau (nov). I su­ novs territoris en la prefectura da las Solavers (sper Crusch), † 30 d’avrigl Matsch, figlia dad Ulrich. A partir dal pigliava da qua davent otg dretgiras. Il ondan ulteriurs puncts pertutgant la Otg Dretgiras. Il landfoct, solitamain 1436 a Feldkirch. Figl da Diethelm e da 1387 è Toggenburg stà participà a la 1649–52 èn quellas sa cumpradas li­ bandiera, l’archiv, il sigil ed auter pli. successiun ereditara. El represchenta il bras. Adolf Collenberg La Sentenzia da Waser ha substituì a tip da l’aristocrat curunà da success, partir dal 1644 la brev federala dal strusch integrà en las suveranitads ter­ Dieta da la Lia da las 1436. Adolf Collenberg ritorialas, cun in domini purtà mo da Diesch Dretgiras paucs uffiziants e fixà mo parzialmain La dieta da la Lia da las Diesch Dretgi­ Alois Baldirun en scrit. Cun ina suita pitschna ma effi­ ras era naschida il 1436 sco dieta ordi­ † probablamain il schaner 1632. cazia è el stà in dals interprendiders mi­ naria, convocada a Tavau per il di da s. Oriund dal Fleimstal (oz Val di Fiem­ litars aristocratics ils pli brigliants da ses Gieri (23 d’avrigl), pli tard tranter ils 20 me/I) en il Tirol da Sid. Il 1596 è en­ temp. La repartiziun dal possess dals ed ils 30 da matg; tenor basegn vegni­ trà Baldirun en servetsch habsburgais. Toggenburg il 1394 tranter el e ses aug van convocadas dietas extraordinarias a L’october 1621 è el avanzà sco schefcu­ Donat han fatg dad el il signur territo­ l’occasiun da la Dieta federala da las mandant da las truppas spagnolas ed rial il pli pussant en la Rezia Sura. El ha Trais Lias. La dieta da la Lia da las austriacas en servetsch da l’archiduca obtegnì ils chastels da Belfort/Brin­ Diesch Dretgiras sa cumponiva dals austriac Leopold V cun 8000 umens zauls, Strahlegg/Gianatsch, Ober quatter mess da las duas dretgiras autas dal Vnuost en la Val Müstair ed ha alu­ Sansch­Kapfenstein/Cuvlignas, Ca­ e da sis mess dals cumins; il bundsland­ ra occupà l’Engiadina, il Partenz, Cui­ stels/Luzein e Marschlins/Eigias, sco amma (chau­lia) aveva ina indeschavla ra e Maiavilla. Suenter la Sullevaziun era il chastè e la citad da Maiavilla ed ils vusch dapi il 1642. La dieta da la Lia da dal Partenz l’avrigl 1622 ha el capitulà chastels da Wynegg/Malans, Fracstein e las Diesch Dretgiras era cumpetenta da a Cuira ed ha obtegnì libra retratga. Il Solavers/Sievgia, inclus ils bains funsils tractar (ad referendum) ils affars e dad settember 1622 è Baldirun turnà cun ed ils dretgs respectivs. Ultra da quai ha eleger las autoritads da la Lia sco era ina in regiment da 10 000 umens ed ha re­ el anc conquistà il 1435 il signuradi da dretgira d’appellaziun suprema spezia­ conquistà en ina segunda campagna Neu­Aspermont/Gianin. El ha regnà la per cas civils (ma betg ina dretgira or­ militara sanguinusa l’Engiadina Bassa, cun maun dir ed era fitg temì da ses sub­ dinaria sco en il cas da la Lia Grischa) Tavau ed il Partenz. Suenter il Con­ dits. Suenter la mort da Toggenburg, che giuditgava era cas penals cunter la tract da Lindau dals 30 da settember restà senza uffants, è idal’ ierta allodia­ segirezza dal stadi u violaziuns da 1622, ch’ha suttamess l’Engiadina la il 1436 als de Sax­Mesauc, von Mont­ l’onur. Sias cumpetenzas legislativas (ad Bassa e la plipart da la Lia da las Diesch fort­ Tettnang, von Brandis e von Aar­ referendum) eran percunter minimalas. Dretgiras a l’Austria, ha Baldirun ban­ burg. Per tema d’in avegnir intschert Adolf Collenberg dunà il december 1622 il Grischun de­ cun ina separaziun dals territoris signu­ vastà da la guerra. Ses merits militars rils e la cessiun da quels als Austriacs, Chau da la Lia da las per ils Habsburgais han probablamain han ils subdits fundà a Tavau il 1436 la Diesch Dretgiras permess ad el d’acquistar terren en Lia da las Diesch Dretgiras. Il chau da la Lia da las Diesch Dretgiras Moravia, nua ch’el è sa domicilià. Ils Erwin Eugster vegniva numnà bundslandamma. Da la 30 da fanadur 1630 ha el obtegnì da fundaziun da la Lia da las Diesch Dre­ l’imperatur Ferdinand II il titel da ba­ Otg Dretgiras tgiras (1436) fin a la Sentenzia da Wa­ run imperial. En la memoria collectiva Suenter la mort dal cont Friedrich VII ser dal 1644 ha il landamma da Tavau grischuna è Baldirun anc oz preschent von Toggenburg (1436) han ils conts presidià la Lia. Dal 1644 fin il 1798 sco guerrier crudaivel. Marco Jorio von Montfort ertà las sis dretgiras da la proponivan las singulas dretgiras il Lia da las Diesch Dretgiras, numnada­ chau­lia, instituì en roda a moda im­ main Tavau, Claustra, Pralung, Son Pe­ pegnativa, quai vul dir che Tavau dast­ Lexicon Istoric Retic der, Curvalda e Belfort. Il 1466 ha Si­ gava proponer quatter giadas il chau­lia gismund von Habsburg acquistà ques­ entaifer ina perioda da 16 onns. Quel Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ tas sis dretgiras (cun sedia da l’avugà a vegniva elegì tras ils mess a l’occasiun tgels (geografics, tematics, artitgels da Strassberg) dal cont Hugo von Mont­ da la dieta dal matg a Tavau. famiglias e biografias) davartl’ istorgia fort­Tettnang. Il 1471 han Gaudenz Adolf Collenberg grischuna/retica e la Rumantschia. von Matsch e ses bab cumprà ellas ed il Editura: Fundaziun Lexicon Istoric 1477 las han els puspè vendì a Sigis­ Vopna da la Lia da las Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; mund (archiduca dal Tirol nov elegì). Il Diesch Dretgiras versiun stampada: www.casanova.ch Chasa-cumin a Tavau. Las pli veglias parts da l’edifizi dateschan da ca. 1560; l’aspect 1496 ha Gaudenz von Matsch cedì las L’emprima vopna datescha dal 1518 e u en mintga libraria. odiern deriva da las reconstrucziuns dals onns 1880 e 1930. duas dretgiras d’Aschera e da Castels a mussa ina crusch alva cun bratscha fin LEXICON ISTORIC RETIC MESEMNA, ILS 9DADECEMBER 2015 9

Las Trais Lias elas republicas citadinas svizras (1)

„ Las Trais Lias ha trategnì contacts exempel Gieri Genatsch eSteffan Gabriel multifars cun la Veglia Confederaziun. eblers auters che vegnivan nutrids da la Al nivel statal èn quellas sa manifesta­ cuschina communabla al Predigerplatz u das en furma d’allianzas tranter la Re­ da l’uffizi d’almosnas. Turitg ha era recepì publica da las Trais Lias elaConfede­ il 1620–21 in grond dumber da survi- raziun svizra (u singulas parts da que­ vents dal Murdraretsch en Vuclina ed ha stas duas partidas). Quests lioms uffi­ gidà las Trais Lias l’avust 1620 (senza suc- zials epolitics èn gia vegnids pre­ cess) cun 1000 umens areconquistar la schentadsseparadamain(cf.LQdals20 Vuclina. Tschients da fugitivs refurmads da november 2013); isuonda ina seria eran sa domiciliads aTuritg en ils onns d’artitgels che dilucideschan las rela­ 1620 durant l’occupaziun dal Grischun ziuns tranter il Grischun elas citads da tras ils Austriacs eSpagnols eCuira aveva la Svizra eche cumpiglian er aspects obtegnì credits per pajar ils custs d’occu- economics,socials,culturalseconfes­ paziun. Turitg ha intermedià cunsuccess siunals. Las infurmaziuns davartlas ci- en la Sentenzia da Waser dal 1644 ed ha tads svizras cuntegnidas en il LIR sa res- sustegnì il 1652 cun credits considerabels trenschan per partasinguls aspects eco- las vischnancas da la Lia da las Diesch nomics (fieras da Lucarn eLigiaun) ufan Dretgiras da cumprar ora ils dretgs au- partdal’artitgel chantunal (Son Gagl). striacs. L’amicizia cun Turitg èvegnida Ultra da las grondas citads-stadi –resp.ci- confermada il 1707, cura che las Trais Li- tads alliadas –dalaVeglia Confederaziun as han conclus per l’emprima giada in’al- che vegnan tractadas en agens artitgels lianza separada cun Turitg. Abasa da cumplessivs (Turitg, Berna, Basilea, Fri- quell’allianza han 1600 Grischuns gidà ils burg eGenevra) èn anc da menziunar las Turitgais en la Segunda Guerra da Vill- relaziuns multifaras tranter il Grischun e mergen (1712). Turitg ha era investì en la la Svizra Centrala cun la citad da Lucerna renovaziun dals mirs edalas portas da la sco center; per motivs geografics econfes- citad da Glion (1717). Tranter il 1838 ed siunals han quests contacts pertutgà en il 1841 ha la Chombra da commerzi da emprima lingia la Lia Grischa. Tu ritg fatg sforzs decisivs per la construc- ziun da la lingia da viafier daTu ritg aCui- Locarno (Lucarn) La citad da Son Gagl tenor ina cronica dal 1545. ra (averta il 1858). Vers la fin dal 19avel Citad en il chantun Tessin, situada al Lai tschientaner èn sa stabilids stretgs con- da Lucarn, talian Locarno (uffizial). L’onn Son Gagl [chantun ecitad] mann, oriund medemamain da Son hannes Comander.Surtut il successur da tacts entaifer il moviment dals lavurers 1154 ha l’imperatur Friedrich I(Barba- Dapi il 1803 furma SonGagl in chantun Gagl. Zwingli, Heinrich Bullinger,tgiravaina tranter Tu ritg ed il Grischun.Conrad rossa) legà alaclaustra da Mustér la vi- da la Confederaziun. Il territori chantu- La Constituziun dal chantun da Son correspundenza intensivacun divers Gri- Conzett stampavaaCuira il «Grütlianer» schnanca da Lucarn eterren fritgaivel nalodierncumpigliavadal16aveltschien- Gagl dal 1814 s’orientavasco quella gri- schuns. El ha intimà da fundar la scola da (era per il Tu ritgais) ed il Tu ritgais Jakob tranter ils lais da Lucarn edaLigiaun al pe taner fin il 1798 ils signuradis da la prin- schuna al princip da paritad confessiuna- latin aCuira (1539) ed ha examinà epro- Vogelsanger,(anc) domicilià aCuira, èstà da la ruta dal Lucmagn, promovida ferma- zi-abazia da SonGagl, numnadamain la la. En l’applicaziun da quella era il Son movì tranter auter la Confessiun retica il redactur da quel avant ch’el èvegnì main dad el sez. Da gronda impurtanza Alte Landschaft (Fürstenland) ed il con- Gagl il chantun da referenza per il Gri- (1553). Il scienzià universal turitgais tschernì en il Cussegl naziunal per Tu ritg economica per il Grischun elaSvizra tadi dalToggenburg, ultra da quai la citad schun confessiunalmain paritetic. ASon Conrad Gessner,ch’ha visità il Grischun il 1890. En il 20avel tschientaner èn sa Orientala èstada dapi il temp medieval imperiala libra da SonGagl eplinavant la Gagl èn s’orientadas en ils onns 1830 era il 1562 edescrit las funtaunas termalas, stabilidas relaziuns economicas oravant tardiv la fiera da muvel aLucarn (mezoc- podestataria da la Valdal Rain, la barunia las refurmas da scola catolic-liberalas ent- era in ami da Johannes Fabricius Monta- tut tras l’extensiun da la forza idraulica a tober). Final’entschatta dal 18avel da Sax-Forstegg, il signuradi da Gams, ils urn Alois de Latour.Per il Grischun èil nus. Enturn il 1565 ha il teolog ed istori- prodaTuritg (ovras electricas d’Albigna, tschientaner cumpravan ils martgadants contadis da Werdenberg eSargans, la chantun da SonGagl adina stà in parte- cher turitgais Josias Simmler intimà Du- Murmarera, Alvra e.a.). IlsGrischuns a talians il muvel directamain dals purs, pli prinzi-abazia da Faveras, la podestataria nari fitg impurtant en il 19avel e20avel rich Chiampell da scriver in’istorgia ede- Tu ritg s’inscuntran regularmain en l’U- tardstuevan els ir sezs sin las fieras tessi- da Gaster eWeesen, il contadi dad Uz- tschientaner en il cumbat per ils differents scriver la topografia da la Rezia (stampa- niun grischuna uenilChor rumantsch naisas avender lur biestga. Il muvel ch’els nach sco era la pitschna citad suverana da projects da viafier (Spleia, Lucmagn) ed da pir en il 19avel tschientaner). Enturn da Tu ritg. Cun990 Rumantschs (meglra na pudevan betg vender aGiubiastg ve- Rapperswil. en connex cun la correcziun dal Rain. il 1525 han appartegnì ils anabaptists gri- lingua, 2000) èTuritg la segund gronda gnivapuspè offertaLigiaun ed aLucarn e Las relaziuns tranter il Grischun eSon Il 1823 èvegnì fundà l’uvestgieu da schuns Georg Cajakob (Jörg Blaurock) ed vischnanca rumantscha ordaifer il territo- las restanzas vendidas en l’Italia dal Nord. Gagl, surtut cun la regiun da Sargans SonGagl ecollià en uniun persunala cun La fiera da Lucarn ha gì sia fluriziun en ils (cunfinanta) edal Werdenberg, tanschan la diocesa da Cuira (uvestgieu dubel). Sut onns 1840. Vers la fin dal 19avel tschien- lunsch enavos en la preistorgia, sco quai pressiun da populaziun edalas duas re- taner ha ella pers si’impurtanza per il Gri- ch’ils chats dal medem tip da las differen- genzas chantunalas èelpuspè vegnì abolì schun. Adolf Collenberg tas epocas cumprovan. Las relaziuns èn il 1836. Quest uvestgieu èvegnì guvernà anc s’intensivadas durant il temp roman. ils emprims decennis da Grischuns (Karl Lugano (Ligiaun) En il temp curretic tempriv era la claustra Rudolf Buol vonSchauenstein 1824-33; Citad tessinaisa al Lai da Ligiaun, talian daFaveras,fundadaenturnl’onn730/750 Johann Georg Bossi 1834-47 eJohann Lugano (uffizial). Podestataria da la Con- oravant tut cun participaziun dals Zac- Peter Mirer1847-62). federaziun 1513-1798. Impurtant surtut cons/Victorids, in center spiritual ecul- Inarolla politicamain impurtanta per per la Lia Grischa era la fiera da muvel a tural da la Rezia dal Nord;ella avevain ils catolic-conservativs dal chantun da Ligiaun ch’existivagia en il temp medie- possess feudal considerabel en la Currezia SonGagl ha giugà durant il Cumbat cul- val. D’impurtanza internaziunala èden- ed era fermamain colliada cun l’uvestgieu tural Gion Gieri Cavelti, oriund da Sa- tant daventada pir l’uschenumnada fiera da Cuira. Impurtanta èdaventada en il gogn, sco manader da gestiun dal «Rhein- grossa, installada il 1513 per ca. 15 dis 12avel e13avel tschientaner l’expansiun taler Allgemeiner Anzeiger» ed editur dal durant l’october sin la Piazza del Castel- dominicala da las famiglias da l’auta ari- «Fürstenländer» aGossau. Siaufficina ha lo.Ilmuvel, surtut bovs per manadiras, stocrazia en las regiuns dal Grischun eda era stampà ovras rumantschas. Da vart li- vegnivasurpiglià dals martgadants indi- SonGagl: ils signurs de Gräpplang en la berala ha cumbattì Anton Philipp Largia- Las fieras da biestga tessinaisas han pers per il Grischun lur muntada vers la fin dal 19avel tschien­ gens echatschà sur il Lucmagn (Surselva regiun da Flums, ils Montforts eWerden- dèr,oriund da Sta. Maria en ValMüstair, taner.(Locarno 1884). eGlaruna) usur il SanBernardin (Il bergs, Vazs, Toggenburgs sco era ils Saxs. directur dal seminari scolastic songagliais Plaun evals dal Rain Posteriur) per alura Las relaziuns politicas tranter las Tr ais aRorschach 1869-76. Andreas Castelberger al circul da Felix ri tradiziunal (suenter Cuira, 1765). La vegnir vendì sin las fieras al sid. Dal1608- Lias elaregiun al norddal Hirschen- L’Universitad da SonGagl (averta il Manz edaKonrad Grebel aTuritg. Il lingua elalitteratura rumantscha vegnan 43 èilcommerzi da muvel sa spustà sin la sprung èn restadas marginalas –ina con- 1899), ha adina giugà ina rolla (dal punct stampadur Cajakob faschevaper Zwingli instruidas al’Universitad da Tu ritg (pro- nova fiera da s. Baltramieu aGiubiastg. sequenza da la structura da pussanza par- da vista quantitativ) plitost modesta per il currier tranterTuritg eBasilea. Omadus fessura extraordinaria dapi il 1985, cun Ilseffectivs restants vegnivan vendids a ticulara da SonGagl avant il 1803. Per- ils Grischuns. Adolf Collenberg èn vegnids bandischads daTuritg. Malgrà vacanza il 1996–2001), alaScola politec- Ligiaun eLucarn. Enturn il 1900 ha la cunter ha la refurmaziun en il Grischun lur posiziun en princip neutrala han las nica federala (professura extraordinaria fiera da Ligiaun pers si’impurtanza per il survegnì in succurs decisiv econstant tras Turitg Lias tramess 1000 umens per rinforzar 1983–97), alaScola auta da pedagogia da Grischun. Adolf Collenberg Vadian ed aCuira era activ Wolf Uli- Tranter la citad da Turitg ed il Grischun Turitg en la Guerra da Kappel (1531) ed Tu ritg (rom d’instrucziun, stgalim secun- han adina existì relaziuns spezialas pervi èn vegnidas sustegnidas da lur vart il me- dar I) ed alaScola auta populara da Tu - da la ruta commerziala vers il sid ed il dem onn da Turitg cunter Gian Giacomo ritg (curs). Il 1990/91 eran inscrits 686 nord. Cunl’extensiun dals possess turi- Medici (il Medeghin) en la Guerra da Grischuns al’Universitad da Tu ritg, il tgais vers il Lai Rivaun eSargans han Tu- Müsch. Las Lias han pudì profitar repeti- 2010/11 888; alaScola politecnica fede- ritg elacitad el’uvestgieu da Cuira con- damain dals servetschs da mediaziun eda rala 410 resp.474. Martin Bundi clus il 1419 in’uschenumnada conburgai- l’agid da Turitg, per exempel il 1452 en la sia, en la quala els èn s’empermess surtut dispita tranter la Lia da las Diesch Dretgi- agid vicendaivel sin il tschancun da via ras eMaiavilla. Il 1499 han ils Turitgais Lexicon Istoric Retic lung il Lai Rivaun. Tras l’allianza stipula- dumandà Vaniescha da sustegnair las Lias da da Turitg edasis ulteriurs lieus confe- ed il 1565 han els intermedià, ensemen Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti- deral cun la Lia da la Chadé elaLia Gri- cun Lucerna, Sviz eGlaruna, en la Guer- tgels (geografics, tematics, artitgels da scha(1497–98) èn quellas daventadas sta- ra da charnpiertg prorutta en l’Engiadina. famiglias ebiografias) davartl’istorgia dis alliads da la Confederaziun. La Lia da En il 16avel tschientaner èilcommerzi da grischuna/retica elaRumantschia. las Diesch Dretgiras ha cuntanschì quel granezza cun Turitg daventà fitg impur- Editura: Fundaziun Lexicon Istoric status pir il 1707. La refurmaziun èsade- tant en consequenza da la digren da la cul- Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; rasada da Turitg spertera en il Grischun, tivaziun dad ers en il Grischun. Profità da versiun stampada: www.casanova.ch promovida tras contacts persunals, per la bainstanza da Turitg sco citad da com- uenmintga libraria. L’onn 1858 èvegnida averta la lingia da viafier da Turitg aCuira. (Staziun principala aTuritg,ca. 1860). exempel tranter HuldrychZwingli eJo- merzi han students grischuns, sco per LEXICON ISTORIC RETIC MESEMNA, ILS 16 DA DECEMBER 2015 7 Paraulas, ditgas e legendas – collecziunar e perscrutar ils stgazis da la cultura narrativa populara

„ La paraula populara europeica ha Placidus Plattner ha sveglià l’interess in andament cler ed in’acziun profana per las legendas popularas en Came- che progredescha cun levezza. Carac- nisch ch’ha intervistà la glieud da la re- teristics èn ils inscunters cun animals giun e rimnà ditgas, chanzuns, prover- e figuras auxiliaras che dattan ina bis e versets d’uffants, reelavurads da vieuta positiva al destin da l’erox u da Plattner per ina publicaziun. Ils texts l’eroxa cun dar buns cussegls, confe- originals èn cumparids pir il 1987. rir duns magics u deliberar dal striegn. Doris Stump La paraula è damai en emprima lingia in’utopia da giavischs accumplids e da Dietrich Jecklin fortuna realisada. En il mund miraculus * 21 da fanadur 1833 a Cuira, † 1 da da la paraula, istoricamain betg deter- schaner 1891 a Cuira, refurmà, da Cui- minabel ma considerà sco evidenza, ra. Figl da Constanz, commerziant, pur chatta la realitad dals umans che raquin- e cusseglier da la citad da Cuira, e da tan sia plazza, betg mo lur cultura mate- Maria nata de Caduff.Me z frar da Con- riala, dentant era conflicts condensads stanz e da Fritz. ∞ 1) Elise Friederike na- simbolicamain e tensiuns en famiglia e ta Röder († 1872), figlia da Georg Wil- societad. Enstagl d’access ontologics helm Röder, ∞ 2) Ottilia Elisabeth nata privilegescha la perscrutaziun actuala da Rietmann, da Son Gagl. Gimnasi a Cui- la prosa populara tranter auter la critica ra. Sia scolaziun professiunala è nunen- istorica da las funtaunas d’ediziuns da conuschenta, evtl. fotograf. Piunier en la paraulas, las avischinaziuns sociopsico- perscrutaziun grischuna da chastels e col- logicas a singulas raquintadras e raquin- lecziunader da paraulas. Domicilià (al- taders sco era la dumonda da cuntegns main parzialmain) a Son Gagl suenter il specificsper las schlattainas. Impurtants 1880. Adolf Collenberg collectaders da paraulas rumantschas èn stads Caspar Decurtins, Gian Bundi, Arnold Büchli Steafan Loringett e Leza Uffer. * 27 da matg 1885 a Lenzburg/AG, † 13 La pli famusa collecziun da paraulas Focus tematic «Paraulas» cuntegnì en l’ediziun stampada dal LIR. d’october 1970 a Cuira, refurmà, da dal mund, las «Kinder- und Hausmär- Lenzburg. Figl dad Emil, tenschider e chen» dals frars Grimm, han laschà era Gian Bundi manische Märchen und ihre Erzähler», Las ditgas etiologicas tschertgan ex- commerziant, e da Marie Luise nata en la Rumantschia numerus e profunds * 26 d’october 1872 a Berlin, † 26 da publitgà 1945). Magister a la Scola chan- plicaziuns per la genesa da fenomens da Urech. ∞ Bertha Anna Elise Emilie na- fastizs. Menziun speziala tranter las col- december 1936 a Berna, refurmà, da tunala da Son Gagl 1937–78, lectur per la cultura e natira (nums da lieus e da cul- ta Baumhard, da Berlin. Studi da teolo- lecziuns da l’Italia e da la Frantscha en- Sagogn e da Bever. Figl da Christian rumantsch a la Scola auta da commerzi tiras, nums da famiglia, edifizis, zains, gia a Basilea, alura da filologiaclassica e conuschentas en tut l’Europa e cun fer- Georg, pastizier a Berlin, e da Cathari- da Son Gagl, incumbensà d’instrucziun tecnicas innovativas, lais, glatschers, lieus da germanistica a Basilea, Minca, Fri- mas influenzassin il stil da raquintar in- na nata Giovanoli. Il 1879 ha Bundi per lingua e litteratura rumantscha a desertifitgads). En la realitad narrativa burg e.Br. e Turitg. Magister secundar a digen meritan il «Pentamerone» translocà a Stettin, nua ch’il bab aveva l’Universitad da Genevra. Uffer è stà in existan dentant correlaziuns tranter Zurzach/AG a partir dal 1912, alura ad (1634/36) dal Napoletan Giambattista cumprà la furnaria ed il café da la famig- impurtant rimnader, perscrutader ed questas trais categorias da ditgas. Aarburg/AG (pli tard rectur). Il 1942 è Basile e las «Histoires ou contes du lia Jenny da Bever. Scola fundamentala editur da paraulas rumantschas ed ha pu- Collecziuns remartgablas da texts ela- Büchli, enconuschent era sut il pseudo- temps passé» (1697) da Charles Per- e gimnasi a Stettin, studis da filologia, blitgà las collecziuns da poesias «Rosas vurads a moda differenta han preschentà nim Heiri Lachmereis, sa domicilià a rault. Ultra da quai resunan era temati- istorgia e giurisprudenza a Göttingen, melnas» (1948) e «Dudisch Sonets to- Caspar Decurtins, Dietrich Jecklin ed Cuira, nua ch’el è sa deditgà fin a sia cas tudestgas, franzos e talianas da cude- Jena e Heidelberg, alura a Tu ritg (1895– scans» (1958). El ha stgaffìina lingua da Arnold Büchli. Las ditgas cun lur cun- mort (suicidi) a la rimnada da ditgas. El schets concepids per il pievel. Quest im- 97) e Berna (1897–99). Redactur dal scrittira rumantscha surregiunala («inter- tegns fermamain tipisads vegnivan ra- ha scrit poesias en stil archaisant, edì port evident da numerusas materias nar- «Freier Rätier» a Cuira 1900 e da «Der rumantsch»), concepida sin la basa dal quintadas tranter ils vischins pir vers la collecziuns da balladas e da poesias («Ju- rativas en il 18avel e 19avel tschientaner Bund» a Berna a partir dal 1901. Publi- surmiran. Ultra da quai ha el producì finda las sairadas, organisadas durant las gendborn-Sammlung»), reordinà la col- è d’attribuir a la migraziun da la popu- caziun dals «Tschentaments della vschi- emissiuns rumantschas per radio e televi- lungas sairas d’enviern u sin aclas e mi- lecziun da ditgas da Heinrich Herzog e laziun ed a sia remigraziun en la patria u nauncha da Bever nel 16avel secul» siun ed è stà il 1946 iniziant e finil 1948 ses. Ursula Brunold-Bigler cumpilà collecziuns da ditgas, legendas, a la migraziun stagiunala derasada. En (1903) e da las «Parevlas engiadinaisas» editur da la gasetta «Igl Grischun Cen- burlas e ligns. Si’ovra principala, la general pon ins constatar che las parau- 1901–06 (tudestg, 1. part, cun illustra- tral». Ursina Guldemond-Netzer Legendas «Mythologische Landeskunde von las rumantschas èn marcadas da la cul- ziuns da Giovanni Giacometti, 1902). La plipart da las legendas appartegna Graubünden», è il resultat d’atgnas re- tura narrativa predominantamain femi- Autur da librets d’opera, tranter auter Ditgas oriundamain a la tradiziun orala. Ellas èn tschertgas sin il champ. Dr. h.c. da nina dals Rumantschs e ch’ellas èn ve- «Die schöne Bellinda» (musica da Hans Ditgas tematiseschan il surnatiral, il parentadas ina cun l’autra en quel senn l’Universitad da Berna 1964. Ruedi Graf gnidas adattadas pli tard per gronda part Huber, 1916). Il 1935 èn cumparidas maiudì ed inexplitgabel ch’ellas empro- ch’ellas èn liadas ad ina persuna ed ad in da raquintadras creativas indigenas a las sias «Märchen aus dem Bündnerland» van d’explitgar e da render qua tras per- lieu d’acziun. Ellas palaisan la vita dals Crestomazia retorumantscha relaziuns localas. (cun illustraziuns dad Alois Carigiet). ceptibel; ellas stgaffeschanidentitad, ex- martirs e sontgs e vulan porscher qua tras Il term Crestomazia deriva dal grec Tr anter ils geners dal raquint popular Martin Bundi priman morala cristiana e creeschan al lectur u auditur exempels d’ina vita chresto-matheia che signifitgaplaschair fa la paraula las pli grondas pretensiuns uschia normas socialas. Ellas na repro- d’engrà a Dieu. La litteratura ruman- d’emprender, tscherna da texts per sco- areguard il talent da las raquintadras e Steafan Loringett duceschan damai betg la realitad sezza, tscha cuntegna impurtantas rimnadas da laziun. La Crestomazia retorumantscha, dals raquintaders. Uschia n’èsi betg da sa * prim da mars 1891 a Scuol, † 6 da zer- mabain si’elavuraziun istorica e sia su- legendas, savens translaziuns, per exem- edida da Caspar Decurtins, è cumpari- smirvegliar che Gian Bundi ha rapportà cladur 1970 a Cuira, refurmà, da Vargis- peraziun. La ditga è ina furma narrativa pel «La glisch sin il candelier invidada» da tranter il 1896 ed il 1919 ad Erlan- davart la cusunza da biancaria e postina tagn. Figl da Risch, pur, e da Johanna na- curta d’ina episoda che revenditgescha (1685–87) da Zacharias da Salò, il «Mar- gen sco ediziun separada da las «Roma- Anna Engel, numnada Nann’Engel, ta Moser, da Wildhaus/SG. ∞ 1) Deta credibilitad tras la colliaziun cun locali- tyrologium magnum oder: Il Cudesch nische Forschungen» ed è, cun sias ra- ch’era sa spezialisada exclusivamain sin nata Tschurr († 1948), 2) Maria nata Ca- tads realas, epocas istoricas, eveniments grand dels martyrs» (1718) da Conradin dund 7500 paginas en 13 toms, la col- paraulas e che fascheva da raquintadra londer. Scolas a Maton, Scuol e Ziràn, e persunas. Caracteristica è la fin, il pli Riola ed il «Legendari u vita dils soings» lecziun da texts rumantschs la pli volu- en famiglias bainstantas (en plazza par- alura Seminari scolastic a Cuira. Scolast savens nauscha, che sa basa sin ina con- (1830–45) da Christian Venzin, e quai minusa. Ella cuntegna manuscrits, litte- ziala). En sias paraulas descriveva a Scuol, Maton ed Andeer a partir dal cepziun pessimistica dal mund. Il mund per tut ils dis chalendars (en diever finca. ratura stampada sco era documents da Nann’Engel las diras relaziuns da lavur 1912, secretari da la Lia Rumantscha da la ditga cun sia tempra fermamain il 1950). En l’Engiadina ha Luigi Pider- la tradiziun orala che dattan perditga dal e da vita dals umans en l’Engiadin’Ota e 1919–32 (fundada il 1919) e da l’Insti- cristiana represchenta ina cultura da la man translatà ed edì il 1929 las «Legen- svilup da la lingua rumantscha sco era lur giavischs da bainstanza e ventira a tut dal Dicziunari Rumantsch Grischun tema, quai che cumprova l’effizienza da das e parevlas ladinas da las Dolomitas». da l’istorgia e da la cultura populara l’ester («Tredeschin», «Ils trais chauns»). (finil 1926). Agent general da la societad la litteratura religiusa dominanta durant Gion Deplazes tranter il Rain e l’En dal 16avel fin a Auters famus raquintaders da paraulas d’assicuranzas Winterthur 1926–56, tschientaners per la cultura narrativa po- l’entschatta dal 20avel tschientaner. La èn stads tranter auter Gieri la Tscheppa president da la Renania 1929–44. Sco pulara. Nina Camenisch lavur da Decurtins e da ses numerus gi- (Calantgil, * 1836), Flori Aloisi Zarn president da la Lia Rumantscha 1946–63 Las ditgas sa laschan divider tenor lur * 23 d’avrigl 1826 (Anna Katharina) a danters en vitgs e valladas ha contribuì (Domat, * 1859), Uorschla Bisaz-Cam- ha Loringett stabilì ed intensivà ils con- cuntegn tematic eterogen en trais catego- Sarn, † 13 d’october 1912 a Sarn, refur- decisivamain al svilup da la conscienza pel (Susch, * 1861) e Barba Plasch Spi- tacts cun ils Ladins da las Dolomitas. rias: mada, da Sarn. Figlia da Johann Anton, rumantscha. La Crestomazia retoru- nas (Tinizong, * 1871). Tr anter il 1900 Cuniniziant da la Cuminanza Culturala Las ditgas demonologicas raquintan pur, mastral e derschader, e dad Ursula mantscha è vegnida restampada tranter ed ils onns 1980 han illustrà tranter au- Val Schons (1958). Poet e translatur; pre- d’experientschas il pli savens privlusas nata Buchli. Nubila. Essend sia mamma il 1982 ed il 1985 da la chasa editura ter Giovanni Giacometti, Alois Cari- sident da la cumissiun chantunala per cun l’auter mund: cun ils morts vivents savens malsauna, è Camenisch creschi- Octopus a Cuira ed amplifitgada cun giet, Hans Eggimann, Maria Bass, An- meds d’instrucziun ed autur principal da (pievel da la notg, olmas paupras), cun il da si tar il tat e la tatta davart da la mam- documents da la Val Schons (tom XIV) nina Vital e Toja Isenring-Maissen las la fibla rumantscha dal 1921 (illustrada diavel e ses alliads (strias, zagrenders, ma a Versomi. Il tat, in anteriur uffizier e cun in register en tudestg (tom XV, paraulas rumantschas. da Giovanni Giacometti). Dr. h.c. da viagiants, scolars, Tirolais), cun feno- da l’armada sarda, ha sveglià ses interess 1986). Adolf Collenberg Ursula Brunold-Bigler l’Universitad da Turitg 1962, undrà en il mens demonics (gnoms, buttatschs cun per l’istorgia, ils pajais lontans ed ora- Curtin d’onur da la Lia Grischa a Tr un. egls, poppas vivifitgadas tras demonisa- vant tut per la litteratura greca. Suenter Anna Engel [Engi] Adolf Collenberg ziun) e cun essers da la natira (umans sel- in onn en il pensiunat da mattas a La Lexicon Istoric Retic ≈ 13 da zercladur 1803 a Bever, † 29 da vadis). Neuveville/BE, è Camenisch turnada a november 1873 a Bever, refurmada, da Leza Uffer Las ditgas istoricas relatan da tirans e lavurar sin il bain puril da ses geniturs Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti- Stussavgia Plaz, numnada Nann’Engel. * 4 da settember 1912 a Tinizong, † 2 da lur finmiserabla, da miserias da guer- ed ha cumenzà a scriver poesias e ra- tgels (geografics,tematics, artitgels da Figlia da Giachiam e dad Anna nata Bu- d’avust 1982 a Son Gagl, catolic, da Sua- ra, fomazs ed epidemias, da catastrofas quints ed a correspunder cun litterats. Il famiglias e biografias)dav art l’istorgia nom, da Schlarigna. Nubila. Cusunza gnign. Figl da Giatgen. Frar da Margari- da la natira, accidents ed appariziuns ce- 1856 ha Otto Carisch publitgà sias «Ge- grischuna/retica e la Rumantschia. da biancaria. Vers la finda sia vita è ella ta. ∞ Josy nata Hasler. Gimnasi a Son lestas, da frauds e chastis, da guariziuns dichte eines Bündner’schen Landmäd- Editura: Fundaziun Lexicon Istoric stada activa sco postina tranter Same- Gagl e Sviz, studi da romanistica e d’i- da grevas malsognas, da l’agir miraculus chens», senza numnar l’autura. I suon- Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; dan e Bever. Famusa raquintadra da las storgia d’art a Turitg, Roma, Firenza, Pe- da spirituals «sontgs» (oravant tut cha- dan ulteriuras publicaziuns, tranter au- versiun stampada: www.casanova.ch paraulas puteras publitgadas da Gian rugia, Genevra e Paris. Promoziun a putschins) e dad umans cun forzas extra- ter in cudesch da poesias, scrittas en col- u en mintga libraria. Bundi. Adolf Collenberg l’Universitad da Turitg 1939 («Rätoro- ordinarias. lavuraziun cun ses frar tschorv Georg. LEXICON ISTORIC RETIC MESEMNA, ILS 23 DA DECEMBER 2015 7 Las Trais Lias elas republicas citadinas svizras (2)

Berna der Tuor,EduardMontalta, Oscar Vasel­ Chapitala da la Svizra dapi il 1848. Las la, Alexi Decurtins (emprima professura relaziuns da Berna cun il Grischun han da rumantsch, 1957), Walter Wittmann cumenzà in pau pli tardche quellas cun (professer d’economia, da Mustér) e ils ulteriursset chantunsoriginars ch’ave­ Georges Darms(professerdarumantsch, vanfatg il 1497/98 in’allianza cun la Lia da Ruschein). Il 1939 èvegnida fundada Grischa ecun la Lia da la Chadé. Ilsem­ l’Academia Rumantscha, la precursura prims contacts enconuschents èn ve­ da l’Uniun studentica Rezia (fundada il gnids stabilids en connex cun la refurma­ 1957). Il semester d’enviern 2007/08 ziun. In exemplar stampà da l’«Acta und eran immatriculads aFriburg 250 stu­ Handlungen» da la Disputaziun religiu­ dentas estudents dal Grischun (35 Ru­ sa aGlion (1526) èvegnì conservà gia mantschs). Adolf Collenberg baud aBerna. AlaDisputaziun religiusa da Berna (6–26 da schaner 1528) ha par­ Genevra ticipà tranter auter era il Lucernais Mel­ Las emprimas relaziuns tranter l’anteriura chior Tillmann, plevon aGianatsch, sco Republica da Genevra elas Trais Lias date­ represchentant da la partida evangelica schan dal 16avel tschientaner.Daquel en las Trais Lias edelegà da la vischnan­ temp studegiavan plirs Grischuns al’Aca­ ca da Gianatsch. Il 1531 han ils da Ber­ demia da Genevra, tranter auter Johannes na sustegnì, ensemen cun ils auters chan­ Guler vonWyneck, Hercules vonSalis­ tuns refurmads, las Trais Lias cun trup­ Soglio eCaspar Alexius ch’è stà activ aGe­ pas en la Segunda Guerra da Müsch. Ber­ nevra era sco plevon eprofesser.Enturn il na ha alura intermedià pliras giadas en il 1550 han las Lias dà albiertanumerus fu­ Grischun, per exempel il 1578 en la di­ gitivs religius talians ch’èn sa domiciliads spita tranter SureSuot Funtauna Merla cun preferenzaaGenevra,per exempel Pie­ en l’Engiadin’Ota, en la quala Berna ha troPaolo Vergerio, il refurmatur da la Ber­ era admonì ils Turitgais da sa retegnair. giaglia, eFrancesco Micheli, in fugitiv da Enturn il 1600 han inizià relaziuns pli Lucca natiralisà aVisavraun ed emigrà alu­ stretgas tranter Berna elas Trais Lias. La Ils contacts cun Basilea èn stads ils pli intensivs dal temp da l’umanissem edalarefurmaziun. (Cronica dal 1493). ra aGenevra. Micheli èilprogenitur da nu­ smanatscha imminenta da la Savoia en­ merus impurtants scienziads, politichers vers Genevra ed il Vadaveva incità Ber­ En il 17avel tschientaner ha Berna ac­ il rumantsch sco lingua principala), in’as­ pudevabetg vegnir fatg responsabel. Ils ed uffiziers, ed il chantun Grischun ha re­ na agudagnar amis. Las Trais Lias eran cordà pliras giadas emprests al Grischun: sociaziun dals Grischuns talian ed in Engiadinais èn alafinfinala sa cunten­ novà anc il 1832 (per la davosa giada) il da lur vart interessadas d’avair cun Berna il 1619 6000 curunas eca. 14 tgraun Chor viril rumantsch (fundà il 1948) che tads cun ina decleraziun d’onur ed ina dretg da burgais dals Michelis aVisavraun. lioms uschè ferms sco cun ils set chan­ (200 muttas) al’Engiadina, alaVal Müs­ organiseschan periodicamain era occur­ «reparaziun» da vart dal stampadur a Il 1564 èsascuntrà il cont Ulysses Marti­ tuns originars per far frunt al’Austria­ tair ed aBravuogn, turmentads da la fo­ renzas ensemen cun ils deputads gri­ l’adressa da las Trais Lias, sigillada dal nengo cun il teolog TheodoredeBèzeaGe­ Spagna. Il 1599 han las Lias reticas eBer­ mina edalapestilenza; il 1621 13500 schuns. Il 2003 vivevan 1586 Grischuns cussegl da Basilea. Il 1583han differents nevra. Tranter la plaiv refurmada da Cla­ na empermess in al’auter da vegnir en rentschs (en daners uenfurma da graun) eGrischunas aBerna. Al’universitad crediturs da Basilea manà senza success venna eGenevra existivan vivs contacts e agid cun 3000 umens en cas d’urgenza; alas Trais Lias, crudadas en gronda mise­ eran immatriculads il semester d’enviern in lung process cunter il commerziant a suenter il 1570 furnivan armariels domici­ pauc pli tardhan ellas cumenzà cun las ria ed occupadas da truppas estras; il 2005/06 104 students e139 studentas l’engrossa LorenzoLumaga da Plür. liads aTiraun (fugitivs religius da Gardo­ negoziaziuns d’allianza ch’han effectuà 1649 finalmain 10000 rentschs a dal Grischun. Martin Bundi Durant l’uschenumnada chatscha da ne/Brescha e.a.) armas alacitad da Gene­ ils 30 d’avust 1602 l’Allianza perpetna, a tschintg vischnancas da la Lia da las demagogs elapersecuziun d’aderents da vra. Il 1582han las Trais Lias empermess a la quala las Trais Lias avevan delegà du­ Diesch Dretgiras per sa cumprar libras Basilea la democrazia en Germania suenter il Genevra, che sa sentivafermamain sma­ desch da lur chaus ils pli impurtants. Il dals dretgs suverans austriacs. Il 1619 Relaziuns pli stretgas cun il Grischun 1820 èdaventada la citad da Basilea, sper natschada da la Savoia, ina truppa da 3000 punct central da quest’allianza era l’obli­ avevaBerna era organisà ina collecta existan dapi la fundaziun da l’Universi­ quellas dad Aarau eCuira, in refugi per schuldads staziunads en lasTerras subditas. gaziun al’agid vicendaivel ad agens custs. (1280 rentschs) en favur da Grischuns tad da Basilea il 1460. Giaper l’emprim ils fugitivs ed èvegnida discreditada da IlsGrischuns n’han betg stuì entrar en ac­ IlsGrischuns aspiravan alamedema re­ exiliads ed avevaospità plirs da quels. Ils semester era immatriculà in Ulricus gasettas tudestgas sco fuaina revoluziu­ ziun, Genevra èdentant sa mussà fitg en­ gulaziun era cun ils auters lieus confede­ Grischuns, ch’han patì ditg dals scum­ Restlin de Curia, pli tardplevon ad Al­ nara. Circuls da finanzas da Basilea han graziaivel per la buna veglia demussada. En ral, ils tschintg chantuns originars da la bigls guerrescs, han pudì restituir ils men, sco 33avel student. Tranter il 1460 sustegnì essenzialmain la construcziun il 17avel tschientaner ha il Grischun refur­ Svizra Centrala eran peròs’opponids per emprests pir enturn il 1650 suenter diras ed il 1529 èn attestads 78 ulteriurs stu­ da la rait da viafier abinari stretg en il mà recepì la musica sacrala da Genevra; il motivs confessiunals. IlsGrischuns han contractivas. Il 1700 han Berna eTuritg dents dal Grischun aBasilea. Apartir dal Grischun. Il 1888 èvegnida fundada la chant dals psalms da Genevra ha dominà il duvrà bainprest l’agid da Berna: suenter intermedià en la Sentenzia da Malans ed 1471 han lavurers da Basilea explotà sal­ Viafier abinari stretg Landquart–Tavau chant sacral refurmà fin la fin dal 19avel avair pers la Vuclina al’Austria­Spagna il enturn il 1717 han ils dus chantuns con­ peter aCuira per la producziun da pul­ SA, ed il 1910 ha ina gruppa d’investiturs tschientaner.Suenter il 1761 èn blers giu­ 1620 han els empruvàdalareconquistar tribuì considerablamain alareconstruc­ vra eper il medem temp èattestà in con­ da Basilea era pussibilità la realisaziun da venils genevrins sa laschads scolar al semi­ cun l’agid da truppas confederalas. Ber­ ziun da las portas edals mirs da la cita­ terfeyer basilais (prob.Bartholomäus la Viafier dal Bernina. En temps pli re­ nari da Martin Planta aLantsch Sut, tran­ na ha tramess immediat in contingent da detta da Glion. Anc oz dattan in’inscrip­ Rutenzweig), occupà cun lavurs da pic­ cents èn plirs Grischuns stads activs sco ter auter Charles Pictet­de Rochemont, il 2100 umens sut il cumond dal colonel ziun elas duas vopnas chantunalas ala tur vi da la chasa communala da Cuira. professers erecturs al’Universitad da Ba­ famus ambassadur al Congress da Vienna Niklaus vonMülinen (crudà aTiraun il PortaSura perditga da la renconuschient­ ABasilea èvegnida concludida il settem­ silea (tranter auter Ludwig Rudolf von (1815). ALantsch Suts’acquistavan ed prim da settember 1620). La campagna scha dals da Glion. ber 1499, suenter la fin da las Guerras Salis). Members da las famiglia Engi, exercitavan era ils figls da l’aristocrazia vir­ militara ha fatg naufragi. La chapitala svizra èper ils Grischuns svabaisas, la Pasch da Basilea, alaquala (von) Planta e.a. stevan estattan anc adi­ tids republicanas. Quai èforsa la raschun, En il 16avel tschientaner èsasviluppà eRumantschs da grond’impurtanza. A èn era sa participads ils mess da las Trais na alatesta d’interpresas da l’industria per la quala exponents conservativs­aristo­ in viv commerzi da muvel tranter il Gri­ Berna han agì ed ageschan blers dad els Lias che n’han dentant betg cuntanschì il chemica aBasilea ch’occupan era nume­ cratics da la Confederaziun han designà il schun eBerna. Giaenturn il 1580 cum­ sco funcziunaris federals esco professers success ch’els spetgavan sco victurs ala rusGrischuns. Il 1959/60 eran immatri­ 1794 il Grischun eGenevra sco quellas re­ pravan martgadants emazlers vuclinais (per exempel Pieder Tuor) estudents a Chalavaina. Daltemp da l’umanissem e culads 35 Grischuns (9 dunnas) aBasi­ publicas che fetschian al Stadi federal, cau­ ed engiadinais (per exempel Gaudenz Ju­ l’universitad. Divers redacturs grischuns da la refurmaziun han las relaziuns tran­ lea, il 1990/91 59 (21) ed il 2004/05 194 sa lur «chaus inquiets ed intrigants», ils pli valta da Zuoz) biestga da maz en las re­ han gidà asviluppar ed edir la gasetta ter Basilea elas Lias cuntanschì lur cul­ (117). Il 1990 eran domiciliads 1020 gronds fastidis equitads. En il 19avel e giuns bernaisas ch’els vendevan per part quotidiana liberala «Der Bund» (per ex­ minaziun. En ils onns 1520 ha l’uvestg Rumantschs aBasilea, il 2000 706. Il 20avel tschientaner han divers Grischuns vinavant aMilaun. Pauc temp suenter empel Michael Bühler,Balthasar Bundi, da Cuira, Paul Ziegler,tgirà stretgs con­ 1888 èvegnì fundà aBasilea in Bündner tschernì Genevra sco lieu da studi ed’ope­ l’allianza dal 1602 èquest commerzi s’in­ Florian Gengel). La lingua rumantsch ha tacts cun umanists da Basilea. Tranter il Hülfsverein, dal qual èsortì l’odiern rusitad: Peter Flury, Gottfried Ludwig tensivà. Herkules de Salis­Grüsch, Jann chattà aBerna –dapi sia renconuschien­ 16avel ed il 18avel tschientaner han im­ Bündner­Verein Basel. Martin Bundi Theobald, Peider Lansel, Felix Calonder ed Reidt dal Partenz ed Andreas Sprecher da tscha sco lingua naziunala (1938) edapi purtants refurmaturs grischuns sco Jo­ Otto Barblan ch’è stà dal 1887 fin il 1937 Luzein avevan cumprà il 1605 in dum­ la publicaziun regulara da scrittiras fede­ hannes Comander,Jakob Salzmann, Ra­ Friburg organist alacatedrala genevrina da S. ber pli grond da biestga da maz da la re­ ral en rumantsch (1986) –inlieu da su­ phael Egli, Gian Travers e.a. studegià a La citad da Friburg (franzos Fribourg, tu­ Pierre. IlsRumantschs han pudì epon adi­ giun da Saanen, entant che la muaglia pli stegn ed agid. Ultra d’ina uniun grischu­ Basilea, ma era politichers, scienziads e destg Freiburg) èper il Grischun d’im­ na puspè quintar cun gests da gronda sim­ levadal Grischun vegnivaexportada en na existan aBerna era in’uniun ruman­ medis dal Grischun sco Christian Sax­ purtanza istorica ed actuala sco center da patia da vart da Genevra, tranter auter dal l’Italia. tscha (il 2000 han 171 persunas inditgà Vuorz, Hans vonJochberg, Andrea Rui­ scolaziun da l’elita catolica. Al collegi 1983–94 cun in sustegn finanzial generus nelli, Johannes Guler vonWyneck, Gie­ dals gesuits han studegià 30 Grischuns alaLia Rumantscha. Cuntranslaziuns e ri Genatsch, Fortunat vonJuvalta, For­ tranter il 1582 ed il 1661, intgins paucs publicaziuns davartlalitteratura ruman­ tunat Sprecher vonBernegg, Johann An­ tranter il 1661 ed il 1784 ed in grond tscha en franzos ha l’istoriograf Gabriel ton Grass ed Ulysses vonSalis­Marsch­ dumber tranter il 1800 ed il 1847. Sut Mützenberg rendì enconuschenta la cultu­ lins. Dals 169 students grischuns imma­ l’impressiun dal Cumbat cultural prorut ra rumantsch en l’entir intschess franco­ triculads en il 16avel tschientaner aBasi­ suenter il 1870 ènaschì il giavisch da dis­ fon. Genevra dispona da duas uniuns gri­ lea derivavan 103 da l’Engiadina. Enturn poner d’ina universitad per ils students schunas: la Rhaetia société des Grisons ela il 1582 era il chirurg Johann Nicolaus catolics. Quella idea èdaventada realitad Società dei Pusc’iavin. Martin Bundi Stupanus professer aBasilea. Suenter il cun la fundaziun da l’Universitad da Fri­ Murdraretsch en Vuclina (1620) han era burg il 1889. Ilsiniziants èn stads ora­ numerus refurmads vuclinais (Fatios, vant tut Caspar Decurtins, ch’ha recrutà Pellizzaris, Grillos, Paravicinis e.a.) chat­ professers da l’entira Europa, eGeorges Lexicon Istoric Retic tà asil aBasilea. In intermezinteressant Python, activist politic ecusseglier gu­ hai dà il1554: il renumà Sebastian vernativ da Friburg. Sutl’influenza da Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ Münster avevatitulà ils Engiadinais en Decurtins, ch’è daventà professer aFri­ tgels (geografics, tematics, artitgels da sia «Kosmographie»dagens furax(vul burg suenter avair bandunà la politica il famiglias ebiografias) davartl’istorgia dir da laders), menders ch’ils zagrenders, 1905, èl’Universitad da Friburg s’etabli­ grischuna/retica elaRumantschia. provocond qua tras grondas irritaziuns. da immediat sco il center da scolaziun Editura: Fundaziun Lexicon Istoric Perpurtar plant edumandar satisfacziun academica il pli impurtant per ils Gri­ Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; aveval’Engiadina tramess Gian Travers e schuns (e Svizzers) catolics. Grischuns èn versiun stampada: www.casanova.ch Balthasar Planta aBasilea. Ma Münster stads activs aFriburg sco professers –ul­ uenmintga libraria. AFriburg èvegnida fundada il 1889 in’universitad catolica. (FOTO DA CA. 1910). era gia mortil1552 ed il stampadur na tra da Decurtins –Giusep Huonder,Pie­ LEXICON ISTORIC RETIC MESEMNA, ILS 30 DA DECEMBER 2015 7 Cuntrarefurma catolica durant il 16 e 17avel tschientaner

„ L’impuls principal per la refurma ca- satur da la missiun retica dals chapu­ tolica è vegnì dals nunzis papals a Lu- tschins è stà il pader Ignazi da Bergam cerna che visitavan periodicamain ch’è probablamain identic cun ses funda­ l’uvestgieu a partir dal 1578. Els han di- tur, Pader Ignazio Imberti (1571–1632) rigì per regla fin viaden il 18avel da Casnigo (Lumbardia). Las emprimas tschientaner era la tscherna da basas da la missiun retica dals chapu­ l’uvestg. Las directivas dals nunzis, tschins sa chattavan a Mesocco ed a Ca­ suandadas a partir dal 1580, avevan la sti. Per mancanza da spirituals qualifi­ finamira da refurmar il chapitel cate- tgads avant il 1650 ed en consequenza da dral ed il clerus pastoral rural. Il 1599 è las numerusas pravendas paupras da las vegnì decretà in urden fundamental per plaivs reticas han ils chaputschins, che l’administraziun ecclesiastica e secu- vegnivan sustegnids era finanzialmainda lara dal chapitel catedral. Durant ils lur urden, giugà ina rolla dominanta en la Scumbigls grischuns ha il nunzi sfurzà las refurma da la pastoraziun. En ils onns Tr ais Lias, sut la protecziun da l’occupa­ 1630–50 han els transferì lur activitad ziun austriaca, da consentir a la restitu­ missiunarica en la pastoraziun regulara da ziun dals dretgs en possess dal chapitel ca­ las plaivs catolicas. Els vegnivan incari­ tedral da Cuira avant il 1526 (ils 16 Ar­ cads per regla sin intervenziun da las pra­ titgels da Scappi dal 1623). La restituziun vendas tar l’uvestg u tar il nunzi. Malgrà dals dretgs seculars da l’uvestgieu è bain la gronda impurtanza da la missiun reti­ sa mussada per gronda part sco nunpus­ ca dals chaputschins per la pastoraziun, saivla, sin il champ da la refurma eccle­ n’èsi betg reussì da fundar claustras da siastica ha quella però contribuì ad ina re­ l’urden dals chaputschins en il Grischun. vitalisaziun da l’activitad ecclesiastica da Dapi l’integraziun d’ina gronda part dals l’uvestgieu, per exempel en la dretgira spi­ missiunaris en l’administraziun regulara rituala, en las visitaziuns en colliaziun cun da la provinza chaputschina da Brescha viadis da craisma u en las tschernas da ple­ (1632/45) ha la surveglianza spirituala vons. Per finir han ils nunzis cuntanschì dals paders esters adina puspè provocà ch’ils Sis Artitgels dal 1541 na stuevan tensiuns cun l’uvestgieu da Cuira. Fre­ betg pli vegnir saramentads tar la tscher­ Il Concil da Trent (1545–63) ha furmà il punct da partenza per la cuntrarefurma catolica. quents eran medemamain conflicts per na da l’uvestg a partir dal 1627 e che l’in­ pravendas cun spirituals seculars che ste­ digenat prescrit dals Artitgels da Glion ha cumenzà immediat ad exequir las di­ Stans e Lucerna). Considerà sco exempel tschas da l’uvestgieu. Ils 24 d’avust 1627 van en concurrenza cun ils chaputschins. dal 1526 è vegnì schlià il 1661. Dapi la rectivas dal Concil da Trent. In’attenziun d’in uvestg tridentin, è Borromeo vegnì ha Flugi resignà. Pierre Surchat Da quels èn naschids divers cumbats lo­ findal 16avel tschientaner stevan a dispo­ speziala ha el dà als chantuns catolics da canonisà il 1. da november 1610; el è il cals tranter las fracziuns, ils uschenum­ siziun era a l’intern da l’uvestgieu umens la Confederaziun ed a lur terras subditas patrun da la Svizra catolica. L’ onn 1693 è Visitaziun nads fratists e pretists. Il 1650 vegnivan da la baselgia instruids en il senn tri­ tessinaisas, suttamessas a la giurisdicziun cumparida en la stampa Maron a Pana­ Visitaziuns èn inspecziuns d’ina instituzi­ pastoradas quasi in terz ed il 1700 quat­ dentin. Sco uvestg refurmatoric ha Jo­ ecclesiastica da Milaun ch’el ha visità pli­ duz la versiun rumantscha da sia «La un ecclesiastica (plaiv, chapitel catedral) ter da diesch plaivs reticas da paders cha­ hann Flugi relaschà directivas per il clerus ras giadas en il decurs da ses episcopat. Il suentra veglia del’olma en fuorma de te­ tras in’autoritad ecclesiastica superiura putschins (ordaifer las valladas dal Rain diocesan (1605) ch’han introducì las de­ 1581 ha el fatg ina visita privata a la clau­ stament [...]». Pablo Crivelli (nunzi, uvestg, vicari, decan). Ils decrets Anteriur anc dapliras). Ils paders da la su­ cisiuns dal Concil da Trent (1545–63) en stra da Mustér (dus dis) ed il november/ dal Concil da Trent dal 1563 prescrivevan tana brina eran fitgbainvis en las regiuns il dretg ecclesiastic diocesan. Il purtader december dal medem onn in viadi da Collegium Helveticum ina visitaziun annuala da la diocesa tras catolicas causa lur moda da viver mode­ central da la refurma tridentina en il Gri­ missiun en il Mesauc ed en la Val Calan­ Fundà il 1579 a Milaun en il rom da la l’uvestg. L’ uvestgieu da Cuira aveva orga­ sta e lur grond engaschament religius. schun era l’Urden dals chaputschins, en­ ca, nua ch’el ha instradà inquisiziuns ri­ refurma catolica, preparava il Collegium nisà las emprimas visitaziuns episcopalas Tr as predicaziun e catechesa, tras la revi­ gaschads sut protecziun da l’occupaziun gurusas e sanguinusas cunter eretics e Helveticum il clerus da la Svizra catolica, minuziusas en il Vnuost (1595) ed en il talisaziun da la recepziun dals sacraments austriaca il 1621 oravant tut per recatoli­ strias. En questas regiuns è el vegnì undrà dal Grischun e dal Vallais. En il 19avel Mesauc (1611). La surveglianza ecclesia­ e tras processiuns e confraternitads èn els sar il Partenz e l’Engiadina Bassa. Suenter en numerusas baselgias e chapluttas. Gia tschientaner vegniva quest seminari era stica en il rest da las Tr ais Lias è daventa­ daventads en il segund quart dal 17avel l’invasiun franzosa il november 1624 è il il 1560 è Borromeo vegnì nominà sin ini­ numnà Collegium Borromaeum, tenor il da pussaivla pir cun la restituziun da tschientaner ils piuniers da la refurma cult refurmà sa restabilì plaunsieu. In’im­ ziativa dals chantuns catolics «protector num da ses organisatur ed emprim admi­ l’uvestgieu en sia posiziun da dretg eccle­ pastorala ed han contribuì qua tras consi­ purtanza pli gronda ha cuntanschì l’ur­ Helvetiae». Sias visitas pastoralas e di­ nistratur Carlo Borromeo. Fin a l’Em­ siastic e statal tras il Contract da Lindau derablamain a la furmaziun d’ina identi­ den en la pastoraziun en territoris cato­ plomaticas en ils chantuns catolics han prim Capitulat da Milaun (1639) avevan (1622) ed ils Artitgels da Scappi (1623). tad confessiunala tranter ils parochians lics. Enturn il 1650 vegniva provedì ra­ permess ad el da sa far in maletg da la si­ las Trais Lias il dretg a quatter, alura a sis Anc il 1623 ha l’uvestg Johann V Flugi dal Grischun (il medem è succedì da la dund in terz da las plaivs catolicas da cha­ tuaziun morala e materiala difficila,en la plazzas libras al Collegium Helveticum, d’Aspermont fatg visitar il Surmeir e las vart dals refurmads or d’ina tenuta defen­ putschins da la Missiun retica. En vista a quala sa chattavan tant il clerus sco era la fin al Segund Capitulat da Milaun plaivs catolicas en la Tu mleastga. En il siva). L’ exempel dals paders chaputschins la stgarsa dotaziun materiala da las plaivs populaziun e da stgaffir la basa per ina (1726) a duas, alura a quatter plazzas per 17avel tschientaner era la visitaziun in – pregia, activitad caritativa, scolaziun garantivan ils paders chaputschins, su­ vasta refurma spirituala. Cun l’intent da Lia. Ils candidats vegnivan recrutads da dals instruments principals per transfur­ dals parochians – ha effectuàina meglie­ stegnids oravant tut da l’exteriur, ina pa­ meglierar l’instrucziun e la disciplina dal las Lias respectivamain dals cumins e mar la pratica da cardientscha en las raziun da la pastoraziun dal clerus secular. storaziun suffizientaa custs reducids. En clerus e da franar a medem temp la diffu­ l’uvestg da Cuira attribuiva las plazzas en vischnancas e plaivs en il senn dal Concil Lur stentas da recatolisar l’entira Rezia èn la derasaziun da furmas baroccas da pie­ siun dal protestantissem, ha Borromeo ina tscherta successiun als stipendiats. da Trent (terminà il 1563). Sper la visita­ dentant stadas invanas. Impurtants suc­ tad, architectura ed art en il Grischun han postulà il 1579 l’instituziun d’ina nunzia­ L’alloschi e dunsena sco era la scolaziun ziun da l’equipament da la baselgia e da cess ha la missiun retica dals chaputschins els giugà ina rolla decisiva. Ulrich Pfister tura permanenta en la Confederaziun eran gratuits. Il 1797 ha Napoleun serrà l’administraziun dals bains ecclesiastics gì sulettamain en il Surses ed en la regiun che, causa la resistenza da la curia roma­ il Collegium Helveticum ch’è puspè ve­ exequescha l’uvestg craismas e consecra­ da l’Alvra sco era en furma d’in resvegl da Carlo Borromeo na, è dentant vegnida stgaffidapir il 1586. gnì avert dal 1841–1900 cun trais stipen­ ziuns ed accumoda dispitas (frequentas la conscienza religiusa e confessiunala e * 2 d’october 1538 ad Arona (Piemunt), Il 1579 ha Borromeo fundà a Milaun il dis per Grischuns. Las (maximal otg) antruras tranter plaivs e chaplanias affilia­ da la determinaziun dals cunfins confes­ † 3 da november 1584 a Milaun, da Mi­ Collegium Helveticum, destinà a la fur­ plazzas libras da la Vuclina vegnivan at­ das). Las actas da visitaziuns (redigidas pli siunals. Suenter il 17avel tschientaner, ca­ laun. Figl da Gilberto, cont d’Arona, e da maziun dal clerus svizzer e dotà cun 50 tribuidas da l’uvestg da Com. Fin il 1797 baud en latin) dattan in’invista en las pra­ racterisà da cumbats politics ed intoleran­ Margherita nata de Medici, sora da Gio­ stipendis. Intimads da quest exempel èn èn vegnids scolads ca. 400 spirituals gri­ vendas e baselgias ruralas dal territori ca­ za confessiunala, han ins demussà dapli vanni Angelo, il posteriur papa Pio IV. Il ils gesuits cumparids il 1579 a Lucerna e schuns al Collegium Helveticum, dal tolic. Adolf Collenberg toleranza a l’intern da cunfins confessiu­ 1560 è el vegnì incumbensà cun l’admi­ pli tard er a Friburg ed a Porrentruy, en­ 1842–1900 51. Dapi il 1610 possedeva nals territorials renconuschids. En il nistraziun da l’archidiocesa da Milaun. tant ch’ils chaputschins, grazia al sustegn l’uvestgieu da Cuira ulteriuras quatter fin Missiun retica dals chaputschins 19avel tschientaner è sa diminuida l’acti­ Consecraziun a l’uvestg 1563, cardinal da dal nunzi apostolic da la Confederaziun, otg plazzas da studi al collegi apostolic a La missiun retica dals chaputschins ta­ vitad missiunarica dals chaputschins ed il S. Prassede a Roma 1564. Il 1566 ha Bor­ Giovanni Francesco Bonomi, han dà vita Dillingen (Baviera) ed a partir dal 1627 lians ha durà dal 1621 fin il 1955. A Ta­ 1955 ha il davos pader da la missiun reti­ romeo prendì domicil stabel a Milaun ed a lur missiun en la Svizra Interna (Altdorf, duas al Collegi da S. Barbara a Vienna. rasp (in’enclava sut domini austriac) han ca dals chaputschins (talians) bandunà il Adolf Collenberg pastorà chaputschins da la provinza da Grischun (Casti). Puntina tranter il 1623 ed il 2009. L’ ur­ La prestaziun culturala dals chaput­ Johann Flugi (d’Aspermont) den dals chaputschins (Ordo Fratrum schins sco promoturs da la construcziun * 1550 a San Murezzan, † 30 d’avust Minorum Capuccinorum) è in rom auto­ da baselgias e da l’art sacral è considera­ 1627 a Cuira, catolic, da San Murezzan. nom da l’urden dals franciscans ch’eran bla, oravant tut entaifer l’intschess da Consecrà sacerdot 1575. Plevon a Vaz s’obligads a la paupradad radicala. Els vi­ l’Alvra e da la Gelgia. In ferm sustegn han 1576 ed a Feldkirch 1585–97. Canoni vevan sco «eremits moderads» tenor las els obtegnì da las differentas confraterni­ 1586, decan episcopal e vicari general reglas da l’urden da s. Francestg d’Assisi. tads da laics (Terziars, s. Rusari e.a.). Im­ 1597. Ils 9 da favrer 1601 è Flugi vegnì L’ urden dals chaputschins era sa constituì purtanta è era lur contribuziun a la litte­ nominà uvestg da Cuira (Johann V) e il 1529 ed era organisà en provinzas cun ratura rumantscha religiusa. Menziun suenter l’approvaziun papala ils 9 d’avrigl la curia generala a Roma. El era il purta­ speziala meritan Zaccaria de Salò ed Ale­ è el vegnì consecrà ils 22 da fanadur tras der da la refurma tridentina e dal cumbat xander Lozza, in pader ordvart original. il nunzi a Lucerna; il 1601 ha el era re­ cunter il protestantissem en num da Adolf Collenberg tschavì las regaglias. Flugi è vegnì nobili­ l’unitad da la baselgia catolica. Ils chaput­ tà probablamain il 1606 cun il titel schins talians èn vegnids intimads a la d’Aspermont. El è stà l’emprim uvestg da missiun en Svizra ed en il Grischun ora­ Lexicon Istoric Retic Cuira ch’ha agì en il spiert dal Concil da vant tut tras Carlo Borromeo. Suenter Trent. Ils eveniments succedids durant ils in’emprima missiun en Vuclina, iniziada Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­ Scumbigls grischuns han sfurzà Flugi da il 1575, èn els cumparids il 1621 per tgels (geografics,tematics, artitgels da Baselgia da residiar repetidamain en il Tirol pli segir. l’emprima giada en las Tr ais Lias, e quai famiglias e biografias)dav art l’istorgia S. Steivan a Casti La restituziun dals dretgs a l’uvestgieu, sin giavisch da l’uvestg Johann Flugi grischuna/retica e la Rumantschia. (1650), in dals cen- cunvegnida sut pressiun austriaca il d’Aspermont e cun la protecziun da l’ar­ Editura: Fundaziun Lexicon Istoric ters da la missiun 1622–23, è stada da curta durada. Il mada austriaca. Il Contract da Lindau dal Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch; retica dals 1621 han missiunaris chaputschins, de­ 1622 ha invià, cumbain senza success du­ versiun stampada: www.casanova.ch chaputschins. rivants per gronda part da Brescha, cu­ rabel, la recatolisaziun dal Partenz e da u en mintga libraria. FOTO: PD menzà ad operar en las plaivs ruman­ l’Engiadina. L’ emprim prefect ed organi­