Program Rewitalizacji Dla Gminy Różan Na Lata 2016-2023

Załącznik nr 2 do Zarządzenia nr 56/2016 Burmistrza Gminy Różan z dnia 24 października 2016 roku

PROGRAM REWITALIZACJI DLA GMINY RÓŻAN NA LATA 2016-2023

INSTYTUT BADACZY IPC SPÓŁKA Z O.O.

SPIS TREŚCI

1. WSTĘP ...... 3 2. OPIS POWIĄZAŃ PROGRAMU Z DOKUMENTAMI STRATEGICZNYMI I PLANISTYCZNYMI GMINY ...... 7 2.1 Strategia Rozwoju Gminy Różan ...... 7 2.2 Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Różan ...... 9 2.3 Lokalny Plan Rewitalizacji Gminy Różan na lata 2009-2016 ...... 12 3. DIAGNOZA ...... 15 3.1 Diagnoza zjawisk społecznych ...... 15 Ludność ...... 15 Bezrobocie i rynek pracy ...... 33 Pomoc społeczna i wspieranie rodziny ...... 37 Ubóstwo ...... 46 Niepełnosprawność i choroba ...... 47 Uzależnienia i przemoc ...... 49 Przestępczość i bezpieczeństwo ...... 53 Aktywność społeczna ...... 54 2.2 Diagnoza zjawisk w sferze gospodarczej...... 60 2.3 Diagnoza zjawisk w sferze środowiskowej ...... 73 Walory przyrodnicze ...... 73 Stan środowiska ...... 74 Obecność odpadów stanowiących zagrożenie dla zdrowia ...... 80 2.4 Diagnoza zjawisk w sferze przestrzenno-funkcjonalnej ...... 85 Uwarunkowania związane z położeniem oraz przestrzenią ...... 85 Edukacja ...... 89 Kultura ...... 98 Służba zdrowia ...... 105 Turystyka, sport i rekreacja ...... 108 Dziedzictwo kulturowe ...... 112 Transport i komunikacja ...... 116 2.5 Diagnoza zjawisk w sferze technicznej ...... 119 Gospodarka wodno-ściekowa ...... 119 Sieć gazowa ...... 123 Sieć ciepłownicza ...... 123 Sieć telekomunikacyjna ...... 123 Sieć elektroenergetyczna ...... 124

Stan zasobów mieszkaniowych ...... 124 3. OBSZARY ZDEGRADOWANE I OBSZARY REWITALIZACJI ...... 128 3.1. Stan kryzysowy ...... 128 3.2. Obszar rewitalizacji ...... 143 4. WIZJA OBSZARU REWITALIZACJI ...... 154 5. CELE REWITALIZACJI ORAZ KIERUNKI DZIAŁAŃ ...... 158 6. LISTA PODSTAWOWYCH PROJEKTÓW I PRZEDSIĘWZIĘĆ REWITALIZACYJNYCH ...... 159 7. POZOSTAŁE PROJEKTY I PRZEDSIĘWZIĘCIA REWITALIZACYJNE ...... 167 8. MECHANIZMY ZAPEWNIENIA KOMPLEMENTARNOŚCI ...... 169 9. INDYKATYWNE RAMY FINANSOWE ...... 174 10. MECHANIZMY WŁĄCZENIA MIESZKAŃCÓW, PRZEDSIĘBIORCÓW I INNYCH PODMIOTÓW I GRUP AKTYWNYCH W PROCES REWITALIZACJI ...... 176 11. SYSTEM REALIZACJI PROGRAMU REWITALIZACJI ORAZ MONITORING ...... 179 12. SPIS MAP, WYKRESÓW I TABEL ...... 184

1. WSTĘP

„MISJĄ GMINY RÓŻAN JEST ZAPEWNIENIE WYSOKIEJ JAKOŚCI ŻYCIA MIESZKAŃCÓW W OPARCIU O ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ.”

Prowadzenie rewitalizacji wpisuje się w nurt polityki rozwoju gminy Różan i wynika bezpośrednio z przyjętej przez Gminę misji.

Rewitalizacja stanowi proces wyprowadzania ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych, prowadzony w sposób kompleksowy, poprzez zintegrowane działania na rzecz lokalnej społeczności, przestrzeni i gospodarki, skoncentrowane terytorialnie, prowadzone przez interesariuszy rewitalizacji na podstawie gminnego programu rewitalizacji.

Definicja rewitalizacji podkreśla kilka istotnych zagadnień i wyzwań związanych z procesem wychodzenia ze stanu kryzysowego obszaru kryzysowego.

Po pierwsze proces rewitalizacji powinien być realizowany w sposób kompleksowy, tj. w taki sposób, który nie tylko rozwiązuje lub eliminuje wybrane zagrożenia i problemy, ale także w sposób pozwalający na wykorzystanie mocnych stron nie tylko obszaru rewitalizowanego, ale całej gminy, jak również potencjału otoczenia zewnętrznego, traktowanych jako szanse rozwoju. Takie kompleksowe podejście do rewitalizacji oznacza, że działania podejmowane na rzecz wychodzenia ze stanu kryzysowego powinny wpisywać się w szerszy nurt realizacji polityki rozwoju całej gminy i jego otoczenia, w szczególności otoczenia powiązanego funkcjonalnie z gminą.

Po drugie proces rewitalizacji powinien być prowadzony w sferach społecznej, przestrzennej i gospodarczej, tj. być ukierunkowany na wieloaspektowe podejście oraz rezultaty. Kluczowe dla właściwego zdiagnozowania skali poszczególnych problemów, a tym samym wybór zawężonych terytorialnie obszarów do rewitalizacji powinien być poprzedzony rzetelną diagnozą. Diagnoza powinna wskazać stany kryzysowe na obszarze gminy, zarówno w sferze terytorialnej, ale przede wszystkim w sferze kategorii problemów. Ostateczny wybór obszarów do rewitalizacji powinien być wyborem najefektywniejszej ścieżki działań, w kontekście oczekiwanych rezultatów, tj. wynikać z rangi lub znaczenia wybranych zagadnień/obszarów rewitalizacji dla polityki rozwoju całej gminy.

Po trzecie, istotną rolę w procesie tworzenia i realizacji programu rewitalizacji odgrywa partycypacja społeczna, która obejmuje przygotowanie, prowadzenie i ocenę rewitalizacji w sposób zapewniający aktywny udział interesariuszy. W toku przygotowania, prowadzenia i oceny rewitalizacji dąży się, aby działania, skutkowały wypowiedzeniem się przez wszystkich interesariuszy.

Interesariuszami rewitalizacji są w szczególności:

1) mieszkańcy obszaru rewitalizacji oraz właściciele, użytkownicy wieczyści nieruchomości i podmioty zarządzające nieruchomościami znajdującymi się na tym obszarze, w tym spółdzielnie mieszkaniowe, wspólnoty mieszkaniowe i towarzystwa budownictwa społecznego; 2) mieszkańcy gminy inni niż wymienieni powyżej, 3) podmioty prowadzące lub zamierzające prowadzić na obszarze gminy działalność gospodarczą; 4) podmioty prowadzące lub zamierzające prowadzić na obszarze gminy działalność społeczną, w tym organizacje pozarządowe i grupy nieformalne; 5) jednostki samorządu terytorialnego i ich jednostki organizacyjne; 6) organy władzy publicznej;

7) podmioty, inne niż wymienione w pkt 6, realizujące na obszarze rewitalizacji uprawnienia Skarbu Państwa.

Oznacza to, że sam proces powinien być tak zaplanowany, aby umożliwić czynny udział wybranych grup społecznych i tzw. aktorów rozwoju lokalnego. Udział interesariuszy powinien zostać zaplanowany zarówno na etapie tworzenia programu rewitalizacji, jak również na etapie jego realizacji, w tym ewaluacji. Na etapie tworzenia programu rewitalizacji wskazany jest udział interesariuszy zarówno na etapie diagnozy, jak również planowania poszczególnych celów i działań rewitalizacyjnych.

Gmina Różan przystępuje do przeprowadzenia rewitalizacji zgodnie z zapisami Wytycznych w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych na lata 2014–2020 Ministra Rozwoju z 6 sierpnia 2016 roku oraz na podstawie art. 18 ust. 2 pkt 6 Ustawy z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2015 r. poz. 1515, z późn. zm.).

Wytyczne w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych na lata 2014-2020, zostały wydane na podstawie art. 5 ust. 1 pkt 11 ustawy z dnia 11 lipca 2014 r. o zasadach realizacji programów w zakresie polityki spójności finansowanych w perspektywie finansowej 2014-2020 (Dz. U. z 2016 r. poz. 217).

Program rewitalizacji realizowany na poziomie gminy wpisuje się w szereg założeń krajowych i regionalnych dokumentów strategicznych:

Nazwa dokumentu Cele odnoszące się do rewitalizacji Strategia Rozwoju Kraju Obszar strategiczny II. Konkurencyjna gospodarka 2020 Cel II.4. Rozwój kapitału ludzkiego II. 4.1. Zwiększanie aktywności zawodowej II. 4.2. Poprawa jakości kapitału ludzkiego Obszar strategiczny III. Spójność społeczna i terytorialna. Cel III.1. Integracja społeczna. III.1.1. Zwiększenie aktywności osób wykluczonych i zagrożonych wykluczeniem społecznym III.1.2. Zmniejszenie ubóstwa w grupach najbardziej nim zagrożonych Cel III.3. Wzmocnienie mechanizmów terytorialnego równoważenia rozwoju oraz integracja przestrzenna dla rozwijania i pełnego wykorzystania potencjałów regionalnych III.3.3. Tworzenie warunków dla rozwoju ośrodków regionalnych, subregionalnych i lokalnych oraz wzmacniania potencjału obszarów wiejskich. Wspieranie rozwoju ośrodków o znaczeniu lokalnym w zakresie działań rewitalizacyjnych, rozbudowy infrastruktury, zwłaszcza komunikacyjnej, a także poprawy usług użyteczności publicznej i innych funkcji niezbędnych dla inicjowania procesów rozwojowych na poziomie lokalnym. Strategia Innowacyjności Cel 1. Dostosowanie otoczenia regulacyjnego i finansowego do potrzeb i Efektywności Gospodarki innowacyjnej i efektywnej gospodarki. „Dynamiczna Polska 2020” Cel 2. Stymulowanie innowacyjności poprzez wzrost efektywności wiedzy i pracy.

Cel 3. Wzrost efektywności wykorzystania zasobów naturalnych i surowców. Cel 4. Wzrost umiędzynarodowienia polskiej gospodarki. Strategia Rozwoju Kapitału Cel 3. Poprawa sytuacji osób i grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. Ludzkiego 2020 Strategia Rozwoju Kapitału Cel 3. Poprawa sytuacji osób i grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. Społecznego 2020 Cel 4. Rozwój i efektywne wykorzystanie potencjału kulturowego i kreatywnego. Strategia Bezpieczeństwo Cel 1. Zrównoważone gospodarowanie zasobami środowiska. Energetyczne i Środowisko Cel 2. Zapewnienie gospodarce krajowej bezpiecznego perspektywa do 2020 r. i konkurencyjnego zaopatrzenia w energię. Cel 3.Poprawa stanu środowiska. Krajowa Strategia Rozwoju Cel 1. Wspomaganie wzrostu konkurencyjności regionów (konkurencyjność). Regionalnego 2010- 2020: Cel 2. Budowanie spójności terytorialnej i przeciwdziałanie marginalizacji Regiony, Miasta, Obszary obszarów problemowych (spójność). wiejskie. Cel 3. Tworzenie warunków dla skutecznej, efektywnej i partnerskiej realizacji działań rozwojowych ukierunkowanych terytorialnie (sprawność). Koncepcja Przestrzennego Cel 2: Poprawa spójności wewnętrznej i terytorialnej, równoważenie Zagospodarowania Kraju rozwoju kraju poprzez promowanie integracji funkcjonalnej, tworzenie 2030 warunków dla rozprzestrzeniania się czynników rozwoju, wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich oraz wykorzystanie potencjału wewnętrznego wszystkich. Cel 4: Kształtowanie struktur przestrzennych wspierających osiągnięcie i utrzymanie wysokiej jakości środowiska przyrodniczego i walorów krajobrazowych Polski. Narodowy Plan Cel główny: poprawa warunków rozwoju obszarów zdegradowanych Rewitalizacji w wymiarze przestrzennym, społecznym, kulturowym i gospodarczym. Realizacji tego celu służyć będzie tworzenie korzystnych

warunków dla prowadzenia rewitalizacji w Polsce i położenie nacisku na holistyczne, zintegrowane podejście do prowadzenia takich działań. Strategia Rozwoju Cel: Rozwój produkcji ukierunkowanej na eksport w przemyśle województwa zaawansowanych i średniozaawansowanych technologii oraz w przemyśle Mazowieckiego do 2030 i przetwórstwie rolno-spożywczym roku Cel: Wzrost konkurencyjności regionu poprzez rozwój działalności gospodarczej oraz transfer i wykorzystanie nowych technologii Cel: Poprawa dostępności i spójności terytorialnej regionu oraz kształtowanie ładu przestrzennego Cel: Poprawa jakości życia oraz wykorzystanie kapitału ludzkiego i społecznego do tworzenia nowoczesnej gospodarki

Cel: Zapewnienie gospodarce regionu zdywersyfikowanego zaopatrzenia w energie przy zrównoważonym gospodarowaniu zasobami środowiska Cel: Wykorzystanie potencjału kultury i dziedzictwa kulturowego oraz walorów środowiska przyrodniczego dla rozwoju gospodarczego regionu i poprawy jakości życia

2. OPIS POWIĄZAŃ PROGRAMU Z DOKUMENTAMI STRATEGICZNYMI I PLANISTYCZNYMI GMINY

2.1 STRATEGIA ROZWOJU GMINY RÓŻAN

Mając na uwadze przeprowadzoną analizę zjawisk kryzysowych w gminie Różan za najistotniejsze dla rozwoju gminy, w perspektywie strategicznej należy uznać następujące wyzwania:

1. Kształtowanie kapitału społecznego mieszkańców gminy, w szczególności poprzez wspieranie aktywności społecznej, włączenie społeczne, działania socjalne, edukacyjne, współpracę mieszkańców oraz działalność organizacji społecznych. 2. Przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom demograficznym, w szczególności poprzez przyciąganie nowych mieszkańców, poprawę jakości życia, wpieranie rodzin oraz tworzenie warunków do samorealizacji na obszarze gminy, w szczególności dla osób wchodzących na rynek pracy. 3. Zwiększanie aktywności gospodarczej oraz zawodowej mieszkańców, poprzez działania edukacyjne, kształcenie oraz współpracę z przedsiębiorcami. 4. Rozwój gospodarczy poprzez umiejętne wykorzystanie potencjału gminy, w szczególności walorów przyrodniczych, dziedzictwa kulturowego oraz przedsiębiorczości mieszkańców. 5. Poprawa atrakcyjności turystyczno-rekreacyjnej gminy poprzez rozwój infrastruktury oraz wspieranie rozwoju usług. 6. Poprawa jakości życia poprzez dalszy rozwój infrastruktury technicznej, ukierunkowanej na poprawę stanu środowiska oraz poprawę jakości usług publicznych.

W ramach prac nad strategią gminy Różan uzgodniono następujące brzmienie wizji: „GMINA RÓŻAN TO AKTYWNE SPOŁECZNIE I GOSPODARCZO ORAZ ATRAKCYJNE OSIEDLEŃCZO I TURYSTYCZNIE MIEJSCE, W KTÓRYM ŻYJE SIĘ WYGODNIE.”

Wizja wskazuje na istotne dążenia i aspiracje gminy w sferze społecznej. Gmina dążyć będzie do zwiększenia aktywności społecznej – która pozytywnie wpływać będzie na poziom wiedzy i umiejętności mieszkańców oraz zaangażowanie w sprawy publiczne i społeczne. Społeczeństwo aktywne cechuje się wysokim poziomem kapitału społecznego. Kapitał społeczny w przypadku gminy Różan jest kluczową wartością i zasobem – gdyż pozwala w optymalny sposób wykorzystać umiejętności mieszkańców. Takie społeczności nastawione są na współpracę i wymianę wiedzy, charakteryzują się samopomocą i wrażliwością społeczną.

Gmina Różan jest obszarem pozbawionym większych przedsiębiorstw, a rozwój gospodarczy oparty jest w dużym stopniu na indywidualnej przedsiębiorczości. W tym kontekście wspieranie aktywności społecznej powinno być ukierunkowane także na sferę gospodarczą, w tym na kształtowanie przedsiębiorczości oraz umiejętności, które mogą pomóc mieszkańcom gminy na rynku pracy. Gmina aktywna gospodarczo to gmina przede wszystkim przedsiębiorcza oraz umiejętnie wykorzystująca swoje lokalne potencjały, w szczególności zasoby i walory przyrodnicze, przestrzeń oraz powiązania funkcjonalne.

Jak już wspomniano atutem gminy Różan są walory przyrodnicze. W oparciu o te walory gmina kształtować będzie ofertę mieszkaniową oraz turystyczną. Działania gminy w tym zakresie zmierzać będą do podnoszenia jakości życia oraz kształtowania wysokiej jakości oferty rekreacji i wypoczynku na obszarach wiejskich, w kontakcie z przyrodą.

Struktura Strategii została zbudowana w oparciu o elementy składowe wzajemnie sobie podległe w hierarchii ważności (cele i wynikające z nich zadania). Osiąganiu wizji służą wyznaczone cele , które mają charakter ogólny i określają pożądane stany i procesy rozwojowe. Cele uzupełnione są o kierunki zadań.

Cel strategiczny 1. Podniesienie atrakcyjności osiedleńczej gminy.

 Cel operacyjny 1.1. Rozwój infrastruktury społecznej oraz usług społecznych  Cel operacyjny 1.2. Rozwój infrastruktury technicznej.

Cel strategiczny 2. Podniesienie atrakcyjności turystycznej gminy.

 Cel operacyjny 2.1. Rewitalizacja i modernizacja obiektów historycznych oraz nadanie im nowych funkcji.  Cel operacyjny 2.2. Rozwój infrastruktury turystycznej.  Cel operacyjny 2.3. Rozwój promocji i informacji turystycznej.  Cel operacyjny 2.4. Rozwój oferty turystycznej opartej o produkty turystyczne.

Cel 3. Wzrost aktywności społeczno-gospodarczej.

 Cel operacyjny 3.1. Podniesienie aktywności społecznej  Cel operacyjny 3.2. Podniesienie aktywności gospodarczej.

Wszystkie ww. cele wykazują zbieżność z potrzebami rewitalizacyjnymi, w szczególności związanymi z rozwiązywaniem problemów społecznych, zwiększeniem aktywności gospodarczej oraz podnoszeniem jakości życia.

2.2 STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY RÓŻAN

Gmina Różan posiada opracowany dokument Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan. Celem Studium jest, zgodnie z założeniami ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, określenie polityki przestrzennej na obszarze gminy w nawiązaniu do celów i kierunków polityki przestrzennej regionu, przy uwzględnieniu jednocześnie uwarunkowań wynikających ze stanu środowiska i dotychczasowego zagospodarowania terenów.

Podstawą do stworzenia dokumentu była Uchwała Nr XXXVI/198/2002 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 30 sierpnia 2002 r. i Uchwała Nr IV/28/2003 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 26 lutego 2003 r. o przystąpieniu do sporządzania studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan było następnie aktualizowane, kolejno w latach 2005, 2010 i 2012.

Aktualnie obowiązujący dokument jest efektem działań podjętych w wyniku Uchwały Nr XXXVIII/181/10 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 28 czerwca 2010 r. w sprawie przystąpienia do sporządzania zmiany studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan. Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan została przyjęta Uchwałą Nr IX/90/2012 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 26 marca 2012 r. Produktem finalnym opracowania jest dokumentacja zmiany studium, składająca się z następujących części:

 tekstu uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy,  planszy graficznej, prezentującej kierunki zagospodarowania przestrzennego miasta Różan, w skali 1:5000,  planszy graficznej, prezentującej kierunki zagospodarowania przestrzennego gminy, w skali 1:25000,  rozstrzygnięcia o sposobie rozpatrzenia uwag do projektu zmiany studium.

Tekst Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan składa się z kilku części, obejmujących:

I. Informacje ogólne

II. Uwarunkowania polityki przestrzennej gminy:

1. Uwarunkowania planistyczne

2. Wnioski zgłoszone przez organy i instytucje do Studium

3. Powiązania zewnętrzne wpływające na przestrzeń gminną

4. Uwarunkowania wynikające z istniejącego zagospodarowania:

4.1. Użytkowanie gruntów 4.2. Środowisko przyrodnicze 4.3. Osadnictwo 4.4. Wartości kulturowe 4.5. Infrastruktura społeczna i obsługa ludności

4.6. Komunikacja 4.7. Systemy infrastruktury technicznej

5. Stan i tendencje rozwoju społeczno-gospodarczego:

5.1. Przemiany demograficzne i zjawiska społeczne 5.2. Sfera gospodarcza

6. Wpływ uwarunkowań na ustalenia kierunków i zasad zagospodarowania przestrzennego gminy

III. Kierunki zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy

1. Główne problemy wymagające rozwiązania

2. Kierunki rozwoju

2.1. Kierunki zmian w strukturze przestrzennej gminy oraz w przeznaczeniu terenów i wskaźniki dotyczące zagospodarowania oraz użytkowania terenów 2.2. Zasady ochrony środowiska i jego zasobów, ochrony przyrody i krajobrazu kulturowego 2.3. Zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków 2.4. Kierunki i zasady kształtowania rolniczej i leśnej przestrzeni produkcyjnej 2.5. Kierunki rozwoju funkcji turystycznej i rekreacyjnej 2.6. Kierunki rozwoju systemów komunikacji i infrastruktury technicznej 2.7. Rozwój infrastruktury komunikacyjnej 2.8. Rozwój infrastruktura technicznej

3. Obszary, na których będą rozmieszczone inwestycje celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym i lokalnym

4. Obszary wymagające sporządzenia planów miejscowych

5. Obszary szczególnego zagrożenia powodzią oraz obszary osuwania się mas ziemnych

6. Obiekty lub obszary, dla których wyznacza się w złożu kopaliny filar ochronny

7. Obszary wymagające przekształceń i rehabilitacji

8. Uzasadnienie przyjętych rozwiązań oraz synteza Studium.

Wybrane główne problemy wymagające rozwiązania w gminie Różan, powiązane z potrzebami rewitalizacyjnymi, której ujęte zostały w Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Różan to:  pogodzenie rozwoju funkcji turystycznej i wypoczynkowej z ochroną terenów doliny Narwi podlegających ochronie przyrody.  pogodzenie kolizyjności wzrostu natężenia ruchu na drogach krajowych z rozwojem przestrzennym miasta i komunikacją lokalną.  zapewnienie mieszkańcom możliwości korzystania z systemu zbiorczego oczyszczania ścieków.  zapewnienie dostępu do usług świadczonych przez samorząd dla wszystkich mieszkańców gminy w równym stopniu.  uporządkowanie zabudowy i pierzei wokół głównego rynku w mieście.  malejąca opłacalność produkcji rolniczej wywołuje konieczność wyznaczenia miejsc aktywizacji gospodarczej na obszarze gminy.  zachowanie wartości wizualnych środowiska przyrodniczego i kulturowego. [s.51 Zmiana Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Różan, 2012 rok.

Mapa 1. Kierunki zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan

Źródło: Uchwała Nr XI/90/2012 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 26 marca 2012 r. w sprawie uchwalenia zmiany studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan, Załącznik nr 2

2.3 LOKALNY PLAN REWITALIZACJI GMINY RÓŻAN NA LATA 2009-2016

Zadania z zakresu rewitalizacji prowadzone były w gminie Różan w ramach Lokalnego Planu Rewitalizacji Gminy Różan na lata 2009-2016, przyjętego Uchwałą Nr XXX/146/09 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 29 czerwca 2009 r.

Główną przyczyną opracowania Planu były oczekiwania i chęci mieszkańców związane z dynamicznym rozwojem ich miejscowości, poprawą warunków pracy oraz podnoszeniem stopy życiowej. Dokument był również niezbędny przy aplikowaniu o środki finansowe Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego na realizację projektów z zakresu odnowy zdegradowanych obszarów miast w ramach działań przewidzianych w Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Mazowieckiego.

Końcowymi beneficjentami realizacji Lokalnego Programu Rewitalizacji Gminy Różan jest społeczność lokalna (mieszkańcy, przedsiębiorstwa i organizacje działające na terenie gminy), w szczególności ta mieszkająca i działająca w zdegradowanych obszarach miejskich. Za obszar zdegradowany uznano tę część gminy, w której mają miejsce zaległości w działalności remontowo-modernizacyjnej obiektów kubaturowych, zły stan infrastruktury komunalnej i niedostatki w zakresie usług publicznych, ale wśród czynników świadczących o degradacji danego obszaru znalazły się również: podwyższony stan bezrobocia wśród mieszkańców, mała aktywność gospodarcza oraz występujące objawy patologii społecznych takich jak alkoholizm, narkomania czy przestępczość.

Na podstawie opracowanych wskaźników stwierdzono, że gmina Różan może ubiegać się o wsparcie z funduszy europejskich dla projektów rewitalizacyjnych z kryterium 61 (zintegrowane projekty odnowy miejskiej/wiejskiej) oraz kryterium 78 (infrastruktura mieszkalnictwa). Jako obszar zdegradowany i objęty LPR uznano strefę gminy Różan.

W trakcie warsztatów będących elementem opracowania Planu, ustalono siedem priorytetów, które przekładały się na rodzaj zadań i projektów kwalifikujących się do programu rewitalizacji:

 P1. Modernizacja części wspólnych budynków mieszkalnych (dachy, ściany zewnętrzne, wejścia) oraz ich otoczenia (pawilony usługowe, mała architektura, drogi, parkingi, dojazd, place zabaw).  P2. Budowa i modernizacja pawilonów usługowych oraz pomieszczeń dla prowadzenie działalności gospodarczej przez małe i średnie przedsiębiorstwa, poprawa dostępności dla pieszych, osób niepełnosprawnych i samochodów (chodniki, drogi dojazdowe, parkingi, pochylnie, windy).  P3. Modernizacja i adaptacja funkcjonalna starych budynków z ich zachowaniem oraz rewitalizacja obiektów dziedzictwa kulturowego.  P4. Otwarcie komunikacyjne miasta, stref przemysłowych oraz obszarów usługowych, rozdzielenie ruchu tranzytowego i lokalnego, uporządkowanie ciągów ruchu pieszego.  P5. Zmiana funkcji budynków użyteczności publicznej dla organizacji pozarządowych z przeznaczeniem na działalność kulturalną, sportową i społeczną, służącą zwalczaniu i zapobieganiu patologiom społecznym.  P6. Otwieranie obszarów inwestycyjnych wraz z ich uzbrojeniem w infrastrukturę nawierzchniową i podziemną (drogi, kanalizacja, wodociągi, parkingi).  P7. Wzbogacenie przestrzeni publicznej łącznie z monitoringiem i tworzeniem stref bezpieczeństwa poza osiedlami.

Powyższe priorytety zostały wykorzystane do programowania działań w następujący sposób:

Działania przestrzenne (techniczno-materialne) – cele szczegółowe rewitalizacji obejmowały: działania dotyczące rozwoju infrastruktury technicznej, działania dotyczące restrukturyzacji przemysłu, działania dotyczące remontów i renowacji istniejących zasobów mieszkaniowych oraz działania dotyczące rozwoju infrastruktury społecznej, kulturalnej, turystycznej.

 P1. Modernizacja części wspólnych budynków mieszkalnych (dachy, ściany zewnętrzne, wejścia) oraz ich otoczenia (pawilony usługowe, mała architektura, drogi, parkingi, dojazd, place zabaw).  P2. Budowa i modernizacja pawilonów usługowych oraz pomieszczeń dla prowadzenie działalności gospodarczej przez małe i średnie przedsiębiorstwa, poprawa dostępności dla pieszych, osób niepełnosprawnych i samochodów (chodniki, drogi dojazdowe, parkingi, pochylnie, windy).  P3. Modernizacja i adaptacja funkcjonalna starych budynków z ich zachowaniem oraz rewitalizacja obiektów dziedzictwa kulturowego.  P4. Uregulowanie systemu komunikacyjnego Gminy Różan, strefy przemysłowych oraz obszarów usługowych, rozdzielenie ruchu tranzytowego i lokalnego, uporządkowanie ciągów ruchu pieszego.  P5. Wzbogacenie przestrzeni publicznej łącznie z monitoringiem i tworzeniem stref bezpieczeństwa.

Działania gospodarcze – cele szczegółowe rewitalizacji obejmowały: działania dotyczące wspierania przedsiębiorczości oraz działania dotyczące rozwoju turystyki bądź innych sektorów gospodarki lokalnej.

 P1. Budowa i modernizacja pawilonów usługowych oraz pomieszczeń dla prowadzenie działalności gospodarczej przez małe i średnie przedsiębiorstwa, poprawa dostępności dla pieszych, osób niepełnosprawnych i samochodów (chodniki, drogi dojazdowe, parkingi, pochylnie, windy).  P2. Modernizacja i adaptacja funkcjonalna starych budynków z ich zachowaniem oraz rewitalizacja obiektów dziedzictwa kulturowego.  P3. Otwieranie obszarów inwestycyjnych wraz z ich uzbrojeniem w infrastrukturę nawierzchniową (drogi, podziemia, kanalizacja, parkingi).

Działania społeczne – cele szczegółowe rewitalizacji obejmowały: działania dotyczące rozwoju zasobów ludzkich, działania dotyczące przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, działania dotyczące walki z patologiami społecznymi, działania dotyczące zapobieganiu zjawisku bezrobocia oraz działania na rzecz aktywizacji środowisk dziecięcych i młodzieżowych.

 P1. Zmiana funkcji budynków użyteczności publicznej dla organizacji pozarządowych z przeznaczeniem na działalność kulturalną, sportową i społeczną, służącą zwalczaniu i zapobieganiu patologiom społecznym.  P2. Wzbogacenie przestrzeni publicznej łącznie z monitoringiem i tworzeniem stref bezpieczeństwa.

Wśród wybranych projektów rewitalizacji gminy Różan znalazły się:

1. Budowa zbiornika retencyjnego na rzece Różanicy w m. Szygi i Zawady-Ponikiew 2. Budowa monitoringu wizyjnego miasta Różan 3. Przebudowa stacji uzdatniania wody w Różanie 4. Budowa hydroforni i sieci wodociągowej we wsiach: Chełsty, Dąbrówka i Kaszewiec 5. Budowa wodociągu we wsi Zawady-Ponikiew 6. Budowa kanalizacji sanitarnej we wsiach Chrzczonki i Dyszobaba 7. Budowa kanalizacji sanitarnej we wsiach Prycanowo, Podborze i Załuzie 8. Budowa kanalizacji sanitarnej w ul. Polnej w Różanie 9. Przebudowa drogi gminnej Prycanowo-Podborze 10. Przebudowa drogi Chrzczonki-Załęże Wielkie 11. Przebudowa drogi w Dąbrówce 12. Przebudowa drogi w Kaszewcu

13. Przebudowa drogi Prycanowo-Szygi 14. Przebudowa drogi w Dyszobabie 15. Przebudowa drogi Dzbądz-Mroczki Rębiszewo 16. Przebudowa drogi Załuzie-Chrzanowo 17. Przebudowa stadionu i budowa obiektów towarzyszących w Różanie.

3. DIAGNOZA

3.1 DIAGNOZA ZJAWISK SPOŁECZNYCH

LUDNOŚĆ

Gmina Różan jest gminą miejsko-wiejską położoną w północno-wschodniej części województwa mazowieckiego, w powiecie makowskim. Gmina graniczy od północy z gminą Młynarze, od południa z gminą Rzewnie, od zachodu z gminą Czerwonka Włościańska, a od wschodu z gminą Goworowo z powiatu ostrołęckiego.

Sieć osadniczą gminy tworzy miasto Różan i osiemnaście sołectw:

 Chełsty,  Chrzczonki,  Dąbrówka,  Dzbądz,  Dyszobaba,  Kaszewiec,  Miłony,  Mroczki-Rębiszewo,  Paulinowo,  Podborze,  Prycanowo,  Szygi,  Załęże-Eliasze,  Załęże-Gartki,  Załęże-Sędzięta,  Załęże Wielkie,  Załuzie,  Zawady-Ponikiew.

Mapa 2. Mapa gminy Różan

Źródło: http://www.rozan.eur.pl

Gmina Różan, według stanu na 31.12.2015 roku, liczyła 4 462 mieszkańców. Na przestrzeni ostatnich pięciu lat rysuje się niewielka tendencja spadkowa w zakresie liczby ludności – w latach 2010-2015 liczba mieszkańców gminy Różan zmniejszyła się ogółem o 55 osób, tj. o 1,2%.

Wykres 1. Ludność faktycznie zamieszkała w gminie Różan w latach 2010-2015

4 550 4 527 4 517 4 506 4 500 4 510 4 490

4 462 4 450

4 400 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Źródło: GUS/BDL

Poszczególne sołectwa gminy Różan cechuje znaczne zróżnicowanie w zakresie liczby mieszkańców. W 2015 roku wahała się ona od 32 osób w Zawady-Ponikiew do 273 osób w Załuziu. Niemal dwie trzecie (61%) ludności gminy zamieszkuje w mieście Różan. Z kolei najmniej liczne pod względem liczby mieszkańców są sołectwa: Zawady- Ponikiew (32 osoby), Załęże-Sędzięta (41 osób), Dąbrówka (42 osoby), Mroczki-Rębiszewo (45 osób) i Załęże- Eliasze (47 osób).

Według danych gminnych liczba mieszkańców gminy Różan w latach 2010-2015 zmniejszyła się o 89 osób tj. 1,9%. W zależności od sołectwa obserwowane był zarówno zwiększenie się ilości osób zameldowanych, jak i ich spadek. Najszybsze tempo wzrostu liczby mieszkańców w latach 2010-2015 stwierdzono w sołectwie Miłony (o 24,4%), a także, choć w mniejszym stopniu, w sołectwach: Dyszobaba (o 7,1%), Szygi (o 6,8%) i Załęże-Sędzięta (o 5,1%). Wzrost liczby mieszkańców nastąpił również w sołectwach Dzbądz i Podborze, ale były to wzrosty nieprzekraczające 2%.

W pozostałych dziesięciu sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 obserwowany był spadek liczby ludności. W analizowanym okresie ubyło mieszkańców sołectw: Zawady-Ponikiew (-17,9%), Prycanowo (-17,6%), Załęże- Gartki (-10,7%), Chrzczonki (-6,5%) i Załuzie (-6,2%). W wolniejszym stopniu ubywało mieszkańców sołectw: Chełsty, Mroczki-Rębiszewo, Paulinowo i Załęże Wielkie oraz miasta Różan.

Tabela 1. Liczba osób zameldowanych w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015

ilość osób zameldowanych Jednostka terytorialna Zmiana 31.12.2010 31.12.2015 Chełsty 111 110 -0,9% Chrzczonki 92 86 -6,5% Dąbrówka 42 42 0,0% Dzbądz 239 242 1,3% Dyszobaba 198 212 7,1% Kaszewiec 97 97 0,0%

Miłony 41 51 24,4% Mroczki-Rębiszewo 47 45 -4,3% Paulinowo 71 69 -2,8% Podborze 92 93 1,1% Prycanowo 68 56 -17,6% Szygi 88 94 6,8% Załęże-Eliasze 47 47 0,0% Załęże-Gartki 56 50 -10,7% Załęże-Sędzięta 39 41 5,1% Załęże Wielkie 137 136 -0,7% Załuzie 291 273 -6,2% Zawady-Ponikiew 39 32 -17,9% RÓŻAN 2850 2780 -2,5% RAZEM 4645 4556 -1,9%

Źródło: dane gminne

Niewielką depopulację Różana w latach 2004-2014 obrazuje również zmiana struktury wiekowej mieszkańców widoczna na piramidzie ludności według grup wiekowych. Na wspomnianym wykresie widać przesuwanie się fal wyżów demograficznych i zwiększającą się liczebność kategorii osób starszych. W porównaniu z 2004 rokiem wśród mieszkańców gminy Różan wzrosła liczba dzieci w wieku do 4 lat, jednak wzrost ten był bardzo niski, zaledwie kilkuprocentowy. W analizowanym okresie wzrosła również ilość osób między 25 a 39 rokiem życia: w grupie wiekowej 25-29 lat wzrost wyniósł 17%, w grupie 30-34 lat – 56%, a w grupie 35-39 lat – 29%. Wzrosty liczebności zanotowano również wśród osób powyżej 55 a poniżej 70 roku życia, przy czym najwyższy, wynoszący 132% wzrost zanotowano w grupie wiekowej 60-64 lata. Natomiast spadki odnotowano wśród mieszkańców gminy w wieku od 5 do 24 lat, od 40 do 54 lat oraz powyżej 70 lat. Najwyższy spadek liczebności populacji dotyczył osób w wieku od 15 do 19 lat i wynosił -37%.

Wykres 2. Ludność gminy Różan według grup wiekowych w latach 2004 i 2014

Ludność Gminy Różan według grup wiekowych 2004 2014

469 70 i więcej 443 187 65-69 257 146 60-64 338 290 55-59 317 354 50-54 290 338 45-49 268 313 40-44 269 256 35-39 331 234 30-34 366 284 25-29 333 415 20-24 327 371 15-19 233 317 10-14 228 233 5-9 222 232 0-4 240

Źródło: GUS/BDL

Gmina Różan cechuje się niską gęstością zaludnienia, dodatkowo niemal identyczną na przestrzeni lat 2010- 2015. W 2015 roku na 1 km2 powierzchni gminy przypadały 53 osoby. Tym samym gmina cechowała się gęstością zaludnienia znacznie niższą niż średnia krajowa (123 osoby na 1 km2) i wojewódzka (150 osób na 1 km2), ale wyższą niż średnia powiatowa (43 osób na 1 km2). W porównaniu z innymi gminami miejsko-wiejskimi Różan cechował się niższą gęstością zaludnienia – średnia gmin miejsko-wiejskich kraju wynosiła 86 osób na 1 km2, a województwa mazowieckiego – 127 osób na 1 km2.

Tabela 2. Ludność na 1 km2 w latach 2010-2015

ludność na 1 km2 Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015 osoba osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA 123 123 123 123 123 123

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 87 86 86 86 86 86

POLSKA - MIASTO 1 089 1 084 1 082 1 078 1 074 1 062 MAZOWIECKIE 148 149 149 150 150 150

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 125 126 127 127 126 127

MAZOWIECKIE - MIASTO 1 567 1 573 1 577 1 581 1 581 1 586 Powiat makowski 44 44 44 44 44 43

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 54 53 53 53

Powiat makowski - MIASTO - - 765 758 756 751

Różan 53 53 54 53 53 53

Źródło: GUS/BDL

Analiza ludności gminy Różan ze względu na strukturę płciową wskazuje na minimalną przewagę kobiet nad mężczyznami. W 2015 roku gmina zamieszkiwana była przez 2 308 kobiet, co stanowiło 50,8% ogółu ludności. Odsetek kobiet wśród mieszkańców gminy okazał się niższy od średniej krajowej (51,6%) i wojewódzkiej (52,2%) oraz od średniej dla gmin miejsko-wiejskich kraju i województwa. Jednocześnie kształtował się on na poziomie wyższym niż wynosiła średnia dla powiatu makowskiego (50,2%).

Tabela 3. Odsetek kobiet w ludności faktycznie zamieszkałej w latach 2010-2015

odsetek kobiet w ludności ogółem

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

% % % % % %

POLSKA 51,6% 51,6% 51,6% 51,6% 51,6% 51,6%

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 50,9% 50,9% 50,9% 50,9% 50,9% 50,9% MAZOWIECKIE 52,1% 52,1% 52,2% 52,2% 52,2% 52,2%

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 51,4% 51,4% 51,4% 51,4% 51,4% 51,4% Powiat makowski 50,0% 50,1% 50,2% 50,2% 50,2% 50,2%

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 50,8% 50,9% 51,1% 50,8% Różan 50,4% 50,3% 50,8% 50,9% 51,1% 50,8%

Źródło: GUS/BDL

Stosunkowo najbardziej sfeminizowanymi sołectwami gminy Różan w 2015 roku były: Prycanowo (60,7%), Dąbrówka (57,1%) i Zawady-Ponikiew (56,3%). Przewaga kobiet, choć nieznaczna, występowała także w sołectwach: Chrzczonki, Dyszobaba, Paulinowo i Załęże Wielkie oraz mieście Różan.

Natomiast sytuacja odwrotna, tj. przewaga mężczyzn wśród mieszkańców, dotyczyła w 2015 roku 10 sołectw gminy Różan. Były to: Chełsty, Dzbądz, Kaszewiec, Miłony, Mroczki-Rębiszewo, Załęże-Eliasze, Załęże-Sędzięta i Załuzie. Najwyższa przewaga mężczyzn w 2015 roku wystąpiła w sołectwie Załęże-Gartki (62%) i Podborze (60,2%).

Tabela 4. Liczba kobiet zamieszkałych w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015

ilość kobiet odsetek kobiet Jednostka terytorialna Zmiana 31.12.2010 31.12.2015 31.12.2010 31.12.2015 Chełsty 49 52 6,1% 44,1% 47,3% Chrzczonki 50 47 -6,0% 54,3% 54,7% Dąbrówka 23 24 4,3% 54,8% 57,1% Dzbądz 112 116 3,6% 46,9% 47,9% Dyszobaba 97 108 11,3% 49,0% 50,9% Kaszewiec 50 48 -4,0% 51,5% 49,5% Miłony 17 23 35,3% 41,5% 45,1%

Mroczki-Rębiszewo 22 21 -4,5% 46,8% 46,7% Paulinowo 36 36 0,0% 50,7% 52,2% Podborze 41 37 -9,8% 44,6% 39,8% Prycanowo 40 34 -15,0% 58,8% 60,7% Szygi 46 47 2,2% 52,3% 50,0% Załęże-Eliasze 19 21 10,5% 40,4% 44,7% Załęże-Gartki 22 19 -13,6% 39,3% 38,0% Załęże-Sędzięta 15 18 20,0% 38,5% 43,9% Załęże Wielkie 74 72 -2,7% 54,0% 52,9% Załuzie 137 128 -6,6% 47,1% 46,9% Zawady-Ponikiew 20 18 -10,0% 51,3% 56,3% RÓŻAN 1476 1439 -2,5% 51,8% 51,8% RAZEM 2346 2308 -1,6% 50,5% 50,7%

Źródło: dane gminne

Wyższy odsetek kobiet w ogóle ludności gminy znajduje swoje potwierdzenie w wartościach współczynnika feminizacji, tj. liczby kobiet przypadających na 100 mężczyzn. W gminie Różan wynosił on 104 i był równy średniej dla gmin miejsko-wiejskich całego kraju (104) oraz wyższy niż średnia dla powiatu makowskiego (101). Jednocześnie w gminie Różan współczynnik feminizacji okazał się niższy od średniej dla całego kraju (107) i województwa (107), w tym również dla gmin miejsko-wiejskich województwa mazowieckiego (106).

Tabela 5. Współczynnik feminizacji ogółem w latach 2010-2015

współczynnik feminizacji ogółem Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015 osoba osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA 107 107 107 107 107 107

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 104 104 104 104 104 104

POLSKA - MIASTO 111 111 111 111 111 111 MAZOWIECKIE 109 109 109 109 109 109

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 106 106 106 106 106 106

MAZOWIECKIE - MIASTO 114 114 114 114 114 114 Powiat makowski 100 100 101 101 101 101

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO- 0 0 103 104 104 104 WIEJSKIE

Powiat makowski - MIASTO 0 0 110 111 111 111 Różan 101 101 103 104 104 104

Źródło: GUS/BDL

Oprócz wykazanego powyżej horyzontalnego trendu liczby mieszkańców, gmina Różan cechuje się niekorzystnymi zjawiskami modyfikującymi strukturę ludności według ekonomicznych grup wieku. W latach 2010-2015 obserwowano następujące zmiany struktury społeczeństwa w gminie:

 Spadek liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym (do 17 lat włącznie) – liczba ludności w tej kategorii wiekowej zmniejszyła się z 854 do 834 osób, co oznacza spadek na poziomie 2,3%. Udział tej grupy w ogóle ludności gminy zmniejszył się w analizowanym okresie z 18,9% od 18,7%.

 Spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym (18-65 lat) – liczba ludności w tej kategorii wiekowej zmniejszyła się z 2 917 do 2 753 osób, co oznacza spadek na poziomie 5,6%. Udział tej grupy w ogóle ludności gminy zmniejszył się z 64,6% w 2010 roku do 61,7% w 2015 roku.

 Wzrost liczby ludności w wieku poprodukcyjnym – liczba ludności w tej kategorii wiekowej zwiększyła się z 746 do 875 osób, co oznacza wzrost na poziomie 17,3%. Udział tej grupy w ogóle ludności gminy wzrósł z 16,5% w 2010 roku do 19,6% w 2015 roku.

Wykres 3. Struktura ludności według ekonomicznych grup wieku w gminie Różan w latach 2010-2015

100% 16,5 16,9 17,3 18,2 19,0 19,6 80%

60% 64,6 64,1 63,8 63,1 62,2 61,7 40%

20% 18,9 19,0 18,9 18,7 18,8 18,7 0% 2010 2011 2012 2013 2014 2015

przedprodukcyjni produkcyjni poprodukcyjni

Źródło: GUS/BDL

Jak wspomniano w poprzednich rozdziałach, na przestrzeni lat 2010-2015 zmieniała się struktura wiekowa populacji gminy Różan. Zmiany te widoczne są również podczas badania zmian liczby ludności według ekonomicznych grup wieku. W analizowanym okresie w gminie Różan zmniejszyła się ilość osób w wieku przedprodukcyjnym (spadek o 4,6%) oraz w wieku produkcyjnym (spadek o 5,9%), natomiast wyraźnie zwiększyła się ilość osób w wieku poprodukcyjnym (wzrost o 17,7%). Potwierdza to zachodzące w społeczności gminy Różan zmiany struktury wiekowej i proces starzenia się społeczeństwa. W poszczególnych sołectwach gminy proces ten ma różną dynamikę.

Ponad połowa sołectw Gminy Różan doświadczyła spadku liczby osób w wieku przedprodukcyjnym. Proces ten nastąpił w dziesięciu na osiemnaście sołectw, przy czym jego intensywność okazała się mocno zróżnicowana. Najbardziej dynamicznych spadków ilości osób w wieku przedprodukcyjnym w latach 2010-2015 doświadczyły sołectwa: Zawady-Ponikiew (-37,5%), Załęże-Gartki (-33,3%) oraz Załęże-Eliasze (-26,7%). Z kolei wzrost ilości osób w wieku przedprodukcyjnym zanotowano w siedmiu sołectwach, przy czym najbardziej dynamiczny był w: Załęże-Sędzięta (o 66,7%), Szygi (o 47,4%) oraz Dąbrówka (o 25%). W dwóch sołectwach liczba osób w wieku przedprodukcyjnym nie zmieniła się, a były to: Dzbądz i Dyszobaba.

W jedenastu sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 zmniejszyła się ilość osób w wieku produkcyjnym. Największe spadki zaobserwowano w sołectwach: Chrzczonki (-16,9%), Prycanowo (-15,4%) i Kaszewiec (-11,1%). Jedynie w sześciu sołectwach gminy zaobserwowano wzrost ilości osób w wieku produkcyjnym, przy czym najbardziej dynamicznie proces ten postępował w sołectwach: Załęże-Eliasze (wzrost o 26,3%), Miłony (wzrost o 18,5%) oraz Dąbrówka (wzrost o 11,1%).

Wzrost ilości osób w wieku poprodukcyjnym był widoczny w ośmiu sołectwach gminy i mieście Różan. Największą dynamikę zmian odnotowano w sołectwach: Miłony (wzrost o 75%) i Kaszewiec (o 47,4%), ale zwiększenie się liczby ludności w wieku poprodukcyjnym nastąpiło również w Chrzczonkach (o 36,4%), Załężu Wielkim (o 35,3%), Paulinowie (o 33,3%), mieście Różan (o 29,6%), Dyszobabie (o 26,5%), Załężu-Gartkach (o 20%) i Chełstach (o 3,6%). Z kolei spadek ilości osób w wieku poprodukcyjnym zaobserwowano w dziewięciu sołectwach gminy. Największy ubytek tej kategorii mieszkańców nastąpił w sołectwach: Dąbrówka (-36,4%), Prycanowo (-21,7%) oraz Zawady-Ponikiew (-18,2%). W przypadku Załęża-Sędzięta ilość osób w wieku poprodukcyjnym w okresie 2010-2015 nie zmieniła się.

Tabela 6. Liczba ludności według ekonomicznych grup wieku w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015

Liczba osób w wieku Liczba osób w wieku Liczba osób w wieku Jednostka przedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym terytorialna 2010 2015 Zmiana 2010 2015 Zmiana 2010 2015 Zmiana Chełsty 21 17 -19,0% 62 64 3,2% 28 29 3,6% Chrzczonki 16 17 6,3% 65 54 -16,9% 11 15 36,4% Dąbrówka 4 5 25,0% 27 30 11,1% 11 7 -36,4% Dzbądz 50 50 0,0% 139 150 7,9% 50 42 -16,0% Dyszobaba 42 42 0,0% 122 127 4,1% 34 43 26,5% Kaszewiec 15 13 -13,3% 63 56 -11,1% 19 28 47,4% Miłony 10 12 20,0% 27 32 18,5% 4 7 75,0% Mroczki-Rębiszewo 9 7 -22,2% 22 24 9,1% 16 14 -12,5% Paulinowo 12 9 -25,0% 44 40 -9,1% 15 20 33,3% Podborze 20 23 15,0% 59 58 -1,7% 13 12 -7,7% Prycanowo 6 5 -16,7% 39 33 -15,4% 23 18 -21,7% Szygi 19 28 47,4% 56 55 -1,8% 13 11 -15,4% Załęże-Eliasze 15 11 -26,7% 19 24 26,3% 13 12 -7,7% Załęże-Gartki 15 10 -33,3% 36 34 -5,6% 5 6 20,0% Załęże-Sędzięta 6 10 66,7% 29 27 -6,9% 4 4 0,0% Załęże Wielkie 36 37 2,8% 84 76 -9,5% 17 23 35,3% Załuzie 72 56 -22,2% 175 176 0,6% 44 41 -6,8% Zawady-Ponikiew 8 5 -37,5% 20 18 -10,0% 11 9 -18,2% RÓŻAN 508 486 -4,3% 1937 1769 -8,7% 405 525 29,6%

RAZEM 884 843 -4,6% 3025 2847 -5,9% 736 866 17,7%

Źródło: dane gminne

Sołectwa gminy Różan okazały się dość mocno zróżnicowane pod względem struktury ludności według ekonomicznych grup wieku. Udział ludności w wieku przedprodukcyjnym w 2015 roku wahał się w poszczególnych miejscowościach od 9% (Prycanowo) do 30% (Szygi). W jedenastu sołectwach gminy odsetek osób w wieku przedprodukcyjnym był wyższy niż średnia ogólna wynosząca 18,5%. Znacznym udziałem najmłodszych mieszkańców szczyciły się sołectwa: Szygi (30%), Załęże Wielkie (27%) oraz Podborze (25%). Odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym poniżej poziomu 18,5% w 2015 roku dotyczył jedynie siedmiu sołectw i miasta Różan. Najniższy odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym zanotowano w: Prycanowie (9%), Dąbrówce (12%), Kaszewcu i Paulinowie (po 13%) oraz Chełstach (15%).

Zróżnicowanie dotyczyło również odsetka ludności w wieku produkcyjnym, choć ta kategoria mieszkańców była dominująca we wszystkich sołectwach. Zdecydowanie najwyższym udziałem ludności w wieku produkcyjnym cechowała się Dąbrówka (71%). Z kolei stosunkowo najmniej osób z tej kategorii wiekowej znajdowało się wśród mieszkańców sołectwa Załęże-Eliasze (51%).

Kategoria osób w wieku poprodukcyjnym stanowiła najwyższy odsetek mieszkańców Prycanowa (32%), Mroczki- Rębiszewo (31%) oraz Kaszewiec i Paulinowo (po 29%). Sołectwami z najniższym udziałem osób starszych okazały się natomiast Załęże-Sędzięta (10%), Szygi i Załęże-Gartki (po 12%) oraz Podborze (13%).

Mimo iż aktualne dane nie wskazują na znaczne zaawansowanie procesów starzenia się społeczeństwa gminy Różan, należy zwrócić uwagę, że liczebność kategorii osób w wieku poprodukcyjnym stale wzrasta. W większości sołectw udział osób starszych w ogóle ludności w 2015 roku okazał się nieznacznie, ale jednak wyższy niż w 2010 roku. Jak wskazano we wcześniejszych analizach zwiększenie się udziału osób w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności w latach 2010-2015 miało najwyższą dynamikę w sołectwach Miłony (wzrost o 75%), Kaszewiec (wzrost o 47,7%) oraz Chrzczonki (wzrost o 36,4%) .

Tabela 7. Struktura ludności według ekonomicznych grup wieku w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015

Liczba osób w wieku Liczba osób w wieku Liczba osób w wieku Jednostka terytorialna przedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym 31.12.2010 31.12.2015 31.12.2010 31.12.2015 31.12.2010 31.12.2015 Chełsty 19% 15% 56% 58% 25% 26% Chrzczonki 17% 20% 71% 63% 12% 17% Dąbrówka 10% 12% 64% 71% 26% 17% Dzbądz 21% 21% 58% 62% 21% 17% Dyszobaba 21% 20% 62% 60% 17% 20% Kaszewiec 15% 13% 65% 58% 20% 29% Miłony 24% 24% 66% 63% 10% 14% Mroczki-Rębiszewo 19% 16% 47% 53% 34% 31% Paulinowo 17% 13% 62% 58% 21% 29% Podborze 22% 25% 64% 62% 14% 13% Prycanowo 9% 9% 57% 59% 34% 32%

Szygi 22% 30% 64% 59% 15% 12% Załęże-Eliasze 32% 23% 40% 51% 28% 26% Załęże-Gartki 27% 20% 64% 68% 9% 12% Załęże-Sędzięta 15% 24% 74% 66% 10% 10% Załęże Wielkie 26% 27% 61% 56% 12% 17% Załuzie 25% 21% 60% 64% 15% 15% Zawady-Ponikiew 21% 16% 51% 56% 28% 28% RÓŻAN 18% 17% 68% 64% 14% 19% RAZEM 19,0% 18,5% 65,1% 62,5% 15,8% 19,0%

Źródło: dane gminne

Struktura ludności według ekonomicznych grup wieku wskazuje, że pod względem demograficznym gmina Różan jest relatywnie starszą jednostką spośród analizowanych. Na ich tle gmina wyróżniała się nieznacznie niższym udziałem ludności w wieku przedprodukcyjnym w ogóle mieszkańców. W 2015 roku wynosił on w Różanie 18,7%, podczas gdy w skali kraju ukształtował się na poziomie 18,0%, w skali województwa mazowieckiego – 18,6%, a w powiecie makowskim – 19,3%. W porównaniu z gminami miejsko-wiejskimi Mazowsza (odsetek dzieci i młodzieży wynosił 19,7%) i kraju (18,7%) sytuacja gminy Różan była identyczna lub bardziej korzystna.

Istotny jest również fakt, iż w latach 2010-2015 w przypadku kraju i województwa obserwowany był trend spadkowy w zakresie udziału ludności w wieku przedprodukcyjnym w ogóle ludności. W kraju odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym zmniejszył się w tym okresie o 0,8% (dynamika spadku liczby dzieci i młodzieży na poziomie -4,5%, w tym -6,5% w gminach miejsko-wiejskich), a w województwie o 0,1% (dynamika -0,8%, w tym -3,1% w gminach miejsko-wiejskich). Również w przypadku gminy Różan w latach 2010-2015 wystąpiła niewielka tendencja spadkowa. Udział ludności w wieku przedprodukcyjnym zmniejszył się o 0,2%, a dynamika spadku wyniosła -1,1%, co oznacza, że tempo tego procesu w gminie było wolniejsze niż w większych jednostkach administracyjnych.

Tabela 8. Odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym w ogóle ludności w latach 2010-2015

ludność w wieku przedprodukcyjnym do ogółu ludności

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

% % % % % % POLSKA 18,8 18,5 18,3 18,2 18,0 18,0

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 20,0 19,6 19,3 19,0 18,8 18,7

POLSKA - MIASTO 17,1 16,9 16,8 16,7 16,7 16,7 MAZOWIECKIE 18,7 18,6 18,6 18,5 18,5 18,6

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 20,4 20,2 20,0 19,9 19,8 19,7 MAZOWIECKIE - MIASTO - - 17,2 17,3 17,5 17,7 Powiat makowski 21,1 20,7 20,4 20,0 19,7 19,3

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 18,9 18,7 18,8 18,7

Powiat makowski - MIASTO - - 18,9 18,6 18,5 18,4

Różan 18,9 19,0 18,9 18,7 18,8 18,7

Źródło: GUS/BDL

W przypadku ludności w wieku produkcyjnym gmina Różan charakteryzowała się minimalnie niższym udziałem tej kategorii wiekowej wśród mieszkańców (61,7%) w porównaniu do średniej krajowej (62,4%), a jednocześnie nieznacznie wyższym od średniej wojewódzkiej (61,4%) i powiatowej (61,5%). Również na tle gmin miejsko- wiejskich kraju (63,1%) i województwa (62,2%) gminę Różan cechował nieznacznie niższy odsetek ludności w wieku produkcyjnym.

W latach 2010-2015 we wszystkich jednostkach obserwowany był trend spadkowy w zakresie udziału ludności w wieku produkcyjnym w ogóle mieszkańców, a gmina Różan cechowała się relatywnie najwyższą dynamiką spadku tego odsetka. W przypadku kraju odsetek ludności w wieku produkcyjnym zmniejszył się w latach 2010- 2015 o 2% (dynamika spadku wyniosła -3,1%), w przypadku województwa o 2,1% (dynamika -3,4%, w tym -3,0% w gminach miejsko-wiejskich), w przypadku powiatu makowskiego o 0,6% (dynamika -1,0%), a w przypadku gminy Różan o 2,9% (dynamika -4,5%).

Tabela 9. Odsetek ludności w wieku produkcyjnym w ogóle ludności w latach 2010-2015

ludność w wieku produkcyjnym do ogółu ludności Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

% % % % % % POLSKA 64,4 64,2 63,9 63,4 63,0 62,4

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 64,6 64,5 64,2 63,9 63,6 63,1

POLSKA - MIASTO 65,3 64,8 64,2 63,5 62,8 62,0 MAZOWIECKIE 63,5 63,3 62,9 62,4 62,0 61,4

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 64,1 63,9 63,6 63,1 62,7 62,2 MAZOWIECKIE - MIASTO - - 63,1 62,4 61,7 60,9 Powiat makowski 62,1 62,2 62,2 62,1 61,8 61,5

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 63,8 63,1 62,2 61,7

Powiat makowski - MIASTO - - 64,2 63,3 62,5 61,3 Różan 64,6 64,1 63,8 63,1 62,2 61,7

Źródło: GUS/BDL

W 2015 roku ludność w wieku 65 i więcej lat stanowiła 19,6% mieszkańców gminy Różan, tj. tyle, ile wynosiła średnia krajowa (19,6%), mniej niż wojewódzka (20,0%) i więcej niż średnia dla powiatu makowskiego (19,2%). Porównując jedynie gminy miejsko-wiejskie, podczas gdy średni udział osób w wieku poprodukcyjnym w ogóle mieszkańców wyniósł w Różanie w 2015 roku 19,6%, w skali kraju było to 18,2%, a w województwie mazowieckim 18,1%.

We wszystkich jednostkach administracyjnych w latach 2010-2015 udział ludności w wieku poprodukcyjnym w ogóle mieszkańców zwiększał się, jednak dynamika przyrostu odsetka była zróżnicowana. Najszybciej wzrastał udział tej kategorii wiekowej w przypadku gminy Różan (dynamika 18,7%), wolniej proces postępował na obszarach kraju (dynamika 17%), województwa (dynamika 13,2%) i powiatu makowskiego (dynamika 14,3%).

Relatywnie szybki wzrost odsetka osób w wieku poprodukcyjnym świadczy o stopniowym starzeniu się społeczeństwa.

Tabela 10. Odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym w ogóle ludności w latach 2010-2015

ludność w wieku poprodukcyjnym do ogółu ludności

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

% % % % % % POLSKA 16,8 17,3 17,8 18,4 19,0 19,6

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 15,4 15,9 16,4 17,0 17,6 18,2

POLSKA - MIASTO 17,6 18,3 19,0 19,8 20,6 21,3 MAZOWIECKIE 17,7 18,1 18,6 19,0 19,5 20,0

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 15,5 16,0 16,4 17,0 17,5 18,1 MAZOWIECKIE - MIASTO - - 19,7 20,3 20,9 21,5 Powiat makowski 16,8 17,1 17,4 18,0 18,5 19,2

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 17,3 18,2 19,0 19,6

Powiat makowski - MIASTO - - 16,9 18,1 19,0 20,3 Różan 16,5 16,9 17,3 18,2 19,0 19,6

Źródło: GUS/BDL

Ocenę sytuacji demograficznej uzupełniają wskaźniki obciążenia demograficznego. Pierwszy z nich określa liczbę osób w wieku nieprodukcyjnym przypadającą na 100 osób w wieku produkcyjnym. W przypadku gminy Różan w 2015 roku na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało 62,1 osoby w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym. W pozostałych jednostkach, również w gminach miejsko-wiejskich, notowano porównywalne wartości tego wskaźnika. Średnia dla kraju wynosiła 60,1 (w tym 58,4 w gminach miejsko-wiejskich), dla województwa – 62,9 (w tym 60,9 w gminach miejsko-wiejskich), a dla powiatu – 62,6 (w tym 62,1 w gminach miejsko-wiejskich).

Drugi ze wskaźników określa, ile osób w wieku poprodukcyjnym przypada na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym. W przypadku tego wskaźnika sytuacja w gminie jest umiarkowanie dobra i lepsza niż w kraju i województwie. W 2015 roku na 100 dzieci i młodzieży do lat 17 w gminie Różan przypadało 104,9 osób starszych (w wieku poprodukcyjnym), podczas gdy średnia dla Polski wynosiła 109,1 osób w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym (w tym 97,7 w gminach miejsko-wiejskich), a średnia dla Mazowsza – 107,8 osób (w tym 91,7 w gminach miejsko-wiejskich). W przypadku powiatu makowskiego na 100 mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym przypadało 99,1 osoby w wieku poprodukcyjnym.

Trzeci ze wskaźników określa liczbę osób w wieku poprodukcyjnym przypadającą na 100 osób w wieku produkcyjnym. W tym przypadku sytuacja w gminie Różan nie odbiega znacznie od sytuacji w pozostałych analizowanych jednostkach. W 2015 roku na 100 mieszkańców gminy w wieku produkcyjnym przypadało 31,8 osoby w wieku poprodukcyjnym, natomiast w skali kraju – 31,4 osoby, w skali województwa – 32,7 osoby, a w skali powiatu – 31,2 osoby. W gminach miejsko-wiejskich tych obszarów osiągane były niższe wartości wskaźnika ludności w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym niż w gminie Różan. Wskaźnik dla gmin miejsko-wiejskich kraju wynosił 28,9 osób, a w województwie mazowieckim 29,1 osób, podczas gdy w Różanie, jak wskazano powyżej, wynosił 31,8 osób.

Tabela 11. Wskaźniki obciążenia demograficznego w 2015 roku

ludność w wieku ludność w wieku ludność w wieku nieprodukcyjnym na poprodukcyjnym na poprodukcyjnym na 100 osób w wieku 100 osób w wieku 100 osób w wieku Jednostka terytorialna produkcyjnym przedprodukcyjnym produkcyjnym 2015 2015 2015 osoba osoba osoba POLSKA 60,1 109,1 31,4

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 58,4 97,7 28,9

POLSKA - MIASTO 61,3 127,6 34,4 MAZOWIECKIE 62,9 107,8 32,7

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 60,9 91,7 29,1 MAZOWIECKIE - MIASTO 64,3 121,5 35,3 Powiat makowski 62,6 99,1 31,2

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 62,1 104,9 31,8

Powiat makowski - MIASTO 63,1 110,4 33,1 Różan 62,1 104,9 31,8

Źródło: GUS/BDL

W 2015 roku w gminie Różan urodziło się 40 dzieci (w tym 25 chłopców i 15 dziewczynek) oraz odnotowano zgon 55 mieszkańców (w tym 31 mężczyzn i 24 kobiet). Maksymalna liczba urodzeń w gminie wystąpiła w 2012 roku (55 dzieci), natomiast maksymalna liczba zgonów (58 osób) w 2010 roku. Rokroczne fluktuacje liczby urodzeń i zgonów w gminie wpływały bezpośrednio na zmiany wartości przyrostu naturalnego. W latach 2010-2011 oraz w 2015 roku obserwowana była przewaga liczby zgonów nad liczbą urodzeń, a przyrost naturalny w gminie przyjmował wartości ujemne. Najwyższą różnicę pomiędzy ilością zgonów i urodzeń, na poziomie -15, odnotowano w 2015 roku.

Tabela 12. Ruch naturalny w gminie Różan w 2015 roku

ogółem mężczyźni kobiety

2015 2015 2015 Urodzenia żywe 40 25 15 Zgony ogółem 55 31 24 Przyrost naturalny -15 -6 -9

Źródło: GUS/BDL

Na tle analizowanych jednostek (także w gminach miejsko-wiejskich) gmina Różan charakteryzuje się relatywnie niskim poziomem wskaźnika urodzeń żywych na 1000 ludności. W 2015 roku wynosił on 8,9, podczas gdy w powiecie makowskim i w kraju na 1000 ludności urodziło się 9,6 dzieci, a na Mazowszu aż – 10,8 dzieci. Również jako gmina miejsko-wiejska Różan cechował się niższymi wartościami wskaźnika urodzeń żywych na 1000 mieszkańców niż gminy miejsko-wiejskie kraju (9,6 dzieci) i województwa (10,7 dzieci).

Tabela 13. Urodzenia żywe na 1000 ludności w latach 2010-2015

urodzenia żywe na 1000 ludności

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 10,7 10,1 10,0 9,6 9,7 9,6

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 10,9 10,2 10,2 9,7 9,8 9,6

POLSKA - MIASTO 10,3 9,6 9,6 9,2 9,4 9,4 MAZOWIECKIE 11,6 10,9 10,8 10,4 10,7 10,8

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 11,8 10,8 11,0 10,5 10,7 10,7 MAZOWIECKIE - MIASTO 11,6 10,9 10,8 10,4 10,9 10,9 Powiat makowski 11,3 11,0 11,3 10,0 10,9 9,6

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 12,1 10,6 10,6 8,9

Powiat makowski - MIASTO - - 10,8 8,4 10,7 9,6 Różan 10,4 10,6 12,1 10,6 10,6 8,9

Źródło: GUS/BDL

W przypadku wskaźnika zgonów na 1000 ludności w gminie Różan osiągał on wartości odbiegające od notowanych w pozostałych jednostkach. W 2015 roku na 1000 mieszkańców gminy przypadało 12,3 zgonów. Niższe okazały się wartości dla powiatu makowskiego (11,6 zgonów na 1000 ludności), kraju (10,27 zgonów) i województwa (10,30 zgonów). Również w gminach miejsko-wiejskich kraju i województwa wskaźnik zgonów na 1000 mieszkańców przyjmował wartości niższe niż w gminie Różan.

Tabela 14. Zgony na 1000 ludności w latach 2010-2015

zgony na 1000 ludności

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 9,83 9,75 9,99 10,06 9,78 10,27

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 9,51 9,43 9,62 9,71 9,48 10,00

POLSKA - MIASTO 9,71 9,64 9,97 10,09 9,88 10,43 MAZOWIECKIE 10,16 10,06 10,29 10,22 10,05 10,30

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 9,44 9,43 9,46 9,15 9,54 9,66 MAZOWIECKIE - MIASTO 9,77 9,63 9,99 9,98 9,84 10,11 Powiat makowski 11,02 11,89 11,94 11,39 11,00 11,61

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 10,38 8,63 10,41 12,27

Powiat makowski - MIASTO - - 9,62 9,98 8,96 9,54 Różan 12,80 11,30 10,38 8,63 10,41 12,27

Źródło: GUS/BDL

Na tle analizowanych jednostek administracyjnych gmina Różan wyróżniała się niskim przyrostem naturalnym na 1000 ludności. W okresie między 2012 a 2014 rokiem przyjmował on wartości dodatnie, ponadto wyższe niż średnia krajowa i wojewódzka. Jednak w latach 2010-2011 oraz w 2015 roku wskaźnik przyrostu naturalnego był w gminie Różan ujemny. W 2015 roku przyrost naturalny na 1000 mieszkańców gminy Różan wynosił -3,3, podczas gdy przyrost naturalny na 1000 mieszkańców kraju kształtował się na poziomie -0,7 (w tym -0,4 dla gmin miejsko-wiejskich), a na 1000 mieszkańców województwa: 0,5 (w tym 1,0 w gminach miejsko-wiejskich). Spośród analizowanych jednostek w 2015 roku gmina Różan osiągnęła najniższy wskaźnik przyrostu naturalnego. Dodatkowo ujemny wskaźnik przyrostu naturalnego w gminie należy traktować jako zjawisko negatywne, mogące w dłuższej perspektywie skutkować zarówno depopulacją gminy, jak i niekorzystnymi zmianami w strukturze wiekowej lokalnej społeczności.

Tabela 15. Przyrost naturalny na 1000 ludności w latach 2010-2015

przyrost naturalny na 1000 ludności Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015 ------POLSKA 0,9 0,3 0,0 -0,5 0,0 -0,7

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 1,4 0,8 0,6 0,0 0,3 -0,4

POLSKA - MIASTO 0,6 0,0 -0,4 -0,9 -0,5 -1,1 MAZOWIECKIE 1,4 0,8 0,5 0,2 0,7 0,5

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 2,3 1,4 1,5 1,3 1,2 1,0 MAZOWIECKIE - MIASTO 1,8 1,3 0,8 0,4 1,0 0,8 Powiat makowski 0,3 -0,9 -0,6 -1,4 -0,2 -2,0

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 1,8 2,0 0,2 -3,3

Powiat makowski - MIASTO - - 1,2 -1,5 1,8 0,1 Różan -2,4 -0,7 1,8 2,0 0,2 -3,3

Źródło: GUS/BDL

W 2015 roku na terenie gminy Różan zawarto 25 małżeństw. Liczba zawieranych małżeństw podlegała rokrocznym fluktuacjom, uniemożliwiając wyznaczenie trendu. Maksymalną liczbę, 31 małżeństw, odnotowano w latach 2011 i 2012, natomiast minimalną – 20 małżeństw, w 2014 roku.

Wykres 4. Małżeństwa zawarte w gminie Różan w latach 2010-2015

35 31 31 30 29

25 25 21 20 20

0 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Źródło: GUS/BDL

W przeliczeniu na 1000 mieszkańców, w gminie Różan w 2015 roku zawarto 5,6 małżeństw. Pod tym względem gmina wyróżniała się pozytywnie na tle innych jednostek administracyjnych, gdzie wartości małżeństw zawartych na 1000 mieszkańców kształtowały się na niższym poziomie. Średnia dla kraju w 2015 roku wynosiła 4,9 (w tym 5,0 w gminach miejsko-wiejskich), a dla województwa – 4,8 (w tym 4,9 w gminach wiejskich), a dla powiatu – 6,3. Jedynie dla powiatu makowskiego wskaźnik zawartych na 1000 mieszkańców małżeństw był wyższy niż w gminie Różan i ukształtował się na poziomie 6,3.

Tabela 16. Małżeństwa zawarte na 1000 mieszkańców w latach 2010-2015

małżeństwa zawarte na 1000 mieszkańców

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 5,9 5,4 5,3 4,7 4,9 4,9

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 6,0 5,5 5,5 4,8 5,1 5,0

POLSKA - MIASTO 5,9 5,2 5,1 4,5 4,7 4,8 MAZOWIECKIE 5,8 5,2 5,1 4,5 4,7 4,8

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 6,0 5,3 5,2 4,5 4,8 4,9

MAZOWIECKIE - MIASTO 5,7 5,1 4,8 4,4 4,5 4,7 Powiat makowski 6,7 6,0 6,2 4,8 5,2 6,3

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 6,8 4,6 4,4 5,6

Powiat makowski - MIASTO - - 6,9 4,1 4,0 6,1 Różan 6,4 6,9 6,8 4,6 4,4 5,6

Źródło: GUS/BDL

Dane dotyczące migracji, tj. zameldowań i wymeldowań, pozwalają stwierdzić, iż z gminy Różan więcej osób wyjeżdża niż do niej przyjeżdża. Ujemne saldo migracji występowało przez cały analizowany okres, choć rokrocznie przyjmowało zróżnicowane wartości. Największą przewagę liczby wyjeżdżających nad liczbą przyjeżdżających odnotowano w 2013 roku, gdy saldo migracji wynosiło -29. W 2014 roku ujemne saldo migracji miało już niższą wartość, liczba opuszczających gminę była o 10 osób większa niż przybyłych na teren Różana.

Wykres 5. Saldo migracji w gminie Różan w latach 2010-2014

2010 2011 2012 2013 2014 0

-5 -4 -10 -9 -10 -15 -10

-20

-25

-30 -29

Źródło: GUS/BDL

Również w przeliczeniu na 1000 mieszkańców gminę Różan cechowało ujemne saldo migracji, a sytuacja w gminie i całym powiecie makowskim była trudniejsza niż w województwie mazowieckim i w kraju. Przez cały okres między 2010 a 2014 rokiem saldo migracji na 1000 ludności gminy było ujemne, przy czym wahało się ono od -0,9 (2011 rok) do -6,4 (2013 rok). Tymczasem w skali kraju w latach 2010-2014 utrzymywało się minimalnie ujemne saldo migracji na 1000 osób (najniższa wartość, -0,52, wystąpiła w 2013 roku), natomiast w województwie mazowieckim w całym analizowanym okresie saldo migracji na 1000 mieszkańców było dodatnie (najniższa wartość, 2,5, wystąpiła w latach 2010 i 2012-2014). Warto dodać, że niekorzystne, ujemne saldo migracji, dotyczyło w latach 2010-2014 jedynie gminy Różan i powiatu makowskiego, podczas gdy w pozostałych analizowanych jednostkach administracyjnych sytuacja była zdecydowanie korzystniejsza.

Tabela 17. Saldo migracji na 1000 osób w latach 2010-2015

saldo migracji na 1000 osób ogółem Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA -0,1 -0,1 -0,2 -0,5 -0,4

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0,1 -0,2 -0,3 -0,8 -0,8

POLSKA - MIASTO -2,1 -1,9 -1,7 -2,2 -1,8 MAZOWIECKIE 2,5 2,7 2,5 2,5 2,5

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 5,4 5,0 4,2 3,6 3,0

MAZOWIECKIE - MIASTO 1,5 2,3 2,1 2,1 2,4 Powiat makowski -3,3 -5,1 -4,0 -3,7 -5,7

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - -2,2 -6,4 -2,2

Powiat makowski - MIASTO - - -7,1 -2,9 -3,9 Różan -2,0 -0,9 -2,2 -6,4 -2,2

Źródło: GUS/BDL

Saldo migracji zagranicznych na 1000 osób w latach 2010-2014 przyjmowało dla gminy Różan zarówno wartości ujemne (2014 rok), jak i dodatnie (2011 rok), jednak przez większość analizowanego okresu było neutralne (w latach 2010 i 2012-2013 wskaźnik wynosił 0,0) . W 2014 roku wartość salda migracji zagranicznych na 1000 osób w gminie wynosiła -0,4 i była wyższa niż średnia wojewódzka (0,0) i powiatowa (-0,1), a równocześnie równa średniej krajowej (-0,4).

Tabela 18. Saldo migracji zagranicznych na 1000 osób w latach 2010-2015

saldo migracji zagranicznych na 1000 osób ogółem Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA -0,1 -0,1 -0,2 -0,5 -0,4

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE -0,1 -0,2 -0,2 -0,6 -0,4

POLSKA - MIASTO -0,1 -0,2 -0,2 -0,6 -0,5 MAZOWIECKIE 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0,1 0,1 0,1 -0,1 0,0

MAZOWIECKIE - MIASTO 0,2 0,2 0,1 0,0 0,0 Powiat makowski 0,1 0,0 0,0 0,0 -0,1

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 0,0 0,0 -0,4

Powiat makowski - MIASTO - - -0,2 0,1 -0,3 Różan 0,0 0,2 0,0 0,0 -0,4

Źródło: GUS/BDL

BEZROBOCIE I RYNEK PRACY

W dniu 31.12.2015 roku w rejestrze Powiatowego Urzędu Pracy pozostawało 439 mieszkańców gminy Różan. W porównaniu do 2010 roku liczba zarejestrowanych bezrobotnych w gminie zmniejszyła się o 32 osoby, tj. o 14,8%. W całym analizowanym okresie liczba osób bezrobotnych podlegała fluktuacjom, ale od 2012 roku, po osiągnięciu maksimum na poziomie 528 zarejestrowanych bezrobotnych w gminie, widoczny jest stały, niewielki trend spadkowy.

Wykres 6. Bezrobotni ogółem w gminie Różan w latach 2010-2015

600 528

500 520 444 474 400 439

377 300

200

100

0 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Źródło: GUS/BDL

Wśród osób bezrobotnych najliczniej reprezentowani są mieszkańcy miasta Różan (273 osoby) oraz sołectwa Załuzie (123 osoby), a także Dzbądz (32 osoby) oraz Dyszobaba (26 osób). W pozostałych sołectwach liczba osób bezrobotnych była niższa (kilka-kilkanaście osób), natomiast wśród zarejestrowanych bezrobotnych z gminy Różan w 2015 roku nie występowali w ogóle mieszkańcy sołectw Paulinowo i Załęże-Gartki. W latach 2010-2015 ilość zarejestrowanych bezrobotnych zwiększyła się w trzynastu sołectwach gminy Różan, natomiast w sześciu – zmniejszyła się.

Należy podkreślić rosnący udział osób długotrwale bezrobotnych wśród ogółu zarejestrowanych bezrobotnych. W 2010 roku w gminie zamieszkiwało 160 osób długotrwale bezrobotnych, podczas gdy w 2015 roku było to 330 osób, tj. ponad dwukrotnie więcej. Negatywne zmiany podkreśla fakt, że w 2010 roku długotrwale bezrobotni stanowili 33,8% zarejestrowanych bezrobotnych w gminie, podczas gdy w roku 2015 ich udział wzrósł aż do 63,3%. Należy podkreślić, że w latach 2010-2015 ilość osób długotrwale bezrobotnych zwiększyła się w czternastu sołectwach i w mieście Różan, w pięciu przypadkach pozostała na tym samym poziomie, natomiast w żadnym z sołectw nie uległa zmniejszeniu.

Tabela 19. Charakterystyka bezrobotnych w sołectwach gminy Różan w latach 2012-2015

stan na dzień 31.12.2010 stan na dzień 31.12.2015

Jednostka w tym: w tym: ilość ilość Zmiana terytorialna bez bez bezrobotnych długotrwale bezrobotnych długotrwale doświadczenia doświadczenia ogółem bezrobotni ogółem bezrobotni zawodowego zawodowego Chełsty 9 8 2 13 11 5 44,4% Chrzczonki 3 1 1 2 2 1 -33,3% Dąbrówka 5 1 3 3 2 3 -40,0% Dzbądz 20 9 8 32 22 12 60,0% Dyszobaba 20 10 8 26 16 10 30,0%

Kaszewiec 5 4 3 5 4 4 0,0% Miłony 5 2 2 4 4 2 -20,0% Mroczki- 0 0 0 2 2 2 - Rębiszewo Paulinowo 0 0 0 0 0 0 - Podborze 6 4 3 10 6 3 66,7% Prycanowo 4 2 3 4 2 3 0,0% Szygi 8 2 5 6 6 4 -25,0% Załęże- 4 1 2 3 3 0 -25,0% Eliasze Załęże- 3 0 0 0 0 0 -100,0% Gartki Załęże- 1 1 0 3 3 1 200,0% Sędzięta Załęże 6 4 2 9 9 3 50,0% Wielkie Załuzie 111 21 44 123 33 56 10,8% Zawady- 2 2 1 3 2 1 50,0% Ponikiew RÓŻAN 262 88 53 273 203 83 4,2% RAZEM 474 160 140 521 330 193 9,9%

Źródło: dane gminne

Wskazany powyżej wzrost liczby bezrobotnych w gminie Różan w latach 2010-2015 przyczynił się do wzrostu udziału bezrobotnych w ogólnej liczbie mieszkańców w wieku produkcyjnym. W 2010 roku udział bezrobotnych w tej kategorii ludności wynosił 12,9%, co było najniższą wartością w całym analizowanym okresie. Maksimum osiągnięto w latach 2012-2013, gdy odsetek bezrobotnych w ogóle ludności w wieku produkcyjnym ukształtował się na najwyższym poziomie, tj. 18,3%. W latach kolejnych, 2014-2015, osoby bezrobotne stanowiły 15,9% mieszkańców Różana w wieku produkcyjnym. Była to wartość najwyższa wśród wszystkich poddanych analizie jednostek. Tym samym, przez cały okres między 2010 a 2015 rokiem gmina Różan wyróżniała się negatywnie na tle kraju i województwa, osiągając średnio dwukrotnie wyższe wartości odsetka osób bezrobotnych w ogóle ludności w wieku produkcyjnym. W 2015 roku zarejestrowani bezrobotni stanowili 6,5% ludności kraju w wieku 18-64 lata (w tym 7,1% w gminach miejsko-wiejskich) i 6,6% ludności województwa (w tym 7,1% w gminach miejsko-wiejskich), podczas gdy dla powiatu makowskiego i gminy Różan odsetki te wynosiły odpowiednio: 13,6% i 15,9%.

Tabela 20. Udział bezrobotnych w liczbie osób w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015

udział bezrobotnych w liczbie osób w wieku produkcyjnym Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

% % % % % % POLSKA 7,9 8,0 8,7 8,8 7,5 6,5

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 9,1 9,2 9,7 9,8 8,3 7,1 MAZOWIECKIE 7,1 7,4 8,2 8,5 7,6 6,6

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 8,1 8,3 9,0 9,3 8,1 7,1 Powiat makowski 13,0 16,0 16,8 17,0 15,1 13,6

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - 18,3 18,3 15,9 15,9 Różan 12,9 16,4 18,3 18,3 15,9 15,9

Źródło: GUS/BDL

Bezrobocie może być jedną z przyczyn korzystania z pomocy społecznej. W 2015 roku świadczenia z tego powodu uzyskały 184 osoby, wśród których najliczniejszą grupę stanowili mieszkańcy miasta Różan (145 osoby), a wśród sołectw – Załuzia (10 osób) i Kaszewca (7 osób). Liczba osób otrzymujących w gminie świadczenia z tytułu bezrobocia w latach 2010-2015 zmniejszyła się znacząco: w 2010 roku było to 216 osób, zaś w 2015 roku – 184 osoby (spadek o 14,8%). Spadek ilości osób korzystających ze świadczeń wypłacanych z powodu bezrobocia rozłożył się nierównomiernie pomiędzy sołectwami gminy. Największe spadki miały miejsce w sołectwach: Chrzczonki i Podborze (-100%), a także Miłony (-66,7%), Załuzie (-54,5%), Załęże Wielkie (-40%) i miasto Różan (-9,4%). Natomiast udział osób pobierających świadczenia z powodu bezrobocia w ogólnej liczbie korzystających z pomocy społecznej był wysoki i kształtował się w 2015 roku na poziomie od 12,5% (Załęże-Gartki i Załęże- Sędzięta) do 60% (Załęże-Wielkie). Tym samym odsetek ten wykazywał znaczną zmienność w zależności od miejsca zamieszkania osób bezrobotnych otrzymujących świadczenia społeczne.

Tabela 21. Liczba osób, którym przyznano świadczenia z powodu bezrobocia w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015

Osoby, którym przyznano Udział w ogóle ludności świadczenia z tytułu korzystającej z pomocy Zmiana Jednostka terytorialna bezrobocia społecznej

2010 2015 2010 2015 Chełsty 6 6 0,0% 24,0% 25,0% Chrzczonki 2 -100,0% 14,3% Dąbrówka 5 5 0,0% 41,7% 45,5% Dzbądz Dyszobaba Kaszewiec 7 7 0,0% 25,0% 26,9% Miłony 3 1 -66,7% 33,3% 14,3% Mroczki-Rębiszewo

Paulinowo Podborze 2 -100,0% 11,8% Prycanowo Szygi 4 4 0,0% 28,6% 26,7% Załęże-Eliasze Załęże-Gartki 2 12,5% Załęże-Sędzięta 1 12,5% Załęże Wielkie 5 3 -40,0% 8,6% 60,0% Załuzie 22 10 -54,5% 30,6% 21,3% Zawady-Ponikiew RÓŻAN 160 145 -9,4% 17,5% 22,9% RAZEM 216 184 -14,8% 14,6% 20,0%

Źródło: dane gminne

POMOC SPOŁECZNA I WSPIERANIE RODZINY

Głównym organizatorem pomocy społecznej na terenie gminy jest Ośrodek Pomocy Społecznej w Różanie, Pl. Obrońców Różana 4. OPS realizuje zadania własne i zadania zlecone w zakresie ustalonym ustawami i aktami wykonawczymi do ustaw oraz uchwałami władz lokalnych.

Celem działania OPS w Różanie jest rozpoznawanie i zaspakajanie niezbędnych potrzeb życiowych osób i rodzin, które własnym staraniem nie są w stanie pokonać trudności życiowych oraz umożliwienie im bytowania w warunkach odpowiadających godności człowieka. Zgodnie z Regulaminem Organizacyjnym Ośrodka Pomocy Społecznej w Różanie w skład struktury organizacyjnej jednostki wchodzą następujące stanowiska pracy: kierownik, księgowy, pracownicy socjalni, wieloosobowe stanowisko ds. świadczeń rodzinnych oraz funduszu alimentacyjnego i postępowania wobec dłużników alimentacyjnych, jednoosobowe stanowisko d/s administracyjnych, pielęgniarki, terapeuci oraz opiekunki środowiskowe.

Obszar gminy jest podzielony na 4 rejony działania pracowników socjalnych:

 Rejon I – Różan, ulice: ul. Plac Obrońców Różana, Mostowa, Fortowa, Zjazd, Sienkiewicza, Słowackiego, Lwowska, Wileńska, Hallera, Panny Marii, 3 Maja, Przechodnia, Rolna, Nowa, BLOK 6A, miejscowości: Kaszewiec, Dąbrówka, Chełsty;  Rejon II – Różan, ulice: Warszawska, Gdańska, Mickiewicza, Ostrowska, Przemysłowa, Królowej Bony, Zygmunta Starego, Zygmunta Augusta, Jagiellonki, Radziwiłłówny, Kamienne Schodki, Nadnarwiańska, BLOK 6C, 6E, miejscowości: Prycanowo, Podborze, Załuzie, Zawady Ponikiew;  Rejon III – Różan, ulice: Poniatowskiego, Uklei, Czysta, Kopernika, Skłodowskiej, Szkolna, Szmaragdowa, Diamentowa, Topazowa, Agatowa, Rubinowa, Bursztynowa, Kilińskiego, BLOK 6D, miejscowości: Dyszobaba, Chrzczonki, Miłony, Szygi, Załęże Wielkie, Załęże Gartki, Załęże Sędzięta, Załęże Eliasze;  Rejon IV – Różan, ulice: Polna, Targowa, Spokojna, Parkowa, Witosa, Kościuszki, Pogodna, Słoneczna, Marzanny, Tęczowa, Lazurowa, Cmentarna, Leśna, BLOK 6, 6B, miejscowości: Paulinowo, Dzbądz, Mroczki-Rębiszewo.

Instytucjami realizującymi zadania z zakresu pomocy społecznej oraz wspierającymi podmioty pomocy społecznej w realizacji ich zadań w gminie Różan są również:

 Urząd Gminy w Różanie

 Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Różanie

 Gminny Zespół Interdyscyplinarny ds. Przeciwdziałania Przemocy w Różanie

 Świetlica Opiekuńczo-Wychowawcza (w strukturze OPS w Różanie)

 Dom Dziennego Pobytu (w strukturze OPS w Różanie)

 Posterunek Policji w Różanie (Komenda Powiatowa Policji w Makowie Mazowieckim)

 placówki oświatowe

 placówki ochrony zdrowia

 organizacje pozarządowe.

Dane Głównego Urzędu Statystycznego wskazują, że w 2014 roku z pomocy społecznej korzystało 240 gospodarstw domowych z gminy Różan. Maksymalną liczbę gospodarstw domowych objętych pomocą społeczną stwierdzono w latach 2012-2013 roku (286 i 296 gospodarstw), co mogło wynikać z pogorszenia sytuacji na rynku pracy. W porównaniu do 2010 roku liczba gospodarstw domowych, które w 2014 roku korzystały z pomocy społecznej, zmniejszyła się w gminie o 7,6%. W większych jednostkach administracyjnych odnotowano wzrosty lub niewielkie spadki, ale ich tempo było niższe niż w gminie. W kraju liczba gospodarstw domowych korzystających z pomocy społecznej zwiększyła się o 2% (w tym o 2,3% w gminach miejsko-wiejskich). Natomiast w województwie nastąpił wzrost o 0,5% (w tym 2,9% w gminach miejsko-wiejskich).

Wykres 7. Gospodarstwa domowe korzystające z pomocy społecznej według kryterium dochodowego w gminie Różan w latach 2010- 2014

310 296 290 286 270

250 230 240 230 223

210

190

170

150 2010 2011 2012 2013 2014

Źródło: GUS/BDL

W gospodarstwach domowych korzystających z pomocy społecznej w gminie Różan w 2014 roku zamieszkiwało łącznie 678 osób, tj. mniej niż w latach 2013 (883 osoby) i 2012 (862), ale jednocześnie więcej niż w latach 2011 (663 osób) i 2010 (628 osób). Tym samym osoby korzystające z pomocy społecznej w 2014 roku stanowiły 15,1% ludności gminy. Odsetek ten był zdecydowanie wyższy niż średnia powiatowa (10,8%), a także średnia dla kraju (5,3%) czy województwa (4,4%), również w przypadku gmin miejsko-wiejskich (odpowiednio 6,1% i 4,8%).

Wykres 8. Odsetek osób korzystających z pomocy społecznej według kryterium dochodowego w 2014 roku

Różan 15,1%

Powiat makowski - MIASTO 10,8%

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 15,1%

Powiat makowski 10,8%

MAZOWIECKIE - MIASTO 2,9%

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 4,8%

MAZOWIECKIE 4,4%

POLSKA - MIASTO 4,0%

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 6,1%

POLSKA 5,3%

0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 14% 16%

Źródło: GUS/BDL

Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Różanie w 2015 roku przyznał łącznie 32 211 świadczeń, tj. o 13,3% mniej niż w 2010 roku, ale równocześnie o 12,4% mniej niż w roku 2014. Świadczenia najczęściej były kierowane do mieszkańców miasta Różan (20 628 świadczeń), w mniejszym stopniu do mieszkańców sołectw Załuzie (3 100 świadczeń) czy Zawady-Ponikiew (2 000 świadczeń). Najmniej świadczeń przyznawano w 2015 roku osobom mieszkającym w Załężu Wielkim (14 świadczeń), Załężu-Gartkach (20 świadczeń) oraz Załężu-Eliasze (24 świadczenia).

Jak wskazano powyżej w latach 2010-2015 liczba udzielanych świadczeń z pomocy społecznej w gminie Różan zmniejszyła się ogółem o 13,3%. Jednak w poszczególnych sołectwach sytuacja była zróżnicowana. W szesnastu sołectwach liczba świadczeń zmniejszyła się, jedynie w dwóch sołectwach nastąpił wzrost liczby przyznawanych świadczeń.

Największy przyrost liczby świadczeń z pomocy społecznej w latach 2010-2015 stwierdzono w sołectwach: Zawady-Ponikiew (spektakularny wzrost o 525%) i Miłony (10%), jednocześnie były to jedyne sołectwa, w których liczba przyznanych świadczeń wzrosła w analizowanym okresie. Z kolei największy ubytek liczby udzielanych świadczeń dotyczył sołectw: Załęże Wielkie (-96,7%), Załęże-Gartki (-96,2%) i Załęże-Sędzięta (-95,7%).

Tabela 22. Liczba przyznanych świadczeń z pomocy społecznej w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015

Liczba świadczeń Jednostka terytorialna Zmiana 2010 2014 2015 Chełsty 1 037 1 008 1031 -0,6% Chrzczonki 1 100 912 750 -31,8% Dąbrówka 238 205 235 -1,3% Dzbądz 1 500 1 064 820 -45,3% Dyszobaba 110 95 89 -19,1% Kaszewiec 1 790 1 681 1712 -4,4% Miłony 40 45 44 10,0% Mroczki-Rębiszewo 810 605 500 -38,3% Paulinowo 760 569 510 -32,9% Podborze 780 754 678 -13,1% Prycanowo 650 335 - - Szygi 37 32 30 -18,9% Załęże-Eliasze 210 510 24 -88,6% Załęże-Gartki 520 412 20 -96,2% Załęże-Sędzięta 600 220 26 -95,7% Załęże Wielkie 402 302 14 -96,5% Załuzie 3720 3593 3100 -16,7% Zawady-Ponikiew 320 211 2000 525,0% RÓŻAN 22519 24205 20628 -8,4% RAZEM 37143 36758 32211 -13,3%

Źródło: dane gminne

Wg danych GOPS w 2015 roku z pomocy społecznej skorzystało 921 mieszkańców gminy, co stanowiło 20% zameldowanych w tym roku. W 2014 roku pomocą społeczną objęto, więcej, bo 1 362 osoby, a w 2010 roku, najwięcej w analizowanym okresie, tj. 1 481 osób. Najwięcej osób korzystających z pomocy społecznej zamieszkuje w Różanie – w 2015 roku były to 632 osoby. Znacznie mniej osób, którym przyznano świadczenia społeczne, zamieszkiwało w sołectwach: Załuzie (47 osób) i Dzbądz (45 osób) oraz Kaszewiec (26 osób) i Chełsty (24 osoby). W przypadku pozostałych miejscowości liczba osób, które otrzymywały świadczenia z pomocy społecznej, nie przekraczała 20 osób. W 2015 roku beneficjentów pomocy społecznej nie stwierdzono jedynie w sołectwie Prycanowo. Natomiast najmniejszą ilość osób korzystających z pomocy społecznej stwierdzono w sołectwach: Zawady-Ponikiew (4 osoby), Załęże Wielkie (5 osób) i Miłony (7 osób).

Nieco odmiennie przedstawiała się sytuacja poszczególnych miejscowości, jeśli chodzi o udział beneficjentów pomocy społecznej w ogólnej liczbie zameldowanych w 2015 roku. Wartość tego odsetka kształtowała się na zróżnicowanym poziomie, od 0% do 32%, przy średniej dla gminy wynoszącej 20%. W 2015 roku najwyższy odsetek korzystających z pomocy społecznej występował wśród mieszkańców Załęża-Gartki i wynosił 32%, a nieco niższy był w Mroczkach-Rębiszewo i Paulinowie (po 29%). Oprócz wymienionych miejscowości,

stosunkowo wysoki udział osób korzystających z pomocy społecznej w ogóle mieszkańców, występował w sołectwach: Kaszewiec (27%) i Dąbrówka (26%).

Tabela 23. Liczba osób korzystających z pomocy społecznej w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015

Liczba osób, którym przyznano Udział świadczenie korzystających z Jednostka terytorialna Zmiana pomocy 2010 2014 2015 społecznej w ogóle mieszkańców Chełsty 25 19 24 -4,0% 22,0% Chrzczonki 14 15 11 -21,0% 13,0% Dąbrówka 12 12 11 -8,0% 26,0% Dzbądz 85 65 45 -47,0% 19,0% Dyszobaba 16 16 13 -19,0% 6,0% Kaszewiec 28 26 26 -7,0% 27,0% Miłony 9 8 7 -22,0% 14,0% Mroczki-Rębiszewo 20 15 13 -35,0% 29,0% Paulinowo 35 35 20 -43,0% 29,0% Podborze 17 11 16 -6,0% 17,0% Prycanowo 20 10 - - - Szygi 14 17 15 7,0% 16,0% Załęże-Eliasze 40 38 8 -80,0% 17,0% Załęże-Gartki 41 41 16 -61,0% 32,0% Załęże-Sędzięta 50 15 8 -84,0% 20,0% Załęże Wielkie 58 58 5 -91,0% 4,0% Załuzie 72 74 47 -35,0% 17,0% Zawady-Ponikiew 11 5 4 -64,0% 13,0% RÓŻAN 914 882 632 -31,0% 23,0% RAZEM 1481 1362 921 -38,0% 20,0%

Źródło: dane gminne

Zadania gminy w zakresie pomocy społecznej szczegółowo określa Gminna Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2015-2020, przyjęta Uchwałą Nr XVII/99/2015 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 22 grudnia 2015 r.

Opracowanie strategii zostało poprzedzone diagnozą sytuacji społecznej w gminie oraz charakterystyką wybranych problemów społecznych, tj.: bezrobocie, niepełnosprawność, alkoholizm i narkomania oraz bezradność opiekuńczo-wychowawcza.

Celem głównym realizacji założeń wynikających z dokumentu Gminnej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2015-2020 jest poprawa jakości życia mieszkańców Gminy Różan poprzez stworzenie im

możliwości rozwoju, zaspokojenia potrzeb przez aktywną integrację. W odpowiedzi na zdiagnozowane problemy społeczne gminy zdefiniowano następujące cele szczegółowe i działania:

Cel 1 Zmniejszenie liczby osób bezrobotnych w Gminie Różan.

 Działania interwencyjne:

1. zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego osobom bezrobotnym (pomoc finansowa, pomoc materialna, dożywianie); 2. upowszechnienie informacji o usługach i instrumentach rynku pracy oferowanych przez Powiatowy Urząd Pracy; 3. realizacja prac społecznie użytecznych, prac interwencyjnych robót publicznych; 4. organizowanie prac społecznie użytecznych dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym;

 Działania prewencyjne:

5. dostosowanie kierunków kształcenia do potrzeb lokalnego rynku pracy; 6. wsparcie dla rozwoju wolontariatu; 7. opracowanie programów i projektów promocji zatrudnienia oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy;

 Działania aktywizacyjne:

8. rozwój pracy socjalnej w zakresie przeciwdziałania bezrobociu; 9. organizację szkoleń przygotowujących merytorycznie osoby bezrobotne do prowadzenia własnej firmy; 10. opracowanie wspólnych projektów i programów aktywizacji bezrobotnych; 11. ograniczenie wykluczenia dzieci i młodzieży poprzez programy aktywizujące; 12. pomoc w aktywnym poszukiwaniu pracy; 13. aktywizacja bezrobotnych poprzez organizację różnorodnych form wsparcia wynikających z ustawy a dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, takich jak m. in.: staże, prace interwencyjne, roboty publiczne, szkolenia, refundację stanowiska pracy, dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej.

Cel 2 Zwiększenie liczby osób niepełnosprawnych i przewlekle chorych w zakresie uczestnictwa w życiu zawodowym i społecznym.

 Działania interwencyjne:

1. rozwój pomocy i samopomocy w zakresie zidentyfikowanych potrzeb w obszarze niepełnosprawności i długotrwałej choroby; 2. ułatwienie dostępu dla osób niepełnosprawnych do informacji o możliwych formach pomocy; 3. poprawa jakości świadczonych usług, skierowanych do osób niepełnosprawnych; 4. dofinansowanie uczestnictwa osób niepełnosprawnych i ich opiekunów w turnusach i wyjazdach rehabilitacyjnych; 5. zapewnienie specjalistycznych usług opiekuńczych oraz podnoszenie ich jakości;

 Działania prewencyjne:

6. propagowanie wartości profilaktyki i rehabilitacji dla osób niepełnosprawnych i długotrwale chorych;

 Działania aktywizacyjne:

7. opracowanie programów i projektów aktywizujących osoby niepełnosprawne; 8. poprawa komunikacji w dostępie do urzędów; 9. finansowe, wspieranie wydarzeń integracyjnych, sportowych, rekreacyjnych i kulturalnych dla osób starszych i niepełnosprawnych; 10. aktywizacja środowiska do wspólnych działań społecznych na rzecz osób niepełnosprawnych, przewlekle chorych i starszych; 11. rozwój wolontariatu; 12. zwiększenie dostępności do edukacji dla osób niepełnosprawnych; 13. wspieranie i współpraca z organizacjami pozarządowymi działającymi na rzecz osób starszych i niepełnosprawnych; 14. organizacja wydarzeń kulturalno-oświatowych dostępnych dla osób starszych i niepełnosprawnych.

Cel 3 Rozwój zintegrowanego systemu wsparcia dziecka i rodziny w zakresie poprawy bezpieczeństwa i przeciwdziałania bezradności opiekuńczo-wychowawczej.

 Działania interwencyjne:

1. systematyczna praca socjalna z rodzinami mającymi problemy opiekuńczo – wychowawcze i w prowadzeniu gospodarstwa domowego; 2. świadczenie pomocy rodzinom w opiece i wychowaniu dzieci i młodzieży poprzez wzmacnianie roli rodziny; 3. wspieranie rodzin w wypełnianiu funkcji opiekuńczo – wychowawczej poprzez asystenta rodziny; 4. zapewnienie pomocy i wsparcia osobom sprawującym rodzinną pieczę zastępczą; 5. świadczenie pomocy społecznej rodzinom, żyjącym w trudnych warunkach materialnych; 6. organizacja wypoczynku letniego dla dzieci z rodzin ubogich i dysfunkcyjnych;

 Działania prewencyjne:

7. zagospodarowanie czasu wolnego dzieci i młodzieży poprzez rozwój placówek wsparcia dziennego oraz sport, rekreację i kulturę; 8. organizowanie kampanii oraz innych akcji w celu propagowania zdrowego stylu życia; 9. współpraca z jednostkami organizacyjnymi w celu powrotu dziecka do rodziny biologicznej; 10. współpraca ze szkołami w zakresie diagnozowania potrzeb dzieci i młodzieży zagrożonych marginalizacją; 11. realizacja rządowego programu „Pomoc państwa w zakresie dożywiania”; 12. promocja i realizacja programów profilaktycznych, terapeutycznych, psychoedukacyjnych, skierowanych do rodziców i dzieci; 13. współpraca z podmiotami pracującymi na rzecz rodziny w zakresie kreowania i upowszechniania pozytywnych wzorców funkcjonowania rodziny; 14. tworzenie i wdrażanie 3-letnich programów wspierania rodziny; 15. rozwój i wzbogacanie istniejących programów profilaktycznych i edukacyjnych; 16. pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych dla rodzin;

 Działania aktywizacyjne:

17. stymulowanie aktywności twórczej, rozbudzanie aspiracji edukacyjnych dzieci i młodzieży.

Cel 4 Rozwój systemu pomocy, leczenia i rehabilitacji dla osób uzależnionych oraz członków ich rodzin.

 Działania interwencyjne:

1. organizacja i finansowanie/dofinansowanie szkoleń, warsztatów, seminariów, konferencji dla osób pracujących w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie i rozwiązywania problemów alkoholowych; 2. dofinansowanie obozów socjoterapeutycznych dla dzieci pochodzących z rodzin z problemem alkoholowym; 3. dofinansowanie wypoczynku letniego i zimowego dla dzieci z rodzin z problemem alkoholowym; 4. dofinansowywanie/finansowanie szkoleń i kursów specjalistycznych w zakresie pracy z dziećmi z rodzin z problemem alkoholowym;

 Działania prewencyjne:

5. prowadzenie edukacji publicznej nt. działania alkoholu na organizm człowieka i ryzyka szkód wynikających z różnych wzorców picia (kampanie, ulotki, informacje i artykuły w lokalnej prasie); 6. prowadzenie edukacji społecznej nt. zjawiska przemocy w rodzinie (kampanie, ulotki, informacje i artykuły w lokalnej prasie, konferencje i seminaria); 7. prowadzenie warsztatów umiejętności psychospołecznych kształtujących u młodego człowieka postawy abstynenckie; 8. realizacja działań obszarze profilaktyki uniwersalnej kierowanych do dzieci, młodzieży, rodziców, nauczycieli i osób pracujących z nieletnimi; 9. wdrażanie i upowszechnianie rekomendowanych programów profilaktycznych skierowanych do dzieci, młodzieży i dorosłych;

 Działania aktywizacyjne:

10. finansowanie oddziaływań adresowanych do osób stosujących przemoc w rodzinie; 11. wsparcie rodziców, których dzieci piją alkohol; 12. organizowanie warsztatów/programów dla rodzin dzieci uczęszczających do świetlic w celu podniesienia ich kompetencji wychowawczych1.

Uszczegółowieniem zapisów Gminnej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2015-2020 są opracowywane przez gminę programy celowe, ukierunkowane na poszczególne problemy. Jednym z nich jest Gminny Program Profilaktyki i Opieki nad Dzieckiem i Rodziną na lata 2011-2020, przyjęty Uchwałą Nr V/43/2011 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 29 kwietnia 2011 r., który doprecyzowuje zadania zawarte w strategii rozwiązywania problemów społecznych:

I. Poprawa stanu funkcjonowania rodziny 1. Zdiagnozowanie warunków życia rodzin oraz potrzeb i oczekiwań dotyczących pomocy rodzinie. 2. Wdrażanie programów edukacyjnych, profilaktycznych i terapeutycznych służących rozwojowi rodziny. 3. Wypracowanie zasad współpracy wszystkich podmiotów w społeczności lokalnej działających na rzecz rodziny.

II. Wspieranie rodziców w ich funkcjach opiekuńczo-wychowawczych 1. Pedagogizacja rodziców ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb rozwojowych ich dzieci oraz umiejętności wychowawczych rodziców.

1 Za: Gminna Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2015-2020

2. Rozwijanie lokalnego systemu poradnictwa i edukacji dla rodziców, służących rozpoznaniu zagrożeń demoralizacją i uzależnieniami dzieci i młodzieży.

III. Wspieranie rodziny w zakresie bezpieczeństwa socjalnego. 1. Diagnozowanie i monitoring życia rodzin. 2. Rozwijanie zintegrowanego systemu wsparcia dla rodzin z niepełnosprawnymi członkami rodzin. 3. Systematyczne wspieranie kadry ośrodków pomocy społecznej w rozwiązywaniu problemów rodzin niewydolnych wychowawczo.

V. Poprawa sytuacji dziecka w środowisku szkolnym. 1. Wspieranie inicjatyw służących wszechstronnemu rozwojowi dzieci i młodzieży. 2. Wyrównanie dysproporcji w dostępie do oferty edukacyjnej na miarę możliwości i potrzeb każdego dziecka. 3. Dostosowanie istniejącej struktury szkolnej do lokalnego rynku pracy.

VI. Wspieranie uczniów uzdolnionych. 1. Wypracowanie procedur monitoringu uczniów uzdolnionych, wspierania ich rozwoju, wyróżniania, nagradzania. 2. Organizacja oferty edukacyjnej dla młodzieży szczególnie uzdolnionej.

VII. Wspieranie potrzeb edukacyjnych dzieci niepełnosprawnych 1. Tworzenie warunków umożliwiających dostęp uczniów niepełnosprawnych do szkól ogólnodostępnych. 2. Tworzenie klas integracyjnych w szkołach ogólnodostępnych. 3. Rozwój systemu usług wspierających dla rodzin z dzieckiem niepełnosprawnym.

VIII. Doskonalenie procesu wychowawczego. 1. Kontynuowanie i wzbogacanie istniejących programów profilaktycznych wspierających wychowanie dzieci i młodzieży. 2. Wspieranie idei wolontariatu oraz innych form aktywności społecznej sprzyjających rozwijaniu postaw charytatywnych i filantropijnych do osób starszych i pokrzywdzonych przez los. 3. Organizacja warsztatów psychologicznych dla dzieci i młodzieży oraz rodziców z zakresu rozwiązywania problemów i radzenia sobie w sytuacjach trudnych. 4. Tworzenie grup wsparcia dla rodzin niewydolnych wychowawczo. 5. Angażowanie różnych instytucji, w tym organizacji pozarządowych w realizację programów profilaktycznych i pomocowych działających na rzecz dzieci ze szczególnymi potrzebami rozwojowymi.

IX. Ochrona dzieci i młodzieży przed marginalizacją i społecznym wykluczeniem 1. Rozwój opieki pedagogicznej i psychologicznej w szkołach. 2. Inicjowanie programów edukacyjno-wychowawczych przeciwdziałających patologiom społecznym dzieci i młodzieży , w tym uzależnieniom i wykluczeniu społecznemu.

X. Zapobieganie niedostosowaniu społecznemu i przestępczości wśród dzieci i młodzieży. 1. Edukacja społeczna. 2. Rozwój profilaktyki niedostosowania społecznego i przeciwdziałania przestępczości wśród dzieci i młodzieży. 3. Tworzenie i umacnianie środowiskowych form pomocy dzieciom i rodzinie. 4. Zatrudnienie psychologa

XI. Poprawa stanu zdrowia populacji, w szczególności poprzez rozwój sportu i rekreacji 1. Wspieranie cyklicznych badań sprawności młodego pokolenia. 2. Stworzenie warunków organizacyjnych i finansowych do optymalnego wykorzystania istniejących obiektów sportowych w placówkach oświatowych, również w godzinach popołudniowych, a dla młodzieży także w godzinach wieczornych. 3. Rozbudowa infrastruktury służącej czynnemu spędzaniu czasu wolnego (place zabaw, boiska sportowe, ścieżki rowerowe).

XII. Promocja form aktywnego spędzania czasu wolnego przez dzieci i młodzież. 1. Realizacja projektów służących zdrowemu stylowi życia. 2. Wspieranie plenerowych imprez sportowo- rekreacyjnych dla dzieci i młodzieży. 3. Prowadzenie kampanii informacyjnych na temat inicjatyw i przedsięwzięć organizowanych dla dzieci i młodzieży.

XIII. Kompensacja deficytów zdrowotnych i świadczeń zdrowotnych. 1. Prowadzenie cyklicznych badań stanu zdrowia dzieci i młodzieży. 2. Inicjowanie edukacyjnych programów prozdrowotnych w szkołach (higiena nauki i pracy, prawidłowe żywienie, wady postawy, uzależnienia).

XIV. Wspieranie rodziny z dzieckiem niepełnosprawnym. 1. Opracowanie gminnej bazy danych dzieci niepełnosprawnych. 2. Organizacja warsztatów terapii zajęciowej i środowiskowego domu samopomocy.

XV. Poprawa stanu bezpieczeństwa rodziny, dzieci i młodzieży. 1. Włączenie w realizację programów profilaktyczno-edukacyjnych policjantów z miejscowego posterunku policji.

XVI. Ochrona dziecka przed wykorzystaniem i molestowaniem. 1. Monitorowanie zjawiska krzywdzenia dzieci młodzieży. 2. Inicjowanie programów przeciwdziałania przemocy rówieśniczej, wykorzystania i molestowania dzieci w rodzinie i w środowisku. 3. Promocja instytucji udzielających pomocy, np. telefon zaufania, program „Niebieska linia”. 4. Współpraca wszystkich lokalnych instytucji zajmujących się przemocą. 5. Opracowanie i realizacja programów dla sprawców i ofiar przemocy2.

UBÓSTWO

Jedną z przyczyn korzystania z pomocy społecznej jest ubóstwo. W 2015 roku pomoc z tego tytułu otrzymało 222 mieszkańców gminy, tj. niemal co czwarta osoba (24%) objęta systemem pomocy społecznej. W 2010 roku liczba osób korzystających z pomocy społecznej z powodu ubóstwa była dwukrotnie niższa i wynosiła 108.

Poszczególne sołectwa gminy Różan okazały się silnie zróżnicowane odnośnie udziału osób, którym przyznano świadczenie z powodu ubóstwa w ogóle korzystających z pomocy społecznej. Najwyższym odsetkiem charakteryzowało się sołectwo Dzbądz (wszyscy korzystający z pomocy społecznej otrzymywali ją z powodu ubóstwa), ale znaczny udział stwierdzono także w sołectwie Załuzie (79%), Zawady-Ponikiew (75%), Dyszobaba

2 Za: Gminny Program Profilaktyki i Opieki nad Dzieckiem i Rodziną na lata 2011-2020

(69%) i Podborze (56%). Warto dodać, że zarówno w 2010, jak i 2015 roku pomocy społecznej z powodu ubóstwa nie otrzymywał żaden mieszkaniec sołectwa Chełsty, Miłony i Mroczki-Rębiszewo.

Tabela 24. Liczba osób, którym przyznano świadczenia z powodu ubóstwa w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015

Udział w ogóle Liczba osób, którym przyznano korzystających z pomocy świadczenie z powodu ubóstwa Jednostka terytorialna społecznej

2010 2015 Zmiana 2010 2015

Chełsty Chrzczonki 4 2 -50% 29% 18% Dąbrówka 4 4 0% 33% 36% Dzbądz 3 45 1400% 4% 100% Dyszobaba 9 9 0% 56% 69% Kaszewiec 7 5 -29% 25% 19% Miłony Mroczki-Rębiszewo Paulinowo 1 2 100% 3% 10% Podborze 3 9 200% 18% 56% Prycanowo 1 -100% 5% Szygi 3 3 0% 21% 20% Załęże-Eliasze 10 2 -80% 25% 25% Załęże-Gartki 3 7 133% 7% 44% Załęże-Sędzięta 3 3 0% 6% 38% Załęże Wielkie 2 2 0% 3% 40% Załuzie 37 79% Zawady-Ponikiew 5 3 -40% 45% 75% RÓŻAN 50 89 78% 5% 14%

RAZEM 108 222 106% 7% 24%

Źródło: dane gminne

NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ I CHOROBA

Zarówno w 2010, jak i 2015 roku pomoc społeczna z powodu niepełnosprawności nie była kierowana do żadnego z mieszkańców sołectwa Dyszobaba, Szygi, Załęże-Eliasze i Zawady Ponikiew. Natomiast w pozostałych

sołectwach gminy udział osób pobierających świadczenia z powodu niepełnosprawności w ogóle korzystających wahał się od 4% (Załuzie) do 36% (Dąbrówka).

Tabela 25. Liczba osób, którym przyznano świadczenia z powodu niepełnosprawności w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015

Liczba osób, którym przyznano Udział korzystających z świadczenie z powodu pomocy społecznej w Jednostka terytorialna niepełnosprawności ogóle mieszkańców

2010 2015 Zmiana 2010 2015

Chełsty 4 4 0% 16% 17% Chrzczonki 3 1 -67% 21% 9% Dąbrówka 4 4 0% 33% 36% Dzbądz 16 13 -19% 19% 29% Dyszobaba Kaszewiec 6 6 0% 21% 23% Miłony 1 0 -100% 11% 0% Mroczki-Rębiszewo 3 2 -33% 15% 15% Paulinowo 10 5 -50% 29% 25% Podborze 3 1 -67% 18% 6% Prycanowo 2 -100% 10% Szygi Załęże-Eliasze Załęże-Gartki 3 1 -67% 7% 6% Załęże-Sędzięta 7 0 -100% 14% 0% Załęże Wielkie 3 0 -100% 5% 0% Załuzie 12 2 -83% 17% 4% Zawady-Ponikiew RÓŻAN 105 83 -21% 11% 13%

RAZEM 182 122 -33% 12% 13%

Źródło: dane gminne

W 2015 roku długotrwała lub ciężka choroba była przyczyną przyznania pomocy społecznej 164 mieszkańcom gminy Różan. Choć w porównaniu do 2010 roku była to liczba o 18% niższa, to w latach 2010-2015 wzrósł udział osób, którym przyznano świadczenia z tytułu długotrwałej lub ciężkiej choroby w ogóle korzystających z pomocy społecznej: z 13,5% w 2010 roku do 17,8% w 2015 roku.

W 2015 roku z pomocy społecznej z powodu choroby nie korzystała żadna osoba zamieszkująca w sołectwach: Chrzczonki, Dąbrówka, Miłony, Mroczki-Rębiszewo, Prycanowo, Załęże-Eliasze, Załęże-Gartki, Załęże-Sędzięta i Załęże Wielkie. W pozostałych sołectwach udział osób otrzymujących świadczenia z powodu długotrwałej lub ciężkiej choroby w ogóle korzystających z pomocy społecznej przyjmował wartości od 6,7% (Szygi) do 58,3% (Chełsty).

Tabela 26. Liczba osób, którym przyznano świadczenia z powodu długotrwałej lub ciężkiej choroby w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015

Liczba osób, którym przyznano Udział korzystających z świadczenie z powodu długotrwałej lub pomocy społecznej w Jednostka terytorialna ciężkiej choroby ogóle mieszkańców

2010 2015 Zmiana 2010 2015

Chełsty 14 14 0,0% 56,0% 58,3% Chrzczonki Dąbrówka Dzbądz 10 15 50,0% 11,8% 33,3% Dyszobaba 4 4 0,0% 25,0% 30,8% Kaszewiec 8 8 0,0% 28,6% 30,8% Miłony Mroczki-Rębiszewo Paulinowo 7 10 42,9% 20,0% 50,0% Podborze 9 6 -33,3% 52,9% 37,5% Prycanowo 8 0 -100,0% 40,0% Szygi 1 1 0,0% 7,1% 6,7% Załęże-Eliasze 7 0 -100,0% 17,5% Załęże-Gartki Załęże-Sędzięta Załęże Wielkie Załuzie 18 5 -72,2% 25,0% 10,6% Zawady-Ponikiew 5 1 -80,0% 45,5% 25,0% RÓŻAN 109 100 -8,3% 11,9% 15,8%

RAZEM 200 164 -18,0% 13,5% 17,8%

Źródło: dane gminne

UZALEŻNIENIA I PRZEMOC

Uzależnienia i przemoc w rodzinie są jednym z powodów korzystania z pomocy społecznej. W 2015 roku świadczenia z powodu przemocy w rodzinie zostały przyznane 1 osobie z terenu gminy Różan. Zamieszkiwała ona w sołectwie Dyszobaba.

Należy zwrócić uwagę, że w 2014 roku nie odnotowano przypadków korzystania z pomocy społecznej z powodu przemocy w rodzinie, a w 2010 roku odnotowano 1 taki przypadek, również w sołectwie Dyszobaba.

W 2015 roku w gminie Różan odnotowano 5 przypadków założenia „Niebieskich Kart”. Dotyczyły one pojedynczych osób mieszkających w sołectwie Dąbrówka, Dyszobaba i Kaszewiec oraz dwóch w mieście Różan

(z ul. Polnej i ul. Warszawskiej). W 2014 roku liczba przypadków „Niebieskich Kart” w gminie wynosiła trzy, w tym jeden w Dyszobabie i dwa w Różanie (ul. Nowa i ul. Polna).

Szczegółowe zadania gminy w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie przedstawione zostały w Gminnym Programie Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie oraz Ochrony Ofiar Przemocy w Rodzinie w Gminie Różan na lata 2015-2020, przyjętym Uchwałą Nr VII/44/2015 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 27 marca 2015 r. Celem Programu jest:

1) zmniejszenie skali zjawiska przemocy w rodzinie na terenie Gminy Różan:

1. Określenie w drodze uchwały trybu powoływania i odwoływania członków zespołu interdyscyplinarnego oraz szczegółowych warunków jego funkcjonowania. 2. Powołanie Gminnego Zespołu Interdyscyplinarnego. 3. Współpraca w ramach zespołu interdyscyplinarnego. 4. Działania środowiskowe. 5. Edukacja dzieci, młodzieży i dorosłych w zakresie przemocy.

2) zwiększenie skuteczności działań interwencyjnych wobec osób stosujących przemoc w rodzinie:

1. Izolowanie sprawców od ofiar. 2. Udzielanie informacji sprawcom przemocy na temat programów korekcyjno-edukacyjnych. 3. Przeprowadzanie rozmów z osobami nadużywającymi alkoholu, stosującymi przemoc. 4. Kierowanie wniosków do Sądu Rejonowego w Przasnyszu o nałożenie obowiązku podjęcia leczenia odwykowego w związku z nadużywaniem alkoholu.

3) zwiększenie pomocy i ochrony ofiar przemocy w rodzinie:

1. Utworzenie punktu informacyjnego. 2. Prowadzenie działań interwencyjnych w zakresie przeciwdziałania przemocy. 3. Zapewnienie osobom dotkniętym przemocą w rodzinie miejsc w ośrodkach wsparcia.

Cele ogólne będą realizowane przez:

1) budowanie lokalnego systemu przeciwdziałania przemocy, 2) diagnozowanie zjawiska przemocy na terenie Gminy Różan, 3) podnoszenie kompetencji służb i instytucji w zakresie przemocy w rodzinie, 4) udzielanie pomocy ofiarom przemocy w rodzinie, 5) oddziaływanie na sprawców przemocy w rodzinie.

Realizacja celów Gminnego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie oraz Ochrony Ofiar Przemocy w Rodzinie w Gminie Różan na lata 2015-2020 zakłada: uwrażliwienie społeczności lokalnej na problem przemocy w rodzinie, promowanie modelu rodziny wolnej od przemocy, edukację dzieci, młodzieży i dorosłych w zakresie przemocy w rodzinie oraz działania interdyscyplinarne w zakresie przeciwdziałania przemocy3.

Alkoholizm i narkomania są jedną z przyczyn korzystania z pomocy społecznej w gminie Różan. W 2015 roku świadczenia z tego tytułu przyznano 2 mieszkańcom miasta, tj. takiej samej ilości osób jak w 2014 roku i 2 więcej niż w 2010 roku (w tym roku nie przyznano nikomu świadczeń z powodu alkoholizmu).

3 Za: Gminny Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie oraz Ochrony Ofiar Przemocy w Rodzinie w Gminie Różan na lata 2015-2020

Świadczenia z powodu alkoholizmu lub narkomani w 2015 roku pobierali mieszkańcy 1 sołectwa – Dzbądz (2 osoby). W 2014 roku świadczenia z powodu alkoholizmu otrzymali mieszkańcy dwóch sołectw – Dzbądz (1 osoba) i Kaszewiec (1 osoba).

Realizując zadania związane z przeciwdziałaniem alkoholizmowi i narkomanii Rada Miejska w Różanie uchwala programy profilaktyczne w tym zakresie, stanowiące część Gminnej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych dla Gminy Różan na lata 2015-2020.

Gminny Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na 2016 rok został przyjęty Uchwałą Nr XVIII/105/2016 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 27 stycznia 2016 r. Ww. dokumencie przedstawione zostały problemy, cele główne i cele szczegółowe działań gminy związanych z przeciwdziałaniem alkoholizmowi. Należą do nich:

Problem I: Szkody społeczne i zdrowotne wynikające ze spożywania alkoholu.

Cel główny: Ograniczenie szkód społecznych i zdrowotnych wynikających ze spożywania alkoholu.

Cele szczegółowe:

1. Zwiększenie wiedzy społeczeństwa lokalnego na temat ryzyka szkód społecznych i zdrowotnych wynikających z różnych wzorów spożywania alkoholu, 2. Zwiększenie wiedzy społeczeństwa na temat możliwości przeciwdziałania zjawisku wynikającemu ze spożywania alkoholu, sposobów reagowania i uzyskania pomocy oraz wzmacnianie postaw abstynenckich wśród mieszkańców, 3. Poprawa funkcjonowania osób uzależnionych poprzez zwiększenie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej, 4. Ograniczenie zjawiska naruszania prawa związanego ze spożywaniem alkoholu w tym: zakłócania porządku publicznego, sprzedaży alkoholu nieletnim, 5. Ograniczenie fizycznej dostępności do alkoholu,

Problem II: Problemy rodzinne związane z alkoholem, w tym zjawisko przemocy w rodzinie.

Cel główny: Ograniczenie problemów rodzinnych związanych z alkoholem w tym zjawiska przemocy w rodzinie.

Cele szczegółowe:

1. Zwiększenie świadomości, dostępności oraz jakości oferowanej pomocy dla osób współuzależnionych, DDA, osób doświadczających przemocy w związku z problemem alkoholowym, 2. Zwiększenie dostępności pomocy dzieciom z rodzin niewydolnych wychowawczo, dotkniętych problemem alkoholowym i przemocą.

Problem III: Zjawisko spożywania alkoholu przez dzieci i młodzież.

Cel główny: Ograniczenie zjawiska spożywania alkoholu przez dzieci i młodzież.

Cele szczegółowe:

1. Zmiana i wzmocnienie zasad społecznych oraz postaw osób dorosłych sprzeciwiających się piciu alkoholu przez dzieci i młodzież, 2. Zwiększenie kompetencji wychowawczych i zawodowych rodziców, pracowników oświaty oraz osób pracujących w obszarze profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych,

3. Zmniejszenie liczby młodzieży spożywającej alkohol4.

Gminny Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2015-2018 został przyjęty Uchwałą Nr V/23/2015 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 26 stycznia 2015 r. Celem Programu jest zwiększenie poziomu wiedzy społeczeństwa na temat szkodliwości stosowania środków psychoaktywnych oraz ograniczenie szkód zdrowotnych i społecznych wynikających z używania substancji psychoaktywnych. Zadania, które są realizowane w ramach Gminnego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2015-2018, wynikają z zapisów ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii. Obejmują one:

1. Zwiększenie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych i osób zagrożonych uzależnieniem,  dofinansowanie kosztów dojazdu na terapię,  wspieranie działalności placówek lecznictwa odwykowego,  wspieranie działalności środowisk abstynencyjnych.

2. Udzielanie rodzinom, w których występują problemy narkomanii, pomocy psychospołecznej i prawnej,  prowadzenie Punktu Konsultacyjnego dla osób uzależnionych i ich rodzin,  wspieranie placówek i organizacji pozarządowych zajmujących się pomocą dla osób uzależnionych od środków psychoaktywnych,  organizowanie działań alternatywnych do zachowań powodujących uzależnienie.

3. Prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej, edukacyjnej, szkoleniowej w zakresie rozwiązywania problemów narkomanii, w szczególności dla dzieci i młodzieży, w tym prowadzenie pozalekcyjnych zajęć sportowo-rekreacyjnych dla uczniów, a także działań na rzecz dożywiania dzieci uczestniczących w pozalekcyjnych programach opiekuńczo-wychowawczych i socjoterapeutycznych,  prowadzenie Świetlicy opiekuńczo-wychowawczej,  organizowanie różnych form spędzania wolnego czasu i rozwijania zainteresowań ,  organizowanie realizacji programów profilaktycznych, warsztatów, prelekcji adresowanych do dzieci, młodzieży i rodziców,  uczestnictwo w ogólnopolskich kampaniach dotyczących profilaktyki uzależnień,  zakup i dystrybucja materiałów informacyjno-edukacyjnych na temat szkodliwości stosowania substancji psychoaktywnych,  organizowanie i finansowanie szkoleń z dziedziny profilaktyki dla przedstawicieli różnych instytucji realizujących zadania obejmujące problematykę narkomanii.

4. Wspomaganie działań instytucji, organizacji pozarządowych i osób fizycznych, służących rozwiązywaniu problemów narkomanii,  współpraca z poradniami i ośrodkami leczenia uzależnień,  podnoszenie kwalifikacji z zakresu profilaktyki uzależnień i przeciwdziałania przemocy, osób zawodowo zajmujących się pomaganiem poprzez organizowanie szkoleń,  współpraca z nauczycielami, pracownikami socjalnymi, policją, służbą zdrowia oraz innymi osobami zajmującymi się realizacją zadań wynikających z ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii.

5. Pomoc społeczna osobom uzależnionym i rodzinom osób uzależnionych dotkniętych ubóstwem i wykluczeniem społecznym i integrowanie ze środowiskiem lokalnym tych osób z wykorzystaniem pracy socjalnej i kontraktu socjalnego,

4 Za: Gminny Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na 2016 rok

 współpraca z Ośrodkiem Pomocy Społecznej w zakresie udzielania pomocy osobom uzależnionym i ich rodzinom dotkniętym ubóstwem i wykluczeniem społecznym5.

PRZESTĘPCZOŚĆ I BEZPIECZEŃSTWO

Nad bezpieczeństwem mieszkańców gminy Różan czuwają funkcjonariusze policji i straży pożarnej.

Obszar gminy znajduje się w zasięgu działania Komendy Powiatowej Policji w Makowie Mazowieckim (ul. Łąkowa 3, Maków Mazowiecki) oraz Komendy Powiatowej Państwowej Straży Pożarnej w Makowie Mazowieckim (ul. Moniuszki 6a, Maków Mazowiecki).

W Różanie znajduje się Posterunek Policji (ul. Lwowska 6) i czasowy Posterunek Państwowej Straży Pożarnej (ul. Warszawska 5a). Ponadto na terenie gminy działalność prowadzi Oddział Gminnego Związku OSP RP w Różanie oraz funkcjonuje 5 jednostek Ochotniczych Straży Pożarnych:

 OSP w Różanie, ul. Warszawska 5a (jednostka włączona w struktury Krajowego Systemu Ratowniczo- Gaśniczego)  OSP w Załuziu, Załuzie 41 (jednostka włączona w struktury Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego)  OSP w Szygach, Szygi 14  OSP w Chełstach, Chełsty 6  OSP w Mroczkach-Rębiszewo, Mroczki-Rębiszewo 22.

W 2015 roku na terenie gminy Różan popełniono łącznie 56 przestępstw. Zdecydowaną większość z nich stanowiły przestępstwa o charakterze kryminalnym. Ich liczba ukształtowała się na poziomie 53, co stanowiło 94,6% przestępstw popełnionych w tym roku. Znacznie rzadziej na terenie gminy stwierdzano przestępstwa drogowe (3 w 2015 roku).

W porównaniu do 2013 roku liczba przestępstw stwierdzonych na terenie gminy Różan w 2015 roku zmalała o 49,5%. Zmniejszyła się częstotliwość występowania przestępstw z każdej analizowanej kategorii: w przypadku przestępstw kryminalnych spadek wyniósł 29,3%, a w przypadku przestępstw drogowych ich liczba zmniejszyła się o 91,7%. W latach 2013-2014 na terenie gminy nie stwierdzono przestępstw o charakterze gospodarczym.

Tabela 27. Przestępstwa stwierdzone w latach 2012-2015

przestępstwa ogółem o charakterze kryminalnym drogowe Jednostka 2012 2013 2014 2015 2012 2013 2014 2015 2012 2013 2014 2015 terytorialna ------1 119 1 063 885 799 781 711 605 522 155 141 86 76 POLSKA 803 487 139 786 340 193 313 561 906 118 833 356 142 139 117 112 103 96 85 78 20 19 11 10 MAZOWIECKE 841 707 625 453 381 607 645 866 457 713 783 169

5 Za: Gminny Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2015-2018

Powiat makowski 1 087 978 721 570 417 443 473 351 281 244 165 131 Różan bd. 111 68 56 bd. 75 63 53 bd. 36 5 3

Źródło: GUS/BDL oraz dane gminne

Na tle innych jednostek administracyjnych obszar gminy Różan okazał się terenem o znacznie niższym zagrożeniu przestępczością. W przeliczeniu na 1000 mieszkańców w 2015 roku w gminie popełniono ogółem 12,5 przestępstwa, podczas gdy w kraju było to 20,8 przestępstw, a w województwie mazowieckim 21 przestępstw. Średnią najbardziej zbliżoną do gminnej stwierdzono w powiecie makowskim – 12,3 przestępstwa na 1000 mieszkańców.

Niższe zagrożenie przestępczością na terenie gminy wynikało głównie z zerowej liczby przestępstw gospodarczych oraz relatywnie mniejszej częstotliwości popełniania przestępstw o charakterze kryminalnym. Jak wskazano powyżej, w 2015 roku w gminie Różan odnotowano 53 przestępstwa kryminalne. Średnia na 1000 mieszkańców kraju wynosiła w 2015 roku 13,6 przestępstw, średnia powiatowa – 7,6 przestępstw, a średnia wojewódzka – 14,8. Średnia ilość przestępstw o charakterze kryminalnym na 1000 mieszkańców dla gminy Różan ukształtowała się na poziomie 11,9, a zatem wyższym niż wskaźnik dla powiatu, ale równocześnie niższym niż dla województwa i kraju.

Natomiast w przypadku przestępstw drogowych na 1000 mieszkańców sytuacja w gminie Różan jest znacznie korzystniejsza niż w większych jednostkach administracyjnych – średnie dla gminy pozostają na poziomie znacznie niższym niż średnie krajowe, wojewódzkie i powiatowe. Średnia ilość przestępstw o charakterze drogowym na 1000 mieszkańców w gminie Różan w roku 2015 ukształtowała się na poziomie 0,67, podczas gdy w kraju było to 2,0, w województwie mazowieckim 1,9, a w powiecie makowskim aż 2,8.

Tabela 28. Przestępstwa na 1000 mieszkańców w latach 2012-2015

przestępstwa ogółem na o charakterze kryminalnym drogowe na 1000 1000 mieszkańców na 1000 mieszkańców mieszkańców Jednostka terytorialna 2012 2013 2014 2015 2012 2013 2014 2015 2012 2013 2014 2015 ------

POLSKA 32,17 27,62 22,72 20,80 22,45 18,47 15,54 13,59 4,48 3,67 2,23 1,99 MAZOWIECKE 26,99 26,32 22,09 21,06 19,53 18,20 16,09 14,77 3,86 3,71 2,21 1,90 Powiat makowski 23,18 20,93 15,53 12,33 8,89 9,48 10,19 7,59 5,99 5,22 3,55 2,83 Różan bd. 24,63 15,14 12,55 bd. 16,64 14,03 11,88 bd. 7,99 1,11 0,67

Źródło: GUS/BDL oraz dane gminne

AKTYWNOŚĆ SPOŁECZNA

O zainteresowaniu społeczeństwa sferą polityki w skali mikro oraz aktywności w lokalnym życiu politycznym można wnioskować na podstawie danych dotyczących frekwencji wyborczej, szczególnie zaś udziału w wyborach samorządowych. Są to wybory, podczas których wybierani są przedstawiciele organów samorządowych najbliższych mieszkańcom (wójtowie, burmistrzowie i prezydenci miast, rady gminy, rady powiatów, sejmiki województw), czyli władze, które w bezpośredni sposób wpływają na życie lokalnych społeczności.

Dane dotyczące frekwencji wyborczej w wyborach samorządowych w gminie Różan wskazują na bardzo wysokie zaangażowanie i zainteresowanie mieszkańców sferą polityki. W 2006 roku w wyborach uczestniczyło 62,83% uprawnionych do głosowania mieszkańców gminy, tj. więcej niż wynosiła średnia dla kraju (45,99%) i województwa mazowieckiego (50,55%) oraz powiatu makowskiego (54,53%). W 2010 roku frekwencja wyborcza w I turze wyborów w gminie okazała się wyższa niż w 2006 roku i wynosiła 66,42%, nadal pozostając na poziomie znacznie wyższym niż w kraju (47,32%) i na Mazowszu (50,96%). W obu przypadkach powiat makowski charakteryzował się niższą frekwencją wyborczą niż gmina Różan, a różnica była znacząca i sięgała niemal 7%. W 2014 roku zainteresowanie mieszkańców gminy wyborami samorządowym bardzo nieznacznie spadło – o około 1% w porównaniu z poprzednimi wyborami. Frekwencja wyborcza wyniosła 65,68% w I turze i 66,76% w II turze, ponownie pozostając na poziomie zdecydowanie wyższym od średniej powiatowej, wojewódzkiej i krajowej. Na podstawie przytoczonych danych należy stwierdzić, że zaangażowanie mieszkańców gminy Różan w lokalne życie polityczne jest zdecydowanie wyższe niż w pozostałych analizowanych jednostkach terytorialnych.

Tabela 29. Frekwencja wyborcza w wyborach samorządowych w latach 2006, 2010 i 2014

I tura II tura frekwencja wyborcza frekwencja wyborcza Jednostka terytorialna 2006 2010 2014* 2006 2010 2014*

% % % % % % POLSKA 45,99 47,32 47,34 39,56 35,31 39,97 MAZOWIECKIE 50,55 50,96 51,15 46,40 39,90 44,01 Powiat makowski 54,53 59,56 59,22 48,20 46,44 57,72 Różan 62,83 66,42 65,68 - 50,67 66,76

* wójtowie, burmistrzowie i prezydenci miast

Źródło: PKW

Na terenie gminy Różan zarejestrowanych jest kilkanaście organizacji pozarządowych. Najwięcej jest wśród nich ochotniczych straży pożarnych, które funkcjonują w formie stowarzyszeń w Chełstach, Mroczkach-Rębiszewo, Szygach, Załuziu i Różanie. Ponadto działalność prowadzą kluby sportowe oraz pojedyncze podmioty, których obszar działania koncentruje się wokół kwestii związanych z pomocą społeczną, ekologią, kulturą czy wspólnotą lokalną i aktywnością społeczną. Do najaktywniejszych organizacji pozarządowych w gminie Różan należą: Stowarzyszenie Aktywnych Pań w Załuziu, Stowarzyszenie Opiekunów Osób Niepełnosprawnych – Cafe Mama – Klub oraz Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Różańskiej. Wśród podmiotów NGO zarejestrowanych w gminie żaden nie posiadał w 2016 roku statusu organizacji pożytku publicznego (OPP), uprawniającego do otrzymania 1% podatku dochodowego od osób fizycznych.

Tabela 30. Organizacje pozarządowe zarejestrowane w gminie Różan

Rok Lp. Nazwa Miejscowość Adres Forma prawna powstania Ochotnicza Straż Pożarna w 1 Chełsty Chełsty 6 stowarzyszenie 1996 Chełstach Mazowiecka Spółdzielnia Socjalna spółdzielnia 2 Chrzczonki Chrzczonki 1 2013 Forum socjalna

Polskie Towarzystwo Rolników 3 Chrzczonki Chrzczonki 15 stowarzyszenie 2004 Ekologicznych „Boży Zagon” Fundacja Xymeny Zaniewskiej 4 Kaszewiec Kaszewie 75 fundacja 2004 „Sztuka Polska” w likwidacji Ochotnicza Straż Pożarna w Mroczki- Mroczki- 5 stowarzyszenie 2006 Mroczkach-Rębiszewo Rębiszewo Rębiszewo 22 6 Ochotnicza Straż Pożarna w Szygach Szygi Szygi 14 stowarzyszenie 1996 7 Ochotnicza Straż Pożarna w Załuziu Załuzie Załuzie 41 stowarzyszenie 1996 Stowarzyszenie Aktywnych Pań w 8 Załuzie Załuzie 88 stowarzyszenie 2011 Załuziu 9 Fundacja Consilio Bono Różan Polna 67 fundacja 2015 Jeździecki Klub Sportowy „Narew- stowarzyszenie 10 Różan Królowej Bony 6 1999 Różan” kultury fizycznej 11 Ochotnicza Straż Pożarna w Różanie Różan Warszawska 5a stowarzyszenie 1991 Rada Kultury Fizycznej Szkół Gdańska 6d lok. stowarzyszenie 12 Różan 1993 Rolniczych Woj. Ostrołęckiego 41 kultury fizycznej Stowarzyszenie Miłośników Ziemi 13 Różan Ostrowska 10 stowarzyszenie 2010 Różańskiej Stowarzyszenie Opiekunów Osób 14 Niepełnosprawnych – Cafe Mama – Różan Mickiewicza 15 stowarzyszenie 2009 Klub Uczniowski Klub Sportowy FC 2012 stowarzyszenie 15 Różan Nowa 12 2013 Różan kultury fizycznej

Źródło: http://bazy.ngo.pl/, https://ems.ms.gov.pl/krs/ (17.08.2016)

Według danych gminnych liczba aktywnych członków organizacji pozarządowych w gminie Różan wynosiła 58 osób. Ponad połowa z nich to mieszkańcy miasta Różan (32 osoby, tj. 55,2%). Pozostali aktywni członkowie NGO zamieszkiwali głównie w Załuziu (13 osób), ale także w sołectwach Kaszewiec (6 osób), Dzbądz (3 osoby) oraz Paulinowo i Prycanowo (po 2 osoby).

Tabela 31. Liczba aktywnych członków organizacji pozarządowych w gminie Różan

Liczba aktywnych Jednostka terytorialna członków organizacji NGO Chełsty Chrzczonki Dąbrówka Dzbądz 3 Dyszobaba Kaszewiec 6 Miłony

Mroczki-Rębiszewo Paulinowo 2 Podborze Prycanowo 2 Szygi Załęże-Eliasze Załęże-Gartki Załęże-Sędzięta Załęże Wielkie Załuzie 13 Zawady-Ponikiew RÓŻAN 32 RAZEM 58

Źródło: dane gminne

W gminie Różan rokrocznie przyjmowane są programy współpracy z organizacjami pozarządowymi. Program współpracy Gminy Różan z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami, o których mowa w art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie na 2016 rok został przyjęty Uchwałą Nr XV/90/2015 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 23 listopada 2015 r.

Celem głównym Programu jest rozwijanie działań związanych z tworzeniem demokratycznego ładu społecznego w środowisku lokalnym, poprzez budowanie partnerstwa pomiędzy administracją samorządową i organizacjami pozarządowymi, a także wspieranie organizacji pozarządowych w realizacji ważnych celów społecznych. Cele szczegółowe obejmują z kolei działania zmierzające do tworzenia warunków dla powstania inicjatyw i struktur funkcjonujących na rzecz społeczności lokalnej.

Współpraca Gminy Różan z organizacjami pozarządowymi może być prowadzona w formie finansowej i pozafinansowej i jest realizowana w oparciu o zasady: jawności, pomocniczości i efektywności. Współpraca z organizacjami pozarządowymi dotyczy zadań określonych w art. 4 ust. 1 ustawy, a w szczególności zadań obejmujących obszary: kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego, kultury fizycznej i sportu, przeciwdziałanie uzależnieniom i patologiom społecznym, edukacji, oświaty i wychowania, ochrony i promocji zdrowia, pomocy społecznej, działań na rzecz osób niepełnosprawnych, działalności na rzecz osób w wieku emerytalnym, turystyki i krajoznawstwa, działalności wspomagającej rozwój wspólnot i społeczności lokalnych oraz działalności na rzecz organizacji pozarządowych oraz podmiotów wymienionych w art. 3 ust. 3 ustawy.

Zadaniami priorytetowymi w zakresie współpracy Gminy z organizacjami pozarządowymi są:

1) w zakresie kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego:  wspieranie amatorskiego ruchu artystycznego,  wspieranie przedsięwzięć artystycznych realizowanych na terenie Gminy Różan,  wspieranie społecznych lokalnych inicjatyw kulturalnych,  wspieranie przedsięwzięć promujących i utrwalających dziedzictwo kulturowe,  prowadzenie orkiestry dętej na terenie Gminy Różan,

2) w zakresie kultury fizycznej i sportu:

 wspieranie zadań polegających na upowszechnianiu kultury fizycznej i sportu,  wspieranie organizacji imprez sportowo-rekreacyjnych,  wspieranie szkolenia sportowego i uczestnictwa w regionalnych, ogólnopolskich i międzynarodowych imprezach sportowych,

3) w zakresie przeciwdziałania uzależnieniom i patologiom społecznym:  wspieranie działań w zakresie przeciwdziałania i zapobiegania zjawiskom patologicznym,  poprzez organizację czasu wolnego dla dzieci i młodzieży,  wspieranie realizacji programów profilaktycznych realizowanych na rzecz dzieci i młodzieży w świetlicy socjoterapeutycznej,  wspieranie działań edukacyjnych dla dzieci i młodzieży propagujących życie bez nałogów,

4) w zakresie edukacji, oświaty i wychowania:  dowóz uczniów niepełnosprawnych do szkół i placówek, gdzie realizują oni obowiązek szkolny lub obowiązek nauki,

5) w zakresie ochrony i promocji zdrowia:  wspieranie działań w zakresie badań profilaktycznych mieszkańców,  wspieranie działań mających na celu promocję zdrowego stylu życia i promocję honorowego krwiodawstwa,

6) w zakresie pomocy społecznej:  zapewnienie opieki nad dziećmi z rodzin ubogich, niewydolnych wychowawczo i ekonomicznie oraz zagrożonych patologią społeczną,  świadczenie usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania – osobom starszym, samotnym, chorym, niepełnosprawnym,

7) w zakresie działań na rzecz osób niepełnosprawnych:  wspieranie działań w zakresie integracji osób niepełnosprawnych,  organizowanie imprez kulturalnych, sportowych, turystycznych i rekreacyjnych dla osób niepełnosprawnych wspierających ich aktywność w tych działaniach,  wspieranie działań w zakresie pomocy osobom niepełnosprawnym,

8) w zakresie działalności na rzecz osób w wieku emerytalnym:  działania na rzecz zwiększenia aktywności osób starszych,

9) w zakresie turystki i krajoznawstwa:  wspieranie działań turystycznych i krajoznawczych np. szlaki, gry terenowe, broszury, przewodniki,  promowanie walorów przyrodniczych i historycznych Ziemi Różańskiej,

10) w zakresie działalności wspomagającej rozwój wspólnot i społeczności lokalnych:  aktywizacja mieszkańców do podejmowania działań na rzecz swoich miejscowości w oparciu o lokalne zasoby ( np. świetlice, remizy, place, boiska).

Planowana wysokość środków finansowych na realizację zadań publicznych przez organizacje pozarządowe w gminie Różan na 2016 rok wynosi 50 000,00 zł.

Aktywność społeczną mieszkańców gminy Różan w relacji do innych jednostek administracyjnych można porównać za pomocą wskaźnika liczby fundacji, stowarzyszeń i organizacji społecznych na 10 tys. mieszkańców.

W 2015 roku w gminie Różan wynosił on 33,6. Osiągnięta wartość pozostawała na poziomie niższym niż wynosiła w tym okresie średnia krajowa (35,1 podmioty NGO na 10 tys. mieszkańców) czy wojewódzka (43,3 podmiotów na 10 tys. mieszkańców), jednak dynamika zmian w latach 2010-015 okazała się wyższa w gminie niż na pozostałych obszarach. Między 2010 a 2015 rokiem wartość wskaźnika fundacji, stowarzyszeń i organizacji społecznych na 10 tys. ludności wzrosła w gminie z 24,4 (2010 rok) do 33,6 (2015 rok), co oznacza wzrost o 28% . Wzrosty wskaźnika w kraju i województwie, a nawet w powiecie były niższe, co świadczy o dynamiczniejszym rozwoju trzeciego sektora właśnie na obszarze gminy Różan.

Tabela 32. Fundacje, stowarzyszenia i organizacje społeczne na 10 000 mieszkańców w latach 2010-2015

fundacje, stowarzyszenia i organizacje społeczne na 10 tys. Jednostka terytorialna mieszkańców 2010 2011 2012 2013 2014 2015 POLSKA 27,1 28,4 30,0 31,5 33,1 35,1

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 23,8 25,0 26,3 27,6 28,7 30,4

POLSKA - MIASTO 29,7 31,1 32,9 34,8 36,8 39,1 MAZOWIECKIE 33,0 34,5 36,6 38,7 40,7 43,3

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 21,2 22,2 23,4 24,6 25,7 27,5

MAZOWIECKIE - MIASTO 39,9 41,8 44,4 47,1 49,7 52,9 Powiat makowski 26,4 27,7 28,4 29,8 31,1 32,6

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 28,7 31,1 31,2 33,6

Powiat makowski - MIASTO - - 28,6 31,9 32,0 34,6 Różan 24,4 28,8 28,7 31,1 31,2 33,6

Źródło: GUS/BDL

2.2 DIAGNOZA ZJAWISK W SFERZE GOSPODARCZEJ

W 2015 roku na terenie gminy Różan działalność prowadziło 396 podmiotów gospodarczych. Liczba przedsiębiorstw w gminie na przestrzeni lat 2010-2015 podlegała fluktuacjom, jednak ogólnie wykazywała tendencję rosnącą, co sprawiło, że w 2015 roku było ich o 19 więcej niż w 2010 roku. Tym samym wzrost liczby zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w gminie w latach 2010-2015 wyniósł 5%. Mimo iż rozwój przedsiębiorczości następował we wszystkich jednostkach administracyjnych, w żadnym przypadku, poza powiatem makowskim, tempo wzrostu nie było tak niskie, jak w gminie Różan. W skali kraju przyrost liczby podmiotów gospodarczych w latach 2010-2015 wyniósł 7% (w tym 6,9% w gminach miejsko-wiejskich), w województwie mazowieckim – 12,5% (w tym 11,8% w gminach miejsko-wiejskich), a w powiecie makowskim – 4,5%. W kontekście wzrostu ilości podmiotów gospodarczych w pozostałych analizowanych jednostkach administracyjnych wynik osiągnięty w Różanie (5%) należy uznać za umiarkowany.

W strukturze podmiotów gospodarczych dominują jednoosobowe działalności gospodarcze oraz firmy mikro, tj. podmioty zatrudniające od 0 do 9 pracowników. W 2015 roku stanowiły one 94,4% wszystkich przedsiębiorstw w gminie. Jednocześnie jest to kategoria o umiarkowanym wzroście w latach 2010-2015. Jej liczebność zwiększyła się w analizowanym okresie o 5%, z 377 w 2010 roku do 396 w 2015 roku. Mniej licznie na terenie gminy występowały przedsiębiorstwa o liczbie pracowników większej niż 10 osób. W 2015 roku kategorię 10-49 pracowników tworzyło 19 jednostek (tyle samo, ile w 2010 roku). W kategorii przedsiębiorstw zatrudniających 50-249 pracowników znajdowały się w gminie Różan jedynie 3 podmioty (o 1 mniej niż w 2010 roku), natomiast żaden z zakładów pracy w gminie nie mieścił się w kategoriach 250-999 pracowników i 1000 i więcej pracowników.

Tabela 33. Podmioty gospodarcze wg liczby pracowników w gminie Różan w latach 2010-2015

2010 2011 2012 2013 2014 2015 Jednostka terytorialna ogółem Różan 377 365 381 382 397 396 0 - 9 Różan 354 342 358 360 375 374 10 - 49 Różan 19 20 20 19 19 19 50 - 249 Różan 4 3 3 3 3 3 250 - 999 Różan 0 0 0 0 0 0 1000 i więcej Różan 0 0 0 0 0 0

Źródło: GUS/BDL

Wśród podmiotów gospodarczych gminy Różan dominują jednostki sektora prywatnego. Prywatne firmy stanowiły w 2015 roku 95,5% wszystkich podmiotów gospodarczych, a ich liczba wynosiła 378. W porównaniu do 2010 roku liczba podmiotów sektora prywatnego zwiększyła się o 19 jednostek, co oznacza wzrost na poziomie

5%. W całym analizowanym okresie 2010-2015 liczba jednostek sektora publicznego w gminie nie zmieniała się i pozostawała na stałym poziomie liczącym 18 podmiotów. Tym samym za wzrost ilości podmiotów gospodarki narodowej w gminie Różan w latach 2010-2015 odpowiada wyłącznie sektor prywatny.

Tabela 34. Podmioty gospodarcze wg sektora własności w gminie Różan w latach 2010-2015

2010 2011 2012 2013 2014 2015 Jednostka terytorialna podmioty gospodarki narodowej ogółem Różan 377 365 381 382 397 396 sektor publiczny - ogółem Różan 18 18 18 18 18 18 sektor prywatny - ogółem Różan 359 347 363 364 379 378

Źródło: GUS/BDL

Na podstawie danych Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej liczbę osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą w gminie Różan w 2015 roku określono na poziomie 282. Najwięcej osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą zamieszkiwało w Różanie (206 osób), zdecydowanie mniej było ich w Załuziu (21 osób) i Kaszewcu (9 osób) oraz miejscowościach Dzbądz i Dyszobaba (po 8 osób). Natomiast w Załężu-Sędzięta nie odnotowano żadnych osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą.

W 2016 roku w Krajowym Rejestrze Sądowym pozostawało 10 przedsiębiorców z terenu gminy Różan. Osiem firm zarejestrowanych było w mieście Różan, a pozostałe dwie w sołectwie Chrzczonki i Kaszewiec.

Tabela 35. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą w gminie Różan oraz przedsiębiorcy wpisani do KRS w 2016 roku

Osoby fizyczne prowadzące Przedsiębiorcy wpisani Jednostka terytorialna działalność gospodarczą do KRS 2015 2016 Chełsty 1 Chrzczonki 4 1 Dąbrówka 4 Dzbądz 8 Dyszobaba 8 Kaszewiec 9 1 Miłony 1 Mroczki-Rębiszewo 1 Paulinowo 4 Podborze 3 Prycanowo 2 Szygi 1 Załęże-Eliasze 2

Załęże-Gartki 2 Załęże-Sędzięta 0 Załęże Wielkie 4 Załuzie 21 Zawady-Ponikiew 1 RÓŻAN 206 8 RAZEM 282 10

Źródło: dane gminne

Struktura podmiotów gospodarczych ze względu na podstawowe profile działalności wskazuje na zdecydowaną przewagę przedsiębiorstw prowadzących pozostałą działalność, tzn. tych, których główny obszar działalności według PKD 2007 mieści się w sekcjach od G do U.

Rolnictwem, leśnictwem, łowiectwem i rybactwem w gminie Różan zajmowało się w 2015 roku 12 podmiotów, co stanowiło 3% ogólnej liczby firm. W powiecie makowskim ten rodzaj działalności prowadziło 7% podmiotów. Taki sam jak w Różanie odsetek firm zajmujących się rolnictwem, rybactwem, leśnictwem i łowiectwem stwierdzono w przypadku gmin miejsko-wiejskich kraju, natomiast na pozostałych obszarach, szczególnie miejskich, odsetek był niższy.

Różan cechuje się najwyższym, wśród analizowanych jednostek administracyjnych, odsetkiem przedsiębiorstw działających w sferze przemysłu i budownictwa. W 2014 roku wynosił on 28%, podczas gdy średnia dla kraju kształtowała się na poziomie 21% (w tym 25% w gminach miejsko-wiejskich), dla województwa mazowieckiego – 18% (również 22% w gminach miejsko-wiejskich), a dla powiatu makowskiego – 25%.

We wszystkich jednostkach administracyjnych przeważają podmioty prowadzące pozostałą działalność, jednak stosunkowo niższy jest udział tych przedsiębiorstw wśród firm w Różanie (69%). W pozostałych jednostkach odsetek wahał się od 68% (w powiecie) do 81% (w województwie).

Wykres 9. Podmioty gospodarcze według podstawowych profili działalności – stan na 31.XII.2015

100% 90% 80% 70% 72% 68% 69% 69% 60% 77% 81% 76% 50% 40% 30% 20% 25% 25% 28% 28% 10% 21% 18% 22% 0% 2% 3% 1% 2% 7% 3% 3% POLSKA POLSKA - GMINY MAZOWIECKIE MAZOWIECKIE - Powiat makowski Powiat makowski - Różan MIEJSKO-WIEJSKIE GMINY MIEJSKO- GMINY MIEJSKO- WIEJSKIE WIEJSKIE

rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo przemysł i budownictwo pozostała działalność

Źródło: GUS/BDL

Wśród podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w gminie Różan najliczniej reprezentowane są jednostki działające w sekcji G, handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle. W 2015 roku ich liczba wynosiła 131, co stanowiło 33,1% wszystkich podmiotów gospodarczych w gminie.

Kolejne pod względem liczebności okazały się sekcje: F, budownictwo (67 podmiotów, tj. 16,9%) oraz C, przetwórstwo przemysłowe (42 podmioty, tj. 10,6%). Na dalszych miejscach jeśli chodzi o liczbę podmiotów znalazły się sekcje: H, transport i gospodarka magazynowa (21 podmiotów, tj. 5,3%), Q opieka zdrowotna i pomoc społeczna (17 podmiotów, tj. 4,3%), M, działalność profesjonalna, naukowa i techniczna oraz P, edukacja (po 15 podmiotów; tj. 3,8%). Żadna działająca w gminie Różan firma nie prowadziła działalności w sekcjach U i B, a aktywność nielicznych dotyczyła sekcji D (1 podmiot w 2015 roku), E (1 podmiot w 2015 roku) oraz J (3 podmioty w 2015 roku).

Jak wskazano we wcześniejszych akapitach liczba przedsiębiorstw w gminie w latach 2010-2015 zwiększyła się, co doprowadziło do 5% wzrostu liczby przedsiębiorstw zarejestrowanych w Różanie. Tendencja wzrostowa obserwowana była w większości sekcji PKD 2007, za wyjątkiem pięciu: : A, B, H, I oraz S i T. Ponadto w czterech sekcjach ilość podmiotów nie uległa zmianie. Były to sekcje: E, M, O i U (w przypadku sekcji U liczba firm w całym okresie wynosiła 0).

W pozostałych sekcjach PKD 2007 następował rozwój i z każdym rokiem przybywało podmiotów prowadzących działalność w tym obszarze. Największy przyrost dotyczył sekcji L, Q oraz R, gdzie wzrosty wyniosły odpowiednio 150%, 70% i 43% w stosunku do 2010 roku. W liczbach bezwzględnych najwyższy przyrost odnotowano w sekcji F, w której przybyło 11 przedsiębiorstw. W przypadku pozostałych sekcji tempo przyrostu liczby podmiotów prowadzących działalność gospodarczą było zróżnicowane, ale niższe niż w opisanych przykładach.

Tabela 36. Podmioty gospodarcze wg sekcji PKD w gminie Różan w latach 2010-2015

Sekcje według PKD 2007

2010 2011 2012 2013 2014 2015 Sekcja A 28 26 22 20 13 12 Sekcja B 1 1 1 1 1 0 Sekcja C 38 37 34 38 42 42 Sekcja D 0 0 0 1 1 1 Sekcja E 1 1 1 1 1 1 Sekcja F 56 50 60 58 65 67 Sekcja G 125 127 134 130 135 131 Sekcja H 23 21 21 20 21 21 Sekcja I 10 10 11 10 9 7 Sekcja J 0 1 1 3 3 3 Sekcja K 7 7 8 8 8 9 Sekcja L 2 2 4 2 2 5 Sekcja M 15 14 15 16 15 15 Sekcja N 9 8 8 10 11 12 Sekcja O 7 7 7 7 7 7

Sekcja P 14 13 14 13 14 15 Sekcja Q 10 11 12 15 17 17 Sekcja R 7 7 8 9 10 10 Sekcja S i T 24 22 20 20 22 21 Sekcja U 0 0 0 0 0 0

Źródło: GUS/BDL

Struktura podmiotów gospodarczych wg sekcji PKD 2007 wskazuje na ogólne podobieństwa pomiędzy gminą Różan a innymi jednostkami administracyjnymi. Relatywnie wyższy niż w innych jednostkach okazał się udział podmiotów z sekcji G. W gminie odsetek ten wynosił 34%, podczas gdy w pozostałych jednostkach wahał się około wartości 26% (Polska, województwo mazowieckie i powiat makowski). Z kolei nieco niższy niż w pozostałych jednostkach administracyjnych, był udział w strukturze podmiotów gospodarczych Różana firm działających w sekcjach: A i M, jednak różnica była niższa niż w przypadku sekcji G.

W przypadku pozostałych sekcji odsetki dla gminy Różan nie odbiegały w sposób znaczący od wartości osiąganych w pozostałych jednostkach administracyjnych. Poza spadkiem ilości podmiotów działających w sekcji A, nie stwierdzono innych istotnych zmian w strukturze podmiotów gospodarczych według sekcji PKD 2007 na przestrzeni lat 2010-2014. Dominująca pozostaje rola podmiotów prowadzących działalność w sekcji G i F i C.

Tabela 37. Struktura podmiotów gospodarczych według sekcji PKD 2007 w latach 2010-2014

struktura sekcji podmiotów gospodarczych struktura sekcji podmiotów gospodarczych Sekcje wg PKD 2010 2014 2007 MAZOWI Powiat MAZOWI Powiat POLSKA RÓŻAN POLSKA RÓŻAN ECKIE makowski ECKIE makowski Sekcja A 2,4% 1,9% 10,3% 7,4% 1,8% 1,2% 6,9% 3,3% Sekcja B 0,1% 0,1% 0,1% 0,3% 0,1% 0,1% 0,1% 0,3% Sekcja C 9,2% 8,4% 9,5% 10,1% 9,0% 8,0% 9,7% 10,6% Sekcja D 0,1% 0,1% 0,2% 0,0% 0,2% 0,3% 0,3% 0,3% Sekcja E 0,3% 0,3% 0,4% 0,3% 0,3% 0,3% 0,4% 0,3% Sekcja F 11,9% 10,5% 13,2% 14,9% 11,6% 9,7% 14,4% 16,4% Sekcja G 28,1% 28,0% 28,4% 33,2% 26,0% 25,9% 25,7% 34,0% Sekcja H 6,8% 7,1% 7,4% 6,1% 6,1% 6,1% 8,3% 5,3% Sekcja I 3,2% 2,4% 2,2% 2,7% 3,1% 2,5% 2,2% 2,3% Sekcja J 2,4% 4,2% 0,6% 0,0% 3,0% 5,2% 0,9% 0,8% Sekcja K 3,4% 3,5% 2,3% 1,9% 3,1% 3,3% 2,0% 2,0% Sekcja L 5,0% 4,0% 1,6% 0,5% 5,5% 4,3% 1,7% 0,5% Sekcja M 8,5% 11,5% 3,6% 4,0% 9,4% 13,2% 4,6% 3,8% Sekcja N 2,4% 3,2% 2,3% 2,4% 2,8% 3,6% 3,1% 2,8% Sekcja O 0,7% 0,5% 2,6% 1,9% 0,7% 0,5% 2,5% 1,8% Sekcja P 3,0% 3,0% 3,3% 3,7% 3,5% 3,6% 3,5% 3,5%

Sekcja Q 4,8% 4,0% 4,3% 2,7% 5,3% 4,5% 5,2% 4,3% Sekcja R 1,7% 1,5% 1,4% 1,9% 1,8% 1,6% 1,5% 2,5% Sekcje S, T 6,0% 5,8% 6,1% 6,4% 6,5% 6,1% 6,8% 5,5% Sekcje U 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%

Źródło: GUS/BDL

Analiza wskaźników dotyczących podmiotów gospodarczych wskazuje, że na tle innych jednostek administracyjnych gmina Różan cechuje się niższym poziomem przedsiębiorczości. W 2015 roku na 10 tys. mieszkańców gminy przypadało 887 podmiotów wpisanych do rejestru REGON i była to wartość niższa niż średnia krajowa (1 089 podmiotów), wojewódzka (1 432 przedsiębiorstwa), ale wyższa niż średnia powiatowa (803 podmioty). Równie niekorzystnie przedstawiała się sytuacja Różana na tle gmin miejsko-wiejskich innych obszarów – w gminach miejsko-wiejskich kraju na 10 tys. ludności przypadały 924 podmioty gospodarcze, a w gminach miejsko-wiejskich województwa – 1 122 podmioty. Wartym odnotowania zjawiskiem jest tendencja rosnąca, jaka charakteryzowała analizowany wskaźnik w latach 2010-2015. Choć wzrastał on we wszystkich analizowanych jednostkach administracyjnych, tempo tego procesu było zróżnicowane. W przypadku gminy Różan wartość wskaźnika podmiotów wpisanych do rejestru REGON na 10 tys. ludności wzrosła na przestrzeni lat 2010-2015 o 6,3%, podczas gdy w skali kraju wzrost wyniósł 7,3% (w tym 5,7% w gminach miejsko-wiejskich), w skali województwa – 10,8% (w tym 7,9% w gminach wiejskich), a w skali powiatu – 7,4%.

Tabela 38. Podmioty wpisane do rejestru REGON na 10 tys. ludności w latach 2010-2015

podmioty wpisane do rejestru REGON na 10 tys. ludności Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 1 015 1 004 1 032 1 057 1 071 1 089

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 875 864 885 904 912 924

POLSKA - MIASTO 1 244 1 225 1 257 1 285 1 297 1 318 MAZOWIECKIE 1 293 1 277 1 319 1 364 1 391 1 432

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 1 040 1 038 1 068 1 095 1 104 1 122

MAZOWIECKIE - MIASTO 1 619 1 591 1 641 1 695 1 726 1 778 Powiat makowski 747 736 739 762 782 803

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 842 848 884 887

Powiat makowski - MIASTO - - 1 114 1 143 1 136 1 158 Różan 835 809 842 848 884 887

Źródło: GUS/BDL

Wskaźnik jednostek nowo zarejestrowanych w rejestrze REGON na 10 tys. ludności w 2015 roku kształtował się w gminie Różan na poziomie 87 jednostek. Wskaźnik ten dla gminy był poniżej średniej krajowej (94 jednostki nowo zarejestrowane na 10 tys. ludności), a także poniżej średniej wojewódzkiej (128), ale powyżej średniej powiatowej (77). W przypadku gmin miejsko-wiejskich kraju i województwa osiągano wartości niższe niż średnie ogólne (odpowiednio 79 i 98 podmiotów). Warto nadmienić, że w latach 2010-2015 niemal we wszystkich analizowanych jednostkach wskaźnik nowo zarejestrowanych w rejestrze REGON podmiotów na 10 tys. ludności

zmniejszył się. W skali kraju spadek wyniósł o 10,3%, a w analogicznym okresie w gminie Różan omawiany wskaźnik zmniejszył się aż o 24,1%. Jedynie w skali województwa mazowieckiego obserwowany był minimalny wzrost o 1,4%.

Tabela 39. Jednostki nowo zarejestrowane w rejestrze REGON na 10 tys. ludności w latach 2010-2015

jednostki nowo zarejestrowane w rejestrze REGON na 10 tys. ludności Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 104 90 93 95 93 94

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 94 79 82 81 81 79

POLSKA - MIASTO 122 104 109 110 106 108 MAZOWIECKIE 126 109 115 123 120 128

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 116 95 101 101 98 98

MAZOWIECKIE - MIASTO 151 130 139 150 145 157 Powiat makowski 80 66 59 70 71 77

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 115 71 91 87

Powiat makowski - MIASTO - - 87 106 86 109 Różan 115 95 115 71 91 87

Źródło: GUS/BDL

W przypadku jednostek wykreślonych z rejestru REGON na 10 tys. ludności w gminie Różan osiągano wskaźniki wyższe niż w kraju, województwie i powiecie. Oznacza to, że na terenie gminy likwidowanych było relatywnie więcej przedsiębiorstw niż średnio w Polsce, w województwie mazowieckim i powiecie makowskim. W 2015 roku na 10 tys. ludności gminy przypadało 89 wykreślonych firm, podczas gdy w skali kraju było to 76 podmiotów (w tym 69,4 w gminach miejsko-wiejskich), w województwie – 85 jednostek (w tym 77 w gminach miejsko- wiejskich), a w powiecie – 59 przedsiębiorstw. Wskaźnik podmiotów wykreślonych z rejestru REGON na 10 tys. mieszkańców we wszystkich jednostkach terytorialnych podlegał w latach 2010-2015 licznym fluktuacjom, przyjmując wartości niższe i wyższe – wyraźnie widoczne jest jednak maksimum przypadające na 2011 rok, w którym z rejestru REGON wykreślano najwięcej podmiotów gospodarczych.

Tabela 40. Jednostki wykreślone z rejestru REGON na 10 tys. ludności w latach 2010-2015

jednostki wykreślone z rejestru REGON na 10 tys. ludności Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 62 100 65 70 79 76

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 57 89 60 64 71 69

POLSKA - MIASTO 74 121 77 83 94 88 MAZOWIECKIE 64 121 72 77 90 85

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 58 95 69 73 84 77

MAZOWIECKIE - MIASTO 77 151 85 92 108 100 Powiat makowski 60 82 59 49 54 59

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 77 53 64 89

Powiat makowski - MIASTO - - 104 77 92 89 Różan 71 115 77 53 64 89

Źródło: GUS/BDL

Na podstawie powyższych danych określono saldo jednostek nowych i wykreślonych na 10 tys. ludności. W przypadku gminy Różan w analizowanym okresie saldo przyjmowało zarówno wartości dodatnie, jak i ujemne. W 2015 roku w gminie saldo jednostek nowych i wykreślonych na 10 tys. ludności wynosiło -2, będąc znacznie poniżej średniej krajowej (18) i średniej wojewódzkiej (43), także w gminach miejsko-wiejskich (odpowiednio 10 i 21) oraz poniżej średniej dla powiatu makowskiego (17). We wszystkich jednostkach w 2015 roku saldo przyjmowało wartości niższe niż w 2010 roku, gdy osiągnięto maksymalne poziomy tego wskaźnika. W przypadku gminy Różan saldo jednostek nowych i wykreślonych z rejestru REGON wynosiło wówczas 44 podmioty na 10 tys. ludności.

Tabela 41. Saldo jednostek nowych i wykreślonych z rejestru REGON na 10 tys. ludności w latach 2010-2015

saldo jednostek nowych i wykreślonych z rejestru REGON na 10 tys. ludności Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 43 -10 28 25 14 18

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 37 -9 21 17 10 10

POLSKA - MIASTO 48 -16 32 27 12 20 MAZOWIECKIE 63 -13 43 46 30 43

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 58 0 31 28 15 21

MAZOWIECKIE - MIASTO 73 -21 54 57 36 57 Powiat makowski 20 -15 0 21 16 17

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO- - - 38 18 27 -2 WIEJSKIE

Powiat makowski - MIASTO - - -17 29 -5 20 Różan 44 -20 38 18 27 -2

Źródło: GUS/BDL

Wskaźnik osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym wskazuje na nieznacznie niższy poziom przedsiębiorczości mieszkańców gminy na tle innych jednostek. W 2015 roku na 100 ludności Różana w wieku produkcyjnym przypadało 11,8 osób prowadzących działalność gospodarczą. W skali kraju na 100 osób w wieku produkcyjnym działalność gospodarczą prowadziło 12,4 osób, w skali województwa – 15,3 osób, a w skali powiatu – 10,5 osoby. Również w gminach miejsko-wiejskich tych jednostek wskaźnik przedsiębiorczości mieszkańców okazał się porównywalny lub nieco wyższy z niż w Różanie – były to odpowiednio 11,1 i 13,8 osoby prowadzące działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym.

Warto podkreślić, iż niemal stale przybywa osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą. Tendencja ta została stwierdzona we wszystkich jednostkach, różnica dotyczyła jednak tempa zmian. W przypadku gminy Różan wskaźnik osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym zwiększył się w latach 2010-2015 o 10%, podczas gdy w skali kraju odnotowano wzrost na poziomie 4,5% (4,3% w gminach wiejskich), w skali województwa wzrost o 5,3% (7% w gminach miejsko-wiejskich), a w skali powiatu o 6,6%.

Tabela 42. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015

osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 11,9 11,6 11,9 12,1 12,2 12,4

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 10,6 10,4 10,6 10,8 10,9 11,1

POLSKA - MIASTO 13,9 13,6 13,8 14,1 14,2 14,4 MAZOWIECKIE 14,5 14,1 14,5 14,9 15,0 15,3

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 12,9 12,8 13,1 13,5 13,5 13,8

MAZOWIECKIE - MIASTO 17,5 16,8 17,3 17,7 17,9 18,3 Powiat makowski 9,8 9,6 9,6 9,8 10,2 10,5

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 10,8 11,0 11,7 11,8

Powiat makowski - MIASTO - - 13,9 14,3 14,4 14,9 Różan 10,7 10,3 10,8 11,0 11,7 11,8

Źródło: GUS/BDL

W 2015 roku na terenie gminy Różan znajdowało się średnio 1 358,5 podmiotów gospodarczych zatrudniających 0-9 pracowników w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym. Pod tym względem gmina wyróżniała się negatywnie na tle innych jednostek administracyjnych. Średnia dla kraju wynosiła bowiem 1 668 (w tym 1 400 w gminach miejsko-wiejskich), a średnia dla województwa – 2 237,7 (w tym 1 734,9 w gminach miejsko-wiejskich). Gminę Różan cechowało przeciętne tempo wzrostu wartości analizowanego wskaźnika w latach 2010-2015. W gminie wzrost wyniósł 10,7%, podczas gdy w skali kraju został określony na poziomie 11,5% (w tym 9% w gminach miejsko-wiejskich), w skali województwa – 15,5% (w tym 12,0% w gminach miejsko- wiejskich), a w powiecie makowskim – 9,4%.

Tabela 43. Podmioty gospodarcze zatrudniające 0-9 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015

podmioty gospodarcze zatrudniające 0 - 9 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 1 495,6 1 485,5 1 542,1 1 593,1 1 625,5 1 668,0

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 1 283,9 1 270,9 1 314,5 1 349,7 1 370,8 1 400,0

POLSKA - MIASTO 1 808,5 1 795,0 1 867,7 1 932,8 1 973,8 2 031,6 MAZOWIECKIE 1 937,8 1 922,0 2 005,1 2 090,9 2 150,9 2 237,7

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 1 549,4 1 550,9 1 612,5 1 666,7 1 691,4 1 734,9

MAZOWIECKIE - MIASTO 2 395,3 2 373,7 2 484,5 2 597,9 2 676,7 2 797,2 Powiat makowski 1 152,3 1 135,4 1 140,4 1 182,5 1 220,3 1 261,2

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 1 239,2 1 266,3 1 343,1 1 358,5

Powiat makowski - MIASTO - - 1 654,2 1 720,5 1 734,9 1 808,6 Różan 1 213,6 1 183,4 1 239,2 1 266,3 1 343,1 1 358,5

Źródło: GUS/BDL

W przypadku podmiotów gospodarczych zatrudniających 10-49 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym sytuacja w gminie Różan jest korzystniejsza niż w innych jednostkach (poza województwem mazowieckim). W 2015 roku wskaźnik dla gminy ukształtował się na poziomie 69,0 podmiotów, podczas gdy dla średnia dla Mazowsza wynosiła 75,0 podmiotów. Na tle gmin miejsko-wiejskich Różan wyróżniał się najwyższą wartością wskaźnika podmiotów gospodarczych zatrudniających 10-49 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym. Na 10 tys. ludności gmin wiejskich kraju w wieku produkcyjnym przypadały 52,7 firmy zatrudniające od 10 do 49 osób, a w przypadku gmin miejsko-wiejskich województwa mazowieckiego były to 58,4 firmy. W skali całego kraju analizowany wskaźnik przyjął wartość niższą niż w gminie Różan i wynosił 61,3.

Na przestrzeni lat 2010-2015 w większości jednostek administracyjnych ubyło podmiotów gospodarczych zatrudniających 10-49 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym. Były to spadki o kilka jednostek, podczas gdy gmina Różan cechowała się w omawianym okresie wzrostem wartości wskaźnika (o 4,5%). Podmiotów gospodarczych zatrudniających od 10 do 49 osób na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym najszybciej ubywało gminach miejsko-wiejskich kraju (-9,4%) i w powiecie makowskim (-13,9%), a wolniej – w gminach miejsko-wiejskich Mazowsza (-5,2%) i w całym województwie mazowieckim (-2,5%). Natomiast w skali całego kraju w latach 2010-2015 odnotowano spadek ilości firm zatrudniających 10-49 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym o 6,8%. Wzrostowa tendencja wskaźnika ilości firm zatrudniających 10-49 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym zaobserwowana w gminie Różan jest zjawiskiem korzystnym.

Tabela 44. Podmioty gospodarcze zatrudniające 10-49 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015

podmioty gospodarcze zatrudniające 10 - 49 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 65,1 65,0 59,5 59,5 60,6 61,3

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 58,2 58,1 52,3 51,9 52,5 52,7

POLSKA - MIASTO 76,8 76,9 71,4 72,1 73,9 75,0 MAZOWIECKIE 78,2 78,8 73,8 74,4 76,3 77,2

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 61,0 61,3 55,8 56,5 57,8 58,4

MAZOWIECKIE - MIASTO 95,5 96,5 91,3 93,0 95,6 96,9

Powiat makowski 44,6 43,5 42,9 39,4 38,4 38,5

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 69,2 66,8 68,1 69,0

Powiat makowski - MIASTO - - 65,0 67,6 65,0 62,8 Różan 65,1 69,2 69,2 66,8 68,1 69,0

Źródło: GUS/BDL

W 2015 roku na 10 tys. mieszkańców gminy Różan w wieku produkcyjnym przypadało 10,9 podmiotów gospodarczych zatrudniających od 50 do 249 pracowników. Była to wartość poniżej średniej krajowej (12,2 podmioty) i wojewódzkiej (15,4 podmiotu), lecz powyżej średniej dla powiatu makowskiego (4,9 podmiotu). Nieznaczna przewaga gminy Różan ujawnia się w porównaniu z gminami miejsko-wiejskimi. Jak wskazano powyżej w Różanie wskaźnik wynosił 10,9, podczas gdy w gminach miejsko-wiejskich kraju przyjął wartość 10,4, a w gminach miejsko-wiejskich województwa – 10,7 podmiotu.

Przedstawiony w poprzednich akapitach niewielki spadek liczby podmiotów gospodarczych zatrudniających 50- 249 pracowników w gminie Różan przełożył się na zmniejszenie wartości analizowanego wskaźnika w latach 2010-2015. W 2010 roku na 10 tys. mieszkańców gminy w wieku produkcyjnym przypadało 13,7 podmiotu o zatrudnieniu 50-249 osób, zaś w roku 2015 było to 10,9. Natomiast minimalny poziom, 10,4 podmiotów, osiągnięto z kolei w latach 2011-2012.

Tabela 45. Podmioty gospodarcze zatrudniające 50-249 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym w latach 2010- 2015

podmioty gospodarcze zatrudniające 50 - 249 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 12,0 11,9 12,1 12,1 12,2 12,2

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 10,4 10,3 10,4 10,4 10,4 10,4

POLSKA - MIASTO 16,4 16,3 16,7 16,8 17,0 17,0 MAZOWIECKIE 15,2 15,1 15,1 15,2 15,3 15,4

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 10,7 10,7 10,5 10,5 10,5 10,7

MAZOWIECKIE - MIASTO 20,8 20,7 20,7 20,9 21,2 21,3 Powiat makowski 5,4 5,1 5,5 5,5 5,2 4,9

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 10,4 10,6 10,7 10,9

Powiat makowski - MIASTO - - 15,6 16,0 16,2 15,4 Różan 13,7 10,4 10,4 10,6 10,7 10,9

Źródło: GUS/BDL

Liczba osób pracujących6 na terenie gminy Różan wynosiła w 2014 roku 627 osób. Na przestrzeni lat 2010-2014 widoczny jest niewielki wzrost liczby pracujących. W latach 2010-2011 liczba pracujących zmniejszyła się, by

6 Bez pracujących w jednostkach budżetowych działających w zakresie obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego, osób pracujących w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie, duchownych oraz pracujących

następnie w 2012 roku zdecydowanie wzrosnąć. Maksimum, na poziomie 673 pracujących osiągnięto w 2013 roku. Natomiast w całym analizowanym okresie, obejmującym lata 2010-2014, liczba pracujących w gminie Różan zwiększyła się o 2,6%.

Warto dodać, że kierunek zmian liczby pracujących w gminie (wzrost o 2,6%) był podobny do trendów obserwowanych w większości pozostałych jednostek administracyjnych. W latach 2010-2014 liczba pracujących w skali kraju zwiększyła się o 3,1% (w tym o 4,5% w gminach miejsko-wiejskich), a w skali województwa wzrost wyniósł 2,9% (w tym 4,6% w gminach miejsko-wiejskich). Jedynie w powiecie makowskim odnotowano wyraźnie wyższy niż w gminie Różan wzrost liczby pracujących – w 2015 roku była ona o 11,5% wyższa niż w 2010 roku.

Wykres 10. Pracujący ogółem w gminie Różan w latach 2010-2014

700 673

650 667 627

600 611 575

550

500 2010 2011 2012 2013 2014

Źródło: GUS/BDL

W przypadku gminy Różan należy zwrócić uwagę na spadek wartości wskaźnika liczby pracujących na 1000 mieszkańców na przestrzeni lat 2012-2014. Podczas gdy w skali kraju i województwa (również w gminach miejsko-wiejskich) następował wzrost wskaźnika, to w gminie Różan odnotowano 5,2% spadek. Równocześnie należy jednak zauważyć, że wskaźnik pracujących na 1000 ludności gminy w 2014 roku, podobnie jak w pozostałych jednostkach administracyjnych, ukształtował się na poziomie wyższym niż w 2010 roku.

w organizacjach, fundacjach i związkach; bez zakładów osób fizycznych o liczbie pracujących do 5 osób, (dla lat 1995-1998); bez zakładów osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą o liczbie pracujących do 9 osób (dla 1999 r.); bez podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących do 9 osób (od 2000 r.). W 2004 i 2005 r. dla gmin miejsko-wiejskich sporządzane jest jedno sprawozdanie, brak informacji dla części miejskiej i części wiejskiej. Wg faktycznego miejsca pracy (dla lat 1995-2003); wg faktycznego miejsca pracy i rodzaju działalności (od 2004 r.) – wyjaśnienie GUS.

Tabela 46. Pracujący na 1000 ludności w latach 2010-2014

pracujący ogółem na 1000 mieszkańców

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA 223 224 223 226 230

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 178 179 178 181 186

POLSKA - MIASTO 304 304 302 304 310 MAZOWIECKIE 272 274 272 272 279

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 196 198 197 198 205

MAZOWIECKIE - MIASTO 369 371 368 365 373 Powiat makowski 103 105 108 111 115

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 147 149 140

Powiat makowski - MIASTO - - 243 244 245 Różan 135 127 147 149 140

Źródło: GUS/BDL

2.3 DIAGNOZA ZJAWISK W SFERZE ŚRODOWISKOWEJ

WALORY PRZYRODNICZE

Obszar gminy Różan cechuje się wysokimi walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi. O wartościach przyrodniczo-krajobrazowych terenu świadczy szczególnie naturalność krajobrazu, występujące doliny rzek oraz rozległe obszary leśne.

Główną rzeką jest Narew, przecinająca obszar gminy z północnego wschodu na południowy zachód. Dolina rzeki Narwi z systemem obniżeń terenowych, nielicznymi dopływami i starorzeczami w największym stopniu świadczy o wartości przyrodniczej tego terenu. Dolina rzeki Różanicy jest znacznie mniej wyraźna, ale jako obszar w niewielkim stopniu przekształcony przez człowieka, również stanowi teren atrakcyjny przyrodniczo. Ponadto gmina Różan cechuje się występowaniem rozległych obszarów leśnych. Lesistość gminy jest dość wysoka i kształtuje się na poziomie 29%. Największe kompleksy leśne zlokalizowane są nad lewym brzegiem Narwi i w zachodniej części gminy.

Potwierdzeniem wysokiej wartości przyrodniczej terenu gminy jest włączenie jej w całości w granice obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Polski”, a także – częściowo – w krajowy i międzynarodowy system obszarów chronionych ECONET-PL. Do sieci ECONET-PL włączono dolinę Narwi, która jest również obszarem specjalnej ochrony ptaków w ramach sieci Natura 2000.

Najcenniejsze przyrodniczo obszary gminy, stanowiące jej atut turystyczny, zostały objęte ochroną prawną. Wśród istniejących w Polsce form ochrony przyrody na terenie gminy Różan obecnie stosowana jest ochrona w formie: obszaru NATURA 2000 oraz pomników przyrody. Ustanowione formy ochrony przyrody na terenie gminy Różan obejmują:

 Obszar Natura 2000 Dolina Dolnej Narwi (PLB140014) – obszar specjalnej ochrony ptaków o powierzchni 26527,9200 ha, położony na terenie dwóch województw (mazowieckie, podlaskie), ośmiu powiatów (ostrołęcki, łomżyński, Łomża, pułtuski, Ostrołęka, wyszkowski, makowski, kolneński) oraz dziewiętnastu gmin (Szelków, Mały Płock, Rząśnik, Łomża, Lelis, Ostrołęka, Różan, Obryte, Goworowo, Młynarze, Nowogród, Rzewnie, Rzekuń, Piątnica, Długosiodło, Pułtusk, Olszewo-Borki, Miastkowo, Zbójna). Obszar leży na Nizinie Północnomazowieckiej pomiędzy Łomżą a Pułtuskiem – długości nurtu rzeki wynosi ok. 140 km, a szerokość doliny zmienia się w zakresie 1,5-7 km. Niemal na całym odcinku rzeka silnie meandruje. Brzegi rzeki są generalnie strome, szerokość nurtu wynosi 80-100 m, występują tu wypłycenia i łachy, liczne są starorzecza. W dolinie występują zadrzewienia wierzbowe i olchowe oraz niewielkie połacie borów sosnowych. Obszary leśne są poprzeplatane terenami otwartymi, na których dominują pastwiska. W granicach obszaru Doliny Dolnej Narwi występuje co najmniej 35 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, 19 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK). Bardzo ważna ostoja ptaków wodno-błotnych, szczególnie w okresie lęgowym. W okresie lęgowym obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej następujących gatunków ptaków: batalion (PCK), błotniak łąkowy, dubelt (PCK), kraska (PCK), krwawodziób, kulik wielki (PCK), kulon (PCK), łabędź krzykliwy, rybitwa białoczelna (PCK), rybitwa czarna, rybitwa rzeczna, rycyk, sieweczka rzeczna, sowa błotna (PCK), zimorodek. W okresie wędrówek występuje co najmniej 1% populacji szlaku wędrówkowego bataliona

oraz stosunkowo duże koncentracje osiąga rybitwa białoskrzydła7. Na terenie gminy ochroną w ramach obszaru objęta została rzeka Narew na terenie miasta Różan oraz w sołectwach Chełsty, Dąbrówka, Dyszobaba, Dzbądz, Kaszewiec i Paulinowo.

 Pomniki przyrody ustanowione Rozporządzeniem Nr 15 Wojewody Mazowieckiego z dnia 26 lutego 2008 r. w sprawie pomników przyrody położonych na terenie powiatu makowskiego (DUWM.2008.29.1071):

 grupa pięciu drzew, dębów szypułkowych (Quercus robur), rosnących przy drodze Różan – Ostrów Mazowiecki przy leśniczówce we wsi Kaszewiec

 pojedyncze drzewo, dąb szypułkowy (Quercus robur), zlokalizowany w miejscowości Kaszewiec8.

STAN ŚRODOWISKA

Budowa geologiczna i surowce naturalne9

Pod względem regionalizacji fizyczno-geograficznej Polski wg J. Kondrackiego, obszar gminy Różan jest położony w obrębie dwóch mezoregionów: Wysoczyzna Ciechanowska (północno-zachodnia część gminy) i Dolina Dolnej Narwi (południowo-wschodnia część gminy).

Pod względem budowy geologicznej gmina Różan jest położona w obrębie Wyniesienia Mazursko-Suwalskiego wchodzącego w skład Platformy Wschodnioeuropejskiej. Utwory czwartorzędowe w północnej części gminy zbudowane są z iłów i piasków z węglem brunatnym a na południu z piasków z mułkami. Miąższość warstwy czwartorzędowej wzrasta na terenie gminy w miarę przesuwania się w kierunku północnym i wynosi: na południowym wschodzie – 130 m, w okolicach Różana – 160 m, a na północy przekracza 200 m. Na obszarze gminy nie występuje otwór wiertniczy przekraczający miąższość czwartorzędu.

Obszar gminy Różan jest raczej ubogi w surowce naturalne. Jedyne udokumentowane złoże znajduje się w miejscowości Dyszobaba i obejmuje kruszywa naturalne (piasek ze żwirem w kat. C1). Powierzchnia złoża Dyszobaba wynosi 1,97 ha, a jego geologiczne zasoby bilansowe 403 tys. t. Złoże nie jest eksploatowane10.

Gleby11

Na obszarze gminy Różan wyróżnia się dwa typy gleb:

7 Cyt. za: http://crfop.gdos.gov.pl/CRFOP/widok/viewnatura2000.jsf?fop=PL.ZIPOP.1393.N2K.PLB140014.B (22.08.2016) 8 Za: http://bip.warszawa.rdos.gov.pl/pomniki-przyrody (22.08.2016) 9 Cyt. za: Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan 10 Za: Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce według stanu na 31 XII 2015 r., (red.) M. Szuflicki, A. Malon, M. Tymiński, Państwowy Instytut Geologiczny, Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2016 oraz http://igs.pgi.gov.pl/zloza.asp (23.08.2016) 11 Cyt. za: Program Ochrony Środowiska Gminy Różan na lata 2006-2011

 gleby wytworzone z piasków i glin lekkich stanowiące mady rzeczne. Występują one w południowo- wschodniej części gminy. Charakteryzują się dużą przepuszczalnością i przewiewnością oraz dobrymi warunkami wodno-powietrznymi;

 gleby wytworzone z piasków gliniastych, glin piaszczystych, iłów z niewielkimi fragmentami gleb bielicowych wytworzonych z piasków, stanowiące gleby płowe. Występują one w północno-zachodniej części gminy;

 w dolinie rzeki Narwi występują gleby piaszczyste, przepuszczalne.

Wody podziemne

Podstawą ujmowania wód podziemnych dla potrzeb ludności gminy Różan są wody podziemne czwartorzędowe występujące w osadach piaszczystych i żwirowych, stanowiących przewarstwienia w kompleksach glin i iłów. Zasoby wód podziemnych na terenie gminy są ograniczone. Wydajność zasobowa waha się w granicach 50-100 m3/d/km2. Ponadto północno-wschodnia część gminy należy do terenów najbardziej narażonych na zanieczyszczenia wód podziemnych. Wody podziemne ujmowane dla zaopatrzenia ludności w wodę cechują się ponadnormatywnym poziomem żelaza i manganu12.

Głębokość występowania wody gruntowej na obszarze gminy wynosi od 0,3 m do 3 m w zależności od oddalenia od rzeki Narew. W dolinie rzeki Narwi występuje swobodne zwierciadło wody gruntowej na głębokości 1 m - 3 m z tym, że w obniżeniu przykrawędziowym, jak również w obniżeniach po starorzeczach, poziom wody gruntowej występuje już na głębokości od 0,2 m do 1,0 m. Poziom tych wód nieznacznie się waha i jest uzależniony od ilości opadów atmosferycznych jak również, w sąsiedztwie koryta rzeki, od jej stanu wody13.

W granicach administracyjnych gminy Różan nie znajdują się Główne Zbiorniki Wód Podziemnych (GZWP). Według podziału kraju na JCWPd (jednolite części wód podziemnych), gmina położona jest na obszarze dwóch jednostek: JCWPd nr 50 i JCWPd nr 51. Linią podziału między tymi jednostkami jest rzeka Narew. Obszar gminy położony na prawym brzegu rzeki należy do JCWPd nr 51, zaś część na lewym brzegu – do JCWPd nr 5014.

Według podziału JCWPd obowiązującego do 2015 roku gmina Różan również znajdowała się w obrębie dwóch jednostek JCWPd nr 50 i JCWPd nr 51. Na terenie gminy nie były zlokalizowane punkty pomiarowe monitoringu wód podziemnych prowadzonego przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie15.

Wody powierzchniowe16

12 Cyt. za: Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan 13 Za: Program Ochrony Środowiska Gminy Różan na lata 2006-2011 14 Za: http://epsh.pgi.gov.pl/epsh/ (23.08.2016) 15 Za: http://www.wios.warszawa.pl/pl/monitoring-srodowiska/monitoring-wod/monitoring-wod-podziem (22.08.2016) 16 Za: Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan

Głównym ciekiem wodnym gminy Różan jest rzeka Narew, przepływająca z północy na południe. Narew na charakter rzeki nizinnej, cechującej się małymi spadkami poprzecznymi i podłużnymi. W granicach gminy rzeka zmienia kierunek przepływu, podmywając brzegi, co przyczynia się do tworzenia malowniczych skarp.

Uzupełnieniem sieci wód powierzchniowych w gminie są: rzeka Różanica, bezimienny ciek w północnej części gminy, starorzecza (licznie występujące w dolinie Narwi), stawy oraz rowy melioracyjne odwadniające Wysoczyznę Ciechanowską.

Na terenie gminy Różan istnieją obszary bezpośredniego zagrożenia powodzią (wzdłuż rzeki Narew) o prawdopodobieństwie wystąpienia 1% oraz 5%. W ich obrębie znajdują się rozległe łąki i zarośla na wschodnim brzegu rzeki i zdecydowanie węższe na zachodnim. W obrębie terenów zagrożonych bezpośrednim zalewem o prawdopodobieństwie wystąpienia 1% znajdują się również tereny zabudowane w obrębie sołectw: Chełsty, Dąbrówka (m. Szygi Rębisze), Kaszewiec. Wyznaczone zostały również obszary zagrożone osuwaniem się mas ziemnych – obejmują one skarpę przykorytową Wysoczyzny Ciechanowskiej w mieście Różan oraz w sołectwie Paulinowo.

Rzeki Narew i Różanica były objęte monitoringiem rzek prowadzonym przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie w ramach Programu Państwowego Monitoringu Środowiska województwa mazowieckiego na lata 2010-2012 oraz Programu Państwowego Monitoringu Środowiska województwa mazowieckiego na lata 2013-2015. Wody obu rzek wykazały znaczne zanieczyszczenie, skutkujące osiągnięciem negatywnych ocen jakości. Na terenie gminy znajdowały się dwa punkty pomiarowe:

 JCW o kodzie PLRW20002126555 Narew od Omulwi do Różu, punkt pomiarowo-kontrolny Narew- Dyszobaba (ppk brzegowy) – klasa elementów biologicznych: dobra; klasa elementów hydromorfologicznych: dobra; klasa elementów fizykochemicznych: dobra; klasa elementów fizykochemicznych – specyficzne zanieczyszczenia syntetyczne i niesyntetyczne: dobra; stan/potencjał ekologiczny: dobry; stan chemiczny: poniżej stanu dobrego (przekroczone stężenia średnioroczne); stan ogólny: zły;

 monitoring obszarów chronionych: stan/potencjał ekologiczny: dobry, stan w ppk monitoringu obszarów chronionych: zły;

 JCW o kodzie PLRW200017265589 Różanica, punkt pomiarowo-kontrolny Różanica-Różan – klasa elementów biologicznych: umiarkowana; klasa elementów hydromorfologicznych: dobra; klasa elementów fizykochemicznych: dobra; stan/potencjał ekologiczny: umiarkowany; stan ogólny: zły

 monitoring obszarów chronionych: stan/potencjał ekologiczny: umiarkowany, stan w ppk monitoringu obszarów chronionych: zły17.

Klimat18

Wg podziału R. Gumińskiego obszar gminy Różan znajduje się w granicach wschodniej dzielnicy rolniczo- klimatycznej. Charakteryzuje się ona m.in. dużymi amplitudami temperatur pomiędzy średnimi miesięcznymi stycznia i lipca oraz wczesnym występowaniem długiej zimy, która trwa ok. 90-100 dni. Okres wegetacyjny trwa

17 Za: Monitoring rzek w latach 2010-2015, http://www.wios.warszawa.pl/pl/monitoring- srodowiska/monitoring-wod/monitoring-rzek/1095,Monitoring-rzek-w-latach-2010-2015.html (22.08.2016) 18 Cyt. za: Program Ochrony Środowiska Gminy Różan na lata 2006-2011

ok. 200-210 dni, okres bezprzymrozkowy ok. 160 dni. Teren gminy charakteryzuje się najniższym w skali regionu opadem dobowym (ok. 51 mm/d), a okolice Różana cechują się najmniejszymi maksymalnymi prędkościami wiatrów (17 m/s). Jest tu również największy w skali regionu udział cisz atmosferycznych, od 12% do 20% w skali roku. Dominujące kierunki wiatrów to zachodnie i południowo-zachodnie. W dolinie Narwi występują niekorzystne warunki topoklimatyczne.

Powietrze19

Pod względem stref, w których dokonuje się oceny jakości powietrza, gmina Różan należy do strefy mazowieckiej (PL1404). Ocena jakości powietrza prowadzona jest przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska. Ocena dla strefy mazowieckiej uwzględnia kryteria ustanowione ze względu na ochronę zdrowia ludzi i ochronę roślin.

W odniesieniu do kryterium ochrony zdrowia strefa mazowiecka wykazała w 2015 roku następujące klasy20:

 klasa A: SO2, NO2, CO, benzen, Pb, As, Cd, Ni, ozon (poziom docelowy)  klasa C: pył PM10, pył PM2,5 (poziom dopuszczalny faza I), benzo(a)piren  klasa C1: pył PM2,5 (poziom dopuszczalny faza II)  klasa D2: ozon (poziom celu długoterminowego).

Natomiast w odniesieniu do kryterium ochrony roślin:

 klasa A: SO2, NOX, ozon (poziom docelowy)  klasa D2: ozon (poziom celu długoterminowego).

Na terenie gminy Różan nie były zlokalizowane punkty monitoringu powietrza realizowanego przez WIOŚ w Warszawie. Na podstawie modelowania wyników pomiarów gmina została zaliczona do obszarów przekroczeń normatywnych stężeń ozonu (poziom długoterminowy i poziom docelowy).

19 Za: Roczna ocena jakości powietrza w województwie mazowieckim. Raport za rok 2015, http://wios.warszawa.pl/pl/publikacje-wios/publikacje/1189,Roczna-Ocena-Jakosci-Powietrza-w- wojewodztwie-mazowieckim-Raport-za-rok-2015.html (22.08.2016) 20 Klasa A – poziom stężeń nie przekracza wartości dopuszczalnej/docelowej; nie jest wymagane prowadzenie działań na rzecz poprawy jakości powietrza. Klasa C – poziom stężeń przekracza wartość dopuszczalną/docelową; dążenie do osiągnięcia poziomu docelowego czasie za pomocą ekonomicznie uzasadnionych działań technicznych i technologicznych; opracowanie lub aktualizacja POP, w celu osiągnięcia odpowiednich poziomów docelowych w powietrzu. Klasa C1 – poziom stężeń przekracza wartość dopuszczalną dla fazy II ustanowioną dla pyłu PM2,5; dążenie do osiągnięcia poziomu dopuszczalnego dla fazy II do 2020 roku. Klasa D2 – poziom stężeń ozonu przekracza poziom celu długoterminowego; dążenie do osiągnięcia poziomu celu długoterminowego do 2020 roku.

Do poprawy jakości powietrza w gminie przyczyni się realizacja założeń wynikających z Planu Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Różan, przyjętego Uchwałą Nr XIX/108/16 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 14 marca 2016 r.

Cele strategiczne Planu Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Różan, zgodne z zapisami pakietu energetyczno- klimatycznego Unii Europejskiej, to:

 redukcja do 2020 r. emisji gazów cieplarnianych o 20% poniżej poziomu z roku 1990;  zwiększenie do 2020 r. udziału energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych do 20%;  redukcja do 2020 r. zużycia energii finalnej o 20% w stosunku do roku 1990, w odniesieniu do wariantu bazowego.

Jednocześnie gmina Różan podejmować będzie w okresie pomiędzy przyjętym w Planie rokiem bazowym (2014) a 2020 r., działania niezbędne do jak najbardziej znaczącego ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, zwiększenia udziału energii z OZE oraz redukcji zużycia energii finalnej.

Dla gminy Różan oraz w odniesieniu do PGN obszarami szczególnie problemowymi są:

 emisja z transportu – głównie przebieg dróg tranzytowych przez gminę oraz – podobnie jak w wielu innych gminach – liczba pojazdów zarejestrowanych na terenie gminy dynamicznie rośnie; zarejestrowane są pojazdy samochodowe z silnikami o przestarzałej konstrukcji, emitującymi znaczącą ilość substancji szkodliwych;  emisja substancji szkodliwych z budynków mieszkalnych – na terenie gminy domy i budynki wielorodzinne są zasilane z indywidualnych pieców i kotłowni na paliwo stałe (przy czym często stosuje się paliwo złej jakości);  niskie wykorzystanie odnawialnych źródeł energii w zasobach komunalnych.

W ramach Planu Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Różan, na podstawie przeprowadzonych analiz, przewidziano podejmowanie działań w ramach następujących kierunków strategicznych:

Kierunek strategiczny I. Poprawa efektywności energetycznej i zwiększenie wykorzystania OZE:

1. Wzrost efektywności energetycznej oraz wykorzystania OZE w budynkach użyteczności publicznej 2. Wzrost efektywności energetycznej oraz wykorzystania OZE w pozostałych budynkach położonych na obszarze gminy Różan 3. Inteligentne i energooszczędne oświetlenie komunalne

Kierunek strategiczny II. Efektywne zarządzania energią w gminie:

1. Efektywne zarządzanie energią przez Urząd Gminy w Różanie 2. Działania informacyjno-promocyjne.

W przypadku wdrożenia Planu Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Różan nastąpi zmniejszenie emisji CO2 o 432,5 Mg rocznie w stosunku do wariantu bazowego21.

Hałas

21 Za: Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Różan

Hałas jest jednym z czynników zanieczyszczających środowisko, a do oceny klimatu akustycznego stosuje się poziom równoważny dźwięku (LAeq), tj. uśredniony poziom dźwięku w funkcji czasu, mierzony w decybelach. Dopuszczalny poziom hałasu uzależniony jest od źródła hałasu, pory dnia i przeznaczenia terenu. Na terenach zabudowy zagrodowej, terenach zabudowy mieszkaniowej wielorodzinnej i zamieszkania zbiorowego dopuszczalny poziom hałasu powodowanego przez drogi lub linie kolejowe wynosi 65 dB w porze dziennej i 56 dB w porze nocnej, a w przypadku pozostałych obiektów i działalności będącej źródłem hałasów – 55 dB w porze dziennej i 45 dB w porze nocnej. Natomiast na terenach zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej poziom hałasu z dróg i linii kolejowych nie może przekraczać 61 dB w porze dziennej i 56 dB w porze nocnej, a w pozostałych przypadkach – 50 dB w porze dziennej i 40 dB w porze nocnej22.

 punkt przy ul. Warszawskiej – poziom dźwięku dla pory dnia i nocy dla hałasu drogowego wynosił

odpowiednio LAeqD 66,8dB (norma: 65 db) i LAeqN 62,9 dB (norma: 56 dB). W obydwu przypadkach przekroczone zostały wartości dopuszczalne: w porze dnia o 1,8 dB, a porze nocy o 6,9 dB23.

Promieniowanie elektromagnetyczne

W rozumieniu ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2013 r. poz. 1232, z późn. zm.), pola elektromagnetyczne są to pola elektryczne, magnetyczne oraz elektromagnetyczne o częstotliwościach od 0 Hz do 300 GHz. Głównym źródłem pól elektromagnetycznych występujących w środowisku są elektromagnetyczne linie wysokiego napięcia i instalacje radiokomunikacyjne, takie jak: stacje bazowe radiokomunikacji (w tym telefonii komórkowej) i stacje nadające programy radiowe i telewizyjne. Pole elektromagnetyczne wytwarzają również urządzenia wykorzystywane w gospodarstwach domowych czy zakładach pracy, np. mikrofalowe czy indukcyjne.

Pomiary poziomów pól elektroenergetycznych realizowane są przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie. W 2015 roku badanie PEM prowadzone było w 45 punktach województwa mazowieckiego, w tym jednym zlokalizowanym na terenie gminy Różan:

 Różan, skrzyżowanie ul. Gdańskiej i Mickiewicza – wartość natężenia składowej elektrycznej pola wynosiła 0,29 V/m i była wyższa niż w 2012 roku. Podczas badania w 2012 roku natężenie składowej elektrycznej pola w punkcie w Różanie wynosiło <0,2 V/m.

Analiza wyników pomiarów pola elektromagnetycznego w 2012 i 2015 roku wykazała, że występujące w środowisku poziomy pól elektromagnetycznych są mniejsze od poziomów dopuszczalnych (dopuszczalny poziom w zależności od częstotliwości zawiera się w przedziale od 7 V/m do 20 V/m)24.

22 Za: Obwieszczenie Ministra Środowiska z dnia 15 października 2013 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego teksu rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku, Dz.U. z dnia 22 stycznia 2014 r., poz. 112. 23 Za: Monitoring hałasu komunikacyjnego w 2015 roku, http://www.wios.warszawa.pl/pl/monitoring- srodowiska/monitoring-halasu/halas-komunikacyjny (22.08.2016) 24 Monitoring pól elektromagnetycznych w 2015 roku, http://www.wios.warszawa.pl/pl/monitoring- srodowiska/monitoring-pol-elektro/pomiary-pol-elektromag (22.08.2016)

OBECNOŚĆ ODPADÓW STANOWIĄCYCH ZAGROŻENIE DLA ZDROWIA

Od 1 lipca 2013 roku obowiązują nowe regulacje prawne, na mocy którego gminy stały się podmiotami odpowiedzialnymi za odbiór i zagospodarowanie odpadów komunalnych powstających na jej terenie. Z kolei mieszkańcy zobowiązani są do wnoszenia do gminy opłat w określonej wysokości za odbiór i gospodarowanie odpadami. W gminie Różan w przypadku nieruchomości zamieszkałych wysokość opłaty uzależniona jest od liczby osób zamieszkujących nieruchomość, deklarowanej przez właściciela nieruchomości oraz sposobu zbierania odpadów (selektywny lub nie), zaś w przypadku nieruchomości niezamieszkanych, na których powstają odpady komunalne – od pojemności pojemnika oraz sposobu zbierania odpadów (selektywny lub nie). W domkach letniskowych i innych nieruchomościach wykorzystywanych na cele rekreacyjno-wypoczynkowe użytkowanych przez część roku obowiązuje ryczałtowa stawka opłaty, której wysokość również zależna jest od sposobu zbierania i odbierania odpadów.

Wg stanu na 31.12.2015 roku zadeklarowana przez właścicieli nieruchomości sumaryczna liczba osób zamieszkujących nieruchomości położone na terenie gminy Różan wynosiła 3 667, przy czym ok. 60% mieszkańców deklarowało segregowanie odpadów komunalnych, a 40% – nie segregowało odpadów komunalnych. Należy dodać, że liczba osób zameldowanych w gminie w dniu 31.12.2015 roku wynosiła 4 482 osób, tj. o 815 mniej niż liczba osób uwzględnionych w deklaracjach dotyczących odpadów.

Zgodnie z uchwałą nr 212/12 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z dnia 22 października 2012 r. w sprawie wykonania Wojewódzkiego Planu Gospodarki Odpadami dla Mazowsza na lata 2012-2017 z uwzględnieniem lat 2018-2023 (Dz. Urz. Woj. Maz. z 2012 r. poz. 7849) z późn. zm., gmina Różan należy do ostrołęcko-siedleckiego regionu gospodarki odpadami. Do obsługi regionu ostrołęcko-siedleckiego przewidziano następujące instalacje regionalne do przetwarzania odpadów komunalnych:

 instalacja do mechaniczno-biologicznego przetwarzania odpadów komunalnych (MBP): 1. MPK Sp. z o.o. w Ostrołęce, sortownia zmieszanych odpadów komunalnych oraz selektywnie zebranych i instalacja do kompostowania odpadów ulegających biodegradacji w m. Ławy, gm. Rzekuń 2. Zakład Utylizacji Odpadów Sp. z o.o. w Siedlcach – linia sortowania zmieszanych odpadów komunalnych i kompostownia pryzmowa w Woli Suchożeberskiej, gm. Suchożebry 3. Ostrołęckie Towarzystwo Budownictwa Społecznego Sp. z o.o. w Ostrołęce – instalacja do mechaniczno-biologicznego przetwarzania odpadów komunalnych w m. Goworki, gm. Rzekuń  instalacje do przetwarzania odpadów zielonych i bioodpadów (kompostownie) – brak wyznaczonej instalacji, funkcjonują instalacje zastępcze do czasu uruchomienia regionalnej instalacji do przetwarzania odpadów komunalnych  składowiska odpadów powstających w procesie MBP i pozostałości z sortowania (składowiska): 1. Zakład Utylizacji Odpadów Sp. z o.o. w Siedlcach – składowisko odpadów komunalnych w Woli Suchożeberskiej, gm. Suchożebry25.

Jak wskazano powyżej, na terenie gminy Różan nie są zlokalizowane regionalne instalacje przetwarzania odpadów komunalnych (RIPOK), w związku z czym gmina nie ma możliwości zagospodarowania na swoim terenie zmieszanych odpadów komunalnych, odpadów zielonych oraz pozostałości z sortowania odpadów komunalnych

25 Za: Uchwała Nr 23/16 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z dnia 22 lutego 2016 r. zmieniająca uchwałę w sprawie wykonania Wojewódzkiego Planu Gospodarki Odpadami dla Mazowsza na lata 2012-2017 z uwzględnieniem lat 2018 2023 (Dz. U. Woj. Maz. z 2016 r., poz. 2217)

przeznaczonych do składowania. Odpady komunalne zbierane na terenie gminy kierowane są do RIPOK poza jej obszarem, a zadania z zakresu odbioru i zagospodarowania odpadów komunalnych realizowane są przez podmiot odbierający odpady komunalne.

Podmiot odbierający odpady wybierany jest w drodze postępowania o udzielenie zamówienia publicznego w trybie przetargu nieograniczonego. Od 1 lipca 2016 roku zadanie w zakresie odbierania i zagospodarowania odpadów komunalnych z terenu gminy Różan realizuje konsorcjum firm RDF Sp. z o.o., ul. Kołobrzeska 5, 07-401 Ostrołęka (lider) i MPK PURE HOME Sp. z o.o., Sp. K., ul. Kołobrzeska 5, 07-401 Ostrołęka (partner). Podmiot odbierający odpady komunalne od właścicieli nieruchomości z terenu gminy Różan jest obowiązany przekazywać je bezpośrednio do regionalnej instalacji przetwarzania odpadów komunalnych, tj. MPK PURE HOME Sp. z o. o., Sp. K. w Ostrołęce – Sortownia zmieszanych odpadów komunalnych oraz selektywnie zebranych i instalacja do kompostowania odpadów ulegających biodegradacji, ul. Przemysłowa 45, Ławy, Gmina Rzekuń.

Odbiorem odpadów „u źródła” w gminie Różan objęte są następujące frakcje odpadów:

 odpady niesegregowane – odpady komunalne zmieszane

 odpady segregowane:

 odpady komunalne zbierane jako frakcja „mokra” to odpady ulegające biodegradacji, które ulegają rozkładowi tlenowemu i beztlenowemu przy udziale mikroorganizmów,

 odpady komunalne zbierane jako frakcja „sucha” to odpady resztkowe pozostałe po wyselekcjonowaniu odpadów mokrych, w tym: papier i tektura (w tym opakowania, gazety, czasopisma itd.), tekstylia, metal, tworzywa sztuczne, szkła, opakowania wielomateriałowe, zużyte pieluchy i odpady higieniczne, pozostałe odpady nie ulegające biodegradacji.

Odpady segregowane mogą być przez mieszkańców dostarczane do Punktu Selektywnej Zbiórki Odpadów Komunalnych, zlokalizowanego w miejscowości Mroczki-Rębiszewo. Do PSZOK-u należy przekazywać odpady komunalne zebrane w sposób selektywny, w tym:

 przeterminowane leki i chemikalia,  zużyte baterie i akumulatory,  zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny,  meble i inne odpady wielkogabarytowe,  zużyte opony,  odpady budowlano-remontowe i rozbiórkowe pochodzące z drobnych prac remontowych wykonywanych we własnym zakresie.

Poziomy recyklingu, przygotowania do ponownego użycia i odzysku innymi metodami niektórych frakcji odpadów komunalnych uzyskane przez gminę Różan w 2015 roku pozwalają stwierdzić, że gmina osiągnęła najważniejszy cel systemu gospodarki odpadami komunalnymi, tj. wymagane ustawą poziomy recyklingu, przygotowania do ponownego użycia i odzysku innymi metodami niektórych frakcji odpadów komunalnych (papieru, metali, tworzyw sztucznych i szkła oraz odpadów budowlanych i rozbiórkowych) oraz poziomy ograniczenia składowania ilości odpadów ulegających biodegradacji26.

26 Za: Analiza stanu gospodarki odpadami komunalnymi na terenie Gminy Różan za 2015 rok

Mieszkańcy gminy Różan wytwarzali większą niż mieszkańcy innych jednostek administracyjnych ilość odpadów zmieszanych. W 2014 roku na 1 mieszkańca gminy przypadało 232,1 kg odpadów zmieszanych. Była to wartość aż o 50,4 kg wyższa niż w 2010 roku (wzrost o 27,8%), a ponadto pozostawała na poziomie przewyższającym średnią krajową (215,2 kg na 1 osobę), wojewódzką (216,1 kg na 1 osobę) i powiatową (130,6 kg na 1 osobę). Trudniejsza sytuacja gminy ujawnia się szczególnie w porównaniu z danymi dla gmin miejsko-wiejskich innych obszarów – w 2014 roku na 1 mieszkańca gmin miejsko-wiejskich w kraju przypadało 193,7 kg odpadów zmieszanych, a na 1 mieszkańca gmin miejsko-wiejskich województwa mazowieckiego – 173,4 kg.

Na przestrzeni lat 2010-2014 wskaźnik odpadów zmieszanych na 1 mieszkańca w gminie Różan przyjmował nieznacznie wyższe wartości, przy czym, jak wskazano powyżej, w całym analizowanym okresie tempo wzrostu wyniosło 27,8%. W pozostałych analizowanych jednostkach wskaźnik odpadów zmieszanych na 1 mieszkańca zmniejszał się. W latach 2010-2014 spadek wyniósł -20,7% w województwie mazowieckim oraz -9,7% w skali kraju. Natomiast w powiecie makowskim, podobnie jak w gminie, ilość odpadów zmieszanych przypadająca na 1 mieszkańca w 2014 roku wzrosła w stosunku do 2010 roku o 23,4%. Zjawiskiem wartym zauważenia jest spadek ilości odpadów przypadających na 1 mieszkańca w kraju i województwie, podczas gdy w gminie Różan w tym samym okresie zanotowano wzrost tego wskaźnika.

Tabela 47. Odpady zmieszane na 1 mieszkańca w kg w latach 2010-2014

odpady zmieszane na 1 mieszkańca

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

kg kg kg kg kg POLSKA 238,3 229,5 222,5 212,9 215,2

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 196,7 191,1 187,9 185,6 193,7

POLSKA - MIASTO 316,9 302,3 291,5 272,9 266,3 MAZOWIECKIE 272,6 244,4 228,2 214,3 216,1

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 236,6 210,2 199,1 179,8 173,4

MAZOWIECKIE - MIASTO 354,5 313,5 292,2 271,6 266,9 Powiat makowski 105,8 112,7 124,7 127,9 130,6

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 154,3 193,0 232,1

Powiat makowski - MIASTO - - 247,5 251,4 200,9 Różan 181,6 170,6 154,3 193,0 232,1

Źródło: GUS/BDL

Do kategorii odpadów problemowych i zagrażających zdrowiu mieszkańców należy azbest (eternit). Gmina Różan dysponuje Programem usuwania wyrobów zawierających azbest dla Gminy Różan na lata 2009-2032, przyjętym Uchwałą Nr XXXIV/167/10 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 29 stycznia 2010 r. Celem Programu jest doprowadzenie do stopniowej eliminacji wyrobów zawierających azbest z otoczenia człowieka oraz ich bezpieczne i prawidłowe unieszkodliwienie.

W Programie opisano ogólne mechanizmy oraz zasady pomocy, której Gmina zamierza udzielić osobom decydującym się na usunięcie elementów zawierających azbest z budynków lub budowli. Pomoc ta ma na celu

zachęcić do podejmowania tego rodzaju działań oraz zmniejszyć ryzyko związane z nieprawidłowym ich wykonaniem.

Na podstawie dokonanej inwentaryzacji w gminie Różan powierzchnię materiałów zawierających azbest określono na poziomie 160 100,41 m2, tj. 2 582,29 ton. Prognozowane koszty usunięcia wyrobów zawierających azbest w latach 2009-2032 będą wynosiły 3 338 400 zł, tj. 139 100 zł rocznie. Gmina podejmuje starania w celu pozyskania funduszy zewnętrznych na usuwanie, transport i unieszkodliwianie wyrobów zawierających azbest, głównie za pośrednictwem Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie.

Tabela 48. Powierzchnia materiałów zawierających azbest (m2) w gminie Różan

Powierzchnia materiałów Jednostka terytorialna zawierających azbest (m2) Chełsty 7 451 Chrzczonki 6 520 Dąbrówka 2 212 Dzbądz 20 666 Dyszobaba 9 308 Kaszewiec 5 976 Miłony 3 913 Mroczki-Rębiszewo 3 198 Paulinowo 2 166 Podborze 3 550 Prycanowo 6 498 Szygi 8 317 Załęże-Eliasze 6 269 Załęże-Gartki 12 044 Załęże-Sędzięta 1 850 Załęże Wielkie 8 707 Załuzie 16 348 Zawady-Ponikiew 3 138 RÓŻAN 31 969,41 RAZEM 160 100,41

Źródło: dane gminne

W kontekście odpadów należy podkreślić lokalizację na terenie gminy Różan Krajowego Składowiska Odpadów Promieniotwórczych. KSOP w Różanie funkcjonuje od 1961 roku i jest jedynym tego typu obiektem w skali kraju. Według klasyfikacji Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej składowisko w Różanie jest typem składowiska powierzchniowego. Zajmuje obszar o powierzchni 3,045 ha i jest zlokalizowane na terenie fortu nr 3, jednego z dawnych fortów wojskowych, wybudowanych przez władze rosyjskie w latach 1905-1908. Od strony północnej

fortu, w odległości ok. 400 m, znajdują się zabudowania miejskie, zaś od strony północno wschodniej oddalona o ok. 800 m rzeka Narew.

KSOP w Różanie jest przeznaczone jest do składowania krótkożyciowych odpadów nisko- i średnioaktywnych oraz do okresowego przechowywania odpadów długożyciowych. W obiekcie mogą być składowane odpady wyłącznie w postaci stałej lub zestalonej, a ponadto spełniające określone wymagania jakościowe. Dysponentem składowiska jest Zakład Unieszkodliwiania Odpadów Promieniotwórczych w Otwocku-Świerku 27 . Zgodnie z przyjętymi planami dotychczasowe składowisko odpadów promieniotwórczych w Różanie będzie funkcjonowało co najmniej do 2023 roku.

27 Za: http://www.zuop.pl/ksop.html (22.08.2016)

2.4 DIAGNOZA ZJAWISK W SFERZE PRZESTRZENNO- FUNKCJONALNEJ

UWARUNKOWANIA ZWIĄZANE Z POŁOŻENIEM ORAZ PRZESTRZENIĄ Gmina Różan położona jest nad rzeką Narew, przecinającą obszar gminy z północnego wschodu na południowy zachód. Gmina zajmuje teren o znacznej naturalności krajobrazu, w niewielkim stopniu przekształconym przez człowieka, z kompleksami leśnymi i dolinami rzecznymi. Dolina Narwi i obszary terenów leśnych, w tym włączone do sieci obszarów chronionych (ECONET-PL i Natura 2000), są ważnymi elementami przyrodniczej struktury przestrzennej gminy. Z jednej strony stanowią one o możliwości rozwoju turystyki, z drugiej zaś – stwarzają ograniczenia w zakresie kierunków zagospodarowania przestrzennego.

Uwzględniając walory przyrodnicze można dokonać podziału obszaru gminy na dwie części: część północno- zachodnią, obejmującą wysoczyznę, zbudowaną z utworów piaszczystych na podłożu gliniastym i ilastym oraz część południowo-wschodnią, zbudowaną z piasków i mułków, charakteryzującą się dużym stopniem podatności na zanieczyszczenie wód podziemnych. Druga część wyróżnia się większymi walorami przyrodniczymi i kwalifikuje się do ochrony prawnej. Natomiast część północno-zachodnia predestynowana jest do rozwoju funkcji rolniczej28.

W układzie przestrzennym gminy dominuje rolnicze zainwestowanie terenów. Obszar gminy charakteryzuje się znacznym zróżnicowaniem gleb i stosunkowo dużym udziałem gleb średniej jakości (klasy IV), zwłaszcza w środkowej części gminy i w kierunku północno zachodnim od Różana oraz wsi Załuzie i Chrzczonki. Na pozostałym obszarze przeważają gleby słabe (V i VI klasa) żytnio-ziemniaczane i żytnio-łubinowe wytworzone głównie z piasków słabo gliniastych lub gliniastych. Najsłabsze gleby występują we wschodniej i południowo wschodniej części gminy w miejscowości Paulinowo, Kaszewiec, Dąbrówka, Chełsty29.

Powierzchnia gminy Różan wynosi 8 458 ha, co stanowi 7,9% powierzchni powiatu makowskiego i 0,2% powierzchni województwa mazowieckiego. Różan należy do najmniejszych gmin powiatu makowskiego, mniejsze pod względem powierzchni są jedynie gminy Maków Mazowiecki (1 028 ha) i Młynarze (7 486 ha).

Struktura zagospodarowania przestrzennego gminy Różan w 2014 roku przedstawiała się następująco:

 użytki rolne – 5 302 ha (62,7% powierzchni gminy):

 grunty orne – 4 132 ha  sady – 39 ha  łąki trwałe – 387 ha  pastwiska trwałe – 559 ha  grunty rolne zabudowane – 174 ha  grunty pod rowami – 10 ha

 grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione – 2 461 ha (29,1% powierzchni gminy):

 lasy – 2 452 ha

28 Za: Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan 29 Jw.

 grunty zadrzewione i zakrzewione – 9 ha

 grunty pod wodami – 220 ha (2,6% powierzchni gminy)

 grunty zabudowane i zurbanizowane – 327 ha (3,9% powierzchni gminy):

 tereny mieszkaniowe – 30 ha  tereny przemysłowe – 12 ha  tereny inne zabudowane – 60 ha  tereny zurbanizowane niezabudowane – 21 ha  tereny rekreacji i wypoczynku – 4 ha  tereny komunikacyjne, drogi – 200 ha

 nieużytki – 146 ha (1,7% powierzchni gminy)

 tereny różne – 2 ha (0,02% powierzchni gminy).

Grunty zabudowane i zurbanizowane w 2014 roku zajmowały w gminie Różan obszar o powierzchni 327 ha, co stanowiło 3,9% powierzchni gminy. Odsetek gruntów zabudowanych i zurbanizowanych w gminie był niższy od średniej krajowej (5,2%) czy wojewódzkiej (5,6%), ale nieco wyższy niż średnia powiatowa – 2,9%. W porównaniu do 2012 roku powierzchnia gruntów zabudowanych i zurbanizowanych w gminie nie zmieniła się. Tymczasem w okresie 2010-2014 powierzchnia gruntów zabudowanych i zurbanizowanych w skali kraju wzrosła o 5,5%, w skali województwa o 7,6%, zaś w skali powiatu makowskiego (w latach 2012-2014) o 4,2%.

Tabela 49. Grunty zabudowane i zurbanizowane ogółem – udział w powierzchni ogółem w latach 2010-2014

grunty zabudowane i zurbanizowane ogółem - udział w powierzchni ogółem Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

% % % % % POLSKA 5,0% 5,0% 5,1% 5,2% 5,2% MAZOWIECKIE 5,2% 5,3% 5,3% 5,4% 5,6% Powiat makowski - - 2,7% 2,9% 2,9% Różan - - 3,9% 3,9% 3,9%

Źródło: GUS/BDL

Tereny mieszkaniowe w gminie Różan zajmowały w 2014 roku obszar o powierzchni 30 ha, tj. identyczny jak w 2012 roku. Udział terenów mieszkaniowych w gruntach zabudowanych i zurbanizowanych w gminie wynosił 9,2%. Była to wartość znacznie niższa niż średnia krajowa (19,3%) i wojewódzka (25,2%), ale jednocześnie minimalnie wyższa niż średnia powiatowa (9,1%).

Tabela 50. Odsetek terenów mieszkaniowych – udział w gruntach zabudowanych i zurbanizowanych ogółem w latach 2010-2014

grunty zabudowane i zurbanizowane - odsetek terenów mieszkaniowych

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

% % % % % POLSKA 18,0% 18,3% 18,7% 19,0% 19,3%

MAZOWIECKIE 23,2% 23,7% 24,1% 24,6% 25,2% Powiat makowski - - 7,5% 9,4% 9,1% Różan - - 9,2% 9,2% 9,2%

Źródło: GUS/BDL

Na tle pozostałych jednostek gmina Różan wyróżniała się niskim udziałem terenów przemysłowych w gruntach zabudowanych i zurbanizowanych. W 2014 roku tereny przemysłowe zajmowały w gminie obszar o powierzchni 12 ha, co stanowiło 3,7% gruntów zabudowanych i zurbanizowanych. Była to wartość niższa do średniej krajowej (7,1%) i od średniej wojewódzkiej (5,8%), lecz wyższa od średniej powiatowej (2,4%). W porównaniu do 2012 roku obszar terenów przemysłowych w gminie Różan nie uległ zmianie. W przypadku pozostałych jednostek administracyjnych wzrost powierzchni terenów przemysłowych wahał się od 4,0% (w kraju) do 4,9% (w województwie). W powiecie makowskim w latach 2012-2014 powierzchnia terenów przemysłowych zmniejszyła się o 10 ha tj. o 12,2%.

Tabela 51. Odsetek terenów przemysłowych – udział w gruntach zabudowanych i zurbanizowanych ogółem w latach 2010-2014

grunty zabudowane i zurbanizowane - odsetek terenów przemysłowych Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 % % % % %

POLSKA 7,2% 7,2% 7,2% 7,2% 7,1% MAZOWIECKIE 6,0% 5,9% 5,9% 5,9% 5,8% Powiat makowski - - 2,8% 2,4% 2,4% Różan - - 3,7% 3,7% 3,7%

Źródło: GUS/BDL

Tereny rekreacji i wypoczynku w gminie Różan od 2012 roku zajmują obszar o powierzchni 4 ha i stanowią jedynie 1,2% powierzchni gruntów zabudowanych i zurbanizowanych. Była to wartość najmniejsza spośród porównywanych jednostek administracyjnych. Jedynie w przypadku powiatu makowskiego udział terenów rekreacji i wypoczynku w powierzchni gruntów zabudowanych i zurbanizowanych był porównywalnie niski i wynosił również 1,2%.

Tabela 52. Odsetek terenów rekreacji i wypoczynku – udział w gruntach zabudowanych i zurbanizowanych ogółem w latach 2010-2014

grunty zabudowane i zurbanizowane - odsetek terenów rekreacji i

wypoczynku Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

% % % % %

POLSKA 4,2% 4,2% 4,1% 4,0% 4,0% MAZOWIECKIE 2,7% 2,7% 2,7% 2,6% 2,5% Powiat makowski - - 1,3% 1,2% 1,2% Różan - - 1,2% 1,2% 1,2%

Źródło: GUS/BDL

Według dostępnej statystyki GUS w gminie Różan nie występują tereny parków, zieleńców i zieleni osiedlowej. Tym samym średnia gminna w zakresie udziału terenów zieleni w powierzchni ogółem wynosiła 0% i pozostawała poniżej średnich dla wszystkich pozostałych analizowanych jednostek administracyjnych.

Wykres 11. Udział terenów zieleni w powierzchni ogółem w 2014 roku

Różan 0,00

Powiat makowski - MIASTO 0,92

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0,00

Powiat makowski 0,00

MAZOWIECKIE - MIASTO 2,63

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0,12

MAZOWIECKIE 0,18

POLSKA - MIASTO 2,21

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0,13

POLSKA 0,18

0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 3,00

Źródło: GUS/BDL

Natomiast tereny zielone zajmowały w 2014 roku 2,6 ha powierzchni gminy. Znajdowało się wśród 0,6 ha zieleni ulicznej i 2,6 ha cmentarzy. Na tle pozostałych jednostek administracyjnych gmina Różan wyróżniała się bardzo małą powierzchnią terenów zielonych oraz relatywnie wysokim udziałem cmentarzy w ich powierzchni ogółem. Ponadto podkreślić należy wskazany powyżej brak parków, zieleni osiedlowej i zieleńców w ogólnej powierzchni gminy.

Tabela 53. Tereny zielone – stan na 31.12.2014 roku

tereny zielone wg stanu na 31.12.2014

udział do powierzchni ogółem Jednostka terytorialna

zieleń zieleń parki zieleńce cmentarze uliczna osiedlowa % % % % % POLSKA 0,07% 0,03% 0,05% 0,08% 0,06%

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0,06% 0,03% 0,02% 0,04% 0,05%

POLSKA - MIASTO 0,80% 0,35% 0,62% 1,06% 0,38% MAZOWIECKIE 0,06% 0,02% 0,06% 0,10% 0,06%

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0,04% 0,02% 0,03% 0,06% 0,07%

MAZOWIECKIE - MIASTO 0,73% 0,31% 0,84% 1,59% 0,43% Powiat makowski 0,01% 0,00% 0,00% 0,01% 0,03%

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0,00% 0,00% 0,01% 0,00% 0,03%

Powiat makowski - MIASTO 0,32% 0,11% 0,05% 0,49% 0,61% Różan 0,00% 0,00% 0,01% 0,00% 0,03%

Źródło: GUS/BDL

Gmina Różan charakteryzowała się relatywnie wysokim poziomem lesistości, szczególnie w kontekście przytoczonych wcześniej danych dotyczących ilości terenów zielonych w gminie. W 2015 roku lasy zajmowały 29% powierzchni gminy, podczas gdy lesistość kraju wynosiła 29,5%, województwa – 23,3%, a powiatu – 25,8%. W gminach miejsko-wiejskich Polski i Mazowsza odsetki te kształtowały się na poziomie odpowiednio 31,5% i 24,3%.

Wykres 12. Lesistość obszarów w 2014 roku

Różan 29,0

Powiat makowski - MIASTO 6,7

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 29,0

Powiat makowski 25,8

MAZOWIECKIE - MIASTO 16,9

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 24,3

MAZOWIECKIE 23,3

POLSKA - MIASTO 21,1

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 31,5

POLSKA 29,5

0 5 10 15 20 25 30 35

Źródło: GUS/BDL

EDUKACJA

Infrastruktura edukacyjna na terenie gminy Różan obejmuje placówki prowadzone przez gminę (przedszkole, szkołę podstawową, gimnazjum) oraz placówki prowadzone przez powiat ziemski (szkoły ponadgimnazjalne). Na terenie gminy nie występują placówki instytucjonalnej opieki nad dziećmi do lat 3 (tj. żłobki czy kluby dziecięce) ani szkoły oferujące kształcenie na poziomie wyższym.

Sieć placówek edukacyjnych w gminie Różan tworzą następujące jednostki:

 Przedszkole Samorządowe, ul. Szkolna 10, Różan

 Publiczna Szkoła Podstawowa im. I Dywizji Tadeusza Kościuszki, ul. Szkolna 3, Różan:

 Szkoła Filialna w Załuziu, Załuzie 38

 Publiczne Gimnazjum im. Obrońców Różana, ul. Szkolna 3, Różan

 Zespół Szkół im. Jana Pawła II w Różanie, ul. Warszawska 34, Różan (organ prowadzący – powiat ziemski):

 Liceum Ogólnokształcące – oferta edukacyjna na rok szkolny 2016/2017 obejmuje klasy: społeczno-prawne, farmaceutyczno-medyczne, turystyczno-krajoznawcze i dziennikarskie;

 Technikum – oferta edukacyjna na rok szkolny 2016/2017 obejmuje następujące kierunki kształcenia: technik mechanizacji rolnictwa i agrotroniki, technik pojazdów samochodowych, technik budownictwa, technik ekonomista, technik logistyk, technik obsługi turystycznej;

 Zasadnicza Szkoła Zawodowa – oferta edukacyjna na rok szkolny 2016/2017 obejmuje następujące kierunki kształcenia: mechanik pojazdów samochodowych, klasa wielozawodowa (kształcąca w zawodach: elektromechanik pojazdów samochodowych, kierowca-mechanik, kucharz, fryzjer, piekarz, elektryk, cukiernik, krawiec, blacharz samochodowy, sprzedawca, rolnik, ślusarz, wędliniarz, stolarz, kamieniarz, blacharz, betoniarz-zbrojarz, murarz-tynkarz, mechanik operator pojazdów i maszyn rolniczych, monter konstrukcji budowlanych, monter sieci instalacji i urządzeń sanitarnych, monter zabudowy i robót wykończeniowych w budownictwie, operator obrabiarek skrawających, elektromechanik pojazdów samochodowych)30.

Gmina Różan znacznie odbiega od pozostałych jednostek pod względem opieki żłobkowej. Jak wskazano powyżej w gminie nie są prowadzone placówki opieki instytucjonalnej dla dzieci do lat 3, stąd odsetek dzieci objętych opieką żłobkową w Różanie wynosił 0%. Tymczasem w skali kraju do żłobków uczęszczało 6,8% dzieci, a na Mazowszu – 7,7%. Gmina Różan i powiat makowski wyróżniają się na ich tle negatywnie, nie oferując na swoim terenie opieki w żłobkach. Analiza danych dotyczących pozostałych jednostek terytorialnych w latach 2010-2015 uwidacznia natomiast rosnące zainteresowanie instytucjonalnymi formami opieki nad dziećmi do lat 3. Odsetek dzieci objętych opieką z żłobkach w skali kraju wzrósł w tym okresie o 4,1%, zaś w skali województwa mazowieckiego – o 4,9%. W latach 2010-2015 największą zmianę odsetka dzieci objętych opieką w żłobkach odnotowano w gminach miejsko-wiejskich województwa mazowieckiego – w tym czasie odsetek dzieci uczęszczających do żłobków zmienił się z 0,6 (2010 rok) do 4,4 (2015 rok), a więc wzrósł niemal sześciokrotnie.

Tabela 54. Odsetek dzieci objętych opieką w żłobkach w latach 2010-2015

odsetek dzieci objętych opieką w żłobkach

ogółem Jednostka terytorialna

2010 2011 2012 2013 2014 2015

% % % % % % POLSKA 2,6 3,0 3,8 4,8 5,9 6,8

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 1,2 1,2 1,8 2,5 3,2 3,8

POLSKA - MIASTO 4,5 5,1 6,4 7,8 9,5 10,7

30 Za: http://zsrozan.pl/ (17.08.2016)

MAZOWIECKIE 2,9 3,3 4,2 5,4 6,9 7,7

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0,6 0,7 1,0 2,3 3,6 4,4

MAZOWIECKIE - MIASTO 4,5 5,1 6,2 7,9 10,0 11,1 Powiat makowski 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0 0 0 0 0 0

Powiat makowski - MIASTO 0 0 0 0 0 0 Różan 0 0 0 0 0 0

Źródło: GUS/BDL

W 2014 roku odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym w gminie Różan wynosił 70,3% i był niższy niż średnia ogólnopolska (79,4%), wojewódzka (84,5%) oraz powiatowa (71,2%). Odsetki dzieci uczęszczających do przedszkoli w latach 2010-2014 rosły we wszystkich analizowanych jednostkach terytorialnych, jednak tempo zmian było zróżnicowane. O ile w 2010 roku w gminie Różan odsetek dzieci w wieku 3-5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym wynosił 65,0% i był wyższy niż średnia powiatowa (46,9%) i krajowa (62,6%), o tyle w 2014 roku to w powiecie, województwie i całym kraju uzyskano wyższe odsetki dzieci uczęszczających do przedszkoli niż w gminie. Odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym rósł w latach 2010-2014 z dynamiką: 26,9% w skali kraju, 23,7% w skali województwa, 51,9% w skali powiatu makowskiego, zaś w Różanie – 8,1%.

Tabela 55. Odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym w latach 2010-2014

odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym

ogółem Jednostka terytorialna dzieci w wieku 3 - 5 lat

2010 2011 2012 2013 2014

osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA 62,6 69,2 69,7 74,1 79,4

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 58,0 65,1 65,8 70,3 76,1

POLSKA - MIASTO 78,8 84,0 83,7 87,6 92,9 MAZOWIECKIE 68,3 76,1 75,6 80,2 84,5

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 61,9 70,4 70,3 75,2 81,2

MAZOWIECKIE - MIASTO 85,5 91,3 89,6 93,5 96,6 Powiat makowski 46,9 58,1 60,6 64,1 71,2

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 61,7 66,2 70,3

Powiat makowski - MIASTO - - 78,5 87,8 101,7 Różan 65,0 65,2 61,7 66,2 70,3

Źródło: GUS/BDL

Sytuacja gminy Różan pod względem wskaźnika ilości dzieci na jedno miejsce w przedszkolu była zbliżona do sytuacji w pozostałych analizowanych jednostkach administracyjnych – w 2014 roku na 1 miejsce w placówce wychowania przedszkolnego w gminie przypadało 1,1 dziecka. W powiecie makowskim wskaźnik wynosił 1,6

dziecka, w województwie – 1,1 dziecka, zaś w kraju – 1,2 dziecka. Należy zwrócić uwagę, że wskaźnik ilości dzieci na 1 miejsce przedszkolne w latach 2010-2014 malał we wszystkich analizowanych jednostkach poza Różanem. Niepokojący jest fakt, że w gminie Różan w 2014 roku na jedno miejsce w przedszkolu przypadało więcej dzieci niż w 2010 roku. Jest to tendencja negatywna i odwrotna od obserwowanej we wszystkich pozostałych analizowanych jednostkach.

Tabela 56. Dzieci w wieku 3-5 lat przypadające na jedno miejsce w placówce wychowania przedszkolnego w latach 2010-2014

dzieci w wieku 3-5 lat przypadające na jedno miejsce w placówce wychowania przedszkolnego Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA 1,35 1,34 1,31 1,24 1,17

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 1,47 1,44 1,42 1,33 1,26

POLSKA - MIASTO 1,01 1,01 1,00 0,95 0,91 MAZOWIECKIE 1,30 1,26 1,24 1,17 1,11

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 1,39 1,37 1,32 1,22 1,11

MAZOWIECKIE - MIASTO 0,99 0,98 0,98 0,94 0,90 Powiat makowski 2,32 2,20 2,15 1,81 1,59

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 1,19 1,18 1,10

Powiat makowski - MIASTO - - 1,06 1,04 0,79 Różan 0,98 1,08 1,19 1,18 1,10

Źródło: GUS/BDL

Według danych Głównego Urzędu Statystycznego do szkół podstawowych w gminie Różan w 2014 roku uczęszczało łącznie 287 uczniów, zaś ukończyło je 39 absolwentów. Liczba uczniów szkół podstawowych w gminie w latach 2010-2014 podlegała niewielkim fluktuacjom, przyjmując wartości niższe i wyższe – w 2014 roku była jedynie o 6,3% wyższa niż w 2010 roku. Jednocześnie w 2014 roku wystąpiła najwyższa w całym analizowanym okresie liczba uczniów szkoły podstawowej w gminie Różan. Podobnie w przypadku absolwentów widoczne są niewielkie fluktuacje – jednak w porównaniu do 2010 roku liczba absolwentów zmniejszyła się w 2014 roku o 18,8%.

Wykres 13. Uczniowie i absolwenci szkół podstawowych w gminie Różan w latach 2010-2014

350 287 300 270 274 266 258 250

200

150

100 52 48 43 42 39 50

0 2010 2011 2012 2013 2014

uczniowie absolwenci

Źródło: GUS/BDL

Na jeden oddział w szkołach podstawowych w gminie Różan w 2014 roku przypadało niemal 17 uczniów. Był to wynik niższy niż średnia wojewódzka (18,4) i ogólnopolska (18,1) oraz minimalnie wyższy niż średnia dla powiatu makowskiego (16,8). W latach 2010-2014 wskaźnik ilości uczniów szkół podstawowych przypadających na jeden oddział podlegał w gminie Różan znacznym wahaniom osiągając minimalną wartość 9,0 w 2010 roku, a maksymalną 17,1 już w roku następnym (2011). W analizowanym okresie średnia ilość uczniów na jedną klasę szkoły podstawowej nieznacznie rosła w skali kraju i województwa, podobnie jak w przypadku gminy Różan.

Tabela 57. Uczniowie szkoły podstawowej przypadający na 1 oddział (klasę) w latach 2010-2014

uczniowie szkoły podstawowe przypadający na 1 oddział (klasę) Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

- - - - - POLSKA 9,2 18,0 18,1 18,1 18,1

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 8,9 17,4 17,5 17,5 17,6

POLSKA - MIASTO 11,0 20,9 21,0 20,9 20,7 MAZOWIECKIE 9,2 18,1 18,3 18,4 18,4

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 9,4 18,4 18,6 18,6 18,5

MAZOWIECKIE - MIASTO 10,7 20,6 21,0 21,0 20,7 Powiat makowski 8,2 16,3 15,3 16,7 16,8

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 16,6 16,1 16,9

Powiat makowski - MIASTO - - 16,7 18,4 18,4 Różan 9,0 17,1 16,6 16,1 16,9

Źródło: GUS/BDL

W 2014 roku do gimnazjum w Różanie uczęszczało łącznie 134 uczniów, zaś edukację na tym poziomie ukończyły 43 osoby. Zarówno w przypadku ilości uczniów gimnazjum, jak i absolwentów widoczny jest utrzymujący się w latach 2011-2014 trend horyzontalny. W latach 2010-2014 liczba uczniów w gimnazjach zmniejszyła się o 5,6%, zaś liczba absolwentów – aż o 30,6%. Szczególnie mocny ubytek liczby dzieci nastąpił w 2011 roku, gdy w porównaniu do roku poprzedniego liczba uczniów zmniejszyła się o 9,2%, a liczba absolwentów – o 14,5%.

Wykres 14. Uczniowie i absolwenci szkoły gimnazjalnej w gminie Różan w latach 2010-2014

160 142 139 137 134 140 129 120 100 80 62 60 53 39 44 43 40 20 0 2010 2011 2012 2013 2014

uczniowie absolwenci

Źródło: GUS/BDL

Różańskie gimnazja cechują się stosunkowo niską liczebnością klas. W 2014 roku na jeden oddział gimnazjalny w gminie przypadało 19,1 uczniów, tj. podobnie jak w powiecie makowskim (19,9), a jednocześnie mniej niż w województwie (21,2) i kraju (21,3 uczniów). W okresie 2010-2014 ilość gimnazjalistów przypadających na jedną klasę w Polsce, województwie mazowieckim i powiecie makowskim zmniejszyła się o około 2%, natomiast w gminie Różan zwiększyła się o niemal 8%.

Tabela 58. Uczniowie gimnazjum przypadający na 1 oddział (klasę) w latach 2010-2014

uczniowie gimnazjum przypadający na 1 oddział (klasę)

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

- - - - - POLSKA 21,7 21,6 21,6 21,5 21,3

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 21,5 21,4 21,4 21,2 21,0

POLSKA - MIASTO 22,4 22,3 22,3 22,2 22,0 MAZOWIECKIE 21,6 21,5 21,4 21,4 21,2

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 21,7 21,5 21,5 21,6 21,5

MAZOWIECKIE - MIASTO 22,3 22,2 22,2 22,2 22,1 Powiat makowski 20,3 19,7 19,7 20,2 19,9

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 17,4 19,6 19,1

Powiat makowski - MIASTO - - 17,7 18,7 18,8 Różan 17,8 18,4 17,4 19,6 19,1

Źródło: GUS/BDL

Liczba uczniów liceum ogólnokształcącego w gminie Różan wynosiła w 2015 roku 44 osoby, zaś liczba absolwentów – 18 osób. Na przestrzeni lat 2010-2015 liceum doświadczyło znacznego spadku liczby uczniów. W 2015 roku naukę w tej placówce pobierało niemal o połowę mniej uczniów niż miało to miejsce w 2010 roku – wówczas do szkoły uczęszczało 77 uczniów. W zakresie liczby uczniów liceum w Różanie cechuje wyraźna tendencja malejąca, mająca w latach 2010-2015 dynamikę na poziomie 34,6%.

Wykres 15. Uczniowie i absolwenci liceum ogólnokształcącego w gminie Różan w latach 2010-2015

90 77 80 71 70 59 60 60 50 50 44 40 31 33 27 28 30 18 18 20 10 0 2010 2011 2012 2013 2014 2015

uczniowie absolwenci

Źródło: GUS/BDL

Liczebność klas w szkołach ogólnokształcących kształtowała się na zbliżonym poziomie we wszystkich jednostkach administracyjnych z wyjątkiem Różana. W 2015 roku na 1 klasę liceum przypadało od 26 (powiat makowski) do 27 (województwo mazowieckie, kraj) uczniów. Gmina Różan zdecydowanie odbiegała w tym zakresie od pozostałych jednostek ze średnią ilością 15 uczniów przypadających na jedną klasę w liceum ogólnokształcącym. Można jedynie zauważyć, że wyraźne obniżenie się średniej ilości uczniów przypadających na jedną klasę w liceum ogólnokształcącym nastąpiło w latach 2012-2015. W 2010 roku średnia ilość uczniów na klasę licealną w Różanie (26 uczniów) nie odbiegała od ówczesnych średnich dla województwa i kraju.

Tabela 59. Uczniowie liceów ogólnokształcących dla młodzieży bez specjalnych przypadający na 1 oddział (klasę) w latach 2010-2015

uczniowie liceów ogólnokształcących przypadający na 1 oddział (klasę) Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 28 27 27 27 27 27

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 27 26 26 26 26 26

POLSKA - MIASTO 28 28 27 27 27 27 MAZOWIECKIE 27 27 27 27 27 27

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 26 26 26 26 26 25

MAZOWIECKIE - MIASTO 27 27 27 27 27 27 Powiat makowski 29 29 28 27 27 26

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 20 20 17 15

Powiat makowski - MIASTO - - 28 27 27 26 Różan 26 24 20 20 17 15

Źródło: GUS/BDL

Na przestrzeni lat 2010-2015 najwyższą liczbę uczniów technikum w Różanie odnotowano w 2011 roku – do placówki uczęszczało wówczas 151 uczniów. Od 2013 roku, gdy liczba uczniów technikum była najniższa w analizowanym okresie i wynosiła 116 osób, datuje się powolny wzrost ilości uczniów. W 2015 roku liczba uczniów technikum wynosiła 138 osób i w porównaniu do 2010 roku zmniejszyła się jedynie o 3,5%.

Oznacza to, iż technikum w znacznie mniejszym stopniu zostało dotknięte odpływem uczniów, wywołanym m.in. procesami demograficznymi (tj. ubytkiem młodzieży w wieku uczęszczania do szkół ponadgimnazjalnych) od pozostałych rodzajów szkół. W latach 2010-2015 wyraźnie zwiększyła się liczba absolwentów technikum. W 2010 roku w Różanie szkołę tego typu ukończyło zaledwie 15 osób, podczas gdy w 2015 roku były to 33 osoby. Oznacza to, że w latach 2010-2015 liczba absolwentów technikum w Różanie wzrosła o 120%.

Wykres 16. Uczniowie i absolwenci technikum w gminie Różan w latach 2010-2015

151 160 143 134 138 140 127 116 120 100 80

60 42 31 33 33 40 22 15 20 0 2010 2011 2012 2013 2014 2015

uczniowie absolwenci

Źródło: GUS/BDL

Na tle województwa mazowieckiego oraz kraju gmina Różan i powiat makowski wyróżniają się mniejszą liczebnością oddziałów w technikach. W 2015 roku na 1 klasę w technikum w Różanie przypadało 14 uczniów, podczas gdy na Mazowszu było to 23 uczniów, a w kraju 24 uczniów. Różnica ta jest efektem utrzymującej się w latach 2010-2015 na stałym poziomie liczebności oddziałów w technikach w województwie i kraju, przy jednoczesnym spadku średniej liczby uczniów przypadających na 1 klasę w Różanie (o 6 osób).

Tabela 60. Uczniowie techników dla młodzieży bez specjalnych przypadający na 1 oddział (klasę) w latach 2010-2015

uczniowie techników przypadający na 1 oddział (klasę) Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 24 24 24 24 24 24

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 23 23 23 24 24 23

POLSKA - MIASTO 25 25 25 25 25 24 MAZOWIECKIE 24 24 24 24 23 23

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 23 22 22 23 23 23

MAZOWIECKIE - MIASTO 24 24 24 24 24 24 Powiat makowski 23 21 21 21 22 20

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 14 15 15 14

Powiat makowski - MIASTO - - 20 20 21 20 Różan 20 15 14 15 15 14

Źródło: GUS/BDL

Liczba uczniów zasadniczej szkoły zawodowej w gminie w latach 2010-2015 podlegała wahaniom. Po niewielkich wzrostach w latach 2010-2012, od 2013 roku obserwuje się jednak stały spadek liczebności. Najwyższą ilość uczniów zasadniczej szkoły zawodowej w Różanie zanotowano w 2013 roku i było to 58 uczniów, natomiast w 2015 roku było to już tylko 14 uczniów.

Wykres 17. Uczniowie i absolwenci zasadniczej szkoły zawodowej w gminie Różan w latach 2010-2015

70 58 60 50 50 42 37 40 32 30 25 21 18 17 20 14 9 10 0 0 2010 2011 2012 2013 2014 2015

uczniowie absolwenci

Źródło: GUS/BDL

Podobnie jak miało to miejsce w przypadku technikum, klasy w zasadniczej szkole zawodowej w Różanie wyróżniają się na tle pozostałych jednostek znacznie niższą liczebnością. W 2015 roku na 1 oddział przypadało jedynie 7 uczniów, podczas gdy w powiecie makowskim było to 19 uczniów, w województwie mazowieckim 20 uczniów, a w całym kraju 21 uczniów. Rozbieżność tę tłumaczy znacznie wyższa dynamika spadku liczebności oddziałów zsz w gminie Różan niż w pozostałych jednostkach administracyjnych w latach 2010-2015. Zarówno w województwie, jak i całym kraju, liczba uczniów zsz przypadających na 1 klasę ww. okresie zmniejszyła się w tym okresie średnio o 3-4 osoby, natomiast w gminie Różan spadek była znacznie większy – z 19 uczniów w 2010 roku do 7 w 2015 roku.

Tabela 61. Uczniowie zasadniczych szkół zawodowych dla młodzieży bez specjalnych przypadający na 1 oddział (klasę) w latach 2010- 2015

uczniowie zsz przypadający na 1 oddział (klasę) Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 24 23 23 22 22 21

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 24 23 22 21 21 21

POLSKA - MIASTO 25 24 23 22 22 21 MAZOWIECKIE 24 23 23 21 21 20

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 26 25 25 24 23 22

MAZOWIECKIE - MIASTO 24 24 23 22 21 21 Powiat makowski 22 25 19 17 17 19

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 12 8 8 7

Powiat makowski - MIASTO - - 19 17 17 19 Różan 19 21 12 8 8 7

Źródło: GUS/BDL

KULTURA

W gminie funkcjonują dwie instytucje kultury, dla których organizatorem jest gmina Różan: Gminny Ośrodek Upowszechniania Kultury im. Marszałka Józefa Piłsudskiego oraz Gminna Biblioteka Publiczna. W gminie funkcjonują także świetlice wiejskie (Dzbądz, Załęże Gratki, Załęże Wielkie, Załuzie).

Głównym inicjatorem i organizatorem życia kulturalnego na terenie gminy Różan jest Gminny Ośrodek Upowszechniania Kultury im. Marszałka Józefa Piłsudskiego, ul. Adama Mickiewicza 5. Głównym zadaniem GOUK jest zaspokajanie potrzeb i aspiracji kulturalnych społeczeństwa poprzez tworzenie i upowszechnianie różnych dziedzin i form kultury oraz sztuki profesjonalnej i amatorskiej, gromadzenie, przechowywanie i udostępnianie dóbr kultury w zakresie historii miasta i gminy.

W szczególności działalność GOUK obejmuje: prowadzenie pracowni artystycznych dla dzieci, młodzieży i dorosłych, tworzenie i upowszechnianie scenicznych programów artystycznych, organizację wystaw, organizację konkursów z różnych dziedzin sztuki, organizację koncertów, przeglądów, festiwali, tworzenie warunków do rozwoju folkloru, rękodzieła ludowego oraz rozwoju amatorskiego ruchu artystycznego, a także publikację folderów, przewodników i widokówek popularyzujących miasto i gminę.

Oferta zajęć stałych organizowanych przez Gminny Ośrodek Upowszechniania Kultury im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Różanie obejmuje:

 zajęcia plastyczne (koło plastyczne, plastyka z elementami historii sztuki)  zajęcia muzyczne i wokalne (kółko wokalne, zespół Evil Music Dealers)  taniec, zajęcia taneczne z elementami aerobiku  teatr „Qlturalnie proszé”

 zajęcia sztuk manualnych Art Deco  nauka gry na instrumentach muzycznych (instrumenty klawiszowe, instrumenty dęte, gitara)  zajęcia z języka angielskiego  koło szachowe  rytmika  ćwiczenia „Zdrowy kręgosłup”  grupy zabawowe

Gminna instytucja kultury organizuje również liczne imprezy okolicznościowe i lokalne, w tym m.in. dożynki, wystawy, festiwale, warsztaty, spektakle, koncerty czy festyny. GOUK jest ponadto wydawcą Świerszcza Różańskiego, gazety lokalnej miasta i gminy Różan31.

Do największych imprez kulturalno-rozrywkowych organizowanych na terenie gminy Różan należą: Dni Różana oraz Różański Piknik Militarny.

W 2015 roku z usług oferowanych przez dom kultury i świetlice w gminie Różan korzystało 165 dzieci. Zdecydowaną większość z nich stanowiły dzieci mieszkające w mieście Różan – ich liczba wynosiła 134, co stanowiło 81,2% ogółu korzystających. Pozostałe dzieci korzystające z oferty domu kultury i świetlic zamieszkiwały w sołectwach Dzbądz (6 dzieci), Dyszobaba, Paulinowo i Załuzie (po 5 dzieci), Chełsty (4 dzieci), Załęże Wielkie (3 dzieci) oraz Miłony, Mroczki-Rębiszewo i Zawady-Ponikiew (po 1 dziecku).

Natomiast liczba osób uczestniczących w bezpłatnych i płatnych zajęciach organizowanych przez samorządowe instytucje kultury w gminie Różan wynosiła w 2015 roku 29 osób. Znajdowało się wśród nich 19 mieszkańców miasta Różan (65,5%), pozostali zaś zamieszkiwali w sołectwie Załuzie (9 osób) i Paulinowo (1 osoba). Warto podkreślić, że liczba osób uczestniczących w zajęciach organizowanych przez samorządowe instytucje kultury w gminie Różan zmniejszyła się w latach 2010-2015 o 35,6%.

Tabela 62. Liczba dzieci korzystających z usług oferowanych przez domy kultury i świetlice oraz liczba osób uczestniczących w bezpłatnych i płatnych zajęciach organizowanych przez samorządowe instytucje kultury w gminie Różan w latach 2010-2015

Liczba dzieci korzystających z usług Liczba osób uczestniczących w oferowanych przez domy kultury, zajęciach organizowanych przez Jednostka terytorialna świetlice samorządowe instytucje kultury

2010 2014 2015 Zmiana 2010 2014 2015 Zmiana Chełsty 1 4 3 -100,0% Chrzczonki 2 -100,0% Dąbrówka Dzbądz 7 2 6 -14,3% Dyszobaba 6 2 5 -16,7% 1 Kaszewiec 1 -100,0% Miłony 1 1 Mroczki-Rębiszewo 1 1 Paulinowo 3 5 5 66,7% 1 1 1 0,0%

31 Za: http://www.gouk.pl/ (20.08.2016)

Podborze Prycanowo 2 -100,0% 1 -100,0% Szygi 1 Załęże-Eliasze Załęże-Gartki Załęże-Sędzięta 1 -100,0% Załęże Wielkie 2 3 50,0% Załuzie 7 6 5 -28,6% 5 12 9 80,0% Zawady-Ponikiew 1 RÓŻAN 148 113 134 -9,5% 34 22 19 -44,1% RAZEM 178 132 165 -7,3% 45 36 29 -35,6%

Źródło: dane gminne

Jak wskazano powyżej na terenie gminy Różan działalność prowadzi jeden dom kultury, obejmujący swoim zasięgiem wszystkich mieszkańców gminy. Oznacza to, że na 1 placówkę kulturalną w gminie przypadało w 2015 roku 4 462 osoby. Była to wartość najniższa wśród analizowanych jednostek terytorialnych, dla których wskaźnik okazał się wielokrotnie wyższy. W powiecie makowskim na 1 dom, ośrodek kultury, klub i świetlicę przypadało 6 573 mieszkańców, w województwie mazowieckim – 18 968 mieszkańców, zaś w całym kraju – 9 444 mieszkańców. Dysproporcja ujawniała się również na tle gmin miejsko-wiejskich tych jednostek, gdzie na 1 dom, ośrodek kultury, klub i świetlicę przypadało odpowiednio 14 109 (Mazowsze) i 7 229 (kraj) osób.

Niski wskaźnik liczby mieszkańców przypadających na 1 dom, ośrodek kultury, klub i świetlicę w gminie Różan utrzymywał się w całym analizowanym okresie między 2010 a 2015 rokiem. W latach 2010-2015 wartość wskaźnika dla gminy praktycznie się nie zmieniła (-0,4%), podczas gdy w powiecie makowskim wskaźnik liczby mieszkańców na 1 dom, ośrodek kultury, klub i świetlicę zmniejszył się o 15,5%, w przypadku całego kraju spadek wyniósł 7,9% (w tym -7,8% w gminach miejsko-wiejskich), a w przypadku województwa mazowieckiego -7,7% (w tym -8,8% w gminach miejsko-wiejskich). Warto jednak dodać, iż w przypadku kraju i województwa spadki wartości wskaźników były wynikiem m.in. rozwoju infrastruktury kultury (liczba placówek zwiększyła się w kraju o 9,8%, a w województwie o 10,2%), natomiast w przypadku Różana baza instytucjonalna pozostała bez zmian, a minimalny spadek wartości wskaźnika wywołany został wyłącznie zmniejszeniem się liczby ludności gminy.

Tabela 63. Liczba mieszkańców na 1 dom, ośrodek kultury, klub i świetlicę w latach 2011-2015

liczba mieszkańców na 1 dom, ośrodek kultury, klub i świetlicę Jednostka terytorialna 2011 2012 2013 2014 2015

osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA 10 393 9 957 9 868 9 574 9 444

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 8 122 7 816 7 827 7 488 7 229

POLSKA - MIASTO 15 887 15 694 15 704 15 592 15 475 MAZOWIECKIE 20 647 19 931 19 476 19 052 18 968

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 15 165 14 990 14 076 13 827 14 109

100

MAZOWIECKIE - MIASTO 24 410 23 794 23 366 23 316 23 389 Powiat makowski 7 834 7 806 7 763 6 624 6 573

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - 4 527 4 506 4 490 4 462

Powiat makowski - MIASTO - 6 476 6 424 6 403 6 365 Różan 4 510 4 527 4 506 4 490 4 462

Źródło: GUS/BDL

Dane Głównego Urzędu Statystycznego wskazują, iż w 2014 roku na terenie gminy Różan działalność prowadziło 5 zespołów artystycznych. Liczba zespołów artystycznych zmieniała się na przestrzeni lat 2010-2014, co skutkowało zmianami wartości wskaźnika zespołów artystycznych na 10 tys. mieszkańców. Maksimum, na poziomie 15,5 zespołów na 10 tys. ludności, wystąpiło w 2011 roku, a minimum, o wartości 6,6, w 2012 roku. W 2014 roku sytuacja w gminie Różan była relatywnie bardziej korzystna niż w innych jednostkach administracyjnych. Zarówno średnie ogólne dla kraju (4,1), województwa mazowieckiego (2,6), jak i średnie dla gmin miejsko-wiejskich kraju (5,6) i województwa (3,6) utrzymywały się na poziomie wyraźnie niższym niż w przypadku gminy Różan. Należy jednak zauważyć, że o ile w latach 2011-2014, we wszystkich pozostałych analizowanych jednostkach administracyjnych wskaźnik ilości grup artystycznych na 10 tys. mieszkańców wzrósł, to w przypadku Różana nastąpił jego spadek o ponad 28%.

Tabela 64. Zespoły artystyczne na 10 tys. mieszkańców w latach 2011-2014

grupy artystyczne na 10 tys. mieszkańców Jednostka terytorialna 2011 2012 2013 2014

szt. szt. szt. szt. POLSKA 3,7 4,0 4,0 4,1

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 5,0 5,4 5,5 5,6

POLSKA - MIASTO 3,8 4,1 4,1 4,1 MAZOWIECKIE 2,3 2,5 2,6 2,6

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 3,0 3,4 3,5 3,6

MAZOWIECKIE - MIASTO 2,6 2,9 2,9 2,9 Powiat makowski 4,5 4,9 4,7 5,2

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - 6,6 8,9 11,1

Powiat makowski - MIASTO - 11,6 10,9 12,5 Różan 15,5 6,6 8,9 11,1

Źródło: GUS/BDL

Liczba imprez artystycznych odbywających się na terenie gminy Różan w latach 2011-2015 rokrocznie rosła. W 2011 roku odbyło się jedynie 35, a w 2015 roku już 115, co oznacza, że w latach 2011-2015 ilość imprez artystycznych w gminie wzrosła o ponad 228%. Wraz ze zwiększaniem się ilości imprez artystycznych zmianom ulegała również wartość wskaźnika imprez na 10 tys. mieszkańców gminy. W latach 2011-2015 wzrósł on od minimum wynoszącego 77,6 w 2011 roku do maksimum 257,7 w 2015 roku.

101

W 2015 roku wartości wskaźnika dla gminy Różan kształtowały się na wyraźnie wyższym poziomie niż w pozostałych jednostkach administracyjnych. Średnia ilość imprez artystycznych na 10 tys. mieszkańców w 2015 roku w skali kraju wynosiła 56,6, w skali województwa 43,7, a w skali powiatu makowskiego 72,4. Gminy miejsko- wiejskie tych jednostek również cechowała niższa niż w Różanie wartość wskaźnika imprez artystycznych na 10 tys. mieszkańców. W skali kraju wynosił on 70,9, a w skali województwa mazowieckiego – 66,2. Wskaźnik ilości imprez artystycznych na 10 tys. mieszkańców w okresie od 2011 do 2015 roku rósł we wszystkich analizowanych jednostkach, jednak najwyższą dynamikę tego wzrostu odnotowano w gminie Różan.

Tabela 65. Imprezy artystyczne na 10 tys. mieszkańców w latach 2011-2015

imprezy artystyczne na 10 tys. mieszkańców

Jednostka terytorialna 2011 2012 2013 2014 2015

szt. szt. szt. szt. szt. POLSKA 48,2 50,6 53,5 57,5 56,6

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 64,2 65,9 67,9 73,1 70,9

POLSKA - MIASTO 53,4 55,9 57,6 62,3 62,3 MAZOWIECKIE 31,2 33,9 36,5 38,9 43,7

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 50,2 46,2 53,7 61,3 66,2

MAZOWIECKIE - MIASTO 38,5 40,9 44,1 47,5 54,5 Powiat makowski 55,5 59,1 62,3 74,8 72,4

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - 106,0 128,7 249,4 257,7

Powiat makowski - MIASTO - 66,4 86,4 153,8 151,6 Różan 77,6 106,0 128,7 249,4 257,7

Źródło: GUS/BDL

Na terenie gminy znajduje się jedna placówka biblioteczna. Gminna Biblioteka Publiczna w Różanie mieści się przy ul. Gdańskiej 4/2. Do podstawowych zadań Biblioteki należy: gromadzenie i opracowywanie materiałów bibliotecznych ze szczególnym uwzględnieniem materiałów dotyczących własnego regionu, przechowywanie i ochrona materiałów bibliotecznych, udostępnianie zbiorów bibliotecznych na miejscu, wypożyczanie do domu, organizowanie czytelnictwa i udostępnianie zbiorów bibliotecznych ludziom chorym i niepełnosprawnym, prowadzenie działalności informacyjnej oraz informowanie o zbiorach własnych, innych bibliotek, muzeów i ośrodków informacji naukowej, a także współdziałanie z archiwami w tym zakresie. Biblioteka może ponadto prowadzić działalność bibliograficzną, dokumentacyjną, naukowo-badawczą, wydawniczą, edukacyjną, popularyzatorską i instrukcyjno-metodyczną.

W Gminnej Bibliotece Publicznej w Różanie znajduje się czytelnia, wypożyczalnia dla dorosłych i oddział dla dzieci, funkcjonuje również czytelnia internetowa „Ikonk@”. Oprócz działalności związanej z gromadzeniem i udostępnianiem zasobów bibliotecznych, placówka w Różanie organizuje konkursy, wystawy, spotkania autorskie i inne imprezy okolicznościowe32.

Na 1 placówkę biblioteczną w gminie Różan w 2014 roku przypadało 4 490 osób, tj. więcej niż wynosiła średnia krajowa (4 100 osób) i powiatowa (2 208 osób) ale mniej niż średnia dla województwa mazowieckiego (4 850

32 Za: http://www.gbprozan.pl/ (20.08.2016)

102

osób), w tym również dla gmin miejsko-wiejskich (5 154 osoby). Była to również wartość wyższa niż średnia dla gmin miejsko-wiejskich kraju (3 471osób).

W latach 2010-2014 liczba ludności przypadającej na 1 placówkę biblioteczną w Różanie podlegała wahaniom od wynoszącego 4 517 osób maksimum w roku 2010 do minimum 2 264 osób w roku 2012. Podobne wahania były obserwowane we wszystkich jednostkach administracyjnych, jednak tempo tego procesu było silnie zróżnicowane. W skali kraju wskaźnik w latach 2010-2014 wzrósł o 4,1% (w tym o 6,1% w gminach miejsko- wiejskich), w skali województwa wzrost wyniósł 3,3% (w tym 5,7% w gminach miejsko-wiejskich), a w skali powiatu makowskiego – 2,7%. W tym samym okresie w gminie Różan zanotowano niewielki (-0,6%) spadek wskaźnika ilości osób na 1 placówkę biblioteczną.

Tabela 66. Ludność na 1 placówkę biblioteczną w latach 2010-2014

ludność na 1 placówkę biblioteczną (łącznie z punktami bibliotecznymi ujętymi zgodnie z siedzibą jednostki Jednostka terytorialna macierzystej) 2010 2011 2012 2013 2014

osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA 3 940 3 990 4 072 4 103 4 100

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 3 271 3 349 3 435 3 489 3 471

POLSKA - MIASTO 7 000 7 061 7 139 6 801 6 733 MAZOWIECKIE 4 694 4 728 4 846 4 887 4 850

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 4 878 4 881 4 910 5 142 5 154

MAZOWIECKIE - MIASTO 7 073 7 040 7 059 7 034 6 966 Powiat makowski 2 149 2 137 2 129 2 218 2 208

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 2 264 4 506 4 490

Powiat makowski - MIASTO - - 3 238 4 283 4 269 Różan 4517 4510 2263 4506 4490

Źródło: GUS/BDL

Gminna biblioteka dysponuje znacznie większym księgozbiorem w przeliczeniu na 1000 mieszkańców niż ma to miejsce w skali województwa i kraju. W 2014 roku na 1000 mieszkańców gminy Różan przypadało 7 783 woluminy. Tymczasem księgozbiór bibliotek na 1000 mieszkańców Polski wynosił 3 398 woluminów na 1000 mieszkańców, województwa mazowieckiego – 3 291 woluminów, a powiatu makowskiego – 5 811 woluminów. Również w gminach miejsko-wiejskich wskaźniki księgozbioru bibliotek na 1000 mieszkańców okazały się ponad dwukrotnie niższe niż okazały ponad dwukrotnie niższe niż w gminie Różan i wynosiły: 3 445 w gminach miejsko- wiejskich kraju i 2 736 w gminach miejsko-wiejskich województwa.

Tabela 67. Księgozbiór bibliotek na 1000 ludności w latach 2010-2015

księgozbiór bibliotek na 1000 ludności

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

wol. wol. wol. wol. wol. POLSKA 3 458 3 439 3 416 3 402 3 398

103

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 3 599 3 558 3 517 3 503 3 477

POLSKA - MIASTO 3 385 3 379 3 378 3 378 3 396 MAZOWIECKIE 3 271 3 276 3 268 3 294 3 291

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 2 661 2 665 2 655 2 757 2 736

MAZOWIECKIE - MIASTO 3 280 3 297 3 310 3 366 3 376 Powiat makowski 5 706 5 661 5 611 5 689 5 811

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 7 233 7 545 7 783

Powiat makowski - MIASTO - - 5 049 5 185 5 425 Różan 6 695 6 976 7 233 7 545 7 783

Źródło: GUS/BDL

Mieszkańcy gminy Różan niezbyt chętnie zostają czytelnikami biblioteki, o czym świadczy bardzo niski poziom wskaźnika czytelników na 1000 ludności. W 2014 roku wynosił on w gminie 141,7 i był o 12,5% wyższy niż w 2010 roku. Pod tym względem gmina Różan wyróżniała się pozytywnie na tle innych jednostek, ponieważ w analizowanym okresie wskaźnik czytelników bibliotek w pozostałych analizowanych jednostkach zmniejszył się. W 2014 roku średnia liczba czytelników bibliotek publicznych na 1000 ludności dla kraju wynosiła 164 osoby, a dla województwa – 180 czytelników bibliotek publicznych na 1000 mieszkańców. Również w gminach miejsko- wiejskich wskaźnik przyjmował wyższe wartości niż w gminie Różan – 148 w gminach miejsko-wiejskich kraju i 145 w gminach miejsko-wiejskich województwa. Jedynie w powiecie makowskim średnia liczba czytelników na 1000 mieszkańców ukształtowała się poniżej poziomu gminnego i wynosiła 119.

Tabela 68. Czytelnicy bibliotek publicznych na 1000 ludności w latach 2010-2014

czytelnicy bibliotek publicznych na 1000 ludności

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA 169 168 168 167 164

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 155 152 151 150 148

POLSKA - MIASTO 207 206 207 207 202 MAZOWIECKIE 182 181 182 182 180

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 138 140 142 141 145

MAZOWIECKIE - MIASTO 227 227 229 229 226 Powiat makowski 118 124 121 119 119

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 142 137 142

Powiat makowski - MIASTO - - 158 150 155 Różan 126 141 142 137 142

Źródło: GUS/BDL

Mimo wskazanego powyżej, mniejszego niż w pozostałych analizowanych jednostkach administracyjnych, rozpowszechnienia czytelnictwa w gminie Różan (niższe wartości wskaźnika czytelników bibliotek publicznych na 1000 mieszkańców), różańscy czytelnicy okazali się bardziej aktywni. W 2014 roku przeciętny czytelnik w gminie wypożyczył 22,3 woluminu, tj. o kilka pozycji więcej niż przeciętny czytelnik w województwie (15,7 woluminów)

104

czy całym kraju (18,3 woluminów). Kolejnym pozytywnym zjawiskiem jest fakt, że w latach 2010-2014 w gminie następował wyraźny wzrost liczby wypożyczeń księgozbioru na 1 czytelnika (o 70,1%), przy odmiennej tendencji w województwie i w kraju, gdzie liczba wypożyczanych woluminów na 1 czytelnika zmniejszała się.

Tabela 69. Wypożyczenia księgozbioru na 1 czytelnika w woluminach w latach 2010-2014

wypożyczenia księgozbioru na 1 czytelnika w woluminach

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

wol. wol. wol. wol. wol. POLSKA 18,4 18,6 18,9 18,5 18,3

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 19,7 20,1 20,3 19,9 19,7

POLSKA - MIASTO 18,0 18,2 18,6 18,2 18,0 MAZOWIECKIE 15,6 15,8 16,0 16,2 15,7

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 17,9 17,8 18,7 18,4 17,8

MAZOWIECKIE - MIASTO 14,8 15,3 15,5 15,7 15,2 Powiat makowski 18,8 18,9 18,9 19,7 19,7

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 19,4 26,1 22,3

Powiat makowski - MIASTO - - 20,8 23,2 20,6 Różan 13,0 25,6 19,4 26,1 22,3

Źródło: GUS/BDL

SŁUŻBA ZDROWIA Opiekę zdrowotną dla mieszkańców gminy Różan zabezpieczają placówki medyczne oraz apteki. Podmioty wykonujące działalność leczniczą na terenie gminy znajdują się w mieście Różan i realizowane są w nich świadczenia w ramach podstawowej opieki zdrowotnej i ambulatoryjnych świadczeń specjalistycznych, a także stomatologii i rehabilitacji.

Usługi z zakresu ochrony zdrowia w gminie Różan realizowane są przez następujące podmioty lecznicze33:

 Poradnia Lekarska dla Dorosłych i Dzieci „ESKULAP”, ul. Gdańska 4/1b, Różan: poradnia lekarza rodzinnego, gabinet pielęgniarki środowiskowo-rodzinnej, gabinet położnej środowiskowo-rodzinnej, gabinet zabiegowy pielęgniarski, gabinet medycyny szkolnej, punkt szczepień;

 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Teresa Błońska-Jankowska, ul. Gdańska 4/1a, Różan: poradnia lekarza POZ, gabinet pielęgniarki środowiskowo-rodzinnej, gabinet medycyny szkolnej, poradnia promocji zdrowia (w zakresie działania zakładu), gabinet położnej środowiskowo-rodzinnej, gabinet diagnostyczno-zabiegowy, punkt szczepień;

33 Za: https://rpwdl.csioz.gov.pl/RPM/Search, https://zip.nfz.gov.pl/GSL/ (stan na 17.08.2016)

105

 Przychodnia Lekarska, ul. Gdańska 4/1c, Różan: poradnia lekarza POZ, gabinet pielęgniarki środowiskowo-rodzinnej, gabinet położnej środowiskowo-rodzinnej, gabinet zabiegowy;

 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej CENTRUM MEDYCZNE, ul. 11 Listopada, Ostrołęka:

 ul. Gdańska 2, Różan: poradnia lekarza POZ w Różanie, poradnia chorób wewnętrznych, poradnia ginekologiczno-położnicza, poradnia neurologiczna, poradnia kardiologiczna, poradnia laryngologiczna, poradnia pielęgniarki POZ w Różanie, poradnia położnej POZ w Różanie, gabinet diagnostyczno-zabiegowy,

 ul. Gdańska 4/1c, Różan: poradnia (gabinet) lekarza POZ, poradnia (gabinet) pielęgniarki POZ Filia w Różanie, poradnia (gabinet) położnej POZ Filia w Różanie, gabinet diagnostyczno- zabiegowy, punkt szczepień;

 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej „MED-IW”, ul. Henryka Sienkiewicza 28, Różan: pracownia fizjoterapii dla dorosłych, pracownia fizjoterapii dla dzieci, pracownia fizykoterapii dla dorosłych, pracownia fizykoterapii dla dzieci, pracownia kinezyterapii dla dorosłych, pracownia kinezyterapii dla dzieci, pracownia masażu leczniczego dla dorosłych, pracownia masażu leczniczego dla dzieci, poradnia stomatologiczna, poradnia stomatologiczna dla dzieci, poradnia chorób błon śluzowych przyzębia, poradnia chorób błon śluzowych przyzębia dla dzieci, poradnia ortodontyczna, poradnia ortodontyczna dla dzieci, poradnia protetyki stomatologicznej, poradnia protetyki stomatologicznej dla dzieci, poradnia chirurgii stomatologicznej, poradnia chirurgii stomatologicznej dla dzieci;

 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej REH-VITAL, ul. Gdańska 2, Różan: pracownia fizjoterapii, pracownia fizykoterapii, pracownia kinezyterapii, pracownia masażu leczniczego;

 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej ESTEDENT, ul. 11 Listopada 51, Ostrołęka:

 ul. Gdańska 4/1d, Różan: poradnia stomatologiczna, poradnia stomatologiczna dla dzieci,

 ul. Gdańska 2, Różan: poradnia stomatologiczna dla dorosłych, poradnia stomatologiczna dla dzieci, poradnia chorób wewnętrznych.

W przeliczeniu na 10 tys. ludności gminy Różan w 2015 roku przypadało 2,2 przychodni podległych samorządowi i była to wartość najwyższa spośród wszystkich poddanych analizie jednostek administracyjnych. W tym samym czasie na 10 tys. mieszkańców kraju przypadało 0,6 przychodni, województwa mazowieckiego – 0,7 przychodni, w gminach miejsko-wiejskich kraju – 0,7 przychodni, zaś w gminach miejsko-wiejskich Mazowsza – 0,8 przychodni. Wskaźnik ilości przychodni na 10 tys. mieszkańców utrzymuje się w gminie Różan na nie zmienionym poziomie od 2012 roku. Pod względem ilości przychodni na 10 tys. mieszkańców sytuacja w gminie Różan jest zdecydowanie bardziej korzystna niż w pozostałych analizowanych jednostkach administracyjnych.

Tabela 70. Przychodnie podległe samorządowi na 10 tys. ludności w latach 2010-2015

przychodnie podległe samorządowi na 10 tys. mieszkańców

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

ob. ob. ob. ob. ob. ob. POLSKA 0,7 0,7 0,7 0,6 0,6 0,6

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 0,7 0,7 0,7 0,7 0,7 0,7

POLSKA - MIASTO 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6

106

MAZOWIECKIE 0,9 0,8 0,6 0,6 0,6 0,7

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 1,0 1,0 0,8 0,8 0,8 0,8

MAZOWIECKIE - MIASTO 0,9 0,8 0,7 0,7 0,7 0,7 Powiat makowski 0,2 0,2 0,4 0,6 0,6 0,7

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 2,2 2,2 2,2 2,2

Powiat makowski - MIASTO - - 1,5 1,6 1,6 1,6 Różan 0,0 0,0 2,2 2,2 2,2 2,2

Źródło: GUS/BDL

W placówkach medycznych w Różanie w 2015 roku udzielono łącznie 19 455 porad lekarskich. Liczba udzielanych porad lekarskich w gminie podlegała fluktuacjom w latach 2010-2015, przyjmując wartość minimalną w 2015 roku (19 455porad), a maksymalną w 2011 roku (28 836 porady).

W przeliczeniu na 1000 mieszkańców gminy w 2015 roku udzielono 4 360 porad lekarskich, tj. mniej niż miało to miejsce w powiecie makowskim (4 452 porad) i województwie mazowieckim (4 747 porad), ale więcej niż w całym kraju (4 294 porad). Warto zauważyć, że o ile w latach 2010-2015 wskaźnik średniej ilości porad na 1000 mieszkańców w skali kraju, województwa mazowieckiego i powiatu makowskiego zwiększył się (odpowiednio o 5,1%, 4% i 2,6%), to w przypadku gminy Różan nastąpił spadek o 7,6%.

Tabela 71. Porady lekarskie na 1000 mieszkańców w latach 2010-2015

porady lekarskie na 1000 mieszkańców ogółem Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

------POLSKA 3 951 4 073 4 005 4 104 4 151 4 294

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 4 056 4 186 4 052 4 197 4 249 4 437

POLSKA - MIASTO 4 865 5 024 4 989 5 117 5 202 5 395 MAZOWIECKIE 3 518 3 486 3 495 3 583 3 659 3 747

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 3 871 3 880 3 722 3 858 3 944 4 177

MAZOWIECKIE - MIASTO 3 965 3 907 3 982 4 077 4 209 4 305 Powiat makowski 4 020 4 057 4 219 4 378 4 123 4 452

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 5 546 5 787 5 525 4 360

Powiat makowski - MIASTO - - 6 567 6 403 6 380 5 947 Różan 5 982 6 394 5 546 5 787 5 525 4 360

Źródło: GUS/BDL

Sieć placówek aptecznych na terenie gminy Różan tworzą trzy apteki. Wszystkie są zlokalizowane w mieście Różan:

 Apteka, ul. Wileńska 3, Różan  Apteka „Na Gdańskiej”, ul. Gdańska 7, Różan

107

 Apteka „Avena”, ul. Warszawska 12, Różan34.

Rozwój sieci aptek na terenie gminy Różan spowodował spadek liczby ludności przypadającej na 1 aptekę ogólnodostępną i punkt apteczny. W 2010 roku liczba ta kształtowała się na poziomie 2 259 osób, a w 2015 roku zmniejszyła się do 1 487 osób, co oznacza spadek na poziomie 33,7%. Zmiana ta jest wynikiem otwarcia w 2014 roku trzeciej apteki oraz spadku liczby ludności. Gminę Różan cechuje niższa ilość ludności przypadającej na aptekę ogólnodostępną i punkt apteczny w porównaniu do pozostałych analizowanych jednostek terytorialnych. W gminie Różan wskaźnik w 2015 roku wynosił 1 487 osób i utrzymywał się na poziomie niższym niż w średnia powiatowa (2 707 osób), wojewódzka (2 842 osoby) czy krajowa (2 738 osób).

Tabela 72. Ludność na aptekę ogólnodostępną i punkt apteczny w latach 2010-2015

ludność na aptekę ogólnodostępną i punkt apteczny

Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 2015

osoba osoba osoba osoba osoba osoba POLSKA 3 093 2 988 2 915 2 850 2 799 2 738

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 3 259 3 122 3 021 2 917 2 850 2 769

POLSKA - MIASTO 2 471 2 373 2 315 2 267 2 227 2 167 MAZOWIECKIE 3 223 3 225 3 063 2 951 2 891 2 842

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 3 246 3 241 2 998 2 797 2 697 2 635

MAZOWIECKIE - MIASTO 2 683 2 659 2 522 2 432 2 380 2 329 Powiat makowski 2 955 2 938 2 755 2 588 2 576 2 707

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 2 264 2 253 1 497 1 487

Powiat makowski - MIASTO - - 1 850 1 606 1 281 1 414 Różan 2 259 2 255 2 264 2 253 1 497 1 487

Źródło: GUS/BDL

TURYSTYKA, SPORT I REKREACJA

Gmina Różan dysponuje zróżnicowaną infrastrukturą sportowo-rekreacyjną, umożliwiającą uprawianie sportów, jak i rekreacyjną aktywność fizyczną na świeżym powietrzu. Wśród obiektów sportowych w gminie wymienić należy:

 Stadion Miejski w Różanie, ul. Szkolna 3 – stadion piłkarsko-lekkoatletyczny przebudowany i zmodernizowany w 2013 roku. Jest to nowoczesny obiekt z zapleczem techniczno-socjalnym, wyposażony w oświetlenie, elektroniczne tablice wyników, system nagłośnienia i monitoringu oraz trybuny. Kompleks stadionu obejmuje boisko główne o nawierzchni trawiastej do gry w piłkę nożną, boisko wielofunkcyjne do gry w siatkówkę, koszykówkę, mini piłkę ręczną oraz kort tenisowy, a także poliuretanową bieżnię i skatepark.

34 Za: http://ra.rejestrymedyczne.csioz.gov.pl/_layouts/15/RA/glowna.aspx (stan na 17.08.2016)

108

 Hala sportowa w Różanie – pełnowymiarowa hala sportowa

 Siłownia „outdoor” – siłownia „pod chmurką” znajdująca się na terenie kompleksu sportowego na Stadionie Miejskim przy ul. Szkolnej. Siłownia została uruchomiona w sierpniu 2015 roku, a zainstalowano w niej kilka profesjonalnych urządzeń do wykonywania ćwiczeń na świeżym powietrzu.

 Boisko w Załuziu

 Boiska i sale gimnastyczne przy placówkach edukacyjnych.

W 2014 roku na terenie Różana działalność prowadziły 2 kluby sportowe, liczące 66 członków i 57 osób ćwiczących. W porównaniu do 2010 roku liczba klubów sportowych w gminie zmniejszyła się o 1 podmiot, zmniejszyła się również ilość osób związanych ze sportem. Spadek ilości klubów sportowych w gminie w latach 2010-2014 wyniósł 33,3%. W tym okresie liczba członków klubów sportowych zmniejszyła się w gminie o 30,5% (z 95 do 66 osób), a liczba ćwiczących – o 40% (z 95 do 57 osób).

Tabela 73. Kluby sportowe, członkowie oraz ćwiczący w gminie Różan w latach 2010-2014

2010 2012 2014 Jednostka terytorialna kluby sportowe Różan 3 2 2 członkowie klubów sportowych Różan 95 70 66 ćwiczący w klubach sportowych Różan 95 79 57

Źródło: GUS/BDL

Przedstawiony powyżej spadek liczby klubów sportowych w gminie Różan w latach 2010-2014 spowodował pogorszenie sytuacji gminy na tle innych jednostek administracyjnych, choć przez cały okres w gminie uzyskiwano najwyższe wartości. W 2014 roku wskaźnik dla gminy Różan wynosił 4,5, podczas gdy średnia krajowa kształtowała się na poziomie 3,6 klubów sportowych, wojewódzka – 2,6 klubów sportowych, a powiatowa – 3,9 klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców. W gminach miejsko-wiejskich wskaźniki przyjmowały wartości wyższe niż średnie dla całych obszarów, pozostając jednak na poziomie niższym lub porównywalnym ze wskaźnikiem dla gminy Różan.

Tabela 74. Kluby sportowe na 10 tys. mieszkańców w latach 2010-2014

kluby sportowe na 10 tys. mieszkańców Jednostka terytorialna 2010 2012 2014

szt. szt. szt. POLSKA 3,4 3,7 3,6

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 4,1 4,4 4,3

POLSKA - MIASTO 3,1 3,3 3,3 MAZOWIECKIE 2,5 2,7 2,6

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 2,9 3,0 2,8

109

MAZOWIECKIE - MIASTO 2,2 2,4 2,3 Powiat makowski 4,9 4,5 3,9

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - 4,4 4,5

Powiat makowski - MIASTO - 5,4 4,7 Różan 6,6 4,4 4,5

Źródło: GUS/BDL

Podobna sytuacja dotyczyła wskaźnika członków klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców. Poprzez spadek liczby klubów sportowych i ich członków, od 2012 roku gmina Różan charakteryzuje się niskimi wartościami tego wskaźnika w porównaniu z innymi jednostkami. W 2014 roku na 10 tys. mieszkańców gminy przypadało 147 członków klubów sportowych, znacznie mniej niż wynosiła średnia krajowa (245 osób), wojewódzka (218 osób) czy powiatowa (261 osób). Również w gminach miejsko-wiejskich notowane były wyższe wartości wskaźnika członków klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców niż miało to miejsce w Różanie: odpowiednio 253 osoby w skali kraju i 208 osób w skali województwa. Niepokojąca jest również wspomniana wcześniej tendencja do zmniejszania się wartości wskaźnika członków klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców, jaka wystąpiła w Różanie w latach 2010-2014.

Tabela 75. Członkowie klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców w latach 2010-2014

członkowie klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców Jednostka terytorialna 2010 2012 2014 osoba osoba osoba POLSKA 232 239 245

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 246 252 253

POLSKA - MIASTO 251 262 273 MAZOWIECKIE 194 206 218

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 198 213 208

MAZOWIECKIE - MIASTO 208 226 247 Powiat makowski 272 247 261

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - 155 147

Powiat makowski - MIASTO - 192 173 Różan 210 155 147

Źródło: GUS/BDL

Także w przypadku wskaźnika ćwiczących w klubach sportowych na 10 tys. mieszkańców wartości osiągane w Różanie są znacznie niższe niż w pozostałych jednostkach. W 2014 roku na 10 tys. mieszkańców gminy przypadało 127 osób ćwiczących w klubach sportowych, podczas gdy w przypadku kraju wskaźnik wynosił 239 ćwiczących w klubach sportowych na 10 tys. mieszkańców (w tym 250 w gminach miejsko-wiejskich), w przypadku województwa mazowieckiego – 206 ćwiczących (w tym 210 w gminach miejsko-wiejskich), a w przypadku powiatu makowskiego – 229 ćwiczących. Należy zwrócić uwagę na występującą w gminie Różan stałą tendencję od zmniejszania się zarówno ilości klubów sportowych, jak i ilości członków klubów sportowych

110

oraz osób ćwiczących w klubach sportowych. Przekładają się one bezpośrednio na spadki wartości wskaźników w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców i pogorszenie sytuacji w gminie na tle innych jednostek.

Tabela 76. Ćwiczący w klubach sportowych na 10 tys. mieszkańców w latach 2010-2014

ćwiczący w klubach sportowych na 10 tys. mieszkańców Jednostka terytorialna 2010 2012 2014 osoba osoba osoba POLSKA 223 235 239

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 242 254 250

POLSKA - MIASTO 244 259 269 MAZOWIECKIE 182 199 206

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 195 217 210

MAZOWIECKIE - MIASTO 196 218 232 Powiat makowski 241 242 229

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - 175 127

Powiat makowski - MIASTO - 263 248 Różan 210 175 127

Źródło: GUS/BDL

Gmina Różan należy to terenów o wysokiej atrakcyjności turystycznej. Siedzibą gminy jest małe miasteczko Różan, położone nad rzeką Narew. Miasto posiada ponad 600-letnią historię (prawa miejskie otrzymało w 1378 roku), a w przeszłości było prężnym ośrodkiem handlowym i turystycznym. Do czasów współczesnych zachowało się niewiele zabytków z dawnych lat, a wysoką wartość kulturową i historyczną posiadają szczególnie obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych: kościół pw. św. Anny wraz z wyposażeniem, cmentarz, kaplica grobowa rodziny Kossakowskich oraz forty nr I i II, stanowiące część zachowanych dawnych fortyfikacji carskiej twierdzy Różan. Ponadto na terenie gminy znajdują się obiekty wpisane do ewidencji zabytków (domy mieszkalne i przydrożne krzyże) oraz stanowiska archeologiczne.

Dla rozwoju turystyki w gminie szczególne znacznie mają walory przyrodnicze i krajobrazowe tego obszaru. Środowisko naturalne gminy jest w niewielkim stopniu zanieczyszczone, nie występują zakłady przemysłowe uciążliwe dla społeczności i przyrody. Gmina cechuje się natomiast występowaniem malowniczych dolin rzecznych, rozległych kompleksów leśnych, pól uprawnych, łąk i pastwisk oraz urozmaiconej rzeźby terenu z licznymi wąwozami erozyjnymi. Szczególna jest w tym przypadku rola rzeki Narew, przepływającej przez gminę i tworzącej malowniczą dolinę oraz położenie miasta na skarpie, u podnóża której płynie Narew i Różanica. Rzeka i jej dolina charakteryzuje się bujną roślinnością nadbrzeżną i wodną, bogactwem świata zwierzęcego oraz dobrze rozwiniętą linią brzegową z licznymi odnogami i jeziorami pochodzenia rzecznego. Należy również podkreślić, że szlak wodny rzeki Narwi o znaczeniu krajowym łączy Wielkie Jeziora Mazurskie z Wisłą, a położenie gminy na tym ważnym szlaku turystycznym dodatkowo podnosi jej atrakcyjność.

111

km2 i obejmuje piaszczysty taras nadzalewowy Narwi urozmaicony wydmami. W części środkowej taras przechodzi w piaszczystą wysoczyznę lodowcową, opadającą stromą krawędzią ku zwężającej się dolinie Narwi. W części północnej dolina meandrującej rzeki jest szeroka, występują w niej liczne starorzecza, a w części środkowej – rozległe piaszczyste plaże. Wysoką wartość walorów przyrodniczych podkreśla włączenie terenu gminy w granice obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Polski”, a rzeki Narwi w sieć obszarów chronionych ECONET-PL i Natura 2000 (SOO „Dolina Dolnej Narwi”).

Oprócz turystyki aktywnej, gmina dynamicznie rozwija się jako ośrodek wypoczynkowy. Bliskość Warszawy i innych, mniejszych miast, sprawia, że Różan znajduje się w strefie dużego zapotrzebowania na wypoczynek weekendowy i urlopowy. Na terenie gminy szczególnie popularny i rozpowszechniony jest wypoczynek w domkach letniskowych, a największe skupiska terenów letniskowych występują na terenie wsi: Dzbądz, Dąbrówka, Chełsty, Paulinowo, Dyszobaba i Kaszewiec. Stopniowo rozwija się również agroturystyka. Do poprawy atrakcyjności obszaru gminy niewątpliwie przyczyniłoby się wybudowanie planowanego zbiornika retencyjnego na rzece Różanicy. Zbiornik o powierzchni ok. 20 ha miałby powstać w miejscowości Szygi i Zawady- Ponikiew35.

Jak wskazano powyżej, rozwojowi turystyki w gminie sprzyja ponadto dogodne położenie geograficzne, szczególnie niewielka odległość od Warszawy, a także bardzo dobra dostępność komunikacyjna (skrzyżowanie dróg krajowych 60 i 61, bliskość trasy E-8). Dzięki temu mieszkańcy aglomeracji warszawskiej oraz innych miast, nie tylko najbliższych, mogą stać się odbiorcami oferty turystycznej gminy Różan.

DZIEDZICTWO KULTUROWE

Mimo kilkusetletniej tradycji i bogatej historii, na terenie gminy Różan nie występuje znaczne nagromadzenie zabytków i obiektów dziedzictwa kulturowego. Niewielkie zasoby zabytków są między innymi skutkiem licznych wojen, jakie przetaczały się przez obszar gminy na przestrzeni wieków. Ziemia Różańska była terenem ważnym strategicznie, położonym na dwóch ważnych kierunkach operacyjnych: Warszawa-Kowno i Malbork-Białystok- Brześć. Dzięki temu na obszarze gminy można odnaleźć miejsca bitew i potyczek z wojen napoleońskich oraz polskich powstań narodowościowych: kościuszkowskiego, listopadowego i styczniowego. Warto wskazać, że podczas II wojny światowej miasto Różan zostało niemal całkowicie zniszczone (straty sięgały 95%), a także straciło swój wielokulturowy charakter – w okresie międzywojennym około polowy mieszkańców miasta stanowiła społeczność żydowska. Po zakończeniu działań wojennych miasto zostało odbudowane, ale do czasów współczesnych zachowały się nieliczne ślady przeszłości.

Wśród obiektów dziedzictwa kulturowego i historycznego w mieście Różan szczególne miejsce zajmują forty carskiej twierdzy wzniesione na początku XX wieku, w celu zabezpieczenia przeprawy przez Narew. Początkowo, do końca XIX wieku, w znajdującym się na wschód od Różana Obozie Zabałkańskim, przy drodze Różan-Ostrów, powstał zespół koszarowy, obejmujący cztery piętrowe budynki: sztab, stołówkę i dwa koszarowce mogące pomieścić pułk piechoty. W pobliżu koszar pobudowano cerkiew garnizonową, a kilkanaście parterowych budynków krytych blachą pełniło rolę magazynów, stajni, działowni, łaźni oraz świetlicy. Po drugiej stronie drogi powstało kilkanaście parterowych, murowanych, dwurodzinnych domów dla kadry zawodowej. W koszarach zakwaterowany został 29. Czernichowski pułk piechoty.

Projekt ufortyfikowania przyczółku Różan zakładał zablokowanie węzła komunikacyjnego i osłonę funkcjonującej tam przeprawy mostowej przy maksymalnym wykorzystaniu naturalnych warunków terenowych i minimalizacji

35 Za: Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan

112

nakładów finansowych na prace fortyfikacyjne. W projekcie z 1901 roku przewidziano budowę trzech fortów otaczających miasto (od północnego zachodu, zachodu i południa) łukiem opartym skrzydłami o Narew. Długość tego łuku miała wynieść 4,5 wiorsty rosyjskiej (około 4,8 km), a jego podstawa 2,5 wiorsty (około 2,7 km). Forty rozmieszczono nieregularnie, wzięto pod uwagę warunki terenowe i ich funkcjonowanie bojowe. Prace przy budowie fortów właściwych rozpoczęto ostatecznie w 1905 roku i trwały one pięć lat. W międzyczasie zdecydowano się na prowizoryczne osłonięcie przeprawy i mostu, poprzez budowę w latach 1902-1904 dwóch ziemnych redut piechoty (po obu stronach drogi prowadzącej do mostu), nazywanych Fortem IV36.

Do czasów współczesnych forty carskiej twierdzy Różan przetrwały w zróżnicowanym stanie. W okresie powojennym fort I (ul. Polna 43) był wykorzystywany jako szkolne warsztaty, a podczas budowy szkolnego boiska zasypano częściowo fosę. Obecnie stanowi własność gminy Różan. W forcie II (ul. Przemysłowa) znajduje się zakład produkcyjny, a w forcie III (ul. Przemysłowa) – Krajowe Składowisko Odpadów Promieniotwórczych. Tylko częściowo zachował się fort IV (ul. Królowej Bony), przy czym połowa ziemnej reduty została zniwelowana podczas budowy masztu. Forty I i II zostały wpisane do rejestru zabytków nieruchomych.

Ubogi katalog zabytków sprawia, że w gminie szczególną ochroną otacza się wszystkie obiekty o wartości historycznej, które przetrwały do czasów współczesnych, nawet nieobjęte ochroną konserwatorską. Do rejestru zabytków zostały wpisane cztery obiekty nieruchome zlokalizowane w gminie Różan:

 kościół parafialny pw. św. Anny wraz z wyposażeniem, ul. 3-go Maja, XVI-XVII, nr rej.: A-386 z 21.01.1958  cmentarz rzymsko-katolicki, ul. Cmentarna, 2 poł. XIX, nr rej.: A-533 z 30.01.1986  kaplica grobowa rodziny Kossakowskich, ul. Cmentarna, 1880, nr rej.: A-480 z 12.12.1981  zespół fortów obronnych, forty nr 1 (ul. Polna 43) i 2 (ul. Przemysłowa), 1912, nr rej.: A-452 z 20.04.197837.

Na terenie gminy znajdują się również obiekty wpisane do ewidencji zabytków. Wśród nich znajdują się domy mieszkalne oraz krzyże przydrożne:

Kaszewiec:

 Dom Nr 9

Mroczki-Rębiszewo:

 Krzyż przydrożny

Prycanowo:

 Krzyż przydrożny u zbiegu ulic gminnych

Różan:

 Dom Nr 1 przy ul. Hallera 1  Dom murowany Nr 6 na ul. Kilińskiego z 1904 roku  Dom murowany Nr 9 na ul. Kilińskiego z 1907 roku  Dom Nr 19 przy ul. 3-go Maja  Dom murowany Nr 7 na Rynku (Plac Obrońców Różana) z początku XX wieku

36 Informacje o garnizonie Różan za: http://www.rozan.hg.pl/index.php (22.08.2016) 37 Za: http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow- nieruchomych/ (24.02.2016)

113

 Dom Nr 9 przy ul. Sienkiewicza  Dom Nr 26 przy ul. Sienkiewicza  Dom Nr 30 przy ul. Sienkiewicza  Dom murowany Nr 43 na ul. Sienkiewicza z 1929 roku  Dom Nr 10 przy ul. Warszawskiej  Krzyż przydrożny u zbiegu ulic Warszawskiej i Ostrowskiej

Szygi:

 Krzyż przydrożny z granitu  Krzyż przydrożny żeliwny na cokole z granitu

Załuzie:

 Dom Nr 20,  Dom Nr 21  Dom drewniany Nr 31 z 1917 roku  Krzyż przydrożny  Krzyż przydrożny z granitu38.

Dziedzictwo historyczne na terenie gminy Różan reprezentują również stanowiska archeologiczne. Ich liczba w gminie wynosi 74, a zlokalizowane są niemal w każdej miejscowości:

Chełsty:

 7 stanowisk z okresu nowożytności  1 stanowisko z okresu lateńskiego, okresu wpływów rzymskich  1 stanowisko z okresu średniowiecza  1 stanowisko z okresu neolitu strefy leśnej, epoka brązu – kult. łużycka  1 stanowisko z okresu neolitu, epoka brązu

Chrzczonki:

 1 stanowisko z okresu nowożytności

Dąbrówka:

 1 stanowisko z okresu nowożytności

Dyszobaba:

 7 stanowisk, w tym pięć z okresu nowożytności i jedno z okresu średniowiecza

Dzbądz:

 1 stanowisko z ceramiką starożytną

Kaszewiec:

 1 stanowisko z okresu epoki kamienia

38 Za: Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan

114

 2 stanowiska z okresu neolitu/epoki brązu, epoki brązu  3 stanowiska z okresu neolitu/epoki brązu  2 stanowiska z okresu neolitu  1 stanowisko z okresu mezolitu, neolitu/epoki brązu, epoki brązu  1 stanowisko z okresu epoki brązu  1 stanowisko z okresu epoki brązu/epoki żelaza, epoki żelaza  2 stanowiska z okresu epoki brązu/epoki żelaza, nowożytności  1 stanowisko z okresu starożytności, nowożytności

Miłony:

 1 stanowisko z okresu wczesnego średniowiecza XII-XIII w.  1 stanowisko z okresu wczesnego średniowiecza XI-XII w., późnego średniowiecza/nowożytności  1 stanowisko z okresu wczesnego średniowiecza XI-XIII w., późnego średniowiecza, nowożytności  1 stanowisko z okresu późnego średniowiecza/nowożytności

Podborze:

 1 stanowisko z okresu epoki kamiennej  1 stanowisko z okresu średniowiecza

Prycanowo

 1 stanowisko z okresu średniowiecza  1 stanowisko z okresu późnego średniowiecza, nowożytności  1 stanowisko z okresu wczesnego średniowiecza, późnego średniowiecza, nowożytności  1 stanowisko z okresu wpływów rzymskich – kult. Przeworska  1 stanowisko z okresu późnego średniowiecza/nowożytności

Różan:

 2 stanowiska z okresu późnego średniowiecza/nowożytności  1 stanowisko z okresu starożytności, nowożytności  1 stanowisko z okresu starożytności, późnego średniowiecza/nowożytności  1 stanowisko z okresu nowożytności  1 stanowisko z okresu epoki kamienia

Szygi:

 2 stanowiska z okresu starożytności, wczesne średniowiecze, nowożytność  3 stanowiska z okresu nowożytności

Załęże-Eliasze:

 1 stanowisko z okresu nowożytności

Załęże-Gartki:

 2 stanowiska z okresu nowożytności

Załęże-Sędzięta:

115

 1 stanowisko z okresu nowożytności

Załęże Wielkie:

 4 stanowiska z okresu nowożytności

Załuzie:

 2 stanowiska z okresu średniowiecza

Zawady Ponikiew:

 1 stanowisko z okresu późnego średniowiecza/nowożytności, nowożytności  1 stanowisko z okresu wczesnego średniowiecza XII w.  1 stanowisko z późnego średniowiecza, nowożytności  1 stanowisko z okresu wczesnego średniowiecza XI-XIII w., późnego średniowiecza/nowożytności  1 stanowisko z okresu wczesnego średniowiecza XII w., późnego średniowiecza  1 stanowisko z okresu wczesnego średniowiecza XI-XIII w., nowożytności39.

Charakterystyczne dla gminy Różan są liczne miejsca upamiętniające żołnierzy poległych w walkach i zamordowanych mieszkańców tego obszaru. Mogiły, pomniki i obeliski w zdecydowanej większości poświęcone są wydarzeniom z września 1939 roku. Do miejsc pamięci zlokalizowanych na terenie gminy Różan należą:

 Mogiła zbiorowa poświęcona mieszkańcom Różana wymordowanych przez bolszewików w 1920 r., ul. Cmentarna,  Mogiły wojenne poświęcone poległym żołnierzom w obronie ojczyzny wrzesień 1939 r., ul. Cmentarna,  Mogiła zbiorowa poświęcona poległym żołnierzom w obronie ojczyzny w 1939 r. i poległym żołnierzom przy rozminowaniu w 1945 r., ul. Cmentarna,  Mogiła poświęcona żołnierzowi w obronie ojczyzny wrzesień 1939 r. „Nieznany Żołnierz Polski”, Kaszewiec (przy trasie Ciechanów – Ostrów Maz.),  Pomnik poświęcony obrońcom ojczyzny wrzesień 1939 r., Plac Obrońców Różana,  Obelisk kamienny poświęcony poległym w obronie ojczyzny wrzesień 1939 r., Plac Obrońców Różana,  Obelisk kamienny upamiętniający poległych żołnierzy w walce z okupantem niemieckim, Plac Obrońców Różana,  Pomnik poświęcony bohaterom Wojska Polskiego i Armii Radzieckiej poległym w walce z niemieckim faszyzmem za wolność Ziemi Różańskiej, ul. Warszawska,  Cmentarz Żołnierzy z I wojny światowej, Kaszewiec40.

TRANSPORT I KOMUNIKACJA Gmina Różan cechuje się korzystnym położeniem i dobrą dostępnością komunikacyjną. Gmina zlokalizowana jest w odległości 88 km od Warszawy i 27 km od Ostrołęki, na przecięciu dróg krajowych 60 i 61. Znajduje się ponadto w niewielkiej odległości od trasy E-8, co poprawia dostępność komunikacyjną gminy z każdego kierunku kraju.

Sieć dróg w gminie tworzą:

39 Za: Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan 40 Za: http://www.rozan.eur.pl/653-4a3b823189931.htm (22.08.2016)

116

 drogi krajowe pozostające w zarządzie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Warszawie:

 DK nr 60 relacji Płock – Ciechanów – Maków Mazowiecki – Różan – Ostrów Mazowiecka, stanowiąca fragment tzw. „Wielkiej Obwodnicy Mazowsza”. Na terenie gminy Różan DK nr 60 ma długość 9,766 km, w tym 3,361 km w mieście i 6,405 km na obszarze wiejskim.

 DK nr 61 relacji Warszawa – Różan – Ostrołęka – Łomża. Na terenie gminy Różan DK nr 61 ma długość 6,974 km, w tym 4,155 km w mieście i 2,819 km na obszarze wiejskim.

 drogi powiatowe, pozostające w zarządzie Zarządu Dróg Powiatowych w Makowie Mazowieckim o długości 24,899 km:

 DP 2102W od drogi krajowej nr 60 Kaszewiec – Chełsty – Jawory Stare  DP 2103W od drogi krajowej nr 60 Załuzie – Ponikiew Wielka  DP 2104W Głażewo – Świężki – Sieluń  DP 2128W od drogi krajowej nr 60 Różan – Dzbądz – Brzuze – Rzewnie – Łaś do drogi krajowej nr 61  DP 2129W od drogi krajowej nr 61 – Chrzczonki – Ponikiew Wielka – Czerwonka – Jankowo do drogi wojewódzkiej nr 626

 drogi gminne, pozostające w zarządzie Gminy Różan, o długości 39,614 km:

 nr 2803001 Kaszewiec – Dzbądzek  nr 2803002 od DP /Kaszewiec-Chełsty/ – Dąbrówka  nr 2803003 Dzbądz – Mroczki Kawki  nr 2803004 Dzbądz – Napiórki  nr 2803005 Różan – Mroczki Rębiszewo  nr 2803006 Dzbądz – Mroczki Rębiszewo  nr 2803007 od DK /Warszawa-Ostrołęka/ – Dyszobaba  nr 2803016 Załęże Ponikiewka – Miłony  nr 2803017 Załęże Wielkie – Szygi – Prycanowo  nr 2803018 Załęże Sędzięta – Załęże Eliasze – do drogi gm. /Załęże Ponikiew- Miłony/  nr 2803019 Załęże Eliasze – do drogi gm. /Załęże Ponikiew- Miłony/  nr 2803020 Prycanowo – Podborze  nr 2803024 od DK /Różan-Maków nr 60/ – Chrzanów  nr 2803027 Różan – Załęże Wielkie

 drogi wewnętrzne i drogi dojazdowe.

Na terenie gminy Różan nie jest prowadzona komunikacja miejska. Brak jest również ścieżek rowerowych, służących głównie do celów komunikacyjnych, a nie turystycznych 41 . Transport zbiorowy zabezpieczają autobusowi przewoźnicy lokalni i przewoźnicy oferujący kursy dalekobieżne.

41 Ścieżka rowerowa (droga dla rowerów) – droga lub jej część przeznaczona do ruchu rowerów jednośladowych, oznaczona odpowiednimi znakami drogowymi (ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym (Dz. U. z 2012 r. poz. 1137). Począwszy od roku 2013 dane uwzględniają długość ścieżek rowerowych będących odpowiednio w obszarze właściwości gminy, starostwa i urzędu marszałkowskiego (bez długości szlaków rowerowych), czyli: samodzielnych dróg dla rowerów (położonych w pasie drogi); dróg

117

Oferta połączeń autobusowych w obrębie gminy jest ograniczona (niektóre miejscowości gminy nie są objęte zbiorową komunikacją autobusową). Prowadzone są kursy do miejscowości położonych w pozostałych gminach powiatu makowskiego, m.in. Maków Mazowiecki, Brzóze Duże, Chrzanowo, Czerwonka Szlachecka, Janopole, Krzyżewa-Marki, Młynarze, Mroczki-Kawki, Nowy Szelków, Rzewnie. Gmina Różan posiada również połączenia autobusowe z: Częstochową, Dąbrową Górniczą, Giżyckiem, Kętrzynem, Krakowem, Mrągowem, Ostrołęką, Pułtuskiem, Szczytnem, Warszawą i Zakopanem.

wydzielonych z jezdni; dróg wydzielonych z chodnika; dróg zawartych w ciągach pieszo-rowerowych. Za długość ścieżek rowerowych należy uważać długość dróg dla rowerów przebiegających w jednym kierunku. Długość ścieżek położonych po dwóch stronach drogi jest liczona odrębnie. Ujęto ścieżki rowerowe służące głównie do celów komunikacyjnych, a nie turystycznych, tzw. szlaków rowerowych (np. położonych w lesie) – wyjaśnienie GUS.

118

2.5 DIAGNOZA ZJAWISK W SFERZE TECHNICZNEJ

GOSPODARKA WODNO-ŚCIEKOWA

Usługi z zakresu dostarczania wody z sieci wodociągowej i zbiorowego odprowadzania ścieków dla mieszkańców gminy Różan realizowane są przez Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Różanie, ul. Dolna 19. ZGKiM Różan administruje również oczyszczalnią i przepompownią ścieków w Różanie.

Gmina Różan jest zaopatrywana w wodę z własnych ujęć wody ze studni głębinowych. Na terenie gminy znajduje się Stacja Uzdatniania Wody, do której woda ze studni głębinowych transportowana jest magistralą przesyłową.

Długość rozdzielczej czynnej sieci wodociągowej na terenie gminy Różan wynosiła w 2015 roku 116,1 km. Od 2010 roku zwiększyła się o 27,5 km, tj. 31%. Zmniejszyła się natomiast nieznacznie liczba przyłączy wodociągowych prowadzących do budynków mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania – z 1 459 w 2010 roku do 1 437 w 2015 roku (spadek o 1,5%). Ogółem z sieci wodociągowej w gminie Różan korzystały w 2014 roku 4 482 osoby, tj. o 13,8% więcej niż w 2010 roku. Na przestrzeni lat 2010-2015 wielkość wody dostarczanej gospodarstwom domowym zwiększyła się znacząco. W 2010 roku było to 128,2 dam3 wody, zaś w 2015 roku – 161,5 dam3, co oznacza wzrost na poziomie 26%.

Tabela 77. Charakterystyka sieci wodociągowej w gminie Różan w latach 2010-2015

2010 2011 2012 2013 2014 2015 Jednostka terytorialna długość czynnej sieci rozdzielczej (km) Różan 89 95 95,2 112,4 114,4 116,1 przyłącza prowadzące do budynków mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania

(szt.) Różan 1 459 1 375 1 375 1 434 1 435 1 437 woda dostarczona gospodarstwom domowym (dam3) Różan 128,2 140,1 127,4 130,7 141,0 161,5 ludność korzystająca z sieci wodociągowej Różan 3 939 3 930 3 938 3 949 4 482 -

Źródło: GUS/BDL

Dostęp do sieci wodociągowej na terenie gminy Różan można uznać za powszechny – zdecydowana większość mieszkańców posiada dostęp do wody z wodociągów. W 2014 roku odsetek ludności korzystającej z sieci wodociągowej ukształtował się na poziomie 99,8%, tj. o 14,4% więcej niż w 2010 roku. Niższe odsetki korzystających z wody z wodociągów stwierdzono w kraju (91,6%), województwie mazowieckim (89,3%) i powiecie makowskim (85,9%), a także w gminach miejsko-wiejskich kraju (90,4%) i województwa (86,9%). Sytuacja w gminie Różan w zakresie dostępu do wody z wodociągów okazała się najlepsza w porównaniu ze wszystkimi analizowanymi jednostkami.

119

Tabela 78. Odsetek ludności korzystającej z sieci wodociągowej w latach 2010-2014

odsetek ludności korzystającej z sieci wodociągowej Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

% % % % % POLSKA 87,4 87,6 87,9 88,0 91,6

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 84,7 84,9 85,2 85,4 90,4

POLSKA - MIASTO 95,3 95,4 95,4 95,5 96,4 MAZOWIECKIE 83,5 84,0 84,2 84,5 89,3

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 77,9 78,4 78,9 79,2 86,9

MAZOWIECKIE - MIASTO 91,2 91,5 91,6 91,8 93,1 Powiat makowski 71,2 72,2 72,4 74,3 85,9

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 87,0 87,6 99,8

Powiat makowski - MIASTO - - 96,2 96,3 96,9 Różan 87,2 87,1 87 87,6 99,8

Źródło: GUS/BDL

Sieć kanalizacyjna na terenie gminy Różan nie jest rozbudowana. Większość gospodarstw korzysta z indywidualnych przydomowych zbiorników na nieczystości, okresowo opróżnianych przez wozy asenizacyjne. Niska gęstość zabudowy i związana z nią nieopłacalność budowania zbiorczej kanalizacji sprawia, że w większości miejscowości planowana jest budowa przydomowych oczyszczalni ścieków.

Kanalizacja deszczowa w mieście Różan występuje na następujących ulicach: ul. Warszawska, ul. Kościuszki (wzdłuż drogi krajowej nr 61) ul. Kościuszki i ul. Rolna, przejście z ul. Gdańskiej osiedle Spółdzielni Mieszkaniowej do ul. Warszawskiej (w drodze krajowej nr 61), od ul. Polnej w kierunku rzeki Różanicy, ul. Pogodna i ul. Dolna42.

Sieć kanalizacyjną na terenie gminy Różan tworzyło w 2015 roku 26,3 km czynnej sieci i 653 przyłącza prowadzące do budynków mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania. Na przestrzeni lat 2010-2015 dostęp do kanalizacji w gminie znacząco się poprawił. Długość czynnej sieci kanalizacyjnej zwiększyła się ogółem aż o 59,4%, a liczba przyłączy kanalizacyjnych wzrosła niemal o jedną czwartą (23,5%). Jednocześnie w latach 2010-2014 liczba ludności korzystającej w Różanie z sieci kanalizacyjnej wzrosła z 2 161 do 2 332 osób, tj. o 7,9%.

Tabela 79. Charakterystyka sieci kanalizacyjnej w gminie Różan w latach 2010-2015

2010 2011 2012 2013 2014 2015 Jednostka terytorialna długość czynnej sieci kanalizacyjnej (km) Różan 16,5 23,6 23,6 26,2 26,3 26,3 przyłącza prowadzące do budynków mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania

(szt.) Różan 528 566 610 624 638 652

42 Za: Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Różan

120

ludność korzystająca z sieci kanalizacyjnej Różan 2 161 2 176 2 215 2 215 2 332 -

Źródło: GUS/BDL

Odsetek ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej w gminie wskazuje, że dostęp do kanalizacji jest znacznie mniej powszechny niż do wody z wodociągów. W 2014 roku z sieci kanalizacyjnej korzystało 51,9% mieszkańców gminy Różan, podczas gdy średnia krajowa wynosiła 68,7%, a wojewódzka – 66,7%. Niższy od gminnego odsetek ludności mającej dostęp do sieci kanalizacyjnej występował jedynie w powiecie makowskim, gdzie z kanalizacji w 2014 roku korzystało zaledwie 27,9% mieszkańców. Również na tle gmin miejsko-wiejskich kraju i województwa sytuacja w Różanie okazała się trudniejsza. W 2014 roku odsetek ludności gmin miejsko-wiejskich całego kraju korzystającej z sieci kanalizacyjnej wynosił bowiem 60,2%, zaś w przypadku gmin miejsko-wiejskich województwa mazowieckiego – 56,0%.

Tabela 80. Odsetek ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej w latach 2010-2014

odsetek ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

% % % % % POLSKA 62,0 63,5 64,3 65,1 68,7

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 51,2 52,9 54,0 55,0 60,2

POLSKA - MIASTO 86,1 86,7 87,0 87,4 89,3 MAZOWIECKIE 61,5 63,1 63,7 64,7 66,7

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 48,2 50,1 51,6 52,8 56,0

MAZOWIECKIE - MIASTO 85,8 86,8 87,1 87,8 89,1 Powiat makowski 25,6 25,9 26,1 27,6 27,9

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 48,9 49,2 51,9

Powiat makowski - MIASTO - - 87,0 87,3 87,8 Różan 47,8 48,2 48,9 49,2 51,9

Źródło: GUS/BDL

Na terenie gminy znajduje się jedna oczyszczalnia ścieków, administrowana przez Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Różanie. Projektowana maksymalna przepustowość oczyszczalni określona została na poziomie 500 m3/d, a ilość ścieków przyjętych w 2015 roku wynosiła 301 m3/d. Odbiornikiem oczyszczonych ścieków jest Różanica (w 1,75 km) i Narew (w 118,8 km)43.

W 2015 roku z oczyszczalni ścieków korzystało 2 750 mieszkańców gminy Różan. O poprawie dostępu do oczyszczalni ścieków świadczy fakt, że liczba ta była o 5% wyższa niż w 2010 roku. Wówczas z oczyszczalni ścieków korzystało 2 620 mieszkańców gminy. Wielkość ścieków odprowadzanych z terenu gminy fluktuowała w latach

43 Za: Wykaz eksploatowanych w roku 2015 oczyszczalni ścieków w województwie mazowieckim, http://www.wios.warszawa.pl/pl/monitoring-srodowiska/monitoring-wod/wykaz-oczyszczalni-sci (22.08.2016)

121

2010-2015, przyjmując ostatecznie w 2015 roku wielkość 93 dam3 tj. w ciągu analizowanego okresu wzrosła o 40,9%.

Tabela 81. Oczyszczalnie ścieków w gminie Różan w latach 2010-2015

2010 2011 2012 2013 2014 2015 Jednostka terytorialna ścieki odprowadzone (dam3) Różan 2 620 2 600 2 715 2 715 2 730 2 750 ludność korzystająca z oczyszczalni ścieków Różan 66 81 85 97 88 93 Źródło: GUS/BDL

W związku ze zrealizowanymi inwestycjami w zakresie gospodarki ściekowej odsetek ludności gminy Różan korzystającej z oczyszczalni ścieków wzrósł z 58% w 2010 roku do 61% w 2014 roku. Dzięki zwiększeniu się odsetka osób korzystających z oczyszczalni ścieków w 2014 roku sytuacja w gminie Różan była bliższa średnim wynikom w skali kraju (71% ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków) oraz województwie (70%), a także w gminach miejsko-wiejskich tych jednostek: kraju (62%) i województwa (58%). Gmina Różan wyróżniała się pozytywnie na tle powiatu makowskiego, gdzie z oczyszczalni ścieków w 2014 roku korzystało zaledwie 32% mieszkańców.

Tabela 82. Odsetek ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków miejskich i wiejskich w latach 2010-2014

odsetek ludności korzystający z oczyszczalni ścieków miejskich i wiejskich

Jednostka terytorialna ogółem 2010 2011 2012 2013 2014

% % % % % POLSKA 65% 66% 69% 70% 71%

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 55% 57% 59% 61% 62%

POLSKA - MIASTO 88% 88% 92% 93% 94% MAZOWIECKIE 53% 53% 64% 69% 70%

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 55% 55% 57% 59% 58%

MAZOWIECKIE - MIASTO 70% 69% 86% 94% 94% Powiat makowski 32% 28% 29% 32% 32%

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 60% 60% 61%

Powiat makowski - MIASTO - - 98% 99% 99% Różan 58% 58% 60% 60% 61%

Źródło: GUS/BDL

122

SIEĆ GAZOWA 44 Obszar gminy Różan nie jest zgazyfikowany – sieć gazowa w gminie nie jest eksploatowana, a mieszkańcy korzystają z butli gazowych. Należy jednak dodać, iż przez teren gminy poprowadzona jest nitka gazociągu Jamał- Europa Zachodnia o długości 6 km i średnicy 1400 mm. Jako ciekawostkę można potraktować fakt, że w miejscowości Chełsty znajduje się tzw. złoty spaw, tj. miejsce łączenia budowanego jednocześnie z dwóch stron ww. gazociągu.

SIEĆ CIEPŁOWNICZA 45

Na terenie miasta i gminy Różan nie występuje scentralizowana sieć ciepłownicza. Podstawą zaopatrzenia w ciepło są lokalne i indywidualne piece i kotłownie, zasilane głównie paliwami stałymi (węglem i drewnem).

SIEĆ TELEKOMUNIKACYJNA

Gmina Różan posiada dobrze rozwiniętą sieć telekomunikacyjną. Istnieje dostęp do telefonii stacjonarnej i komórkowej. Tym, co wyróżnia gminę Różan, jest darmowy dostęp do Internetu. Usługa darmowego, bezprzewodowego Internetu zapewnia dostęp do stron www, poczty elektronicznej, e-administracji, e-bankowości i tym podobnych usług. Hotspoty na terenie gminy Różan zlokalizowane są w następujących miejscowościach i budynkach:

1. Różan:  Urząd Gminy w Różanie, Plac Obrońców Różana 4  Publiczne Gimnazjum, ul. Szkolna 3 2. Załuzie, remiza OSP, Załuzie 41 (w związku z rozbudową i zmianą konstrukcji dachu budynku OSP w Załuziu punkt bezpłatnego dostępu do Internetu został wyłączony. Prace mają się zakończyć do 17 kwietnia 2017 roku) 3. Chełsty, remiza OSP, Chełsty 6 4. Dzbądz, świetlica, Dzbądz 84 5. Mroczki-Rębiszewo, remiza OSP, Mroczki-Rębiszewo 22 6. Szygi, remiza OSP, Szygi 14 7. Załęże-Gartki, świetlica, Załęże-Gartki 9 8. Załęże Wielkie, świetlice, Załęże Wielkie 17 9. Dyszobaba, maszt wolnostojący 10. Dąbrówka, maszt wolnostojący 11. Kaszewiec, maszt wolnostojący 12. Zawady-Ponikiew, maszt wolnostojący 13. Podborze, maszt PTK Centertel46.

44 Za: Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Różan 45 Za: Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Różan 46 Za: Regulamin korzystania z darmowych punktów dostępu do Internetu na terenie gminy Różan (Załącznik do Zarządzenia nr 32/2014 Burmistrza Gminy Różan z dnia 19 sierpnia 2014 roku)

123

SIEĆ ELEKTROENERGETYCZNA 47 Przez obszar gminy Różan przebiega napowietrzna linia energetyczna wysokiego napięcia 110 kV relacji Maków Mazowiecki-Ostrołęka, stanowiąca sieć krajowego systemu energetycznego. Dostawa energii elektrycznej na terenie gminy odbywa się za pośrednictwem napowietrznej sieci rozdzielczej średniego napięcia 15kV, a na terenie miasta za pośrednictwem linii kablowych 15kV, zasilanych ze stacji transformatorowej RPZ 15/15 kV zlokalizowanej w Różanie.

STAN ZASOBÓW MIESZKANIOWYCH W 2014 roku na terenie gminy Różan znajdowały się 1 302 budynki mieszkalne, a zasoby mieszkaniowe w gminie tworzyło 1 640 mieszkań, składających się z 6 556 izb o łącznej powierzchni 126 895 m2. Analiza danych dotyczących liczebności zasobów mieszkaniowych w latach 2010-2014 wskazuje na rozwój gminy w tym zakresie. We wskazanym okresie liczba budynków mieszkalnych w gminie Różan zwiększyła się o 4,1%, natomiast mieszkań o 2,0%, a izb o 2,8%. Całkowita powierzchnia użytkowa mieszkań wzrosła w latach 2010-2014 o 3,4%.

Tabela 83. Budynki mieszkalne i zasoby mieszkaniowe w gminie Różan w latach 2010-2014

2010 2011 2012 2013 2014 Jednostka terytorialna budynki Różan 1 251 1 277 1 283 1 294 1 302 mieszkania Różan 1 608 1 615 1 621 1 632 1 640 izby Różan 6 376 6 415 6 446 6 512 6 556 powierzchnia użytkowa mieszkań w m2 Różan 122 765 123 558 124 457 125 861 126 895

Źródło: GUS/BDL

Rozwój mieszkalnictwa w gminie sprawił, że statystycznie mieszkańcy Różana mają do swojej dyspozycji relatywnie dużo mieszkań. W 2014 roku na 1000 mieszkańców gminy przypadało 365,3 mieszkania, najwięcej od 2010 roku i więcej niż w kraju oraz powiecie. Średnia dla Polski wynosiła wówczas 363,4 mieszkania (w tym 324,9 w gminach miejsko-wiejskich), a średnia dla powiatu – 322,9 mieszkania. Jedynie mieszkańcy Mazowsza dysponowali statystycznie większą ilością mieszkań – na 1000 ludności przypadało 406,2 mieszkania (choć tylko 357,5 w gminach miejsko-wiejskich). Rozwój mieszkalnictwa i stopniowa poprawa sytuacji mieszkaniowej sprawiła, że we wszystkich analizowanych jednostkach administracyjnych w latach 2010-2014 nastąpił kilkuprocentowy wzrost wskaźnika mieszkań na 1000 mieszkańców.

47 Za: Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Różan

124

Tabela 84. Mieszkania na 1000 mieszkańców w latach 2010-2014

mieszkania na 1000 mieszkańców Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014 - - - - - POLSKA 349,6 352,6 356,1 359,9 363,4

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 314,6 316,8 319,4 322,2 324,9

POLSKA - MIASTO 388,1 391,9 396,5 401,4 405,9 MAZOWIECKIE 391,7 394,6 398,5 402,3 406,2

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 345,1 347,9 351,4 353,9 357,5

MAZOWIECKIE - MIASTO 436,1 439,3 444,0 448,5 453,1 Powiat makowski 310,8 314,2 316,9 320,2 322,9

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 358,1 362,2 365,3

Powiat makowski - MIASTO - - 355,9 360,1 361,9 Różan 356,0 358,1 358,1 362,2 365,3

Źródło: GUS/BDL

Przeciętnie mieszkanie w gminie Różan (77,4 m2) okazało się większe niż wynosiła średnia krajowa (73,4 m2) oraz średnia dla województwa (71,7 m2), ale mniejsze niż statystyczne mieszkanie w powiecie makowskim (82,8 m2). Większymi mieszkaniami dysponowali również mieszkańcy gmin miejsko-wiejskich kraju i województwa – w 2014 roku przeciętne mieszkanie miało powierzchnię użytkową odpowiednio 80,2 m2 i 83,4 m2. Warto również dodać, iż przeciętne mieszkania są coraz większe – ich powierzchnia wzrasta z każdym rokiem, niezależnie od lokalizacji.

Tabela 85. Przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania w latach 2010-2014

przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

m2 m2 m2 m2 m2 POLSKA 72,3 72,6 72,8 73,1 73,4

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 78,7 79,1 79,5 79,9 80,2

POLSKA - MIASTO 63,6 63,8 63,9 64,1 64,2 MAZOWIECKIE 70,6 70,9 71,2 71,5 71,7

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 81,8 82,3 82,7 83,2 83,4

MAZOWIECKIE - MIASTO 62,7 62,9 63,1 63,3 63,4 Powiat makowski 81,9 82,1 82,3 82,5 82,8

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 76,8 77,1 77,4

Powiat makowski - MIASTO - - 70,6 70,9 71,1

125

Różan 76,3 76,5 76,8 77,1 77,4

Źródło: GUS/BDL

Podobnie rokrocznie zwiększa się przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę, a zjawisko to występuje we wszystkich jednostkach administracyjnych. Mieszkańcy gminy Różan dysponują relatywnie większą średnią powierzchnią użytkową mieszkania na 1 osobę. W 2014 roku na 1 osobę w gminie przypadało 28,3 m2 powierzchni mieszkania, tj. więcej niż średnio w Polsce (26,7 m2) i nieco mniej niż na Mazowszu (29,1 m2). Również w przypadku gmin miejsko-wiejskich tych obszarów wskaźniki pozostawały na poziomie porównywalnym do średniej gminnej, wynosząc odpowiednio dla kraju i województwa: 26,1 m2 i 29,8 m2. Natomiast na 1 mieszkańca powiatu makowskiego przypadało w 2014 roku 26,7 m2 mieszkania. Była to wartość niższa niż średnia dla gminy Różan, jednak różnica nie była znaczna.

Tabela 86. Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę w latach 2010-2014

przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę Jednostka terytorialna 2010 2011 2012 2013 2014

m2 m2 m2 m2 m2 POLSKA 25,3 25,6 25,9 26,3 26,7

POLSKA - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 24,8 25,1 25,4 25,7 26,1

POLSKA - MIASTO 24,7 25,0 25,4 25,7 26,1 MAZOWIECKIE 27,6 28,0 28,4 28,8 29,1

MAZOWIECKIE - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE 28,2 28,6 29,1 29,4 29,8

MAZOWIECKIE - MIASTO 27,3 27,6 28,0 28,4 28,7 Powiat makowski 25,4 25,8 26,1 26,4 26,7

Powiat makowski - GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE - - 27,5 27,9 28,3

Powiat makowski - MIASTO - - 25,1 25,5 25,8 Różan 27,2 27,4 27,5 27,9 28,3

Źródło: GUS/BDL

Plany i zadania gminy w zakresie gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy Różan sformułowane zostały w Wieloletnim programie gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy na lata 2014-2018, przyjętym Uchwałą Nr XXVIII/178/2013 Rady Miejskiej w Różanie z dnia 23 grudnia 2013 r. Obejmuje on w szczególności:

1) prognozę dotyczącą wielkości oraz stanu technicznego zasobu mieszkaniowego gminy z podziałem na lokale socjalne i pozostałe lokale mieszkalne; 2) analizę potrzeb oraz plan remontów i modernizacji wynikający ze stanu technicznego budynku i lokali; 3) planowaną sprzedaż lokali; 4) zasady polityki czynszowej; 5) sposób i zasady zarządzania lokalami i budynkami wchodzącymi w skład mieszkaniowego zasobu gminy; 6) źródła finansowania gospodarki mieszkaniowej; 7) wysokość wydatków w kolejnych latach na koszty bieżącej eksploatacji, koszty remontów oraz koszty modernizacji lokali i budynków wchodzących w skład zasobu; 8) działania mające na celu poprawę wykorzystania i racjonalizację gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy.

126

Zasoby mieszkaniowe gminy stanowią lokale znajdujące się w budynkach stanowiących własność oraz współwłasność gminy Różan. W 2013 roku zasób mieszkaniowy gminy Różan liczył 60 lokali mieszkalnych o łącznej powierzchni 2 074,47 m2 i 4 lokale socjalne o powierzchni 42 m2. Ich lokalizacja przedstawiała się następująco:

 Lokale w budynkach stanowiących własność gminy:  ul. Warszawska 5, Różan – 16 lokali, dobry stan techniczny  ul. księcia Józefa Poniatowskiego 15A, Różan – 8 lokali, dobry stan techniczny  ul. księcia Józefa Poniatowskiego 15B, Różan – 8 lokali, dobry stan techniczny  ul. księcia Józefa Poniatowskiego 8, Różan – 2 lokale, słaby stan techniczny  ul. Gdańska 4, Różan – 1 lokal,  Załęże Wielkie – 1 lokal, dobry stan techniczny

 Lokale w budynkach stanowiących współwłasność gminy:  ul. Warszawska 3 – 4 lokale, dobry stan techniczny  ul. Szkolna 8, Różan – 20 lokali, dobry stan techniczny.

Zamierzenia władz gminy przedstawione w Wieloletnim programie gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy na lata 2014-2018 obejmują:

 Planowaną sprzedaż lokali mieszkalnych w budynkach stanowiących własność gminy Różan przy ul. Warszawskiej 3, ul. Warszawskiej 5, ul. Księcia Józefa Poniatowskiego 8, ul. Księcia Józefa Poniatowskiego 15A i 15B, ul. Szkolnej 8 (lokale nr: 1, 6, 15, 20). Pierwszeństwo w nabyciu lokali przysługuje ich najemcom.  Zwiększenie liczby lokali socjalnych do 16 poprzez przekwalifikowanie ich z lokali mieszkalnych w budynku przy ul. Szkolnej 8.  Zwiększenie zasobu mieszkaniowego gminy poprzez wybudowanie nowego budynku z 20 lokalami mieszkalnymi przy ul. Szkolnej w Różanie48.

48 Za: Wieloletni program gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy na lata 2014-2018

127

3. OBSZARY ZDEGRADOWANE I OBSZARY REWITALIZACJI

3.1. STAN KRYZYSOWY

Obszar gminy znajdujący się w stanie kryzysowym z powodu koncentracji negatywnych zjawisk społecznych, w szczególności bezrobocia, ubóstwa, przestępczości, niskiego poziomu edukacji lub kapitału społecznego, a także niewystarczającego poziomu uczestnictwa w życiu publicznym i kulturalnym, można wyznaczyć jako obszar zdegradowany, w przypadku występowania na nim ponadto co najmniej jednego z następujących negatywnych zjawisk:

 gospodarczych – w szczególności niskiego stopnia przedsiębiorczości, słabej kondycji lokalnych przedsiębiorstw, lub  środowiskowych – w szczególności przekroczenia standardów jakości środowiska, obecności odpadów stwarzających zagrożenie dla życia, zdrowia ludzi lub stanu środowiska, lub  przestrzenno-funkcjonalnych – w szczególności niewystarczającego wyposażenia w infrastrukturę techniczną i społeczną lub jej złego stanu technicznego, braku dostępu do podstawowych usług lub ich niskiej jakości, niedostosowania rozwiązań urbanistycznych do zmieniających się funkcji obszaru, niskiego poziomu obsługi komunikacyjnej, niedoboru lub niskiej jakości terenów publicznych, lub  technicznych – w szczególności degradacji stanu technicznego obiektów budowlanych, w tym o przeznaczeniu mieszkaniowym, oraz niefunkcjonowania rozwiązań technicznych umożliwiających efektywne korzystanie z obiektów budowlanych, w szczególności w zakresie energooszczędności i ochrony środowiska49.

Istotnym elementem diagnozy było obiektywne stwierdzenie, czy za pomocą dostępnych danych można uznać, czy dane zjawisko ma charakter zjawiska problemowego (stanu kryzysowego). Temu właśnie służyła analiza porównawcza, tj. odniesienie skali zjawisk do występujących na innych poziomach statystycznych (zobiektywizowanie, czy coś jest realnie problemem). Takie podejście rzutuje na całą logikę dokumentu. Program rewitalizacji ma bowiem pomóc rozwiązywać KLUCZOWE PROBLEMY w sposób NAJEFEKTYWNIEJSZY.

Diagnoza pozwoliła na określenie stanów kryzysowych występujących na obszarze gminy Różan.

Sfera Stany kryzysowe Społeczna Niekorzystne zjawiska demograficzne W gminie, podobnie jak w przestrzeni kraju, występują niekorzystne zjawiska demograficzne. Oprócz spadku liczby mieszkańców, gmina Różan cechuje się niekorzystnymi zjawiskami modyfikującymi strukturę ludności według ekonomicznych grup wieku. W latach 2010-2015 obserwowano między innymi spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym (18-65 lat) – liczba ludności w tej kategorii wiekowej zmniejszyła się z 2 917 do 2 753 osób, co oznacza spadek na

49 Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji (Dz.U. 2015 poz. 1777).

128

poziomie 5,6% oraz wzrost liczby ludności w wieku poprodukcyjnym – liczba ludności w tej kategorii wiekowej zwiększyła się z 746 do 875 osób, co oznacza wzrost na poziomie 17,3%.

Niskie wskaźniki urodzeń Na podstępujące starzenie się społeczeństwa gminy nakładają się ponadto niskie wskaźniki urodzeń. Na tle analizowanych jednostek (także w gminach miejsko- wiejskich) gmina Różan charakteryzuje się relatywnie niskim poziomem wskaźnika urodzeń żywych na 1000 ludności. W 2015 roku wynosił on 8,9, podczas gdy w powiecie makowskim i w kraju na 1000 ludności urodziło się 9,6 dzieci, a na Mazowszu aż – 10,8 dzieci. Również jako gmina miejsko-wiejska Różan cechował się niższymi wartościami wskaźnika urodzeń żywych na 1000 mieszkańców niż gminy miejsko-wiejskie kraju (9,6 dzieci) i województwa (10,7 dzieci). Niskie wskaźniki urodzeń wpłynęły na wartość przyrostu naturalnego. Na tle analizowanych jednostek administracyjnych gmina Różan wyróżniała się niskim przyrostem naturalnym na 1000 ludności. W okresie między 2012 a 2014 rokiem przyjmował on wartości dodatnie, ponadto wyższe niż średnia krajowa i wojewódzka. Jednak w latach 2010-2011 oraz w 2015 roku wskaźnik przyrostu naturalnego był w gminie Różan ujemny. W 2015 roku przyrost naturalny na 1000 mieszkańców gminy Różan wynosił -3,3, podczas gdy przyrost naturalny na 1000 mieszkańców kraju kształtował się na poziomie -0,7 (w tym -0,4 dla gmin miejsko-wiejskich), a na 1000 mieszkańców województwa: 0,5 (w tym 1,0 w gminach miejsko-wiejskich).

Ujemne saldo migracji Dane dotyczące migracji, tj. zameldowań i wymeldowań, pozwalają stwierdzić, iż z gminy Różan więcej osób wyjeżdża niż do niej przyjeżdża. Ujemne saldo migracji występowało przez cały analizowany okres, choć rokrocznie przyjmowało zróżnicowane wartości. Największą przewagę liczby wyjeżdżających nad liczbą przyjeżdżających odnotowano w 2013 roku, gdy saldo migracji wynosiło -29. W 2014 roku ujemne saldo migracji miało już niższą wartość, liczba opuszczających gminę była o 10 osób większa niż przybyłych na teren Różana. Również w przeliczeniu na 1000 mieszkańców gminę Różan cechowało ujemne saldo migracji, a sytuacja w gminie i całym powiecie makowskim była trudniejsza niż w województwie mazowieckim i w kraju. Przez cały okres między 2010 a 2014 rokiem saldo migracji na 1000 ludności gminy było ujemne, przy czym wahało się ono od -0,9 (2011 rok) do -6,4 (2013 rok).

Wysokie wskaźniki bezrobocia oraz problem bezrobocia długotrwałego W dniu 31.12.2015 roku w rejestrze Powiatowego Urzędu Pracy pozostawało 439 mieszkańców gminy Różan. W porównaniu do 2010 roku liczba zarejestrowanych bezrobotnych w gminie zmniejszyła się o 32 osoby, tj. o 14,8%. W całym analizowanym okresie liczba osób bezrobotnych podlegała fluktuacjom, ale od 2012 roku, po osiągnięciu maksimum na poziomie 528 zarejestrowanych bezrobotnych w gminie, widoczny jest stały, choć niewielki trend spadkowy.

129

Należy jednak podkreślić rosnący udział osób długotrwale bezrobotnych wśród ogółu zarejestrowanych bezrobotnych. W 2010 roku w gminie zamieszkiwało 160 osób długotrwale bezrobotnych, podczas gdy w 2015 roku było to 330 osób, tj. ponad dwukrotnie więcej. Negatywne zmiany podkreśla fakt, że w 2010 roku długotrwale bezrobotni stanowili 33,8% zarejestrowanych bezrobotnych w gminie, podczas gdy w roku 2015 ich udział wzrósł aż do 63,3%. Wskazany powyżej wzrost liczby bezrobotnych w gminie Różan w latach 2010-2015 przyczynił się do wzrostu udziału bezrobotnych w ogólnej liczbie mieszkańców w wieku produkcyjnym. W 2010 roku udział bezrobotnych w tej kategorii ludności wynosił 12,9%, co było najniższą wartością w całym analizowanym okresie. Maksimum osiągnięto w latach 2012-2013, gdy odsetek bezrobotnych w ogóle ludności w wieku produkcyjnym ukształtował się na najwyższym poziomie, tj. 18,3%. W latach kolejnych, 2014-2015, osoby bezrobotne stanowiły 15,9% mieszkańców Różana w wieku produkcyjnym. Była to wartość najwyższa wśród wszystkich poddanych analizie jednostek. Tym samym, przez cały okres między 2010 a 2015 rokiem gmina Różan wyróżniała się negatywnie na tle kraju i województwa, osiągając średnio dwukrotnie wyższe wartości odsetka osób bezrobotnych w ogóle ludności w wieku produkcyjnym. W 2015 roku zarejestrowani bezrobotni stanowili 6,5% ludności kraju w wieku 18-64 lata (w tym 7,1% w gminach miejsko-wiejskich) i 6,6% ludności województwa (w tym 7,1% w gminach miejsko-wiejskich), podczas gdy dla powiatu makowskiego i gminy Różan odsetki te wynosiły odpowiednio: 13,6% i 15,9%.

Wysoki odsetek osób otrzymujących pomoc społeczną Wysokie bezrobocie jest jedną z przyczyn korzystania z pomocy społecznej. W 2015 roku świadczenia z tego powodu uzyskały 184 osoby, wśród których najliczniejszą grupę stanowili mieszkańcy miasta Różan (145 osoby), a wśród sołectw – Załuzia (10 osób) i Kaszewca (7 osób). Liczba osób otrzymujących w gminie świadczenia z tytułu bezrobocia w latach 2010-2015 zmniejszyła się w 2010 roku było to 216 osób, zaś w 2015 roku – 184 osoby (spadek o 14,8%). W gospodarstwach domowych korzystających z pomocy społecznej w gminie Różan w 2014 roku zamieszkiwało łącznie 678 osób, tj. mniej niż w latach 2013 (883 osoby) i 2012 (862), ale jednocześnie więcej niż w latach 2011 (663 osób) i 2010 (628 osób). Tym samym osoby korzystające z pomocy społecznej w 2014 roku stanowiły 15,1% ludności gminy. Odsetek ten był zdecydowanie wyższy niż średnia powiatowa (10,8%), a także średnia dla kraju (5,3%) czy województwa (4,4%), również w przypadku gmin miejsko-wiejskich (odpowiednio 6,1% i 4,8%). Kolejną z przyczyn korzystania z pomocy społecznej jest ubóstwo. W 2015 roku pomoc z tego tytułu otrzymało 222 mieszkańców gminy, tj. niemal co czwarta osoba (24%) objęta systemem pomocy społecznej. W 2010 roku liczba osób korzystających z pomocy społecznej z powodu ubóstwa była dwukrotnie niższa i wynosiła 108.

Znaczna skala zjawisk związanych z niepełnosprawnością, długotrwała lub ciężką chorobą

130

Pomoc społeczną z powodu niepełnosprawności w 2015 roku otrzymywało 122 mieszkańców gminy, co stanowiło 13% ogółu ludności korzystającej z pomocy społecznej. W porównaniu do 2010 roku liczba osób pobierających świadczenia z tytułu niepełnosprawności zmniejszyła się o 33%, ale ich udział w ogólnej liczbie korzystających z pomocy społecznych wzrósł tylko nieznacznie, z 12% do 13%. W 2015 roku długotrwała lub ciężka choroba była przyczyną przyznania pomocy społecznej 164 mieszkańcom gminy Różan. Choć w porównaniu do 2010 roku była to liczba o 18% niższa, to w latach 2010-2015 wzrósł udział osób, którym przyznano świadczenia z tytułu długotrwałej lub ciężkiej choroby w ogóle korzystających z pomocy społecznej: z 13,5% w 2010 roku do 17,8% w 2015 roku. Gospodarcza Umiarkowany rozwój gospodarczy W 2015 roku na terenie gminy Różan działalność prowadziło 396 podmiotów gospodarczych. Liczba przedsiębiorstw w gminie na przestrzeni lat 2010-2015 podlegała fluktuacjom, jednak ogólnie wykazywała tendencję rosnącą, co sprawiło, że w 2015 roku było ich o 19 więcej niż w 2010 roku. Tym samym wzrost liczby zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w gminie w latach 2010-2015 wyniósł 5%. Mimo iż rozwój przedsiębiorczości następował we wszystkich jednostkach administracyjnych, w żadnym przypadku, poza powiatem makowskim, tempo wzrostu nie było tak niskie, jak w gminie Różan. W skali kraju przyrost liczby podmiotów gospodarczych w latach 2010-2015 wyniósł 7% (w tym 6,9% w gminach miejsko-wiejskich), w województwie mazowieckim – 12,5% (w tym 11,8% w gminach miejsko-wiejskich), a w powiecie makowskim – 4,5%. W kontekście wzrostu ilości podmiotów gospodarczych w pozostałych analizowanych jednostkach administracyjnych wynik osiągnięty w Różanie (5%) należy uznać za umiarkowany.

Pomimo oparcia gospodarki na indywidualnej działalności gospodarczej – wskaźnik przedsiębiorczości mieszkańców jest umiarkowany Analiza wskaźników dotyczących podmiotów gospodarczych wskazuje, że na tle innych jednostek administracyjnych gmina Różan cechuje się niższym poziomem przedsiębiorczości. W 2015 roku na 10 tys. mieszkańców gminy przypadało 887 podmiotów wpisanych do rejestru REGON i była to wartość niższa niż średnia krajowa (1 089 podmiotów), wojewódzka (1 432 przedsiębiorstwa), ale wyższa niż średnia powiatowa (803 podmioty). Równie niekorzystnie przedstawiała się sytuacja Różana na tle gmin miejsko-wiejskich innych obszarów – w gminach miejsko-wiejskich kraju na 10 tys. ludności przypadały 924 podmioty gospodarcze, a w gminach miejsko- wiejskich województwa – 1 122 podmioty. Wartym odnotowania zjawiskiem jest tendencja rosnąca, jaka charakteryzowała analizowany wskaźnik w latach 2010-2015. Choć wzrastał on we wszystkich analizowanych jednostkach administracyjnych, tempo tego procesu było zróżnicowane. W przypadku gminy Różan wartość wskaźnika podmiotów wpisanych do rejestru REGON na 10 tys. ludności wzrosła na przestrzeni lat 2010-2015 o 6,3%, podczas gdy w skali kraju wzrost wyniósł 7,3% (w tym 5,7% w gminach miejsko-wiejskich), w skali województwa – 10,8% (w tym 7,9% w gminach wiejskich), a w skali powiatu – 7,4%.

Gminę Różan charakteryzuje niski odsetek osób pracujących

131

Wskaźnik pracujących na 1000 ludności pozwala porównać sytuację w gminie oraz innych jednostkach administracyjnych. Porównanie to jest dla gminy Różan raczej niekorzystnie. W 2014 roku na 1000 mieszkańców przypadało bowiem 140 osób pracujących, co było wartością dużo niższą od średniej krajowej (232 osoby) i wojewódzkiej (279 osób), ale jednocześnie wyższą niż średnia powiatowa (115 osób). Nieco mniejsze dysproporcje wystąpiły w porównaniu do gmin miejsko- wiejskich kraju i województwa, gdzie liczba pracujących na 1000 ludności w 2014 roku wynosiła odpowiednio 186 i 205 osób. W przypadku gminy Różan należy zwrócić uwagę na spadek wartości wskaźnika liczby pracujących na 1000 mieszkańców na przestrzeni lat 2012-2014. Podczas gdy w skali kraju i województwa (również w gminach miejsko-wiejskich) następował wzrost wskaźnika, to w gminie Różan odnotowano 5,2% spadek. Równocześnie należy jednak zauważyć, że wskaźnik pracujących na 1000 ludności gminy w 2014 roku, podobnie jak w pozostałych jednostkach administracyjnych, ukształtował się na poziomie wyższym niż w 2010 roku. Środowiskowa Zagrożenie powodziowe Na terenie gminy Różan istnieją obszary bezpośredniego zagrożenia powodzią (wzdłuż rzeki Narew) o prawdopodobieństwie wystąpienia 1% oraz 5%. W ich obrębie znajdują się rozległe łąki i zarośla na wschodnim brzegu rzeki i zdecydowanie węższe na zachodnim. W obrębie terenów zagrożonych bezpośrednim zalewem o prawdopodobieństwie wystąpienia 1% znajdują się również tereny zabudowane w obrębie sołectw: Chełsty, Dąbrówka (m. Szygi Rębisze), Kaszewiec. Wyznaczone zostały również obszary zagrożone osuwaniem się mas ziemnych – obejmują one skarpę przykorytową Wysoczyzny Ciechanowskiej w mieście Różan oraz w sołectwie Paulinowo.

Zagrożenia związane ze stanem powietrza atmosferycznego Na terenie gminy Różan nie były zlokalizowane punkty monitoringu powietrza realizowanego przez WIOŚ w Warszawie. Na podstawie modelowania wyników pomiarów gmina została zaliczona do obszarów przekroczeń normatywnych stężeń ozonu (poziom długoterminowy i poziom docelowy). Dla gminy Różan oraz w odniesieniu do PGN obszarami szczególnie problemowymi są:  emisja z transportu – głównie przebieg dróg tranzytowych przez gminę oraz – podobnie jak w wielu innych gminach – liczba pojazdów zarejestrowanych na terenie gminy dynamicznie rośnie; zarejestrowane są pojazdy samochodowe z silnikami o przestarzałej konstrukcji, emitującymi znaczącą ilość substancji szkodliwych;  emisja substancji szkodliwych z budynków mieszkalnych – na terenie gminy domy i budynki wielorodzinne są zasilane z indywidualnych pieców i kotłowni na paliwo stałe (przy czym często stosuje się paliwo złej jakości);  niskie wykorzystanie odnawialnych źródeł energii w zasobach komunalnych.

Przekroczenie norm hałasu

132

Badania klimatu akustycznego prowadzone są przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie. Ostatnie badanie hałasu drogowego w gminie Różan zostało zrealizowane w 2015 roku, gdy na terenie miasta znajdował się jeden punkt pomiaru hałasu krótkookresowego:  punkt przy ul. Warszawskiej – poziom dźwięku dla pory dnia i nocy dla hałasu drogowego wynosił odpowiednio LAeqD 66,8dB (norma: 65 db) i LAeqN 62,9 dB (norma: 56 dB). W obydwu przypadkach przekroczone zostały wartości dopuszczalne: w porze dnia o 1,8 dB, a porze nocy o 6,9 dB .

Występowanie odpadów azbestowych Na podstawie dokonanej inwentaryzacji w gminie Różan powierzchnię materiałów zawierających azbest określono na poziomie 160 100,41 m2, tj. 2 582,29 ton. Prognozowane koszty usunięcia wyrobów zawierających azbest w latach 2009-2032 będą wynosiły 3 338 400 zł, tj. 139 100 zł rocznie. Gmina podejmuje starania w celu pozyskania funduszy zewnętrznych na usuwanie, transport i unieszkodliwianie wyrobów zawierających azbest, głównie za pośrednictwem Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie.

Składowisko odpadów promieniotwórczych W kontekście odpadów należy podkreślić lokalizację na terenie gminy Różan Krajowego Składowiska Odpadów Promieniotwórczych. KSOP w Różanie funkcjonuje od 1961 roku i jest jedynym tego typu obiektem w skali kraju. Według klasyfikacji Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej składowisko w Różanie jest typem składowiska powierzchniowego. Zajmuje obszar o powierzchni 3,045 ha i jest zlokalizowane na terenie fortu nr 3, jednego z dawnych fortów wojskowych, wybudowanych przez władze rosyjskie w latach 1905-1908. Od strony północnej fortu, w odległości ok. 400 m, znajdują się zabudowania miejskie, zaś od strony północno wschodniej oddalona o ok. 800 m rzeka Narew. KSOP w Różanie jest przeznaczone jest do składowania krótkożyciowych odpadów nisko- i średnioaktywnych oraz do okresowego przechowywania odpadów długożyciowych. W obiekcie mogą być składowane odpady wyłącznie w postaci stałej lub zestalonej, a ponadto spełniające określone wymagania jakościowe. Dysponentem składowiska jest Zakład Unieszkodliwiania Odpadów Promieniotwórczych w Otwocku-Świerku 50 . Zgodnie z przyjętymi planami dotychczasowe składowisko odpadów promieniotwórczych w Różanie będzie funkcjonowało co najmniej do 2023 roku. Przestrzenno- Relatywnie niski odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym oraz funkcjonalna niedostateczna liczba miejsc w przedszkolach W 2014 roku odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym w gminie Różan wynosił 70,3% i był niższy niż średnia ogólnopolska (79,4%), wojewódzka (84,5%) oraz powiatowa (71,2%). Odsetki dzieci uczęszczających do przedszkoli w latach 2010- 2014 rosły we wszystkich analizowanych jednostkach terytorialnych, jednak tempo

50 Za: http://www.zuop.pl/ksop.html (22.08.2016)

133

zmian było zróżnicowane. O ile w 2010 roku w gminie Różan odsetek dzieci w wieku 3-5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym wynosił 65,0% i był wyższy niż średnia powiatowa (46,9%) i krajowa (62,6%), o tyle w 2014 roku to w powiecie, województwie i całym kraju uzyskano wyższe odsetki dzieci uczęszczających do przedszkoli niż w gminie. Odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym rósł w latach 2010-2014 z dynamiką: 26,9% w skali kraju, 23,7% w skali województwa, 51,9% w skali powiatu makowskiego, zaś w Różanie – 8,1%. Sytuacja gminy Różan pod względem wskaźnika ilości dzieci na jedno miejsce w przedszkolu była zbliżona do sytuacji w pozostałych analizowanych jednostkach administracyjnych – w 2014 roku na 1 miejsce w placówce wychowania przedszkolnego w gminie przypadało 1,1 dziecka. W powiecie makowskim wskaźnik wynosił 1,6 dziecka, w województwie – 1,1 dziecka, zaś w kraju – 1,2 dziecka. Należy zwrócić uwagę, że wskaźnik ilości dzieci na 1 miejsce przedszkolne w latach 2010- 2014 malał we wszystkich analizowanych jednostkach poza Różanem. Niepokojący jest fakt, że w gminie Różan w 2014 roku na jedno miejsce w przedszkolu przypadało więcej dzieci niż w 2010 roku. Jest to tendencja negatywna i odwrotna od obserwowanej we wszystkich pozostałych analizowanych jednostkach.

Malejąca liczba uczniów liceum oraz w szkole zawodowej w Różanie Liczba uczniów liceum ogólnokształcącego w gminie Różan wynosiła w 2015 roku 44 osoby, zaś liczba absolwentów – 18 osób. Na przestrzeni lat 2010-2015 liceum doświadczyło znacznego spadku liczby uczniów. W 2015 roku naukę w tej placówce pobierało niemal o połowę mniej uczniów niż miało to miejsce w 2010 roku – wówczas do szkoły uczęszczało 77 uczniów. W zakresie liczby uczniów liceum w Różanie cechuje wyraźna tendencja malejąca, mająca w latach 2010-2015 dynamikę na poziomie 34,6%. Liczba uczniów zasadniczej szkoły zawodowej w gminie w latach 2010-2015 podlegała wahaniom. Po niewielkich wzrostach w latach 2010-2012, od 2013 roku obserwuje się jednak stały spadek liczebności. Najwyższą ilość uczniów zasadniczej szkoły zawodowej w Różanie zanotowano w 2013 roku i było to 58 uczniów, natomiast w 2015 roku było to już tylko 14 uczniów.

134

Ograniczona dostępność oferty instytucji kultury dla dzieci spoza miejscowości Różan W 2015 roku z usług oferowanych przez dom kultury i świetlice w gminie Różan korzystało 165 dzieci. Zdecydowaną większość z nich stanowiły dzieci mieszkające w mieście Różan – ich liczba wynosiła 134, co stanowiło 81,2% ogółu korzystających. Pozostałe dzieci korzystające z oferty domu kultury i świetlic zamieszkiwały w sołectwach Dzbądz (6 dzieci), Dyszobaba, Paulinowo i Załuzie (po 5 dzieci), Chełsty (4 dzieci), Załęże Wielkie (3 dzieci) oraz Miłony, Mroczki-Rębiszewo i Zawady- Ponikiew (po 1 dziecku). Liczba imprez artystycznych odbywających się na terenie gminy Różan w latach 2011- 2015 rokrocznie rosła. W 2011 roku odbyło się jedynie 35, a w 2015 roku już 115, co oznacza, że w latach 2011-2015 ilość imprez artystycznych w gminie wzrosła o ponad 228%. Wraz ze zwiększaniem się ilości imprez artystycznych zmianom ulegała również wartość wskaźnika imprez na 10 tys. mieszkańców gminy. W latach 2011-2015 wzrósł on od minimum wynoszącego 77,6 w 2011 roku do maksimum 257,7 w 2015 roku.

Niski poziom czytelnictwa Mieszkańcy gminy Różan niezbyt chętnie zostają czytelnikami biblioteki, o czym świadczy bardzo niski poziom wskaźnika czytelników na 1000 ludności. W 2014 roku wynosił on w gminie 141,7 i był o 12,5% wyższy niż w 2010 roku. Pod tym względem gmina Różan wyróżniała się pozytywnie na tle innych jednostek, ponieważ w analizowanym okresie wskaźnik czytelników bibliotek w pozostałych analizowanych jednostkach zmniejszył się. W 2014 roku średnia liczba czytelników bibliotek publicznych na 1000 ludności dla kraju wynosiła 164 osoby, a dla województwa – 180 czytelników bibliotek publicznych na 1000 mieszkańców. Również w gminach miejsko-wiejskich wskaźnik przyjmował wyższe wartości niż w gminie Różan – 148 w gminach miejsko-wiejskich kraju i 145 w gminach miejsko- wiejskich województwa. Jedynie w powiecie makowskim średnia liczba czytelników na 1000 mieszkańców ukształtowała się poniżej poziomu gminnego i wynosiła 119.

Niska aktywność fizyczna mieszkańców gminy Gminę Różan charakteryzował spadek liczby klubów sportowych. W 2014 roku wskaźnik liczby klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców dla gminy Różan wynosił 4,5, podczas gdy średnia krajowa kształtowała się na poziomie 3,6 klubów sportowych, wojewódzka – 2,6 klubów sportowych, a powiatowa – 3,9 klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców. W gminach miejsko-wiejskich wskaźniki przyjmowały wartości wyższe niż średnie dla całych obszarów, pozostając jednak na poziomie niższym lub porównywalnym ze wskaźnikiem dla gminy Różan. Podobna sytuacja dotyczyła wskaźnika członków klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców. Poprzez spadek liczby klubów sportowych i ich członków, od 2012 roku gmina Różan charakteryzuje się niskimi wartościami tego wskaźnika w porównaniu z innymi jednostkami. W 2014 roku na 10 tys. mieszkańców gminy przypadało 147 członków klubów sportowych, znacznie mniej niż wynosiła średnia krajowa

135

(245 osób), wojewódzka (218 osób) czy powiatowa (261 osób). Również w gminach miejsko-wiejskich notowane były wyższe wartości wskaźnika członków klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców niż miało to miejsce w Różanie: odpowiednio 253 osoby w skali kraju i 208 osób w skali województwa. Niepokojąca jest również wspomniana wcześniej tendencja do zmniejszania się wartości wskaźnika członków klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców, jaka wystąpiła w Różanie w latach 2010- 2014.

Brak ścieżek rowerowych Brak jest również ścieżek rowerowych, służących głównie do celów komunikacyjnych, a nie turystycznych. Transport zbiorowy zabezpieczają autobusowi przewoźnicy lokalni i przewoźnicy oferujący kursy dalekobieżne. Techniczna Nie w pełni rozwinięta sieć kanalizacyjna oraz konieczność rozbudowy systemu oczyszczania ścieków w oparciu o przydomowe oczyszczalnie Sieć kanalizacyjna na terenie gminy Różan nie jest rozbudowana. Większość gospodarstw korzysta z indywidualnych przydomowych zbiorników na nieczystości, okresowo opróżnianych przez wozy asenizacyjne. Niska gęstość zabudowy i związana z nią nieopłacalność budowania zbiorczej kanalizacji sprawia, że w większości miejscowości planowana jest budowa przydomowych oczyszczalni ścieków.

Brak sieci gazowej oraz sieci ciepłowniczej Obszar gminy Różan nie jest zgazyfikowany – sieć gazowa w gminie nie jest eksploatowana, a mieszkańcy korzystają z butli gazowych. Należy jednak dodać, iż przez teren gminy poprowadzona jest nitka gazociągu Jamał-Europa Zachodnia o długości 6 km i średnicy 1400 mm. Jako ciekawostkę można potraktować fakt, że w miejscowości Chełsty znajduje się tzw. złoty spaw, tj. miejsce łączenia budowanego jednocześnie z dwóch stron ww. gazociągu.

KONCENTRACJA NEGATYWNYCH ZJAWISK – OBSZAR ZDEGRADOWANY

Wytyczne w zakresie rewitalizacji wskazują, że obszar zdegradowany można wyznaczyć dla miejsc koncentracji negatywnych zjawisk społecznych, współwystępujących z negatywnymi zjawiskami ze sfer gospodarczej, środowiskowej, przestrzenno-funkcjonalnej oraz technicznej. Obszar można uznać za zdegradowany w przypadku współwystępowania minimum jednego problemu ze sfery społecznej oraz problemów z pozostałych sfer. Uznanie danego zjawiska za stan kryzysowy ma miejsce, jeśli dane negatywne zjawisko charakteryzuje się wartością wskaźników je oceniających, przekraczających średnią wartość notowaną w skali gminy. Istotne jest także obiektywne stwierdzenie, czy dane zjawisko ma charakter zjawiska kryzysowego (np. poprzez odniesienie poziomu zjawiska do średnich notowanych na innych poziomach statystycznych).

W celu jednoznacznego wskazania, na jakim obszarze gminy występuje największa koncentracja negatywnych zjawisk społecznych, poszczególnym zjawiskom problemowym przypisano odpowiadające im wskaźniki. Punktem

136

odniesienia terytorialnego był podział gminy na sołectwa oraz miasta na obszary. Uznanie danego zjawiska za problemowe, odnosząc się do danych statystycznych opisujących zjawiska w sferze społecznej, następowało w przypadku stwierdzenia wartości wskaźnika (natężenia i skali) powyżej średniej dla gminy. Zdefiniowanie istnienia problemu w sferach gospodarczej, środowiskowej, przestrzenno-funkcjonalnej oraz technicznej następowało w przypadku obiektywnego stwierdzenia występowania lub braku występowania danego zjawiska.

Procedura wyznaczania obszarów zdegradowanych opierała się na następujących założeniach:

1) Na wstępnym etapie prac diagnostycznych zaproponowano, aby do celów agregacji danych opisujących stany kryzysowe zachować podział gminy na sołectwa, a miejscowości Różan na ulice. Założono wstępnie, że działania rewitalizacyjne powinny rozwiązywać komplementarnie problemy obszarów spójnych przestrzennie i funkcjonalnie.

2) W celu ustalenia koncentracji negatywnych zjawisk społecznych wybrane wskaźniki opisujące stany kryzysowe w sferze społecznej (ze względu na skalę, jak również natężenie zjawiska) poddano transformacji liniowej w przedziale 0–1. Następnie wyniki te zostały zsumowane i ponownie poddane transformacji liniowej. Uzyskano w ten w sposób sumaryczny wskaźnik wystandaryzowany, opisujący koncentrację negatywnych zjawisk społecznych na poszczególnych obszarach.

Normalizacja wskaźników przeprowadzona została w oparciu o wzór:

gdzie:  W – wystandaryzowana wartość wskaźnika  X – wyjściowa wartość wskaźnika  Min – minimalna wartość wskaźnika  Max – maksymalna wartość wskaźnika Cząstkowy wskaźnik wystandaryzowany – wynik liczbowy związany z normalizacją pierwotnej danej statystycznej za pomocą liniowej transformacji danych typu min-max. W efekcie normalizacji wartości wszystkich wskaźników początkowych sprowadzone zostają do przedziału od 0 do 1, gdzie wartość 0 została przypisana jest danej o najmniejszej wartości, a wartość 1 – danej o największej wartości.

Syntetyczny wskaźnik wystandaryzowany – wynik liczbowy stanowiący średnią arytmetyczną wskaźników cząstkowych dla poszczególnych sfer problemowych, ujętych w postaci wskaźników wystandaryzowanych cząstkowych.

3) Poszczególne obszary o największej koncentracji negatywnych zjawisk społecznych poddane zostały analizie współwystępowania negatywnych zjawisk gospodarczych, środowiskowych, przestrzenno- funkcjonalnych oraz technicznych.

Jak już wyżej wspomniano, poszczególnych zjawiskom problemowym starano się przypisać odpowiadające im wskaźniki. Warto przy tym zaznaczyć, że istotnym ograniczeniem delimitacji była dostępność wybranych danych, w tym w takiej formie, która umożliwiałaby przypisanie skali lub/i natężenia zjawiska to wybranego obszaru (poziom sołectw lub ulicy w m. Różan). Z listy dostępnych wskaźników starano się więc wybrać takie, które są obiektywne dla całego obszaru gminy i których interpretacja jest jednoznaczna.

137

Tabela 87. Wskaźniki użyte do oceny koncentracji negatywnych zjawisk społecznych w gminie Różan.

Lp. Negatywne zjawisko Wskaźnik pomiaru Sfera społeczna 1. Depopulacja  Dynamika zmian liczby ludności (2015/2010) – natężenie zjawiska  Zmiana liczby ludności – skala zjawiska 2. Starzenie się społeczeństwa  Odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym w liczbie ludności ogółem – 2015 r. (natężenie zjawiska)  Liczba osób w wieku poprodukcyjnym – 2015 r. (skala zjawiska) 3. Ubóstwo  Odsetek ludności korzystającej z pomocy społecznej w ludności ogółem – 2015 r.(natężenie zjawiska)  Liczba osób korzystających z pomocy społecznej – 2015 r. (skala zjawiska)  Odsetek ludności korzystającej z pomocy społecznej z tytułu ubóstwa w ludności ogółem – 2015 r.(natężenie zjawiska)  Liczba osób korzystających z pomocy społecznej z tytułu ubóstwa – 2015 r. (skala zjawiska)  Odsetek ludności korzystającej z pomocy społecznej z tytułu bezrobocia w ludności ogółem – 2015 r.(natężenie zjawiska)  Liczba osób korzystających z pomocy społecznej z tytułu bezrobocia – 2015 r. (skala zjawiska)  Liczba świadczeń z OPS na 100 mieszkańców – 2015 r. (natężenie zjawiska)  Liczba świadczeń z OPS – 2015 r. (skala zjawiska) 4. Bezrobocie  Udział bezrobotnych zarejestrowanych w ludności wieku produkcyjnym – 2015 r. (natężenie zjawiska)  Liczba osób bezrobotnych zarejestrowanych – 2015 r. (skala zjawiska)  Udział długotrwale bezrobotnych zarejestrowanych w ludności wieku poprodukcyjnym – 2015 r. (natężenie zjawiska)  Liczba osób długotrwale bezrobotnych zarejestrowanych – 2015 r. (skala zjawiska) 5. Bezpieczeństwo i  Liczba wystawionych Niebieskich Kart na 1000 przestępczość mieszkańców – 2015 r. (natężenie zjawiska)  Liczba Niebieskich Kart – 2015 r. (skala zjawiska)  Liczba przestępstw o charakterze kryminalnym na 1000 mieszkańców – 2015 r. (natężenie zjawiska)  Liczba przestępstw o charakterze kryminalnym – 2015 r. (skala zjawiska) Źródło: opracowanie własne

Powstałe na bazie ww. wskaźników tabele oraz mapy obrazują współwystępowanie wybranych problemów społecznych z pozostałymi problemami oraz koncentrację tych problemów. Poszczególne wartości wskaźników wszystkich sfer poddano standaryzacji liniowej w przedziale 0-1, gdzie wartość 1 odpowiadała najwyższej wartości ocenianego problemu, zaś wartość 0 najniższej. Przekształcając każdy uzyskany w pomiarze wynik poprzez zastosowanie wzoru standaryzacji, uzyskano znormalizowaną miarę. Dokonując standaryzacji natężenia zjawiska oraz jego skali w przedziale 0-1 możliwe było zestawienie ze sobą tych cech danego zjawiska (natężenia i skali) oraz poprzez późniejszą ponowną standaryzację, wskazanie koncentracji współwystępujących ze sobą

138

negatywnych zjawisk. Uznano przy tym że, dla dalszego procedowania, w kierunku ustalenia koncentracji zjawisk w przestrzeni gminy, natężenie i skala są sobie równoważne (podjęcie działań rewitalizacyjnych powinno być prowadzone w pierwszej kolejności na obszarach gdzie występuje zarówno wysokie natężenia i skala negatywnych zjawisk) – przy założeniu, że wyznaczone obszary badawcze są niepodzielnymi jednostkami przestrzenno-funkcjonalnymi, na rzecz których prowadzone powinny być komplementarne działania rewitalizacyjne.

Analiza potencjalnych zjawisk kryzysowych, która została przeprowadzona za pomocą analizy danych zastanych, wykazała, że obszarem, na którym koncentrują się negatywne zjawiska społeczne, ze względu na ich skalę i natężenie, jest STREFA A w mieście Różan, obejmująca centrum miejscowości Różan.

Tym samym proponuje się, aby obszar zdegradowany w gminie Różan obejmował STREFĘ A w miejscowości Różan, która zamieszkana jest wg danych na dzień 31.12.2015 łącznie przez 1444 osób, co stanowi 31,69% mieszkańców gminy Różan.

Obszar ten zlokalizowany jest w obrębie następujących ulic: 3 Maja, Fortowa, Gdańska, Gen. Hallera, Kilińskiego, Lwowska, Mostowa, Nadnarwiańska, Nowa, Ostrowska, Panny Marii, Pl. Obrońców Różana, Przechodnia, Rolna. Sienkiewicza, Słowackiego, Warszawska, Wileńska, Zjazd.

Ponadto po konsultacji z liderami lokalnymi oraz mając na uwadze znaczenie wybranych obszarów dla rozwoju Gminy, jak też ścisłe powiązanie z problemami społecznymi, skoncentrowanymi w centrum m. Różan, za zdegradowane uznane zostały następujące obszary niezamieszkane.

 OBSZAR BOISKA w m. Różan (obszar niezamieszkały) – ze względu na niewykorzystany potencjał przestrzeni boiska oraz niską aktywność fizyczną mieszkańców gminy,  OBSZAR TARGOWISKO w m. Różan (obszar niezamieszkały) – ze względu na niewykorzystany potencjał przestrzeni targowiska, ze względu na ujęty w Strategii rozwoju kierunek związany z kształtowaniem lokalnych powiązań gospodarczych i wykorzystaniem lokalnego potencjału gospodarczego, a w kontekście problemów wskazanych w programie rewitalizacji, ze względu na wysokie wskaźniki bezrobocia oraz umiarkowany rozwój gospodarczy,  OBSZAR FORT I w m. Różan (obszar niezamieszkały) – ze względu na degradację przestrzenno- funkcjonalną obszaru fortu, niewykorzystanie jego potencjału, ze względu na ujęte w Strategii cele i kierunki, związane z rozwojem turystycznym oraz wykorzystaniem potencjału kulturowego, a w kontekście problemów wskazanych w programie rewitalizacji, ze względu na wysokie wskaźniki bezrobocia oraz umiarkowany rozwój gospodarczy,  OBSZAR FORT IV w m. Różan (obszar niezamieszkały) – ze względu na degradację przestrzenno- funkcjonalną obszaru fortu, niewykorzystanie jego potencjału, ze względu na ujęte w Strategii cele i kierunki, związane z rozwojem turystycznym oraz wykorzystaniem potencjału kulturowego, a w kontekście problemów wskazanych w programie rewitalizacji, ze względu na wysokie wskaźniki bezrobocia oraz umiarkowany rozwój gospodarczy.

139

Tabela 88. Wyniki standaryzacji liniowej w odniesieniu do wybranych problemów społecznych w gminie Różan

Miejscowość / Depopulacj Starzenie się Ubóstwo Ubóstwo Ubóstwo Ubóstwo Bezrobocie Bezrobocie Bezpieczeństwo Bezpieczeństw PROBLEMY sołectwa a społeczeństw (korzystają (korzystający z (korzystający z i przestępczość o SPOŁECZNE - (liczba (zarejestrowani (długotrwal a cy z pomocy pomocy (Niebieskie Karty) i przestępczość syntetyczny świadcze bezrobotni) e pomocy społecznej z społecznej z (przestępstwa wskaźnik ń z OPS) bezrobotni) społecznej tytułu tytułu kryminalne) wystandaryz ogółem) ubóstwa) bezrobocia) owany RÓŻAN 0,98 1 1 0,78 1 1 0,84 1 0,69 1 1 Załuzie 0,52 0,22 0,36 0,76 0,27 0,3 1 0,73 0 0,31 0,41 Kaszewiec 0 0,64 0,51 0,22 0,54 0,33 0,1 0,25 0,62 0,76 0,35 Zawady-Ponikiew 0,95 0,59 0,23 0,36 0 0,98 0,17 0,38 0 0 0,31 Dzbądz 0 0,29 0,38 1 0 0,08 0,29 0,56 0 0,68 0,27 Dąbrówka 0 0,22 0,49 0,37 0,69 0,09 0,11 0,23 1 0 0,26 Mroczki- 0,23 0,69 0,54 0 0 0,2 0,09 0,28 0 0,53 0,18 Rębiszewo Chełsty 0,06 0,56 0,42 0 0,4 0,2 0,23 0,61 0 0 0,17 Dyszobaba 0 0,39 0,12 0,22 0 0,01 0,27 0,47 0,47 0,25 0,13 Załęże-Gartki 0,59 0,07 0,6 0,55 0,25 0,01 0 0 0 0 0,12 Prycanowo 1 0,73 0 0 0 0 0,13 0,21 0 0 0,12 Chrzczonki 0,39 0,26 0,24 0,1 0 0,18 0,04 0,13 0 0,57 0,1 Załęże-Eliasze 0 0,51 0,32 0,17 0 0,01 0,13 0,43 0 0 0,06 Podborze 0 0,11 0,33 0,41 0 0,13 0,19 0,36 0 0 0,06 Paulinowo 0,16 0,63 0,55 0,12 0 0,13 0 0 0 0 0,06 Załęże-Sędzięta 0 0 0,36 0,28 0,15 0,01 0,12 0,38 0 0 0,03 Szygi 0 0,11 0,31 0,14 0,31 0,01 0,12 0,38 0 0 0,03 Załęże Wielkie 0,05 0,25 0,07 0,07 0,17 0 0,14 0,42 0 0 0,01 Miłony 0 0,13 0,26 0 0,13 0,01 0,13 0,43 0 0 0 Źródło: opracowanie własne

140

Tabela 89. Wyniki standaryzacji liniowej w odniesieniu do wybranych problemów społecznych w miejscowości Różan

Podobszar Depopulacj Starzenie się Ubóstwo Ubóstwo Ubóstwo Ubóstwo Bezrobocie Bezrobocie Bezpieczeństwo Bezpieczeństw PROBLEMY w m. Różan a społeczeństw (korzystają (korzystający z (korzystający z i przestępczość o SPOŁECZNE - (liczba (zarejestrowani (długotrwal a cy z pomocy pomocy (Niebieskie Karty) i przestępczość syntetyczny świadcze bezrobotni) e pomocy społecznej z społecznej z (przestępstwa wskaźnik ń z OPS) bezrobotni) społecznej tytułu tytułu kryminalne) wystandaryz ogółem) ubóstwa) bezrobocia) owany STREFA A 1 1 0,86 1 1 1 1 1 0,61 1 1 STREFA D 0 0 1 0,12 0,5 0,96 0,53 0,53 1 0,27 0,4 STREFA E 0 0,17 0,52 0,39 0,99 0,37 0,81 0,73 0 0 0,34 STREFA C 0,11 0,37 0,22 0,07 0,56 0,38 0,58 0,39 0 0,75 0,24 STREFA B 0,52 0 0 0 0 0 0 0 0 0,97 0 Źródło: opracowanie własne

141

Rysunek 1. Wyniki standaryzacji liniowej w odniesieniu do wybranych problemów społecznych w gminie Różan

1 Załęże-Eliasze 2 Załęże-Sędzięta 3 Załęże-Gartki 4 Zawady-Ponikiew 5 Szygi 6 Załęże Wielkie 7 Miłony 8 Załuzie 9 Prycanowo 10 Chrzczonki 11 Dyszobaba 12 Chełsty 13 Podborze 14 RÓŻAN 15 Dąbrówka 16 Kaszewiec 17 Paulinowo 18 Mroczki- Rębiszewo 19 Dzbądz Źródło: opracowanie własne

Rysunek 2. Wyniki standaryzacji liniowej w odniesieniu do wybranych problemów społecznych w miejscowości Różan

Źródło: opracowanie własne

142

3.2. OBSZAR REWITALIZACJI

Obszar rewitalizacji – obszar obejmujący całość lub część obszaru zdegradowanego, cechujący się szczególną koncentracją negatywnych zjawisk, na którym z uwagi na istotne znaczenie dla rozwoju lokalnego, zamierza się prowadzić rewitalizację.

Obszar rewitalizacji

 nie może obejmować terenów większych niż 20% powierzchni gminy,

 oraz zamieszkanych przez więcej niż 30% mieszkańców.

Po przeprowadzeniu analiz prowadzących do wyznaczenia obszaru zdegradowanego, niezbędne jest wyznaczenie (w ramach tego obszaru) obszaru rewitalizacji. Obszar rewitalizacji jest obszarem, na którym prowadzona będzie rewitalizacja.

Określenie, która część obszaru zdegradowanego stanowić będzie obszar rewitalizacji następuje w oparciu o dwie przesłanki. Pierwszą z nich jest stwierdzenie szczególnej koncentracji negatywnych zjawisk społecznych, współwystępujących z innymi problemami. Do wniosku tego można dojść za pomocą metod badawczych służących wyznaczeniu obszaru zdegradowanego (porównanie wartości mierników, ich koncentracji terytorialnej).

Drugą z przesłanek jest uznanie, że obszar ten ma istotne znaczenie dla rozwoju gminy. To bardzo szeroka przesłanka, która pozwala gminie na zachowanie marginesu uznaniowości we wskazaniu, która część obszaru zdegradowanego poddana ma zostać rewitalizacji. Znaczenie dla rozwoju gminy oceniać można na różne sposoby, przede wszystkim istotność danego obszaru powinna jednak wynikać z gminnych dokumentów strategicznych, być w nich wskazana jako obszar szczególnej troski władz publicznych, obszar na którym skupiać się będzie życie społeczno-gospodarcze w gminie. Do oceny istotności obszaru można posłużyć się przykładowo analizami urbanistycznymi, które wskażą obszar wpisujący się w zasady ogólne planowania przestrzennego, takie jak np. zasada miasta zwartego, zasada niskoemisyjności.51

 OBSZAR BOISKO w m. Różan (obszar niezamieszkały) – ze względu na niewykorzystany potencjał przestrzeni boiska oraz niską aktywność fizyczną mieszkańców gminy,  OBSZAR TARGOWISKO w m. Różan (obszar niezamieszkały) – ze względu na niewykorzystany potencjał przestrzeni targowiska, ze względu na ujęty w Strategii rozwoju kierunek związany z kształtowaniem lokalnych powiązań gospodarczych i wykorzystaniem lokalnego potencjału gospodarczego,

51 Źródło: Ustawa o rewitalizacji - praktyczny komentarz, Ministerstwo Infrastruktury i Budownictwa Departament Polityki Przestrzennej, Warszawa 2016

143

a w kontekście problemów wskazanych w programie rewitalizacji, ze względu na wysokie wskaźniki bezrobocia oraz umiarkowany rozwój gospodarczy,  OBSZAR FORT I w m. Różan (obszar niezamieszkały) – ze względu na degradację przestrzenno- funkcjonalną obszaru fortu, niewykorzystanie jego potencjału, ze względu na ujęte w Strategii cele i kierunki, związane z rozwojem turystycznym oraz wykorzystaniem potencjału kulturowego, a w kontekście problemów wskazanych w programie rewitalizacji, ze względu na wysokie wskaźniki bezrobocia oraz umiarkowany rozwój gospodarczy,  OBSZAR FORT IV w m. Różan (obszar niezamieszkały) – ze względu na degradację przestrzenno- funkcjonalną obszaru fortu, niewykorzystanie jego potencjału, ze względu na ujęte w Strategii cele i kierunki, związane z rozwojem turystycznym oraz wykorzystaniem potencjału kulturowego, a w kontekście problemów wskazanych w programie rewitalizacji, ze względu na wysokie wskaźniki bezrobocia oraz umiarkowany rozwój gospodarczy.

Bazując na wynikach analizy danych zastanych, wskaźnikach opisujących poziom rozwoju społeczno- gospodarczego oraz przestrzennego, a także na wynikach badań jakościowych, prowadzonych w trakcie spotkań warsztatowych, biorąc pod uwagę znaczenie wybranych obszarów dla rozwoju gminy, zdecydowano się wskazać do rewitalizacji część obszaru zdegradowanego zlokalizowanego w STREFIE A, tj. centrum miejscowości Różan oraz zlokalizowane w tej miejscowości, wyżej wymienione obszary niezamieszkałe, których rewitalizacja będzie pozytywnie oddziaływać na rozwiązywanie problemów, które koncentrują się w centrum Różana.

Obszary wyznaczone do rewitalizacji w gminie Różan zamieszkuje łącznie 877 osób, co stanowi 19,25% mieszkańców gminy. Obszary wyznaczone do rewitalizacji zajmują powierzchnię 100,85 ha, co stanowi 1,19% powierzchni gminy.

PODOBSZAR CENTRUM M. RÓŻAN

Liczba zamieszkałych: 877 osób (stan na 31.12.2015); 19,25% udziału ogółem

Powierzchnia obszaru: 87,50 ha, 1,03% udziału ogółem

Lokalizacja: 3 Maja, Fortowa, Gdańska (z wyłączeniem bloków 6,6A,6B,6C,6D,6E), Gen. Hallera, Kilińskiego, Lwowska, Mostowa, Nadnarwiańska, Nowa, Ostrowska, Panny Marii, Pl. Obrońców Różana, Przechodnia, Rolna, Sienkiewicza, Słowackiego, Warszawska, Wileńska, Zjazd.

Opis obszaru:

Wskazany do rewitalizacji obszar stanowi centrum miejscowości Różan. Jest również centrum administracyjnym, kulturalnym, oświatowym oraz usługowym gminy Różan. Charakteryzuje się dość zwartą, małomiasteczkową zabudową mieszkalną (obiekty mieszkalne 1-2-3 kondygnacyjne), koncentracją w skali gminy obiektów i usług o charakterze publicznych, w tym lokalizacją Urzędu Gminy, Ośrodka Pomocy Społecznej, Urzędu Pocztowego, Przychodni Lekarskich, Banku oraz działalności gospodarczych.

Na tym obszarze koncentrują się następujące problemy społeczne:

 starzejące się społeczeństwo oraz niekorzystne zjawiska demograficzne, związane z malejącą liczba osób w wieku przedprodukcyjnym,  wysokie bezrobocie, w tym zjawisko bezrobocia długotrwałego,  ubóstwo, widoczne w znacznej liczbie osób korzystających z pomocy społecznej

144

 utrudniona dostępność ludności do podstawowej opieki zdrowotnej. Ponadto na tym obszarze występują następujące problemy:

 gospodarcze: niski poziom przedsiębiorczości oraz niska aktywność gospodarcza,  środowiskowe: związane z dużym natężeniem ruchu komunikacyjnego (hałas, niska emisja), zagrożenie powodziowe,  przestrzenno-funkcjonalne: mała ilość lokali socjalnych (w stosunku do znacznej liczby osób, które potrzebują wsparcia, co ukazują dane dot. pomocy społecznej), nieuporządkowana struktura przestrzenna rynku, brak miejsc parkingowych w obrębie centrum miasta,  techniczne: stan dróg lokalnych wymagający modernizacji i przebudowy. Kluczowe kierunki działań, związane z wychodzeniem ze stanu kryzysowego dla tego obszaru związane będą z:

 Wspieraniem aktywności gospodarczej mieszkańców gminy.  Zwiększeniem ilości lokali socjalnych.  Wpieraniem aktywności społecznej mieszkańców gminy.  Tworzeniem atrakcyjnych i funkcjonalnych przestrzeni publicznych, wspierających rozwój funkcji turystycznej oraz poprawiających jakość życia mieszkańców.  Działaniami na rzecz poprawy bezpieczeństwa mieszkańców oraz ochrony środowiska.

Mapa 3. Podobszar rewitalizacji Centrum M. Różan

Źródło: opracowanie własne

145

Tabela 90. Wskaźniki opisujące negatywne zjawiska społeczna dla podobszaru rewitalizacji Centrum M. Różan

Miernik Źródło Natężenie zjawiska Średnia gminna Skala zjawiska % skali zjawiska % skali zjawiska Wartość danych w przestrzeni w przestrzeni wystandaryzowana* gminy miasta Dynamika zmiany liczby UM -7,97% -1,92% zmiana liczby 100% 92,59% 1,00 ludności 2015/2010 mieszkańców wyniosła -125 osób Odsetek ludności w wieku UM 23,75% 19,01% liczba osób w wieku 39,61% 65,33% 1,00 poprodukcyjnym w liczbie poprodukcyjnym ludności ogółem 2015 wyniosła 343 osoby Udział bezrobotnych PUP 15,10% 18,16% liczba osób 25,53% 49,07% 1,00 zarejestrowanych w bezrobotnych ludności w wieku wyniosła 132 osoby produkcyjnym 2015 Udział długotrwale PUP 12,13% 11,49% liczba osób 32,42% 53,00% 1,00 bezrobotnych bezrobotnych zarejestrowanych w długotrwale ludności w wieku wyniosła 106 osób produkcyjnym 2015 Odsetek ludności OPS 20,50% 20,22% liczba osób 32,14% 46,84% 0,86 korzystający z pomocy korzystających z społecznej w liczbie pomocy społecznej ludności ogółem 2015 wyniosła 296 osób Odsetek ludności OPS 5,78% 4,87% liczba osób 31,08% 77,53% 1,00 korzystający z pomocy korzystających z społecznej z tytułu ubóstwa pomocy społecznej w liczbie ludności ogółem z tytułu ubóstwa 2015 wyniosła 69 osób Odsetek ludności OPS 7,67% 6,46% liczba osób 36,41% 46,21% 1,00 korzystający z pomocy korzystających z

146

społecznej z tytułu pomocy społecznej bezrobocia w liczbie z tytułu bezrobocia ludności w wieku wyniosła 67 osób produkcyjnym 2015 Liczba świadczeń z OPS na OPS 750,14 707,00 liczba świadczeń z 33,63% 52,51% 1,00 100 mieszkańców pomocy społecznej wyniosła 10 832 świadczenia Liczba wystawionych OPS 0,69 1,1 liczba osób 20,00% 50% 0,61 Niebieskich Kart na 1000 wystawionych mieszkańców Niebieskich Kart wyniosła 1 kartę Ilość przestępstw KPP 13,16 11,63 liczba przestępstw 35,85% 52,78% 1,00 kryminalnych na 1 000 kryminalnych mieszkańców wyniosła 19 przypadków Źródło: opracowanie własne

147

PODOBSZAR BOISKO W M. RÓŻAN

Liczba zamieszkałych: 0 osób (stan na 31.12.2015); 0,00% udziału ogółem

Powierzchnia obszaru: 0,70 ha; 0,01% udziału ogółem

Lokalizacja: działka nr 152/2 w m. Różan

Opis obszaru:

Wskazany podobszar obejmuje teren boiska sportowego w m. Różan. Działania rewitalizacyjne, prowadzone na tym obszarze polegać będą na poprawie warunków funkcjonowania obiektu, a tym samym podnosić będą jakość życia na obszarze rewitalizacji, wnosić będą wkład w rozwój aktywności fizycznej, a także poprawiać jakość oferty zagospodarowania czasu wolnego, świadczoną przez lokalne kluby sportowe. Zwiększenie aktywności fizycznej mieszkańców miasta, w tym w ramach zespołowych dyscyplin sportowych, pozytywnie wpływać będzie na integrację społeczną.

Mapa 4. Podobszar rewitalizacji Boisko w M. Różan

Źródło: opracowanie własne

148

PODOBSZAR TARGOWISKO W M. RÓŻAN

Liczba zamieszkałych: 0 osób (stan na 31.12.2015); 0,00% udziału ogółem

Powierzchnia obszaru: 4,01 ha; 0,05% udziału ogółem

Lokalizacja: działki nr: 893/1, 893/2 w m. Różan

Opis obszaru: wskazany do rewitalizacji podobszar obejmuje niezagospodarowaną przestrzeń, na której planuje się utworzenie lokalnego targowiska, które wspierać będzie rozwój lokalnej przedsiębiorczości oraz wzmacniać będzie kształtowanie lokalnych kooperacji i obiegów gospodarczych, wspierając wchodzenie na rynek lokalnych produktów.

Mapa 5. Podobszar rewitalizacji Targowisko w M. Różan

Źródło: opracowanie własne

149

PODOBSZAR FORT I W M. RÓŻAN

Liczba zamieszkałych: 0 osób (stan na 31.12.2015); 0,00% udziału ogółem

Powierzchnia obszaru: 2,68 ha; 0,03% udziału ogółem

Lokalizacja: działka nr 106 w m. Różan

Opis obszaru:

Obszar fortów – tj. obszar o szczególnych walorach dla rozwoju funkcji turystycznej, edukacyjnej, kulturalnej, obecnie jest zaniedbany i nieprzystosowany do obsługi ruchu turystycznego. Działania rewitalizacyjne powinny być realizowane pod kątem wykorzystania turystycznego, zachowania walorów przestrzenno-kulturowych (obiekt zabytkowy), jak też tworzenia atrakcyjnych przestrzeni publicznych dla mieszkańców gminy (miejsca spotkań, spacerów, aktywności kulturalno-rozrywkowej), tworzenie nowych miejsc pracy do obsługi infrastruktury turystycznej.

Działka na której znajduje się fort jest działką Gminy Różan, nieużytkowaną. Na wschód od terenu fortu znajduje się teren zabudowy mieszkaniowej. Na północny zachód do działki fortu przylega stacja transformatorowa. Na południowy zachód i zachód od fortu znajduje się szkoła oraz zespół boisk. Na północ od działki fortu znajdują się tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej. Dojazd do fortu jest zapewniony od strony wschodniej, w przybliżeniu w połowie działki znajduje się istniejący wjazd na teren z ul. Szkolnej.

Teren fortu nr 1 w Różanie został w całości ukształtowany w celu nadania mu funkcji obronnej, jako obiekt fortyfikacyjny armii carskiej przed I Wojną Światową. Obiekty i budynki fortu posiadają rozwiązania konstrukcyjne i budowlane typowe dla funkcji obronnej. Ze względu na wartość historyczną, cały teren fortu wraz z budynkami objęty jest ochroną konserwatorską w formie wpisu do rejestru zabytków województwa mazowieckiego pod nr. A-452 decyzją z dn. 20.06.1978 r. Wpis do rejestru zabytków ogranicza możliwości ingerencji w stan istniejący do działań niezbędnych, przy czym przede wszystkim powinny to być ingerencje pozwalające na polepszenie stanu technicznego i stanu zachowania zabytku i jego prawidłową ekspozycję, a dopiero w drugim rzędzie powinny to być ingerencje służące umożliwieniu użytkowania obiektu przez współczesnego użytkownika, w sposób który nie oddziałuje szkodliwie na jego zabytkowy charakter.

Dla obszaru, na którym położony jest fort obowiązuje miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego – Uchwała Nr XXXIV/209/2014 Rady Miejskiej w Różanie z dn. 22 sierpnia 2014 r.

W szczególności plan ustala dla przedmiotowej działki co następuje. Działka znajduje się w strefie ochrony konserwatorskiej A i oznaczona jest jako teren 1UZP. Dla tego terenu ustalono iż: jest dopuszczalna realizacja celów publicznych. Przeznaczenie terenu określono jako zabudowa usługowa w zieleni urządzonej, co obejmuje m.in. budynki usługowe, dojścia, zieleń urządzoną, obiekty małej architektury oraz urządzenia techniczne i obiekty liniowe infrastruktury technicznej. W budynku usługowym ustalono usługi typu m.in: oświaty, kultury, sportu i rekreacji. Plan dopuszcza wydzielenie lokalu usługowego typu m.in. gastronomii, biur, administracji o powierzchni całkowitej nieprzekraczającej 30% powierzchni całkowitej budynku usługowego. Warunki zabudowy określono jako użytkowanie istniejącej zabudowy z możliwością rozbudowy, nadbudowy, przebudowy oraz budowa nowych obiektów budowlanych zgodnie z przeznaczeniem terenu. Powierzchnię biologicznie czynną określono jako nie mniej niż 50% powierzchni działki budowlanej, powierzchnię zabudowy jako nie więcej niż 30% powierzchni działki budowlanej, parametry budynków jako nie więcej niż 3 kondygnacje naziemne, maksymalna wysokość 12m, przy formach płaskich dachu wysokość do gzymsu lub attyki maksymalnie 11m.

150

kulturowego wzmacnia wykorzystanie już istniejącego potencjału turystycznego oraz rekreacyjnego gminy, opartego na walorach środowiska (lasy, rzeka Narew, przyroda). Tym samym rewitalizacja obszaru fortów pozytywnie wpływać będzie na:

 Wspieranie aktywności gospodarczej mieszkańców gminy. Wpieranie aktywności społecznej mieszkańców gminy (budowanie tożsamości).  Tworzenie atrakcyjnych i funkcjonalnych przestrzeni publicznych, wspierających rozwój funkcji turystycznej oraz poprawiających jakość życia mieszkańców.

Mapa 6. Podobszar rewitalizacji Fort I w M. Różan

Źródło: opracowanie własne

151

PODOBSZAR FORT IV W M. RÓŻAN

Liczba zamieszkałych: 0 osób (stan na 31.12.2015); 0,00% udziału ogółem

Powierzchnia obszaru: 5,96 ha; 0,07% udziału ogółem

Lokalizacja: działki nr: 841/2, 845, 846/2, 842 w m. Różan

Opis obszaru:

Na terenie miasta Różan w pierwszych latach XX wieku został wzniesiony przez Rosję zespół fortyfikacji nazywany Twierdzą Różan. Umocnienia zbudowano w celu zabezpieczenia przepraw przez rzekę Narew.

Twierdza składała się z trzech fortów zlokalizowanych wokół miasta (Fort I, II, III) oraz czwarty fort ziemny zlokalizowany bezpośrednio w pobliżu mostu (Fort IV). Rozpoczęcie prac przy budowie fortów I, II i III opóźniało się, dlatego też zdecydowano na prowizoryczne osłonięcie przeprawy i mostu budując w latach 1902-1904 dwie ziemne reduty piechoty (po obu stronach drogi prowadzącej do mostu), czyli Fort IV. Forty są zachowane do dzisiaj w różnym stanie. Fort IV (ziemny) jest tylko częściowo zachowany.

Rewitalizacja fortów wpisuje się w Strategię rozwoju gminy, tj. wykorzystuje potencjał kulturowy do kreowania aktywności gospodarczej, poprzez zwiększenie atrakcyjności turystycznej. Wykorzystanie potencjału kulturowego wzmacnia wykorzystanie już istniejącego potencjału turystycznego oraz rekreacyjnego gminy, opartego na walorach środowiska (lasy, Narew, przyroda). Tym samym rewitalizacja obszaru fortów pozytywnie wpływać będzie na:

152

Mapa 7. Podobszar rewitalizacji Fort IV w M. Różan

Źródło: opracowanie własne

153

4. WIZJA OBSZARU REWITALIZACJI

Wizja, jest swego rodzaju projekcją przyszłości, do jakiej dążą samorząd i społeczność lokalna. Wizja rozwoju opisuje pożądany stan docelowy w perspektywie kilku – kilkunastu lat. Wizja odpowiada zamierzeniom i aspiracjom oraz oczekiwaniom, wynikającym z możliwości rozwoju i wykorzystania potencjału regionu.

Mając na uwadze zasadę komplementarności działań związanych z rewitalizacją, jak również wykorzystanie synergii ze Strategią Rozwoju Gminy Różan, założono, że wizja obszaru/ów rewitalizacji powinna być spójna z oczekiwanym obrazem przyszłości gminy. Działania rewitalizacyjne powinny być co do zasady elementem Strategii rozwoju gminy, wykorzystującym mocne strony gminy oraz szanse pojawiające się w otoczeniu.

Mając na uwadze powyższe, zdefiniowana została wizja obszaru rewitalizacji w gminie Różan.

Wizja obszaru rewitalizacji: „ATRAKCYJNY TURYSTYCZNIE OBSZAR, KTÓRY POPRZEZ ROZWÓJ SPOŁECZNO-GOSPODARCZY PODNIESIE STANDARD ŻYCIA MIESZKAŃCÓW”

Mając na uwadze kształt obszaru rewitalizacji (1 podobszar zamieszkały oraz 4 podobszary niezamieszkane), mając na uwadze niewielki charakter miejscowości Różan oraz nieduże odległości dzielące poszczególne podobszary, zdefiniowano jedną wspólną wizję obszaru rewitalizacji.

Filarami wizji jest rozwój społeczno-gospodarczy, który wykorzystuje lokalne potencjały/specjalizacje, związane z wysokimi walorami przyrodniczymi, atrakcyjność turystyczną, korzystną lokalizacją oraz posiadane obiekty dziedzictwa kulturowego. Podniesienie aktywności gospodarczej i społecznej wpływać będzie na poniesienie standardu życia mieszkańców (nowe miejsca pracy, wzrost dochodów mieszkańców, tworzenie przestrzeni publicznych, poprawa funkcjonalności przestrzeni).

Tym samym wizja obszaru rewitalizacji spójna jest z celem nadrzędnym istnienia Gminy Różan, który zdefiniowany został w misji.

„MISJĄ GMINY RÓŻAN JEST ZAPEWNIENIE WYSOKIEJ JAKOŚCI ŻYCIA MIESZKAŃCÓW W OPARCIU O ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ.”

Wizja obszaru rewitalizacji zbudowana został na następujących fundamentach (mocnych stronach):

154

Wysokie walory przyrodnicze

Wysoka atrakcyjność turystyczna

Walory przyrodnicze predestynują obszar gminy do rozwoju funkcji turystycznej i rekreacyjno-wypoczynkowej, w tym turystyki aktywnej (kajakarstwo, wędkarstwo, zbieranie grzybów i owoców leśnych). Gmina zaliczana jest do rejonu wypoczynkowego „Różański”, rozciągającego się wzdłuż doliny Narwi na odcinku od Kamianki do wsi Plewicy, gdzie łączy się z rejonem „Dolnego Bugu”. Rejon wypoczynkowy „Różański” ma powierzchnię ok. 170 km2 i obejmuje piaszczysty taras nadzalewowy Narwi urozmaicony wydmami. W części środkowej taras przechodzi w piaszczystą wysoczyznę lodowcową, opadającą stromą krawędzią ku zwężającej się dolinie Narwi. W części północnej dolina meandrującej rzeki jest szeroka, występują w niej liczne starorzecza, a w części środkowej – rozległe piaszczyste plaże. Wysoką wartość walorów przyrodniczych podkreśla włączenie terenu

155

gminy w granice obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Polski”, a rzeki Narwi w sieć obszarów chronionych ECONET-PL i Natura 2000 (SOO „Dolina Dolnej Narwi”).

Forty w miejscowości Różan

Korzystne położenie względem głównych ciągów komunikacyjnych kraju i województwa

Gmina Różan cechuje się korzystnym położeniem i dobrą dostępnością komunikacyjną. Gmina zlokalizowana jest w odległości 88 km od Warszawy i 27 km od Ostrołęki, na przecięciu dróg krajowych 60 i 61. Znajduje się ponadto w niewielkiej odległości od trasy E-8, co poprawia dostępność komunikacyjną gminy z każdego kierunku kraju.

Wskazane do rewitalizacji obszary zostały poddane analizie SWOT, w odniesieniu do zdefiniowanej wizji obszaru rewitalizacji. Analiza SWOT stanowiła istotny krok w kierunku definiowania celów i kierunków działań rewitalizacyjnych.

52 Za: Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan

156

Analiza SWOT

Analiza SWOT obejmuje analizę:

 Mocnych stron, tj. uwarunkowań wewnętrznych, mających pozytywny charakter z punktu widzenia przyszłego rozwoju,

 Słabych stron, tj. uwarunkowań wewnętrznych o negatywnym charakterze,

 Szans, tj. uwarunkowań zewnętrznych o charakterze pozytywnym. Jako szanse uwzględnione zostały te zagadnienia, których źródła leżą poza gminą lub poza zakresem kompetencji władz publicznych działających na obszarze gminy,

 Zagrożeń, tj. uwarunkowań zewnętrznych mających negatywny wpływ na dalszy rozwój gminy.

Tabela 91. Analiza SWOT obszaru rewitalizacji

Mocne strony obszaru rewitalizacji Słabe strony obszaru rewitalizacji 1. Centrum miasta skupiające instytucje publiczne, 1. Brak zaangażowania społecznego mieszkańców. usługi oraz handel. 2. Istotna degradacja obiektu historycznego fort nr I. 2. Obiekty zabytkowe (kościół, rynek objęty w całości 3. Konieczność modernizacji zabytkowego rynku i parku. ochroną konserwatorską, park, fort nr I – wpisany 4. Bardzo wysoki poziom bezrobocia. do rejestru zabytków i fort nr IV). 5. Występowanie zjawisk patologicznych (alkoholizm). 3. Forty nr I i IV pod względem walorów 6. Brak kanalizacji deszczowej (głównie ulica Gdańska). gospodarczych i turystycznych. 7. Wyeksploatowane nawierzchnie dróg. 4. Walory środowiskowe (rzeka Narew, rozlewiska). 8. Brak zaplecza turystycznego (małej gastronomii, bazy 5. Obszar „Targowisko”, będący istotnym noclegowej). potencjałem do rozwoju działalności handlowej. 9. Drogi krajowe nr 60 i 61 generują istotny hałas, który 6. Dobre skomunikowanie z Warszawą oraz negatywnie wpływa na jakość życia mieszkańców. miejscowościami ościennymi. Obszar „Centrum” przecinają drogi krajowe nr 60 i 61. Szanse rozwoju obszaru rewitalizacji Zagrożenia rozwoju obszaru rewitalizacji 1. Rozwój turystyki. 1. Umiarkowany wzrost gospodarczy, zbyt wolny przyrost 2. Dostępność środków na działania rewitalizacyjne. nowych miejsc pracy. 3. Przyciągnięcie inwestorów. 2. Niewystarczające co do potrzeb środki na działania 4. Uruchomienie „targowiska” pozwoli rozwinąć rewitalizacyjne. rolnikom handel produktami rolnymi oraz 3. Postępujący proces starzenia się społeczeństwa. zwierzętami hodowlanymi (w promieniu 70km nie 4. Bliskość Warszawy, która „wysysa” z obszaru młodych będzie innego tego typu obiektu). ludzi poszukujących pracy. Dalsza depopulacja obszaru. 5. Realizacja inwestycji turystycznych (miejsca noclegowe, gastronomia, bar) na obszarze fort nr 1. 6. Stworzenie infrastruktury rekreacyjnej i kulturalnej (amfiteatr, platforma widokowa, plac zabaw, zadaszona wiata z miejscem na ognisko, ścieżka rowerowa, parking, edukacyjna ścieżka z wykorzystaniem historycznej brukowanej drogi z kamienia naturalnego) na obszarze fort nr 4 Źródło: opracowanie własne

157

5. CELE REWITALIZACJI ORAZ KIERUNKI DZIAŁAŃ

W oparciu o przeprowadzone analizy sytuacji społeczno-gospodarczej, przestrzenno-funkcjonalnej, środowiskowej i technicznej gminy Różan, które przedstawiono w poprzednich rozdziałach, a także przy uwzględnieniu zapisów dokumentów strategicznych sporządzonych na wyższych szczeblach (krajowym i wojewódzkim) sformułowane zostały cele rewitalizacji gminy Różan. Zgodnie z logiką główne cele rewitalizacji odnoszą się do zidentyfikowanych obszarów problemowych, wyznaczonych na podstawie analiz oraz konsultacji społecznych.

Program Rewitalizacji zbudowany został w oparciu o hierarchiczną strukturę celów, w tym celów głównych oraz podlegających im kierunków działań rewitalizacyjnych i zadań rewitalizacyjnych. Cele główne nawiązują bezpośrednio do wizji obszaru rewitalizacji, stanowiąc jej rozwinięcie. Hierarchiczna struktura celów porządkuje sposób działań związanych z rewitalizacją, wskazując poszczególnym kierunkom działań ich nadrzędny cel.

Cele rewitalizacji nawiązują bezpośrednio do filarów wizji, tj. do rozwoju społecznego oraz gospodarczego. Tym samym odpowiadają na zdefiniowanie główne problemy występujące w obszarze rewitalizacji, w tym w sferze społecznej: ubóstwo oraz bezrobocie, w sferze gospodarczej: umiarkowany wzrost gospodarczy oraz umiarkowane wskaźniki przedsiębiorczości. Cele wykorzystują również endogenny potencjał gminy, oparty na atrakcyjności turystycznej, której wzmocnienie przyczyni się do rozwoju gospodarczego i tym samym przeciwdziałać będzie negatywnym zjawiskom społecznym.

CELE GŁÓWNE REWITALIZACJI W GMINIE RÓŻAN TO: 1. Podniesienie atrakcyjności turystycznej. 2. Podniesienie aktywności społeczno-gospodarczej.

Ponadto w trakcie prac warsztatowych z liderami oraz mieszkańcami gminy Różan schemat celów został rozwinięty o kierunki działań rewitalizacyjnych.

KIERUNKI DZIAŁŃ REWITALIZACYJNYCH I ZADANIA CELE GŁÓWNE REWITALIZACYJNE

KIERUNKI DZIAŁAŃ: 1. Podniesienie atrakcyjności 1.1. Modernizacja obiektów historycznych w kierunku wykorzystania turystycznego. turystycznej. 1.2. Stworzenie bazy turystycznej. 1.3. Stworzenie i promocja oferty turystycznej.

KIERUNKI DZIAŁAŃ: 2. Podniesienie aktywności 2.1. Podejmowanie działań na rzecz rozwoju regionalnego społeczno-gospodarczej. handlu. 2.2. Podniesienie aktywności społecznej mieszkańców.

158

6. LISTA PODSTAWOWYCH PROJEKTÓW I PRZEDSIĘWZIĘĆ REWITALIZACYJNYCH

Lista planowanych podstawowych projektów i przedsięwzięć rewitalizacyjnych obejmuje zdefiniowane na etapie tworzenia Programu rewitalizacji projekty i zadania, charakteryzujące się znacznym stopniem zaawansowania ich planów realizacji. Są to ponadto projekty, które co do zasady zlokalizowane są na obszarze rewitalizacji oraz wykazują silną zbieżność z celami rewitalizacji (wysoki wpływ na rozwiązywanie przede wszystkim problemów społecznych oraz pobudzanie aktywności gospodarczej).

Tabela 92. Podstawowe projekty i przedsięwzięcia rewitalizacyjne w odniesieniu do celów i kierunków rewitalizacji w gminie Różan

KIERUNKI DZIAŁŃ REWITALIZACYJNYCH I ZADANIA CELE GŁÓWNE REWITALIZACYJNE

KIERUNKI DZIAŁAŃ: 1.2. Modernizacja obiektów historycznych w kierunku wykorzystania turystycznego. ZADANIA: Adaptacja na cele użytkowe oraz prace konserwatorskie i restauratorskie na terenie Fortu nr 1 w Różanie przy ul. Szkolnej 7, działka nr ewid.106. Zagospodarowanie rekreacyjno – kulturalne terenu 1. Podniesienie atrakcyjności Fortu nr 4 w Różanie. turystycznej. 1.2. Stworzenie bazy turystycznej. ZADANIA: Przebudowa rynku miejskiego w Różanie, działka nr ewid.413. Wizerunek miasta Różan jako miasta turystycznego 1.3. Stworzenie i promocja oferty turystycznej. ZADANIA: Nie zdefiniowano

159

KIERUNKI DZIAŁAŃ: 2.1. Podejmowanie działań na rzecz rozwoju regionalnego handlu. 2. Podniesienie aktywności ZADANIA: społeczno-gospodarczej. Budowa placu targowego w Różanie. 2.2. Podniesienie aktywności społecznej mieszkańców. ZADANIA: Urządzenie boiska szkolnego.

160

Tabela 93. Lista podstawowych projektów i przedsięwzięć rewitalizacyjnych

L.p. Podmiot Tytuł projektu Cele, opis problemu, zakres realizowanych Lokalizacja Planowan Termin Planowany efekt zgłaszający zadań, wskaźniki produktu e nakłady realizacj rewitalizacji, kluczowe (zł) i wskaźniki rezultatu 1. Gmina Różan Adaptacja na cele Cele: Podobszar Fort I 10,2 mln 2019- Ochrona zabytku przed użytkowe oraz 2020 degradacją oraz 1. Podniesienie atrakcyjności turystycznej Ulica Szkolna 7, prace 06-230 Różan. zwiększenie atrakcyjności konserwatorskie i 1.1 Modernizacja obiektów historycznych w miasta i gminy Różan dla Działka nr restauratorskie na kierunku wykorzystania turystycznego. mieszkańców i turystów. ewidencyjny terenie Fortu nr 1 Opis problemu 106 o Wskaźniki rezultatu: w Różanie przy ul. powierzchni wzrost liczy turystów, Szkolnej 7, działka Teren fortu nie jest wykorzystywany jako obiekt 26836.05 m², wzrost przedsiębiorczości, nr ewid.106. turystyczna. Teren fortu charakteryzuje się degradacją techniczną oraz przestrzenno- powierzchnia spadek bezrobocia i funkcjonalną. Wykorzystanie obiektu dziedzictwa zabudowy ubóstwa. kulturowego wpisuje się w Strategię Rozwoju budynków Gminy Różan. Podnoszenie atrakcyjności 1322,28 m² turystycznej obszaru rewitalizacji jest również Ulica Szkolna 7, odpowiedzią na problemy wysokiego bezrobocia, 06-230 Różan. ubóstwa oraz umiarkowanego wzrostu Działka nr gospodarczego. ewidencyjny 106 o Zakres realizowanych zadań: powierzchni Odbiorcą projektu są mieszkańcy i przyjeżdżający 26836.05 m², turyści. Projekt obejmuje wykonanie ogrodzenia, powierzchnia Zagospodarowanie terenu z ciągami dla pieszych i zabudowy oświetleniem, Odrestaurowanie istniejących, budynków zabytkowych budynków obronnych, wykonanie 1322,28 m² instalacji wewnętrznych: centralnego ogrzewania, wodno – kanalizacyjnych, elektrycznych, budowa pomieszczenia kotłowni z wyposażeniem. Wyposażenie sal: medialnej, noclegowej, pomieszczenia na bar. Wskaźniki produktu:

161

L.p. Podmiot Tytuł projektu Cele, opis problemu, zakres realizowanych Lokalizacja Planowan Termin Planowany efekt zgłaszający zadań, wskaźniki produktu e nakłady realizacj rewitalizacji, kluczowe (zł) i wskaźniki rezultatu Liczba zrewitalizowanych obiektów / przestrzeni publicznych – 1 Liczba zrewitalizowanych obiektów dziedzictwa kulturowego – 1 2. Gmina Różan Zagospodarowani Cele: Podobszar Fort 5,17 mln 2019- Zwiększenie atrakcyjności e rekreacyjno – IV 2020 miasta i gminy Różan dla 1. Podniesienie atrakcyjności turystycznej kulturalne terenu mieszkańców i turystów. Różan, działki nr Fortu nr 4 w 1.1 Modernizacja obiektów historycznych w kierunku wykorzystania turystycznego. ewidencyjny Wskaźniki rezultatu: Różanie 841/2- wzrost liczy turystów, Opis problemu powierzchnia wzrost przedsiębiorczości, Teren fortu nie jest wykorzystywany jako obiekt 34728,20 m², spadek bezrobocia i turystyczny. Teren fortu charakteryzuje się 845- ubóstwa. degradacją techniczną oraz przestrzenno- powierzchnia funkcjonalną. Wykorzystanie obiektu dziedzictwa 6569,00 m² , kulturowego wpisuje się w Strategię Rozwoju 846/2- Gminy Różan. Podnoszenie atrakcyjności powierzchnia turystycznej obszaru rewitalizacji jest również 13811,90 m², odpowiedzią na problemy wysokiego bezrobocia, 842- ubóstwa oraz umiarkowanego wzrostu powierzchnia gospodarczego. działki 159,3 m² Zakres realizowanych: Budowa sceny plenerowej wraz z budynkiem zaplecza i miejscami dla widowni, budowę platformy widokowej, budowa wiaty i miejsca na ognisko, montaż urządzeń fitness, budowa placu zabaw dla dzieci, parking dla samochodów, odremontowanie zabytkowej drogi z kamienia naturalnego, ciągi piesze, oświetlenie terenu. Wskaźniki produktu:

162

L.p. Podmiot Tytuł projektu Cele, opis problemu, zakres realizowanych Lokalizacja Planowan Termin Planowany efekt zgłaszający zadań, wskaźniki produktu e nakłady realizacj rewitalizacji, kluczowe (zł) i wskaźniki rezultatu Liczba zrewitalizowanych obiektów / przestrzeni publicznych – 1 Liczba zrewitalizowanych obiektów dziedzictwa kulturowego – 1 3. Gmina Różan Przebudowa Cele: Podobszar 1,0 mln 2017- Wzrost atrakcyjności rynku miejskiego Centrum, 2018 turystycznej miasteczka. 1. Podniesienie atrakcyjności turystycznej w Różanie, działka Plac Obrońców Odbudowa po wieloletniej nr ewid.413. 1.2 Stworzenie bazy turystycznej. Różana 4, 06- eksploatacji. Poprawa 230 Różan. komunikacji w mieście. Opis problemu: Działka nr Wskaźniki rezultatu: Obszar centrum m. Różan jest jednocześnie ewidencyjny wzrost liczy turystów, centrum usługowym gminy Różan. Potencjał tego 413 o obszaru, mając na uwadze rozwój turystyczny wzrost przedsiębiorczości, powierzchni spadek bezrobocia i gminy, związany jest z obsługą ruchu 9108,00 m², turystycznego (komplementarność z działaniami ubóstwa. rewitalizacji fortów). Obszar ten wykazuje się niedostosowaniem do funkcji, jaką mógłby pełnić. Brak jest miejsc parkingowych, obszar wymaga uporządkowania i podniesienia estetyki. Zakres realizowanych zadań: Odbiorcą projektu są mieszkańcy i odwiedzający miasteczko Różan. Przedsięwzięcie obejmuje wykonanie nowych nawierzchni ulic, parkingu i chodników, budowę nowej fontanny oraz oświetlenie terenu. Wskaźniki produktu: Liczba zrewitalizowanych/ zmodernizowanych przestrzeni publicznych w zakresie infrastruktury technicznej – 1

163

L.p. Podmiot Tytuł projektu Cele, opis problemu, zakres realizowanych Lokalizacja Planowan Termin Planowany efekt zgłaszający zadań, wskaźniki produktu e nakłady realizacj rewitalizacji, kluczowe (zł) i wskaźniki rezultatu 4. Gmina Różan Wizerunek miasta 1. Podniesienie atrakcyjności turystycznej Rynek miasta 0,5 mln 2017 - Wizerunkowa poprawa Różan jako miasta Różan oraz jego 2020 miasta która by zachęciła 1.2 Stworzenie bazy turystycznej. turystycznego otoczenie do przebywania turystów Opis problemu: w Różanie nie tylko na Obszar centrum m. Różan jest jednocześnie zakupy, ale także centrum usługowym gminy Różan. Potencjał tego łatwiejsze się poruszanie z obszaru, mając na uwadze rozwój turystyczny wózkami dziecięcymi. gminy, związany jest z obsługą ruchu Basen byłby także dobrym turystycznego (komplementarność z działaniami miejscem na pobyt rewitalizacji fortów). Obszar ten wykazuje się turystów i bezpiecznym niedostosowaniem do funkcji, jaką mógłby kąpieliskiem dla pełnić. Brak jest miejsc parkingowych, obszar miejscowych szczególnie wymaga uporządkowania i podniesienia estetyki. dzieci. Zakres realizowanych zadań: Wskaźniki rezultatu: wzrost liczy turystów, Poprawa nawierzchni chodnikowej i wzrost przedsiębiorczości, przystosowanie jej do wózków dziecięcych spadek bezrobocia i /inwalidzkich. Poprawa jakości drzewostanu przy ubóstwa. ulicach (w tym momencie są dziury po starych drzewach lub w ich miejscach są kosze, znaki lub inna kostka brukowa). Uruchomienie w sezonie letnim obiektu basenowego (basen odkryty) znajdującego się w m. Różan. Wskaźniki produktu: Liczba zrewitalizowanych/ zmodernizowanych przestrzeni publicznych w zakresie przestrzennofunkcjonalnym – 1 5. Gmina Różan Budowa placu Cele: Podobszar 4,5 mln 2017- Możliwość handlu płodami targowego w Targowisko, 2018 rolnymi i zwierzętami 2. Podniesienie aktywności społeczno- Różanie przez rolników. gospodarczej.

164

L.p. Podmiot Tytuł projektu Cele, opis problemu, zakres realizowanych Lokalizacja Planowan Termin Planowany efekt zgłaszający zadań, wskaźniki produktu e nakłady realizacj rewitalizacji, kluczowe (zł) i wskaźniki rezultatu 2.1. Podejmowanie działań na rzecz rozwoju Różan, ul. Wskaźniki rezultatu: regionalnego handlu. Królowej Bony – Wzrost przedsiębiorczości, działki nr 893/1 Opis problemu: spadek bezrobocia i o pow.2,4644 ubóstwa. Obszar rewitalizacji charakteryzuje się wysokimi ha i 893/2 o wskaźnikami bezrobocia oraz znacznym pow.1,5456 ha odsetkiem osób korzystających z pomocy społecznej. Tempo wzrostu gospodarczego jest umiarkowane. W celu pobudzenia działalności gospodarczej istotne jest wzmacnianie lokalnych obiegów gospodarczych, w tym wspieranie rozwoju lokalnych produktów, np. poprzez wsparcie wchodzenia ich na rynek. Wspieranie mechanizmów współpracy gospodarczej na obszarze gminy i w jej sąsiedztwie – wzmacnianie lokalnych obiektów gospodarczych, wykorzystujących lokalne produkty i usługi – to jeden z kierunków ujętych w Strategii Rozwoju Gminy Różan. Zakres realizowanych zadań: W ramach projektu wykonane zostaną wiaty handlowe, parkingi , kontenery śmietnikowe, zadaszone boksy dla zwierząt z rampą do rozładunku zwierząt, budynek administracyjny z punktem weterynaryjnym, zbiornik bezodpływowy na odchody zwierzęce , Odbiorcą projektu będą mieszkańcy gminy Rożan oraz Gmin sąsiednich , jak również całego rejonu Wskaźniki produktu:

165

L.p. Podmiot Tytuł projektu Cele, opis problemu, zakres realizowanych Lokalizacja Planowan Termin Planowany efekt zgłaszający zadań, wskaźniki produktu e nakłady realizacj rewitalizacji, kluczowe (zł) i wskaźniki rezultatu Liczba zrewitalizowanych/ zagospodarowanych przestrzeni publicznych ukierunkowanych na zwiększenie aktywności gospodarczej – 1 6. Gmina Różan Urządzenie boiska Cele: Podobszar 0,5 mln 2020 Będzie skutecznym placem szkolnego Centrum, manewrowym dla dzieci 2. Podniesienie aktywności społeczno- gospodarczej. Różan, ubiegające się o kartę Ul. Szkolna – rowerową i bezpiecznym 2.2. Podniesienie aktywności społecznej działka nr 152/2 miejscem oczekiwania na mieszkańców. o pow.0,7037 odjazd ze szkoły po Opis problemu ha zajęciach, dzieci z terenu Gminy. Na obszarze rewitalizacji notowane są niskie wskaźniki aktywności fizycznej. Aktywność Wskaźniki rezultatu: fizyczna, oprócz pozytywnego wpływu na zwiększenie aktywności zdrowie, jest elementem integracji społecznej. fizycznej mieszkańców, Obszar boiska nie jest w pełni wykorzystany. zwiększenie aktywności Brakuje w szczególności oferty dla dzieci. społecznej. Zakres realizowanych zadań: Budowa miasteczka rowerowego oraz placu zabaw dla dzieci klas I-III. Wskaźniki produktu: Liczba zmodernizowanych/ zrewitalizowanych obiektów infrastruktury społecznej – 1

166

7. POZOSTAŁE PROJEKTY I PRZEDSIĘWZIĘCIA REWITALIZACYJNE

W tym rozdziale ujęte zostały pozostałe projekty i przedsięwzięcia rewitalizacyjne, tj. takie, których na etapie tworzenia programu rewitalizacji nie udało się szczegółowo zdefiniować, natomiast ich przyszła realizacja wykazuje zbieżność z celami rewitalizacji lub może wnosić wkład w rozwiązywanie problemów społecznych, koncentrujących się na obszarze rewitalizacji.

Tabela 94. Pozostałe projekty i przedsięwzięcia rewitalizacyjne w odniesieniu do celów i kierunków rewitalizacji w gminie Różan

KIERUNKI DZIAŁŃ REWITALIZACYJNYCH ORAZ POZOSTAŁE CELE GŁÓWNE ZADANIA REWITALIZACYJNE

KIERUNKI DZIAŁAŃ: 1.1 Modernizacja obiektów historycznych w kierunku wykorzystania turystycznego. ZADANIA: Poza zadaniami ujętymi na liście podstawowej nie zdefiniowano 1.2. Stworzenie bazy turystycznej. ZADANIA: Poza zadaniami ujętymi na liście podstawowej zdefiniowano następujące: Stworzenie miejsc na organizację imprez rekreacyjnych. Stworzenie muzeum regionalnego. 1. Podniesienie atrakcyjności Powstanie bazy noclegowej. turystycznej. Powstanie małej gastronomi. Stworzenie szlaku turystycznego. Stworzenie punktu turystycznego w ramach krajowego szlaku „Batorego”. Rezultaty: zwiększenie atrakcyjności turystycznej, rozwój usług, zwiększenie przedsiębiorczości i aktywności gospodarczej, wzrost zatrudnienia i spadek bezrobocia i ubóstwa. 1.3. Stworzenie i promocja oferty turystycznej. ZADANIA: Stworzenie oferty turystycznej wykorzystującej potencjał fortów. Organizacja cyklicznych imprez historyczno- rekreacyjnych.

167

Promocja regionalna i krajowa oferty turystycznej. Rezultaty: wsparcie marketingu oferty turystycznej, w tym usług, zwiększenie przedsiębiorczości i aktywności gospodarczej, wzrost zatrudnienia i spadek bezrobocia i ubóstwa.

KIERUNKI DZIAŁAŃ: 2.1. Podejmowanie działań na rzecz rozwoju regionalnego handlu. ZADANIA: Poza zadaniami ujętymi na liście podstawowej zdefiniowano następujące: Rozwój ekonomii społecznej. 2. Podniesienie aktywności Rezultaty: wsparcie aktywności zawodowej i społeczno-gospodarczej. przedsiębiorczości, w szczególności osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. 2.2. Podniesienie aktywności społecznej mieszkańców. ZADANIA: Rozwój współpracy organizacji pozarządowych z gminą Stworzenie miejsca spotkań (np. DDP) dla seniorów. Uruchomienie świetlicy dla spotkań dzieci i młodzieży. Rezultaty: wsparcie kształtowania kapitału społecznego oraz integracji społecznej.

168

8. MECHANIZMY ZAPEWNIENIA KOMPLEMENTARNOŚCI

Program rewitalizacji ujmuje działania w sposób kompleksowy (z uwzględnieniem projektów rewitalizacyjnych, które mogą być współfinansowane ze środków EFRR, EFS oraz innych publicznych lub prywatnych) tak, aby nie pomijać aspektu społecznego oraz gospodarczego lub przestrzenno-funkcjonalnego, lub technicznego, lub środowiskowego związanego zarówno z danym obszarem, jak i jego otoczeniem.

Program rewitalizacji złożony z wielu różnorodnych projektów jest konstrukcją warunkującą osiągnięcie kompleksowości interwencji. Oczekuje się wzajemnego powiązania oraz synergii projektów rewitalizacyjnych. Nie oznacza to w każdym przypadku obowiązku jednoczesnej realizacji projektów, lecz synchronizację efektów ich oddziaływania na sytuację kryzysową.

Wytyczne w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych na lata 2014-2020 wskazują na następujące rodzaje komplementarności pomiędzy poszczególnymi projektami/przedsięwzięciami rewitalizacyjnymi oraz pomiędzy działaniami różnych podmiotów i funduszy na obszarze objętym programem rewitalizacji:

 komplementarność przestrzenna,  komplementarność problemowa,  komplementarność proceduralno-instytucjonalna,  komplementarność międzyokresowa,  komplementarność źródeł finansowania.

Komplementarność przestrzenna

Komplementarność przestrzenna oznacza konieczność wzięcia pod uwagę podczas tworzenia i realizacji programu rewitalizacji wzajemnych powiązań pomiędzy projektami/przedsięwzięciami rewitalizacyjnymi zarówno realizowanych na obszarze rewitalizacji, jak i znajdujących się poza nim, ale oddziałujących na obszar rewitalizacji. Zapewnienie komplementarności przestrzennej projektów/ przedsięwzięć rewitalizacyjnych ma służyć temu, by program rewitalizacji efektywnie oddziaływał na cały dotknięty kryzysem obszar (a nie punktowo, w pojedynczych miejscach), poszczególne projekty rewitalizacyjne wzajemnie się dopełniały przestrzennie oraz by zachodził między nimi efekt synergii. Celem zapewnienia komplementarności przestrzennej interwencji jest także to, by prowadzone działania nie skutkowały przenoszeniem problemów na inne obszary lub nie prowadziły do niepożądanych efektów społecznych takich jak segregacja społeczna i wykluczenie. Komplementarność przestrzenna skutkuje ciągłą analizą następstw decyzji przestrzennych w skali całej gminy i jej otoczenia (np. przeznaczanie nowych terenów pod zabudowę) dla skuteczności programu rewitalizacji.

Komplementarność przestrzenna polegać będzie na:

 Wykorzystaniu potencjału położenia na obszarze predysponowanym do rozwoju turystyki oraz wykorzystanie endogennych potencjałów gminy oraz otoczenia miejscowości Różan. Wzrost aktywności turystycznej tego obszaru, w tym gminy jest jednym z istotnych elementów aktywizacji gospodarczej oraz społecznej obszarów rewitalizowanych. W układzie przestrzenno-funkcjonalnym obszar m. Różan może być istotnym miejscem integracji ruchu turystycznego oraz aktywności gospodarczej obszaru gminy oraz jej otoczenia. Dodatkowym atutem miasta Różan jest położenie na

169

ważnych szlakach komunikacyjnych. Program rewitalizacji zakłada poprawę funkcjonalności oraz estetyki przestrzeni, jak również tworzenie warunków do aktywności gospodarczej, w szczególności w sferze usług i turystyki, bazującej na istniejącym już potencjale oraz wykorzystującej obiekty dziedzictwa kulturowego.  Powiązaniach funkcjonalno-przestrzennych w obszarze gminy. Miasto Różan jest centralnym miejscem gminy, skupiającym szereg usług publicznych oraz usług podmiotów prywatnych. Działania rewitalizacyjne zakładają wykorzystanie lokalnych potencjałów, np. istniejącej infrastruktury i oferty kulturalnej, usługowej, zlokalizowanej na obszarze rewitalizacji, do działań aktywizujących społeczności lokalne, np. poprzez utworzenie targowiska, wspierającego tworzenie lokalnych obiegów gospodarczych, wspierających wchodzenie na rynek lokalnych produktów.  Komplementarności działań rewitalizacyjnych podejmowanych na obszarach niezamieszkanych oraz obszaru zamieszkałego, gdzie koncentrują się problemy społeczne. Program rewitalizacji skupia się na dwóch celach, podniesieniu atrakcyjności turystycznej oraz podniesieniu aktywności społeczno- gospodarczej. Podniesienie aktywności turystycznej realizowane będzie na bazie posiadanego potencjału dziedzictwa kulturowego, tj. obszaru fortów oraz potencjału usługowego skupionego w centrum Różana. Tym samym rewitalizacja fortów oraz działań w centrum miasta nawzajem się uzupełniają, tworząc przestrzeń do obsługi ruchu turystycznego. Ponadto działania rewitalizacyjne realizowane będą na obszarze boiska oraz targowiska – zmierzając do poprawy aktywności fizycznej i społecznej, a w przypadku targowiska – aktywności gospodarczej i zwiększenia konkurencyjności lokalnej gospodarki.

Komplementarność problemowa

Komplementarność problemowa oznacza konieczność realizacji przedsięwzięć rewitalizacyjnych, które będą się wzajemnie dopełniały tematycznie, sprawiając, że program rewitalizacji będzie oddziaływał na obszar rewitalizacji we wszystkich niezbędnych aspektach (społecznym, gospodarczym, przestrzennofunkcjonalnym, technicznym, środowiskowym).

Zapewnienie komplementarności problemowej ma przeciwdziałać fragmentacji działań (np. tzw. „rewitalizacji technicznej”, „rewitalizacji społecznej” – określeń błędnie stosowanych, ponieważ rewitalizacja jest zawsze kompleksowa) koncentrując uwagę na całościowym spojrzeniu na przyczyny kryzysu danego obszaru. Skuteczna komplementarność problemowa oznacza konieczność powiązania działań rewitalizacyjnych ze strategicznymi decyzjami gminy na innych polach, co skutkuje lepszą koordynacją tematyczną i organizacyjną działań administracji.

Komplementarność problemowa polegać będzie na:

 Sposobie wyboru celów rewitalizacji, skupiających się na podnoszeniu atrakcyjności turystycznej oraz zwiększaniu aktywności społecznej i gospodarczej. Podnoszenie atrakcyjności turystycznej poprzez rozwój infrastruktury turystycznej, jest uzupełniane o działania związane z promocją turystyczną oraz bezpośrednie działania animujące wzrost przedsiębiorczości,  Realizacji oprócz projektów o charakterze infrastrukturalnym, także przedsięwzięć o charakterze organizacyjnym oraz miękkim – np. promocji turystycznej, wspierania organizacji społecznych,  Uspołecznieniu procesu tworzenia i realizacji programu rewitalizacji (m. in. Zespół ds. rewitalizacji), co pozytywnie wpływa na efekt „włączenia” i „współdecydowania” mieszkańców w odniesieniu do działań rewitalizacyjnych,  Należy podkreślić, iż w komplementarność zapewniana będzie także poprzez działania realizowane w ramach realizacji Strategii Rozwoju Gminy Różan (spójność na poziomie wizji oraz celów) oraz Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Różan czy też Programu współpracy Gminy Różan z organizacjami pozarządowymi. Działania rewitalizacyjne nie będą realizowane bowiem w próżni, będąc

170

oderwane do polityki rozwoju oraz szeregu działań własnych Gminy oraz jednostek i instytucji publicznych działających na obszarze gminy Różanych, takich jak Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej, Powiatowy Urząd Pracy czy Gminny Ośrodek Upowszechniania Kultury. Komplementarność proceduralno-instytucjonalna

Komplementarność proceduralno-instytucjonalna oznacza konieczność takiego zaprojektowania systemu zarządzania programem rewitalizacji, który pozwoli na efektywne współdziałanie na jego rzecz różnych instytucji oraz wzajemne uzupełnianie się i spójność procedur. W tym celu niezbędne jest osadzenie systemu zarządzania programem rewitalizacji w przyjętym przez daną gminę systemie zarządzania w ogóle.

Komplementarność proceduralno-instytucjonalna polegać będzie na:

 Włączeniu społeczności lokalnej, w tym interesariuszy programu rewitalizacji w proces tworzenia i realizację programu rewitalizacji, m. in. poprzez działalność Zespołu ds. rewitalizacji oraz działania Public Relations,  Koordynacji działania Zespołu ds. rewitalizacji przez Gminę Różan (zapewnienie obsługi),  Prowadzeniu działań monitorujących oraz ewaluacji wdrażania programu rewitalizacji przez Gminę, z udziałem interesariuszy, reprezentowanych w Zespole ds. Rewitalizacji. Komplementarność międzyokresowa IZ RPO

W celu zapewnienia komplementarności międzyokresowej IZ RPO opracowuje analizę i krytyczną ocenę oraz formułuje wnioski na temat dotychczasowego (w kontekście zaangażowania środków wspólnotowych, szczególnie w ramach polityki spójności 2007-2013) sposobu wspierania procesów rewitalizacji, jego skuteczności, osiągnięć i problemów wdrażania projektów i programów rewitalizacji w województwie. Na tej podstawie dokonywane jest zaplanowanie sposobu wspierania procesów rewitalizacji w ramach polityki spójności 2014-2020.

W oparciu o dokonaną analizę możliwe jest uzupełnianie przedsięwzięć już zrealizowanych w ramach polityki spójności 2007-2013 (np. o charakterze infrastrukturalnym) projektami komplementarnymi (np. o charakterze społecznym), realizowanymi w ramach polityki spójności 2014-2020.

Zachowanie ciągłości programowej (polegającej na kontynuacji lub rozwijaniu wsparcia z polityki spójności 2007- 2013) ma w procesach rewitalizacji kluczowe znaczenie. Zmiany wprowadzane w programach rewitalizacji odpowiadają na te potrzeby zmian, które wynikają głównie z ich ewaluacji, opartej na systematycznym monitoringu.

Komplementarność międzyokresowa polegać będzie na:

 Kontynuacji działań rewitalizacyjnych na obszarze m. Różan, w odniesieniu poprzedniego Programu rewitalizacji. Komplementarność źródeł finansowania

Komplementarność źródeł finansowania, w kontekście polityki spójności 2014-2020, oznacza, że projekty/przedsięwzięcia rewitalizacyjne, wynikające z programu rewitalizacji opierają się na konieczności umiejętnego uzupełniania i łączenia wsparcia ze środków EFRR, EFS i FS z wykluczeniem ryzyka podwójnego dofinansowania. Silna koordynacja i synergia projektów rewitalizacyjnych finansowanych szczególnie w ramach EFS i EFRR jest konieczna dla uzyskania korzystnych efektów dla obszarów rewitalizacji.

171

Koordynacja środków programów operacyjnych ze środkami polityk i instrumentów krajowych jest konieczna dla realizacji zasady dodatkowości środków UE. Komplementarność finansowa oznacza także zdolność łączenia prywatnych i publicznych źródeł finasowania, przy założeniu, że stymulowanie endogenicznych zdolności inwestycyjnych ma kluczowe znaczenie dla dynamiki pożądanych zmian.

Komplementarność źródeł finansowania polegać będzie na:

 Finasowaniu działań rewitalizacyjnych ze środków prywatnych (organizacje pozarządowe), publicznych (Gmina) oraz środków UE,

 Finansowaniu działań rewitalizacyjny z różnych Programów UE lub/i źródeł krajowych, w tym w szczególności RPO oraz PROW.

Budowa i realizacja programu rewitalizacji jest zabiegiem złożonym. Wymaga bowiem przeprowadzenia wielu działań o charakterze diagnostycznym, konsultacyjnym, negocjacyjnym, planistycznym, prawnym, wdrożeniowym i monitoringowym – korygowania projektów i działań w trakcie ich realizacji oraz kompleksowej oceny po zakończeniu. Skuteczne, terminowe i efektywne wdrażanie programu rewitalizacji wymaga utworzenia lub wyznaczenia przez podmiot rewitalizacji organu, któremu czynność ta zostanie powierzona. W tym celu proponuje się powołać z jednej strony:

 Zespół ds. rewitalizacji, który pełnić będzie rolę doradczą Burmistrza Różana w zakresie realizacji programu rewitalizacji,  Stanowisko/komórka ds. rewitalizacji, która pełnić będzie rolę organizacyjną w strukturze Urzędu Miasta i Gminy w odniesieniu do realizacji programu rewitalizacji.

Zespół ds. rewitalizacji stanowić będzie forum współpracy i dialogu interesariuszy z organami gminy w sprawach dotyczących przygotowania, prowadzenia i oceny rewitalizacji oraz pełnić będzie funkcję opiniodawczo-doradczą Burmistrza .

 Zespół ds. rewitalizacji składać się będzie z reprezentantów interesariuszy, na rzecz których, lub przez których realizowany jest program rewitalizacji,  Proponuje się, aby Burmistrz Różana niezwłocznie po podjęciu przez radę gminy uchwały dot. przyjęcia programu rewitalizacji powołał Zespół ds. rewitalizacji.  Zespół ds. rewitalizacji w Gminie Różan stanowić będzie forum współpracy i dialogu interesariuszy z organami gminy. Analiza zakresu realizacji programu rewitalizacji, wskazuje, że największy ciężar organizacyjny, zarządczy i finansowy – będzie udziałem samorządu lokalnego i jego jednostek podległych. Dla zapewnienia „dobrego zarządzania” procesem rewitalizacji, a tym samym komplementarności realizowanych działań – istotne wydaje się być stworzenie lub dostosowanie istniejących struktur administracyjno-zarządczych do specyfiki i potrzeb realizacji programu rewitalizacji – także w kontekście właściwego funkcjonowania Zespołu ds. rewitalizacji (obsługę organizacyjną Zespołu ds. rewitalizacji zapewnia urząd obsługujący Burmistrz).

Proponuje się zatem utworzenie Stanowiska/komórki ds. rewitalizacji, które realizować może wiele różnorodnych działań koncepcyjnych, organizacyjnych, koordynacyjnych, ewaluacyjnych i informacyjnych związanych z programem. Osoba/-y odpowiedzialne za działalność tego stanowiska powinny realizować również działania monitoringowe, w obszarze których mieści się pomiar efektów rewitalizacji. Nie jest konieczne sytuowanie Stanowiska w strukturze organizacyjnej urzędu gminy jako odrębnej komórki organizacyjnej, bowiem w jego skład wchodzić będą przede wszystkim osoby z różnych istniejących już komórek, np. Zastępca Burmistrza, członek rady gminy, skarbnik gminy, kierownicy wybranych wydziałów urzędu.

172

W odróżnieniu do Zespołu ds. rewitalizacji, stanowisko/komórka ds. rewitalizacji pełnić będzie rolę głównie organizacyjną, tj. jej zadanie polegać będzie ostatecznie na referowaniu prac związanych z rewitalizacją w pierwszej kolejności członkom Zespołu rewitalizacji, Burmistrzowi oraz Radnym.

Zespół ds. rewitalizacji stanowić będzie natomiast „łącznik” pomiędzy instytucjami publicznymi, które realizują program rewitalizacji, a interesariuszami rewitalizacji, w szczególności mieszkańcami. Obsługę organizacyjną Zespołu ds. rewitalizacji zapewni Burmistrz, w szczególności poprzez działalność stanowiska/komórki ds. rewitalizacji.

173

9. INDYKATYWNE RAMY FINANSOWE

Zabezpieczenie finansowe działań związanych z realizacją Programu Rewitalizacji stanowią przede wszystkim środki budżetowe gminy. Jednakże środki własne gminy wspomagane będą środkami zewnętrznymi pochodzącymi m. in. ze środków Unii Europejskiej.

Podstawowe źródła pozabudżetowe wykorzystywane do realizacji strategii obejmują:

 środki Unii Europejskiej – m. in. fundusze strukturalne i inwestycyjne: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Europejski Fundusz Społeczny, Fundusz Spójności, Instrument Łącząc Europę, Europejski Fundusz na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich,

 środki budżetu państwa – przewidziane na współfinansowanie projektów, jak i jako niezależne źródło finansowania,

 środki budżetów samorządów – wojewódzkich, powiatowych – na współfinansowanie projektów lub jako niezależne źródło finansowania,

 inne środki publiczne – np. fundusze celowe,

 środki prywatne – np. środki organizacji pozarządowych,

 kredyty, pożyczki, obligacje komunalne i inne narzędzia i instrumenty finansowe kierowane do JST.

Tabela 95. Indykatywne ramy finansowe związane z realizacją Programu Rewitalizacji, w odniesieniu do podstawowych projektów i przedsięwzięć rewitalizacyjnych

Lp. Nazwa projektu Cel Nazwa Szacowana Termin Źródła wnioskod wartość realizac finansowani awcy projektu (zł) ji a 1. Adaptacja na cele 1. Podniesienie Gmina 10,2 mln 2019- UE, Gmina użytkowe oraz prace atrakcyjności Różan 2020 konserwatorskie i turystycznej restauratorskie na 1.1 Modernizacja terenie Fortu nr 1 w obiektów. Różanie przy ul. historycznych w Szkolnej 7, działka nr kierunku ewid.106 wykorzystania turystycznego. 2. Zagospodarowanie 1. Podniesienie Gmina 5,17 mln 2019- UE, Gmina rekreacyjno – atrakcyjności Różan 2020 kulturalne terenu turystycznej. Fortu nr 4 w Różanie 1.1 Modernizacja obiektów historycznych w kierunku wykorzystania turystycznego.

174

3. Przebudowa rynku 1. Podniesienie Gmina 1,0 mln 2017- UE, Gmina miejskiego w atrakcyjności Różan 2018 Różanie, działka nr turystycznej. ewid.413 1.2 Stworzenie bazy turystycznej. 4. Wizerunek miasta 1. Podniesienie Gmina 0,5 mln 2017- UE, Gmina Różan jako miasta atrakcyjności Różan 2020 turystycznego turystycznej. 1.2 Stworzenie bazy turystycznej. 5. Budowa placu 2. Podniesienie Gmina 4,5 mln 2017- UE, Gmina targowego w Różanie aktywności Różan 2018 społeczno- gospodarczej. 2.1. Podejmowanie działań na rzecz rozwoju regionalnego handlu. 6. Urządzenie boiska 2. Podniesienie Gmina 0,5 mln 2020 UE, Gmina szkolnego aktywności Różan społeczno- gospodarczej. 2.2. Podniesienie aktywności społecznej mieszkańców. Razem 21,87 mln Razem Cel 1. Podniesienie atrakcyjności turystycznej 16,87 mln Razem Cel 2. Podniesienie aktywności społeczno-gospodarczej 5,0 mln

175

10. MECHANIZMY WŁĄCZENIA MIESZKAŃCÓW, PRZEDSIĘBIORCÓW I INNYCH PODMIOTÓW I GRUP AKTYWNYCH W PROCES REWITALIZACJI

Program rewitalizacji jest wypracowywany przez samorząd gminny i poddawany dyskusji w oparciu o diagnozę lokalnych problemów: społecznych, gospodarczych, przestrzenno-funkcjonalnych, technicznych i środowiskowych. Prace nad przygotowaniem programu, bądź jego aktualizacją, jak również wdrażanie (realizacja) programu oparte są na współpracy ze wszystkimi grupami interesariuszy, w tym szczególnie ze społecznością obszarów rewitalizacji, innymi ich użytkownikami, przedsiębiorcami i organizacjami pozarządowymi.

Partycypacja społeczna obejmuje przygotowanie, prowadzenie i ocenę rewitalizacji w sposób zapewniający aktywny udział interesariuszy, w tym poprzez uczestnictwo w konsultacjach społecznych oraz w pracach Zespołu ds. rewitalizacji.

Przygotowanie, prowadzenie i ocena rewitalizacji polegają w szczególności na:

 poznaniu potrzeb i oczekiwań interesariuszy oraz dążeniu do spójności planowanych działań z tymi potrzebami i oczekiwaniami;

 prowadzeniu, skierowanych do interesariuszy, działań edukacyjnych i informacyjnych o procesie rewitalizacji, w tym o istocie, celach, zasadach prowadzenia rewitalizacji, wynikających z ustawy, oraz o przebiegu tego procesu;

 inicjowaniu, umożliwianiu i wspieraniu działań służących rozwijaniu dialogu między interesariuszami oraz ich integracji wokół rewitalizacji;

 zapewnieniu udziału interesariuszy w przygotowaniu dokumentów dotyczących rewitalizacji, w szczególności gminnego programu rewitalizacji;

 wspieraniu inicjatyw zmierzających do zwiększania udziału interesariuszy w przygotowaniu i realizacji gminnego programu rewitalizacji;

 zapewnieniu w czasie przygotowania, prowadzenia i oceny rewitalizacji możliwości wypowiedzenia się przez interesariuszy.

Partycypacja społeczna jest wpisana w proces rewitalizacji jako fundament działań na każdym etapie tego procesu (diagnozowanie, programowanie, wdrażanie, monitorowanie). Skonsolidowanie wysiłków różnych podmiotów na rzecz obszaru rewitalizacji jest ważnym warunkiem sukcesu.53

53 Na podstawie: Ustawa z dnia 9 października 2015 roku o rewitalizacji

176

Procedura uspołecznienia na etapie przygotowania programu rewitalizacji.

Forma konsultacji Opis 1. Warsztaty, spotkania Proces formułowania Programu Rewitalizacji realizowany był w oparciu z mieszkańcami o metodę partycypacji społecznej. Określenie wizji rozwoju, celów głównych, szczegółowych i wreszcie formułowanie kluczowych zadań realizowane było w oparciu o partnerstwo lokalne przy zaangażowaniu przedstawicieli życia społecznego, gospodarczego oraz politycznego. 2. Korespondencyjne Przeprowadzone zostało korespondencyjne zbieranie pomysłów zbierania pomysłów i projektów rewitalizacyjnych w oparciu przygotowany i uzgodniony formularz rewitalizacyjnych. projektów/przedsięwzięć rewitalizacyjnych. Wybrane zgłoszone projekty i pomysły zostały ujęte w programie rewitalizacji. 3. Opublikowanie Opublikowano projekt programu rewitalizacji wraz z formularzem zgłaszania projektu programu uwag. Zgłaszane uwagi były analizowane. Z tej części konsultacji sporządzono rewitalizacji na stronie podsumowanie i umieszczono na stronie internetowej gminy. internetowej gminy

Procedura uspołecznienia na etapie realizacji programu rewitalizacji.

Efektywność partycypacji społecznej zależy od skuteczności dwustronnego przepływu informacji, co oznacza, że nie tylko Gmina, jako podmiot zarządzający procesem rewitalizacji powinien informować stronę społeczną o planowanych działaniach i zamierzeniach, ale także strona społeczna powinna mieć szanse wyrażenia swojej opinii na temat realizowanych działań.

Poniżej prezentowane są zasady, którymi kierować się będzie Gmina w realizacji procesu konsultacji społecznych.

Zasady partycypacji w projekcie:

1. Dwustronny przepływ informacji. 2. Rzetelne diagnozowanie i prezentowanie informacji. 3. Angażowanie społeczności na możliwie wielu etapach działań rewitalizacyjnych. 4. Wieloetapowość konsultacji społecznych. 5. Wieloaspektowość konsultacji społecznych.

W procesie rewitalizacji wykorzystywane zostaną bierne i czynne formy konsultacji społecznych:

1. Formy bierne, a więc takie, w których prowadzona komunikacja jest jednokierunkowa to m.in. artykuły w informatorach samorządowych oraz krótkie informacje na stronach internetowych Gminy, bądź też w lokalnych mediach. Komunikacja jednokierunkowa będzie miała głównie charakter informacyjny. 2. Formy czynne tzn. komunikacja dwukierunkowa będzie miała charakter informacyjno-konsultacyjny i prowadzona będzie w sposób dedykowany.

Założenia koncepcji procesu konsultacji społecznych:

1. Proces uspołecznienia realizacji programu rewitalizacji realizowany będzie wśród interesariuszy programu rewitalizacji, a więc podmiotów (osób fizycznych i prawnych), na które rezultaty będą miały wpływ. 2. W ramach procesu następować będzie komunikacja jedno- i dwukierunkowa z zespołami i osobami zarówno biorącymi bezpośredni udział w projektach rewitalizacji, jak również z zespołami i osobami, powiązanymi pośrednio z działaniami rewitalizacyjnymi.

177

3. Wstępnie zidentyfikowane w niniejszym opracowaniu grupy interesariuszy (przedsiębiorcy, organizacje społeczne, lokalni liderzy, jednostki organizacyjne gminy) będą szczegółowo zweryfikowane na etapie prac realizacyjnych. 4. Uspołecznienie będzie prowadzone w sposób bezpośredni. 5. Wszystkie działania zaplanowane w ramach procesu uspołecznienia zostaną szczegółowo zweryfikowane po zapoznaniu się z oczekiwaniami, potrzebami i możliwościami uczestników procesu. 6. Po każdym spotkaniu konsultacyjnym/warsztatowym dotyczących programu rewitalizacji zostanie sporządzony raport.

Mając na uwadze powyższe w Gminie Różan powołany zostanie Zespół ds. rewitalizacji, składający się z przedstawicieli interesariuszy, przez których, lub na rzecz których realizowany będzie program rewitalizacji. Oprócz podmiotów publicznych w skład Zespołu ds. rewitalizacji wejdą reprezentanci sektora pozarządowego oraz przedsiębiorców, w tym w szczególności z branży usługowej.

Gmina Różan zapewni obsługę Zespołu ds. rewitalizacji, m. in. poprzez działalność stanowiska/komórki ds. rewitalizacji, której zadaniem będzie również gromadzenie i przetwarzanie danych nt. postępu prac rewitalizacyjnych oraz monitorowanie rezultatów.

Proponuje się aby spotkania Zespołu ds. rewitalizacji odbywały się minimum 4 razy do roku. Działania monitorujące w stosunku do produktów, powinny być realizowane w miarę możliwości na bieżąco przez stanowisko/komórkę ds. rewitalizacji, ulokowaną w Urzędzie Miasta i Gminy.

Działania monitorujące w odniesieniu do rezultatów programu rewitalizacji (zob. wskaźniki rezultatu) powinny być realizowane raz do roku (w miarę dostępności danych wskaźników).

Postępy prac nad programem rewitalizacji, jak również wszelkie informacje dot. sposobu realizacji programu rewitalizacji komunikowane będą mieszkańcom gminy za pośrednictwem narzędzi informacyjnych Gminy, w tym stron internetowych, lokalnych mediów oraz w sposób bezpośredni, tj. w trakcie spotkań, konsultacji, ale również podczas sesji Rady Miejskiej.

178

11. SYSTEM REALIZACJI PROGRAMU REWITALIZACJI ORAZ MONITORING

System realizacji

Opracowanie i przyjęcie programu rewitalizacji rozpoczyna pierwszy i najistotniejszy etap procesu wdrażania. Proces wdrażania zależny będzie od podejmowanych działań, a proces realizacji programu – od procedur gwarantujących jej realizację oraz od organizacji prac nad programem, czyli podziału obszarów odpowiedzialności za realizację pomiędzy struktury/jednostki organizacyjne Gminy.

Dla powodzenia wdrożenia programu rewitalizacji należy przyjąć tzw. zasadę partnerstwa, czyli współpracę poszczególnych aktorów rozwoju (instytucji samorządowych, organizacji społecznych, przedstawicieli mieszkańców, przedsiębiorców) oraz zasadę partycypacji społecznej, czyli prowadzenie dialogu społecznego pomiędzy różnymi podmiotami na terenie gminy, w zakresie wdrażania programu rewitalizacji.

Współpraca podmiotów powinna dotyczyć w szczególności:

 prowadzenia dialogu społecznego pomiędzy różnymi podmiotami w zakresie przedsięwzięć rewitalizacyjnych i ich komplementarności,

 budowy trwałej sieci partnerstwa na rzecz rozwoju gminy, a tym samym zapewnienia kompleksowego podejścia do rozwiązywania problemów zdiagnozowanych w programie rewitalizacji,

 kojarzenia partnerów do wspólnych przedsięwzięć oraz projektów, poprzez tworzenie płaszczyzny i podstaw wymiany pomysłów, potencjału i potrzeb,

 poprawy skuteczności działania tych podmiotów poprzez wymianę doświadczeń i informacji o trendach/pomysłach rozwojowych,

 prowadzenia badań i analiz w zakresie zmian społeczno-gospodarczych w gminie, które są rezultatem prowadzonych działań rewitalizacyjnych,

 współdziałania w zakresie doboru rozwiązań zapobiegających sytuacjom kryzysowym o charakterze społeczno-gospodarczym,

 budowy warunków sprzyjających wdrażaniu programu rewitalizacji,

 wdrażania programu rewitalizacji.

Skuteczność realizacji programu rewitalizacji i jego celów zapewniać będzie sprawny system oceny skuteczności wdrażania obejmujący:

 monitoring, czyli podsystem zbierania i selekcjonowania informacji,

 ewaluację, czyli podsystem oceny i interpretacji zgromadzonego materiału.

Prace nad realizacją działań rewitalizacyjnych powinny rozpocząć się natychmiast po przyjęciu programu rewitalizacji. Skuteczne, terminowe i efektywne wdrażanie programu rewitalizacji wymagać będzie szeregu działań: koordynacyjnych, organizacyjnych, koncepcyjnych, kontrolnych i informacyjnych.

Proces tworzenia oraz realizacji programu rewitalizacji można podzielić na kilka istotnych etapów:

179

1) Przygotowanie do sporządzania programu rewitalizacji.

2) Sporządzenie projektu programu rewitalizacji.

3) Konsultacje społecznego programu rewitalizacji.

4) Opiniowanie projektu programu rewitalizacji.

5) Wprowadzenie zmian wynikających z przeprowadzonych konsultacji społecznych i uzyskanych opinii oraz uchwalenie programu rewitalizacji.

6) Realizacja programu rewitalizacji.

Kluczowe działania związane z realizacją programu rewitalizacji

L.p. Działanie Odpowiedzialność Termin

1. Wprowadzenie przedsięwzięć rewitalizacyjnych, zawartych Rada Miejska Po uchwaleniu w programie rewitalizacji, niezwłocznie po uchwaleniu tego programu programu, do załącznika do wieloletniej prognozy rewitalizacji finansowej gminy. Jeżeli dane dotyczące tych przedsięwzięć nie są wystarczające do wpisania ich do wieloletniej prognozy finansowej, Rada Miasta wprowadza przedsięwzięcia do tej prognozy niezwłocznie po ustaleniu niezbędnych danych. 2 Powołanie i działalność Zespołu ds. rewitalizacji. Zespół ds. Lata 1 – n Zespół ds. rewitalizacji stanowi forum współpracy i dialogu rewitalizacji, (okres interesariuszy z organami gminy w sprawach dotyczących Burmistrz realizacji przygotowania, prowadzenia i oceny rewitalizacji oraz pełni programu) funkcję opiniodawczo-doradczą. Zakłada się cykliczność spotkań Zespołu ds. rewitalizacji, w trakcie których omawiane będą poszczególne przedsięwzięcia rewitalizacji, ich stan wdrażania oraz rezultaty programu rewitalizacji.

Zespół ds. rewitalizacji pełnić będzie funkcję multiplikatora, tj. jest zobowiązany do komunikowania się w sprawach istotnych dla rewitalizacji z intereseriuszami, których reprezentuje. 3. Utworzenie w strukturach Urzędu Miasta i Gminy Burmistrz Lata 1 – n Stanowiska/komórki ds. rewitalizacji, której działalność (okres związana będzie ze wsparciem funkcjonowania Zespołu ds. realizacji rewitalizacji, jak również monitoringiem produktów i programu) rezultatów. 3. Opracowywanie dokumentacji technicznej dla projektów Podmioty realizujące Lata 1 – n wpisanych do programu rewitalizacji, kosztorysów, zadania ujęte (okres uzyskiwanie wszelkich pozwoleń. w programie realizacji rewitalizacji. programu) Opracowanie studiów wykonalności i wniosków aplikacyjnych oraz niezbędnych załączników.

180

Zgodnie z harmonogramami opracowywania, składania, realizacji i rozliczenia poszczególnych projektów na współfinansowanie zadań. 4. Ocena aktualności i stopnia realizacji programu rewitalizacji Burmistrz, Zespół ds. Lata 1 – n co najmniej raz na trzy lata, zgodnie z systemem rewitalizacji (okres monitorowania i oceny określonym w tym programie. realizacji Ocena sporządzona przez Burmistrza podlega programu) zaopiniowaniu przez Zespół ds. rewitalizacji oraz ogłoszeniu na stronie internetowej gminy. W przypadku stwierdzenia, że program rewitalizacji wymaga zmiany Burmistrz występuje do Rady Miasta z wnioskiem o jego zmianę. Do wniosku załącza się opinię. Zmiana programu rewitalizacji nie wymaga uzyskania opinii, ani przeprowadzenia konsultacji społecznych, jeżeli: 1) nie dotyczy przedsięwzięć rewitalizacyjnych, 2) nie wymaga zmiany uchwały. 5. Uzupełnienie i rozszerzanie programu rewitalizacji o nowe Burmistrz, Zespół ds. Lata 1 – n zadania zgłaszane przez instytucje, organizacje i firmy rewitalizacji, (okres działające na obszarze objętym programem rewitalizacji, podmioty realizacji w tym także o zadania Gminy. zamierzające programu) realizować przedsięwzięcia rewitalizacyjne w oparciu o zaktualizowany program rewitalizacji 6. Działania Public Relations, bieżąca i stała komunikacja Burmistrz, Zespół ds. Lata 1 – n z mieszkańcami Gminy nt. założeń rewitalizacji, postępów rewitalizacji, (okres w realizacji przedsięwzięć rewitalizacyjnych oraz efektów. podmioty realizujące realizacji przedsięwzięcia programu) rewitalizacyjne. Zbieranie i analizowanie zgłaszanych przez społeczność gminy uwag, opinii, wniosków.

Działania komunikacyjne realizowane za pośrednictwem narzędzi komunikacyjnych Gminy, lokalnych mediów, Zespołu ds. rewitalizacji oraz podmiotów realizujących przedsięwzięcia rewitalizacyjne. 7. Uchylenie uchwały w sprawie programu rewitalizacji Rada Miejska Lata 1 – n w całości albo w części, w przypadku stwierdzenia, (okres w wyniku przeprowadzonej oceny stopnia realizacji realizacji programu rewitalizacji, osiągnięcia celów rewitalizacji programu) w nim zawartych.

Monitoring

Monitoring procesu wdrażania programu rewitalizacji i jego efektów jest odpowiedzialnym i ważnym zadaniem, warunkującym skuteczne zarządzanie procesem wdrażania programu.

181

Proces realizacji będzie monitorowany i oceniany przez zespół zadaniowy (Zespołu ds. rewitalizacji).

Głównymi obszarami monitorowania i ewaluacji programu rewitalizacji są:

 cele główne wytyczone w programie,

 Kierunki działań i poszczególne przedsięwzięcia oraz projekty rewitalizacyjne.

Proces monitorowania polegał będzie na systematycznym obserwowaniu zmian zachodzących w ramach poszczególnych celów wytyczonych w programie. Zaleca się, aby monitoring prowadzony był jednocześnie na kilku płaszczyznach. Powinien dostarczać informacji na temat postępów w osiąganiu przyjętych celów oraz umożliwić kwantyfikację efektów zrealizowanych projektów.

Monitoring programu będzie odbywał się w dwóch etapach:

 Roczne sprawozdania z realizacji celów, zawierające podstawowe informacje na temat podejmowanych działań, stopnia realizacji projektów, ewentualnych efektów końcowych tych projektów.

 Analiza wskaźnikowa, służąca odpowiedzi na pytanie o zbieżność podejmowanych działań z osiąganymi wynikami społeczno-gospodarczymi gminy wg wskaźników rezultatu. Ewaluacja

W szerokim aspekcie ewaluacja dotyczy realizacji programu rewitalizacji oraz jego wpływu na wszelkie dziedziny życia społeczno-gospodarczego. Ewaluacja musi także odpowiadać na pytanie, w jakim stopniu program rozwiązuje realne problemy gminy i jej społeczności.

W wąskim aspekcie ewaluacja koncentruje się na realizacji poszczególnych elementów programu, przy czym kryteriami oceny zapisów są:

 wskaźniki realizacji celów,

 rozwiązywanie problemów,

 realizacja wizji rozwoju (wg przyjętych składników wizji).

Ewaluacja będzie opierać się na trzech rodzajach ocen:

 ocena przed realizacją działań - czy i w jaki sposób program, a w szczególności poszczególne działania i przedsięwzięcia rewitalizacyjne wpłyną na grupy docelowe, przyczynią się do poprawy sytuacji na terenie gminy,

 ocena w trakcie realizacji działań - odpowiada na pytanie, czy przyjęte cele i podjęte w następstwie działania zmierzają w dobrym kierunku,

 ocena po realizacji działań – ocena długoterminowego wpływu programu rewitalizacji na grupy docelowe, czy efekty wynikłe z zastosowania strategii są trwałe.

182

WSKAŹNIKI REZULTATU (w odniesieniu do obszaru rewitalizacji)

Wskaźnik Jednostka Źródło Częstotliwość Oczekiwana zmiana pozyskania pomiaru w 2020 roku informacji

Liczba Liczba osób GUS/BDL 1 raz na rok Zmiana lub zahamowanie mieszkańców negatywnego trendu spadku liczby mieszkańców Liczba Osoby PUP 1 raz na rok Zmniejszenie liczby osób bezrobotnych bezrobotnych Liczba osób Osoby PUP 1 raz na rok Zmniejszenie liczby osób długotrwale długotrwale bezrobotnych bezrobotnych Liczba osób Liczba osób OPS 1 raz na rok Spadek liczby osób korzystających korzystających z pomocy z pomocy społecznej społecznej Liczba osób Liczba osób GUS/BDL 1 raz na rok Wzrost liczby osób prowadzących prowadzących działalność działalność gospodarczą gospodarczą

183

12. SPIS MAP, WYKRESÓW I TABEL

Mapa 1. Kierunki zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Różan ...... 11 Mapa 2. Mapa gminy Różan ...... 16 Mapa 3. Podobszar rewitalizacji Centrum M. Różan ...... 145 Mapa 4. Podobszar rewitalizacji Boisko w M. Różan ...... 148 Mapa 5. Podobszar rewitalizacji Targowisko w M. Różan ...... 149 Mapa 6. Podobszar rewitalizacji Fort I w M. Różan ...... 151 Mapa 7. Podobszar rewitalizacji Fort IV w M. Różan ...... 153

Wykres 1. Ludność faktycznie zamieszkała w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 17 Wykres 2. Ludność gminy Różan według grup wiekowych w latach 2004 i 2014 ...... 19 Wykres 3. Struktura ludności według ekonomicznych grup wieku w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 22 Wykres 4. Małżeństwa zawarte w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 31 Wykres 5. Saldo migracji w gminie Różan w latach 2010-2014 ...... 32 Wykres 6. Bezrobotni ogółem w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 34 Wykres 7. Gospodarstwa domowe korzystające z pomocy społecznej według kryterium dochodowego w gminie Różan w latach 2010-2014 ...... 38 Wykres 8. Odsetek osób korzystających z pomocy społecznej według kryterium dochodowego w 2014 roku ... 39 Wykres 9. Podmioty gospodarcze według podstawowych profili działalności – stan na 31.XII.2015 ...... 62 Wykres 10. Pracujący ogółem w gminie Różan w latach 2010-2014 ...... 71 Wykres 11. Udział terenów zieleni w powierzchni ogółem w 2014 roku ...... 88 Wykres 12. Lesistość obszarów w 2014 roku ...... 89 Wykres 13. Uczniowie i absolwenci szkół podstawowych w gminie Różan w latach 2010-2014 ...... 93 Wykres 14. Uczniowie i absolwenci szkoły gimnazjalnej w gminie Różan w latach 2010-2014 ...... 94 Wykres 15. Uczniowie i absolwenci liceum ogólnokształcącego w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 95 Wykres 16. Uczniowie i absolwenci technikum w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 96 Wykres 17. Uczniowie i absolwenci zasadniczej szkoły zawodowej w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 97

Tabela 1. Liczba osób zameldowanych w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 ...... 17 Tabela 2. Ludność na 1 km2 w latach 2010-2015 ...... 19 Tabela 3. Odsetek kobiet w ludności faktycznie zamieszkałej w latach 2010-2015...... 20 Tabela 4. Liczba kobiet zamieszkałych w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 ...... 20 Tabela 5. Współczynnik feminizacji ogółem w latach 2010-2015 ...... 21

184

Tabela 6. Liczba ludności według ekonomicznych grup wieku w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015. 23 Tabela 7. Struktura ludności według ekonomicznych grup wieku w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 ...... 24 Tabela 8. Odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym w ogóle ludności w latach 2010-2015...... 25 Tabela 9. Odsetek ludności w wieku produkcyjnym w ogóle ludności w latach 2010-2015 ...... 26 Tabela 10. Odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym w ogóle ludności w latach 2010-2015 ...... 27 Tabela 11. Wskaźniki obciążenia demograficznego w 2015 roku ...... 28 Tabela 12. Ruch naturalny w gminie Różan w 2015 roku ...... 28 Tabela 13. Urodzenia żywe na 1000 ludności w latach 2010-2015 ...... 29 Tabela 14. Zgony na 1000 ludności w latach 2010-2015 ...... 29 Tabela 15. Przyrost naturalny na 1000 ludności w latach 2010-2015 ...... 30 Tabela 16. Małżeństwa zawarte na 1000 mieszkańców w latach 2010-2015 ...... 31 Tabela 17. Saldo migracji na 1000 osób w latach 2010-2015 ...... 32 Tabela 18. Saldo migracji zagranicznych na 1000 osób w latach 2010-2015 ...... 33 Tabela 19. Charakterystyka bezrobotnych w sołectwach gminy Różan w latach 2012-2015 ...... 34 Tabela 20. Udział bezrobotnych w liczbie osób w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015 ...... 36 Tabela 21. Liczba osób, którym przyznano świadczenia z powodu bezrobocia w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 ...... 36 Tabela 22. Liczba przyznanych świadczeń z pomocy społecznej w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 ...... 40 Tabela 23. Liczba osób korzystających z pomocy społecznej w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 ... 41 Tabela 24. Liczba osób, którym przyznano świadczenia z powodu ubóstwa w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 ...... 47 Tabela 25. Liczba osób, którym przyznano świadczenia z powodu niepełnosprawności w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 ...... 48 Tabela 26. Liczba osób, którym przyznano świadczenia z powodu długotrwałej lub ciężkiej choroby w sołectwach gminy Różan w latach 2010-2015 ...... 49 Tabela 27. Przestępstwa stwierdzone w latach 2012-2015 ...... 53 Tabela 28. Przestępstwa na 1000 mieszkańców w latach 2012-2015 ...... 54 Tabela 29. Frekwencja wyborcza w wyborach samorządowych w latach 2006, 2010 i 2014 ...... 55 Tabela 30. Organizacje pozarządowe zarejestrowane w gminie Różan ...... 55 Tabela 31. Liczba aktywnych członków organizacji pozarządowych w gminie Różan ...... 56 Tabela 32. Fundacje, stowarzyszenia i organizacje społeczne na 10 000 mieszkańców w latach 2010-2015 ...... 59 Tabela 33. Podmioty gospodarcze wg liczby pracowników w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 60 Tabela 34. Podmioty gospodarcze wg sektora własności w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 61 Tabela 35. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą w gminie Różan oraz przedsiębiorcy wpisani do KRS w 2016 roku ...... 61 Tabela 36. Podmioty gospodarcze wg sekcji PKD w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 63

185

Tabela 37. Struktura podmiotów gospodarczych według sekcji PKD 2007 w latach 2010-2014 ...... 64 Tabela 38. Podmioty wpisane do rejestru REGON na 10 tys. ludności w latach 2010-2015...... 65 Tabela 39. Jednostki nowo zarejestrowane w rejestrze REGON na 10 tys. ludności w latach 2010-2015 ...... 66 Tabela 40. Jednostki wykreślone z rejestru REGON na 10 tys. ludności w latach 2010-2015...... 66 Tabela 41. Saldo jednostek nowych i wykreślonych z rejestru REGON na 10 tys. ludności w latach 2010-2015 . 67 Tabela 42. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 100 osób w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015 ...... 68 Tabela 43. Podmioty gospodarcze zatrudniające 0-9 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015 ...... 68 Tabela 44. Podmioty gospodarcze zatrudniające 10-49 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015 ...... 69 Tabela 45. Podmioty gospodarcze zatrudniające 50-249 pracowników na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym w latach 2010-2015 ...... 70 Tabela 46. Pracujący na 1000 ludności w latach 2010-2014 ...... 72 Tabela 47. Odpady zmieszane na 1 mieszkańca w kg w latach 2010-2014...... 82 Tabela 48. Powierzchnia materiałów zawierających azbest (m2) w gminie Różan ...... 83 Tabela 49. Grunty zabudowane i zurbanizowane ogółem – udział w powierzchni ogółem w latach 2010-2014 . 86 Tabela 50. Odsetek terenów mieszkaniowych – udział w gruntach zabudowanych i zurbanizowanych ogółem w latach 2010-2014 ...... 86 Tabela 51. Odsetek terenów przemysłowych – udział w gruntach zabudowanych i zurbanizowanych ogółem w latach 2010-2014 ...... 87 Tabela 52. Odsetek terenów rekreacji i wypoczynku – udział w gruntach zabudowanych i zurbanizowanych ogółem w latach 2010-2014 ...... 87 Tabela 53. Tereny zielone – stan na 31.12.2014 roku...... 88 Tabela 54. Odsetek dzieci objętych opieką w żłobkach w latach 2010-2015...... 90 Tabela 55. Odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym w latach 2010-2014 ...... 91 Tabela 56. Dzieci w wieku 3-5 lat przypadające na jedno miejsce w placówce wychowania przedszkolnego w latach 2010-2014 ...... 92 Tabela 57. Uczniowie szkoły podstawowej przypadający na 1 oddział (klasę) w latach 2010-2014...... 93 Tabela 58. Uczniowie gimnazjum przypadający na 1 oddział (klasę) w latach 2010-2014 ...... 94 Tabela 59. Uczniowie liceów ogólnokształcących dla młodzieży bez specjalnych przypadający na 1 oddział (klasę) w latach 2010-2015 ...... 95 Tabela 60. Uczniowie techników dla młodzieży bez specjalnych przypadający na 1 oddział (klasę) w latach 2010- 2015 ...... 96 Tabela 61. Uczniowie zasadniczych szkół zawodowych dla młodzieży bez specjalnych przypadający na 1 oddział (klasę) w latach 2010-2015 ...... 98 Tabela 62. Liczba dzieci korzystających z usług oferowanych przez domy kultury i świetlice oraz liczba osób uczestniczących w bezpłatnych i płatnych zajęciach organizowanych przez samorządowe instytucje kultury w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 99

186

Tabela 63. Liczba mieszkańców na 1 dom, ośrodek kultury, klub i świetlicę w latach 2011-2015 ...... 100 Tabela 64. Zespoły artystyczne na 10 tys. mieszkańców w latach 2011-2014 ...... 101 Tabela 65. Imprezy artystyczne na 10 tys. mieszkańców w latach 2011-2015 ...... 102 Tabela 66. Ludność na 1 placówkę biblioteczną w latach 2010-2014 ...... 103 Tabela 67. Księgozbiór bibliotek na 1000 ludności w latach 2010-2015 ...... 103 Tabela 68. Czytelnicy bibliotek publicznych na 1000 ludności w latach 2010-2014 ...... 104 Tabela 69. Wypożyczenia księgozbioru na 1 czytelnika w woluminach w latach 2010-2014 ...... 105 Tabela 70. Przychodnie podległe samorządowi na 10 tys. ludności w latach 2010-2015 ...... 106 Tabela 71. Porady lekarskie na 1000 mieszkańców w latach 2010-2015...... 107 Tabela 72. Ludność na aptekę ogólnodostępną i punkt apteczny w latach 2010-2015 ...... 108 Tabela 73. Kluby sportowe, członkowie oraz ćwiczący w gminie Różan w latach 2010-2014 ...... 109 Tabela 74. Kluby sportowe na 10 tys. mieszkańców w latach 2010-2014 ...... 109 Tabela 75. Członkowie klubów sportowych na 10 tys. mieszkańców w latach 2010-2014 ...... 110 Tabela 76. Ćwiczący w klubach sportowych na 10 tys. mieszkańców w latach 2010-2014 ...... 111 Tabela 77. Charakterystyka sieci wodociągowej w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 119 Tabela 78. Odsetek ludności korzystającej z sieci wodociągowej w latach 2010-2014 ...... 120 Tabela 79. Charakterystyka sieci kanalizacyjnej w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 120 Tabela 80. Odsetek ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej w latach 2010-2014 ...... 121 Tabela 81. Oczyszczalnie ścieków w gminie Różan w latach 2010-2015 ...... 122 Tabela 82. Odsetek ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków miejskich i wiejskich w latach 2010-2014 ... 122 Tabela 83. Budynki mieszkalne i zasoby mieszkaniowe w gminie Różan w latach 2010-2014 ...... 124 Tabela 84. Mieszkania na 1000 mieszkańców w latach 2010-2014 ...... 125 Tabela 85. Przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania w latach 2010-2014 ...... 125 Tabela 86. Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę w latach 2010-2014...... 126 Tabela 87. Wskaźniki użyte do oceny koncentracji negatywnych zjawisk społecznych w gminie Różan...... 138 Tabela 88. Wyniki standaryzacji liniowej w odniesieniu do wybranych problemów społecznych w gminie Różan ...... 140 Tabela 89. Wyniki standaryzacji liniowej w odniesieniu do wybranych problemów społecznych w miejscowości Różan ...... 141 Tabela 90. Wskaźniki opisujące negatywne zjawiska społeczna dla podobszaru rewitalizacji Centrum M. Różan ...... 146 Tabela 95. Analiza SWOT obszaru rewitalizacji ...... 157 Tabela 92. Podstawowe projekty i przedsięwzięcia rewitalizacyjne w odniesieniu do celów i kierunków rewitalizacji w gminie Różan ...... 159 Tabela 93. Lista podstawowych projektów i przedsięwzięć rewitalizacyjnych ...... 161 Tabela 94. Pozostałe projekty i przedsięwzięcia rewitalizacyjne w odniesieniu do celów i kierunków rewitalizacji w gminie Różan ...... 167

187

Tabela 95. Indykatywne ramy finansowe związane z realizacją Programu Rewitalizacji, w odniesieniu do podstawowych projektów i przedsięwzięć rewitalizacyjnych ...... 174

Rysunek 1. Wyniki standaryzacji liniowej w odniesieniu do wybranych problemów społecznych w gminie Różan ...... 142 Rysunek 2. Wyniki standaryzacji liniowej w odniesieniu do wybranych problemów społecznych w miejscowości Różan ...... 142

188