Europejski Fundusz Rolny Na Rzecz Rozwoju Obszarów
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Europejski Fundusz Rolny STOWARZYSZENIE LOKALNA GRUP$'=,$â$1,$ na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie Publikacja opracowana przez Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Zaścianek Mazowsza” Publikacja współnansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Osi 4 – LEADER Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Zaścianek Mazowsza” Z kart naszej historii – dzieje ziem nadorzańskich pod redakcją naukową Jerzego Kijowskiego Troszyn 2014 Copyright by Lokalna Grupa Działania „Zaścianek Mazowsza” Troszyn 2014 Redakcja naukowa Jerzy Kijowski Korekta Dorota Czyż Projekt okładki Drukarnia „Janter” Na okładce: Pałac w Szczawinie Publikacja sfinansowana ze środków: Lokalnej Grupy Działania „Zaścianek Mazowsza” ISBN 83-917786-6-5 Skład, łamanie, druk Drukarnia „Janter” SPIS TREŚCI Wstęp ………………………………………………………………………………………….……………………...…... 4 Małgorzata Balcerzak, Zarys pradziejów ziem położonych między Narwią a Orzem ……………….…………….……….………………. 5 Henryk Samsonowicz, Ziemie nadorzańskie w dawnej Polsce ……………………………………….…………………..……………..…... 21 Norbert Kasparek, Ziemie naorzańskie w czasie wyprawy na gwardie w 1831 roku. Epizod z powstania listopadowego ……………………………………….……………………..…... 26 Dariusz Budelewski, Rozwój gospodarczy południowych gmin powiatu ostrołęckiego w okresie międzywojennym (1918 –1939) …………………………………………………………………………... 74 Janusz Szczepański, Życie społeczno-polityczne ziem południowej części powiatu ostrołęckiego w I dekadzie Polski Odrodzonej (1918-1928) …………………………………………………………..….…..…... 89 Jerzy Kijowski, Dzieje południowych gmin powiatu ostrołęckiego w pierwszych latach po II wojnie światowej (1944-1956) ………………………………………………..…………..……………..…... 104 Bernard Kielak, Codzienne życie i obyczaje mieszkańców południowych terenów powiatu ostrołęckiego. …………….…………………………………………………………………….……….…... 139 Małgorzata Lubecka, Stosunki Państwo – Kościół katolicki w latach 1944-1989 w południowej części powiatu ostrołęckiego (zarys problematyki) …………….………………….….…..…... 150 Marta Łępicka, Ochrona przeciwpożarowa terenów nadorzańskich do 1939 roku. …………….…….…………………...…... 169 Adam Białczak, Z dziejów tradycji myśliwskich i łowieckich na ziemiach nadodrzańskich …………………………..…..…... 177 Streszczenie …………..…………………………………………………………………………………………...…... 185 Indeks osób i nazw geograficznych …………..……………………………………………………...………...…... 189 3 Wstęp Konferencja naukowa w Szczawinie Prezentowana praca obejmuje dzieje ziem leżących między Narwią i Orzem, czyli południowych gmin powiatu ostrołęckiego (Rzekuń, Troszyn, Czerwin i Goworowo), inaczej mówiąc ostrołęckich zaścianków szlacheckich lub też ziem nadorzańskich. Zakres czasowy rozważań jest bardzo obszerny i obejmuje okres od paleolitu, czyli starej epoki kamiennej, aż do czasów niemal współczesnych. Autorami artykułów są tak wybitni historycy polscy jak: prof. Henryk Samsonowicz z Uniwersytetu Warszawskiego, prof. Norbert Kasparek z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie i prof. Janusz Szczepański z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Swoiste uzupełnienie i poszerzenie problematyki stanowią materiały miejscowych badaczy-regionalistów: Małgorzaty Balcerzak, Dariusza Budelewskiego, Bernarda Kielaka, Adama Białczaka, Małgorzaty Lubeckiej, Marty Łępickiej i Jerzego Kijowskiego. Tematy poruszane w tej publikacji są bardzo różne, obejmują pradzieje tych ziem, osadnictwo średniowieczne, powstania narodowe, gospodarkę, organizację i funkcjonowanie samorządów terytorialnych, działalność straży pożarnych, czy też obyczaje mieszkańców. Warto wspomnieć, że północna część powiatu ostrołęckiego, czyli Zielona Puszcza Kurpiowska obfituje w wiele różnego rodzaju publikacji zarówno historycznych, jak i etnograficznych, mimo iż jej dzieje są o kilka wieków uboższe od części południowej. Pisano o tym terenie już w XVII wieku, robili to m. in: Święcicki, Kościesza-Załuski, Gloger, Połujański, Gawarecki, Kolberg, Czajewski, Krzywicki, patron Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego - Adam Chętnik, czy też młodsi – Potkański, Kutrzeba-Pojnarowa i Niedziałkowska. Południe powiatu natomiast posiada jedynie jednostkowe monografie poszczególnych gmin autorstwa miejscowych historyków - Jerzego Dziewirskiego (Rzekuń, Troszyn, Goworowo, Troszyn) i Jana Boguskiego (Czerwin, Troszyn) oraz dwie publikacje w formie gawędy historycznej („Skrzypią wrota” i „W dolinie Orza”) Henryka Syski, wywodzącego się z Damięt (gmina Goworowo). Prezentowana praca ma więc charakter pionierski, dotychczas bowiem nie było próby całościowego opracowania monografii tych terenów. Czy prezentowana praca w pełni zaspokoi potrzeby historyków i osób zainteresowanych dziejami tego terenu? Na pewno nie, ale mam nadzieję, że chociaż częściowo wypełni tę lukę. Inicjatorem i inspiratorem wydania tej publikacji jest prężnie działająca od kilku lat Lokalna Grupa Działania „Zaścianek Mazowsza”, która swym zasięgiem obejmuje południowe gminy powiatu ostrołęckiego, czyli obecne gminy: Czerwin, Goworowo, Rzekuń i Troszyn. To właśnie ona była organizatorem konferencji dotyczącej dziejów tego obszaru, która odbyła się 30 listopada 2013 r. w pięknym, historycznym pałacu w Szczawinie. Wydarzenie zostało objęte honorowym patronatem Marszałka Województwa Mazowieckiego oraz naukowym patronatem Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego im. Adama Chętnika. Materiały z konferencji, wzbogacone dodatkowymi artykułami, znalazły się w prezentowanej publikacji. Gorąco zachęcam do jej lektury zarówno mieszkańców gmin, które są „zbiorowymi bohaterami” tej książki, jak i wszystkich innych zainteresowanych historią Małych Ojczyzn”. Jerzy Kijowski 4 Mgr Małgorzata Balcerzak OTN im. A. Chętnika Zarys pradziejów ziem położonych między Narwią a Orzem I. WSTĘP Zmienność środowiska geograficzno-przyrodniczego, wraz z odbywającymi się na przestrzeni dziejów cyklicznymi przemianami klimatu, bezpośrednio i pośrednio wpływały na procesy osadnicze i aktywność gospodarczą, zwłaszcza w początkowych fazach rozwoju pierwotnych społeczeństw ludzkich. Takie czynniki, jak ukształtowanie terenu, sieć rzeczna, rodzaj gleb, a przede wszystkim warunki klimatyczne, decydowały o tym, gdzie człowiek decydował się lokować swoje siedziby. Ziemie położone między Narwią a Orzem, ze swoimi zasobnymi w wodę ciekami i bogatą szatą roślinną, zwłaszcza lasami, obfitującymi w zwierzynę, tworzyły doskonałe warunki do osadnictwa. Obszar ten, zajmujący lewobrzeżną część dorzecza Narwi wraz z Orzem – jej największym lewym dopływem, przynależy do dwóch różnych pod względem geomorfologicznym mezoregionów fizyczno-geograficznych Międzyrzecza Łomżyńskiego, przechodzącego ku północy w rozległą Dolinę Dolnej Narwi1. Międzyrzecze Łomżyńskie jest wysoczyzną morenową, wyrzeźbioną przez lądolód skandynawski w czasie przedostatniego zlodowacenia środkowopolskiego2. Uformowały się wówczas zasadnicze, w niewielkim stopniu zmienione do dziś, zręby rzeźby terenu, na które składały się ciągi kemów i wzgórz morenowych z licznymi, dużymi zagłębieniami bezodpływowymi3. Ostateczne oblicze krajobrazu Międzyrzecza ukształtowane zostało podczas ostatniego cyklu zimnego, zlodowacenia bałtyckiego4. Lodowiec w swoim maksymalnym zasięgu zatrzymał się wprawdzie daleko na północy, na granicy Równiny Mazurskiej i Kurpiowskiej, ale warunki klimatyczne panujące na jego przedpolu przyczyniły się do zmiany w ukształtowaniu poszczególnych form rzeźby. Wokół lądolodu panowała szeroka na kilkaset kilometrów pustynia arktyczna, sprzyjająca powstawaniu wiecznej zmarzliny, co w połączeniu z brakiem roślinności oraz niewielką ilością opadów powodowało wietrzenie mrozowe podłoża. W krótkich okresach ocieplenia nasilały się procesy peryglacjalne, powodujące zacieranie się rzeźby staroglacjalnej. Wyłagodziły się stare formy geomorfologiczne – obniżyły wyniosłości i wypełniły wszelkie zagłębienia. W wyniku procesów erozyjnych powstała falista równina urozmaicona rozległymi i płytkimi obniżeniami wytopiskowymi, rozcięta płytkimi lecz szerokimi dolinami pochodzenia fluwialno-denudacyjnego5. Od ok. 10 200 lat BP nastąpił proces gwałtownego ocieplania się klimatu, tworząc nowe warunki kształtowania się środowiska naturalnego. Rozpoczął się nowy okres geologiczny, zwany holocenem, który jest trwającym do dziś interglacjałem, charakteryzującym się występowaniem na przemian faz cieplejszych i chłodniejszych6. Na obszarze dotychczasowej pustyni arktycznej zaczęła odbudowywać się szata roślinna, pojawiły się zwarte lasy brzozowo-sosnowe, a w miarę ocieplania klimatu również lasy liściaste, trwały procesy wietrzeniowo-glebotwórcze7. Takie warunki sprzyjały rozwojowi osadnictwa ludzkiego. 1 J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Warszawa 2002, s. 186-187. 2 Pomiędzy 310 tys. a 130 tys. lat BP (ang. Before Present czyli „przed teraźniejszością”). 3 J. F. Mojski, Ewolucja środowiska w plejstocenie, [w:] L. Starkel (red.) Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze, Warszawa 1999, s. 77. 4 Ok. 115 – 10 tys. lat BP. 5 S. Kozarski, B. Nowaczyk, Paleogeografia Polski w vistulianie, [w:] L. Starkel (red.) Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze, Warszawa 1999, s. 86. 6 L. Starkel, , Paleogeografia holocenu, Warszawa 1977, s. 79. 7 M. Ralska-Jasiewiczowa, Paleogeografia holocenu. Ewolucja szaty roślinnej, [w:] L. Starkel (red.) Geografia Polski. Środowisko 5 II. EPOKA KAMIENIA 1. Społeczeństwa zbieracko-łowieckie schyłkowego paleolitu