Projectplan Spoorfietsen Hengelo-Twekkelo

Hengelo, augustus 2018

Jurriaan Knol Chris Rijff 2 Samenvatting

In Twente is voor het eerst in Nederland een netwerk aan lokaalspoorlijnen gerealiseerd. Deze spoorlijnen zijn van groot belang geweest voor de industriële ontwikkeling van de regio. Na de economische crisis uit de jaren 30, de ontdekking van het aardgas en het sluiten van de textielindustrie, is vrijwel het hele netwerk opgedoekt. In Hengelo is het gelukt om een waardevol restant van dit netwerk te behouden door dit een nieuwe bestemming te geven. Dankzij de exploitatie met spoorfietsen kan de lijn opnieuw een bijdrage leveren aan de sociaaleconomische ontwikkeling van de regio.

Het spoorfietsen is opgezet als een sociale onderneming. Dat houdt in dat de onderneming op basis van een gezonde bedrijfseconomische exploitatie voldoende inkomsten verwerft. Het is voor het voortbestaan dus niet afhankelijk van exploitatiesubsidies of andere vormen van structurele subsidie. Aan de andere kant streeft de sociale onderneming ook maatschappelijke doelen na, die grotendeels uit de exploitatie-inkomsten betaald kunnen worden. Afhankelijk van het ambitieniveau, zijn daarvoor wel aanvullende bedragen nodig. Daarvoor zijn verschillende creatieve oplossingen denkbaar, ook in de vorm van samenwerking met overheden, maatschappelijke organisaties of MVO ondernemingen.

In de praktijk blijkt de spoorfietsonderneming nu al in staat om maatschappelijke opgaven op een creatieve manier met elkaar te verbinden.

Maatschappelijke baten:

 waarde als marketing instrument voor de regio;  cultuurhistorische waarde;  ecologische en landschappelijke waarde;  sociale waarde.

Het concept van het spoorfietsen is vertaald in ambities voor de lange termijn en concrete stappen op de korte termijn. De spoorfietsplannen komen niet tot stand door het opstellen van een “blauwdruk”. Er zijn wel hoge ambities, zodat er een duidelijke en gedeelde focus is. Dit helpt bij het stellen van doelen en prioriteiten, maar draagt ook bij aan een gedreven inzet van de betrokken partijen.

Of de doelen worden gerealiseerd, en zo ja, in welke volgorde en op welke termijn, is afhankelijk van de kansen die zich voordoen. Zo is het mogelijk om het investeringsbedrag te beperken, door op “natuurlijke” momenten aan te haken bij (gebieds)ontwikkelingen. Doordat blijkt zich telkens weer nieuwe kansen voordoen, blijft er voldoende vaart in het project, zodat het zich op “organische” wijze steeds verder ontwikkelt.

Op korte termijn is het onder andere de bedoeling om de spoorlijn met 300 meter te verlengen, een zoutwagon in te richten als trekkershut, een tweetal zoutboortorens te verplaatsen en in te richten als luxe trekkershut en om een zoutboortoren die als kantoor is ingericht als kantoor, bij het project te betrekken.

Voor een optimale samenwerking is het van belang dat de gemeente het concept van het spoorfietsen niet ziet als een puur commerciële onderneming, maar als sociale onderneming herkent en erkent. Dan kan er ruimte ontstaan om afspraken te maken, bijvoorbeeld door samen te bekijken welke maatschappelijke en sociale doelen van de gemeente mede door het project kunnen worden ingevuld. Ook kan er dan beter ingespeeld worden op de gemeentelijke prioriteiten. Door gebruik te maken van elkaars sterke kanten, kunnen beide partijen daar bij winnen. Een relatief kleine bijdrage van de overheid aan het project kan een grote maatschappelijk impact hebben (olievlekwerking).

Een concrete kans doet zich voor bij het Leader programma, waarin de gemeentelijke bijdrage verdrievoudigd wordt door de Provincie Overijssel en de Europese Unie. De particuliere investering komt daar nog bij. Al met al een fors multipliereffect. Hoewel deze Leader bijdrage voornamelijk bedoeld is voor investeringen in het buitengebied, kan deze in dit geval heel goed worden ingezet om spoorfietsbezoekers naar de Hengelose binnenstad te trekken. Daarover bestaan concrete ideeën, die samen met enkele partners kunnen worden uitgewerkt.

3 In januari 2009 haalde een goederentrein nog wagons met zout op bij de Akzo, in december 2013 zou op deze lijn de laatste goederentrein rijden.

Het aantal boekingen van de spoorfietsen per maand tot 18 augustus 2018. Een boeking kan uit verschillende fietsen bestaan. Hoewel de ritten alleen plaatsvinden van april tot en met oktober, kan er het hele jaar worden geboekt. Zo zijn er nu ook al boekingen gedaan voor ritten in 2019.

4 1 Inleiding

Op het moment van schrijven is het augustus 2018, de spoorfietsen zijn voor het derde seizoen operationeel. Het aantal bezoekers is ten opzichte van 2017 verder gestegen, de prognose is dat dit jaar het aantal van 7000 (op jaarbasis) wordt bereikt. Sinds de start van de exploitatie zijn veel verbeteringen gerealiseerd en andere plannen voorbereid.

In een aantal opzichten vervult het project een pioniersrol, bijvoorbeeld door de opzet als sociale onderneming. Voor deze onderneming weegt de sociaaleconomische betekenis van het project zwaarder dan de puur commerciële betekenis. Daardoor blijkt het in een aantal opzichten af te wijken van het verwachtingenpatroon. Ook de flexibele manier waarop het project doorontwikkeld kan worden, blijkt vragen op te roepen. In dat opzicht kan het project wellicht het beste beschreven worden als een als een doos met legostenen, die op verschillende manieren gebruikt kunnen worden. Sommige stenen kunnen meteen worden gebruikt, andere komen wellicht later van pas.

Door alle ontwikkelingen van de afgelopen jaren is er van verschillende kanten de behoefte ontstaan aan een actueel projectplan, dat inzicht geeft in de ambities, plannen en aanpak. Dit document wil aan die behoefte tegemoetkomen. Het plan gaat vooral over de ambities en de gekozen aanpak en bevat bewust geen financiële onderbouwing. Die zal later per deelproject worden opgesteld.

Het prille begin in mei 2016, de pomplorrie is zojuist afgeleverd bij het startpunt aan de Kuipersdijk. De omgeving heeft hier sindsdien een enorme transformatie ondergaan!

5 6 2 Het concept van het spoorfietsen: een sociale onderneming

Sociale ondernemingen zijn er in vele soorten en maten, met heel verschillende doelstellingen. Van buurtbedrijven, tot restaurants tot grote sociale werkbedrijven. Hoewel zeldzaam in Nederland, blijkt een spoorfietstraject heel geschikt te zijn als basis voor het opzetten van een sociale onderneming. In België bestaat bijvoorbeeld een spoorfietsbedrijf dat qua opzet een aantal sterke overeenkomsten vertoont met het project in Hengelo. Het gaat om een lijn in de provincie Antwerpen, waarin de gemeenten Brasschaat en Kapellen participeren. Andere partners zijn landschapsorganisatie Kempens Landschap en een tweetal sociale organisaties op het gebied van wonen, zorg en werk. Volgens de website (www.spoorfietsen.be) werd het project bedacht en uitgevoerd door verschillende partners met aandacht voor natuurbehoud, de erfgoedwaarden en geschiedenis van de spoorlijn en het sociale karakter van de uitbating. “Zo willen we bezoekers een aangename beleving bezorgen: sportief, ontspannend en leerrijk tegelijkertijd!”

Maar verschillen zijn er ook, daar waar het Belgische project volledig publiek is gefinancierd, is het Twentse project zonder enige subsidie tot stand gekomen. Ook een zeer kostbaar project tussen Groesbeek, Kranenburg en Kleve, is volledig door overheden betaald. Deze overheden zien de maatschappelijke meerwaarde van het project en zijn bereid er fors in te investeren.

De gemeente Hengelo heeft er niet voor gekozen om zelf te investeren in dit project, maar heeft het wel cruciale steun verleend door de onderhandelingen met ProRail te voeren. De spoorlijn is dus door de gemeente Hengelo aangekocht en doorverkocht om dit project mogelijk te maken. Ook is bij de aankoop van de spoorlijn door de gemeente steun toegezegd bij het verwerven van toekomstige subsidies om de verdere uitbouw van het project mogelijk te maken.

De uitvoering van het project is mogelijk geworden dankzij een burgerinitiatief in combinatie met een aantal sociaal ondernemers, hulp in natura van diverse bedrijven en opleidingsinstituten en een grote inzet van een aantal vrijwilligers. De initiatiefnemers hebben van nature de neiging om dingen zonder hulp van de overheid, maar we met goede onderlinge afstemming, te realiseren. Nu het gelukt is om het project succesvol te exploiteren, is de basis gelegd voor een verder uitbouw van het project. Door met vele partijen aan hetzelfde “koord” te trekken kunnen verschillende maatschappelijke belangen worden gediend, die elkaar ook nog eens versterken.

De gemeente is gehouden aan publieke waarden als rechtmatigheid, gelijkheid en het voorkomen van precedentwerking. Dit wringt soms met de behoeften van de sociale onderneming. Het van beide kanten benoemen en erkennen van dat spanningsveld, kan bijdragen aan het vinden van oplossingen daarvoor. Een pilotproject, waarin vooraf eerlijk de risico's en kansen worden benoemd, kan daarbij wellicht een rol vervullen.

Om de maatschappelijke ambities van het project waar te kunnen maken, is het ook noodzakelijk de omzet van de sociale onderneming te vergroten, op die manier komt er geld beschikbaar om medewerkers professioneel te begeleiden. Ook wordt de financiële basis van het project zo sterker en ontstaat er investeringsruimte voor het verder doorontwikkelen van het project. Die omzetverhoging kan gerealiseerd worden door het vergroten van de attractieve waarde en het aanboren van nieuwe inkomstenbronnen. Daarvoor bestaan concrete plannen die in hoofdstuk 6 worden beschreven.

7 Bron: Nota Vrijetijdseconomie Hengelo 2011 – 2021, pagina 16

8 3 Sociaaleconomische en maatschappelijke baten van het spoorfietsen

In de praktijk blijkt de spoorfietsonderneming nu al in staat om maatschappelijke opgaven op een creatieve manier met elkaar te verbinden. In dit hoofdstuk wordt beschreven om welke opgaven het gaat.

Maatschappelijke baten:

Waarde als marketing instrument voor de regio

De spoorlijn uit 1884 is als industrieel erfgoed nauw verweven met de geschiedenis van de regio Twente. Het spoorfietsen zelf is in Nederland vrijwel niet te beoefenen, terwijl het in het buitenland een geliefde activiteit is. Deze combinatie maakt dat de regio Twente door middel van het spoorfietsen op een opvallende, unieke maar ook zeer passende manier gepromoot kan worden. Andere initiatieven en ondernemingen kunnen bijvoorbeeld ook door middel van arrangementen gebruik maken van deze bijzondere aanvulling op de toeristische infrastructuur in Twente en zeker op die van Hengelo.

Het spoorfietsen blijkt een brede doelgroep aan te spreken, zowel qua leeftijden als qua achtergrond. Veel bezoekers zijn gezinnen met kinderen, grootouders met kleinkinderen, complete families, verenigingen, of afdelingen van bedrijven. Het gaat om bezoekers die aan de ene kant graag actief bezig willen zijn, maar ook willen genieten van een fraaie en rustige omgeving.

Met nieuwe arrangementen is ook een koppeling met de binnenstad goed mogelijk. Zo kan een bewezen troef, namelijk het aantrekkelijke Twentse landschap, er aan bijdragen dat ook de Hengelose binnenstad een nieuwe impuls krijgt. Het spoorfietsen trekt nu immers al vele bezoekers van binnen en buiten de regio naar Hengelo. Zo'n arrangement kan er aan bijdragen dat deze bezoekers die dat anders nooit gedaan hadden, de binnenstad van Hengelo (opnieuw) leren ontdekken en waarderen.

Bron: Nota Vrijetijdseconomie Hengelo 2011 – 2021, pagina 18

9 10 Cultuurhistorische waarde:

De spoorlijn, in 1884 aangelegd als goedkope verbinding naar het Ruhrgebied, is een zeldzaam overblijfsel van het oudste lokaalspoornetwerk van Nederland. Zonder het spoorfietsen had de monumentale lokaalspoorlijn en zelfs het tracé, nooit behouden kunnen worden. Fiets- of wandelpaden over oude spoorlijnen zijn er in Nederland op diverse plekken en geven een heel andere beleving. Door het behoud van de spoorlijn kunnen diverse historische ensembles behouden blijven, zoals de passage van het spoor bij de monumentale sluis, of de combinatie van de spoorlijn met de zoutboortorens.

Door middel van arrangementen kan de exploitatie van de spoorlijn bijdragen aan het behoud van ander erfgoed. Naar voorbeeld van de succesvolle ERIH (European Route of Industrial Heritage) erfgoedroutes in het Ruhrgebied (Route der Industriekultur), komt ook in de Euregio zo'n route tot stand. Historische spoorlijnen spelen die routes een belangrijke rol, zeker als die attractieve waarde heeft. Op die manier kunnen deze afzonderlijke elementen elkaar dus enorm versterken.

Ecologische en landschappelijke waarde:

Spoorlijnen blijken door hun specifieke karakter ook heel waardevol te zijn als leefgebied voor dieren en planten. Bijvoorbeeld doordat zij verschillende gebieden met elkaar verbinden, opgebouwd zijn uit zandgrond en niet of nauwelijks bemest zijn. In dat opzicht zijn ze te beschouwen als ecologische snelwegen. Uit een eerste quickscan blijkt ook de spoorlijn Hengelo-Twekkelo in ecologisch opzicht heel waardevol te zijn. Juist doordat deze gekenmerkt wordt door een ruigheid die elders zeldzaam is geworden. Daardoor is het een goede habitat voor allerlei dieren, waaronder vlinders. Met enige aanpassingen is deze zelfs geschikt te maken voor de symboolsoort die de gemeente Hengelo heeft uitgekozen: de kleine ijsvogelvlinder. Ook als verbinding tussen de stad en het buitengebied is de lijn van belang, zo wordt de route bijvoorbeeld gebruik door vleermuizen.

Ook op het gebied van ecologie en landschap zijn vele verbindingen mogelijk. In samenwerking met Landschap Overijssel is het idee van “De Vlinderdriehoek” ontwikkeld. Deze driehoek vormt een verbinding tussen Hengelo, Enschede, Driene en Twekkelo. Het idee wordt ontwikkeld tot een plan waarin zowel de ecologische waarde als de belevingswaarde wordt versterkt. Dat kan bijvoorbeeld door gericht te snoeien, aan te planten of in te zaaien. Het idee blijkt ook al steun te krijgen van omliggende grondeigenaren, die bereid zijn aangrenzende percelen bij het plan te betrekken. Dit project kan daarmee een aanjager zijn voor maatregelen die de teruggang van de biodiversiteit kunnen stoppen, een probleem dat steeds breder wordt erkend.

Sociale waarde:

De spoorlijn kan ook bijdragen aan het creëren van sociale waarde, bijvoorbeeld door het aanbieden van werkervaringsplaatsen of door bij te dragen aan de ontwikkeling van scholieren.

Omdat het project raakt aan allerlei maatschappelijke thema's, leent het zich zeer goed voor educatieve doeleinden. Dit blijkt al uit diverse uitgevoerde opdrachten. Samenwerking bestaat met het ROC (o.a. RIBO), Saxion, AOC Oost en Van Hall Larenstein. Ook praktijkschool 't Genseler heeft serieuze belangstelling getoond om een samenwerkingsverband aan te gaan. Op deze manier raken ook veel jongeren actief bij het project betrokken. Op die manier kunnen zij het project mee realiseren, maar ook meebepalen. De opdrachten blijken aantrekkelijk voor studenten, niet alleen leveren ze zo een bijdrage aan het realiseren van het project, maar het motiveert meer en is tastbaarder dan een fictieve opdracht die nooit tot uitvoering leidt.

In de toekomst is het ook de bedoeling om mensen met afstand tot de arbeidsmarkt een rol te geven in het project, bijvoorbeeld door het aanbieden van dagbesteding. Dit onderdeel blijkt nog wat meer voeten in aarde te hebben, maar zal in de toekomst zeker gerealiseerd worden. Voordeel van dit project is niet alleen dat er veel verschillende werkzaamheden voorkomen, maar dat het niet of nauwelijks verdringing oplevert voor bestaande commerciële partijen. Dat is bijvoorbeeld het geval bij groenonderhoud rondom de spoorlijn, dat geen concurrentie oplevert voor hoveniersbedrijven.

Rail Pleasure vindt het ook belangrijk dat zowel de spoorfietsen als de overige voorzieningen zo veel mogelijk toegankelijk zijn voor minder validen.

Rail Pleasure heeft zich als burgerinitiatief en als sociale onderneming aangesloten bij de coöperatie Twentse Noabers, waarvan zij mede oprichter is. Door met andere initiatieven samen te werken en kennis te delen wil zij een bijdrage leveren in de zoektocht naar een nieuwe verhouding tussen overheid en burgers. 11 12 4 Aanpak, ambities en toekomstvisie

Deze aanpak maakt de spoorfietsorganisatie flexibel en slagvaardig. We realiseren ons dat deze keus voor andere betrokkenen en belanghebbenden (zoals omwonenden) ook voor onduidelijkheid en onzekerheid kan zorgen. Goede communicatie en het opbouwen van vertrouwen is dus van groot belang. Voorspelbaarheid helpt daarbij, bijvoorbeeld door inzicht te geven in de plannen. Het spreekt voor zich dat Rail Pleasure zich als een goed noaber wil gedragen en stakeholders zoals omwonenden ook invloed wil geven op de nadere uitwerking en de te maken keuzes.

Bij het ontwikkelen van de plannen is goed gekeken naar de toekomstvisie van de gemeenten Hengelo en Enschede, alsmede naar de toekomstvisie die door de Vereniging Behoud Twekkelo is ontwikkeld. De ontwikkelde spoorfietsplannen blijven binnen de kaders van die toekomstvisies en willen tevens waarde toevoegen aan de omgeving. Bij het spoorfietsen gaat het om extensieve recreatie dat zich wil voegen in de omgeving. Rail Pleasure zal geen plannen ontwikkelen voor intensieve recreatie, die passen niet binnen het concept van het spoorfietsen, maar ook niet in het kleinschalige buurtschap Twekkelo. Juist door de plannen in samenspraak met partijen te verweven met de omgeving, kunnen deze bijdragen aan de leefbaarheid en de kwaliteit van het landschap.

Spoorfietsen als verbindende factor

Rail Pleasure richt zich met het spoorfietsen op het maken van verbindingen, zowel letterlijk als figuurlijk. Dat houdt in dat zij contact zoekt met graag contact zoekt partners om kennis te delen of om samen op te trekken bij het maken en uitvoeren van plannen. Hoewel het daardoor soms meer tijd kost om dingen te realiseren, betaalt zich dat ruimschoots terug in meer betrokkenheid en een groter maatschappelijk (vliegwiel) effect.

Verbinden kan door:

1 Het DNA van Hengelo en Twente inzichtelijk, zichtbaar en beleefbaar te maken; 2 verschillende thema's met elkaar te verbinden: toerisme, cultuurhistorie, biodiversiteit en sociale economie; 3 diverse toeristische initiatieven binnen en buiten Hengelo met elkaar te verbinden (arrangementen); 4 verbindingen te maken tussen de (binnen)stad en het buitengebied; 5 zo veel mogelijk aan te sluiten bij bestaande initiatieven en die te versterken; 6 aan te sluiten op de Routenetwerken Twente; 7 samen te werken met opleidingen en studenten; 8 samen te werken met (MVO) bedrijven (Slinger); 9 contacten te leggen met overheden (ambtelijk en politiek) kennis te delen over burgerinitiatieven.

Lange termijn ambities

1 Het gefaseerd realiseren van een (spoorfiets)verbinding met Boekelo en met het centrum van Hengelo, het herstel van de historische spoorlijn naar Boekelo is daarbij het uitgangspunt; 2 veilig stellen van het daarvoor benodigde tracé; 3 het aankleden van de spoorlijn en omgeving met historische elementen; 4 het verwerven en herstellen van historisch vastgoed in de omgeving, dat past binnen het concept; 5 arrangementen ontwikkelen met partners voor de vrijetijdseconomie en voor zakelijk toerisme; 6 bijdragen aan het ontwikkelen van de spoorlijn en directe omgeving als een groene verbindingszone; 7 doorontwikkelen van de relaties met opleidingsinstituten; 8 positie opbouwen als speler op het gebied van werkervaringsplaatsen en dagbesteding.

13 14 5 Realisatie en korte-termijnplannen

Voor deze korte notitie voert het wat te ver om uit te diepen op welke manier de plannen aansluiten bij het bestaande overheidsbeleid. Zo nodig is de wenselijkheid van het herstel van het traject heel goed te onderbouwen aan de hand van eerder uitgezet beleid: 1. Het Twekkelose gedeelte van de huidige spoorlijn valt in de Structuurvisie Hengelo 2030 precies in het gebied dat bestemd is voor sportieve recreatie; 2. In de gezamenlijke reactie van de gemeenten Enschede en Hengelo op de toekomstvisie van Twekkelo worden de toeristische mogelijkheden van het oude spoortracé tussen Hengelo en Boekelo expliciet genoemd; 3. In de Gebiedsinrichting Enschede West is het tracé ingetekend als waardevol cultuurhistorisch element ingetekend op de kansenkaart; 4. Het spoortracé is opgenomen in cultuurhistorische waardenkaart van de gemeenten Enschede, en Hengelo en van de provincie Overijssel. 5. De “Gids buitenkans” lijkt in Twekkelo ruimte te willen bieden aan dit soort ontwikkelingen 6. Er zijn Euregionale plannen voor het opzetten van een grensoverschrijdende route tussen het Ruhrgebied en Twente voor Industrieel erfgoed (ERIH). Oude infrastructurele verbindingen als waterwegen en spoorwegen spelen daarin een belangrijke rol; 7. In het nieuwe bestemmingsplan voor de uitbreiding van de Zuivelhoeve wordt het oude spoortracé als cultuurhistorisch element bewust zichtbaar gehouden. Dat is ook te zien aan het recent aangeplante bos.

De uitvoering, haalbare en concrete stappen op korte termijn

De kosten van het aanleggen van de spoorfietslijn liggen aanzienlijk lager dan bij een reguliere spoorlijn of museumspoorlijn. Niet alleen is er geen (duur) materieel nodig, maar ook geldt er andere en minder regelgeving. Daardoor kan de heraanleg van het traject zelf tegen aanzienlijk lagere kosten gebeuren. Zo kan gebruik worden gemaakt van tweedehands materialen die afgekeurd zijn voor hergebruik in reguliere spoorlijnen (spoorstaven, betonnen dwarsliggers). Ook is het veel makkelijker om het project te faseren omdat het traject makkelijker in delen hersteld en geëxploiteerd kan worden.

Naast het verlengen van de lijn zijn er ook andere manieren om de attractieve waarde van het traject te vergroten. Zo zijn er plannen voor het inrichten van een originele zoutwagon als trekkershut en zal de lijn worden aangekleed met originele elementen (kilometerpalen, telegraafpalen, andreaskruisen etc.) Ook zijn er mogelijkheden om de geschiedenis beleefbaar te maken door middel van informatieborden of op digitale wijze, bijvoorbeeld via augmented reality. Er blijkt enorm veel te vertellen te zijn, zowel over de spoorlijn, maar ook over de omgeving. (geologie, archeologie, landschap, natuur, cultuurhistorie, kunst)

Verlengen van de spoorlijn

Het huidige traject heeft een lengte van 2,1 kilometer, betrekkelijk kort, maar voldoende om de beleving te ervaren. Gemiddeld doen mensen 15 tot 20 minuten over een enkele reis. Met een aanvullende wandeling of een bezoek aan een theetuin/ pluktuin blijkt het erg in de smaak te vallen. Toch horen we regelmatig de opmerking dat het traject aan de korte kant is. Ook is het huidige eindpunt nogal “verstopt” en bevindt het zich niet aan een openbare weg. Ook laat de toegankelijkheid voor mindervaliden aan het eindpunt te wensen over.

Op dit moment doet zich de kans voor om de spoorlijn met ongeveer 300 meter in zuidelijke richting te verlengen tot aan de Bruninksweg in Twekkelo, nabij de Zuivelhoeve. Hierin werken wij al samen met de eigenaar van het baanlichaam, de familie Reef in Twekkelo. Deze verlening lost meteen een aantal problemen op. Het eindpunt wordt beter zichtbaar en is ook beter in te richten voor mindervaliden. Tevens is het beter mogelijk om arrangementen te ontwikkelen. Het nieuwe eindpunt maakt namelijk een goede aansluiting mogelijk op een historische bus of huifkar.

Zoutwagon als trekkershut

In de jaren '60 werd het zout binnen Nederland nog met de trein vervoerd in treinen van 20 tot 30 wagons. Het is gelukt om eenzelfde wagon te verwerven, deze wordt momenteel door het ROC/ RIBO gerestaureerd en ingericht als trekkershut. Deze kan in Twekkelo een plaats krijgen nabij het voormalige eindpunt van het zoutspoor. Op die manier versterkt deze wagon de belevingswaarde van het spoor, terwijl deze ook zorgt voor een heel nieuwe vorm van verblijfsrecreatie. Bezoekers kunnen zo overnachten in een echte “zoutwagon”. Ook zorgt deze wagon voor extra inkomsten, waarmee nieuwe investeringen gefinancierd kunnen worden.

15 16 Zoutboortorens als luxe trekkershut

Daarnaast is ook voorzien in de restauratie en herplaatsing van twee authentieke zoutboortorens. Deze torens moeten van hun huidige locatie verdwijnen en zijn inmiddels gedemonteerd en gereed gemaakt voor transport. Voor de herplaatsing zijn twee alternatieve locaties beschikbaar. Dat zijn locaties waar vroeger een identieke boortoren heeft gestaan en die nabij de spoorlijn liggen. Sloop van deze iconische en cultuurhistorisch waardevolle bouwwerken wordt daarmee voorkomen. Akzo-Nobel heeft de toezegging gedaan deze boortorens om niet aan ons over te dragen.

Zoutboortoren als kantoor

Onderdeel van de afspraken met Akzo is ook het gebruik van een als zoutboortoren gebouwd kantoor. Met een potentiële huurder daarvan is reeds contact gelegd.

De uitwerking

Over alle in dit hoofdstuk genoemde ontwikkelingen heeft al ambtelijk overleg plaats gehad. Om de korte- termijnplannen te kunnen realiseren is een wijziging van het vigerende bestemmingsplan noodzakelijk. Het verzoek daartoe is reeds ingediend bij het College van B&W van de gemeente Hengelo. Daarop is positief gereageerd, waartoe een anterieure overeenkomst is opgesteld. De kosten daarvan zijn wel een punt van aandacht, afgezien daarvan kan dit deelproject snel worden opgestart.

De spoordijk is tot aan de Bruninksweg nog volledig in tact gebleven.

17 18 6 De rol van overheden bij het vervolg van het project

Onlangs publiceerde Price Waterhouse Coopers een interessant onderzoek naar de relatie tussen sociale ondernemingen en gemeenten1. Dat concludeert: “Gemeenten en sociale ondernemingen zouden ideale samenwerkingspartners kunnen zijn. Beide willen maatschappelijke impact bereiken, of het nu gaat om het weer laten meedoen in de samenleving van inwoners met een afstand tot de arbeidsmarkt, het hergebruiken van afval of het verminderen van eenzaamheid onder ouderen.” Ook concludeert het rapport dat de samenwerking in de praktijk nog pril en moeizaam is. “Als social enterprises echter niet door gemeenten worden herkend noch erkend, werkt dit belemmerend voor de groei van social enterprises.” is de constatering. De Sociaal-Economische Raad (SER) stelt in 2015 het volgende vast: “Klanten en investeerders willen daarnaast erop kunnen vertrouwen dat de maatschappelijke impact ook voor een breed publiek transparant en toegankelijk kan worden gemaakt.”2

Om deze maatschappelijke impact aan te kunnen tonen zijn verschillende meetinstrumenten ontwikkeld. Deze meetinstrumenten kennen nog wel beperkingen, doordat ze niet voor ieder beleidsterrein beschikbaar zijn en intrinsieke waarde niet kunnen meten. Ook kan het instrument pas achteraf worden ingevuld, bij het opzetten van de onderneming is het dus nog niet bruikbaar. Op dat moment kunnen er natuurlijk wel afspraken worden gemaakt over toekomstige verantwoording. Vooral op het gebied van de persoonlijke ontwikkeling van medewerkers zijn al meetinstrumenten beschikbaar. Ook het meten van impact is iets dat in de loop van de tijd moet groeien.

Resultaat promotie van Hengelo en Twente

Zowel de spoorlijn als de verworven zoutboortorens sluiten naadloos aan op het DNA van Hengelo en Twente. Ook sluit het spoorfietsen als activiteit naadloos aan op het profiel dat Twente Marketing (graag) uitdraagt. De spoorlijn blijkt nu al aantrekkingskracht te hebben op bezoekers van buiten de regio, dat zal met de ingerichte zoutboortorens ongetwijfeld ook het geval zijn. Bij het slim opzetten van arrangementen zou (de binnenstad van) Hengelo daar flink van kunnen profiteren.

De publieke waardering voor het project is zeer hoog, dit blijkt telkens weer uit persoonlijk door bezoekers gegeven reacties, reacties en waardering via sociale media, Twitter, Facebook en Instagram. De waardering van de gemeente voor dit thema kan nadelig worden beïnvloed doordat de gemeente Hengelo in 2012 de kerntaak Toerisme helaas volledig heeft wegbezuinigd. Stimulansen die in andere (Twentse) gemeenten vanzelfsprekend zijn, ontbreken daardoor in Hengelo. De Nota Vrijetijdseconomie Hengelo 2011-2021, op basis waarvan het project ongetwijfeld hoog had gescoord, lijkt geen leidraad meer te zijn voor het beleid. De hoge prioriteit die de binnenstad in het collegeprogramma krijgt, zou er voor kunnen zorgen dat het ontwikkelen van een arrangement dat spoorfietsbezoekers ook naar het centrum brengt, wel op steun kan rekenen.

Resultaat erfgoed

De spoorlijn is als zeldzaam overblijfsel van het eens zo belangrijke en uitgestrekte lokaalspoornetwerk van Twente monumentwaardig. Zonder dit initiatief was het niet gelukt de spoorlijn te behouden. De zoutboortorens behoren met de Saksische boerderijen tot de bekendste en meest karakteristieke bouwwerken van Twente. Van de 75 die er vroeger in Twekkelo stonden, zijn er nog maar weinig over. Een aantal jaren geleden lukte het niet om een bedreigd exemplaar te bewaren. Nu is het dankzij dit project zelfs gelukt om er twee exemplaren die niet behouden zouden blijven, alsnog veilig te stellen. Deze kunnen ze nu op originele (en betere) locaties worden herbouwd, wat ook waarde toevoegt.

Door middel van het samenstellen van arrangementen kan ook de belangstelling voor ander erfgoed worden aangewakkerd, waarvan bijvoorbeeld de Hengelose musea kunnen profiteren.

Resultaat natuur en landschap

De spoorlijn wordt als ecologische verbinding steeds hoger gewaardeerd en wordt zelfs als basis gebruikt in een nieuw project. Ook is de spoorlijn gebruikt voor een bijenwerkdag voor gemeenteambtenaren, waarbij een ecoloog van Naturalis uitleg gaf over het bijvriendelijk inrichten van de omgeving. De spoorbermen blijken zelfs geschikt voor de symboolsoort die Hengelo heeft gekozen; de kleine ijsvogelvlinder. De impact van dit onderdeel kan heel goed in kaart worden gebracht door een nulmeting te doen en te inventariseren welke soorten er voorkomen. Op andere momenten kan die meting worden herhaald.

19 Het geklonken spoorviaduct over de Twekkelerweg stamt uit 1935 en is absoluut monumentwaardig.

De twee groepsfietsen zijn zeer populair bij gezelschappen.

20 Het project kan ook een aanjaagfunctie hebben, waardoor steeds meer grondeigenaren en zich er bij aansluiten en er aanvullende initiatieven ontstaan. Ook dat is natuurlijk iets dat meetbaar gemaakt kan worden. De waardering voor dit onderdeel zal in de toekomst waarschijnlijk nog verder toenemen omdat het grote publiek veel bewuster wordt van de achteruitgang van de biodiversiteit en de problemen die dat met zich meebrengt. :Landelijke en provinciale eisen en regelingen kunnen de kansen van dit projectonderdeel vergroten.

Resultaat sociale doelen

Dit thema wordt nog wel hel meest geassocieerd met sociale ondernemingen. Om de resultaten op dit gebied te meten zijn inmiddels verschillende impactanalyses beschikbaar. Zo kan bijvoorbeeld de ontwikkeling van medewerkers worden gemeten. Bij het spoorfietsproject moet juist bij dit thema nog een grote slag worden gemaakt. De tijd en energie die er in is geïnvesteerd heeft nog niet tot het gewenste resultaat geleid. Dat heeft te maken met een aantal aspecten, zoals het deels onvoorspelbare karakter van de boekingen. Om die reden zijn de werkzaamheden lastig planbaar. Ook is er een sterk seizoenseffect, waardoor er in de winterperiode alternatieve klussen nodig zijn. Die klussen zijn voor een deel zeker beschikbaar, maar daarvoor is extra begeleiding nodig. Door de exploitatie te combineren met de productie van houten speelgoed, ontstaat een nog flexibeler combinatie, waardoor dit onderdeel echt vorm kan krijgen. De realisatie daarvan is afhankelijk van de bouw van de nieuwe carnavalsloods, waarin een ruimte beschikbaar komt voor de speelgoedproductie. Helaas is de bouw van deze loods al een aantal keren uitgesteld.

De samenwerking met opleidingsinstituten valt ook binnen dit thema. Op dit punt zijn al diverse goede resultaten te melden. Ook zijn er veelbelovende contacten gelegd om dit in de toekomst verder uit te bouwen. Dit onderdeel is natuurlijk ook meetbaar te maken.

Bijdrage van de gemeente aan het project

Voor een optimale samenwerking is het dus van belang dat de gemeente het concept van het spoorfietsen niet ziet als een puur commerciële onderneming, maar als sociale onderneming herkent en erkent. Dan kan er ruimte ontstaan om afspraken te maken, bijvoorbeeld door samen te bekijken welke maatschappelijke en sociale doelen van de gemeente mede door het project kunnen worden ingevuld. Ook kan er dan beter ingespeeld worden op de gemeentelijke prioriteiten. Door gebruik te maken van elkaars sterke kanten, kunnen beide partijen daar bij winnen. Een relatief kleine bijdrage van de overheid aan het project kan een grote maatschappelijk impact hebben (olievlekwerking).

Het is van groot belang dat de gemeente Hengelo in de volle breedte (zowel politiek als ambtelijk) commitment toont met dit unieke project door de doelstellingen ervan te onderschrijven. Ook zou de gemeente de bereidheid moeten tonen om er in te investeren. Dat hoeft niet eens om hoge bedragen en grote inspanningen te gaan, maar zal wel cruciaal zijn voor het slagen van het project. In de praktijk is het succes van die aanpak al gebleken, bijvoorbeeld tijdens de aankoop van de spoorlijn of tijdens het veilig stellen van twee met sloop bedreigde zoutboortorens.

Bij financiering kan het bijvoorbeeld gaan om cofinanciering, waardoor de gemeentelijke bijdrage beperkt kan blijven en het initiatief toch een grote stimulans kan krijgen. Ook het onder de aandacht brengen bij andere partijen, zoals de Provincie Overijssel, kan veel effect hebben.

Bij nieuwe ontwikkelingen is het van belang om mee te wegen wat dit voor het spoorfietsproject betekent. Vergroot het de kansen om het project verder te ontwikkelen, of worden kansen juist beperkt? De nieuwe omgevingswet en de omgevingsvisie bieden daarvoor waarschijnlijk kansen. Wordt het project daarin goed meegenomen? Het kan helpen bij het anticiperen op nieuwe ontwikkelingen, het creëren van kansen en het innemen van een standpunt daarover ten opzichte van derden.

21 Nuttige links:

1 Prille kansen: de samenwerking tussen sociale ondernemingen en gemeenten in Nederland, onderzoek PwC, publicatie maart 2018 https://www.pwc.nl/nl/assets/documents/samenwerking-tussen-sociale-ondernemingen-en-gemeenten.pdf

2 Sociale ondernemingen: een verkennend advies: 22 mei 2015 (Commissie Sociaal Ondernemerschap, SER) https://www.ser.nl/nl/publicaties/adviezen/2010-2019/2015/sociale-ondernemingen.aspx

Het Impactpad, hoe je als ondernemer groeit in het meten van je maatschappelijke impact: www.impactpad.nl of https://impactpad.nl/wp-content/uploads/2018/06/Het_Impactpad.pdf

Meetinstrument Ontwikkeltrajecten Stichting Bakkerscafé 2014: https://bakkerscafe.nl/wp-content/uploads/2017/06/meetinstrument-ontwikkeltrajecten-bakkerscafe-brood-op- de-plank.pdf

Nota Vrijetijdseconomie Hengelo 2011 – 2021 https://www.hengelo.nl/Pdf_Internet/BestuurOrganisatie/Beleid/Beleidsnotities/Nota%20Vrijetijdseconomie %20web.pdf

De Parallelweg L.S. in 1921. Op de voorgrond is de Industriestraat (toen Haaksbergerdijk) met de Stork fabriek te zien, op de achtergrond de watertoren. In die tijd was dit het beginpunt van de GOLS spoorlijn naar de Achterhoek, en het eindpunt van de kolentreinen uit het Ruhrgebied, nu ligt hier het tracé van de fietssnelweg F35