Biografia I Świadectwo
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
A %,2*5$),$,Ħ:,$'(&7:2 biografia i świadectwo REDAKcJa JAROMIR BREJDAK DARIUSZ KACPrZaK JERZY MADEJSKi BEATA MaŁGORZATA WOLSKa Jerzy Madejski Komentarz, dziennik, Niebuszewo. Wstęp 7 Filozofia Ireneusz Ziemiński Zło a życie wieczne. Czy zbawienie usprawiedliwia cierpienie w życiu doczesnym? 13 Jaromir Brejdak Sens pomimo zła. Tragiczna apoteoza życia według Viktora Frankla 19 Cezary Korzec Wokół Pięciu ksiąg Tory Pawła Śpiewaka Refleksja nad recepcją żydowskiej tradycji interpretacyjnej 29 Literatura Sławomir Buryła Zapomniany autor opowiadań o Zagładzie 37 Piotr Weiser „Ręka drży, język zasycha, dech zamiera [...]” Pojęcia pierwsze kultury czasów Zagłady 53 Paweł Wolski Boks w Auschwitz. Opór ciała 67 Piotr Krupiński Kronika getta warszawskiego Emanuela Ringelbluma Notatki na ruchomym marginesie 75 Ewelina Konopczyńska-Tota Dziennik Mary Berg 83 Dyskusja o piśmiennictwie getta w kanonie szkolnym Od Zdążyć przed Panem Bogiem do I była miłość w getcie Opracowanie Sławomir Iwasiów 101 Sztuka Anna Saciuk-Gąsowska Uczniowie Strzemińskiego. Przyjaciele Żydzi 113 Magda Tarnowska Sztuka w getcie warszawskim. Funkcje, ikonografia, postawy wobec rzeczywistości 127 Piotr Krupiński Smak jabłka. O Wybranym autorstwa Weroniki Fibich i Adama Ptaszyńskiego 145 Indeks osobowy 148 Komentarz, dziennik, Niebuszewo. Wstęp Niniejszy tom utrwala drugie Dni Kultury Żydowskiej Adlojada – Biografia i świadectwo. Po raz kolejny podjęliśmy w Szczecinie trud przygotowania spo- tkań poświęconych myśli, piśmiennictwu, sztuce i obyczajom polskich Żydów. Książka stanowi zapis tylko niektórych zdarzeń. W pierwszym dniu festiwalu rozmawialiśmy z Pawłem Śpiewakiem, dyrektorem Żydowskiego Instytutu Hi- storycznego, autorem Pięciu ksiąg Tory1. Książka ta była dla nas ważna z kilku powodów. Po pierwsze tom Śpiewaka to zbiór komentarzy, a ten gatunek ma ciekawą genealogię i łączy kilka dziedzin: religię, filozofię, sztukę, literaturo- znawstwo. Nie brakuje zresztą i takich koncepcji, które zakładają, że to, co najważniejsze w literaturze pięknej, ma źródło właśnie w komentarzu. Jest ona bowiem w kulturach tradycyjnych niejako efektem ubocznym egzegezy 7 tekstu kanonicznego2. Po drugie wydawało nam się, że rozmowa o komentarzach do Tory, spo- rządzonych przez profesora socjologii, piszącego o współczesnych teoriach światowych (i badającego konsekwencje transformacji ustrojowej w Polsce), a także badacza Holocaustu3, z udziałem księdza biblisty (ks. Cezarego Korca) i literaturoznawczyni związanej z badaniami gender (Ingi Iwasiów), jest dobrą formułą popularyzacji tradycji judaistycznej. Po trzecie komentarze do Tory Śpiewaka są kontynuacją tego, co robili wcześniej profesorowie uniwersytec- cy, między innymi Artur Sandauer, autor tłumaczeń i objaśnień biblijnych4, co jest dla literaturoznawców i czytelników literatury zawsze ciekawe. Po czwarte zagadnienia poruszane w komentarzach są ważne w interpretacji przekazów z okresu Holocaustu, którymi zajmowaliśmy się w trakcie spotkań drugiej edycji Adlojady. Na przykład dzienniki wojenne są nie tylko narracją o codzienności, lecz także skrywają rozmaite pokłady sensów kulturowych i religijnych. Kiedy więc czytamy diarystykę czasu Zagłady, trudno nie myśleć o koncepcji świadectwa bez odniesień do Tory. I to nawet wtedy, gdy zajmujemy się tekstami świadków, którzy wcześniej opowiadali się za asymilacją. W dopiskach do Księgi Estery 1 P. Śpiewak, Pięć ksiąg Tory. Komentarze, Warszawa 2012. 2 Zob. N.W. Braginska, Komentarz. Próba definicji, w: Strukturalizm w Europie Środkowej i Wschodniej. Wizje i rewizje, red. D. Ulicka, W. Bolecki, Warszawa 2012. 3 Zob. Teologia i filozofia żydowska wobec Holocaustu, red. P. Śpiewak, Gdańsk 2013. 4 A. Sandauer, Studia biblistyczne, w: idem, Studia historyczne i teoretyczne. Pisma zebrane, t. 2, Warszawa 1985. Paweł Śpiewak pisze na przykład, że Żydzi „praktykowali Torę, nim ją w pełni przy- jęli”5. Współcześnie ta myśl powraca na przykład w filozofii Emmanuela Lévinasa, gdy objaśniając relację Josela Rakowera z getta warszawskiego, zauważa: „Bóg jest konkretny nie poprzez wcielenie, lecz poprzez Prawo”6. A zatem czy komentarze do Tory nie powinny być brane pod uwagę również wtedy, kiedy czyta się inne dzienniki Holocaustu, na przykład Adama Czerniakowa?7 Temat główny festiwalu był oczywisty, ponieważ w 2013 roku obchodziliśmy siedemdziesiątą rocznicę powstania w getcie warszawskim. Chcieliśmy więc wywiązać się z powinności (judaizm stworzył kulturę pamięci). Uczyniliśmy to w części referatowej: przywołujemy istotne koncepcje filozoficzne, które zrodziły się w związku z doświadczeniem Auschwitz (logoterapia Viktora Frankla, teologia cierpienia), a także wracamy do ważnych, lecz nie zawsze powszechnie znanych postaci powojennej historii (Michała Maksymiliana Borwicza, Jana Kurczaba, Ta- deusza Pietrzykowskiego). Tom zawiera również materiały z części warsztatowej festiwalu, które mogą być pomocne w edukacji szkolnej (na różnych jej szcze- blach). Rzeczywiście, przywiązujemy wagę do praktycznego znaczenia naszych spotkań, stąd część poświęcona dziennikom z getta, które są ważnym działem piśmiennictwa. Diarystyka z getta w sposób modelowy przedstawia to, czym jest literatura Zagłady w naszej kulturze. Mamy nadzieję, że dodajemy coś istotnego do rozpoznań poprzedników. Zależało nam też na tym, aby poszczególne wykładnie diarystyki składały się na „metodę” interpretacji przekazów osobistych. To tym bardziej ważne, że nasz tom, jakkolwiek spełnia standardy akademickie, może służyć jako pomoc dydaktyczna w czytaniu tekstów Zagłady (i w rozumieniu kultury żydowskiej w Polsce). Dydaktyczny sens ma także zapis debaty o tekstach Zagłady w kanonie szkol- nym. Uczestniczyli w niej nauczyciele szczecińskich szkół, wykładowcy uniwer- syteccy oraz doktoranci. Dyskusja zogniskowana była wokół ważnej postaci dla historii i piśmiennictwa Zagłady – Marka Edelmana. Być może i to jest materiał do myślenia o tym, co i jak mówić w szkole, jak opowiadać o świadkach Zagłady i jakie zasady analizy tekstu upowszechniać w edukacji dzieci i młodzieży. W tej dyskusji chodziło jeszcze o ożywienie rozważań nad tym, która książka z korpusu dzieł Zagłady mogłaby pełnić taką funkcję, jaką w kulturze zachodniej stanowi dziennik Anne Frank. Nasza rozmowa jest więc zapisem nie tylko twór- czego niepokoju i poszukiwaniem tekstu, który mógłby pełnić rolę podstawową w podtrzymywaniu pamięci o tym, co stało się na polskiej ziemi 70 lat temu. W polskiej i światowej debacie mówi się niekiedy, że takie znaczenie mogłyby mieć dzienniki dziecięce8 (a przecież ciągle jeszcze nie znamy wszystkich relacji z Holocaustu). Aby tak się stało, nie wystarczy ranga dziennika. Potrzebne są jeszcze odpo- wiednie rozwiązania instytucjonalne, niezbędne programy szczegółowe, które 5 P. Śpiewak, Pięć ksiąg Tory, op. cit., s. 104. 6 E. Lévinas, Miłować Torę nad Boga, w: idem, Trudna wolność. Eseje o judaizmie, tłum. A. Kuryś, współpraca J. Migasiński, wstęp M. Jędraszewski, posłowie M. Czajkowski, Gdynia 1991, s. 153. 7 Zob. Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 – 23 VII 1942, opracowanie i przy- pisy M. Fuks, Warszawa 1983. 8 Dziennik Dawida Sierakowiaka, słowo wstępne A. Rudnicki, do druku przygotował, przedmową i przypisami opatrzył L. Dobroszycki, Warszawa 1960; Pamiętnik Dawida Rubinowicza, słowo wstępne J. Iwaszkiewicz, posłowie M. Jarochowska, komentarze w tekście i wzmiankę pt. O dal- szych losach Dawida Rubinowicza i jego najbliższych opracował Z. Hoffman, Warszawa 1987; R. Laskier, Pamiętnik, Katowice 2006; Patrzyłam na usta... Dziennik z warszawskiego getta, wstęp i posłowie P. Weiser, Kraków 2008. zainteresują nauczycieli i uczniów do czytania świadectw Zagłady. Być może powinno się rozważyć powołanie olimpiady szkolnej (na poziomie gimnazjalnym, licealnym), która mając status poważnego przedsięwzięcia edukacyjnego, pozwo- liłaby w sposób ciągły podtrzymywać pamięć o przeszłości. Tomem rocznicowym chcielibyśmy zaprosić do dyskusji na ten temat. Drugi tom publikacji pofestiwalowej oświetla punktowo także inne obszary kultury. Równie ważne jest to, co działo się w biografiach artystów, którzy żyli w realiach i cieniu Zagłady. Prezentują to szkice Magdaleny Tarnowskiej i Anny Saciuk-Gąsowskiej. W tej grupie opracowań jeszcze jedno zasługuje na uwagę – staramy się w naszych spotkaniach rejestrować, co działo się i dzieje współcześnie w Szczecinie. W tomie przedstawiamy świadka Zagłady Chaima Sucholickiego, po wojnie mieszkańca szczecińskiego Niebuszewa. Poznajemy go poprzez omó- wienie filmu autorstwa Weroniki Fibich i Adama Ptaszyńskiego. Projekcja filmu w czasie festiwalu wzbudziła ożywioną dyskusję. Mówiono o tym, co ten obraz wnosi do wiedzy o Zagładzie i jaką cenę płacą ci, którzy przeżyli. Wspominano również o kwestii ingerencji autorów filmu w prywatność świadka wojennych zdarzeń. Dokument, kręcony w realiach domów i ulic Niebuszewa, streszcza ele- mentarne pytania czasu Zagłady. Piotr Krupiński zdaje sprawę z wieloznacznego tytułu filmuWybrany (bo z narodu wybranego, bo poddany „selekcji”, bo ocalony z Zagłady, bo żyjący ze świadomością przeszłych zdarzeń). Autor komentarza podprowadza nas nawet do miejsca, w którym bylibyśmy skłonni zamienić pier- wotny tytuł na Hiob z Niebuszewa. W tym miejscu pragniemy również wyrazić wdzięczność wszystkim osobom oraz instytucjom zaangażowanym w organizację i realizację drugich Dni Kultury Żydowskiej Adlojada w Szczecinie. Jerzy Madejski 9 w imieniu redaktorów tomu Ireneusz Ziemiński Zło a życie wieczne Czy zbawienie usprawiedliwia cierpienie w życiu doczesnym? Kto przeżył te