Muzealnictwo 53 Cz 1.Indd
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
BADANIA PROWENIENCYJNE MUZEALIÓW POD KĄTEM ICH EWENTUALNEGO POCHODZENIA Z WŁASNOŚCI ŻYDOWSKIEJ Zofia Bandurska, Dariusz Kacprzak, Piotr Kosiewski, Maria Romanowska-Zadrożna, Bożena Steinborn, Magdalena Tarnowska 21 października 2009 r. minister kultury i dziedzictwa narodowego – żydowską (czyli tzw. judaika) – które stanowiły własność ofiar Holocaustu, w nawiązaniu do postanowień Konferencji Waszyngtońskiej na temat dzieł a także znajdowały się w kolekcjach innych osób prześladowanych. W zakres sztuki skonfiskowanych przez nazistów (3 XII 1998), Rekomendacji Między- prac Zespołu Ekspertów weszły muzealia, które trafiały do polskich zbiorów narodowej Rady Muzeów (styczeń 1999) oraz Rezolucji nr 1205 Rady Europy po 1939 r., ale także te, które mogły w nich się znaleźć, a pochodzą z grabieży (listopad 1999), akceptowanych przez Rzeczpospolitą Polską – powołał przy dokonywanej przez władze niemieckie od 1933 r. na terenie Niemiec oraz po Departamencie Dziedzictwa Kulturowego Zespół ekspertów do spraw Anschlussie w 1938 r. Austrii. Data wybuchu II wojny światowej nie była więc badań proweniencyjnych w muzeach polskich w zakresie mienia punktem granicznym, wyznaczającym zakres poszukiwań. pożydowskiego (dalej Zespół Ekspertów). Ma on na celu dokonanie oceny Należy jeszcze raz dobitnie podkreślić, że celem badań prowadzonych sytuacji oraz przyspieszenie badań nad pochodzeniem tych muzealiów, któ- przez Zespół Ekspertów nie jest rozstrzyganie kwestii własnościowych czy rych historia jest niedookreślona. Celem prac nie jest rozstrzyganie o zasadno- przesądzanie o prawach do poszczególnych muzealiów. Służą one jedynie ści ewentualnych zwrotów, lecz pomoc muzeom w rozwiązywaniu problemów określeniu skali zjawiska, stanowią pomoc w badaniach nad tymi dziełami. dotyczących badań pochodzenia muzealiów w ich zbiorach. Uzupełnianie danych dotyczących historii muzealiów w inwentarzach należy Do realizacji projektu został opracowany kwestionariusz dotyczący muze- do podstawowych obowiązków muzealników, na co wskazują – jako działa- aliów znajdujących się w polskich zbiorach publicznych, które przed nazistow- nia priorytetowe – międzynarodowe dokumenty, takie jak: Zasady Konferencji skim rabunkiem były własnością ofiar Holocaustu: osób indywidualnych, ale Waszyngtońskiej z 1998 r., Deklaracja Wileńska z 2000 r., które były sygnowa- także żydowskich gmin wyznaniowych, instytucji społecznych i kulturalnych. ne przez polskie władze, oraz stosowne rezolucje Rady Europy i ICOM z 1998 Na jego potrzeby przyjęto terminologię narzuconą przez władze Rzeszy Nie- i 1999 r., a także przyjęta w czerwcu 2009 r. w Pradze Deklaracja Terezińska. mieckiej, których ideologia oraz rozwiązania prawne i instytucjonalne dopro- Zespół Ekspertów, którego prace organizował Departament Dziedzictwa wadziły do Zagłady. Dlatego też za ofiary Holocaustu należy uznać wszyst- Kulturowego w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, stworzył kich, którzy zostali przez niemieckie władze okupacyjne zaliczeni do grupy w 2010 r. opracowanie zatytułowane Wskazówki do badań proweniencyjnych podlegającej prześladowaniom na mocy ustaw norymberskich, niezależnie muzealiów pod kątem ich ewentualnego pochodzenia z własności żydowskiej. od tego, jaka była tożsamość narodowościowa lub religijna poszczególnych Obszerne jego fragmenty publikujemy poniżej. osób i ich samoidentyfikacja. W kwestionariuszu postawiono pytania o muzealia, które były własnoś- Rys historyczny cią obywateli i instytucji na terenie Drugiej Rzeczpospolitej, także Europy, w przypadku których zachodzi podejrzenie, że zostały odebrane tym osobom Lata 1939–1944/1945 i instytucjom z pogwałceniem zasad państwa prawa oraz prawidłowych Tuż przed wybuchem II wojny światowej i podczas działań wojennych stosunków społecznych, albo które zostały jako depozyty złożone na prze- prywatni właściciele przekazywali zbiory do muzeów publicznych w formie chowanie w instytucjach muzealnych. Kwestionariusz dotyczy także dzieł, depozytów, licząc, że w ten sposób uda się je ocalić. Działo się tak także które zostały sprzedane pod przymusem oraz takich, które zakupiono lub bezpośrednio po zajęciu obszaru Polski przez wojska niemieckie. Na obszarze podarowano instytucjom muzealnym, ale pochodziły z grabieży (o czym okupowanym przez Niemcy natychmiast rozpoczęło się przejmowanie mająt- sprzedający lub darczyńcy mogli nie wiedzieć). Do grupy muzealiów, które ku publicznego i prywatnego. Dotyczyło to w szczególności polskich Żydów są przedmiotem badań proweniencji, zaliczono wszystkie obiekty artystyczne i działo się na podstawie wprowadzonych ustaw norymberskich, które pozba- czy historyczne – niezależnie od tego, czy były one związane z kulturą i religią wiły Żydów praw obywatelskich, a także kolejnych rozporządzeń, odrębnych 14 UZEALNICTWO 53 badania proweniencyjne muzealiów dla terenów Generalnej Guberni oraz dla włączonych do Trzeciej Rzeszy. Rok 1945 W pierwszym z tych przypadków rozporządzenie z 15 listopada 1939 r. Zakończenie II wojny światowej oznaczało kolejne zmiany własnościowe: dotyczyło przejęcia majątku publicznego, natomiast wydane 16 grudnia 6 września 1944 r. wydano dekret PKWN o przeprowadzeniu reformy rolnej, tego roku – dóbr kultury pozostających w prywatnych rękach oraz dóbr 2 marca 1945 r. – o majątku opuszczonym i porzuconym, 6 maja uchwalono kościelnych. Przygotowywaniem spisów, a następnie konfiskatą obiektów Ustawę o majątkach opuszczonych i porzuconych, a 8 marca 1946 r. – dekret zajmował się niemiecki urząd Specjalnego Pełnomocnika do sporządzania o majątkach opuszczonych i poniemieckich. Wyłączeniu z przejęcia na włas- spisu i zabezpieczania dzieł sztuki i zabytków kultury (Dienststelle des Sonder- ność skarbu państwa podlegało mienie zajęte lub skonfiskowane przez władze beauftragten). W 1942 r. stworzono Urząd Opieki nad Dawną Sztuką (Amt okupacyjne lub zbyte po 1 września 1939 r. pod wpływem groźby (termin für die Pflege alter Kunst). Ten sam system prawny objął tereny wschodniej składania roszczeń ustalono do 31 grudnia 1947 r., a następnie przedłużono Polski, zajęte przez armię niemiecką w 1941 roku. Na terenach włączonych do 31 grudnia następnego roku). Ofiary Holocaustu lub ich spadkobiercy – ze do Rzeszy rozporządzenie z 15 stycznia 1940 r. dotyczyło zajęcia majątku względu na wymagania formalne, krótkie terminy itp. – nie miały jednak szans państwa polskiego, natomiast wydane 17 września tego samego roku – mie- na odzyskanie utraconego majątku. Należy także zwrócić uwagę, że z mie- nia osób, które nie nabyły obywatelstwa niemieckiego po przyłączeniu tych niem pochodzącym z terenów Rzeszy Niemieckiej i Wolnego Miasta Gdańska obszarów (także Wolnego Miasta Gdańska) do Rzeszy. W przypadku mienia wiąże się kolejny problem – tu już od 1933 r. rozpoczęło się represjonowanie żydowskiego przejęcie miało charakter obligatoryjny. W 1939 r. powołano instytucji żydowskich oraz osób indywidualnych. Kluczowe znaczenie miały także Główny Urząd Powierniczy dla Wschodu (Haupttreuhandstelle Ost, ustawy norymberskie z 15 września 1935 roku. Proces prześladowań nasilił się HTO), zajmujący się konfiskatą majątku i dalszym nim rozporządzaniem. Kon- w 1938 roku. Zaczęto wprowadzać kolejne ustawy, jak np. z 26 kwietnia tego fiskatami zajmowały się również inne instytucje, jak urząd Komisarza Rzeszy roku o konieczności ujawnienia aktywów na rzecz państwa przez osoby uzna- dla Umacniania Niemczyzny (Generaltreuhänder für Sicherstellung deutschen wane za Żydów. Anschluss Austrii dodatkowo przyspieszył ten proces. Ostatecz- Kulturgutes in den eingegliederten Ostgebieten). nie zagrabiono całe mienie żydowskie, które trafiło do zbiorów publicznych Już we wrześniu 1939 r. rozpoczął się, dokonywany na ogromną ska- w ręce nazistowskich funkcjonariuszy albo było sprzedawane na rynku. Grabież lę przez instytucje okupacyjne, systematyczny rabunek dzieł sztuki z mienia taka objęła następnie inne okupowane kraje. Czasami przejmowane obiekty zarówno przedsiębiorstw, jak i prywatnego. Zajmowały się tym m.in. wyspe- trafiały na aukcje i były nabywane przez muzea, także działające na terenie cjalizowane jednostki, jak SS–Einsatzkommando Paulsen. Obok grabieży zin- dzisiejszej Polski. Przykładem są dwa obrazy należące do holenderskiej kolek- stytucjonalizowanej trwała przez cały czas grabież indywidualna, prowadzona cji Jacquesa Goudstikkera, obecnie przechowywane w Muzeum Narodowym przez niemieckie wojsko i urzędników państwowych. Przejmowano zbiory w Gdańsku. Inny jest casus płótna Courbeta; należało ono do węgierskiego publiczne, ale też część prywatnych. Szczególnie dramatyczna była sytuacja kolekcjonera barona Móra Lipóta Herzoga. Płótno zostało zagrabione w Buda- instytucji oraz indywidualnych właścicieli żydowskich. Prześladowania rozpo- peszcie i błędnie restytuowane trafiło, wraz z innymi obiektami z niemieckich częto od odrębnego oznaczania ludności żydowskiej, następnie wprowadzo- składnic muzealnych, do Muzeum Narodowego w Warszawie (niedawno zosta- no nakazy przymusu pracy, z równoczesnym zakazem wykonywania części ło zwrócone spadkobiercom właściciela). zawodów wśród ludności nieżydowskiej. Elementem prześladowań były kon- Przejmowane po wojnie mienie – zarówno z terenów podworskich, jak fiskaty mienia. i porzucone czy poniemieckie (np. ze składnic niemieckich) – trafiało do Jesienią 1939 r. rozpoczęło się przesiedlanie ludności żydowskiej do polskich składnic muzealnych. Z dużą dozą prawdopodobieństwa należy wydzielonych gett (pierwsze utworzono w październiku w Piotrkowie Trybu- przypuszczać, że w tej masie znalazły się obiekty