BADANIA PROWENIENCYJNE MUZEALIÓW POD KĄTEM ICH EWENTUALNEGO POCHODZENIA Z WŁASNOŚCI ŻYDOWSKIEJ

Zofia Bandurska, Dariusz Kacprzak, Piotr Kosiewski, Maria Romanowska-Zadrożna, Bożena Steinborn, Magdalena Tarnowska

21 października 2009 r. minister kultury i dziedzictwa narodowego – żydowską (czyli tzw. judaika) – które stanowiły własność ofiar Holocaustu, w nawiązaniu do postanowień Konferencji Waszyngtońskiej na temat dzieł a także znajdowały się w kolekcjach innych osób prześladowanych. W zakres sztuki skonfiskowanych przez nazistów (3 XII 1998), Rekomendacji Między- prac Zespołu Ekspertów weszły muzealia, które trafiały do polskich zbiorów narodowej Rady Muzeów (styczeń 1999) oraz Rezolucji nr 1205 Rady Europy po 1939 r., ale także te, które mogły w nich się znaleźć, a pochodzą z grabieży (listopad 1999), akceptowanych przez Rzeczpospolitą Polską – powołał przy dokonywanej przez władze niemieckie od 1933 r. na terenie Niemiec oraz po Departamencie Dziedzictwa Kulturowego Zespół ekspertów do spraw Anschlussie w 1938 r. Austrii. Data wybuchu II wojny światowej nie była więc badań proweniencyjnych w muzeach polskich w zakresie mienia punktem granicznym, wyznaczającym zakres poszukiwań. pożydowskiego (dalej Zespół Ekspertów). Ma on na celu dokonanie oceny Należy jeszcze raz dobitnie podkreślić, że celem badań prowadzonych sytuacji oraz przyspieszenie badań nad pochodzeniem tych muzealiów, któ- przez Zespół Ekspertów nie jest rozstrzyganie kwestii własnościowych czy rych historia jest niedookreślona. Celem prac nie jest rozstrzyganie o zasadno- przesądzanie o prawach do poszczególnych muzealiów. Służą one jedynie ści ewentualnych zwrotów, lecz pomoc muzeom w rozwiązywaniu problemów określeniu skali zjawiska, stanowią pomoc w badaniach nad tymi dziełami. dotyczących badań pochodzenia muzealiów w ich zbiorach. Uzupełnianie danych dotyczących historii muzealiów w inwentarzach należy Do realizacji projektu został opracowany kwestionariusz dotyczący muze- do podstawowych obowiązków muzealników, na co wskazują – jako działa- aliów znajdujących się w polskich zbiorach publicznych, które przed nazistow- nia priorytetowe – międzynarodowe dokumenty, takie jak: Zasady Konferencji skim rabunkiem były własnością ofiar Holocaustu: osób indywidualnych, ale Waszyngtońskiej z 1998 r., Deklaracja Wileńska z 2000 r., które były sygnowa- także żydowskich gmin wyznaniowych, instytucji społecznych i kulturalnych. ne przez polskie władze, oraz stosowne rezolucje Rady Europy i ICOM z 1998 Na jego potrzeby przyjęto terminologię narzuconą przez władze Rzeszy Nie- i 1999 r., a także przyjęta w czerwcu 2009 r. w Pradze Deklaracja Terezińska. mieckiej, których ideologia oraz rozwiązania prawne i instytucjonalne dopro- Zespół Ekspertów, którego prace organizował Departament Dziedzictwa wadziły do Zagłady. Dlatego też za ofiary Holocaustu należy uznać wszyst- Kulturowego w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, stworzył kich, którzy zostali przez niemieckie władze okupacyjne zaliczeni do grupy w 2010 r. opracowanie zatytułowane Wskazówki do badań proweniencyjnych podlegającej prześladowaniom na mocy ustaw norymberskich, niezależnie muzealiów pod kątem ich ewentualnego pochodzenia z własności żydowskiej. od tego, jaka była tożsamość narodowościowa lub religijna poszczególnych Obszerne jego fragmenty publikujemy poniżej. osób i ich samoidentyfikacja. W kwestionariuszu postawiono pytania o muzealia, które były własnoś- Rys historyczny cią obywateli i instytucji na terenie Drugiej Rzeczpospolitej, także Europy, w przypadku których zachodzi podejrzenie, że zostały odebrane tym osobom Lata 1939–1944/1945 i instytucjom z pogwałceniem zasad państwa prawa oraz prawidłowych Tuż przed wybuchem II wojny światowej i podczas działań wojennych stosunków społecznych, albo które zostały jako depozyty złożone na prze- prywatni właściciele przekazywali zbiory do muzeów publicznych w formie chowanie w instytucjach muzealnych. Kwestionariusz dotyczy także dzieł, depozytów, licząc, że w ten sposób uda się je ocalić. Działo się tak także które zostały sprzedane pod przymusem oraz takich, które zakupiono lub bezpośrednio po zajęciu obszaru Polski przez wojska niemieckie. Na obszarze podarowano instytucjom muzealnym, ale pochodziły z grabieży (o czym okupowanym przez Niemcy natychmiast rozpoczęło się przejmowanie mająt- sprzedający lub darczyńcy mogli nie wiedzieć). Do grupy muzealiów, które ku publicznego i prywatnego. Dotyczyło to w szczególności polskich Żydów są przedmiotem badań proweniencji, zaliczono wszystkie obiekty artystyczne i działo się na podstawie wprowadzonych ustaw norymberskich, które pozba- czy historyczne – niezależnie od tego, czy były one związane z kulturą i religią wiły Żydów praw obywatelskich, a także kolejnych rozporządzeń, odrębnych

14 UZEALNICTWO 53 badania proweniencyjne muzealiów

dla terenów Generalnej Guberni oraz dla włączonych do Trzeciej Rzeszy. Rok 1945 W pierwszym z tych przypadków rozporządzenie z 15 listopada 1939 r. Zakończenie II wojny światowej oznaczało kolejne zmiany własnościowe: dotyczyło przejęcia majątku publicznego, natomiast wydane 16 grudnia 6 września 1944 r. wydano dekret PKWN o przeprowadzeniu reformy rolnej, tego roku – dóbr kultury pozostających w prywatnych rękach oraz dóbr 2 marca 1945 r. – o majątku opuszczonym i porzuconym, 6 maja uchwalono kościelnych. Przygotowywaniem spisów, a następnie konfiskatą obiektów Ustawę o majątkach opuszczonych i porzuconych, a 8 marca 1946 r. – dekret zajmował się niemiecki urząd Specjalnego Pełnomocnika do sporządzania o majątkach opuszczonych i poniemieckich. Wyłączeniu z przejęcia na włas- spisu i zabezpieczania dzieł sztuki i zabytków kultury (Dienststelle des Sonder- ność skarbu państwa podlegało mienie zajęte lub skonfiskowane przez władze beauftragten). W 1942 r. stworzono Urząd Opieki nad Dawną Sztuką (Amt okupacyjne lub zbyte po 1 września 1939 r. pod wpływem groźby (termin für die Pflege alter Kunst). Ten sam system prawny objął tereny wschodniej składania roszczeń ustalono do 31 grudnia 1947 r., a następnie przedłużono Polski, zajęte przez armię niemiecką w 1941 roku. Na terenach włączonych do 31 grudnia następnego roku). Ofiary Holocaustu lub ich spadkobiercy – ze do Rzeszy rozporządzenie z 15 stycznia 1940 r. dotyczyło zajęcia majątku względu na wymagania formalne, krótkie terminy itp. – nie miały jednak szans państwa polskiego, natomiast wydane 17 września tego samego roku – mie- na odzyskanie utraconego majątku. Należy także zwrócić uwagę, że z mie- nia osób, które nie nabyły obywatelstwa niemieckiego po przyłączeniu tych niem pochodzącym z terenów Rzeszy Niemieckiej i Wolnego Miasta Gdańska obszarów (także Wolnego Miasta Gdańska) do Rzeszy. W przypadku mienia wiąże się kolejny problem – tu już od 1933 r. rozpoczęło się represjonowanie żydowskiego przejęcie miało charakter obligatoryjny. W 1939 r. powołano instytucji żydowskich oraz osób indywidualnych. Kluczowe znaczenie miały także Główny Urząd Powierniczy dla Wschodu (Haupttreuhandstelle Ost, ustawy norymberskie z 15 września 1935 roku. Proces prześladowań nasilił się HTO), zajmujący się konfiskatą majątku i dalszym nim rozporządzaniem. Kon- w 1938 roku. Zaczęto wprowadzać kolejne ustawy, jak np. z 26 kwietnia tego fiskatami zajmowały się również inne instytucje, jak urząd Komisarza Rzeszy roku o konieczności ujawnienia aktywów na rzecz państwa przez osoby uzna- dla Umacniania Niemczyzny (Generaltreuhänder für Sicherstellung deutschen wane za Żydów. Anschluss Austrii dodatkowo przyspieszył ten proces. Ostatecz- Kulturgutes in den eingegliederten Ostgebieten). nie zagrabiono całe mienie żydowskie, które trafiło do zbiorów publicznych Już we wrześniu 1939 r. rozpoczął się, dokonywany na ogromną ska- w ręce nazistowskich funkcjonariuszy albo było sprzedawane na rynku. Grabież lę przez instytucje okupacyjne, systematyczny rabunek dzieł sztuki z mienia taka objęła następnie inne okupowane kraje. Czasami przejmowane obiekty zarówno przedsiębiorstw, jak i prywatnego. Zajmowały się tym m.in. wyspe- trafiały na aukcje i były nabywane przez muzea, także działające na terenie cjalizowane jednostki, jak SS–Einsatzkommando Paulsen. Obok grabieży zin- dzisiejszej Polski. Przykładem są dwa obrazy należące do holenderskiej kolek- stytucjonalizowanej trwała przez cały czas grabież indywidualna, prowadzona cji Jacquesa Goudstikkera, obecnie przechowywane w Muzeum Narodowym przez niemieckie wojsko i urzędników państwowych. Przejmowano zbiory w Gdańsku. Inny jest casus płótna Courbeta; należało ono do węgierskiego publiczne, ale też część prywatnych. Szczególnie dramatyczna była sytuacja kolekcjonera barona Móra Lipóta Herzoga. Płótno zostało zagrabione w Buda- instytucji oraz indywidualnych właścicieli żydowskich. Prześladowania rozpo- peszcie i błędnie restytuowane trafiło, wraz z innymi obiektami z niemieckich częto od odrębnego oznaczania ludności żydowskiej, następnie wprowadzo- składnic muzealnych, do Muzeum Narodowego w Warszawie (niedawno zosta- no nakazy przymusu pracy, z równoczesnym zakazem wykonywania części ło zwrócone spadkobiercom właściciela). zawodów wśród ludności nieżydowskiej. Elementem prześladowań były kon- Przejmowane po wojnie mienie – zarówno z terenów podworskich, jak fiskaty mienia. i porzucone czy poniemieckie (np. ze składnic niemieckich) – trafiało do Jesienią 1939 r. rozpoczęło się przesiedlanie ludności żydowskiej do polskich składnic muzealnych. Z dużą dozą prawdopodobieństwa należy wydzielonych gett (pierwsze utworzono w październiku w Piotrkowie Trybu- przypuszczać, że w tej masie znalazły się obiekty należące do ofiar Holo- nalskim), co skutkowało dalszą utratą mienia na rzecz okupanta (zob. m.in.: caustu, obywateli Polski, ale także innych krajów. Część z przedmiotów zgro- www.izrael.badacz.org/historia/szoa/getto). Z kolei w okresie po likwidacji madzonych w składnicach została przekazana do zbiorów muzealnych, inne gett hitlerowcy za pomocą specjalnych komand prowadzili planową i zorga- zaś zostały sprzedane za pośrednictwem powołanego w 1950 r. przedsię- nizowaną grabież mienia pozostałego po ofiarach Zagłady. W wyniku działań biorstwa Dzieła Sztuki i Antyki. Zarówno DESA, jak i prywatne antykwariaty niemieckich władz zniszczeniu uległy także żydowskie zbiory publiczne oraz przez cały czas PRL-u zajmowały się obrotem dzieł, również tych o wątpliwym synagogi. Zagrabiono zbiory należące do osób prywatnych – kolekcjonerów, pochodzeniu (dochodziło także do fałszowania proweniencji). Wątpliwości co antykwariuszy, posiadających niejednokrotnie wybitne dzieła sztuki polskiej do pochodzenia muzealiów mogą zatem dotyczyć wszystkich sposobów ich i obcej. Podobnie, jak w przypadku mienia innych obywateli Rzeczpospolitej, nabywania do zbiorów muzealnych, zarówno przekazów państwowych, jak przejmowanie mienia żydowskiego następowało na podstawie niemieckich i zakupów oraz darów. rozporządzeń; obok grabieży dokonywanej przez okupantów padało ono też Warto także pamiętać o działalności Centralnego Komitetu Żydów ofiarą szabrowników. w Polsce (CKŻP), prowadzącego akcję gromadzenia pozostałości dóbr kultury Należy podkreślić, że podczas wojny działał rynek sztuki, w tym anty- żydowskiej na terenie całego kraju – tak powstała m.in. w Żydowskim Insty- kwariaty. Nie zawsze można przesądzić, czy wykonywane wówczas transakcje tucie Historycznym w Warszawie największa w Polsce kolekcja dzieł sztuki, były dobrowolne i legalne, ale wszystkie odnośne dokumenty powinny zostać archiwaliów i książek z tego zakresu. bardzo wnikliwie przejrzane. Na terenach zajętych przez ZSRR bardzo szybko wprowadzono nowe Informacje pomocne prawodawstwo. Na obszarach tzw. Zachodniej Ukrainy (jeszcze przed formal- przy badaniach proweniencyjnych nym przyłączeniem do Związku Radzieckiego) w dniach 26–28 października 1939 r. przyjęto pakiet dekretów, w których ogłoszono nacjonalizację ban- Muzea przystępujące do badań proweniencji muzealiów powinny trak- ków i przemysłu oraz konfiskatę majątków ziemskich należących do ziemian, tować niniejsze wskazówki jedynie jako informacje dotyczące instytucji, osób klasztorów i wysokich urzędników. W Tymczasowym Zarządzie Okręgu Lwow- i literatury, które mogą być pomocne w poszukiwaniach. Każdy przypadek skiego rozpoczęła działalność Komisja Ochrony Zabytków Kultury. Podobne wymaga osobnych, niekiedy długotrwałych badań i szczegółowych ana- działania podjęto na tzw. Zachodniej Białorusi oraz na obszarach włączonych liz, przede wszystkim ze względu na niewielką liczbę zachowanych źródeł do Litwy. i obecny, często bardzo skromny stan wiedzy na ten temat. Można jednak

UZEALNICTWO 53 15 badania proweniencyjne muzealiów

wskazać pewne ogólne zasady czy metody poszukiwań proweniencyjnych. Gising (pl. Dąbrowskiego 2/4); Henryk Aszkenazy (Askenazy; Aschkenazy); W odniesieniu do przedmiotów żydowskiej sztuki religijnej czy świeckiej nale- prof. Majer Bałaban; Mathias Bernson; Leon Berenson; Tomasz Berson (Ber- ży przede wszystkim próbować ustalić autora, a następnie kierując się jego sohn); Edward Bergson; Kazimierz Bergson; Wilhelm Bernstein (Marszałkow- danymi biograficznymi – datę i miejsce powstania oraz, o ile to możliwe, ska 71, Ordynacka 9); Leopold i Janina Binental; Gustaw Birnsztajn; Emilia właściciela dzieła. i Jan Gotlib Bloch; Alfred Brenneisen; Leopold Brennejsen; Maurycy Brok- Pierwszym krokiem jest wyodrębnienie z zapisów inwentarzowych tych man; Józef Brzeziński (Bagno 2); dr Bychowski; N.D. Celmajster (Żurawia 29); muzealiów, które wpłynęły w latach II wojny światowej i bezpośrednio po L. Danielewicz; Noel Dawidson; Samuel Dickstein; Stanisław Dybowski; Karol 1945 roku. Następnie należy sprawdzić, czy we własnych dokumentach Epstein; Helena Erlich; Jerzy Erlich Maurycy Fajertag; Alfred Falter; Franciszek i korespondencji muzeum nie ma w odniesieniu do nich informacji lub Faralisz; P. [Nuchim] Frydman (Świętokrzyska 19); „Józef Fraget” (Marszałkow- poszlak, mogących wskazywać na pochodzenie przedmiotów z konfiskaty ska 150); Aleksander i Wiera Fryszman; Stanisław Fuchs; Maria Fuchs; Moszek lub na niejasną drogę ich nabycia. Nawet nikłe podejrzenie winno skłaniać Fuks; Josek Mendel Galewski (Królewska 45); Jan Geisler; A. Goerne; Marian do dalszych poszukiwań w materiałach pozamuzealnych. W kolejnym eta- Gogut (Żelazna 46); Anna Goldberg-Górska; Jadwiga Goldberg-Górska; pie badań należy te same czynności powtórzyć w stosunku do późniejszych Leon Franciszek Goldberg-Górski; Samuel (?) Goldflamm; Alfred Goldklang; nabytków, ponieważ ich konfrontacja, np. z listami kolekcjonerów żydow- Józef Goldfeder; Henryk Gottlieb (Gotlib); Janina Grossman; Abe Gutnajer skich, może przynieść dalsze wskazówki. Niekiedy cenną wskazówkę dotyczą- (Świętokrzyska 35, Mazowiecka 11); Bernard Gutnajer (Bagno 9, Wierzbo- cą proweniencji stanowią zapiski i nalepki na odwrociach obrazów. Poniżej wa 6); Józef Gutnajer (Świętokrzyska 52); Jan Hempel; Halina Henneberg; zestawiono informacje mogące dopomóc w prowadzeniu badań prowenien- Aleksandra Hermanowa; Juliusz Herman; Łucja Herszbergowa; Aleksander cyjnych. Mamy świadomość, że nawet najbardziej żmudne i długotrwałe Heyman-Jarecki; Józef Hirsch; Hirszfeld; Kirsztein (Świętokrzyska 20); Klejman badania nie zawsze zakończą się sukcesem, są one jednak próbą dotarcia do (Mazowiecka 3); Rubin Kleinsinger (Świętokrzyska 1); Józef H. Kleinsinger prawdy historycznej, co jest obowiązkiem każdego muzealnika. (Złota 22, Świętokrzyska 35); Kleinsinger (Sosnowa 18 – do 1941 r.); Aron Kleinsinger (Marszałkowska 123, Jasna 1, Świętokrzyska 6); Sycha Kleinsin- Żydowscy kolekcjonerzy i właściciele dzieł sztuki ger (Świętokrzyska 4, 16); Józef Kleinsinger (Świętokrzyska 19); C. Knoff; (wybór) Konrad Kornfeld; Tadeusz Kraushar; Chana Ryfka Krell (Żabia 7, Jasna 7); Leopold Kronenberg; Bronisław Krystall; Marian Kurman; Andrzej Landau; Białystok: Abram Gachnoch. Bielsko: Jerzy Anlicht. Gdańsk: Paul Davi- Jan Landau-Lechowski; Ignacy Landstein (Landsztein; Landsztajn); Bronisław dson; Lesser Giełdziński/Gieldzinski; Zygmunt Lewensztajn; rodzina Stumpf: Landsztajn; Majer Landstein (Żabia 3, Nowy Świat, Świętokrzyska); Helena Moritz, Erich, Carl. Jasło: Wolf Goldschlag. Kielce: Julian (?) Donatt; Antonina Lesserowa; A. Likerman [Likierman] (Leszno 14); Herman Lewy (Levy); dr-owa Heim. Kraków: Henryk Askenazy (z Krakowa); Rudolf Beres; Zenon Beres; Lublinerowa; Luksemburgowie; Kazimierz Mahler; Mejbaum; Mintz (Wierzbo- Adolf Brenner; J. i M. Chejes; Salomea Eibenschutz; J. Ehrenpreisowa; M. wa 11); Salomon Mintz; Mortkowicz (Mazowiecka 12); Bronisława (?) Mut- Finder; dr Frenkel; Seweryn Gottlieb; Gustaw Groeger; Ignacy Hirszdorfer; termilch; Edward Natanson; Daniel Natanson; Antoni i Zofia Natanson; Kazi- Leon Holzer; Maurycy Horowitz; dr Keh; Jan Lachs; Rafał Landar; Maks Lau- mierz Natanson; Aleksander Neumann (Neuman); Tadeusz Neuman; Salo- terbach; Józef Liebeskind; I. Meisel; Janina Meiselsowa; Natana Oberlaende- mon Neuman; Czesław Nussbaum; Malwina Nussbaum; Henryk Nussbaum; ra; Spira-Lewingerowa; Ignacy Stern; Laura Sternowa; Helena Steinbergowa; Paweł Pavy (Pawy); Józef Poznański (Kredytowa 4, Świętojerska 34, Marszał- Abraham Sternach; Eugenia Sternbachówna; Józef Stieglitz; rabin Ozjasz kowska 122); Noe (Noach) Przylucki (Prylucki); Berta Rapaport; Szaja Rapa- Thon; Henrykowa Tischlowitzowa. Lwów: Antoni Blumenfeld; Zygmunt (?) port; Oderfeld; Ratnehamer; Mieczysław Reicher; Reingewirz (Warecka 11, Fuchs; S. Gottlieb; inż. Harszman; Nina Kinderman; Ema Lilienowa; Eugeniusz Pańska 16 – do 1941r.); Gustaw Rosenbaum; Herman Rotblat; Karol Rothert; Reiter; Norbert Schulberg. Łódź: Bacharach; Ruchla i Stefan Barcińscy; Hen- Andrzej Rotwand; Jerzy Rundstein; Jerzy Sachs; Karol Sachs; N. Sakiel (Nowy ryk Barciński; Tadeusz Baruch; Reinhardt Bennich; Henryk Birnbaum; Chaim Świat 42/3, Mazowiecka 9, Mazowiecka 7, Elektoralna 4, Czackiego 6); dr Belin; Ignacy Bendentson; Ignacy Cohn; Maksymilian Cohn; I. Deutschmann; Schipper; prof. M. Schorr; Teofil Symchowicz; Rafał Szereszewski; Ignacy (?) Bernard Dobranicki; Artur Ellram; Pinkas Fainkind; Borys i Naum Ejtingo- Szper; Anna Szreterowa; Estera i Chaim Sztolcenberg (Świętokrzyska 1); Zofia nowie; Abram Glanz; Artur Gliszczyński; Adolf Goldberg; Józef Grunstein; Tabęcka; Julian Tuwim; M. Wawelberg; Wacław Wawelberg; Weissblum; Ala Moritz Gutentag; Józef Guttman; Hamburger; Arnold Heiman; Jakób Hertz; Weinsztein [Weinstein] (Świętokrzyska 5); Leopold Wellisz (Wellish); Gustaw Maurycy Hertz; Edward Heyman; Jakób Himmelfarb; Franciszek Hirszberg; Wertheim; Jan Weyssenhoff; Aleksandra Weyssenhoff; Szyja Zalcsztajn; Mie- Leon Hirszberg; Samuel Kohn; Ignacy Kohn; Józef Kohn; Markus Kohn; czysław Zagajski; Maksymilian i Natalia Zweigbaumowie. Wrocław: Louis Alt; Jakub Brat-Kon; Zenon Kon; Bolesław Kotkowski; Leopold Landau; Stanisław dr Bittmann; Max Blase; Gertrud Brann; Willy Cohn; Richard Israel Ehrlich; Landau; Dawid Lande; Eugenia Lichtenfeldowa; Władysław Lichtenfeld; Zyg- Theodor Ehrlich; Michael Frankel; Richard Goldberg; Leo Israel Goldfeldt; munt Lichtenfeld; Jan Loewenstein; Adam Osser; Mieczysław Pikus; Ignacy Alfred Grotte; Paul Heimann; Hermann Jacobowitz; Emil Israel Kaim; Jenny Poznański; Leonia z Hertzów Poznańska i Izrael Kalmanowicz Poznański, Karol Sara Kobrak; Hugo Kolker; Max Israel Korpulus; Franz Landsberger; Albert Poznański; Maurycy Poznański; Maurycy Ignacy Poznański, Mieczysław Rei- Israel Lesser; Adolf Lesser; Daniel Lewin; Louis Lewin; Leo Lewin; Isydor cher; Szaja Rosenblatt; Henryk Sachs; Ignacy Sachs; Jakub Sachs; Józef Sachs; Lichtenberg; Berta Lissauer; Ismar Littmann; Theodor Lowe; Moryc Mareck; Teresa i Markus Silbersteinowie; Mieczysław Silberstein; Stanisław Silberstein; Tana Öttinger; Elise Pache; Feliks Perle; Leo Pikus; James Pollack; Lilly Sara Sara Silberstein-Poznańska; S. Sonnenberg; Henryk Szlim; Aron Toruńczyk; Pringsheim; Carl Sachs; Rudolf Schäffer; Werner Schirdewan; Dawid Schleier; Zygmunt Weinreb. Milanówek: Ludwik Mieczysław Kronenberg. Poznań: dr dr Józef Schlesiens; Max Silberberg; Leo Smoschewer; Estella Sara Steinfeld; Gebhardt. Pruszków: Lech Goldstein. Pustelnik, pow. miński (?): Etta Epstein. Fritz Stoll; Friedrich Wallenberg; Hans Wachman; Irma Weinberg; Teodora Skolimów: Gustaw Wertheim. Tarnów: Wilhelm Bohm; Emil Fenichel; Adam Weißenberg; dr Werter. Heihnann; Wolf Murkatenblit; Elżbieta Strohbinger. Szczecin: Henriette Scha- Zob. też wykaz kolekcjonerów pochodzenia żydowskiego na terenie effer; Feldbergowie; Rosenthal. Warszawa: Leon Alperm (Marszałkowska 69); Europy: http://www.lostart.de/nn_5144/Webs/DE/Provenienz/Juedische- Abraham Aprahamian (Kredytowa 6); Józef Arnold, Aleksander Granke; Julia Sammler/Eintrag;lv2=5654.html

16 UZEALNICTWO 53 badania proweniencyjne muzealiów

Gminy wyznaniowe, synagogi, biblioteki, archiwa, do handlu sztuką zezwolono Polakom na sprzedaż obrazów i innych dzieł szkoły i szpitale oraz inne instytucje żydowskie sztuki w kawiarniach, księgarniach i na ulicach. Zatem cały handel odby- (wybór) wał się półlegalnie w dawnych lub nowych antykwariatach. Mimo zakazów w Warszawie działało wiele antykwariatów i zakamuflowanych w kawiarniach Bielsko: Biblioteka Żydowska; Chęciny: Synagoga; Chyrów: Synagoga; galerii. Najwięcej było ich przy ul. Mazowieckiej: pod nr. 2 „Krynolina” pro- Głogów: Synagoga; Gniezno: Synagoga; Grójec: Synagoga; Jarosław: Syna- wadzona przez panie Bogórską i Zofię Chomętowską, pod nr. 8 antykwariat goga; Kalisz: Synagoga; Kazimierz nad Wisłą: Stara synagoga; Kępno: Syna- Czesława Garlińskiego i księgarnia „Logos” Stanisława Dzikowskiego, pod nr. goga; Kolno: Synagoga; Końskie: Synagoga; Kórnik: Synagoga; Kraków: 7 galeria Zofii Leśniewskiej (szwagierki pani Garlińskiej), pod nr. 13 świetnie Zbiory i Archiwum Gminy Żydowskiej (ul. Józefa 40); Biblioteka Ezra; Syna- prosperująca „Miniatura” Zofii Potockiej i Benedykta Tyszkiewicza, a na pię- goga Wysoka; Stara Synagoga; Synagoga Jekelsa; Synagoga Kupa; Synago- trze antykwariat Jakuba Chomętowskiego. Przy Kredytowej 9 istniał cieszący ga Poppera; Synagoga Remus; Łańcut: Synagoga; Leszno: Synagoga; Łódź: się wielkim powodzeniem „Skarbiec”, należący do Wandy Żalińskiej i Bro- Pierwsza Synagoga; Synagoga Altshtot; Wielka Synagoga; Synagoga Shula nisława Czernica. Przy Kruczej był antykwariat prowadzony przez Leonarda Wilkera; Synagoga Izraela Ezrasa; Synagoga Ohela Jakowa; Synagoga Wol- Pękalskiego i Wandę Polkowską, w którym wystawiano m.in. obrazy Romana fa Reichera; Lublin: Jesziwa Lubelska; Synagoga Bet Ha Midrasz; Synagoga Kramsztyka wynoszone z getta. Karol Tchorek prowadził „Salon Sztuki Nike” cechu kotlarzy; Synagoga Meira Lublina (szkoła Moharam); Synagoga Parnas; przy Marszałkowskiej. Wiele takich „salonów” istniało także na Nowym Świe- Synagoga Salomona Luri (Maharszala); Synagoga Wahl; Luboml: Synagoga; cie, Krakowskim Przedmieściu, przy ul. Sienkiewicza. We wszystkich, oprócz Lutomiersk: Synagoga; Opatów: Synagoga; Ostrzeszów: Synagoga; Pilica: sztuki dawnej, wystawiano również sztukę współczesną, a nawet urządzano Synagoga; Pińczów: Synagoga; Piotrków Trybunalski: Synagoga; Pomorza- wystawy indywidualne. Bywali w nich również artyści. Stanowiły one nie tylko ny: Synagoga; Prudnik: Synagoga; Przedborze: Synagoga; Przemyśl: Archi- miejsca prezentacji i sprzedaży dzieł sztuki, pełniły często funkcję ośrodków wum Gminy Żydowskiej; Synagoga; Przeworsk: Synagoga; Radom: Archi- wspierających idee niepodległościowe. Ze składek obywatelskich kupowano wum Gminy Żydowskiej; Sandomierz: Synagoga; Szczebrzeszyn: Synagoga; w nich dzieła dla Muzeum Narodowego. Szczecin: Synagoga; Szydłów: Synagoga; Tarnów: Synagoga; Tykocin: Syna- Wraz z nastaniem niemieckiej okupacji w 1939 r. Żydzi zmuszeni byli goga; Warszawa: Centralna Biblioteka Judaistyczna i tamtejsze Archiwum; opuścić swoje mieszkania, a interesy przekazać w zaprzyjaźnione ręce. Eksmi- Biblioteka Instytutu Studiów Judaistycznych; Biblioteka prof. M. Bałabana; sje rozpoczęły się w sierpniu 1940 r., a jesienią masowe przesiedlenia do tej Biblioteka Ratnehamera; Biblioteka dr Schippera; Biblioteka prof. M. Schorra; części Warszawy, która wkrótce – na mocy zarządzenia z października 1940 r. Muzeum Starożytności Żydowskich im. Mathiasa Bersohna przy Żydowskiej o utworzeniu getta – miała się znaleźć za jego murami. W tym samym okresie Gminie Wyznaniowej; Związek Żydowskich Literatów i Dziennikarzy (zbiory powstawały getta w innych miastach Polski. Tylko części antykwariuszy udało sztuki); Wolbrom: Synagoga; Wrocław: Synagoga Nowa lub Na Wygonie; się przekazać swoje interesy osobom, do których mieli zaufanie. W Warsza- Synagoga Pod Białym Bocianem; Synagoga Krajowa; Synagoga Litewska zw. wie pracownicy spółdzielni „Spólnota” (Warecka 11) poprowadzili dalej sklep Sklowera; Biblioteka Żydowskiego Seminarium Teologicznego; Towarzystwo I. Reingewirca. Natanel Sakiel, któremu udało się żyć poza gettem i przy- Muzeum Żydowskiego; Szpital Żydowski przy ob. ul. Sudeckiej, Wyszogród: puszczalnie był cichym wspólnikiem Zofii Leśniewskiej (Mazowiecka 7, Cza- Synagoga; Zakopane: Synagoga; Żmigród: Synagoga. ckiego 6), przekazał jej likwidowany antykwariat, natomiast Abe Gutnajer, przed zamknięciem w murach getta, powierzył swój dorobek Edmundowi Domy aukcyjne, galerie i antykwariaty, w których Mętlewiczowi (Marszałkowska 97a). Pieniądze uzyskane ze sprzedaży w ten mogły być sprzedawane przedmioty skonfiskowa- sposób zabezpieczonych dzieł sztuki przekazywane były przez mur, umożliwia- ne Żydom (wybór) jąc przeżycie ich właścicielom wraz z rodzinami. Jakub Klejman, który ukrywał się po stronie aryjskiej, sprzedawał obrazy przez podstawione osoby w salonie • Zagranica (1933–1945) sztuki Wandy Czernic-Żalińskiej „Skarbiec” (Kredytowa 9). Niektórzy nawet Dr Walter Achenbach; Karl Arkusch; Alfred Berkhan; Paul Cassirer; Karl w getcie kontynuowali swoją przedwojenną działalność, tak jak I. Reingewirc, Franck; Adolf Herold; Hollstein & Puppel; Hermann Judek; Paul Graupe; H.W. który i tam starał się handlować wyrobami rzemiosła artystycznego (Pańska Lange; Rudolf Lepke; Dr E. Mandelbaum & P.P. Kronthal; Max Perl; Helene 16). Opustoszały rynek antykwaryczny zajęła w czasie okupacji arystokracja, Schduikat; Leo Spik; Siegfried Weinberger; Adolf Weinmüller. która wyprzedawała pamiątki rodzinne, oraz osoby przedsiębiorcze pozba- Zob. też – baza danych domów aukcyjnych, antykwariuszy z wykazem wione możliwości pracy w zawodzie, jak choćby pracownicy Banku Gospo- aukcji i ich ofert:http://www.lostart.de/nn_5550/Webs/DE/Provenienz/ darstwa Krajowego, którzy po jego zamknięciu utworzyli wspomnianą wyżej AuktionNavRaubkunst,param=AHAUS__ID_3D7812_26node_3Dexpand. spółdzielnię „Spólnota”. Wystawiane na sprzedaż przedmioty szybko znajdo- html#7812. wały nabywców, którzy w ten sposób starali się uchronić przed dewaluacją okupacyjnego pieniądza. • Polska Ponadto istniały w Warszawie następujące antykwariaty: Tadeusz Fran- W okresie międzywojennym działało wiele antykwariatów artystycz- ciszek Arens (Świętokrzyska 12); Czesław Garliński (Mazowiecka 16); Jan nych, salonów sztuki czy domów aukcyjnych, prowadzonych przez polskich Greulich i spółka (Krakowskie Przedmieście 9); W. Grzybowski (Moniuszki); obywateli pochodzenia żydowskiego, jak Jakub Klejman lub przedstawiciele Paweł Kamont, Marian Racięcki (Nowy Świat 24, Marszałkowska 29); Kazi- rodzin Gutnajerów i Kleinsingerów. Większość antykwariuszy posiadała włas- mierz Kaniewski (Nowy Świat 64 – do 1944 r.); Jakub Michał Kasprowicz ne, okazałe kolekcje dzieł sztuki, niekiedy przewyższające liczebnością obiekty i Spółka (Al. Jerozolimskie 22); Stefan Kiedrzyński, Kazimierz Moczarski, zgromadzone na sprzedaż. W marcu 1940 r. gubernator Hans Frank wydał Stanisław Rakowski (Ossolińskich 4); Jakub Kisielnicki (Moniuszki); Stanisław zarządzenie, na mocy którego działalność kulturalna na terenie Generalnej Kolendo (Mazowiecka 13); Władysław Kotkowski (Bracka 18); Stefan Koza- Guberni była dopuszczalna jedynie za zgodą Wydziału Propagandy (Abte- kiewicz, Maria Zenowicz, Maciej Masłowski (Krakowskie Przedmieście 7); ilung Volksaufklärung und Propaganda) w Rządzie Generalnego Guberna- Eugeniusz Maj (Nowy Świat 47, 20, Poznańska 19); Władysław Martyna, torstwa, zaś całkowicie zakazywało takiej działalności Żydom. W odniesieniu Jan Miączyński (Marszałkowska 81); Władysław Milkiewicz (Różana 16);

UZEALNICTWO 53 17 badania proweniencyjne muzealiów

Stanisław hr. Mycielski (Mazowiecka 12); Svatoslav von Nowicki, Stefan E. ruchomych, przejmowanych m.in. z Okręgowych Urzędów Likwidacyjnych, J. Raugiewicz (Nowogrodzka 49); Antoni Parkot (Nowy Świat 17, Al. Jero- Likwidacyjnych Urzędów Państwowych Nieruchomości Ziemskich (później- zolimskie 27); J. Pawłowski (Marszałkowska 78); Leonard Pękalski, Wanda szych PGR-ów), Ziemskich Referatów Kultury i Sztuki przy starostwach powia- Pękalska (Krucza); Zofia Potocka, Benedykt Tyszkiewicz, Krzysztof Tyszkiewicz towych, z Komend Milicji Obywatelskich i innych instytucji, które weszły (Jasna 3, Mazowiecka 13, Frascati 3/7, Plac Trzech Krzyży 18); Radwan (Al. w posiadanie zabytków. Utworzono je w byłych składnicach niemieckich lub Jerozolimskie); Maria Rakowska (Warecka 11); Zbigniew Wojciech Rakowiecki w wybranych miejscach, dogodnych ze względu na przestrzeń magazynową (Marszałkowska 150); Lucyna Rowiński (Kredytowa 9); Stanisław Rzeźnicki oraz połączenia transportowe. (Chmielna 6); Józef Smokalski, Jadwiga Smokalska (róg Trębackiej i Koziej, Większość składnic muzealnych działało w drugiej połowie lat 40. XX Trębacka 4, Fredry 4); Konstanty Szewczenko (Al. Jerozolimskie 18); Bolesław wieku. W 1954 r. utworzono w Pałacu w Kozłówce Centralną Składnicę Tarkowski (Krakowskie Przedmieście 13); Maria Tarnowska (Warecka); Karol Muzealną Ministerstwa Kultury i Sztuki, która pełniła tę funkcję do 1976 Thorek (Marszałkowska 63); Leonard Winnicki (Polna 32); Jadwiga Woronie- roku. Powołane w 1950 r. państwowe przedsiębiorstwo DESA handlowało cka (Zgoda 8); Anna Żeromska (Mazowiecka 12); „Bazar Sztuki – Uniwersum” dziełami sztuki także ze składnic. (Wierzbowa 5); Dom Licytacyjny, Salon Sztuki „Józef Frafet”, Skup Dywanów Podajemy spis niektórych polskich składnic muzealnych, z nazwiskami i kilimów J. Gołębowski (Marszałkowska 150); „Matejko”, Sprzedaż malar- kierowników, gdyż korespondencja pod ich nazwiskiem, podobnie jak prowa- stwa (Sienkiewicza 6); „Rembrandt” (Krakowskie Przedmieście); Spółdzielnia dzących akcję Witolda Kieszkowskiego i Stefana Styczyńskiego, może zawie- Spożywców Artystów (Królewska 17); „Styl” (Al. Jerozolimskie 35); „Sztuka” rać poszukiwane informacje. Salon i Antykwariat (Sienkiewicza 6 – do 1944 r.); „Sztuka Współczesna” (brak • Bożków (d. Eckersdorf), zamek Narożno, pow. Kłodzko, lipiec 1945 adresu); „Xenion”, Sprzedaż grafiki (sztychy angielskie) i rysunków (Warecka); – maj 1949, na bazie składnicy niemieckiej, druga pod względem wielkości „Wzajemna Pomoc” (Nowogrodzka 45, 49). i znaczenia po „Paulinum”, kierownik Jerzy Deryng; Antykwariaty działały podczas okupacji także w innych miastach, m.in. • Gaworzyce (d. Oberquell, Chwarzyce), pow. Głogów, 1946, opiekun w Łodzi. Natomiast w okresie powojennym w Kopenhadze działał Józef Jerzy Zanoziński; Polański, a w Krakowie – Władysław Miodoński. W różnych miastach Polski • Henryków (d. Heinrichau), pow. Ząbkowice, 1946–1947, składnica swą aktywność zaznaczył także Tadeusz Wierzejski. pomocnicza, czynna w czasie eksploatacji składnicy niemieckiej w Henryko- wie, kierownik Stanisław Bohusz- Zończyk; Oznaczenia kwalifikacyjno-własnościowe muze- • Jelenia Góra (d. Hirschberg in Riesengebirge), pow. Jelenia Góra, aliów, mogące pojawiać się w oznaczeniach 1945–1947, służyła do wszelkich prac inwentaryzacyjnych i transportowych, i inwentarzach dawnych muzeów niemieckich pod opieką kierownika tamtejszego muzeum; • Jerzmanowa (d. Hermsdorf, Hermanów), pow. Głogów, 1946, kie- • JA: Judenauktionen; rownik Turczyński; • J: Juden (np. przy klasyfikacji do wystaw „Entartete Kunst”); • Kozłówka, pow. Lubartów, Zamoyskich, 1954–1976, Centralna Skład- • Lgb: Lagerbuch (księgi magazynowe Schl. Museum der bildenden nica Muzealna Ministerstwa Kultury i Sztuki; Künste); • Lubin Legnicki (d. Lüben), pow. Lubin, początek 1947 – maj 1949, • 123:05 lub 123:1916 czerwoną farbą lub czarnym atramentem na składnica zorganizowana dla północnych powiatów Dolnego Śląska, kierow- odwrocie zabytku: numery inwentarzowe Mus. Schl. Altertümer lub nik Józef Skrzelewski; Schl. Mus. für Kunstgewerbe Breslau (ostatnia data jest rokiem naby- • Łańcut, pow. Rzeszów, pałac Potockich, 1960; cia); • Namysłów (d. Namslau), pow. Namysłów, początek 1946 – maj • Fr.J. 1914: to numer depozytu (Fremd Inventar) muzeum jak wyżej; 1949, kierownik Halina Giecewicz-Łepkowska, Natalia Horodyska; • 020 lub M 177 kredą, także na licu obrazu – to oznaczenie ewakua- • Oliwa (d. Oliva), pow. Gdańsk, 1945–1949; cyjne zabytków w schronach Wrocławia; • Paulinum (d. Paulinium), zamek pod Jelenią Górą, 30 września 1945 • 123 czerwonym atramentem na papierowych krążkach: numery Księgi – 17 maja 1949, kierownik Barbara Tyszkiewicz; Wpływów w pierwszym po 1945 r. etapie organizacji muzeum we • Przeworsk, pow. Przeworsk, pałac Lubomirskich, 1944–1947; Wrocławiu. • Sopot (d. Zopott), pow. Gdańsk, 1945–1949; • Szczawno Zdrój (d. Bad Salzbrunn), pow. Wałbrzych, 1948, prowizo- Składnice muzealne ryczna składnica, kierownik Maria Mussilowa; • Świdnica (d. Schweidnitz), pow. Świdnica, lato 1945, 1947, urucha- W badaniach proweniencji muzealiów przydatne mogą okazać się mate- miana na krótko, kierownik Felicja Strzemboszowa; riały archiwalne dokumentujące zawartość składnic muzealnych, tak niemie- • Tarnów, ratusz,1945; ckich, jak i polskich. Ich dzieje nie zostały zbadane, z wyjątkiem niemieckich • Wrocław (d. Breslau), w Muzeum Państwowym, lipiec 1946 – maj składnic na Dolnym Śląsku, opracowanych przez Józefa Gębczaka, i powo- 1949, składnica pomocnicza Styczyńskiego, dla zbiorów przeznaczonych dla jennej składnicy muzealnej w zamku „Paulinum” pod Jelenią Górą – zob. tego muzeum lub innych muzeów regionalnych, organizujących się dopiero publikacja Witolda Kieszkowskiego w Bibliografii. Dzieła sztuki z Pomorza na Dolnym Śląsku, kierownik Jerzy Gütler (dyrektor muzeum); Gdańskiego i Pomorza Zachodniego ewakuowano pod koniec wojny do • Wrocław (d. Breslau), Urząd Wojewódzki, Wydział Kultury i Sztuki, składnic na terenach późniejszej Niemieckiej Republiki Demokratycznej. czerwiec 1946 – czerwiec 1947, składnica pomocnicza dla zbiorów zabez- W zamku Reinhardsbrunn koło Gothy przechowywano muzealia z Gdańska. pieczonych przez powiatowe Referaty Kultury i Sztuki w terenie, prowadzona Wiadomo też o innej niemieckiej składnicy w okolicach Halle. przez kierowników wojewódzkiego referatu kultury; W 1945 r. Naczelna Dyrekcja Muzeów i Ochrony Zabytków uruchomiła • Ząbkowice Śląskie (d. Frankenstein), pow. Ząbkowice, 1946, składnica kilkanaście składnic, noszących nazwę Składnic Muzealnych Ministerstwa Kul- pomocnicza, czynna w czasie eksploatacji składnicy w Kamieńcu Ząbkowi- tury i Sztuki. Zorganizowano je dla zabezpieczenia rozproszonych zabytków ckim w 1946, kierownik B. Zawadzki;

18 UZEALNICTWO 53 badania proweniencyjne muzealiów

• Żelazno (d.Eisersdorf), pow. Kłodzko, pałac rodziny von Loebbecke, IPN GK 174 – Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Krakowie, 1949–1954. 1945–1954; IPN GK 855 – Sąd Najwyższy w Krakowie, 1947–1949, oraz Zob.: J. Gębczak, Losy ruchomego mienia kulturalnego i artystycznego na inne akta dotyczące niemieckiej administracji i policji. Dolnym Śląsku w czasie drugiej wojny światowej, Wrocław 2000. • Archiwum Państwowe w Częstochowie, zespół: 4 – Starostwo miejskie W. Kieszkowski: Składnica muzealna Paulinum i rewindykacja zabytków w Częstochowie z lat 1939–1945 – m.in. dotyczące konfiskat mienia. na Dolnym Śląsku, „Pamiętnik Związku Historyków Sztuki i Kultury” 1948, I. • Archiwum Państwowe w Gdańsku, zespoły: 4 – Namiestnik Rzeszy Okręgu Gdańsk – Prusy Zachodnie, sprawy nieruchomości i konfiskat mienia Archiwa (wybór) żydowskiego; 265 – Wyższy Dowódca SS i Policji Okręgu Gdańsk – Prusy Zachodnie, 1939–1945, dotyczące konfiskat mienia Żydów; 264 – Główny Zagranica Urząd Powierniczy Wschód. Urząd Powierniczy Gdańsk – Prusy Zachodnie, Adresy niemieckich archiwów – zob. www.bundesarchiv.de/recherche/ 1939–1945, dotyczące konfiskaty mienia firm żydowskich oraz akta różnych index; miast; 96 – Wyższy Sąd Krajowy w Gdańsku (Oberlandesgericht Danzig), • Bundesarchiv Koblenz, Treuhandlverwaltung für Kulturgut bei der 1866–1945, teczka z wykazem mienia żydowskiego na terenie miasta Gdań- Oberfinanzdirektion München, B323 – m.in. 484, Restitution nach Polen, ska z 1939 r. (sygn. 3071). 485–487 Bearbenitung von Einzelfällen, Bd. 1–3 – rozpatrywanie indywi- • Archiwum Państwowe w Katowicach, zespoły: 119 – Rejencja Kato- dualnych przypadków; w tych zespołach listy z Polski, Izraela i Stanów Zjed- wicka (Regierung Kattowitz), 1939–1945, 1939–1945 dotyczące przejmo- noczonych; wania mienia i zarządzania własnością Żydów; 118 – Zarząd Prowincjonalny • Bundesarchiv Berlin, Deutsches Reich, Nationalsozialismus (1933– Górnego Śląska w Katowicach (Provinzialverwaltung Oberschlesien in Katto- 1945) – Akta Trzeciej Rzeszy; witz); zespół: 117 – Naczelne Prezydium w Katowicach (Oberpräsidium Kat- • NS. 8 Kanzlei Rosenberg (akta zdigitalizowane); towitz), 1941–1945, akta poszczególnych firm, których majątek spieniężono. • NS. 21 Forschungs und Lehrgemeinsch „Das Ahnenerbe”; • Archiwum Państwowe w Krakowie, zespoły: 33 – Starosta miasta • NS. 30 Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg (też w YIVO Institute for Krakowa (Der Stadthauptmann der Stadt Krakau), 1939–1945, dokumenty Jewish Research w Nowym Jorku); zarządów powierniczych i dotyczące ogólnej własności Żydów oraz konfiskaty • R 144 Hauptreuhandstelle Ost HTO Und Treuhandstellen (Główny ich mienia, interesujące w tych aktach jest gospodarowanie meblami; 219 Urząd Powierniczy – Wschód i powiernicy); – Starosta powiatowy w Krakowie (Kreishauptmann Krakau-Land), 1940– • Archiwum Victoria&Albert Museum – tzw. lista Harry’ego Fischera 1945, korespondencja dotycząca mienia Żydów z Bochni. (jedyny kompletny odpis zidentyfikowany przez Andreasa Hüneke); • Archiwum Państwowe w Lesznie, zespoły: 21 – Akta miasta Leszno, • Archiwum Yad Vashem w Jerozolimie – www.yadvashem.org.il; 1939–1945, m.in. dokumentacja dużej synagogi w Lesznie oraz wykaz strat • The Database of Victims and Survivers – http://isurvived.org/TOC- wojennych gminy żydowskiej; 153 – Spółka Zarządzająca Skonfiskowanymi -VIII.html; Gruntami, Oddział w Lesznie, oprócz akt skonfiskowanych nieruchomości • Archiwum YIVO (JIWO) – Jidiszer Wisnszaftłecher Institut, Institute for zawiera inne dokumenty i akta prawne dotyczące mienia i jego konfiskaty. Jewish Research, Nowy Jork; • Archiwum Państwowe w Lublinie, zespół: 501 – Starostwo Powiato- • The Central Database of Shoah Victims Names – www.yadvashem. we Lubelskie (Kreishauptmann Lublin-Land), 1939–1945 – m.in. dotyczące org. konfiskat mienia żydowskiego. • Archiwum Państwowe w Łodzi, zespoły: 221 – Akta miasta Łodzi, Polska 1775–1945, w tym niemiecki Zarząd Getta (Gettoverwaltung); 203 – Policja • Archiwum Akt Nowych w Warszawie, zespoły: 111 – Rząd Generalne- Kryminalna w Łodzi, Komisariat w Getcie (Kriminalkomissariat Getto), 1940– go Gubernatorstwa w Krakowie, 1939–1945; 115 – Komisarz do spraw Mie- 1945, m.in. dotyczące konfiskat mienia żydowskiego. nia Nieprzyjacielskiego w GG w Krakowie, 1940–1944; 136 – Ministerstwo • Archiwum Państwowe w Opolu, zespół: 22 – Akta miasta Opola Prac Kongresowych Rządu RP (emigracyjnego) w Londynie, 1940–1946, (Magistrat Oppeln), 1322–1945, m.in. dokumenty dotyczące mienia Żydów. w tym – Dział Rewindykacji Kultury (zwłaszcza 239); 366 – Ministerstwo • Archiwum Państwowe w Poznaniu, zespoły: 299 – Namiestnik Rzeszy Kultury i Sztuki w Warszawie, 1945–1976; 540 – Starostwo Miejskie we w Okręgu Kraju Warty – Poznań (Reichstadthalter im Reichsgau Warthe- Lwowie; 1325 – Delegatura Rządu RP na Kraj, 1940–1945, w tym doku- land Posen), X 1939 – I 1945, m.in. dokumenty dotyczące losów majątku menty dotyczące gett na terenie Generalnego Gubernatorstwa i Rady Pomo- żydowskiego; 298 – Samorząd Okręgowy w Poznaniu (Gauselbstverwaltung cy Żydom „Żegota” oraz inne (można sprawdzić na stronie: www. aan.gov.pl Posen), 1939–1945 – akta dotyczące spraw majątkowych gmin żydowskich; tytuł zespołu i jego sygnaturę). 307 – Rejencja Pogranicza Poznań – Prusy Zachodnie w Pile (Regierung W AAN znajdują się również mikrofilmy archiwaliów wytworzonych Posen–Westpreussen in Scheidemühl), 1919–1945 – konfiskaty mienia w urzędach państwowych Trzeciej Rzeszy z Bundesarchiv w Koblencji oraz i firm żydowskich. tzw. mikrofilmy aleksandryjskie z zasobów National Archives and Records • Archiwum Państwowe w Rzeszowie, zespoły: 1 – Akta miasta Rzeszo- Administration w USA zawierające dokumenty niemieckiego dowództwa woj- wa – m.in. dokumenty dotyczące konfiskat mienia Żydów i administrowa- skowego, Naczelnego Dowódcy SS i Szefa Niemieckiej Policji oraz ministerstw nia nim; 29 – Akta miasta Łańcut, m.in. spisy majątku Żydów, ich domów i urzędów Trzeciej Rzeszy. i mieszkań, skonfiskowanych mebli oraz materiały dotyczące pozostałego Instytut Pamięci Narodowej, Główna Komisja Badania Zbrodni przeciw- majątku gminy żydowskiej (synagogi, łaźni i innych budynków); 255 – Akta ko Narodowi Polskiemu, zespoły: IPN GK 94 – Rząd Generalnego Guberna- miasta Tyczyn, m.in. dokumenty dotyczące majątku Żydów; 397 – Akta torstwa, 1939–1945; IPN GK 162 – Główna Komisja Badania Zbrodni Hitle- miasta Głogowa Małopolskiego, m.in. materiały dotyczące losów majątku rowskich w Polsce, 1945–1968; IPN GK 164 – Zbiór „BD” – akta badawczo- żydowskiego. -dochodzeniowe Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, • Archiwum Państwowe w Szczecinie, zespoły: 73 – Naczelne Prezydium 1945–1964; IPN GK 196 – Najwyższy Trybunał Narodowy, 1946–1948; Prowincji Pomorskiej (Oberpräsidium von Pommern in Stettin) – akta doty-

UZEALNICTWO 53 19 badania proweniencyjne muzealiów

czące wywłaszczeń ludności żydowskiej; 92 – Rejencja Szczecińska (Regie- sindsdien de NK–collectie vormen [CD–ROM] / Origins unknown: the history rungspäsident Stettin) – m.in. dokumenty dotyczące grabieży mienia. of over 4700 works of art that returned from Germany to The Netherlands • Archiwum Miasta Stołecznego Warszawy, zespół: 486 – Starostwo after World War II and have since then incorporated the NK Collection [CD– Powiatowe Warszawskie (Kreishauptmannschalt Warschau–Land), 1939– ROM] Herkomst gezocht – Herkomst gezocht: eindrapportage Commissie 1945, – 12 m.b. akt dotyczących m.in. konfiskat mienia żydowskiego. Ekkart / Origins unknown: final report 2006. • Archiwum Państwowe we Wrocławiu, m.in. zespoły: 28 – Akta miasta Cieślińska-Lobkowicz N., Dealing with Jewish Cultural Property in Post– Wrocławia; 171 – Wydział Samorządowy Prowincji Śląskiej we Wrocławiu war Poland, „Art Antiquity and Law” 2009, 2, XIV. (Provinzialverwaltung von Schlesien In Breslau), 1939–1945; 172 – Rejencja Cieślińska-Lobkowicz N., Die Bewahrung des nationalen Kulturgutes Wrocławska (Regierung Breslau), m.in. wycena kolekcji Maksa Silberberga; als Aufgabe und Ziel des polnischen Widerstands, w: Hartmann U. (oprac.), m.in. dokumenty Urzędu Powierniczego dla GG i Rzeszy łącznie z aktami Kulturgüter im Zweiten Weltkrieg. Verlagerung – Auffindung – Rückführung, urzędów rejonowych. Magdeburg 2007, s. 49–78 (polska wersja: „Kronika Zamkowa” 2008, • Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Gabinet Dokumentów, zespoły: 55–56, s. 159–177). Schlesisches Museum der bildenden Künste; Schlesisches Museum für Kunst- Ekkart Committee, RKD, Hague [wydaje tzw. Komisja Ekkarta; 6 tomów gewerbe und Altertümer. raportu projektu Herkomst gezocht], Herkomst gezocht: deelrapportage, • Archiwum ŻIH m.in. zespoły: Gmina Żydowska w Berlinie [1672] oktober 1999. Herkomst gezocht: deelrapportage II, oktober 2000. Herkomst 1775–1938, Gmina Żydowska w Pradze 1939–1940, Gmina Żydowska gezocht: deelrapportage III, februari 2002. Herkomst gezocht: deelrapportage w Wiedniu 1866–1940, Związek Gmin Żydowskich Okręgu Bydgoszcz IV, november 2002. Herkomst gezocht: deelrapportage V, juli 2003. Her- [1857] 1887–1939, Gmina Żydowska we Wrocławiu 1852–1944, Gmi- komst gezocht: deelrapportage VI, september 2004. ny Żydowskie Prowincji Śląskiej 1742–1939 [1942], Gminy Żydowskie Feliciano H., Das verlorene Museum: Vom Kunstraub der Nazis, Berlin Prowincji Poznańskiej [1781] 1790–1938, Gmina Wyznaniowa Żydowska 1998. w Krakowie 1822–1939, Zbiór dokumentów dotyczących Gminy Żydow- Geismeier I., Dokumentation des Fremdbesitzes. Staatliche Museen zu skiej miasta Lwowa 1609–1801, 1902, Gmina Wyznaniowa Żydowska Berlin, Berlin 1999 (recenzja „Muzealnictwo” 2000, nr 42). miasta Łodzi, Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie 1857–1878, Fischer-Defoy Ch., Nürnberg K., Gute Geschäfte. Kunsthandel in Berlin 1927, Podziemne Archiwum Getta Warszawskiego tzw. Archiwum Ringel- 1933–1945, kat. wyst. Aktives Museums Faschismus und Widerstand, Berlin, bluma [1909] 1940–03.1943, Archiwum Getta Łódzkiego 1939–1944, Landesarchiv Berlin, Berlin 2011. Podziemne Archiwum Getta Białostockiego 1941–1943, Zbiór dokumentów Friedenberger M., Fiskalische Ausplünderung. Die Berliner Steuer- und dotyczących getta lwowskiego (Teka Lwowska) 1941–1942, Akta Starosty Finanzverwaltung und die jüdische Bevölkerung 1933–1945. Dokumente, miasta Krakowa 1939–1945, Zbiór dokumentów niemieckich władz okupa- Texte, Materialien, Berlin 2008. cyjnych 1939–1944 – w tym również: Dokumenty Zarządu Powierniczego Gruner W., Judenverfolgung in Berlin 1933–1945. Eine Chronologie der (Treuhandverwaltung) w dystrykcie lubelskim GG – kartoteka konfiskowa- Behördenmaßnahmen in der Reichshauptstadt, Stiftung Topographie des Ter- nych majątków 1940–1944, Zbiór relacji Żydów Ocalałych z Zagłady, Zbiór rors, Berlin 2009 (wyd. 2. rozszerzone). pamiętników Żydów Ocalałych z Zagłady, Centralny Komitet Żydów w Polsce, Handreichung zur Umsetzung der „Erklärung der Bundesregierung, Centralna Żydowska Komisja Historyczna przy CKŻP 1944–1947, Żydowskie der Länder und der kommunalen Spitzenverbande zur Auffindung und zur Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych 1946–1950, American Jewish Joint Ruckgabe NS-verfolgungsbedingt entzogenen Kulturgutes, insbesondere aus Distribution Committee (Joint) 1939–1941 i 1944–1949. jüdischem Besitz”, Dezember 1999, Februar 2001, überarbeitet November Więcej informacji na temat źródeł archiwalnych zob.: A. Skibińska Źródła 2007 [w wersji elektronicznej dostępny jest tekst z 2007: http://www.lostart. do badań nad zagładą Żydów na okupowanych ziemiach polskich. Przewodnik de/cae/servlet/contentblob/5140/publicationFile/29/Handreichung.pdf]. archiwalno-bibliograficzny, Warszawa 2007. Hartmann U. (oprac.), Kulturgüter im Zweiten Weltkrieg. Verlagerung– Auffindung– Rückführung, Magdeburg 2007. Bibliografia (wybór) Häder U. (oprac.), Beiträge öffentlicher Einrichtungen der Bundesrepub- lik Deutschland zum Umgang mit Kulturgütern aus ehemaligem jüdischem Opracowania ogólne Besitz, Magdeburg 2001. Akinsha K., Koslow G., Touissant C., Operation Beutekunst. Die Verlage- Häder U. (red.), Museen im Zwielicht. Ankaufspolitik 1933–1945 (Kol- rung deutscher Kulturgüter in die Sowjetunion nach 1945, Nürnberg 1995. loquium 2001 in Köln), die eigene Geschichte. Provenienzforschung an deuts- Baresel-Brand A. (oprac.), Entehrt. Ausgeplündert. Arisiert. Entrechtung chen Kunstmuseen im internationalen Vergleich (Tagung 2002 in Hamburg), und Enteignung der Jude n, Magdeburg 2005. Magdeburg 2002. Baresel-Brand A., Müller P. (oprac.), Sammeln. Stiften. Fördern. Jüdische Hartmann U., Provenienzforschung – Anmerkungen zu aktuellen Anfor- Mäzene in der deutschen Gesellschaft. Symposion–Berlin 11. Oktober 2006, derungen an einem historischen Gegenstandsbereich, „Museumskunde” Magdeburg 2008. 2008, 73. Baresel-Brand A. (oprac.), Verantwortung wahrnehmen / Taking Respon- Herkomst gezocht. Old Master Paintings, An Illustrated Summary Catalo- sibility. NS–Raubkunst – eine Herausforderung an Museen, Bibliotheken und gue, Zwolle/The Hague 1992. Archive / Nazi–looted Art– a Challenge for Museums, Libraries and Archives, Jungblut M.-P., Ausgeraubt! Aktuelle Fragen zum nationalsozialistischen Magdeburg 2009. Kulturgutraub in Europa, Publications scientifiques du Musée d’Histoire de la Bertz I., Dorrmann M. (red.), Raub und Restitution.Kulturgut aus jüdis- Ville de Luxembourg, Luxembourg 2007. chem Besitz von 1933 bis heute, kat. wyst. Jüdisches Museum Berlin und Karecka L., Akcja rewindykacyjna w latach 1945–1950. Spór o terminolo- Jüdisches Museum Frankfurt am Main, Göttingen 2008. gię czy istotę rzeczy?, „Ochrona Zabytków” 2002, nr 3–4. Boudewijns G., Schrier P. (oprac.), Herkomst gezocht: de geschiedenis Kieszkowski W., Składnica muzealna Paulinum i rewindykacja zabytków van ruim 4700 kunstwerken die na WO II uit Duitsland terugkwamen en na Dolnym Śląsku, „Pamiętnik Związku Historyków Sztuki i Kultury” 1948, I.

20 UZEALNICTWO 53 badania proweniencyjne muzealiów

Koldehoff S., Die Bilder sind unter uns. Das Geschäft mit der NS-Raub- Opracowania szczegółowe kunst, Frankfurt a/M. 2009. Abramowski P., Die Sammlung Silberberg. Breslau, „Der Sammler” 1930, Koldehoff S., Lupfer G., Roth M. (red.), Kunst–Transfers. Thesen und 20, s. 149–153. Visionen zur Restitution von Kunstwerken. Tagung am 2. Oktober 2008 im Adamczyk-Garbowska M. (oprac.), Kazimierz vel Kuzmir: miasteczko róż- Residenzschloss Dresden, Berlin 2008. nych snów, Lublin 2006. Kowalski W., Likwidacja skutków II wojny światowej w dziedzinie kultury, Ascher A., Oblężona społeczność. Wrocławscy Żydzi w czasach nazizmu, Warszawa 1994. Wrocław 2009. Kunstgutverluste, Provenienzforschung, Restitution, Sammlungsgut mit Auerbach R., Z ludem pospołu. O losie pisarzy i artystów żydowskich belasteter Herkunft in Museen, Bibliotheken und Archiven [seria:] Landesstelle w getcie warszawskim, „Nasze Słowo” 1947, 18, 19, 1948, 1–4, 9–15. für die nichtstaatliche Museen in Bayern, beim Bayrischen Landesamt für Den- Badziak K., Strzałkowski J., Strzałkowski, Silbersteinowie, Lichtenfeldowie, kmalpflege (red.), Museum Bausteine, Berlin 2007. Poznańscy, Eigerowie, Łódź 1994. Löhr H. Ch., Das braune Haus der Kunst. Hitler und der Sonderauftrag Badziak K., Walicki J., Żydowskie organizacje społeczne w Łodzi do 1939, Linz, Berlin 2005. Łódź 2002. Lillie S., Was einmal war. Handbuch der enteigneten Kunstsammlungen Bandurska Z., Kolekcja Maxa Izraela Silberberga, Wrocław 2001 [maszy- Wiens, Wien 2003. nopis w MKiDN, Departament Polskiego Dziedzictwa Kulturowego]. Madajczyk Cz., Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, Warszawa 1970. Bandurska Z., Kolekcja Carla Izraela Sachsa, Wrocław 2001 [maszynopis Mężyński A., Kommando Paulsen: październik–grudzień 1939, Warszawa w MKiDN, Departament Polskiego Dziedzictwa Kulturowego]. 1994. Banner H., Gmina żydowska w Łodzi. Krótki zarys dziejów ustrojowo- Mülen I. von zur, Die Kunstsammlung Hermann Görings. Ein Prove- -gospodarczych, Łódź 1938. nienzbericht der Bayerischen Staatsgemäldesammlungen, München 2004. Bartoszewski W., Brzeziński B., Moczulski L. (oprac.), Kronika wydarzeń Müller M., Tatzkow M., Verlorene Bilder – Verlorene Leben. Jüdische w Warszawie 1939–1949, Warszawa 1970. Sammler und was aus ihren Kunstwerken wurde, München 2009. Bartoszewski W., Lewinówna Z. (oprac.), Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy Nicholas L. H., Grabież Europy. Losy dzieł sztuki w Trzeciej Rzeszy i pod- z pomocą Żydom 1939–1945, Warszawa 2007. czas drugiej wojny światowej, Kraków 1997. Bauman J., Zima o poranku, Poznań 1999. Petropoulus J., Kunstraub und Sammelwahn. Kunst und Politik im Dritten Berg M., Dziennik z getta warszawskiego, Warszawa 1983. Reich, Berlin 1999. Bergman E., Jagielski J., Zachowane synagogi i domy modlitwy w Polsce, Petropoulus J., The Faustian Bargain. The Art World in Nazi Germany, Warszawa 1996. London 2000. Bołdok S., Antykwariaty artystyczne, salony i domy aukcyjne. Historia war- Schoen S., Baresel-Brand A. (oprac.), Im Labyrinth des Rechts? Wege zum szawskiego rynku sztuki w latach 1800–1950, Warszawa 2004. Kulturgüterschutz, Magdeburg 2007. Borzymińska Z., Żebrowski R., Po–lin. Kultura Żydów polskich w XX w., Pucks S., Die Kunststadt Berlin 1871–1945. 100 Schauplätze der moder- Warszawa 1993. nen bildenden Kunst insbesondere der Expressionisten im Überblick, Berlin Brydzyńska J., Piątkowska R., Brakoniecki K., Malinowski J. (oprac.), 2007. Wystawa dzieł artystów żydowskich 1918–1939. Malarstwo, grafika, rysunek, Schnabel G., Tatzkow M., Nazi looted Art. Handbuch Kunstrestitution rzeźba, metaloplastyka, kat. wyst. Galeria Sztuki Współczesnej BWA w Olszty- weltweit, Berlin 2007. nie, czerwiec–sierpień 1987, Warszawa ŻIH, Warszawa 1987. Schoeps J. H., Eine Debate ohne Ende? Raubkunst und Restitution in Buchholz G., Karl Buchholz. Buch- und Kunsthändler im 20. Jahrhundert. deutschsprachigen Raum, Berlin 2007. Sein Leben und seine Buchhandlungen und Galerien in Berlin, New York, Schwarz B., Hitlers Museum. Die Fotoalben Gemäldegalerie Linz, Wien Bukarest. Lissabon, Madrid Bogotá, Köln 2005. 2004. Chrobak J. (red.), Jonasz Stern. Wystawa jubileuszowa, kat. wyst. Kraków, Steinkamp M., Haug U. (red.), Werke und Werte. Über das Handeln und Pałac Sztuki, styczeń–luty 1985, Kraków 1985. Sammeln von Kunst im Nationalsozialismus, [seria:] Schriften der Forschungs- Dec D., Moczulska K., Rostworowski M., Wałek J. (oprac.), Żydzi polscy, stelle „Entartete Kunst“. Eine Initiative der Ferdinand Möller–Stiftung, t. 5, kat. wyst. Muzeum Narodowe w Krakowie, czerwiec–sierpień 1989, Kraków Berlin 2010. 1989. Steinkamp M., Das unverwünschte Erbe. Die Rezeption „entarteter” Kunst Descriptive Catalogue of Looted Judaica – www.forms. claimscon.org/ in Kunstkritik, Ausstellungen und Museen der SBZ und Frühen DDR, [seria:] Judaica/. Schriften der Forschungsstelle „Entartete Kunst“. Eine Initiative der Ferdinand Fishman D. E., Dem Feuer entrissen. Die Rettung jüdischer Kulturschätze Möller–Stiftung, t. 2, Berlin 2008. in Wilna, Hannover 1998. Tisa Francini E., Heuß A., Kreis G., Fluchtgut – Raubgut. Der Transfer von Enderlein A., Der Berliner Kunsthandel in der Weimarer Republik und im Kulturgütern in und über die Schweiz 1933–1945 und die Frage der Restitu- NS–Staat. Zum Schicksal der Sammlung Graetz, Berlin 2006. tion, Zürich 2001. Ertman M., Malarstwo polskie od XVII do początku XX wieku w zbiorach Volkert N., Kunst- und Kulturgutraub im Zweiten Weltkrieg. Versuch eines Muzeum Sztuki w Łodzi. Katalog, Łódź 2009. Vergleichs zwischen den Zielsetzungen und Praktiken der deutschen und der Frąckowiak E., Ryciny autorskie z drugiej połowy XIX w. i początków XX w. sowjetischen Beuteorganisationen unter Berücksichtigung der Restitutionsfra- z kolekcji Carla Sachsa, w: Czechowicz B., Dobrzeniecki A., Żak I. (red.), Z dzie- gen, Frankfurt am Main 2000. jów rysunku i grafiki na Śląsku oraz w kolekcjach i zbiorach ze Śląskiem związa- Yeide N. H., Akinsha K., Walsh A. L., The AAM Guide to Provenance nych, Wrocław 1999, s. 203–214. Research, Washington 2001. Fuks M., Hoffman Z., Horn M., Tomaszewski J. (red.), Żydzi polscy. Dzieje i kultura, Warszawa 1982. Gegen Greuel- und Boykotthetze der Juden im Ausland, Stettin 1935.

UZEALNICTWO 53 21 badania proweniencyjne muzealiów

Gębczak J., Losy ruchomego mienia kulturalnego i artystycznego na Dol- Kacprzak D., Kolekcje i zbiory artystyczne łódzkiej burżuazji wielkoprzemy- nym Śląsku w czasie drugiej wojny światowej, Muzeum Narodowe we Wroc- słowej w latach 1880–1939, 2012 (w przygotowaniu do druku, mps, Instytut ławiu, Wrocław 2000. Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego). Gołąb M. (oprac.), Nacht Samborski 1898–1974, kat. wyst. Muzeum Kalicki W., Świadek tylko czyta, „Duży Format”, dodatek do „Gazety Narodowe w Poznaniu 1999, Poznań 1999. Wyborczej” 2008, 15(774). Grüss N., Rok pracy Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej, Łódź Kathmann D., Kunstwerke aus jüdischen Sammlungen – Möglichkeiten 1946. und Grenzen der Provenienzermittlungen am Beispiel der Sammlung Silber- Grynberg M. (oprac.), Pamiętniki z getta warszawskiego. Fragmenty berg aus Breslau, w: Häder U. (red.), Beiträge öffentlicher Einrichtungen der i regesty, Warszawa 1988. Bundesrepublik Deutschland zum Umgang mit Kulturgütern aus ehemaligen Grynberg M., Żydowska spółdzielczość pracy w Polsce w latach 1945– jüdischen Besitz, Magdeburg 2001, s. 27–37. 1949, Warszawa 1986. Kempa A., Szukalak M., Żydzi dawnej Łodzi. Słownik biograficzny, t. 1–4, Haug U., Provenienzforschung. Die Hamburger Kunsthalle und der Kun- Łódź 2001–2004. sthändler Karl Haberstock in Berlin, w: Anzeiger des Germanischen National- Kenéz C., Geschichte des Judentums in Pommern, „Pommern – Kunst, museums 2005, s. 57–76. Geschichte, Volkstum” 1970, z. 1, s. 8–17. Heuß A., Die Sammlung Littmann und die Aktion „Entartete Kunst”, Kermish H., To Live with Honor and to Die with Honor! Selected Docu- w: Bertz J., Dorrmann M. (oprac.), Raub und Restitution. Kulturgut aus jüdis- ments from the Warsaw Ghetto Underground Archives, Yad Vashem Publica- chem Besitz von 1933 bis heute, Berlin 2008, s. 69–74. tions, 1999. Heuß A., Die Sammlung Max Silberberg in Breslau, w: Pophanken A., Keßler H., Karl Haberstock. Umstrittener Kunsthändler und Mäzen, Mün- Billeter F. (oprac.), Die Moderne und ihre Sammler. Französische Kunst in deu- chen 2008. tschem Privatbesitz vom Kaiserreich zur Weimarer Republik. Deutsches Forum Klemmt A., Winzeler M., Die Moderne deutsche Kunst mu te zur Geltung für Kunstgeschichte, Berlin 2001. gebracht werden. Zur Erwerbung von Kunstwerken aus jüdischem Eigentum Heuß A., Die Schicksal der jüdischen Kunstsammlung von Ismar Littmann. fűr die Kunstsammlungen in Görliz, w: Häder U. (red.), Beiträge öffentlicher Ein neuer Fall von Kunstraub wirft grundsätzliche Fragen aus, „Neue Zürcher Einrichtungen der Bundesrepublik Deutschland zum Umgang mit Kulturgűtern Zeitung” 1998, 188, 17, s. 23. aus ehemaligen jüdischen Besitz, Magdeburg 2001, s. 119–141. Hintze E., Katalog der vom Verein „Jüdisches Museum Breslau” in den Konieczny Z., Żydzi w świetle sprawozdań starostów z lat 1938–1939, Räumen des Schlesischen Museums für Kunstgewerbe und Altertümer veran- „Rocznik Historyczno-Archiwalny” 1995, t. 10, s. 255–272. stalteten Ausstellung Das Judentum in der Geschichte Schlesiens, Breslau Kozak A., Max Liebermann, Louis Corinth, Max Slevogt – życie i twór- 3.2–17.3. 1929, Breslau 1929. czość, w: Impresjoniści niemieccy: Liebermann, Corinth, Slevogt, kat. wyst. Hinz H. J., Mienie ofiar Holocaustu w dawnej NRD, w: Czubek G., Kosiew- Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2005. ski P. (red.), Dobra kultury i problemy własności. Doświadczenia Europy Środko- Kozłowski K., Mieczkowski J. (red.), Żydzi szczecińscy. Tradycja i współ- wej po 1989 roku, Warszawa 2005. czesność. Materiały z sesji naukowej 27 czerwca 2003, Szczecin 2004. Hirszfeld L., Historia jednego życia, Warszawa 2000. Kroszczor H., Instytut Nauk Judaistycznych w Warszawie, „Biuletyn Hoffmann M. (red.), Ein Händler „entarteter” Kunst. Bernnhard A. Böhmer Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1972, 2(82). und sein Nachlass. Schriften der Forschungsstelle „Entartete Kunst”, T. 3, Berlin Landau L., Kronika lat wojny i okupacji, t. 1: wrzesień 1939–listopad 2010. 1940, t. 2: grudzień 1942–czerwiec 1943, t. 3: lipiec 1943–luty 1944, War- Horn M., Działalność naukowa i wydawnicza Centralnej Żydowskiej Komi- szawa 1962. sji Historycznej przy CKŻwP i Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce Landsberg A., Eine große deutsche Privatsammlung. Die Sammlung Sil- w latach 1945–1950, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1985, berberg in Breslau, „Doe Dame” 1930, 16, s. 12–15. nr 1–2. Leszczyńska-Cyganik B., Joanna Boniecka J. (red.), Izaak Celnikier, Malar- Iselt K., „Sonderbeauftragter des Führers”. Der Kunsthistoriker und stwo, rysunek, grafika, kat. wyst. Muzeum Narodowe w Krakowie, I–III 2005, Museumsmann Hermann Voss (1884–1969), Köln 2010. Kraków 2005. Izobrazitiel’noe iskusstvo Belorusskoj SSR, kat. wyst., Moskva 1940. Lewin A., Dziennik z getta warszawskiego, „Biuletyn Żydowskiego Instytu- Kacprzak D. (oprac.), Sztuka europejska XV–XVIII wieku ze zbiorów Muze- tu Historycznego” 1957, 21–24. um Sztuki w Łodzi, kat. wyst. Muzeum Sztuki w Łodzi 16.12.003–29.02.2004, Lewin A., Dzienniki z getta warszawskiego, „Biuletyn Żydowskiego Insty- Muzeum Częstochowskie 5.10. 2004–31.01.2005, Łódź 2003. tutu Historycznego” 1956, 19–20. Kacprzak D., Vlnas V., Prvni verze Schwaigerových Novokřtěnců v Münste- Lichtnau B., Akta „Oczyszczanie muzeów” – Akcja „Zwyrodniała sztuka” ru v Muzeum Sztuki v Lodzi / Die erste Fassung der Wiedertäufer von Münster i Szczecińskie Muzeum Miejskie, „Materiały Zachodniopomorskie” 1994, t. von Hanus Schwaiger in Muzeum Sztuki in Lodz, „Bulletin of the National 40, s. 293–320. Gallery in Prague” 2004/2005, XIV–XV, s. 125–133, 197–200. Lindner A., Die Gemälde–Sammlung Carl Sachs, „Kunstchronik”, Kacprzak D., Sztuka europejska XIX i początku XX wieku ze zbiorów Muze- 9.6.1916, s. 326–364. um Sztuki, kat. wyst. Muzeum Sztuki w Łodzi 5.12.2001–3.02.2002, Muze- Łagiewski M., Żydzi wrocławscy 1850–1944, Warszawa 1994. um w Piotrkowie Trybunalskim 19.4–29.9.2002, Muzeum Częstochowskie Łukaszewicz P., Dom własny i zbiory sztuki Alberta i Toni Neisser’ów, w: 9.10.2002–30.01.2003, Łódź 2001. Albert Neisser (1855–1916). Kolekcjoner i mecenas sztuki. Katalog wystawy Kacprzak D., Zbiór grafik angielskich Zenona Kona, w: Frąckowiak E., Gro- z okazji 150 rocznicy urodzin Alberta Neissera, Muzeum Narodowe we Wroc- chala A., Polskie kolekcjonerstwo grafiki. Ludzie i instytucje, Warszawa 2008, ławiu maj–czerwiec 2005, Wrocław 2005 [publikacja CD]. s. 138–155. Łukaszewicz P., Kozak A., Obrazy natury – Adolf Dressler i pejzażyści ślą- scy drugiej połowy wieku XIX, kat. wyst. Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Muzeum Narodowe w Warszawie, Wrocław 1997.

22 UZEALNICTWO 53 badania proweniencyjne muzealiów

Łukaszewicz P., Śląskie Muzeum Sztuk Pięknych, w: Łukaszewicz P. (red.), Rieß M., Breslauer Kunstbrief: Die Bilder der Sammlung Sachs. „Kun- Muzea sztuki w dawnym Wrocławiu, Wrocław 1998. stwanderer” 1921–1922, 3, s. 477–478. Malinowski J., Malarstwo i rzeźba Żydów polskich w XIX i XX wieku, War- Robak K., A serce zostawiłem tam…, „Gazeta Antykwaryczna” 2000, 10 szawa 2000. (55). Mark B., „Literarysze Trybune” i Tłomackie 13, w: Barcikowski W. (red.), Romanik H., O Żydach w Koszalinie, Koszalin 2006. Księga wspomnień 1919–1939, Warszawa 1960. Romanowska-Zadrożna M., Powojenne rewindykacje ze Związku Radzie- Michalak I., Mecenat żydowskiej burżuazji w Łodzi 1900–1918, w: Mece- ckiego, „Cenne, Bezcenne/Utracone” 2005, 4, s.10–13. nat artystyczny a oblicze miasta. Materiały LVI Ogólnopolskiej Sesji Naukowej Rostworowski M. (red.), Żydzi w Polsce. Obraz i słowo, Warszawa 1993. Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Kraków, 8–10.11.2007, Kraków 2008. Roters E., Galerie Ferdinand Möller. Die Geschihte für Moderne Kunst in Muzeum Żydowskiego Instytutu Historycznego. Zbiory artystyczne, War- Deutschland 1917–1956, Berlin 1984. szawa 1995. Rynecki G. J., Jewish Life In Poland: The Art of Moshe Rynecki (1881– Neustat M., Churbn umared szel jehudi warsze [Zagłada i powstanie 1943), Victoria, British Columbia, Canada 2005. Żydów Warszawy], Tel Awiw 1947. Rynecki G. J., Surviving Hitler In Poland: One Jew’s Story, Victoria, British Niger S., Szacki J., Sztarkman M. i in. (red.), Leksikon fun der najer jidiszer Columbia, Canada 2006. literatur [Leksykon nowej literatury żydowskiej], t. 1–4, New York 1956–1981. Ryszkiewicz A., Handel dziełami sztuki w okupowanej Warszawie 1939– Nowosielska-Sobel J., Spór o nowoczesność. Konfrontacje postaw środo- 1944, w: Kryzysy w sztuce. Materiały z Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, wisk twórczych i odbiorców sztuki we Wrocławiu w latach 1900–1932, Wroc- Lublin 1985, s. 223–236. ław 2005. Sakowska R., Dwa etapy. Hitlerowska polityka eksterminacji Żydów Odorowski W. (oprac.), Mehr Kunst als Welt...Künstlerkolonie in Kazimierz w oczach ofiar. Szkic historyczny i dokumenty, Wrocław, Warszawa, Kraków, Dolny 1900–1939. Katalog zur Bilderausstellung aus den Sammlungen des Gdańsk, Łódź, 1986. Muzeum Nadwiślańskie in Kazimierz Dolny / Tam, gdzie więcej sztuki niż świa- Sakowska R., Ludzie z dzielnicy zamkniętej. Z dziejów Żydów w Warszawie ta... Kolonia artystyczna w Kazimierzu Dolnym 1900–1939, kat. wyst. Muze- w latach okupacji hitlerowskiej październik 1939 – marzec 1943, Warszawa um Nadwiślańskie, w Kazimierzu Dolnym, Kazimierz Dolny 2006. 1993. Odorowski W. (oprac.), Pośród braci... Efraim i Menasze Seidenbeutlowie Sandel J., Malarze żydowscy w getcie warszawskim, „Nasze Słowo” 1948, 1902–1945, Kazimierz Dolny 2007. 6–7. Odorowski W. (oprac.), W Kazimierzu Wisła mówiła do nich po żydowsku... Scheffler K., Breslauer Kunstleben, „Kunst und Künstler” 1923, 21, Malarze żydowscy w kazimierskiej kolonii artystycznej, Muzeum Nadwiślańskie s. 111–133. Kazimierz Dolny nad Wisłą, 3 VI– 3 VIII 2007, Kazimierz nad Wisłą 2007. Scheffler K., Die Sammlung Max Silberberg, „Kunst und Künstler” 1935, Olejnik L., Polityka narodowościowa Polski w latach 1944–1960, Łódź 30, s. 3–18. 2003. Segałowicz Z., Tłomackie 13. Z unicestwionej przeszłości. Wspomnienie Palica M., Od Delacroixa do van Gogha. Żydowskie kolekcje sztuki w daw- o Żydowskim Związku Literatów i Dziennikarzy w Polsce 1919–1939, Wrocław nym Wrocławiu, Wrocław 2010. 2001. Paszkiewiczowie H. i P., Krajewska M., Cmentarze żydowskie w Warszawie, Shneidermann S. L., The River Remembers, New York 1978. Warszawa 1992. Sieramska M. (oprac.), Ocalone z warszawskiego getta. Archiwum Ringel- Paulsson G. S., Utajone miasto.Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy (1940– bluma, Żydowski Instytut Historyczny, IV–V 1993, Warszawa 1993. 1945), Kraków 2007. Sosnowska J., Życie artystyczne we Lwowie w czasie pierwszej okupacji Peiser J., Die Geschichte der Synagogen–Gemeinde zu Stettin. Stettin sowieckiej 22 IX 1939–22 VI 1941, w: Morka M., Paszkiewicz P. (red.), Mię- 1935 (wyd. II: Die Geschichte der Synagogen–Gemeinde zu Stettin. Eine Stu- dzy Polską a światem. Od średniowiecza po lata II wojny światowej. Materiały die zur Geschichte des pommerschen Judentums), Würzburg 1965. z sesji zorganizowanej przez IS PAN w dniach 3–5 IV 1991, Warszawa 1993. Piątkowska R. (oprac.), Maurycy Trębacz 1861–1941 wystawa monogra- Spis abonentów sieci telefonicznej m.st. Warszawy PAST i Warszawska Sieć ficzna. Katalog dzieł istniejących i zaginionych, kat. wyst. Żydowski Instytut Okręgowa PPTT, 1939/1940. Historyczny, Muzeum Historii Miasta Łodzi, Warszawa 1993. Stolarska-Fronia M., Udział Żydów wrocławskich w artystycznym i kultural- Piątkowska R., Tarnowska M. (oprac.), Artur Markowicz, 1872–1934 nym życiu miasta od emancypacji do 1933 roku, Warszawa 2008. wystawa monograficzna. Katalog dzieł istniejących i zaginionych, kat. wyst. Stötzel M., Ein jüdisches Kunsthändlerschicksal. Der verfolgungsbedingte Żydowski Instytut Historyczny, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, War- Eigentumsverlust der Kunstsammlung Alfred Flechtheim, „Journal für Kultur- szawa 1994. recht, Urheberrecht und Kulturpolitik” 2010, 12, 3/4, s. 102–120. Piątkowska R., Tarnowska M. (oprac.), Roman Kramsztyk 1885–1942, Strzałkowski J., Artyści, obrazy, zbieracze w Łodzi do 1918 roku, Łódź kat. wyst. Zachęta, Narodowa Galeria Sztuki, II–III 1997, Warszawa 1997. 1991. Puś W., Liszewski S. (red.), Dzieje Żydów w Łodzi 1820–1944. Wybrane Strzałkowski J., Słownik artystów łódzkich, Łódź 2005. problemy, Łódź 1991. Styrna N., Artyści żydowscy w Krakowie 1873–1939, kat. wyst. Muzeum Puś W., Żydzi w Łodzi w latach zaborów 1793–1914, Łódź 2001. Historyczne Miasta Krakowa, Kraków 2008. Rejduch–Samkowa I., Lesser Gieldziński, Mathias Berson i Maksymilian Szpilman W., Pianista. Warszawskie wspomnienia 1939–1945, Kraków Goldstein – pierwsi kolekcjonerzy i badacze sztuki judaistycznej w Polsce, w: 2001. Mecenas, kolekcjoner, odbiorca. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuka i kultura za murami, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa Sztuki, Katowice, listopad 1981, Warszawa 1984, s. 165–178. 1978. Rejzen Z. (red.), Leksikon fun der Jidiszer Literatur, Prese un Filologie [Lek- Szukalak M., Słownik biograficzny Żydów łódzkich oraz z Łodzią związa- sykon literatury, prasy i filologii żydowskiej], t. I–IV, Wilno 1929. nych. Seria II, t. 1, Łódź 2007.

UZEALNICTWO 53 23 badania proweniencyjne muzealiów

Śleszyński W., Okupacja sowiecka na białostocczyźnie w latach 1939–41. Die Sammlung Carl Sachs. Graphik des XIX. Jahrhunderts. Versteigerung Propaganda i indoktrynacja, Białystok 2001. durch C.G. Boerner, Leipzig, und Paul Cassirer, Berlin/Leipzig 1931. Tarnowska M. (oprac.), Gela Seksztajn 1907–1943, kat. wyst. Żydowski Sammlung Rudolf Ibach-Barmen und Beiträge aus der Sammlung Dr. Litt- Instytut Historyczny, Warszawa 2006. mann, Breslau, Paul Graupe, Auktion 104, 21–22. März 1932, Berlin 1932. Tarnowska M., Judaika Żydowskiego Instytutu Historycznego – historia Bibliographie, Kunstliteratur, Luxus – und Pressedrucke, Graphik, Handze- powstania, specyfika, w: Czubek G., Kosiewski P. (red.), Własność a dobra kul- ichnungen, Miniaturen, Verschiedenes, Versteigerung 148, 12–14. Dezember tury, Warszawa 2006. 1935, Paul Graupe, Berlin 1935. Tarnowska M., Rzeźbiarz i złotnik przedwojennej Warszawy, „Słowo Gemälde und Zeichnungen des 19. Jahrhunderts aus einer bekannten Żydowskie” 2003, 25–26 (311–312). schlesischen Privatsammlung und aus verschiedenen Privatbesitz, Versteige- Tatzkow M., Hinz H. J., Bürger, Opfer und die historische Gerechtigkeit. rung 141, 23. März 1935, Paul Graupe, Berlin 1935. Das Schicksal jüdischer Kunstsammler in Breslau, „Osteuropa” 2006, 56, s. Gemälde, Plastik, Grafik, Zeichnungen des 20. Jahrhunderts, Versteige- 155–171. rung 149, 7. Januar 1936, Paul Graupe, Berlin 1936. Temkin Bermanowa B., Dziennik z podziemia, oprac. A. Grupińska, P. Szapiro, Warszawa 2000. Opracowania dotyczące zasobów archiwalnych (wybór) Tesze R., Noc Kryształowa, w: Tesze R., Niektóre realia szczecińskie Bandurka M. (red.), Przewodnik po zasobach Archiwum Państwowego w latach III Rzeszy, Szczecin 2009. w Łodzi, Warszawa 1988. Turkow J., Azoj iz es gewen. Churbn Warsze, Buenos Aires 1948. Bandurska Z., Archiwalia dawnych wrocławskich muzeów sztuki, „Rocz- Turowicz A., Odorowski W. (oprac.), Na granicy światów. Katalog wysta- niki Sztuki Śląskiej” 2010, XIX, s. 153–176. Rozszerzona wersja artykułu Z. wy twórczości Jana Gotarda 1898–1943, kat. wyst. Muzeum Nadwiślańskie Bandurska, Archivalien der ehemaligen Breslauer Kunstmuseen, „Berichte und w Kazimierzu Dolnym, Kazimierz Dolny 2006. Forschungen Jahrbuch des Bundesinstituts für Kultur und Geschichte Deuts- Tyszka L., Sukcesy i klęski jednego życia, Londyn 1984. chen im Östlichen Europa” 2004, t. 12, s. 71–98, München 2004. Uratowane dzieła sztuki artystów żydowskich, Żydowski Instytut Histo- Borzymińska Z., Dziewiętnastowieczna Warszawa stolicą kulturalną euro- ryczny, Warszawa 1946. pejskich Żydów, w: Żydzi Warszawy. Materiały z konferencji w 100. rocznicę Voigt V.-M., Kunsthändler und Sammler der Moderne im Nationalsozialis- urodzin Emanuela Ringelbluma (21 listopada 1900 – 7 marca 1944), Żydow- mus. Die Sammlung Sprengel 1934 bis 1945, Berlin 2007. ski Instytut Historyczny, Warszawa 2000. Walicki J., Synagogi i domy modlitwy w Łodzi do 1939 roku / Synago- Dereń A. Żerelik R. (red.), Archiwum Państwowe we Wrocławiu. Przewod- gues and prayer houses of Łódź (to 1939), Łódź 2000. nik po zasobie archiwalnym do 1945 roku, Wrocław 1996. Wilhelmus W., Die Namensliste der 1940 aus dem Regierungsbezirk Stet- Epsztein T., Inwentarz Archiwum Ringelbluma [maszynopis w zbiorach tin deportierten Juden, Rostock 2009. ŻIH]. Wilhelmus W., Geschichte der Juden in Pommern, Rostock 2004. Epsztein T., Wstęp do Inwentarza bazy danych ocalonych CKŻ [maszyno- Wilhelmus W., Flucht oder Tod. Erinnerungen und Briefe pommerscher pis w zbiorach ŻIH]. Juden über die Zeit vor und nach 1945, Rostock 2001. Frankiewicz B., Źródła do dziejów Żydów na Pomorzu Zachodnim w zbio- Winzeler M., Jüdische Sammler und Mäzene in Breslau – von der Dona- rach Archiwum Państwowego w Szczecinie. „Szczeciński Informator Archiwal- tion zur „Verwertung” ihres Kunstbesitzes, w: Baresel-Brand A., Müller P. ny” 1997, 11, s. 81–85. (oprac.), Sammeln. Stiften. Fördern. Jüdische Mäzene in der deutschen Gesell- Hilberg R., Sources of Holocaust Research. An Analysis, Chicago 2001. schaft. Symposion–Berlin 11. Oktober 2006, Magdeburg 2008, s. 131–150. Jaros J., Grabież mienia Żydów przez władze hitlerowskie w świetle akt Witek Z., Dokumenty strat kultury polskiej pod okupacją niemiecką Urzędu powierniczego w Katowicach, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Histo- 1939–1944 z archiwum Karola Estreichera (Cultural Losses of Poland during rycznego” 1961, 38, s. 105–117. the German Occupation 1939–1944. Documents from the Archives of Karol Kuwałek R., Przemiany społeczno-kulturalne w środowisku Żydów lubel- Estreicher), Kraków 2003. skich w XIX i XX wieku, w: Żydzi lubelscy. Materiały z sesji poświęconej Żydom Witek Z., Karol Estreicher (1906–1984) Kraków 2007–2008, t. I (2007): lubelskim, Lublin 1996. Dokumenty tajne i jawne; t. II (2007): Losy spuścizny; t. III (2008): Życie po Penkalla A., Akta dotyczące życia w radomskim Archiwum Państwowym życiu. 1815–1950, Warszawa 1980. „Wystawa dzieł żydowskich artystów plastyków męczenników niemieckiej Radzik T. (red.), Żydzi w Lublinie. Materiały do dziejów społeczności okupacji 1939–1945”, Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych, żydowskiej Lublina, Lublin 1995. IV–V 1948, Warszawa 1948. Ratajska B., Kapała M. (oprac.), Archiwum Państwowe w Lesznie. Informa- Zarys działalności CKŻP za okres od 1 stycznia do 30 czerwca 1946, War- tor o zasobie archiwalnym, Warszawa 2005. szawa 1947. Sakowska R. (oprac.), Tych F. (red.), Archiwum Ringelbluma. Konspiracyj- Żebrowski R., Borzymińska Z., Polski słownik judaistyczny, Warszawa ne Archiwum Getta Warszawy. T.1: Listy o Zagładzie, Warszawa 1997. 2003. Sakowska R. (oprac.), Tych F. (red.), Archiwum Ringelbluma. Konspiracyj- ne Archiwum Getta Warszawy. T. 2: Dzieci — tajne nauczanie w getcie warszaw- Katalogi aukcyjne (wybór) skim, Warszawa 2000. Sammlung Leo Lewin Breslau. Deutsche und französische Meister des XIX. Sakowska R. (oprac.), Archiwum Ringelbluma. Getto warszawskie, lipiec Jahrhunderts. Gemälde, Plastik, Zeichnungen, Auktionsleitung: Paul Cassirer 1942 – styczeń 1943, Warszawa 1980. und Hugo Helbing, Berlin 1927. Skibińska A., Źródła do badań nad zagładą Żydów na okupowanych zie- Meister des 19. und 20. Jahrhunderts aus der Sammlung Sims, Hamburg miach polskich. Przewodnik archiwalno-bibliograficzny, Warszawa 2007. und aus Berliner und Breslauer Privatbesitz, Auktionsleitung: Paul Cassirer Skibińska A., Szuchta R. (red.), Wybór źródeł do nauczania o Zagładzie und Hugo Helbing, Berlin 1930. Żydów, Warszawa 2010.

24 UZEALNICTWO 53 badania proweniencyjne muzealiów

Woszczyński B., Urbaniak V. (red.), Źródła archiwalne do dziejów Żydów Art Loss Register: www.artloss.com/Default.asp w Polsce, Warszawa 2001. Central Registry: www.lootedart.com Żbikowski A. (oprac.), Tych F. (red.), Archiwum Ringelbluma: Konspiracyj- ICOM: http://icom.museum/spoliation.html ne Archiwum Getta Warszawy. T. 3: Relacje z Kresów, Warszawa 2000. Art Newspaper: www.theartnewspaper.com/looted/lootedart.asp Museum Security Network: www.museum–security.org/ Instytucje badające proweniencję muzealiów Conference of Jewish Claims: www.claimscon.org oraz przydatne do badań domeny internetowe Anglia: www.nationalmuseums.org.uk/spoliation.html Koordinierungsstelle für Kulturgutverluste Austria: www.wienmuseum.at/de/ueber-uns/restitution.html Dr. Michael Franz www.provenienzforschung.gv.at Turmschanzenstaße 32 www.kunstrestitution.at D-39114 Magdeburg Francja: www.culture.gouv.fr/public/mistral/mnrbis_fr Tel: (0049) 391567 3891 Holandia: www.originsunknown.org [email protected]–anhalt.de www.herkomstgezocht.nl. Litwa: www.ldm.lt/Looted/looted1_e.htm Arbeitsstelle für Provenienzrecherche–Forschung Niemcy: www.lostart.de Institut für Museumsforschung der Staatlichen Museen zu Berlin www.hv.spk-berlin.de/deutsch/projekte/ArbeitsstelleProvenienzfor- Stiftung Preußischer Kulturbesitz schung_1.php Dr. Uwe Hartmann www.dhm.de/datenbank/ccp/dhm_ccp.php?lang=en Bodestraße 1–3 www.geschkult.fu-berlin.de/db_entart_kunst/index.html D-10178 Berlin www.artsales.uni-hd.de Tel.: (0049) 30 2090 6215 www.dhm.de/datenbank/linzdb/indexe.html. [email protected]–berlin.de Polska: www.polandembassy.org/LostART/index.html www.polamcon.org/lostart/index.html Bureau Herkomst Gezocht www.oozp.org.pl (Ośrodek Ochrony Zbiorów Publicznych); obecnie Prins Willem–Alexanderhof 20 www.nimoz.pl (Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów) NL–2595 BE Den Haag www.zabytki.pl Tel.: (0031) 70 371 72 00 www.warszawa.getto.pl e–mail: [email protected] www.slaskiekolekcje.eu Ministerstwo Spraw Zagranicznych – rewindykacje: Centrum pro dokumentaci majetkových převodů kulturních statků obětí www.msz.gov.pl/start.php?page=1440000000 II. světové války Puškinovo náměstí 9 Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego: www.mkidn.gov.pl Č–160 00 Praha 6 (tam linki do wielu instytucji kultury) Tel. /fax.: (00420) 2243 111 59 Narodowy Instytut Dziedzictwa: www.nid.org.pl e-mail: [email protected] Polski Komitet ICOM: www.mnw.art.pl/glowna.html Rosja: www.restitution.ru Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Szwajcaria: www.kultur-schweiz.admin.ch/arkgt Departament Dziedzictwa Narodowego USA: www.nepip.org Maria Romanowska-Zadrożna www. nepip.org/index.cfm?menu_type= ul. Krakowskie Przedmieście 15/17 www.getty.edu/research/tools/provenance/search.html PL–00 071 Warszawa Węgry: www.koi.hu/restitucio/index.html Tel.: (0048) 22 4210556 e–mail: [email protected]

UZEALNICTWO 53 25 badania proweniencyjne muzealiów

STUDIES ON THE MUSEUM EXHIBITS FROM THE VIEWPOINT OF THEIR POSSIBLE ORIGIN AS PART OF JEWISH PROPERTY

Zofia Bandurska, Dariusz Kacprzak, Piotr Kosiewski, Maria Romanowska-Zadrożna, Bożena Steinborn, Magdalena Tarnowska

On 21 October 2009 the Minister of Culture and National Heritage, referring to the forcibly or purchased for, and presented to museum institutions but originally were resolutions of the Washington Conference concerning works of art confiscated by looted (a fact of which the donor or seller could have been unaware). The group of the Nazis (3 December 1998), the Recommendations of the International Council museum exhibits whose origin is being studied is to encompass all artistic or histori- of Museums (January 1999) and Resolution no. 1205 of the Council of Europe cal objects regardless whether they were connected with Jewish culture and religion (November 1999), accepted by the Republic of Poland, established at the Department (so-called Judaica), are the property of victims of the Holocaust or belonged to art of Cultural Heritage a Team of Experts to study the provenance of Jewish exhibits on collections amassed by victims of persecution. The provenance research carried out show in Polish museums. The objective is to assess the prevailing situation and accel- by the Team of Experts encompassed museum exhibits that became part of Polish col- erate research into the origin of those museum exhibits whose history is uncertain. In lections since 1939 as well as those which the German authorities looted in Germany other words, the task does not involve decisions about the purposefulness of eventual since 1933 or in Austria after the Anschluss (1938). The date of the outbreak of the returns but assistance in preparing solutions of problems facing Polish museums. Second World War is not, therefore, a borderline delineating the range of the research. The realisation of the project entailed work on a questionnaire pertaining to The purpose of the research conducted by the Team of Experts is not to resolve exhibits in Polish public collections, the former property of victims of the Holocaust: ownership issues or determine the right to particular museum exhibits. It is merely individual persons as well as religious communities and social and cultural institu- to determine the scale of the phenomenon in question and assist studies on the tions. For the purpose of research it has been necessary to adopt the terminology monuments. Supplementation of inventory data relating to the past of the exhibits imposed by the authorities of the German Reich, whose ideology as well as legal and is one of the basic duties of museum experts, stressed as priority tasks by such inter- institutional solutions resulted in the Holocaust. This is why victims of the Holocaust national documents as the Washington Conference Principles on Nazi-Confiscated Art are all those persons whom the German occupation authorities recognised as mem- from 1998, the Vilnius Declaration of 2000, signed by the Polish authorities, suitable bers of a group persecuted upon the basis of the Nuremberg Laws regardless of resolutions of the Council of Europe and ICOM from 1998 and 1999, and the Terezin national or religious identity and self-identification. Declaration accepted in Prague in June 2009. The questionnaire asks about museum exhibits that formerly belonged to citi- In 2010 the Team of Experts issued, under the aegis of the Ministry of Culture zens and institutions in the Second Republic and Europe in those cases when there and National Heritage, a document entitled: Wskazówki do badań proweniencyjnych exists a suspicion that they had been taken from such persons and institutions while muzealiów pod kątem ich ewentualnego pochodzenia z własności żydowskiej. Its copi- violating the principles of the state of law and social relations, or had been deposited ous fragments, published in “Muzealnictwo”, could create an opportunity for com- in museum institutions. The questionnaire also takes into account works of art sold mencing an essential discussion on this still unresolved issue.

Zofia Bandurska, historyk sztuki, absolwentka UAM w Poznaniu, pracowała w Oddziale Wrocławskim PKZ, Pracowni Dokumentacji Naukowo-Historycznej – założenia dworskie i urbanistyka na Dolnym Śląsku; od 1991 w Muzeum Narodowym we Wrocławiu, Gabinecie dr Bożena Steinborn, historyk sztuki; w l. 1953-1983 pracowała w Muzeum Narodowym Dokumentów – archiwalia dawnych wrocławskich muzeów sztuki, pocztówki; od 1993 współ- we Wrocławiu: od 1962 prowadząc dział malarstwa, od 1979 na stanowisku wicedyrektora pracuje z Biurem Pełnomocnika Rządu do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą ds. naukowych; od 1983 kurator działu sztuki w warszawskim Zamku Królewskim; od 1986 nad spisem dzieł sztuki utraconych w czasie II wojny światowej. do 1990 wicedyrektor ds. naukowych Muzeum Narodowego w Warszawie; założyła Komisję Muzeów przy ZG SHS (1988); prowadziła wykłady z zakresu muzealnictwa (1990-1997) w IHS UW, od 1995 do dziś w Podyplomowym Studium Muzealnictwa UW; członek Rady Naukowej dr Dariusz Kacprzak, doktor nauk humanistycznych w zakresie historii sztuki, muzeolog i muze- Muzeum Narodowego we Wrocławiu i Rady Powierniczej Zamku Królewskiego w Warszawie; alnik – absolwent IHS UW oraz Podyplomowego Studium Muzealniczego przy IHS UW; wieloletni autorka prac śląskoznawczych i katalogów rozumowanych muzealnych zbiorów malarstwa. kustosz zbiorów dawnej sztuki obcej w Muzeum Sztuki w Łodzi; od 2008 r. pełni obowiązki zastęp- cy dyrektora ds. naukowych w Muzeum Narodowym w Szczecinie; zainteresowania badawcze to nowożytna i dziewiętnastowieczna sztuka europejska oraz kolekcjonerstwo i muzealnictwo; kura- tor wielu wystaw oraz autor bądź współautor towarzyszących im wydawnictw, a także artykułów dr Magdalena Tarnowska, historyk sztuki, absolwentka Wydziału Sztuk Pięknych UMK naukowych i popularnonaukowych publikowanych w Polsce, Niemczech, Holandii i Czechach. w Toruniu, gdzie w 2010 obroniła pracę doktorską Artyści żydowscy w Warszawie 1939-1948; w l. 1993-2008 pracowała w Muzeum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, obec- nie kustosz w Dziale Malarstwa i Rzeźby Muzeum Narodowego w Kielcach i nauczyciel akademi- cki; zainteresowania badawcze to kultura i sztuka Żydów końca XIX do lat 50. XX w. w kontekście Piotr Kosiewski, historyk sztuki, krytyk; pracownik Fundacji im. Stefana Batorego, gdzie sztuki polskiej i europejskiej; autorka referatów konferencyjnych, wystaw, katalogów i artykułów w latach 2002-2006 prowadził projekt „Przemieszczone dobra kultury”; stały współpracownik m.in. w „Roczniku Muzeum Narodowego w Kielcach”, „Muzealnictwie”, IV tomie serii Archiwum „Tygodnika Powszechnego” i „Arteonu”, członek rady programowej NIMOZ; autor licznych pub- Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, Życie i twórczość Geli Seksztajn (2011); od likacji m.in. w „Dzienniku”, „Didaskaliach”, „Nowej Europie Wschodniej”, „Nowych Książkach”, 1996 członkini komisji oceniającej Ogólnopolskiego konkursu wiedzy o historii i kulturze Żydów „Odrze” i „Znaku”. polskich Fundacji Shalom oraz Polskiego Instytutu Studiów nad Sztuką Świata.

26 UZEALNICTWO 53