刀䔀 嘀䤀匀吀쬀 匀䠀䬀䔀一䌀伀刀䔀 䐀䠀䔀 䬀唀䰀吀唀刀伀刀䔀 ⤀ 㐀 㠀 ㄀ ⠀

㄀ ㌀

⸀ 爀 一

ⴀ

⤀

娀愀渀椀 椀 一愀氀琀 䤀 吀栀攀洀攀氀甀愀爀 洀 ㄀㤀㈀㌀ ⴀ 嘀椀琀椀 䤀堀 ⠀堀堀䤀䤀䤀⤀ ⴀ 一爀⸀ ㌀㄀ ⠀㄀㠀㐀⤀ 䤀 堀 䤀 堀 ⠀

堀 吀栀攀洀攀氀甀愀爀 洀 ㄀㤀㈀㌀ ⴀ 嘀椀琀椀 䤀堀 ⠀堀堀䤀䤀䤀⤀ ⴀ 一爀⸀ ㌀㄀ ⠀㄀㠀㐀⤀ 䤀匀匀一㨀 ㈀㌀ 㔀ⴀ㘀㔀㔀堀 䤀

娀愀渀椀 椀 一愀氀琀 椀 琀 匀栀欀攀渀挀愀 䤀猀氀愀洀攀 椀 嘀 匀䠀䬀䔀一䌀䄀 䤀匀䰀䄀䴀䔀 簀 匀伀䌀䤀伀䰀伀䜀䨀䤀 簀 倀匀䤀䬀伀䰀伀䜀䨀䤀 簀 䰀䔀吀쬀刀匀䤀 簀 䠀䤀匀吀伀刀䤀 簀 䴀伀刀䄀䰀 簀 䰀䤀吀䔀刀䄀吀唀刀쬀 䬀伀䴀䈀쬀吀䄀刀䔀

ⴀ

倀爀漀昀⸀ 䄀猀漀挀⸀ 䄀琀椀昀 䬀栀愀氀椀氀Ⰰ 唀渀椀瘀攀爀猀椀琀攀琀椀 䰀攀琀栀戀爀椀搀最攀Ⰰ 䬀愀渀愀搀愀 ㌀ ㈀ 㤀 ㄀ 匀琀甀搀椀洀攀  洀

䴀猀挀⸀ 䤀氀椀爀 䄀欀猀栀椀樀愀Ⰰ 儀攀渀搀爀愀 匀瀀椀琀愀氀漀爀攀 唀渀椀瘀攀爀猀椀琀愀爀攀 ᰠ一渀 吀攀爀攀稀愀ᴠⰀ 吀椀爀愀渀 爀 愀 甀 氀 匀栀欀攀渀挀愀 搀栀攀 昀攀樀愀 攀 洀 攀

䴀猀挀⸀ 䴀攀栀洀攀琀 䐀椀猀栀愀Ⰰ 䐀爀攀樀琀漀爀椀愀 攀 䬀甀氀琀甀爀猀Ⰰ 䬀漀洀甀渀椀琀攀琀椀 䴀礀猀氀椀洀愀渀 椀 匀栀焀椀瀀爀椀猀 栀 吀 匀漀挀椀漀氀漀最樀椀 䤀猀氀愀洀攀 倀爀漀昀⸀ 䄀猀漀挀⸀ 䐀爀⸀ 娀椀樀愀 䄀戀搀甀氀氀愀栀甀Ⰰ 䘀愀欀甀氀琀攀琀椀 椀 匀琀甀搀椀洀攀瘀攀 䤀猀氀愀洀攀Ⰰ 倀爀椀猀栀琀椀渀 䴀愀⸀ 䐀漀爀椀愀渀 䐀攀洀攀琀樀愀Ⰰ 䐀爀攀樀琀漀爀椀愀 攀 䬀甀氀琀甀爀猀Ⰰ 䬀漀洀甀渀椀琀攀琀椀 䴀礀猀氀椀洀愀渀 椀 匀栀焀椀瀀爀椀猀

倀猀椀欀漀氀漀最樀椀 䐀爀⸀ 䄀渀愀 唀欀愀Ⰰ 䐀攀瀀愀爀琀愀洀攀渀琀椀 椀 匀栀欀攀渀挀愀瘀攀 琀 䔀搀甀欀椀洀椀琀Ⰰ 䬀漀氀攀最樀椀 唀渀椀瘀攀爀猀椀琀愀爀 䈀攀搀爀 䄀洀戀攀爀 䠀愀焀甀攀 倀栀䐀Ⰰ 匀挀栀漀漀氀 漀昀 倀猀礀挀栀漀氀漀最礀 ☀ 匀漀挀椀愀氀 圀漀爀欀Ⰰ 䐀漀栀愀 䤀渀猀琀椀琀甀琀攀 昀漀爀 쬀 䜀爀愀搀甀愀琀攀 匀琀甀搀椀攀猀Ⰰ 䬀愀琀愀爀 吀

䰀攀琀爀猀椀 䰀

䐀爀⸀ 䄀最爀漀渀 吀甀昀愀 䄀 一

䘀椀氀漀稀漀昀椀

倀爀漀昀⸀ 䘀爀愀渀欀 䜀爀椀昀昀攀氀Ⰰ 唀渀椀瘀攀爀猀椀琀攀琀椀 夀愀氀攀Ⰰ 匀䠀䈀䄀 䤀

倀攀爀猀漀渀愀氀椀琀攀琀攀 䤀

䐀爀⸀ 䤀氀椀爀樀愀渀愀 䬀愀挀攀氀椀Ⰰ 䬀漀氀攀最樀椀 唀渀椀瘀攀爀猀椀琀愀爀 䈀攀搀爀 一 䄀 刀攀琀爀漀猀瀀攀欀琀椀瘀 娀

䄀戀猀琀爀愀挀琀猀 椀渀 䔀渀最氀椀猀栀

㌀㄀ ㈀

㌀㄀ 윀洀椀洀椀 ㌀ 氀攀欀 ⼀ ㌀ 갠 ㈀

一唀䴀刀䤀 䤀匀匀唀䔀 ㌀㄀

Botues: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë

Zani i Naltë Revistë shkencore dhe kulturore

VITI IX (XXIII) 2020, NR. 31 (184)

Merret me shkenca islame, sociologji, filozofi, psikologji, histori, gjuhësi, letërsi, moral dhe literaturë kombëtare

www.zaninalte.al

Tiranë, 2020 Zani i Naltë Zani i Naltë Revistë shkencore, organ i Komunitetit Mysliman të Shqipërisë Themeluar në tetor 1923, rifilluar në tetor 2012 VITI IX (XXIII), korrik - dhjetor 2020 nr. 31 (184)

Nën kujdesin e: H. Bujar Spahiu

Drejtor: Dorian Demetja

Bordi editorial: Dr. Skender Bruçaj, Universiteti Bedër Prof. Dr. Ferdinand Gjana, Universiteti Bedër Prof. Asoc. Dr. Rahim Ombashi, Universiteti Bedër Prof. Asoc. Tidita Abdurrahmani, Universiteti Bedër Prof. Asoc. Dr. Fahrush Rexhepi, Fakulteti i Studimeve Islame, Prishtinë Prof. Asoc. Majlinda Peza – Perriu, Universiteti “Aleksandër Xhuvani”, Elbasan Doc. Dr. Fahredin Ebibi, Fakulteti i Shkencave Islame, Shkup Prof. Dr. Ayhan Tekines, Austri Prof. Dr. Hajri Shehu, Tiranë Prof. Dr. Njazi Kazazi, Universiteti “Luigj Gurakuqi”, Shkodër Prof. Dr. Qazim Qazimi, Kosovë Prof. Dr. Sadije Bushati, Universiteti “Luigj Gurakuqi”, Shkodër Doc. Dr. Naser Ramadani, Fakulteti i Shkencave Islame, Shkup Doc. Dr. Ramadan Çipuri, Universiteti i Tiranës Dr. Agron Tufa, Zvicër Dr. Ardian Muhaj, Instituti i Historisë, Qendra e Studimeve Albanologjike Dr. Atakan Derelioglu, SHBA Dr. Brikena Smajli, Universiteti Bedër Dr. Erlis Çela, Universiteti Bedër Dr. Hasan Bello, QSA, Instituti i Historisë Dr. Ilirjana Kaceli, Universiteti Bedër Dr. Matilda Likaj, Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës Dr. Xhemal Seferti, Universiteti Bedër PhD. Cand. Ali Zaimi, Medreseja e Tiranës MS/MA Fatos Kopliku, Washington, DC, SHBA H. Resul Rexhepi, Prishtinë Msc. Agron Hoxha, Drejtoria e Arsimit, KMSH MA. Ramadan Shkodra, Bashkësia Islame e Kosovës, Prishtinë MA. Sabri Bajgora, Bashkësia Islame e Kosovës, Prishtinë Xhemal Balla, Tiranë PhD. Cand. Hysni Skura, Universiteti Bedër Msc. Lorela Shehu, Universiteti Bedër Msc. Xhoexhina Seferi, Universiteti Bedër Kryeredaktor: Dr. Genti Kruja Redaktor: Andrin Rasha Në anglisht: Mehmet Disha Fushat: Shkencat Islame / Tefsir / Hadith / Fikh / Sociologji / Filozofi / Gjuhësi / Letërsi / Psikologji / Histori / Kulturë / Art, etj.

Realizimi grafik: Ejup Lila

Fotoja në kopertinë: Nga Hysen Gostivari, rihapja e xhamisë Et’hem Bej, Tiranë, 18 janar 1991

Adresa: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë Rr. “George W. Bush”, Nr. 50, Tiranë - Shqipëri e-mail: [email protected] www.zaninalte.al 2 Zani i Naltë

Përmbajtja

Shkenca Islame 1. Shpirtshmëria Islame dhe etika Kur’anore, Prof. Asoc. Atif Khalil, Universiteti Lethbridge, Kanada...... 5

Studime 2. Në prag të censit të popullsisë dhe banesave, një rishikim i ‘Censit 2011’, Ilir Akshija, M.D., M.Sc., Qendra Spitalore Universitare “Nënë Tereza”, Departamenti i Statistikave, Tiranë...... 23

Shkenca dhe feja 3. Përballimi i dhimbjeve kronike dhe atyre shpirtërore, parë në këndvështrimin e shkencës dhe fesë, Msc. Mehmet Disha, Drejtoria e Kulturës, KMSH...... 37

Sociologji Islame 4. Roli i familjes në ngritjen e imunitetit shoqërorë, Prof. Asoc. Dr. Zija Abdullahu, Fakulteti i Studimeve Islame, Prishtinë, Kosovë...... 47 5. Një familje e ndërtuar si model mbi vlerat Islame, Ma. Dorian Demetja, Drejtoria e Kulturës, KMSH...... 64

3 Zani i Naltë

Psikologji 6. Efektet e programeve të prindërimit në rezultatet e zhvillimit të fëmijëve: rasti i Shqipërisë, Dr. Ana Uka, Departamenti i Shkencave të Edukimit, Universiteti Bedër ...... 70 7. Psikologjia dhe feja, dy qasje ndaj shëndetit pozitiv mendor, Amber Haque PhD, School of Psychology & Social Work, Doha Institute for Graduate Studies, Katar...... 79

Letërsi 8. Historiku i revistave si historishkrim i kulturës kombëtare (Përsiatje mbi studimin monografik të Prof. Rahim Ombashit Historik i shtypit periodik shqiptar - Sprovë për një poetikë historike), Dr. Agron Tufa...... 93

Filozofi 9. Vepra “Inkoherenca e filozofëve” e Gazaliut, Prof. Frank Griffel, Universiteti Yale, SHBA...... 99

Personalitete 10. Dervish Hatixheja dhe kontributi i saj, Dr. Ilirjana Kaceli, Universiteti Bedër...... 125

Retrospektivë 11. Edukata morale për fëmi (“Zani i Naltë”, nr. 5, viti 11, maj 1936)...... 137

Abstracts in English...... 142

4 Shkenca Islame

Shpirtshmëria1 Islame dhe etika kur’anore

Prof. Asoc. Atif Khalil Universiteti Lethbridge, Kanada

Hyrje shprehjeve letrare më ndikuese të shpirtshmërisë islame, që shtrihen ë zemër të nga Ihja’ ‘ulum ed-din (“Rigjallërimi shpirtshmërisë islame i shkencave fetare”) e Ghazaliut Ngjendet Kur’ani, i (vd. 1111) deri te Methnewi-i ma‘nawi cili siguron burimin e bindjeve dhe (Dyvargësh të përshpirtshëm) i praktikave të saj. Në shkallën që Rumiut (vd. 1273), morën formën e Islami tradicional si tërësi u gjallërua zbërthimeve të tekstit sakral3, paçka nga shpallja e tij qendrore, hem në formë, hem në frymë – që prej ligjit (është fjala për veprat e shkruara nga orientalistët, dijetaria në origjinal scholarship) dhe adhurimit e deri te teologjia dhe shpesh ka dështuar ta pranojë rrënjosjen e artet – do të ishte veçse e natyrshme shpirtshmërisë islame në shpallje, të shihet që kumbimet e saj t’i gjenim teksa Atif Khalil & Shiraz Sheikh, “Sufism in përshkojnë edhe shpirtshmërinë Western Historiography: A Brief Overview,” e Islamit.2 Me të vërtetë, disa prej Philosophy East and West 66, no. 1 (2016), pp. 194–217. Rreth qasjeve sufiste ndaj Kuranit, 1. Sufizmi, spirutualiteti. të shihet Alexander Knysh, “Sufism and 2. Të shihet S. H. Nasr, “The Quran as the Qur’an,” EQ; Kristin Z. Sands, Sufi the Foundation of Islamic Spirituality” në Commentaries on the Qur’an in Classical Islam Islamic Spirituality: Foundations, ed. S. H. Nasr (London: Routledge, 2006). (New York: Crossroad Publishing, 1987), 3. Sakral nënkupton diçka që pasqyron me ff. 3–10. Mbi atë përse dijetaria orientaliste intensitet praninë Hyjnore në të. 5 Shkenca Islame se në ton të ndryshëm, ngjashëm me më qartë ndofta në sferën e etikës. vepra mesjetare në hebraishte, të cilat Megjithatë, ngase këto përsiatje shpesh rrënjëzoheshin në Teurat. etike rrënjosen në një vizion më “Gjithë çka flasim në kuvendimet të gjerë teologjik e mistik mbi dhe shkrimet tona”, – do të rrëfente natyrën e realitetit, ato nuk mund Ibn ‘Arabiu (vd. 1240), – “vjen nga të ndahen krejtësisht nga çështje Kur’ani dhe thesaret e tij.”4 Po ashtu, më të gjera mbi individualitetin kur Ebu Talib el-Mekki (vd. 996) dhe teleologjinë njerëzore. Me deklaronte në Kutu’l-kulub (Ushqimi i rrezikun e përgjithësimit, nuk do të zemrave) – mbi bazën e një thënieje ishte e pasaktë të thuhej se qëllimi të mëhershme, e cila shpesh i njihet i shpirtshmërisë islame nuk është Pejgamberit, se “njerëzit e Kur’anit thjesht Xheneti, por Zoti i Xhenetit, janë njerëzit e Hakut dhe të zgjedhurit realiteti i mbramë, el-Hakk, jo thjesht e Tij”,5 ai po shprehte një pikëpamje një ahiret i lumtur. Siç raportohet të të ngulitur në sufizëm, të cilit ai po i ketë thënë Rabi‘a el-‘Adewijje (vd. jepte zë. Pasuria kuptimore e shpalljes 801): “Në fillim fqinji, pastaj shtëpia” islame do t’i jepte shkas shumë (el-xhar thumme ed-dar). Është edhe debateve që do të gjallëronin kulturën anekdota e famshme e vrapimit të saj intelektuale të shpirtshmërisë islame rrugëve, me pishtar në njërën dorë e dhe, matanë kësaj, shkollat teologjike kovë me ujë në tjetrën, duke kërcënuar të larmishme garuese të Islamit. ta ndezë Xhenetin e të shuajë Skëterrën, në mënyrë që adhurimi të Kur’ani, teleologjia6 dhe dëliret. Historiku i rrëfimit, e ëv në në antropologjia teologjike pikëpyetje nga studiuesit modernë, mbetet me rëndësi dytësore për Themelet kur’anore të moralin që i rri përfund rrëfimit, i devotshmërisë dhe mendimit cili i rrok saktë shumë prej kritikave shpirtëror islam janë të dallueshme me prirje mistike ndaj shtysave të devotshmërisë për interes.7 4. Cituar në Michel Chodkiewicz, An Ocean Për shumë sufi, Kur’ani aludon without a Shore: Ibn al-‘Arabi, the Book, and nivelet e epërme të dorëzimit kur the Law, tr. David Streight (Albany: SUNY: flet për njerëzit e krahut të majtë 1993), p. 20. (të mallkuarit), njerëzit e krahut të 5. Ebu Talib el-Mekki, Kutu’l-kulub, ed. Sa‘id Nasib Makarim (Beirut: Daru’s-Sadir, 1995), djathtë (të shpëtuarit), dhe më në 1:284. fund “të përparmit” (sabikun), të 6. Nga telos-i grek, ‘qëllimshmëria kuptimplote, e mirëmenduar’, pra se krijimi 7. Rreth dallimit mes jetëshkrimeve dëshmon për një Krijues, që e ka krijuar popullore dhe historisë së Rabi‘as, të shihet jo më kot, por me qëllim të saktë (shën. i Rkia Cornell, Rabi‘a: From Narrative to Myth përkthyesit). (London: Oneworld, 2019). 6 Shkenca Islame cilët janë “të afruarit” (mukarrebun) mund të deklaronte pa ekuivok se (56:8–11).8 Ekziston edhe kritika “përsosuria e shërbëtorit (kemal el- aluzive ndaj devotshmërisë së llojit ‘abd) dhe lumturia e tij e mbrame mercenar të disave, teksa qorton ata (se‘ade) qëndron te pajisja me tiparet të cilët e adhurojnë Zotin me kusht e moralit hyjnor, të Lartit.”11 Vetë (‘ala harf) (22:11). Tejkalimi i vetes, në këto atribute gjejnë përkuesin e tyre një formë a një tjetër, pra është motiv në nivelin njerëzor te virtytet ose i përsëritur në literaturën klasike të tiparet e bukura të karakterit (akhlak), sufizmit, ku zakonishtë p rshkruhet arritja e të cilave përbën gurthemelin me gjuhën e shuarjes (fena’) dhe e sufizmit. Ç’është e drejta, vetë mbiqëndrimit (beka’). Ndërsa natyra Pejgamberi raportohet të ketë e përpiktë e asaj çka mbetet nga thënë: “Nuk jam nisur, përveçse për vetja (në mbettë gjë) në stadet e fisnikërimin e tipareve të karakterit mbrame të kërkimit shpirtëror është (mekarimu’l-akhlak)”. Kemi edhe e vështirë të përcaktohet, në dritën e hadithin: “Mes jush, më të dashurit gjuhës aluzive të sufive dhe natyrës së për mua janë ata me moralin (akhlak) papërshkrueshme kollaj të përjetimit më të bukur.”12 mistik, e pakundërshtueshme është Brendësimi i këtyre tipareve të se qëllimi përfundimtar nënkupton karakterit, atëherë, nuk është aspekt dëshirë për intimitet me Zotin. periferik i shpirtshmërisë islame, porse Si arrihet ky intimitet? Për ato ndodhen në qendër të vizionit shumë sufi, ai arrihet duke i realizuar teologjik të saj, i cili preokupohet me atributet hyjnore të fshehura në kultivimin dhe përpunimin e vetes veten njerëzore, një ide e cila shpesh (tezkijetu’n-nefs). Sa për lidhjen e këtyre i kthehej porosisë profetike “Pajisuni virtyteve me figurën përkufizuese me moralin që urdhëron Allahu” të kësaj feje, Kur’ani thotë, duke iu (takhal’laku bi akhlak Allah).”9 Sipas drejtuar Pejgamberit: Pa dyshim ti parimit se të ngjashmet tërhiqen, je me virtyte madhore (68:4)13. Dhe procesi i veshjes me këto atribute e ai e nënvizon domosdoshmërinë tërheq veten e njeriut me një forcë e ndjekjes së shembullit të tij kur, të parezistueshme në oborrin e duke iu drejtuar bashkësisë së gjerë qenies10 së Zotit. Kështu, Ghazaliu njerëzore, pohon: Tek i Dërguari 8. Shumë sufi të hershëm e identifikonin përkthyesit). grupin e fundit me evliatë dhe njohësit e 11. Ghazali, Rawdetu’t-talibin (Beirut: Dar ul- Zotit. Sulami, Haka’iku’t-tefsir, 2:299–230 Kutub el-‘Ilmijje, 1982), 63. Cf. Republika (komenti mbi ajetet 56:8–11). (613a-b) dhe Teateti i Platonit (176b). 9 Të shihet fundi i veprës së Ghazaliut el- 12. E transmetojnë Bukhariu dhe Muslimi. Meksed el-asna (Kajro: Dar es-Selam, 2008), Të shihet Wensinck, 2:75. f. 213. 13. Përkthim i Hasan Nahit, botim i AIITC, 10. Zoti është i Qenuri vetvetiu (shën. i Tiranë, 2006:613. 7 Shkenca Islame

i Zotit keni shembull të bukur mirë, dhe ai që ta kalon në karakter (33:21). Kjo do të thotë se, në ta kalon në sufizëm.”15 Për më tepër, nivel njerëzor, atributet hyjnore asnjë disiplinë islame, që u mor me trupëzohen më përsosurisht te etikën, nuk ushtroi ndikim aq të modeli i Pejgamberit, jo me mishërim gjerë mbi myslimanët në tërësi sa hyjnor (hulul), apo njëjtësim dy tesavvufi, për shkak të depërtimit të qeniesh të ndryshme (ittihad), po me tij nëpër thuajse të gjitha sferat e pasqyrim,14 ku Pejgamberi shërben si kulturës dhe devotshmërisë islame arketip ose model i përsosurisë etike paramoderne. Degët e filozofisë njerëzore. Dhe shkenca islame që u islame të frymëzuara nga filozofia mor me këtë përmasë etike, më tepër greke, të mbështetura fort tek etika se cilado shkencë tjetër në historinë aristoteliane, nuk mateshin dot, në e besimit islam, ishte tesavvufi. Në nivel kolektiv, me etikën e frymëzuar të vërtetë, nuk do të ishte teprim të nga Kur’ani të sufive,16 edhe pse sugjerohej se asnjë nën-traditë nuk gjurmë të së parës ishin pa dyshim i hulumtoi përmasat psikologjike të pranishme tek e dyta në gradë të dhe teologjike të virtyteve me aq ndryshme, në varësi të figurës për të përfshirje sa sufizmi. cilën flitet.17 Në këtë dritë, nuk habit fakti Siç u vërejt, për shumë autoritete se Ibn ‘Arabiu e nis kreun e tij mbi shpirtërore, etika kishte si premisë “mekamin e tesavvufit” në el-Futuhatu’l- idenë e fitimit ë t atributeve hyjnore mekkijje (Hapjet mekase) me një përmes një procesi tekhal’luk-u. A thënie që ilustron bash këtë pikë: 15. et-tesawwuf khuluk fe men zade ‘alejke fi-l “Njerëzit e udhës së Hakut thonë khuluk zade ‘alejke fi-t tesawwuf. Ibn ul-‘Arabi, se sufizmi është karakter (khuluk) i el-Futuhatu’l-mekkijje (Kajro, p.d.), 2:266. Kjo thënie i njihet Ebu Bekr el-Kattanit (vd. 934) 14. Kjo cilësi pasqyruese e Pejgamberit në Risale-n e Kushejriut, ed. ‘Abdul-Halim argumentohej shpesh me hadithin men ra’ani Mahmud & Mahmud ibn Sherif (Damask: ra’a el-hakk, i cili zakonisht interpretohej Dar ul-Farfur, 2002), f. 427. se nënkuptonte “kush më ka parë mua (në 16. Cf. H. A. R. Gibb and Richard Walzer, ëndërr) më ka parë vërtet”. Pra, me takue “Akhlaq,” EI 1. Pejgamberin në ëndërr do të thotë me e pa vërtet 17. Kjo shquhet në veprat e Ghazaliut, për të atë e jo thjesht një sajim të imagjinatës. Megjithatë, marrë vetëm një shembull. Ç’është e vërteta, për shumë sufi, hadithi mund të lexohet edhe vetë ideja e tekhal’luk-ut gjen përkuesin e saj kështu: “kush më ka parë mua ka parë te synimet e atyre filosofëve, për të cilët etika Realin”, ngase, ashtu si hëna, rrezëllimi i kërkonte një proces të bërit si i hyjnishëm Pejgamberit nuk ishte i tiji por drita e diellit (te’al’luh). Rreth preokupimeve etike takuese hyjnor (drita që shndrit te Pejgamberi a.s. të filosofëve muslimanë klasikë, juristëve e nuk është e tija, e pavarur, por e Zotit, ashtu sufive, të shihet Cyrus Zargar, The Polished siç nuk janë cilësitë e tjera tonat, por të Mirror: Storytelling and the Pursuit of Virtue huazuara nga Zoti, që na i dhuron. Shën. i in Islamic Philosophy and Sufism (London: përkthyesit). Të shihet Wensinck, 2:200. Oneworld, 2017). 8 Shkenca Islame ka kjo doktrinë ndonjë bazë në vetë (2:34). Paradoksi në dukje i një Kur’anin? Me fjalë të tjera, a gjen urdhërese hyjnore që disa krijesa të antropologjia teologjike e sufizmit, e Tij të përuleshin përpara një tjetre cila pikas një vetëshpalosje (teofani, (lëndë e një ekzegjeze të gjerësishme texhel’li)18 potenciale të Zotit te kjo) zgjidhej më mirë, për këta sufi, njeriu, mbështetje te shkrimi i duke pranuar natyrën teofanike19 të shpallur i këtij besimi? Natyrisht, Ademit të kryehershëm të përsosur, e varet se si interpretohet teksti. Për cila aludohet në hadithin e vërtetuar: disa, sikurse ata teologë, që theksonin “Zoti e krijoi Ademin ‘ala suretihi.” transcendencën totale dhe absolute Ndërsa pjesa mbyllëse e transmetimit të Zotit, nuk mund të kishte truall (‘ala suretihi) merrej nga disa të të përbashkët mes rendit hyjnor dhe nënkuptonte “në formën e tij”, atij njerëzor, ngase asgjë nuk është pra se Ademi u krijua si një i rritur si Ai (42:11). Çdo sugjerim tjetër të plotësisht i formuar–interpretim ky i çon në rrugën e një antropomorfizmi cili e ruante transcendencën hyjnore– anatemë për rojtarët e tjetërsisë gramatikisht, hadithi mund të lexohej hyjnore. edhe “në formën e Tij”, ku përemri Më e afërta me takimin e i kthehet Zotit. Për Ibn ‘Arabiun, të Zotit mund të arrihet përmes dyja interpretimet janë të vlefshme, Kur’anit, por debatet intensive në sepse u përmbahen rregullave Islamin e hershëm mbi statusin të arabishtes dhe meqë, – sipas ontologjik të tij shpalosën disa nga mendimit të tij – rregullat dhe normat problemet kullueshmërisht logjike gramatike të gjuhës së shpalljes të brendashkruara në të qasurit mund të ishin i vetmi kriter për të ndaj një qenieje të konceptuar dalluar interpretimet e lejuara nga si përjashtimisht transcendente, të palejuarat,20 i dyti duhej pranuar. qoftë edhe përmes fjalës (kelam) së Tij. Mirëpo, për shumë sufi, kjo 19. Texhelijje, pra natyrën që përbën vetëshpalosje të Zotit (shën. i përkthyesit). ngjashmëri hyjnore ishte e pranishme 20. Rreth hermeneutikës së Ibn ‘Arabiut, të tek Ademi, ndaj dhe Zoti i urdhëroi shihet Chodkiewicz, An Ocean without Shore. engjëjt të përuleshin përpara tij. Për Me gjithë natyrën krijuese të studimit të të cituar ajetin Kur’anor: Dhe kur u tij, krahasimet e Almond mes Ibn ‘Arabiut e Derridait në Sufizmi dhe dekonstruksioni, thamë engjëjve: përuluni përpara shqip. Edin Q. Lohja (Shkup: Logos-A, Ademit. Ata u përulën përveç 2018) rrinë mangët në këtë drejtim, Iblisit. Ai kundërshtoi me krenari sepse mistiku andaluzian nuk sugjeron, si dhe kështu u bë prej mohuesve filozofi frëng, se të gjitha leximet e tekstit kuranor janë të vlefshme, por vetëm ato 18. Ky është thjesht “potencial” sepse që u përmbahen rregullave të gjuhës. vetëm realizimi i impulsit mistik e lejon këtë Pafundësia e hermeneutikës së Ibn ‘Arabiut mundësi të përmbushet. mund të përngjasohet me një pus pa fund 9 Shkenca Islame Më me rëndësi, kjo nënkuptonte për Antropologjia teologjike e sufive Ibn ‘Arabiun statusin e Ademit si që i nënshkruheshin doktrinës së krijesë e bërë sipas formës së emrit imago dei rrënjosej po ashtu te miti Allah, si pasqyrë e emrave hyjnorë të i prejardhjes së Ademit. Në Kur’an përmbajtur tek Emri gjithëpërfshirës lexojmë: Dhe fryva në të nga sipëror.21 Kjo natyrë gjithëpërfshirëse shpirti Im (38:72; cf. Zanafilla 2:7). e Ademit është po ashtu arsyeja pse Është e vërtetë se disa komentues e mistiku e kuptoi atë si androgjin, para interpretuan konstruktin idafa te ruhi shfaqjes së Havasë dhe ngrënies së (“shpirti Im”) të nënkuptonte jo më tyre nga pema e ndaluar, pas së cilës tepër se zotërim, si atëherë kur Zoti lakuriqësia e tyre iu bë e dukshme thotë “toka Ime” ose “Parajsa Ime”. (badat lahuma saw’atuhuma)22 (7:22, Megjithatë, të tjerë e interpretuan 20:121). Paskëtaj, me një proces si referim i haptë ndaj prejardhjes diferencimi gjinor, Ademi u bë hyjnore të shpirtit, përderisa ai mashkull.23 besohej të ishte zgjatje e Vetë Zotit. Ghazaliu tërhoqi vëmendjen ndaj por me perimetër të fundmë, parametrat kësaj teme te Kitab sherh ‘axha’ib el- e fundmë të të cilit këtu përcaktohen nga kalb (“Libri i mrekullive të zemrës”) kuptime gjuhësisht të pranueshme. Të shihet konspekti i Atif Khalil për këtë libër në Ihja’, por e shtjelloi temën me ngacmues, në Sacred Web, 39 (2017): 163–8. kujdes, duke vërejtur se ruh është 21. Të shihet Ibn ul-‘Arabi, Futuhat, 1:123–4, mister i mrekullueshëm, që shastis si dhe kreu hyrës mbi Ademin në Fususu’l- dhe huton shumicën e intelekteve hikem, ed. Ebu el-‘Ala ‘Afifi (1946; Beirut: dhe se sekreti i tij aludohet në ajetin: Dar ul-Kitab el-‘Arabi, 1980), ff. 48–58. Të shihet edhe diskutimi i shkëlqyer i kësaj Dhe të pyesin për ruhun. Thuaj: teme nga Chodkiewicz në An Ocean without ruhu është nga urdhri i Zotit tim, Shore, 37–9. Për një përkthim të mirë të dhe nga dija ju është dhënë veçse Fusus, të shihet The Ringstones of Wisdom by pak (17:85).24 Por gjuha e tij, siç e Caner Dagli (Chicago: Kazi Publications, dinë mirë lexuesit e Ihja’-së, ishte e 2004). 25 22. Fjala arabe saw’atuhume mund t’u matur dhe aluzive (një cilësi për të referohet edhe organeve gjenitale. cilën Zaehner nuk kishte durim dhe e 23. Chodkiewicz, An Ocean without Shore, cila e çoi në pretendimin se “Mistika f. 39. Me literalizmin e tij radikal, Ibn myslimane është burim ngatërrimi”26). ‘Arabiu tërheq vëmendjen ndaj faktit se “pema” (shaxhar) së cilës u ndaluan 24. Ebu Hamid el-Ghazali, Ihja’ ‘ulum ed-din t’i afroheshin Ademi dhe Havaja ishte (Halep: Dar ul-Wa‘i, 1998), 2:4-6. vetë parimi i shumësisë, ngase shaxhar, e 25. Për një analizë të këtij tipari të shkrimeve lidhur etimologjikisht me çakordimin e të tij, të shihet Timothy Gianotti, Al- ngatërresën, ishte thjesht simbol i humbjes Ghazali’s Unspeakable Doctrine of the Soul së unitetit. Fundja, një pemë përbëhet nga (Leiden: Brill, 2001). një trung që ndahet në degë të ndryshme, të 26. Të shihet Robert Zaehner, Mysticism: cilat ndahen nëpërmjet gjetheve. Sacred and Profane (1957; Oxford: Oxford 10 Shkenca Islame Megjithatë, Ghazaliu e theksoi se ky ky ruh do të ishte, për Ibn ‘Arabiun ruh duhet dalluar nga forca gjallëruese dhe sufi të tjerë të panumërt, baza e e trupit, e cila asokohe ishte temë e mbrame për mundësinë e dashurisë mjekësisë.27 Në zbërthimin e tij të mes Zotit dhe njeriut, sepse mund gjatë të Ihja’-së, Zabidiu (vd. 1791) të dashurosh veç të ngjashmin do të përmendte kalimthi se shpirti tënd31. Ç’është e drejta, shumë prej në ajetin 17:85 është si të folurit e mendimtarëve klasikë që e mohuan Zotit, duke nënkuptuar natyrën e tij mundësinë e dashurisë pasionante të pakrijuar, por pa e lidhur haptas mes Zotit dhe njeriut e bënë këtë mbi me shpirtin e Ademit, apo sugjeruar bazën e idesë se mund të dashurosh se ai ishte mbartësi i një elementi plotësisht vetëm një pjesëtar të të para-përjetësishëm të pakrijuar species tënde, në sajë të natyrës së hyjnor.28 Nga ana tjetër, Ibn ‘Arabiu përbashkët të dashuruesve.32 Mirëpo, do të tregohej i hapët në Fususu’l- nuk ishte kështu për ata që e shihnin hikem (“Lugthet e urtësive), duke dashurinë si qendrën e kërkimit pohuar se pikërisht në sajë të këtij mistik, katalizatorin dhe qëllimin ruhu hyjnor (ose si-hyjnor) të ndodhur përfundimtar të tij. Sadr ed-Din në zemrën e njeriut, ai ka mall për Zotin, Kunawiu (vd. 1274) do të shkruante ashtu siç e merr malli për mëmëdheun për të goditurit nga shigjeta e saj: kurbetçiun29 - së këndejmi edhe “Vërtet, ata nuk e dinë përse e domethënia metafizike e “dashuria dashurojnë Atë dhe nuk kanë kërkesë për mëmëdheun është pjesë e besimit të posaçme (matlab) prej Tij. Porse, të (hubb el-watan min el-iman).”30 Dhe po kthyerit e tyre drejt Tij vjen nga një University Press, 1973), f. 161. afri burimore thelbësore (munasebe Zaehner ishte i paaftë të çmonte nevojën aslijje dhatije).”33 Termi kyç këtu është brenda Islamit si tërësi për të baraspeshuar munasebe, fjalë e cila sugjeron, përtej një teologji dualiste në formulimet e tij thjesht “afrisë”, idenë e “përkimit”. jomistike (të cilën e quajti “teizëm”) me Por kjo munasebe nuk ishte thjesht një metafizikë jo-dualiste në formulimin e tij mistik (të cilën e quajti “monizëm) - një në nivelin e thelbit të brendshëm të përkim që mund të krahasohet me raportin njeriut. Ajo shtrihej edhe te cilësitë mes fizikës njutoniane dhe kuantikes. 27. Ghazali, Ihja’, 2:4–6. e bën të qartë se ai e nënkupton. Të shihet 28. Zabidi, Ithaf us-sada el-muttekin bi-sharh edhe kreu i fundit i Fusus. esrar Ihja’ ‘ulum ed-din (Beirut: Dar ul-Kutub 31. Njeriu është pasqyrë e cilësive të Zotit, si el-‘Ilmijje, 1989), 8:372. mëkëmbës i Tij në Tokë (shën. i Redaksisë). 29. Ibn ul-‘Arabi, Fusus, 215–16. Të shihet 32. Të shihet Joseph N. Bell, Love Theory in edhe kreu hapës mbi Ademin. Later Hanbalite Islam (Albany: SUNY, 1979), 30. Të shihet Futuhat, 1:124. Ndërsa Ibn sidomos ff. 107–19. ‘Arabiu nuk e përmend haptas hadithin, 33. Cituar në Bell, Love Theory in Later përdorimi i gjuhës prej tij për të përshkruar Hanbalite Islam, 75–6, nga en-Nafahatu’l- raportin ndërmjet Zotit, Ademit e Havasë ilahijje e Kunawiut. 11 Shkenca Islame etike, atributet dhe tiparet e karakterit të dalun nga përdorimi”.35 Natyra të realizuara përgjatë jetës mistike, teomorfe e njeriut ishte e dukshme çka intensifikonte dhe mundësonte jo gjithaq te këllëfi i qenies së tij ekstazën e ndërsjellë të dashurisë, që sa te një përmasë më e hollë, më e shënjonte raportin mes dashuruesit brendshme e personalitetit të tij. njerëzor dhe të dashurit hyjnor, ose Përndryshe do të kishim të bënim anasjelltas, dashuruesit hyjnor dhe të me antropomorfizëm, të cilin dashurit njerëzor. sufitë, me gjithë reputacionin e tyre Qartas, ngjasimi hyjnor mes Zotit provokues teologjik, nuk e pranuan dhe njeriut nuk ishte, për sufitë ëq e dhe nuk mund ta pranonin, ngase pohonin, assesi trupor apo fizik, të raporti ndërmjet Zotit dhe njeriut paktën jo materialisht (ndonëse forma nuk ishte thjesht ai i imanencës, fizike ishte e pasur në simbolikë, duke por ndërthurje mes transcendencës nisur me qëndrimin në këmbë të e imanencës hyjnore, tjetërsisë njeriut, i cili pasqyronte njëshmërinë dhe ngjashmërisë, një akt ku Zoti e Zotit). Sikur prania hyjnore të e fshehte dhe e tregonte Veten ishte e dukshme te vetë forma e përmes velesh dritëhijesh. Pikëpamja Ademit, në nivelin më të jashtëm e e kundërt do të na privonte nga sipërfaqësor, me përkim një-për- mësimi i nxënë prej mëkatit të Iblisit, një, Iblisi nuk do të kishte arsye të ngase në refuzimin e tij krenar për t’u protestonte ndaj urdhrit të Zotit, me përulur përpara Ademit, ai nuk pa me fjalët: Mua më ke krijuar nga zjarri syrin e brendësisë, siç duhet bërë në (nar) ndërsa atë nga balta (7:12). kërkimin mistik, por vetëm me atë të Fundja, zhgualli i jashtëm i Ademit u formës. Ai u ndal thjesht tek ajo çka formësua nga tini (balta)– “pluhuri i objekti i përuljes së tij dukej, dhe porsi tokës”34 për të cituar Zanafillën–i cili Dexhxhali (Antikrishti në Islam) pa është i ulët dhe nuk mban shenjë të me një sy, duke parafiguruar cilësinë qartë të shkëlqimit apo madhështisë e mohuesve, për të cilët Kur’ani hyjnore, të paktën jo në raport me thotë: Ata dinë vetëm çfarë është e bukurinë e epërme të engjëjve dhe dukshme nga jeta e dynjasë (30:7). ndriçimin e zjarrtë të Shejtanit. Porse Siç do ta kishte shprehur Rumiu, prapë, forma e Ademit ishte enë ai dështoi në shikimin e kuptimit për ruhun, për gnosën dhe sekretin (ma‘na) pas formës (sura), nishanit të hyjnor, për të cilin Sahl et-Tustari urtisë dhe dijes së njëmendtë.36 (vd. 896) do të thoshte se, po të shpërfaqej, “do ta bënte zotshmërinë 35. Cituar në Ibn ul-‘Arabi, Fusus, 90–91 (kreu mbi Isma‘ilin). 34. Këtu citohet Bibla, ndaj thotë pluhuri, në 36. Natyra teofanike e njeriut nuk e për- vend të fjalës balta, që është fjala në ajetin e jashtonte krejtësisht trupin e Ademit, ngase cituar (shën. i përkthyesit). forma e tij përfshinte, përmes simbolikës, 12 Shkenca Islame

Kur’ani, etika dhe teoria e virtytit Po ta shprehnim këtë në një kontekst budist, mund të thoshim se Tani kemi mundësi më të mirë për logosi luan rol të ngjashëm me Budën të kaluar te një analizë më e fokusuar e kozmik, i cili bëhet, përmes trupëzimit pikëtakimeve midis Kur’anit, sufizmit të tij historik dhe shumë njerëzor, dhe etikës. Përderisa kërkon ngjitjen e rrugë nëpër të cilën individët e zënë nefsit te Zoti, kërkimi mistik e ka të në samsara gjejnë çlirim në nirvana, domosdoshëm për sufitë – të cilët ishin ose përmes të cilit kthehen nga lëmi përnderues ndaj themeleve të besimit i relativitetit të kulluar (formës) të tyre – përputhjen me Kur’anin, tek ai i absolutes (paformësisë). libërzimin e Islamit (për të përdorur një Imitimi i Budës duke i brendësuar shprehje të H. Wolfson37), ku logosi u virtytet e tij, funksionon si paraprijës bë libër. Roli i tij në shpirtshmërinë i domosdoshëm për çlirimin dhe islame është paksa i ngjashëm me atë përndritjen përfundimtare. Këtu mund të Jezuit në Krishterim ose Torës në të dallojmë, pa vështirësi, disa nga afritë Judaizëm.38 Ashtu sikurse Zoti e shpall strukturore mbi vendin qendror të Veten përmes Fjalës së Tij, edhe ne logosit (ose të barasvlershmëve të tyre si njerëz i kthehemi Atij përmes saj, të përafërt) në fetë botërore, sidomos ngase Fjala na lejon ne të mbërthyerve në formulimet e tyre mistike. Veç një në hapësirë e kohë, që të farkëtojmë reduktim i skajshëm do ta pengonte një lidhje me një Realitet përmbi e dallimin e gjurmëve të “gjeometrisë së përtej saj39. padukshme” të bashkëndarë nga fetë e botës, të përshkruar në mënyrë aq elemente të natyrës hyjnore. Mirëpo, këto 40 elemente, siç u tha, ishin të pranishme jo elokuente nga Huston Smith. në nivelin e trashë të mishit dhe kockës, po Në Islam, Kur’ani trupëzohet te përmes një pasqyrimi të rafinuar në petkun figura e Pejgamberit, ndaj dhe thënia e që mbulonte shpirtin e Ademit. Kjo, sepse famshme e Aishes, e cila, kur iu kërkua forma e jashtme e Ademit pasqyronte for- ta përshkruante bashkëshortin e saj, u mën e jashtme të kozmosit (si makrokoz- mos), çdonjëri nga të cilët u kombinua për gjegj: “Karakteri (khuluk, sh. akhlak) i të shpalosur mundësitë e gjendura te Zoti. tij ishte Kur’ani”.41 Pra, nëse shpallja Një doktrinë e tillë nuk duhet ngatërruar me islame është libërzimi i të folurit antropomorfizmin. hyjnor, Pejgamberi bëhet trupëzimi 37. Harry Wolfson, The Philosophy of the Ka- i libërzimit, dy hapa larg Zotit, porse lam (Cambridge: Harvard University Press, 1976). 38. Të shihet Atif Khalil, “Jewish-Muslim 40. Huston Smith, Forgotten Truth: The Com- Relations, Globalization, and the Judeo- mon Vision of the World’s Religions (New York: Islamic Legacy”, Journal of Religion and Society Harper One, 1992), v. 17 (2015), ff. 1–21 (sidomos 8–11). 41. Ahmed, Musned. Për një version tjetër, 39. Është fjala për rolin integrues të namazit të shihet Muslim, Musafirin, 139 (Wensinck, dhe duasë (shën. i përkthyesit). 2:75). 13 Shkenca Islame prapë shpërfaqja ose vetë-shpalosja e sjelljes njerëzore, u bë baza e Sheriatit. Tij. Kur Krishti tha: “Nuk vjen kush Porositë e Sheriatit, - urdhërimi tek Ati veçse përmes meje,” do të e ndalimi, përfshirë kategoritë mund ta kuptonim rolin e tij si analog e veprimeve ndërmjet, - do të jo vetëm me Kur’anin, por me shfaqjen rregullonin ato që psikologu moral e tij konkrete te Pejgamberi. Në këtë i hershëm el-Muhasibi (vd. 857) i kuptim, logosi ka natyrë të trefishtë në identifikoi si “veprime të gjymtyrëve Islam, pasi përbën (a) kelam-in e Zotit (a‘mal el-xhewarih). Por Pejgamberi si atribut i Tij i parapërjetësishëm, i kishte edhe një realitet të brendshëm pakrijuar (para zbritjes shpallëse të tij), dhe kjo përmasë më e thellë e (b) kelam-i në formën e shpalljes në personalitetit të tij erdh’ e përcaktoi, të gjuhën arabe (gjatë dhe pas zbritjes së paktën për ata që synuan të imitonin tij), (c) kelam-i në formën e trupëzimit shembullin e tij matanë sipërfaqësive të Kur’anit te figura e Pejgamberit të jashtme, “veprimet e zemrës” (shpërfaqja e tij konkrete te njeriu). (a‘mal el-kulub).43 Dega e diturisë për Ndërsa këto spekulime teologjike të cilën kjo ishte tema parësore u fut mund të duket se qëndrojnë jashtë në suazën e Udhës shpirtërore (tarika), shtrirjes së dijetarisë sekulare, ato pra tesavvufit, të identifikuar gjithashtu na ndihmojnë ta çmojmë më mirë në raport me të famshmin hadith të rolin e Pejgamberit dhe të Kur’anit Xhibrilit si shkenca e ihsanit.44 Për në mendimin sufi dhe në rastin tonë, Ghazaliun, ajo përshkruhej më mirë si etikës sufiste, ngase, fundja, Kur’ani “jurisprudencë e zemrës” (fikhu’l-kalb), deklaron: Tek i Dërguari i Zotit keni një fushë e dijes e cila, ndryshe nga një shembull të shkëlqyer (33:21).42 jurisprudenca e zakonshme, që merret Veç kësaj, për sufitë, Pejgamberi me rregullimin e sjelljes trupore, kishte një përmasë të jashtme e një fokusohej te gjendjet e brendshme të brendshme. E jashtmja, sidomos të vetes dhe lëvizjet e Zemrës.45 Kjo rregullat që ai solli për drejtimin e nuk do të thotë se sufizmi kufizohej te “shkenca e sjelljes praktike” (‘ilm ul- 42. Natyra dhe nivelet e këtij logosi mund të konceptohen edhe në prizmin e “Realitetit Muhammedan” (Hakika Muhammedijje nga 43. Rreth dallimit mes dy llojeve të veprime- origjina e tij ontologjike, me shpalosjen ve, të shihet el-Harith ibn Esed el-Muhasibi, historike të tij përmes Ademit dhe Mesa’il fi a‘mal kulub we’l-xhewarih (Dar ul- profetëve të ndryshëm, duke kulmuar në Kutub el-‘Ilmijje, 2000), sidomos ff. 79–83. fund te Profeti Muhamed historik si “vula e 44. Diskutimi më i mirë modern i do- profetësisë”. Të shihet diskutimi i shkëlqyer methënies së këtij hadithi gjendet në Sa- i kësaj teme nga Chodkiewicz në Seal of chiko Murata, William C. Chittick, Vizioni i the Saints: Prophethood and Sainthood in the Islamit, përk. Sokrat Amataj (Tiranë: Fonda- Doctrine of Ibn ‘Arabi, trans. Liadain Sherrard cioni Rumi, 2008). (Cambridge: Islamic Texts Society, 1993), ff. 45. Të shihet për krahasim Mekki, Kutu’l-ku- 60–73 (kreu 4). lub, 2:10 (afër hapjes së kreut mbi tewekkul). 14 Shkenca Islame mu‘amele), sepse ai përfshinte edhe një “dhe ma përsosi edebin.”47 Virtyti në fjalë fushë dije që merrej me metafizikën mund të përfshinte raportin e njeriut dhe natyrën e realitetit, njohja e së cilës me Zotin ose me të tjerët. Në rastin e i kishte rrënjët jo te spekulimi racional parë, ai kërkonte sjelljen më të mirë në (lëmi i filozofisë së mirëfilltë), por te çdo çast, tamam si të ishe, – sepse në përjetimi shpirtëror i drejtpërdrejtë. fakt je, – në praninë hyjnore. Ja përse Ndërkohë që kjo përmasë e posaçme një figurë e hershme si Xhurejri (vd. e shkrimeve sufiste e rrënjosur 923) mundi të thoshte: “Për njëzet në “shkencën e zbulesës” (‘ilmu’l- vjet nuk i kam shtrirë këmbët gjatë mukashefe) ishte pjesë e rëndësishme veçimit shpirtëror (khalwe)”48 prej e literaturës, shumica e saj fokusohej drojës ndaj Zotit. Kurse Huxhwiriu tek etika, teoria e virtytit, psikologjia (vd. 1077) vëren se, kur Zulejkha deshi morale dhe shndërrimi i karakterit ta joshte Jusufin, ajo e mbuloi fytyrën (tebdilu’l-akhlak).46 e një idhulli pranë saj “që ai të mos Mund të thuhet se në qendër dëshmonte mungesën e edebit të saj”, të këtij përpunimi të brendshëm ngjarje nga e cila do të nxirrnin mësim qëndronte edebi, i përkthyer zakonisht ata që dëshironin të edukoheshin në si “mirësjellje”, “edukatë” ose edeb ndaj Zotit.49 “etiketë”. Për sufitë, thjesht lidhja pas Edebi kërkonte edhe marrjen urdhëresave të Sheriatit nuk mjaftonte: përsipër të mëkateve personale, me duhej brendësuar edebi. “Vërtet, Zoti gjithë krijimin nga Zoti të veprimeve më mësoi edebin”, – tha Pejgamberi, dhe urdhrin e Tij të parapërjetësishëm, ashtu siç kërkonte gjurmimin së 46. Vlen të citohet vrojtimi i Marshall Hodg- son: “Mistikja shihet rëndom si thjesht një prapthi të veprave të virtytshme të rast i jashtëzakonshëm në ndërgjegje [... njeriut te pikënisja e tyre in divinis50: mirëpo...] ndodhitë më mbresëlënëse, të paktën siç shfaqen në traditën sufiste klasike, 47. Cituar në Ibn ul-‘Arabi, Futuhat, 2:284; janë veçse maja të një lloji të shumëpërhapur Kharkushi (edhe = Khargushi [vd. 1015]), vetëdijeje. Mistikët kanë përshkruar thuajse Tahdhibu’l-esrar, ed. Sejjid Muhammed ‘Ali gjithmonë një ‘udhë’ mistike të gjatë, e cila (Beirut: Dar ul-Kutub el-‘Ilmijje), f. 193. shpie me hapa të vegjël të panumërt nga ve- Varianti i vogël (ahsene ta’dibi në vend të ah- zullimet e para të pendesës së devotshme te sene edebi) shfaqet te Kushejri, Risale, 485. Su- mëkatari deri te çastet më ekstatike të veliut. jutiu e konsideronte versionin e dytë të saktë Shumica e autorëve mistikë kaluan tejet më (të shihet el-Xhami‘ us-seghir). shumë kohë duke folur për virtytet e për- 48. Kushejri, Risale, ff. 486–7. Të shihet ditshme të durimit, guximit e mosegoizmit, edhe Kharkushi, Tahdhibu’l-esrar, f. 191. siç shfaqen në këndvështrimin mistik, sesa 49. Hujwiri, Kashf al-Mahjub: The Oldest për ekstazat apo madje njësimin kozmik që Persian Treatise on Sufism, tr. Reynold A. ato duket se dëshmojnë.” The Venture of Is- Nicholson (1911; risht., Lahore: Islamic lam: Conscience and History in a World Civiliza- Book Service, 1992), ff. 335–6. tion (Chicago: University of Chicago Press, 50. Pra e mira është nga Zoti, e keqja nga ju 1974), 1:396. (shën. i përkthyesit). 15 Shkenca Islame Pikërisht falë edebit të bukur ndaj Si e mbajte të fshehur këtë fakt Zotit në çështje fetare, nëse ti kryen kur lype falje?” një vepër të bukur, ti thua: “Kujdestari Ademi tha: “Druajta mos bëhem im, Ti ma dhe aftësinë për ta kryer edepsëz.” dhe ishte falë fuqisë e pushtetit Tënd Zoti u përgjigj: “Edhe unë ndoqa dhe suksesit të dhuruar prej Teje, që edebin me ty.” unë T’u binda. Kjo, sepse gjymtyrët Kush sjell respekt, merr atë. e mi janë ushtarët e Tu. E nëse kreva Kush sjell sheqer ha karamele me diçka me të cilën i bëra zullum vetes, lajthi. (libri I, dyvargëshit 1491–94)52 gjymtyrët e mi kryen shkelje përmes Duke theksuar edebin e Zotit si tekës sime dhe ato janë cilësitë e mia.”51 përgjigje ndaj edebit njerëzor, mistiku Për shumë autoritete, një pers nxori në pah natyrën e ndërsjellë pikëpamje e tillë rrënjosej në përgjigjet të kësaj cilësie. Duhet cekur këtu dalluese të Ademit, Havasë dhe se të paktën një pjesë e arsyes përse Iblisit ndaj mëkateve të tyre. Shejtani autoritetet theksuan nevojën për fajësoi Zotin për refuzimin e tij për të marrë përsipër shkeljet vetjake, t’u përulur përpara Ademit, duke me gjithë argumentet teologjike që protestuar Ti më shmange (15:39). mund të mbledhësh kundër pranimit Kurse Ademi dhe Havaja morën të gabimit (duke qenë se Zoti është përgjegjësinë për ngrënien nga pema hem el-Hadi, Përudhësi, hem el-Mudil’l, e ndaluar, duke u rrëfyer: Zoti ynë, Shmangësi) ishte se ajo ndihmonte në i bëmë zullum vetes (7:23). Dallimi mbajtjen e një ndjesie përulësie karshi kyç varej te edebi: Ademi e Havaja Zotit, një virtyt pa të cilin çfarëdolloj treguan mirësjellje duke e pranuar përparimi real në udhë, mbetet i gabimin; Iblisi ia hodhi fajin Zotit me pamundur. Fundja, kryemëkati i Iblisit debat e grindje. Dhe, ndërsa Zoti – siç dhe Faraonit, – arketipe të shkeljes e dinë lexuesit e Kur’anit – i pranoi rebele ndaj Zotit in Kur’an, – ishte përgjërimet për falje të Ademit dhe kryelartësia (kibr).53 Havasë, Ai e dëboi Iblisin, të dënuar 52. Cituar në William C. Chittick, Sufi Path of si raxhim, “i mallkuari”. Rumiu do Love: The Spiritual Teachings of Rumi (Albany: ta shpjegonte domethënien e këtij State University of New episodi në Methnewi kur shkruante: York, 1983), ff. 84–5. Të shihet edhe Pas pendimit të Ademit, Zoti i diskutimi im i kësaj teme në “Ibn al-‘Arabi tha: on the Three Conditions of Tawba”, Journal of Islam and Christian-Muslim Relations 17 “O Adem, a s’e krijova Unë atë (2006), ff. 403–16. mëkat e sprovë në ty? 53. Faraoni pretendoi Unë jam zoti juaj A nuk qe ai vendimi dhe më i lartë (79:24), ndërsa Iblisi refuzoi të përmasimi Im? përulej nga kryelartësia (istekbere) (2:34). Për më gjerë rreth kësaj teme, të shihet 51. Mekki, Kut, 2:95–6. përkthimi nga Mohammed Rustom, Al- 16 Shkenca Islame Ndërsa objekti i dytë i virtytit të të famshmit Shakik el-Balkhi (vd. përfshinte, siç u tha, edebin ndaj 810). Një ditë, një grua e moshuar i krijesave të Zotit. “Rregulla më e erdhi me një pyetje. Me të pyetur, ajo rëndësishme për një bashkëveprim lëshoi gazra. Menjëherë, Hatimi i tha: të tillë” – shkruan Huxhwiriu, “ishte “Ngrije zërin, më ka lënë dëgjimi.” I drejtveprimi dhe ndjekja e shembullit shtyrë nga edebi, ai nuk donte që ajo të të Pejgamberit në vend dhe jashtë.”54 ndiente turp. Për pesëmbëdhjetë vjet, E rrënjosur thellë në ato aspekte sa kohë që gruaja ishte gjallë, kurdo të Sunetit që merren me raportet që dikush i drejtohej, ai u kërkonte ndërpersonale, vetëflijimin bamirës, bashkëbiseduesve që ta ngrinin zërin. dhe sjelljen e përpunuar, rëndësia e Megjithatë, pas vdekjes së saj, ai u tij nuk mbipohohet dot. Në shumë përgjigjej pyetjeve kollaj. “Ja përse” tarikate, vlera e tij mund të shquhet në – kujton ‘Attar, “ai u quajt Hatim gjithçka, nga hollësia më e imtë me të Shurdhi [el-Asamm].”56 cilën myhibët mësohen t’u shërbejnë Ndonëse gjendet në literaturën çaj mysafirëve deri te vëmendja e e Hadithit,57 fjala edeb nuk shfaqet skrupullt ndaj drejtimit e radhitjes (bashkë me ndonjë të afërt semantik) së këpucëve në derën e teqesë. Këto në Kur’an. Megjithatë, disa ajete janë praktika kanë për synim të krasisin interpretuar se aludojnë shquarjen e dhe rafinojnë tiparet e karakterit të këtij virtyti në literaturën sufiste. Kur anëtarëve të tarikatit me një vëmendje shpallja deklaron, O ju që besoni, të kujdesshme, e cila, kur kthehet mbrojeni veten dhe familjet e përbrenda, ndihmon në çrrënjosjen juaja nga një zjarr (66:6), Sirjani e barërave të padallueshme të nefsit. (vd. 1077) vëren se, sipas Ibn ‘Abbasit Duke ushqyer ndjeshmërinë ndaj tjetrit, (vd. 687), ajeti nënkupton: “Mbrojini myhibi bëhet më i ndërgjegjshëm për me edeb58 e dije nga ai zjarr!”59 Dhe lëvizjet e brendshme të zemrës së tij. Në të vërtetë, literatura sufiste ka 56. Farid al-Din ‘Attar, Muslim Saints and Mystics: Episodes from the Tadhkirat al-awliya’, plot tregime me akte heroike edebi. tr. A.J. Arberry, (1966; risht., London: Në Tedhkiretu’l-eulija’ (“Përkujtimore Penguin Books, 1990), f. 150. e evliave”) Farid ed-Din ‘Attari (vd. 57. Të shihet Wensinck për disa shembuj, 1220) tregon ndodhinë që i dha emrin 1:36–37. Hatim Asammit (vd. 852),55 nxënësit 58. Këtu edebi nënkupton moralin e dijes kundrejt injorancës dhe jo kulturën, apo Ghazali on the Condemnation of Pride and edukatën e mirëfilltë, e cila është pasuese Self-admiration (Cambridge: Islamic Texts e moralit të përftuar nga vetë dija e njohja. Society, 2018). Citimi në gjuhën arabe thotë: “Edukojini 54. Hujwiri, Kashf, f. 336. e mësojini dhe me këtë mbrojini ata nga 55. Për më gjerë rreth tij, të shihet Kushejri, zjarri.” Pra dija në vetvete është njohja e Risale, 83 (seksioni mbi Ebu ‘Abdurr- vërtetë e Allahut (shën. i Redaksisë). Rrahman Hatim ibn ‘Alwan). 59. ‘addibuhum we ‘al’limuhum we kuhum bi 17 Shkenca Islame

kur Pejgamberi u informua: Të bën tok atribute të bukura.65 Për Ibn kemi parë tek e kthen fytyrën ‘Arabiun, ai mbledh në substancën drejt Qiellit (2:144), - referim ndaj e vetes së tij tiparet e fisnikëruara të ndryshimit të kibles nga Jerusalemi karakterit (mekarimu’l-akhlak).66 Kjo, (Kudsi i Shenjtë) drejt Mekës pasi ai sepse edibi i përgjigjet çdo rasti dhe ishte përqeshur nga kundërshtarët gjendjeje në mënyrën më të duhur, e tij60, – një dijetar komentoi: “Ai e duke ia dhënë hakun çdo çasti. Më njoftoi pikësëpari se Haku e pa tek tepër se thjesht njeri i kulturuar, ushtronte edeb me një edeb që i ka rafinimi i të cilit mund të jetë artificial hije Hakut. Dhe nga edebi i tij i bukur dhe i qëllimtë, ai sillet përpara Zotit, ishte se ai kundronte drejt qiellit pa botës dhe vetes në një mënyrë që i ka pyetur. Zoti iu përgjigj kundrimit të tij hije statusit të tij si mëkëmbës i Zotit në përputhje me dëshirën e tij.”61 Po mbi tokë. Nga ky vështrim, edebi kështu, kur Kur’ani pohon në një ajet është virtyti që bën tok tërë virtytet e se shikimi i tij nuk u lëkund e as tjera, si një nënë, në rrokjen e së cilës nuk u shmang (53:17), të interpretuar mblidhen fëmijët e saj. Kjo është një nga disa si aludim për shikimin e arsye pse në disa doracakë sufi, krerët Zotit nga Pejgamberi, Kushejriu (vd. ndahen tematikisht nën tituj si “edebi 1077) shkruan: “Kanë thënë se kjo i dhikrit” ose “edebi i mirënjohjes”, nënkupton që ai mbante edebin në ngase çdo virtyt ka një edukatë praninë hyjnore62 (adab el-hadra).”63 përkatëse me të cilën fiton përsosjen Disa autoritete sufiste ë t rhoqën e tij përfundimtare.67 vëmendjen ndaj lidhjes etimologjike të edeb me ma’dube (banket), që vjen Ngjitja te Zoti përmes gjendjeve nga e njëjta rrënjë tregërmëshe. Ashtu dhe ndalesave sikurse banketi mbledh mysafirë për ngrënie të bollshme, i sjellshmi (edib64) Hulumtimet më të shtjelluara të sufive mbi kultivimin e virtyteve u dhalike’n-nar. Ebu’l-Hasan es-Sirxhani, Kitab el-bejad we’s-sawad, ed. Bilal Orfali & Nada bënë në faqet e doracakëve të tyre Saab (Leiden: Brill, 2012), f. 167. rreth “gjendjeve” (ahwal; nj. hal) dhe 60. Të shihet Caner Dagli, Commentary on “ndalesave”68 (mekamat; nj. mekam). al-Baqara, The Study Quran, ed. S. N. Nasr et al. (New York: HarperCollins, 2015), f. 65. 65. Ibn ul-‘Arabi, Futuhat, I, 284; Kushejri, 61. Sirxhani, Kitab el-bejad, f. 167. Risale, f. 475. 62. Pra edebin, kur ke vetëdijen se ndodhesh 66. Fe-l edib huwe xhami‘ li mekarim akhlak. përpara Zotit (shën. i përkthyesit). Ibn al-‘Arabi, Futuhat, f. 284. 63. Kushejri, Risale, f. 475. 67. Për një studim të fundit mbi edebin, të 64. Edib në këtë rast është personi etik. Edib shihet Ethics and Spirituality in Islam: Sufi adab, ka dhe kuptimin poeti, por këtu nënkupton eds. Francesco Chiabotti et al. (Leiden: Brill, njeriun etik, muedib, eticien (shën. i përkthy- 2016). esit). 68. Ndalesë, pushim i shkurtër, vendqëndrim. 18 Shkenca Islame Përgjithësisht, gjendjet kuptoheshin si e lidhura me ngjitjen shpirtërore dhurata fluturake hiri, ndërsa ndalesat nxirreshin kryesisht nga Kur’ani, fitoheshin me përpjekje vetjake dhe, sistemimi i tyre brenda renditjes me t’u arritur, rrënjoseshin fort në sufiste ën ahwal e mekamat ndodhi më shpirt. Së bashku, ato formonin vonë. Mbetet i vështirë veçimi i një këmbët e shkallës në rrugëtimin figure, tek i cili mund ta gjurmojmë ngjitës drejt Zotit – telos69-in përfundimisht skematizimin e tyre. përfundimtar drejt etikës sufiste – dhe Sipas Shihab ed-Din Suhrawerdiut bëheshin preokupimi i aspiruesit pasi (vd. 1234), ngjitja u përshkrua nga që adhurimet e obligimet e Sheriatit një figurë aq e hershme sa Imam ishin vënë në jetë.70 Ndonëse virtytet ‘Aliu (vd. 661). “Pyetmëni për shtigjet qiellore (turuku’s-sama‘)” - u tha ai 69. Qëllimshmërinë përfundimtare, fjalë njëherë dëgjuesve, “sepse kam dije greke. 70. Fjala mekam shfaqet 14 herë në Kuran, për to më mirë se për shtigjet e ndërsa mukam (“ndalesë”, “vend/kohë-qën- tokës (turuku’l-ard).” Suhrawerdiu drim”) 3 herë, të dyja veç në njëjës. Ngan- shpjegon: “Ai aludonte për ndalesat jëherë mekam përdoret për njerëzit (merrni dhe gjendjet” dhe iu referua atyre si vend adhurimi mekamin e Ibrahimit si shtigje qiellore, sepse përmes tyre [2:125]), e nganjëherë përdoret për Zotin 71 (kush i frikohet mekamit të Zotit të vet “zemra e rrugëtuesit bëhet qiellore.” do të ketë dy kopshte [55:46]). Termi men- Disa studiues modernë kanë azil (“banesë” ose “vendngarkim”) përdorej sugjeruar se merita për këtë zhvillim po ashtu në literaturën klasike, sikurse me- brenda traditës i duhet njohur Shakik wakif (“vendndalesa”), sidomos nga Niffar- Balkhiut, por kjo varet nga ajo nëse iu (vd. 965), por nuk jo njëlloj si mekam ose menzil për t’iu referuar hierarkisë ngjitëse të Adabu’l-‘ibadat (Edebet e adhurimeve) virtyteve. Të shihet vepra e tij el-Mewakif we i përket vërtet atij.72 el-makhatibat, ed. & tr. A. J. Arberry (Lon- Cilado qoftë prejardhja e saj e don: Cambridge University Press, 1935) saktë, teubja kuptohej rëndom si stadi derivate të rrënjës w-k-f shfaqen katër herë në Kuran (6:28; 6:30; 34:31; 37:24), por zemrës së tij. Huxhwiriu mund të ketë pa- askund si mewakif ose njëjësin e tij mawkif. sur në mend këtë fragment kur e përkufizoi Ky term nuk fitoi kurrë shkallën e përdor- hal si gjendje që “zbret nga Zoti në zemrën imit të mekam ose menzil në traditë. Zëri i e njeriut.” Keshf, 181. EI2 mbi “Mawkif” për shembull, nuk e për- 71. Ebu Hafs Shihab ed-Din es-Suhrawerdi, mend përdorimin e tij në sufizëm. Kurse ‘Awarif al-ma‘arif, ed. Sejjid Ahmed, Edib hal, në formën e tij emërore, nuk shfaqet në el-Kimrani, Mahmud Mustafa (Mekë: el- Kuran. Foljet hale, jahulu e hile shfaqen nga Mektebe el-Mekkijje, 2001), 2:812–13. një herë (8:24, 11:43, 24:45). Rasti më i af- 72. Alexander Knysh, Islamic Mysticism: A ërt ku forma foljore përdoret në kuptimin Short History (Leiden: Brill, 2000), f. 34. e saj sufi, për të dhënë idenë e një gjendjeje Paul Nwyia ka argumentuar vërtetësinë e kalimtre (kundrejt mekam, që tipikisht fikso- këtij atribuimi në Exégèse coranique et langage het), duket të jetë në ajetin 8:24, Dijeni se mystique (Beirut: Dar el-Machreq, 1970), ff. Zoti vjen mes (jahulu bejne) njeriut dhe 213–16. 19 Shkenca Islame i parë i ngjitjes shpirtërore. I përkthyer me Rrëfimet e Agustinit.74 Sa i takon zakonisht “pendesë”, termi arab (si përdorimit kur’anor të kësaj fjale, i barasvlershmi i tij në hebraishte, rrënja treshe nga e cila ajo buron (t-w-b) teshuvah) do të thotë “me u kthye”. shfaqet përgjatë tekstit, sidomos me Metafora hapësinore që i rri përfund subjekt Zotin, - ndër emrat e të Cilit kësaj fjale u dha bukur në një aforizëm të është et-Tewwab (I Gjithëkthyeshmi), hershëm, i cili e përkufizonte si gjendje - dhe herë të tjera njeriun. Në kreun në të cilën “ti qëndron përpara Zotit si e tij mbi “mekamin e teubes” në fytyrë pa shpinë, ashtu siç ishe më parë Futuhat, Ibn ‘Arabiu do të debatonte se për Atë një shpinë pa fytyrë”.73 Kjo arsyeja pse Shpallja e përdor formën donte të thoshte se teubja përfshinte theksuese për Zotin (tewwab kundrejt shumë më tepër se thjesht heqjen dorë ta’ib) është sepse teubja e njeriut nga një mëkat i caktuar. Porse ishte qëndron e ngecur mes dy teubeve të një proces ngërthyes kthimi kah Zoti Zotit (kthimeve të Zotit kah njeriu): nga një gjendje gafleti, një përvojë që teubja njerëzore jo vetëm që takohet të sillte nga thekat e fesë në qendrën nga teubja e Zotit në formën e faljes e saj. Në këtë drejtim, ajo mund të dhe pranimit, por ajo katalizohet dhe përshkruhet më saktë si proces kthimi vihet në lëvizje nga teubja e Tij me anë të brendshëm, ngase e kthente njeriun të përudhjes e mëshirës.75 Kur’ani flet kah Zoti me një lëvizje brendësuese ku për të dyja llojet e teubes hyjnore (cf. pendesa, në kuptimin konvencional, 9:118; 2:160).76 ishte një ndër elementet e shumta. Në literaturën klasike, teuben Jetëshkrimet e hershme sufiste janë e pasonin një mori virtytesh: nga plot me rrëfime pendestarësh, nga dashuria (mahabbe) e kënaqja (rida) vrasës e hajdutë deri në princër dhe te durimi (sabr) e mirënjohja (shukr). dijetarë të dhënë pas dynjasë, çdonjëri Radhitja dhe numri i tyre i përpiktë nga të cilët u frymëzua në njëfarë pike dallonin nga njëri autor te tjetri. në jetë për t’i ndrequr sifatet e veta Larmia nuk pasqyronte mospajtime dhe për t’iu përkushtuar Zotit. Në serioze në doktrinën sufiste, por historinë islame, rrëfimi ëm i famshëm shumësinë e rrjetave që mund të i kthimit ishte pa dyshim ai i Ghazaliut, i përshkruar në autobiografinë e tij 74. Përkthimi më i mirë i saj na duket ai i W. el-Munkidh min ed-dalal (“Shpëtuesi Montgomery Watt në The Faith and Practice of Ghazali (London: George Allen and Unwin, nga humbja”), të krahasuar shpesh 1963). 75. Ibn ul-‘Arabi, el-Futuhatu’l-mekkijje, 1:139–143. 73. Ebu Bekr ibn Muhammed el-Kalabadhi, 76. Për më gjerë, të shihet Atif Khalil, Re- et-Ta‘arruf li medhheb ehl-i tasawwuf, ed. pentance and the Return to God: Tawba in Early Yuhanna Sadir (Beirut: Dar Sadir, 2001), 65; Sufism (Albany: State University of New Sulami, Haka’ik, 1:183. York, 2018). 20 Shkenca Islame përdoreshin për të përvijuar itinerarin në dyzet, siç shohim në Mekamat el- e shpirtit në rrugëtimin e tij në shtëpi. ‘arba‘in të Ebu Sa‘id ibn Ebi’l-Khajr Kjo natyrë takuese dhe ndërndikuese (vd. 1049), ose njëqind, si në rastin e e virtyteve dhe procesi organik Menazilu’s-sa’irin i Ensariut (vd. 1089). përmes të cilit ato brendësoheshin, e Të tjerë njehën deri në treqind apo bënë dallimin jo vetëm të mundur por madje njëmijë stade. E vetmja herë kur edhe të pashmangshëm.77 Kështu, një skemë kopjohej duket se ishte kur Ebu Nasr es-Serraxh (vd. 988) një autor merrte me vetëdije renditjen rreshton shtatë mekame në Kitabu’l- e një tjetri. Për shembull, në Futuhat- luma‘ (Libri i shkëndijave), një ndër in e Ibn ‘Arabiut, “ndalesat e sigurisë” trajtesat më të hershme ngërthyese të (mekamat el-jekin) strukturohen pak doktrinës sufiste; Mekkiu dhaë n ntë a shumë sipas rendit të gjendur në në Kutu’l-kulub; Ebu Sa‘id el-Kharraz Risale (Trajtesën) e Kushejriut (vd. (vd. 899) përshkroi gjashtëmbëdhjetë 1077)),79 të cilën mistiku andaluzian e në Kitabu’s-sidk (Libri i vërtetësisë); lexonte me përnderim në rini. Nuriu (vd. 907) përpiloi renditjen Para mbylljes, duhet sqaruar e tij;78 kurse në veprat e Muhasibiut një pikë e fundit. Më herët u tha se një renditje përfundimtare duket brendësimi i virtyteve çon në proces se mungon krejtësisht. Kjo larmi takhal’luk-u, përmes të cilit aspiruesi nuk mbështetej thjesht te numri i fiton disa cilësi hyjnore në një mënyrë ndryshëm i mekameve, të cilat për që i shkon për shtat njeriut, për ta çdo autor përbënin ngjitjen, por vinte aftësuar që të arrijë afri me Zotin, edhe ngase një virtyt që një autor mbi bazën e parimit se e ngjashmja mund ta kishte identifikuar si mekam tërheq të ngjashmen80. Ndërsa kjo ishte hal për një tjetër, ose ngaqë një autor përfshinte te nivelet e tij hem 79. Themi “pak a shumë” sepse, teknikisht, gjendjet, hem mekamet. Në traditën Ibn ‘Arabiu nuk është se thjesht përsërit e mëvonshme, numri i tyre shkoi renditjen e krerëve të Kushejriut. Shumica e tyre pasohen nga krerë mbi lënien (tark) e mekam-it në fjalë. Për shembull, kreun mbi 77. Të shihet S. H. Nasr, Sufi Essays(Albany: teuben e pason ai mbi “lënien e teubes” (tark SUNY, 1991), kreu mbi ndalesat dhe et-tewbe). Megjithatë, radha e përgjithshme e gjendjet. mekamat mbetet e njëjtë si ajo në Risale. Për 78. Të shihet Risale mekamat el-kulub e Nuriut më gjerë mbi raportin mes Futuhat dhe Risale, në Paul Nwyia, “Textes Mystiques Inédits të shihet Michel Chodkiewicz, “Mi‘raj al- D’Abu-l Hasan al-Nuri (m. 295/907),” kalima: de la Risala Qushayriyya aux al-Futuhat Mélanges de l’Université Saint Joseph 43 (1968), al-Makkiyya”, në Reason and Inspiration in pp. 131-132. Nuriu nuk e hulumton Islam: Theology, Philosophy, and Mysticism in hollësisht renditjen e mekamat në këtë Muslim Thought, ed. Todd Lawson (London: trajtesë të shkurtër, e cila merret pikësëpari I. B. Tauris & Institute of Ismaili Studies, me llojet e ndryshme të zemrave shpirtërore. 2005), ff. 248–61. Të shihet Nwyia, po aty, ff. 117–27. 80. Të vihet re se thuhet hyjnore, jo Hyjnore. 21 Shkenca Islame është pa dyshim e vërtetë81 për shumë dritën e këtyre konsideratave, mund t’i tipare si mëshira (rahme), mirësia ndajmë virtytet në dy kategori të gjera. (hilm), mirënjohja, durimi, kënaqja Së pari ato që pasqyrojnë rrëzëllimën e dashuria, çdonjëri nga të cilët gjen hyjnore dhe gjejnë homolog në emra përkim te emrat hyjnorë, ajo nuk të caktuar hyjnorë, pastaj ato që vlen për secilën cilësi, integrimi i të janë të posaçme për njeriun dhe e cilës është përbërës i pashlyeshëm i aftësojnë ta dëlirë pasqyrën e vetes së jetës sufiste. Fundja,ç ’duhet menduar tij për të reflektuar të vetmin realitet për frikën (khawf), shpresën (raxha’), që vërtet është. Në këtë dritë, mund përulësinë (tewadu‘) e përkorjen ta kuptojmë më mirë thënien e sufive (zuhd), të cilat figurojnë po ashtu në të hershëm: “Kur varfëria plotësohet listat e gjendjeve dhe mekameve? (el-fakr idha tamma), është vetë Zoti.”84 Në shkallën që raporti i njeriut me Kjo do të thotë se Zoti shfaqet Zotin shënjohet nga ngjashmëria dhe përmes njeriut vetëm kur ky tërhiqet tjetërsia, ekzistojnë tipare të caktuara nga vetja, si dielli që rri fshehur pas karakteri që janë unike për njeriun hijeve. Cilësitë që kontribuojnë për [kundrejt krijesave të tjera] dhe të një lëvizje drejt “vetë-asgjësimit” ose domosdoshme për t’ia përsosur “vetë-shuarjes” (fena’) pasqyrojnë aftësinë për të pasqyruar lavdinë e një kategori virtytesh, ndërsa ato Zotit, ngjashëm me pasqyrën, dhe që kontribuojnë drejt rrëzëllimit të ato lidhen me realitetin e tij themelor, emrave hyjnorë, pasqyrojnë një tjetër. i cili është ai i ultësisë dhe të qenit Me fjalë të tjera, njëri grup përfshin hiç. Përmes tyre, njeriu aftësohet ta mungesën hyjnore, tjetri praninë realizojë më plotësisht natyrën e tij hyjnore. Në skemën përfundimtare të thelbësore, e cila nuk është hyjnia, gjërave, të dy e ndihmojnë njeriun për - ngase vetëm Zoti është Zot, - por ta realizuar qëllimin e tij teleologjik, hiçi82. Paradoksalisht, vetëm kur e ngase “qëllimi është kthim në fillim”85 realizon gjendjen e tij të vërtetë, ai dhe fillimi është te Zoti. aftësohet për të vepruar si mjet ose vendshpalosje83 e emrave hyjnorë. Në Përktheu Edin Q. Lohja E mira te njeriu e ka prejardhjen nga Zoti, është në thelb hyjnorja brenda tij. Tërheqja 84. Rreth burimeve të ndryshme të kësaj në fjalë është ajo e hyjnores nga Hyjnorja thënieje të hershme, të cilën pëlqejnë (shën. i përkthyesit). ta citojnë Rumiu dhe Xhamiu, të shihet 81. Pra çdo cilësi e mirë te njeriu ka Schimmel, Mystical Dimensions of Islam, f. prejardhje hyjnore (shën. i përkthyesit). 123. 82. Pra ne jemi një hiç përpara Zotit, tërë 85. I njihet Xhunejdit (vd. 910), dhe citohet ekzistencën e kemi jo tonën, po të huazuar në Mulla Sadra, Iksir el-‘arifin, tr. W. Chittick (shën. i përkthyesit). (Provo, Utah: Brigham Young University, 83. Medhher. 2003), f. 54. 22 Studime

Në prag të censit të popullsisë dhe banesave, një rishikim i ‘Censit 2011’

Ilir Akshija, M.D., M.Sc. Qendra Spitalore Universitare “Nënë Tereza” Departamenti i Statistikave, Tiranë

Abstrakt Në vitin 2020 pritej të bëhej censi i popullsisë dhe banesave, organizuar nga Insti- tuti i Statistikave të Shqipërisë (INSTAT), por që tashmë është shtyrë për në një mo- ment tjetër. Në draft-pyetësorin gjendet edhe pyetja rreth përkatësisë fetare në rubrikën e temave jo-kryesore, ku vihet re edhe pyetja problematike e kategorizimit në ‘myslimanë’ dhe ‘bektashi’, ndërkohë që bektashinjtë janë myslimanë, gjë që çon në njëfarë mbivendosje, që mund të sjellë edhe hezitim në përgjigje ose mospërgjigje. Ky problem, teknik, nuk ka të bëjë me marrëdhëniet ndërmjet komuniteteve fetare në Shqipëri, marrëdhënie, që mund të përmblidhen shumë mirë në lidhje me numrat në fjalët e H. Hafiz Sabri Koçit: “Ç’të duhet përqindja?”, kur pyetet për raportet numerike të besimeve fetare, aq sa me detyrën për një numërim profesional me përfitime, sidomos në planifikimin dhe shpërndarjen e burimeve njerëzore, etj.. Rishikimi i censit të vitit 2011 dhe problematikave të tij, në lidhje me këtë temë, sjellin rekomandime të vlefshme për numërimet në vazhdim.

Fjalë kyçe: H. Hafiz Sabri Koçi, census, Shqipëri, përkatësi fetare, mysliman, bektashi, emigracion

23 Studime

Ç’të duhet përqindja? veçantë. Vendosja e Profetit (a.s.) në Medine shoqërohet me . Hafiz Sabri Koçi: “Ç’të kërkesën e tij transmetuar me duhet përqindja?”1 fjalët: ‘Shënoni emrat e të gjithë atyre që H Një monument e pranuan Islamin’. Ne i regjistruam urtësie që shqiptarët e kuptojnë emrat e 1500 vetave transmeton më mirë se të tjerët për shkak të Hudhejfe.2 Meqenëse censi është ndarjes së besimeve të ndryshme një procedurë përtej një numërimi fetare me vëllezërit nga gjaku. të thjeshtë edhe pjesëmarrja, jo Megjithatë shprehja është thënë vetëm si subjekt i tij, por edhe në një kontekst të caktuar dhe si aktor, është e rëndësishme. është shpjeguar mirë në vazhdim. Censi është një procedurë që Harmonia fetare dhe bashkëjetesa aplikohet sistematikisht mbi një nuk mund të jenë të sinqerta popullatë, me qëllim arritjen dhe ndërkohë që nuk respektohen regjistrimin e informacioneve të parakushtet, dhe një prej tyre konsideruara të vlefshme sipas është edhe respektimi i të drejtave objektivit tek të gjithë anëtarët nga palët, pavarësisht nga numrat. e popullatës. Vetë objektivi, apo Sipas këtij këndvështrimi numrat teknikat e mbledhjes mund të nuk do kishin ndonjë vlerë përveçse modifikohen, nëse sugjerimet janë provokuese. Ndërkohë që jashtë të pranueshme. këtij konteksti censi ka vlera të Si çdo process politik, censi padiskutueshme. Do të ishte krejt mund të paragjykohet ose të e pavend mospjesëmarrja në një mbivlerësohet. Njerëzit janë proces gjithpërfshirës, në mos jo subjekt i propagandës dhe madje në mënyrë aktive, monitorimi i edhe profesionistët e kanë të opinioneve dhe rregullimet e asaj vështirë të jenë të paanshëm. Të çfarë të tjerët kanë konceptuar dhënat më poshtë janë një tregues është detyrim. Pastaj mund të që e demitizojnë saktësinë e kalohet në argumentimin e nevojës censit në syrin e publikut. Disa së padiskutueshme të numrave fakte përveç se interesante, jashtë në planifikim dhe shpërndarjen aspektit të ngushtë professional, e burimeve njerëzore, etj.. Rasti nga censet në SHBA, japin edhe i censit të sotëm nuk është i një imazh të informacionit, që 1. Zani i Naltë, (2019). H. Hafiz Sabri Koçi: mund të mbledhë një cens. “Më “Ç’të duhet përqindja?”. [online] Zani i Naltë: www.aninalte.al/2017/09/h-hafiz-sabri-ko- 2. Hamidullah, M. (2011). Muhammedi Ale- ci-cte-duhet-perqindja/ (17.09.2019). jhisselam Jeta I. 1st ed. Shkup: Logos-A. 157. 24 Studime 1790 New York City (New York Përtej kuriozitetit, ne kemi State) kishte 33,131 banorë. Censi një histori censesh dhe nga i vitit 1850 mblidhte të dhëna shifrat e mbledhura mund të edhe për shurdhë, memecë, të vilen rezultate, që mund të verbër, të sëmurë mendorë, idiotë, paraqesin edhe probleme në të varfër, apo të dënuar. Censi i metodologjinë e mbledhjes, vitit 1980 nuk arriti të numëronte analizën dhe interpretimin e tyre. 1.2 % të popullatës, apo rreth Nga ana tjetër, rezultatet mund 2.6 milionë njerëz. Censi i vitit të sjellin besime të gabuara, që 2000 për herë të parë i publikoi janë pjesërisht të tilla edhe nga të dhënat në internet dhe janë të mungesa e informacionit. Nga arritshme nga publiku. Shprehja Censi i vitit 2011, bazuar në ‘Gerry-mander’ përdoret në mënyrë indirekte nga të dhënat e rast tentative për manipulim ‘Instat - Web Atlas’ dhe ‘Harta – të kufinjve administrativë për Shoqata e Bashkive të Shqipërisë’, qëllime përfitimi të partive kemi nxjerrë shifrat e popullatës të politike dhe e ka origjinën në një vet-raportuar si ‘Përkatësia fetare: veprim të tillë nga Governatori myslimanë’ për 61 njësitë vendore i Masaçusets Elbridge Gerry, të grupit të treguesve ‘Popullsia’. i cili nënshkroi një dokument Përqindjet e vjelura nga atlasi janë për një veprim të tillë në vitin përkthyer në numër banorësh, gjë 1811. Amerikanët vendas nuk që mund të sjellë edhe ndryshime janë numëruar si Amerikanë minimale me shifrat e mbledhura deri në vitin 1900. Në vitin 1940 në terren, të padisponueshme për vetëm 5% e popullsisë kishin një ne për t’u arritur dhe përdorur nga diplomë kolegji. Në vitin 1920 institucioni që i ruan. Rezultatet një mësues shkolle nga Nebraska janë paraqitur (Tabela 1) në ishte akuzuar për leximin e një formë tabele dhe harte (Figura historie nga Bibla në gjermanisht 1). Përkatësia fetare haset edhe si një nxënësi 10 vjeç. Në vitin variabël në regjistrin civil të viti 2010 një në shtatë amerikanë 1927 (Tabela 2). ishte veteran dhe qytetarët me Tab. 1 Shpërndarja sipas pesë, apo më shumë automjete në njësive vendore (bashki) e pronësi numëronin 4,626,437.”3 kategorisë ‘Myslimanë’ (numër, % dhe dendësi për km2) sipas Censit 3. Bass F. Guide to the Census,+ Website. 2011. John Wiley & Sons; 2013. 4-6-10-32-63-89- 103-125 25 Studime

Dendësia Mysli- Popullsia Regjistri Sipërfaqja Qarku Bashkia Myslimanë (myslimanë/ manë (% (censi 2011) civil* (km2) km2) e totalit) Shkodër Fushë-Arrëz 7405 11651 540.02 1214 2.2 16.4 Shkodër M. e Madhe 30823 53918 951.01 14456 15.2 46.9 Shkodër Pukë 11069 16836 505.53 3188 6.3 28.8 Shkodër Shkodër 135612 200889 872.71 70925 81.3 52.3 Shkodër Vau i Dejës 30438 48966 499.09 6818 13.7 22.4 Kukës Has 16790 21247 399.62 13936 34.9 83.0 Kukës Kukës 47985 59393 933.86 42563 45.6 88.7 Kukës Tropojë 20517 28216 1057.3 14977 14.2 73.0 Dibër Bulqizë 31210 40223 678.51 21472 31.6 68.8 Dibër Dibër 61619 78940 937.88 58292 62.2 94.6 Dibër Klos 16618 20821 357.48 14208 39.7 85.5 Dibër Mat 27600 38615 493.5 17636 35.7 63.9 Lezhë Kurbin 46291 79987 269.03 13748 51.1 29.7 Lezhë Lezhë 65633 106245 509.1 5644 11.1 8.6 Lezhë Mirditë 22103 37384 869.71 464 0.5 2.1 Tiranë Kamzë 104190 125632 37.18 79080 2127.0 75.9 Tiranë Kavajë 40094 79556 198.81 35162 176.9 87.7 Tiranë Rrogozhinë 22148 40684 223.5 19025 85.1 85.9 Tiranë Tiranë 557422 757361 1110.03 310484 279.7 55.7 Tiranë Vorë 25511 36230 82.72 22756 275.1 89.2 Durrës Durrës 175110 299989 338.3 114172 337.5 65.2 Durrës Krujë 59814 79608 339.02 39716 117.2 66.4 Durrës Shijak 27861 44103 92.19 23320 253.0 83.7 Elbasan Belsh 19503 32389 196.44 12482 63.5 64.0 Elbasan Cërrik 27445 46652 189.65 15095 79.6 55.0 Elbasan Elbasan 141714 205892 872.03 87296 100.1 61.6 Elbasan Gramsh 24231 36305 739.22 9789 13.2 40.4 Elbasan Librazhd 31892 44181 739.36 26662 36.1 83.6 Elbasan Peqin 26136 38900 197.79 19837 100.3 75.9 Elbasan Përrenjas 24906 33031 322.95 19377 60.0 77.8

26 Studime

Fier Divjakë 34254 53372 309.58 18805 60.7 54.9 Fier Fier 120655 196324 619.9 46090 74.4 38.2 Fier Lushnje 83659 127438 372.72 44423 119.2 53.1 Fier Mallakastër 27062 43033 329.19 18835 57.2 69.6 Fier Patos 22959 45738 82.55 9666 117.1 42.1 Fier Roskovec 21742 31548 118.01 12697 107.6 58.4 Berat Berat 60031 98875 379.98 33317 87.7 55.5 Berat Kuçovë 31262 55293 160.23 18914 118.0 60.5 Berat Poliçan 10953 18341 272.02 3549 13.0 32.4 Berat Skrapar 12403 19072 831.44 1278 1.5 10.3 Berat Ura Vajgurore 27295 39551 156.56 14166 90.5 51.9 Korçë Devoll 26716 42388 453.27 19262 42.5 72.1 Korçë Kolonjë 11070 19919 864.06 3875 4.5 35.0 Korçë Korçë 75994 129065 805.99 35641 44.2 46.9 Korçë Maliq 41757 64664 656.34 29272 44.6 70.1 Korçë Pogradec 61530 90976 594.77 41902 70.5 68.1 Korçë Pustec 3290 5191 198.68 23 0.1 0.7 Gjirokastër Dropull 3503 23131 466.67 39 0.1 1.1 Gjirokastër Gjirokastër 28673 52054 469.25 12129 25.8 42.3 Gjirokastër Këlcyrë 6113 12468 304.65 2347 7.7 38.4 Gjirokastër Libohovë 3667 7158 248.24 1602 6.5 43.7 Gjirokastër Memaliaj 10657 21467 272.07 5403 19.9 50.7 Gjirokastër Përmet 10614 20301 601.95 1921 3.2 18.1 Gjirokastër Tepelenë 8949 16371 431.24 4376 10.1 48.9 Vlorë Delvinë 7887 18078 182.9 4283 23.4 54.3 Vlorë Finiq 7284 39055 441.2 903 2.0 12.4 Vlorë Himarë 7818 27049 571.94 2017 3.5 25.8 Vlorë Konispol 8245 13737 221.88 4320 19.5 52.4 Vlorë Sarandë 23183 50680 58.96 9320 158.1 40.2 Vlorë Selenicë 16396 35793 561.24 7755 13.8 47.3 Vlorë Vlorë 104827 194147 616.85 45390 73.6 43.3

27 Studime

Fig. 1 Shpërndarja sipas njësive vendore (bashki) e kategorisë ‘Myslimanë’ (numër, % dhe dendësi për km2) sipas Censit 2011*

28 Studime

* Numri pranë hartës tregon Tab. 2 Shpërndarja e përkatësisë lidhjen me legjendën. fetare ‘censi i vitit 1923 dhe regjistri 1 - Numri i popullsisë në civil 1927’ kategorinë ‘myslimanë’ sipas cens 2011. Popullsia Popullsia 2 - % në raport me totalin e 1927 popullsisë. banuese banuese (%) 3 - dendësia e popullsisë në Myslimanë 563000 67.6 kategorinë ‘myslimanë’ sipas censit Ortodoksë 181000 21.7 2 2011 e shprehur në banorë/km . Katolikë 88739 10.7 Total 832739 100.0 Besimi futet te kategoria e Vetë pyetja e një individi rreth klasifikuar si ‘Temat jo kryesore përkatësisë fetare sjell mjaft debat, në Censin 2020’ aq më tepër kur etiketohet si ‘temë jo kryesore’, duke futur në lojë, për sa i Kjo zgjedhje nuk është e veçantë përket saktësisë, jo vetëm përgjigjen për censet shqiptare. Përgjithësisht e individit me dyshimet, frikën, besimi, në të gjitha censet, aty sinqeritetin, etj., por edhe gabimet ku është pranuar të mblidhet si që mund të vijnë nga vlerësimi i ulët informacion, klasifikohet si temë i intervistuesit për pyetjen. Nëse jo kryesore. Gjithashtu mbledhja pyetja rreth besimit fetar duhet bërë, e përkatësisë fetare nuk është risi automatikisht nëse pranohet që e censeve të fundit. Sipas Open po, lind diskutimi tjetër se si duhet Data Albania, që ka hulumtuar të bërë. Njëra mundësi është zgjedhja dhënat e censit të vitit 1923 dhe nga individi e përkatësisë fetare, siç të dhënave të regjistrit civil të vitit aktualisht bëhet, ndërsa pretendimi 1927, publikuar nga T. Selenica, tjetër nuk e shikon të mjaftueshme. mund të shohim një përmbledhje të Nga hadithet e pyetjes së të vdekurit raportimit të përkatësisë fetare, duke nga engjëjt Munker dhe Nekir, pyetja mos harruar pa përmendur defektin nuk është një zgjedhje e thjeshtë e konsideruar nga studiuesi për ‘nën nëse beson apo jo, pyetja merr raportim në një masë që është e një formë më të përpunuar duke vështirë të përcaktohet’.4 kaluar në elementë më specifikë të besimit. ‘Cili është Zoti yt?’ është 4. Open.data.al. (2019). Popullsia sipas re- vetëm pyetja e parë e shoqëruar ligjionit 1923-2011. [online] Available at: http://open.data.al/sq/lajme/lajm/ pastaj me pyetje se cila është feja lang/sq/id/670/Popullsia-sipas-religjion- jote, kush është profeti yt dhe pyetja it-1923-2011 [25.09.2019].

29 Studime rreth librit, Kur’anit5.6 Megjithatë higjienike, apo edhe mënyrave kërkesa e Profetit (a.s.) në Medine specifike të cilat i praktikon, p.sh., kufizohet, pra në një ambient të sipas një protokolli fetar, si abdesi, kësaj bote të numërojë myslimanët. gusli, etj., një protokolli të ofruar Nuk zgjatet për të testuar besimin e nga kultura ku jeton apo kombinime tyre megjithëse mund të kishte edhe të tyre, dhe vetëm atëherë mund hipokritë. Nga ana tjetër, nëse do të të bëhet gjykimi. Kjo sjell edhe studionim një fenomen, nuk do ishte nevojën për gjykim sipas situatave i mjaftueshëm deklarimi i përkatësisë. dhe më e përafërta me censin është Një person që deklarohet mysliman, kërkesa, që bëri Profeti (a.s.) për por nuk zbaton asnjë rregull higjenik vetë-deklarim. Ky nuk është një të rekomanduar nga feja, do të jetë e përafrim i thjeshtëzuar, sepse edhe pritshme të preket nga një sëmundje në një situatë të tillë kur duket sikur infektive njëlloj si një person tjetër vlerësimi është fare i thjeshtë, sepse që ka të njëjtin stil jetese. Rreziku i bëhet me një pyetje, ka probleme vlerësimit të besimit fetar, nëpërmjet serioze që kërkojnë kujdes. Pyetja variabëlve dikotomikë në raport i drejtohet të gjithë të anketuarve, me kompleksitetin e besimit si dhe pra që janë edhe të besimeve të variabilitetin e madh të praktikimit tjera, dhe personave që nuk besojnë. të besimit nga individi në individ, Gjithashtu organizatorët mund të kërkon aplikimin e një mekanizmi kenë probleme në perceptimin edhe që mund të realizojë një peshim të të pyetjeve të tilla, që në pamje të parë përafërt të fenomenit.7 Prandaj, duken fare të thjeshta. Një problem i në një rast të tillë, studimi përveç tillë është edhe kategoria ‘përkatësia pyetjes rreth përkatësisë fetare do të fetare: bektashi”. Një ‘bektashi’ ka duhej të dihej edhe rreth normave një mundësi zgjedhjeje, por a nuk është njëkohësisht mysliman? Mjaft 5. Abu Davud Sulayman ibn al-Ash’ath al- nga të anketuarit mund të mos e kenë Sijistani, Za’i A, Qadi Y, Abu Khalil. English translation of Sunan Abu Dawud. Volume vrarë mendjen kur është bërë pyetja, 5. Riyadh: Darussalam; 2008. 240-242. duke ja lënë barrën e interpretimit 6. Tirmidhi M, Abu Khalil, Zaʼi A. English tjetërkujt. Por të tjerë mund të translation of Jamiʻ at-Tirmidhi. Volume 2. jenë vendosur para një zgjedhje të Riyadh: Darussalam; 2007. 443-444. sikletshme, sepse duke zgjedhur 7. Akshija I., Ischemic Heart Disease Correlates with Muslim Names in a Population of Ten Year njërën kategori do të mohojnë First Admissions at Tirana University Hospital tjetrën dhe ka mundësi të kenë Center. InpHealth 2019: Proceedings of the refuzuar fare plotësimin e përgjigjes 16th International Conference on Wearable për këtë pyetje, duke humbur një Micro and Nano Technologies for Personal- individ dhe një informacion shumë ized Health 10-12 June 2019, Genoa, Italy 2019 May 29 (Vol. 261, p. 294). IOS Press. të vlefshëm, madje edhe për brezat 30 Studime e mëvonshëm. Një ndër objektivat përsipër vlerësimin e besimit pa elementare të shpërndarjes së pasur njohuri të mjaftueshme dhe vlerave të një variabili, sipas pa kërkuar ndihmën e autoriteteve kategorive të paracaktuara, është që të këtij komuniteti, konsiderohet e intervalet, që përcaktojnë grupet të nevojshme. Lesley Hazleton figuron mos mbivendosen ndërmjet tyre. si reportere e ‘Time, The New York Pavarësisht se parimi është universal Times, The New York Review of Books, për të gjithë llojet e variabëlve, and Harper’s’, ndërmjet publikimeve përkatësia fetare është një variabël të tjera konsiderohet si një gazetare kategorik (nominal) ku një individ dhe historiane e shkëlqyer.9 Autorja duhet të llogaritet si element i një në librin e saj ‘After the prophet: the epic dhe vetëm një prej kategorive. story of the Shia-Sunni split in Islam - Pas Paraqitja e shpërndarjes sipas profetit: historia epike e çarjes Shia-Suni tabelave të frekuencave ka detyrimin në Islam’, merr përsipër të analizojë që shuma e frekuencave relative të këtë temë. Vetëm pak faqe nga libri jetë gjithmonë e barabartë me një.8 mjaftojnë për të kuptuar pamundësinë Kategoritë duhet të jenë shteruese për të gjykuar rreth Islamit nga pozita për elementët përkatës. Ndërkohë e një ‘të huaji’, pavarësisht aftësive që kemi të bëjmë me një koncept intelektuale të padiskutueshme. Një elementar në fushën e statistikës, nga interpretimet e autores është vëmendja duhet të zhvendoset në se miqtë mund të jenë po aq të konceptimin e grupeve (kategorive). rrezikshëm sa armiqtë. Caktimi i një pasardhësi në të gjallë të tij (Profetit Kategoria ‘Përkatësia fetare: a.s.) mund të ishte fatal, sepse personi Bektashi’ i caktuar, pavarësisht sa afër tij ishte, mund të tentohej që për të futur në Një temë tejet e përfolur dorë postin dhe të shpejtonte rrjedhën dhe subjekt ndarje është çështja e natyrore të jetës së Profetit (a.s.) si trashëgimisë pas Profetit (a.s.) dhe nëpërmjet një helmi të maskuar në që ka për subjekt hilafetin. Tepër një pije me mjaltë apo tek një qengj delikate për t’u diskutuar, një temë i shijshëm i pjekur. Kur flet për që kërkon profesionalizëm të lartë sëmundjen e fundit të Profetit (a.s.) dhe me ngarkesë emocionale, nuk autorja thotë se bazuar në simptomat, mund të jetë pjesë e këtij studimi. të njohura nëpërmjet haditheve dhe Por një ilustrim për personat jashtë kohëzgjatja rreth dhjetë ditë, duket se rrethit të Islamit praktik, që marrin 9. Penguin Random House Speakers Bu- 8. Dodge Y., The concise encyclopedia of statistics. reau. (2019). Lesley Hazleton. [online]: Springer Science & Business Media; 2008 https://www.prhspeakers.com/speaker/ Apr 15. 213. lesley-hazleton [Accessed 25 Sep. 2019]. 31 Studime

tregojnë për një meningjit bakterial.10 Ali al Rida (vd. 818), duke përjetuar Dy çështje më sipër, mesa duket ngjarjen si një paralelizëm me çfarë është përpjekur t’i japë një zgjidhje kishte ndodhur.11 ‘logjike’ nga pozita jashtë besimit Në literaturën shkencore Islam dhe fakteve historike. Po të shqiptare mund të hasen probleme kërkosh në internet edhe në mënyrën të tilla teknike por edhe konceptuale, më joprofesionale të mundshme, me si më sipër. Gjatë një hulumtimi simptomat në fjalë dhe kohëzgjatjen, të popullatës Bektashiane rreth tri gjenden mjaft diagnoza të tjera, që teqeve të këtij tarikati në Maqedoni e bëjnë përnjëherësh të pavlefshëm gjenden përgjigje të tilla ndaj pyetjeve, diagnozën e përcaktuar nga autorja. “A e parapëlqeni namazin?” dhe “A e Ndërsa, çështja tjetër që hedh parapëlqeni agjërimin e Ramazanit?” dyshime edhe te njerëzit më të afërt të Të anketuarit i përgjigjen me ‘Jo’, Profetit (a.s.) nuk gjen shpjegim tjetër të parës 69.5% dhe të dytës me ‘Jo’, përveçse njerëzit gjykojnë me logjikën 58.5%.12 Ndërkohë në një botim të e asaj çfarë kanë zgjedhur të besojnë autorizuar si ‘Pasqyra e mendimeve’ dhe rrethit shoqëror që i përkasin. që botohet në kujdesin e drejtpërdrejtë Tema të tilla janë ekstremisht delikate të Kryegjyshit Botëror Bektashian, edhe ndërmjet përfaqësuesve të H. Dede Edmond Brahimaj, autori, mirinformuar, ndërsa gjykimi nga Sejid Ahmet Rifat, shpjegon me persona të jashtëm është pothuajse hollësi lindjen, strukturën, historinë i pamundur. Shpesh realitete të dhe qëllimet e tarikatit Bektashi, zakonshme përzihen me mesazhe duke e quajtur salatin – të falurit, si çdo mijëravjeçare, herë duke u shfrytëzuar mysliman tjetër, urdhër të Allahut xh.sh. për qëllime politike e herë spontane dhe e konsideron ‘një drit’ e Zotit, që të promovuara nga karakteristikat ndriçon zemrat e begata me atë,… duke e sociale dhe kulturore të një popullate. lartësuar në shprehjen ‘Ashikët janë tek Pas zhdukjes së papritur të Musa al të falurit e përhershëm.’13 Qëndrimi i të Sadrit, klerikut të famshëm që zhvilloi intervistuarve duket kontradiktor me aktivitetin e tij politik në Liban, ndjekës qëndrimin e librit. I intervistuari mund të zakonshëm qëndronin poshtë të mos e ‘parapëlqejë’ – duke përdorur fotove të tij duke pritur ‘rikthimin’, fjalën që ka përdorur studiuesi, jo ndërkohë që në shtëpitë e fshatarëve 11. Ajami F., The vanished imam: Musa al Sadr dhe klasave më të varfra Shia të and the Shia of Lebanon. Cornell University popullatës mbahej një miniaturë ku Press; 1987. 21-23-184. tregohej helmimi i Imamit të 8-të, 12. Izeti M., Tarikati bektashian. Tetova, Macedonia: Çabej. 2001. 150-151. 10. Hazleton L., After the prophet: the epic story 13. Rifat, S. A. and Vokopola (përkth.), F. of the Shia-Sunni split in Islam. Anchor; 2010. (2016). Pasqyra e Qëllimeve - pjesa e dytë. Tiranë: 9-17. Urtësia Bektashiane. 48-50. 32 Studime pse është bektashi por si një çështje dhe ‘kur e pyetën Haxhi Baktashin se ç’fis individuale, një problem kulturor, apo e nga ç’fe je, cilin ke myrshid, kush të ka ba si pasojë se është pjesë e një popullate, irshad? Ajy j’u përgjegj: (Jam fis i Hazreti që ka pasur shkëputje si shqiptarët Muhamed Mustafajt, për fe kam Sheriati- e Maqedonisë, apo Shqipërisë nga Muhamedin, myrshid kam Haxhi Ahmed burimi, të detyruar nga regjimi ateist Jesevin)’. Në një përgjigje tjetër Selman dhe komunist. Probleme të tjera mund Xhemal përgjigjet se ‘Bektashizma të lindin edhe thjesht nga mungesa e është myslimanizma e vërtetë, mbështetur unifikimit të definicioneve si pyetjet e në Kur’anin Madhështor’. Së fundmi në mbivendosura rreth Haxhi Bektashit, këtë vazhdimësi përgjigjesh Fehim duke e vendosur intervistuesin Zavalani thotë se “Bektashizma është një ndërmjet zgjedhjes ‘dijetar’ ose ‘evlija’, nga dymbëdhejtë tarikatet dhe gjithë këshillat duke përjashtuar mundësinë e të qenët e shërbimet e bëra janë ‘bazuar përmbi të dyja. Sheriat’”.14 Çfarë dyshimi mbetet pas Diskutimi është i vjetër siç shikohet fjalëve të Baba Rexhebit: “Një tjetër nga shkrime të viteve 30’ të shekullit bazë, për të cilën interesohet dhe i jep rëndësi të kaluar, por deri tani duhet të kishte bektashizma, është besimi se feja islame është ardhur një zgjidhje përfundimtare, shkenca fetare e mbështetur mbi logjikën dhe duke mos lënë individin e paarsimuar arësyen. Themeli i kësaj feje nuk është vetëm në këto çështje ta gjejë të vërtetën nga të plotësosh urdhëresat fetare, t’i lutesh Zotit, burime informacioni të rastësishme. etj., por duhet dhe të zbukurosh moralin Një artikull i gazetës “Drita”, i vitit dhe ta ngresh në nivelin e duhur.”15 Si në 1937, boton një përkthim të një tarikatet e tjera edhe te Bektashinjtë artikulli të marrë nga e përditshmja e sheriati nuk anashkalohet në asnjë Patrës ‘Teligrafos’ me autor kryetarin mënyrë. e bashkisë së Mesolongjit me titull Njerëzit është shumë e vështirë ‘Në Teqen’ e Krujës’ ku pretendohet, të bien në një kategori të caktuar, ndërmjet të tjerash, se ‘arkangjeli në mënyrë të prerë, por duhet të Xhebrail kur u dërgua prej Zotit qi të bien patjetër në një kategori nëse dorëzoje profet Alinë dhe t’i kallzojë porosit paraprakisht pranojnë të jenë pjesë e një e Kur’anit, gabimisht vajti në Muhameti...’. numërimi me kushte të paracaktuara, Revista “Zani i Naltë” i lutet siç është censi. Personazhe të famshëm Kryegjyshatës për një përgjigje, si palë që nga Shemsi Tebrizi, i cili edhe e prekur, me pyetjen: ‘A ka ba gabim me të vërtetë Xhebraili, a po ka ba gabim 14. Zani i Naltë - 9 - 1938: Nji lutje artikullisti?’ Përgjigja gjendet në tre Kryegjyshatës së hirëshme. (2015). Tiranë: Ko- numra të tjerë nga klerikë të tarikatit muniteti Mysliman Shqiptar. 32 (148) (151) Bektashi ku Musa Qazim Baba thotë, (180). 15. Baba Rexhebi (2006). Mistiçizma Islame ‘Feja e Bektashijvet asht Muhamedanizma’ dhe Bektashizma. 3rd ed. Tiranë: Urtësia. 129. 33 Studime

pse i përkiste shkollës juridike shafi’, për faljen e madhe, që ai gëzon kishte një dashuri të madhe për Ebu nga Allahu, Profeti (a.s.) i përgjigjet: Hanifen, deri te figura bashkëkohore “A nuk do të jem një rob falënderues?”.18 të mirëpërcaktuara si fetarisht edhe politikisht, por me interesa studimore Shqipëria e rrethuar me shqiptarë rreth traditës filozofike, do të duhej të dhe Italia një fenomen për t’u bënin një zgjedhje të thjeshtuar, nëse studiuar do ju kërkohej të merrnin pjesë në një cens16.17 Përveç kërkesës për thjeshtësim Rreth diskutimit ku pretendohet me qëllim të kërkimit të së vërtetës, për disa persona, të cilët arrijnë në një ambient të komplikuar si një perfeksionim shpirtëror bien Shqipëria, shqiptarët gjenden edhe detyrimet e zakonshme si namazi, përballë faktit të shpërndarjes në si dhe përjashtohet nga ngarkesa e shumë shtete. Tabela 3, tregon në kryerjes së këtyre detyrimeve është mënyrë të përmbledhur, duke u marrë një arsyetim nga një nga bazuar në burimet e mundshme të autoritet shi’it. Muhammad Husayn informacionit, një kombinim të dy Tabatabai (1903-1981) thotë se një variabëlve ‘grupi etnik’ dhe ‘besimi’ pretendim i tillë është i pasaktë dhe i për popullatën e shteteve Ballkanike papërshtatshëm, duke treguar se këtu kufitare me trungun mëmë, bëhet fjalë për një keqinterpretim. Ai Shqipërinë. thotë se rruga e njeriut drejt përsosjes Tab. 3 Të dhëna në lidhje me lidhet me mundësitë dhe potencialin grupet etnike dhe besimet për vendet që i është dhënë dhe kur ky potencial e Ballkanit Perëndimor (The World aktualizohet plotësisht njeriu nuk i Factbook - Central Intelligence praktikon ritet fetare me qëllim që të Agency, 2019)19 arrijë perfeksionimin, apo afërsinë me Meqenëse gjatë kërkimit rreth Allahun, gjë që tashmë e ka arritur, por kohës kur është realizuar censi, viti vazhdon t’i praktikojë pa ndërprerje dhe të zbatojë Sheriatin, pikërisht 18. Tabataba’i SM. Kernel of the Kernel: sepse i është dhënë ky status që ka. Concerning the Wayfaring and Spiritual Journey of Për këtë ai merr shembullin e Profetit the People of Intellect (Risala-yi Lubb al-Lubab (a.s.), dar Sayr wa Suluk-i Ulu’l Albab) A Shi’i Ap- që pyetjes nga Aishja (r.a.) proach to Sufism. SUNY Press; 2003 May 8. 16. Demetja, D. (2019). [online] Zani i Na- 37-38. ltë. http://zaninalte.al/2019/02/mevlana- 19. Cia.gov. (2019). Europe :: Albania — xhelaluddin-rumi-simbol-i-dashurise-ii/ The World Factbook - Central Intelligence [21.08.2019]. Agency. [online] Available at: https:// 17. Sejjid Husein Nasr. Filosofia Islame nga www.cia.gov/library/publications/re- zanafilla e saj deri sot - Filosofia në tokën e pro- sources/the-world-factbook/geos/al.html fetësisë. Tiranë: Fondacioni Rumi; 2011. 310. [24.09.2019]. 34 Studime

Shqipëri Kosovë Maqedonia e Veriut Mali i Zi 3,057,220 1,907,592 (Korrik 2,118,945 (Korrik 614,249 (Korrik Popullsia (Korrik 2018 vlerësim) 2018 vlerësim) 2018 vlerësim) 2018 vlerësim) Shqiptarë 82.6%, Shqiptarë 92.9%, Maqedonas 64.2%, Malazias 45%, Grekë 0.9%, tjetër 1% Boshnjakë 1.6%, Shqiptarë 25.2%, Serbë 28.7%, përfshin Arumunë, Serbë 1.5%, Turq Turq 3.9%, Romë Boshnjakë 8.7%, Romë, Maqedonas, 1.1%, Ashkali 2.7%, Serbë 1.8%, Shqiptarë 4.9%, Grupet Malazias, dhe Egji- 0.9%, Egjiptianë tjetër 2.2% (2002 Myslimanë 3.3%, etnike: ptianë), të paspecifi- 0.7%, Goranë vlerësim) Romë 1%, Kroatë kuar 15.5% (2011 0.6%, Romë 0.5%, 1%, tjetër 2.6%, e vlerësim) tjetër/e paspecifi- paspecifikuar 4.9% kuar 0.2% (2011 (2011 vlerësim) vlerësim) Myslimanë 56.7%, Myslimanë Ortodoksë Maqedo- Ortodoksë 72.1%, Katolikë 10%, Orto- 95.6%, Katolikë nas 64.8%, Myslimanë doksë 6.8%, ateistë 2.2%, Ortodoksë Myslimanë 33.3%, 19.1%, Katolikë Besimet: 2.5%, Bektashi (një 1.5%, tjetër 0.07%, të Krishterë tjetër 3.4%, ateistë 1.2%, rend Sufi) 2.1%, tjetër asnjë 0.07%, e 0.4%, tjetër dhe e tjetër 1.5%, e 5.7%, e paspecifikuar paspecifikuar 0.6% paspecifikuar 1.5% paspecifikuar 2.6% 16.2% (2011 vlerësim) (2011 vlerësim) (2002 vlerësim) (2011 vlerësim)

2011, Italia paraqiste interes, sepse regjistruar si ekstra-komunitarë me ka realizuar numërimin e ekstra- qëndrim të rregullt në Itali. Nga komunitarëve dhe ka vlerësuar 3,639,000 qytetarë të huaj, rezident edhe përkatësinë e tyre fetare, sipas në Itali në vitet 2012-2011, janë dy dokumenteve të gjetur dhe që i katolikë (25.1%, që i korrespondon korrespondojnë viteve 2012-2011 913,389 individëve) dhe myslimanë dhe 2013-2014, mund të nxirren (26.3% që i korrespondon 957,057 përfundime të përafërta, duke individëve). Me kombësi shqiptare llogaritur edhe metodologjinë e rezultojnë 15.3% e myslimanëve dhe tyre nëpërmjet kampionimit dhe të 10.7% e katolikëve. Duke u bazuar dhënave të Ministrisë së Punëve të në të dhënat e mësipërme në këtë Brendshme, me interes për studime periudhë në Itali vetë-deklarohen të tjera.20 Shqipëria figuron në këtë me përafërsi si myslimanë 146,430 periudhë me 502,546 qytetarë të individë dhe katolikë 97,733 individë. Duke ju referuar shifrës së shqiptarëve 20. L’Istituto nazionale di statistica (Istat). me regjistrim të rregullt llogaritet I cittadini non comunitari regolarmente përafërsisht nga vetë-deklarimi se soggiornanti [Internet]. Istat.it. 2019 [17.07.2019]. https://www.istat.it/it/ar- 29.14% janë myslimanë dhe 19.44% chivio/129854 katolikë. 35 Studime

Përfundime mos tregoj që jam bektashi’. Një rast i tillë nga ky pyetësor nuk është Fakti që censi është një proces i pamundur por e pamundur është politik dhe ky është dhe funksioni të numërohen të anketuarit, që kanë i tij parësor, nuk duhet asnjëherë të refuzuar të përgjigjen ndikuar nga një humbet nga fushëpamja kur flitet dilemë e tillë. Në lidhje me tarikatin për modelimin e pyetësorit dhe në Bektashi qëndrimi im përgjatë trajtimit fund për diseminimin e të dhënave. të temës ka qenë ai i një personi që Nuk mund të ndalohet përdorimi për nuk është pjesëtar i këtij tarikati, qëllime politike jo korrekte, por ofrimi por duke e drejtuar gjykimin jo ndaj i të dhënave të konceptuara, apo të Bektashinjve, por drejt grupeve jashtë mbledhura në mënyrë të gabuar, ofron përkatësisë Islame, si orientalistë dhe një mundësi për keqpërdorim në favor profesionistë të studimit të statistikave, të objektivave politike të grupeve duke u përpjekur të ruaj hierarkinë të caktuara, në kurriz të së vërtetës. e njohurive, pra duke e konsideruar Pa çuar nëpër mend mundësinë e pozitën time si të mundshme për sendërtimit të vetë pyetjes në mënyrë të ndërhyrë në një debat teknik, por të gabuar, duhet të pranojmë pa duke qëndruar jashtë një diskutimi hezitim se një palë e interesuar do ta të mundshëm rreth tarikateve dhe gjurmojë dhe gjejë lajthitjen dhe do ta pozicionit të tyre në raport me ndarjet përdorë me shumë kënaqësi në favor madhore islame si sunizmi dhe shi’izmi. të objektivave të saj. Shqipëria është një Fakti interesant i gjetjes së numrave të vend i veçantë në aspektin gjeopolitik emigrantëve në Itali ku vetëdeklarimi me mundësi të pakta autoriteti dhe tregon një numër më të vogël plasticiteti gjeostrategjik, me një myslimanësh se censi, dhe katolikësh ekonomi të varfër dhe stabilitet të në një numër më të madh se censi, dyshimtë politik, e cila ka si alternativë së pari të çon në mend mundësinë se të vetme zhvillimi të qëndrueshëm Italia është një destinacion i zgjedhur zgjedhjen e ndershmërisë dhe për popullatën katolike shqiptare profesionalizmit. Duke parë numrin për shkak të afrimitetit fetar dhe e lartë të të anketuarve, që refuzojnë kulturor, megjithëse kjo mbetet të përgjigjen në lidhje me përkatësinë hipotezë, duke ngritur pikëpyetje fetare një nga mundësitë pse ata nuk edhe mbi metodologjinë e censit janë përgjigjur është edhe dilema ‘nëse dhe rekomandimin për përfshirje në unë jam bektashi nuk duhet të zgjedh numërimet e ardhshme të palëve të përkatësinë myslimane ose përndryshe interesit në mënyre profesionale dhe duhet të zgjedh myslimane, por të intensive.

36 Shkenca dhe Feja

Përballimi i dhimbjeve kronike dhe atyre shpirtërore, parë në këndvështrimin e shkencës dhe fesë

Msc. Mehmet Disha Drejtoria e Kulturës, KMSH

jeriu, duke qenë mirëpërgatitur drejt amshimit. se është krijuar që Në mesjetë, dhimbja Ntë ketë një natyrë konsiderohej si një çështje fetare. ndiesore të luhatshme, sprovohet Ajo mund të shihej edhe si ndëshkim në shumë mënyra. Meqenëse njeriu prej Zotit për mëkatet, ose si një është i përfshirë në dimensionin provë kur një individ posedohej nga kohor, problematikat e tij fizike dhe demonët. Ky përkufizim i dhimbjes shpirtërore variojnë sipas fazave është përqafuar edhe në ditët e sotme, jetësore, duke filluar që nga lindja, nga disa pacientë, të cilët mund t’u deri në plakje. Përvoja jetësore e tregojnë mjekëve të shëndetit se forcon atë për qëllime të përsosjes vuajtja duhet të jetë ‘kryqi i tyre’, dhe çdo dhimbje, pengesë, gur, gjemb i cili duhet përballuar. Lehtësimi dhe çdo udhë e stuhishme, është i dhimbjes, kësisoj, mund të mos një projekt që e zhvesh njeriun nga jetë i mundshëm për ata individë që të gjitha shtojcat e ngurta, nga çdo besojnë në këtë përkufizim. Kështu, copëz teprie e kësaj bote, në mënyrë këshillimi shpirtëror mund të jetë me që njeriu, tanimë i pastruar, të mund më shumë përparësi sesa menaxhimi të jetë përfundimisht vetvetja. Nëse mjekësor.1 Shumë besimtarë hindu, njeriu është i gjithi i pastër, atëherë kjo i vlen atij për plotësimin e përsosurisë 1. White L., Duncan G., Medical surgical nursing: an integrated approach. 2nd Ed New në këtë botë, që të mund të shkojë i York: Delmar Thomson Learning; 2002. 37 Shkenca dhe Feja e parashikojnë dhimbjen si një mund edhe të jetë një jehonë që u ndëshkim hyjnor, ose thjesht si vjen njerëzve mbrapsht si pasojë e rrjedhojë e veprimeve personale. Sipas punëve të tyre, ku Zoti, në Kur’an, një besimi popullor budist, thuhet se thotë: “E mira që të gjen ty o njeri, vuajtja është kostoja e lidhjes.2 prej Zotit është, kurse e keqja që Sipas disa filozofëve perëndimorë, të godet, është nga merita jote...”5 dhimbja (jo medoemos ajo fizike) ka dimensionet e saj dhe çdo individ do Mbi tërësinë e dhimbjes të kalojë nëpër procese jetësore, të cilat do ta përballin atë me vuajtjen Dhimbja është një fenomen i dhe ankthin. Niçja (Nietzsche) e ndërlikuar, që përfshin një ujëvarë shihte dhimbjen si shtysë, për sa sjelljesh rreth përgjigjeve, mendimeve kohë që ajo ka një kuptim. Sipas dhe emocioneve. Dhimbja mund Kierkergardit, vuajtja e njeriut është të jetë fizike, por edhe mendore një nga pjesët më të rëndësishme të apo shpirtërore. Shumë faktorë jo- jetës njerëzore. Në çdo jetë njerëzore fiziologjikë (qëndrime psikologjike, gjen vuajtje, e si rrjedhojë, qeniet familjare dhe shoqërore, strese të njerëzore i drejtohen dashurisë për jetës kulturore ose shpirtërore) tu marrë me këto vuajtje. Sidoqoftë, kontribuojnë në përvojën dhe edhe pse dashuria është përdorur përgjigjen ndaj dhimbjes. Stresi për t’u marrë me vuajtjet njerëzore, emocional, si ankthi dhe depresioni, ajo gjithashtu mund t’i krijojë dhe luan një rol kryesor në përvojën e shtojë vuajtjet, duke u bërë shkak që dhimbjes. Në studimet e bëra kohët situata të jetë më komplekse dhe e e fundit, njerëzit që jetojnë me dhimbshme.3 dhimbje kronike, mund të raportojnë Në Islam, dhimbja mund të jetë dhimbje më të forta dhe paaftësi të një sprovë vështirësie si premisë lidhura, nëse kanë depresion, ankth e pastrimit, që vjen nga vullneti i ose të dyja bashkë. Përveç kësaj, frika Allahut, ku Profeti Muhamed (a.s.) nga dhimbja mund të shkaktojë më thotë: “Çdo gjë që e godet besimtarin, qoftë shumë paaftësi sesa vetë dhimbja. Në edhe një gjemb, ose diçka më e madhe, me to një studim tjetër u zbulua se ekziston Allahu e pastron atë prej të këqijave, ashtu një model ciklik i dhimbjes kronike sikur pema lëshon gjethet e saj.”4 Dhimbja që çon në depresion, duke shkaktuar një rritje të asaj dhimbjeje kronike, 2. Solimine MA. Spirituality. Hoeman SP, dhe kështu krijohet një marrëdhënie ed. Rehabilitation nursing process, applica- përforcuese e ndërsjellë.6 tion and outcomes. 3rd Ed St Louis: Mosby Corporation; 2002. I/172, 174. 3. Moeinikorbekand, 2011. 5. Kur’an, 4:79. 4. Tirmidhi, ez-Zuhd 57; Ahmed b. Hanbel, 6. Role of psychology in pain manage- 38 Shkenca dhe Feja Në të shumtën e rasteve, përkitja sëmundja. Vërtetimi i sëmundjeve me me një fatkeqësi apo sëmundje, nuk anë të matjeve dhe analizave, vlerësimi ka të bëjë vetëm me dimensionin e i provave dhe rezultateve sipas përmasshëm të saj, por me mënyrën normave inxhinierike, janë pranuar se si njeriu e percepton dhe e përthith si baza themelore e mjekësisë.8 Në atë në nënndërgjegje. Kështu, ngjarja këtë periudhë, trupi i njeriut është merr një realitet krejt tjetër, aq sa, vala kuptuar thjesht si trup fizik, njeriut e dhimbjes, e cila në botën e jashtme i janë nënvleftësuar ndjenjat dhe është shuar, valëvitet ndërkohë bindjet.9 Mirëpo kjo, në studimet e në vetëdijen e të përvuajturve. sotme, po merr një riformulim tjetër, Megjithatë, Zoti nuk e rëndon kurrë duke e shtyrë mjekësinë dhe metodën njeriun me atë ç’ka nuk i bart takati.7 shkencore, të pajtohet me bazat Kjo na shtyn të hulumtojmë dhe të metafizike të sëmundjeve. arrijmë në konkluzionin se origjina e Vitet ’60, të shekullit XX, sollën dhimbjes, në fakt, është thjesht një fill një valë interesi për hulumtime i përkohshëm, që lidhet me urtësitë shpirtërore të vetëdijes, si edhe e caktimit të Zotit, dhe se e ardhmja pati ndryshime në qëndrimet dhe e dhimbjes përnjëmend është me besimet ndaj mjekësisë. Mendimi dobi, e ndërkaq, shkëputja prej saj Postmodern nxiti pranimin e është forcim i mëtejshëm. Është sistemeve të larmishme mjekësore e rëndësishme për individin që të dhe fuqizimin e klientëve. Më shumë meditojë rreth origjinës së sëmundjes, se 50 vjet më vonë, mjekësia filloi në mënyrë që të përftojë në mendje t’i kthehej perceptimit të mendjes/ një ide të përgjithshme rreth çështjes trupit/shpirtit, të shëndetit dhe ekzistenciale të dhimbjes. kujdesit. Terapitë mendore-trupore- shpirtërore përfshijnë sjellje (meditim, Nevoja për parimet metafizike reagim instiktiv, hipnozë, p.sh.), qasje të mjekësisë moderne sociale dhe shpirtërore (lutje dhe shërim mendor).10 Na lihet të kuptojmë se ka një lidhje midis dhimbjes fizike dhe 8. Ivan Illich, Rrëmbimi i shëndetit, (përkth. përjetimit metafizik të saj, si edhe Süha Sertabiboğlu, Shtëpia Botuese Ayrıntı, anasjelltas. Megjithatë, në botën Stamboll, 1995), f. 112. 9. “Bazat metafizike të sëmundjes”, Prof. moderne, pas Rilindjes Evropiane, në Dr. Ajhan Tekinesh. Artikull i botuar në re- qendër të mjekësisë, në vend të njeriut vistën Zani i Naltë, nr. 11, botim i KMSH, që vuan nga dhimbjet, është vendosur 2015. f. 7-8. 10. Solimine MA. Spirituality. Hoeman SP, ment, Eccleston C., Br J Anaesth. 2001 Jul; ed. Rehabilitation nursing process, applica- 87(1):144-52. tion and outcomes. 3rd Ed St Louis: Mosby 7. Kur’an, 2:286. Corporation; 2002 39 Shkenca dhe Feja

Po ç’është metafizika? shfaqjeve të emrave të Zotit. Në këto kushte, është e pamundur që sëmundja Metafizika është shkenca që të konsiderohet si e keqe. Disa herë studion jo gjërat, por kuptimin e tyre, drejtpërdrejt dhe disa herë anasjelltas, ajo hulumton të vërtetat absolute, sipas sëmundjet bartin në vetvete shumë të të cilave, shkaqet e para të ekzistencës mira dhe mbarësi.13 dhe ekzistenca e çdo gjëje varen prej Siç është një pretekst për njohjen tyre. Metafizika ka pasur përkufizime e atributit Shafi (Shërues) të Zotit si të ndryshme, sipas studiuesve dhe dhe për t’iu drejtuar Atij, sëmundja fushave të tyre përkatëse, kështu, është edhe pretekst për njohjen e nga ekzistencialistët, është quajtur Zotit si zotërues i çdo gjëje. Zotëruesi “Shqyrtimi i ekzistencës siç është dhe i çdo gjëje që ekziston është Allahu i brenda universalitetit, shqyrtimi i përtej- Lartë, prandaj, në ajetin kur’anor na ekzistencës për t’ia ripërftuar intelektit.”11 urdhërohet të lutemi: “Thuaj: ‘O Shqyrtimi i të vërtetave Allah, Zotërues i gjithë pushtetit! Ti përfundimtare të materies bëhet me anë ia jep pushtetin atij që dëshiron dhe të shkencës (spekulative) të metafizikës, ia heq atij që Ti do. Ti lartëson kë e cila cilësohet si ‘shkenca e së vërtetës’. të duash dhe poshtëron kë të duash. Dijetarët e Kelamit (Apologjetikës Çdo e mirë është në Dorën Tënde! Islame) pranojnë se e vërteta e Ti je vërtet i Plotfuqishëm për çdo materies është konstante.12 Sipas gjë. Natën ia bashkëngjit ditës dhe kësaj pikëpamjeje, qenia (ekzistenca) ditën ia bashkëngjit natës. Ti e është identitet i shfaqjeve të emrave nxjerr të gjallën nga e vdekura dhe hyjnorë. Pranimi se fillimi i ekzistencës të vdekurën, nga e gjalla. Ti i jep atij ka ndodhur me emrat e Krijuesit të që dëshiron pa kufij!’”14 Lartë, si Ekzistencë e Domosdoshme Profeti Muhamed (a.s.), nga njëra (uaxhibu’l-uxhud) i bën të kuptimshme anë e ka mbështetur mjekësinë në baza tërë ndryshimet dhe transformimet të shëndosha, nga ana tjetër ka theksuar lidhur me universin, jetën dhe njeriun. besimin se mjekësia ka aspektin e saj Me këtë këndvështrim, del qartazi se shpirtëror, se Allahu është Krijuesi i edhe sëmundja dhe vdekja kanë një çdo gjëje. Prandaj, Muhamedi (a.s.), ka të vërtetë, se sëmundja dhe vdekja tërhequr vëmendjen si mbi aspektin nuk janë prishje dhe asgjësim. Si aftësues, ashtu dhe mbi aspektin vdekja, edhe sëmundja është identitet i shpirtëror të mjekimit. Mjekimin me lutje e ka këshilluar krahas mjekimit 11. Heidegger, Martin. Ç’është metafizika?. mjekësor, por ka treguar se lutja Jovian Press, 2018. duhet bërë vetëm duke përmendur 12. Ebu’l-Mu’în en-Nesefî, Tebsiratu’l- edille, (bot. Hüseyin Atay, Diyanet İşleri 13. Tekinesh, po aty, f. 8. Başkanlığı, Ankara 1993), I, 22. 14. Kur’an, 3:26-27. 40 Shkenca dhe Feja Emrat e Allahut, ose duke lexuar Muhamedi (a.s.) e cilëson se çdo ajetet e Kur’anit mbi shërimin, nuk sëmundje vjen prej Zotit,18 kështu, ka lejuar t’u hapet dera besëtytnive njeriu, duhet të kërkojë medoemos dhe supersticioneve. Në një hadith zgjidhje për të, dhe jo të ndihet i ka tërhequr vëmendjen se këndimi i pasigurt në vetvete, apo të dyshojë se ajeteve me qëllim shërimi është xhaiz (i është i braktisur nga Zoti. Në lidhje me lejuar), duke thënë: “Ju këshilloj dy gjëra hadithin e mësipërm, juristi hanbelit si shëruese: mjaltin dhe Kur’anin.”15 Jusuf b. Muhamed es-Surremerri (vd. Vështrimi i Muhamedit (a.s.) 776/1374), faktin që sëmundja ngjitet ndaj sëmundjeve dhe mjekimit të vetëm me anë të krijimit të Allahut, tyre i ka parandaluar kontradiktat e shpjegon kështu, duke përdorur mes njerëzve dhe është bërë njëra argumentin e ngjarjes (pas): nga pikat themelore mbështetëse që “Gjërat e krijuara më pas nuk mjekësia të fitojë një entitet shkencor. mund të ekzistojnë pa një autor, i Shkencëtarët myslimanë, duke iu cili krijon së pari nga hiçi. Është e bindur autoritetit të mjekëve, që kanë detyrueshme që krijuesi i ngjarjes përfaqësuar traditën mjekësore antike, të jetë i gjallë, i fuqishëm dhe i në vend që ta braktisnin kërkimin, e vullnetshëm. Kur kjo të pranohet kanë analizuar nga e para çdo çështje kështu, sëmundja dhe shqetësimet me të cilën janë përballur nën dritën e do të jenë absolutisht të llojit trupa ajeteve dhe haditheve.16 që formohen në shkallë të dytë, pas, Dhimbja, i komunikon shpirtit te një vend ose person ngjitur ose mesazhin e Krijuesit, pasi në çdo afër, ose do të jenë një akcidencë e dhimbje ka kurë, kështu dhimbja dhe pranishme në trupa. Po qe se krijuesi sëmundja mund të sfidojnë sistemin e i ngjarjes është një trup (fizik), është besimit të dikujt, megjithëse individët e pamundur të jetë autor i sëmundjes, që përjetojnë dhimbje kronike, ka më sepse trupi (fizik) nuk është i gjallë shumë të ngjarë të bëhen fetarë dhe dhe i fuqishëm (haj dhe kadir), i aftë shpirtërorë, pas fillimit të gjendjes së për të bërë. Në këtë aspekt, ekzistenca procesit të dhimbjes së tyre. Dhimbja e sëmundjes bëhet e pamundur. Po të kronike mund të bëjë që njerëzit t’u konsiderohet i gjallë dhe i aftë për të drejtohen praktikave që institucionet bërë, për të krijuar (haj dhe kadir), fetare dhe shpirtërore mbështesin për përsëri kjo është diçka e pamundur, një shëndet më të mirë psikologjik, pasi është e pamundur që diçka e mendor, madje edhe fizik.17 krijuar pas të jetë haj dhe kadir. Është absurditet të konsiderohet se akti 15. İbn Mâxhe, “Tibb” 7. i një gjëje të krijuar pas, ndodhet 16. Tekinesh, po aty, f. 12. 17. d’Aquili E, Laughling C. The biopsy- behavior. Zygon J Relig Sci 1975; 10:32-58. chological determinates of religious ritual 18. Buhârî, “Tibb” 53. 41 Shkenca dhe Feja (efektivisht) jashtë mjedisit të fuqisë shoqërorë dhe shpirtërorë. Pacientët ose mundësisë. Po qe se sëmundja me dhimbje, përdorin një numër është akcidencë, është akoma më strategjish njohëse të sjelljes për të jashtë mundësie që kjo akcidencë ta përballuar dhimbjen e tyre, përfshirë krijojë sëmundjen te dikush tjetër, faktorët fetarë, shpirtërorë, siç janë sepse akcidenca nuk ka jetë dhe lutjet, dhe kërkojnë mbështetje mundësi vetjake.”19 shpirtërore për të menaxhuar dhimbjen e tyre.21 Ndërlidhjet midis dhimbjeve Parë në këndvështrimin e kronike dhe atyre shpirtërore përgatitjes shpirtërore të një besimtari, çdo element i hijes së zgjatur drejt Përkohshmëria e natyrës fizikut njerëzor në këtë botë, është njerëzore ngatërrohet atëherë kur thjesht një mantel përkohësie që njeriu përpiqet të ndërveprojë me venitet me kalimin e kohës, pasi veç zemër, kur kjo e fundit dashuron, drita është e qëndrueshme, ndërsa kinse përjetësisht, dhe po ashtu, hija dhe terri janë thjesht iluzion shpeshherë, edhe dhimbjen e i mungesës së dritës. Dhimbjet u projekton si të tillë.20 E sakaq, njeriu ngjajnë hijeve, ato janë mungesë e është i përkohshëm në këtë botë dhe diçkaje, pra janë kalimtare dhe të asgjë nuk zgjat aq sa ai mendon se do përballueshme. Profeti Muhamed të zgjasë, e asgjë nuk qëndron aq sa (a.s.) ka thënë: “E ç’lidhje kam unë me shpresohet (apo aq sa nuk shpresohet) këtë botë? Unë në këtë botë s’jam veçse që të ndodhë. Përjetësia është veçse thjesht si një udhëtar që strehohet nën hijen në botën tjetër, si unifikim i cilësisë e një peme, e më pas çohet dhe merr udhën e së shpirtit. tij, duke e braktisur atë.”22 Hulumtimi mbi biologjinë Ideja e përkohshmërisë, dhe neurobiologjinë e dhimbjes na përforcohet edhe me ajete kur’anore23, ka dhënë mundësinë të kuptojmë si balancim midis jetës dhe vdekjes më qartë marrëdhënien midis së paevitueshme. Një krahasim i shpirtërores dhe dhimbjes. Ka duhur për të kuptuar mirë vlerën e një njohje në rritje se dhimbja e mendimit mbi kohën, do të ishte: Po vazhdueshme është një përvojë e ta krahasojmë njeriun me një balonë a ndërlikuar dhe shumëdimensionale, tullumbace, dhe dëshirat njerëzore t’i që buron nga ndërlidhjet midis 21. Dedeli, Ozden, and Gulten Kaptan. faktorëve biologjikë, psikologjikë, “Spirituality and religion in pain and pain management.” Health Psychology Research 19. Yusuf b. Muhammed es-Surremerrî, 1.3 (2013). Dhikru’l-vebâ, f. 56, 57. 22. Tirmidhi, zuhd 44; Ibni Maxhe, zuhd 2; 20. Bediuzzaman Said Nursi, Shkrepëtimat, Ahmed b. Hanbel, el-Musned, 1/201. fq.33. 23. Kur’an, 55:26. 42 Shkenca dhe Feja vendosim në rolin e gazit të heliumit, besimit, gjatë një periudhe nevoje.24 të cilat e ngrenë balonën në skajet Është e rëndësishme të fluturake ët humbjes në qiell, atëherë theksojmë se faktori fetar dhe ideja e përkohshmërisë është filli ë q shpirtëror, ndikon pozitivisht në e mban balonën lidhur me tokën, përballimin e të gjitha formave të dhe e ruan nga pesha e lehtë e ikjes. dhimbjeve dhe vështirësive me të cilat Ndërkohë, dëshirat e përmbajtura e përball jeta njeriun. Besimtari, i cili dhe të mirëmenduara, shërbejnë për e ka lidhur zemrën me Zotin, e ka më një drejtpeshim të mënyrës së jetesës, të lehtë të ecë me arsye nëpër stuhitë gjë që besimtarët, duke u mbështetur e vështirësive, sesa njeriu i cili është në rregullat hyjnore të fesë, e kanë akoma në kërkim të vetvetes së tij, i më të lehtë për ta organizuar jetën cili ka me qindra pyetje dhe dilema në e tyre në rrugën drejt lumturisë së kokë rreth ekzistencës. përbotshme. Sipas një kërkimi shkencor, studiuesit mblodhën informacione Roli i religjionit në menaxhimin nga 61 pacientë që kërkonin trajtim e dhimbjes në një qendër të menaxhimit të dhimbjes. Shumica e pacientëve Si besimet fetare, ashtu edhe ato ishin gra kaukaziane, të cilat vuanin shpirtërore, i ndihmojnë disa njerëz nga sëmundje fizike si: fibromialgjia, të pranojnë sëmundjen e tyre dhe artriti, dhimbje post-kirurgjike dhe të mund t’ua shpjegojnë atë edhe dhimbje të tunelit karpal. Pacientët të tjerëve, pra të mund ta shprehin ofruan një gamë të gjerë të të dhënave dhe të mos e ngërthejnë dhimbjen demografike, ku 51% treguan se përbrenda, duke mos e trazuar ishin relativisht fetarë dhe 30% kështu shëndetin mendor. Besimet raportuan se ishin shumë fetarë. shpirtërore, shpesh, i ndihmojnë Pjesëmarrësit plotësuan gjithashtu njerëzit të planifikojnë për të pyetësorë në lidhje me mënyrën sesi ardhmen. Gjithashtu, feja mund t’i dhimbja kishte ndikuar në jetën e ndihmojë njerëzit të jetojnë një jetë tyre, si ishin përballur me dhimbjen, më të thellë, si dhe të forcojnë ose rolin dhe funksionimin e besimit ngushëllojnë njerëzit e tjerë gjatë dhe praktikës fetare në jetën e tyre, vuajtjeve dhe në përgatitjen e një gjendjen e përgjithshme shpirtërore vdekjeje të pashmangshme. Duke i të tyre dhe rezultatet që lidhen dhënë kuptim jetës dhe vdekjes, feja me procesin e tyre të përballimit mund t’u sigurojë të sëmurit, familjes dhe profesionistëve të shëndetit 24. White L., Duncan G. Medical surgical një ndjenjë të forcës, sigurisë dhe nursing: an integrated approach. 2nd Ed New York: Delmar Thomson Learning; 2002. 43 Shkenca dhe Feja të dhimbjes. Sa i përket pyetjes së cilat përballimi fetar dhe shpirtëror parë, të përballimit me mbështetjen mund të ndikojnë drejtpërdrejt fetare dhe jo fetare, statistikat ishin në dhimbje kronike. Sidoqoftë, të lidhura mesatarisht me rezultatet e studime të shumta demonstruan se dhimbjes pasi llogaritnin ndikimin e ekziston një marrëdhënie negative larmive demografikë. Më konkretisht, midis sëmundjes kronike, të lidhura artikujt pozitivë të përballimit fetar shpirtërisht, dhe simptomave (p.sh. ishin të lidhura me rritjen e ndikimeve dhimbje, lodhje, ankth, depresion, pozitive dhe forcimin e besimit dhe humbje shprese). Po kështu, studimet praktikës fetare. Përpjekjet fetare të tregojnë se ekziston një marrëdhënie përballimit ishin më të dobishme sesa pozitive midis shpirtërores dhe përballimi jo-fetar.25 mirëqenies, kënaqësisë së jetës dhe Myslimanët shpesh besojnë se cilësisë së jetës. Këto studime kanë sëmundja dhe dëmtimi janë shkaktuar të bëjnë me shpirtin, dhimbjen dhe nga një fuqi më e lartë (Allahu), pra sëmundjen kronike, ku disa prej tyre sëmundja, lëndimi, dhimbja dhe paraqiten në vijim: vuajtjet janë sprova nga Allahu, Një studim nga Ozer, paraqiti duke falënderuar për mundësinë e hulumtime mbi perceptimin dhe mirë të lejimit të trajtimeve speciale përkufizimin e cilësisë së jetës në mjekësore ose edhe kirurgjikale.26 Në pacientët me infarkt. Pjesëmarrësit e Turqi, për shembull , %90 e popullsisë hulumtimit raportuan se lutja është janë myslimanë. Gjithashtu, ka një nga gjërat më të rëndësishme disa hebrenj, të krishterë dhe një për të përmirësuar cilësinë e jetës.27 pakicë besimesh të tjera. Turqia Në një studim tjetër, 336 individë është një vend unik, pasi shumica e me dhimbje kronike jo-malinje janë qytetarëve të saj janë myslimanë dhe vlerësuar në lidhje me shqetësimin gjithashtu njihen për angazhimin e e tyre të dhimbjes dhe në lidhje tyre për të përshtatur një stil të jetës me besimet, si edhe qëndrimet perëndimore. Në burimet turke, që kanë ndaj dhimbjes. Këta një hulumtim i vogël empirik ka pjesëmarrës raportuan se ata luten eksploruar mënyrat specifike me të që ta përballojnë nivelin e lartë të shqetësimeve dhe luten që dhimbja e 25. Religious coping with chronic pain. tyre të mos fillojë përsëri. Kur u fillon Bush EG, Rye MS, Brant CR, Emery E, Par- gament KI, Riessinger CA., Appl. Psycho- dhimbja, ata shtrydhin grushtet e tyre physiol. Biofeedback. 1999 Dec; 24(4):249- dhe shtrëngojnë nofullat në mënyrë 60. 26. Carteret, Marcia. “Cultural aspects of 27. Quality of life in patients with heart pain management.” (2011). https://www. failure: ask the patients. Heo S, Lennie TA, dimensionsofculture.com/2010/11/cultur- Okoli C, Moser DKHeart Lung. 2009 Mar- al-aspects-of-pain-management/ Apr; 38(2):100-8. 44 Shkenca dhe Feja që të mund ta durojnë ashpërsinë e shëndetësor personal, ata duhet, dhimbjes.28 ashtu si për çdo simptomë fizike ose Një studim i Afsar dhe Pinar, psikosociale, të hartojnë një plan për vlerësoi hulumtimet mbi bazat trajtimin e dhimbjes që pasqyron shpirtërore në pacientët me lloje të qëllimet e duhura të kujdesit. ndryshme të kancerit të përparuar Meqenëse nevojat e pacientëve janë dhe zbuloi se aktivitetet shpirtërore ato që prijnë qëllimet e kujdesit ndikuan në lumturinë e tyre të shëndetësor, është e rëndësishme përgjithshme dhe kënaqësinë e jetës. që profesionistët e shëndetit dhe Pacientët nga kanceri gjithashtu pacientët e tyre, të përqendrohen raportuan se, kur ata pësuan dhimbje, në ato qëllime, veçanërisht kur preferuan izolimin shoqëror, një mosmarrëveshjet midis pacientit dhe ndryshim në mjedisin e tyre, duke profesionistëve të shëndetit bazohen bërë masazh dhe duke u shtrirë ose në konflikte mes nevojave shpirtërore, aplikuan pushimin si strategji të e fetare, si dhe atyre mjekësore.30 përballimit.29 Aktualisht, studimet sugjerojnë që disa klinika duhet të përfshijnë Përfundim diskutime rreth anës shpirtërore në kujdesin e tyre për pacientët, ndërsa Së fundmi, themi se besimi fetar anasjelltas, shumë pacientë dëshirojnë është një nevojë e domosdoshme në që ana shpirtërore të konsiderohet ditët e sotme, jo vetëm në praktikat brenda mundësive të tyre të kujdesit jetësore të individëve, por edhe të shëndetësor. Historia shpirtërore klinikave mjekësore të trajtimeve duhet të merret si pjesë e një kujdesi të ndryshme, apo institucioneve të plotë të pacientit. Profesionistët të shëndetit, duke përfshirë një e shëndetit duhet të jenë më të botëkuptim më të gjerë të problemeve vetëdijshëm për rëndësinë e anës së të qenies njerëzore. brendshme shpirtërore dhe fesë, për Sapo profesionistët shëndetësorë të ndihmuar dhe mbështetur njerëzit mësojnë nga pacientët për natyrën e në dhimbjen e tyre. tyre shpirtërore ose fetare, që mund të jenë thelbësore për kujdesin e tyre

28. Dedeli Ozer, Fadiloglu C, Uyer M. A 30. Religiosity/spirituality and health. A survey cognitive behavioural model of pain critical review of the evidence for biological in patient with chronic nonmalignan pain. pathways. Seeman TE, Dubin LF, Seeman MN-J Intern Med 2008; 3:232-42. M., Am Psychol. 2003 Jan; 58(1):53-63. 29. Afsar F, Pinar R. Kanser hastalarinda Për referencë shtesë, mund të shihet edhe: agri ve agri ile basetme yöntemlerinin de er- Spiritual care at the end of life: what is it lendirilmesi. Ataturk Universitesi Hemsire- and who does it? Meador KG., N C Med J. lik Yuksekokulu Dergisi 6 ;2003:19-28. 2004 Jul-Aug; 65(4):226-8. 45 Shkenca dhe Feja

Bibliografia

White L., Duncan G., Medical surgical nursing: an integrated approach. 2nd Ed New York: Delmar Thomson Learning; 2002. Solimine MA. Spirituality. Hoeman SP, ed. Rehabilitation nursing process, application and outcomes. 3rd Ed St Louis: Mosby Corporation; 2002. Role of psychology in pain management, Eccleston C., Br J Anaesth. 2001 Jul; 87(1):144-52. Ivan Illich, Rrëmbimi i shëndetit, (përkth. Süha Sertabiboğlu, Shtëpia Botuese Ayrıntı, Stamboll, 1995). “Bazat metafizike të sëmundjes”, Prof. Dr. Ajhan Tekinesh. Artikull i botuar në revistën Zani i Naltë, nr. 11, botim i KMSH, 2015. Heidegger, Martin. Ç’është metafizika? Jovian Press, 2018. Ebu’l-Mu’în en-Nesefî, Tebsiretu’l-edille, (bot. Hüseyin Atay, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara 1993), I, 22. d’Aquili E, Laughling C. The biopsychological determinates of religious ritual behavior. Zygon J Relig Sci 1975. Bediuzzaman Said Nursi, Shkrepëtimat. Dedeli, Ozden, and Gulten Kaptan. “Spirituality and religion in pain and pain management.” Health Psychology Research 1.3 (2013). Religious coping with chronic pain. Bush EG, Rye MS, Brant CR, Emery E, Pargament KI, Riessinger CA., Appl Psychophysiol Biofeedback. 1999 Dec. Carteret, Marcia. “Cultural aspects of pain management.” (2011). https://www.dimensionsofculture.com/2010/11/cultural-aspects-of-pain- management/ Quality of life in patients with heart failure: ask the patients. Heo S, Lennie TA, Okoli C, Moser DKHeart Lung. 2009 Mar-Apr. Dedeli Ozer, Fadiloglu C, Uyer M. A survey cognitive behavioural model of pain in patient with chronic nonmalignan pain. MN-J Intern Med 2008. Afsar F, Pinar R. Kanser hastalarinda agri ve agri ile basetme yöntemlerinin degerlendirilmesi. Ataturk Universitesi Hemsirelik Yuksekokulu Dergisi 2003. Religiosity/spirituality and health. A critical review of the evidence for biological pathways. Seeman TE, Dubin LF, Seeman M., Am Psychol. 2003 Jan.

46 Sociologji Islame

Roli i familjes në ngritjen e imunitetit shoqëror

Prof. asoc. dr. Zija Abdullahu1 Fakulteti i Studimeve Islame, Prishtinë, Kosovë

Abstrakt Struktura shoqërore i përngjan strukturave të gjallesave të tjera, të cilat kanë nevojë për sigurimin e imunitetit, që të vazhdojnë jetën e tyre, imunitet i cili do t’i mbrojë nga çdo shkatërrim i brendshëm apo sulm i jashtëm. Në të njëjtën mënyrë është e domosdoshme që edhe struktura shoqërore të ketë imunitet për ta mbrojtur vetveten. Për një imunitet të tillë shoqëria ka nevojë në çdo kohë dhe vend. Prandaj ky imunitet duhet të jetë i nivelit sa më të lartë. Në këtë imunitet bëjnë pjesë dhe luajnë rol shumë faktorë siç është ai; politik, ekonomik, shëndetësor e shkencor. Ndër këta faktorë rol të rëndësishëm luan edhe ai familjar, të cilit Islami i ka kushtuar një rëndësi të veçantë, sepse familja, siç e dimë, është qelizë dhe bërthamë e shoqërisë, dhe sa më e shëndoshë të jetë familja aq më tepër ngrihet imuniteti i saj dhe anasjelltas. Për ngritjen e imunitetit shoqëror, përmes familjes, Islami i rregulloi marrëdhëniet brenda individëve të familjes, duke ia caktuar secilit rolin, detyrat, përgjegjësitë dhe të drejtat e tij. Madje, Islami tregoi kujdes ndaj familjes që para se të formohet ajo, përmes rregullave që ka vendosur në zgjedhjen e bashkëshortëve të njëri-tjetrit, e që duhet të jetë në bazë të virtyteve sa më të larta, e jo të aspektit material apo të ndonjë interesi kalimtar. Këtë lidhje e ngjyrosi me shenjtëri të bazuar në mëshirën e Zotit, e që fut në zemrat e tyre respekt ndaj njëri-tjetrit. E vazhdoi me përgjegjësitë dhe respektin që duhet ta kenë anëtarët e familjes mes tyre, siç janë përgjegjësitë e prindërve ndaj fëmijëve, dhe anasjelltas, duke e zgjeruar rrethin familjar edhe me përgjegjësitë dhe marrëdhëniet me farefisin. Me vendosjen e këtyre normave dhe përgjegjësive Islami ia caktoi familjes rolin kyç në ngritjen i imunitetit shoqëror dhe mbrojtjen e saj nga rënia, duke e ngritur atë në nivel sa më të lartë.

Fjalët kyçe: Shoqëri, imunitet, familje, arsimim, mëndeshë, lidhshmëri.

1. Mail: [email protected] 47 Sociologji Islame

Hyrje Mirëpo familja, në çfarë segmentesh e luan ajo rolin e ngritjes oqëria, si strukturë së imunitetit shoqëror? Çfarë masash organizative, i ka ndërmarrë Islami për ruajtjen dhe Shekspozohet ngritjes ngritjen e një familje je të shëndoshë, dhe rënies, apo përforcimit dhe dhe për rrjedhojë ngritjen e dobësimit, varësisht nga shkaqet shoqërisë? Pse Islami ka nxitur për me të cilat ballafaqohet. Nëse formimin e familjes brenda parimeve ballafaqohet me ato të rënies dhe të caktuara kur dihet se edhe pa dobësimit, qofshin ato të dukshme, këtë nxitje, apo edhe pa ato parime, siç janë; padrejtësia, korrupsioni, njerëzimi e ka poseduar institucionin varfëria, injoranca, etj., apo të familjar, madje edhe sot e posedon padukshme(,) siç janë: përgojimi, edhe në ato shoqëri që nuk janë nën thashethemet, fyerja, zullumi, shpifja, ndikimin e fesë islame? përgjimi, nënçmimi, përqeshja(,) etj., çështje të cilat nuk shfaqen haptazi, 1. Rëndësia e shoqërisë në megjithatë ato e shkatërrojnë fuqinë jetën e njeriut shoqërore, dhe çojnë në rënien e imunitetit të saj. Njeriu është krijuar si një qenie Nga ky këndvështrim, Islami që jeton në komunitet. Një individ, i kushtoi rëndësi të veçantë dhe sado që të jetë i shkathët, i mençur e frenoi çdo mënyrë që çon në dhe të posedojë fuqi, nëse nuk dobësimin e individit, për rrjedhojë gjendet brenda shoqërisë nuk do të të shoqërisë. Këto qëllime arrihen ketë jetë të plotësuar. Çështja e të nëpërmjet parimeve të vendosura jetuarit në komunitet është çështje e që, Islami, kërkoi nga besimtari esenciale në vetë natyrën e njeriut. që t’u përmbahet atyre. Parime me Kjo duke u nisur nga vetë aktualiteti të cilat synohet jo vetëm paqja dhe i jetës së njeriut e që na bëhet më se rehatia e individit dhe shoqërisë, e qartë që njeriu doemos është qenie por e tërë njerëzimit, sepse me këtë sociale. mënyrë arrihet kënaqësia e Allahut, Këtë trajtim e përshkruan gati e që është edhe synim i Botës tjetër. i tërë udhëzimi hyjnor, andaj tërë Realizimi dhe ngritja e imunitetit adhurimet islame kanë reflektim arrihet edhe përmes formave të tjera shoqëror, duke filluar nga namazi, të ndryshme në shoqëri(,) siç janë: zekati, agjërimi, e haxhi. Në fakt, drejtësia, siguria, aspekti ekonomik, edhe pse namazi është adhurimi më etj., por padyshim rol shumë të individual e më intim, megjithatë rëndësishëm në ngritjen e imunitetit gati nuk ka asnjë lëvizje e që të mos shoqëror zë familja. bashkëngjitet edhe shoqëria në atë

48 Sociologji Islame adhurim. Këtë e kuptojmë gjatë 2. Rëndësia e familjes në leximit të fatihas, lexim i cili është jetën e njeriut i obligueshëm në çdo rekat e në të cilin, pos tё tjerash, lexohen edhe Familja është qeliza dhe këto ajete. bërthama e parë e shoqërisë. Ajo është një organizatë e vogël(,) e cila ”إِيَّ َاك نَ ْعبُدُ َوإِيَّ َاك نَ ْستَ ِع ُين ، ْاه ِدنَا ِ ّالص َر َاط .ndikon dhe ndikohet nga shoqëria ْال ُم ْستَ ِق َيم“ “Vetëm Ty të adhurojmë dhe Ndikimi në rrethin e saj shoqëror vetëm prej Teje ndihmë kërkojmë. është më se evident, e sidomos Udhëzona në rrugën e drejtë!”.2 te fëmija dhe mbresat që lë në Çdo ndërhyrje në këtë ajet, ndërgjegjen e tij janë të mëdha, dhe shndërrimit të tij nga kuptimi i sepse ajo ia përmbush sasinë më të trajtës shoqërore në atë individuale, madhe emocionale të dhembshurisë përkatësisht, ndryshimi i fjalës nga e dashurisë, mbi të cilat një sasi e të adhurojmë në të adhuroj, dhe nga madhe e sjelljeve të tij të mëvonshme kërkojmë në kërkoj, nuk ka dyshim se bazohen mbi ato emocione dhe e kthen atë namaz në të pavlefshëm.3 dëshira të ndërlikuara.5 Pra, shpirti i “kolektivit, komunitetit Barra e formimit edukativ apo shoqërisë” është prezent edhe në të pjesëtarëve të familjes bie mbi çështjet më të veçanta në adhurimet prindërit. Ata janë polet e njerëzisë, individuale. ku ekzistenca e njërit pa tjetrin Nisur nga kjo rëndësi, që nuk ka kuptim. Edhe pse burri shoqëria ka për njeriun, Allahu ka bërë mrekulli në fushën e artit xh.sh. porositi që atë ta ruajmë e në dhe shkencës, në realitet gruaja ka vazhdimësi ta kultivojmë imunitetin formuar burra gjeni.6 Pejgamberi e saj. Imuniteti është fuqia që ia ruan (a.s.) ka thënë: ”إِنَّ َما النِّ َس ُاء َشقَائِ ُق ِّالر َج ِال “ ,shoqërisë baraspeshën e brendshme i mban të ngjeshura radhët e saj dhe “Sigurisht që gratë janë gjysmat e bën më të gatshme t’i përgjigjet binjake të burrave.”7 çdo sfide të jashtme.4 Pra, mbarësia e familjes dhe Baza e ruajtjes së këtij imuniteti prishja e saj janë në duart e tyre dhe, shoqëror është familja, sepse nga ajo fillon zgjerimi i tërë shoqërisë. 5. Selva Selim, El Islam ve ed-dabtu’l ixhtima’i (Islami dhe rregullimi shoqëror), Mektebetu Vehbe, Kajro, 1985, f. 229. 2. Fatiha, 1/5-6. 6. Malik ibën Nebij, Shurutu’n-nehda (Kushtet 3. Zija Abdullahu, Ndikimi i besimit në sjelljen e e renesancës), përkth. arab. Umer Miskavi muslimanit, Prishtinë, 2017, f. 344. dhe Abdus-Sabbur Shahin, Darul Fikr, 4. Shih kuptimin gjuhësorë të fjalës Damask, 1987, bot. 4, f. 125. “imunitet” në Fjalor elektronik shpjegues FESH 7. Tirmidhiu në Sunen, kitabu: et-Tahare, 1.0, në: http://www.gjuha -shqipe.com. babu: Men jestejkidhu, nr. had. 204. 49 Sociologji Islame për rrjedhojë, edhe e rrethit në të shndërrohet në një dukuri krekosjeje, cilin ata të dy jetojnë. me harxhime të pamatura, ajo Për rëndësinë dhe rolin që padyshim që i ndalohet besimtarit, familja ka në shoqëri, Islami nxiti në sepse është larg qëllimit të saj formimin e saj. Por, vetvetiu shtrohet origjinal. Allahu xh.sh. në vazhdim pyetja: Pse të ketë nevojë për një të ajetit të lartpërmendur thotë: ...إِ ْن يَ ُكونُوا فُقَ َر َاء يُ ْغنِ ِه ُ م َّللاُ ِم ْن فَ ْض ِل ِه nxitje, kur ajo është natyrshmëri e َو َّللاُ َو ِاس ٌع َع ِل ٌيم vetë njeriut? Ajo ka ekzistuar edhe para se të nxisë Islami për formim “...Nëse janë të varfër, Allahu të tillë, madje, edhe sot ky fenomen do t’i begatojë ata me dhuntinë e ekziston në të gjitha shoqëritë Tij; Allahu është i Gjerë në mirësi joislame! dhe i Gjithëdijshëm.”10 Nxitja islame nuk ishte që Pra, nxitja ishte me kushtin njeriu të realizojë një kërkesë të e lartpërmendur, që të jenë nga natyrshmërisë së tij, sepse ai do të “besimtarë të ndershëm”. motivohet t’i përmbushë ato nga vetë Ky kuptim i “besimtarëve të natyra e tij. Ndërsa për formimin e ndershëm” qartësohet akoma më familjes nxitja erdhi në kushte e shumë nga fjala e Allahut xh.sh. ku specifika të veçanta, dhe mungesa e thotë: ْال َخبِيثَ ُات ِل ْل َخبِيثِ َين َو ْال َخبِيثُ َون ِل ْل َخبِيثَ ِات tyre do të shkaktojë pasoja, jo vetëm َو َّالطيِّبَ ُات ِل َّلطيِّبِ َين َو َّالطيِّبُ َون ِل َّلطيِّبَ ِات أُولَئِ َك .për çiftin, por për mbarë shoqërinë ُمبَ َّر ُء َون ِم َّما يَقُولُ َون لَ ُه ْم َم ْغ ِف َرةٌ َو ِر ْز ٌق َك ِر ٌيم Prandaj Allahu xh.sh. kur ftoi për formimin e familjes këtë barrë ia “Gratë e pandershme janë për ngarkoi shoqërisë, duke thënë: burrat e pandershëm dhe burrat e pandershëm janë për gratë e َوأَ ْن ِك ُحوا ْالَيَ َامى ِم ْن ُك ْم َو َّالص ِال ِح َين ِم ْن pandershme. Gratë e ndershme ِعبَ ِاد ُك ْم َوإِ َمائِ ُك ْم ... “I martoni të pamartuarit dhe janë për burra të ndershëm dhe të pamartuarat ndër ju, si dhe burrat e ndershëm janë për gra të skllevërit dhe skllavet tuaja që janë ndershme. Ata janë të pastër nga besimtarë të ndershëm!...”8 shpifjet që thuhen (kundër tyre) Pas porosisë vjen edhe sigurimi dhe do të falen e do të kenë një i aspektit financiar për familjen e shpërblim bujar (në Xhenet).”11 re nga vetë Lartmadhëria e Tij. Ky Pra, palët duhet t’i përkasin sigurim bëhet kur martesa bëhet për secila njëra-tjetrës. Këtë e përforcon hir të Tij, që çdonjëri të jetë mbulesë edhe ajeti tjetër, ku Allahu xh.sh. për tjetrin9 dhe që të jenë sa më thotë: َّالزانِي َل يَْنِك ُح إِ َّل َزانِيَةً أَ ْو larg haramit. Ndërsa nëse martesa 8. Nur, 24/32. 10. Po aty. 9. Shih: Bekare, 2/187. 11. Nur, 24/26. 50 Sociologji Islame

fise, për ta njohur njëri tjetrin...”.14 ُم ْش ِر َكةً َو َّالزانِيَةُ َل يَ ْن ِك ُح َها إِ َّل َز ٍان أَ ْو ُم ْش ِر ٌك ۚ ٰ Për një familje ku dominon َو ُح ِّر َم ذَ ِل َك َعلَى ْال ُم ْؤ ِمنِ َين “Laviri mund të martohet mirëkuptimi dhe lumturia, Allahu vetëm me laviren apo idhujtaren, xh.sh. relacionin e tyre e bazoi në kurse laviren mund ta marrë vetëm “dashuri dhe mëshirë”, andaj thotë i laviri apo idhujtari. Këto janë të Lartmadhëruari: َو ِم ْن آيَاتِ ِه أَ ْن َخلَ َق لَ ُك ْم ِم ْن أَ ْنفُ ِس ُك ْم أَ ْز َو ًاجا ndaluara për besimtarët.”12 ِلتَ ْس ُكنُوا إِلَ ْي َها َو َجعَ َل بَ ْينَ ُك ْم َم َودَّةً َو َر ْح َمةً ۚ إِ َّن فِي Me këtë mënyrë të martesave ٰذَ ِل َك َليَ ٍات ِلقَ ْو ٍم يَتَفَ َّك ُر َون synohet tkurrja dhe izolimi i së keqes në minimum në shoqëri. Madje “Dhe nga shenjat e Tij krahasimi i këtij akti me idhujtarinë është që prej jush krijoi për dhe politeizmin është nga format ju bashkëshortet tuaja, që të që shkakton urrejtje në psikikën e qetësoheni pranë tyre, duke besimtarit dhe e largon sa më shumë vënë ndërmjet jush dashuri nga ky akt i shëmtuar. dhe mëshirë. Me të vërtetë, në Në realitet ky është kuptimi i këtë ka shenja, për njerëzit që hadithit të Pejgamberi (a.s.), i cili mendojnë”.15 thotë: Në këtë relacion Allahu xh.sh. fut në zemrat e tyre qetësi, dashuri e ”إِذَا أَتَُاكْم َمْن تَْر َضْوَن ُخلُقَهُ َوِدينَهُ mëshirë. Ndërkohë iu bëhet me dije فَ َز ِّو ُجوهُ إِ َّل تَ ْفعَلُوا تَ ُك ْن فِتْنَةٌ فِي ْالَ ْر ِض َوفَ َسادٌ se kjo martesë është edhe lidhje me َع ِر ٌيض. “ “Nëse ju vjen personi që ju e pëlqeni Zotin, e që nuk është lojë e dëfrim karakterin dhe përkushtimin i tij fetar, kalimtar(,) që të veprojnë mbi të martojeni, sepse nëse nuk e bëni, do të ketë tekat e tyre. Por duhet nënshtruar sprova dhe shthurje në tokë.”13 rregullave të Zotit, madje edhe në Këto cilësi duhet të gjenden raste shkurorëzimi, sepse ndarja tek të dy shtyllat e familjes, e që e jetës martesore nuk do të thotë janë shtylla edhe të shoqërisë, dhe ndarje e lidhjes fetare”.16 të mbarë njerëzimit. Allahu xh.sh. Për kujdesin e lidhjeve familjare thotë: dhe mirëmbajtjen e tyre, Islami vendosi detyra dhe të drejta ndaj يَا أَيُّ َها النَّ ُاس إِنَّا َخلَ ْقنَ ُاك ْم ِم ْن ذَ َك ٍر njëri-tjetrit, duke kërkuar që secili t’i َوأُ ْنثَ ٰى َو َجعَ ْلنَ ُاك ْم ُشعُوبًا َوقَبَائِ َل ِلتَعَ َارفُوا “O njerëz! Në të vërtetë, Ne kryejë ato në mënyrë sa më të mirë, ju krijuam prej një mashkulli dhe një femre dhe ju bëmë popuj e 14. Huxhurat, 49/13. 15. Rrum, 30/21. 16. El-Hadi ed-Derkash, El Akdu’l hadari 12. Po aty: 24/3. fi sheriati’l Kur’an, (Lidhja qytetëruese në 13. Ibn Maxhe në Sunen, kitabu: en-Nikah, legjislacionin kur’anor), Daru Kutejbe, babu: el-Ekiffaë, nr. had. 1967. Tunis, 1, 1989, f. 490. 51 Sociologji Islame me qëllim që Allahu të jetë i kënaqur imoraliteti, sepse ajo çështje prek ndaj tyre. thelbin e lidhjes martesore. Ajeti na e përkujton se nëse nuk haset një e mirë 2.1. Përgjegjësitë e burrit që synohet te partneri, Allahu xh.sh. ndaj gruas padyshim do ta kompensojë atë me një tjetër më të mirë, meqë durimi Burri apo bashkëshorti bëhet për hir të Tij. Padyshim që kjo konsiderohet përgjegjës i plotë ndaj mënyrë e parashtrimit është shumë gruas së tij, nga sigurimi i banimit, ndikuese në psikikën e njeriut, sepse ushqimit, veshmbathjes, e deri te nxit në durim dhe përmbajtje, e për mirëqenia e saj, qoftë ajo e varfër rrjedhojë në mbrojtje dhe ruajtje të apo pasanike, e arsyeshme apo jo, e familjes. shëndoshë apo e sëmurë. Përgjegjësia Divorci, edhe pse është i lejuar, tjetër që bart para Zotit, është sjellja prapëseprapë hyn në kategorinë e e mirë, respekti dhe vlerësimi i saj, çështjeve ndaj të cilave Zoti është i duke mos i shkaktuar asnjë lloj hidhëruar, sepse Pejgamberi (a.s.) ka lëndimi, apo vuajtjeje. Allahu xh.sh. thënë: ” أَ ْبغَ ُض ْال َح َل ِل إِلى َ َّللاِ َّالط َلق “ :thotë Hallalli (e lejuara) më i urryer tek“ َو َعلَى ْال َم ْولُ ِود لَهُ ِر ْزقُ ُه َّن َو ِك ْس َوتُ ُه َّن 19 ”.Allahu është divorci بِ ْال َم ْع ُر ِوف ۚ َل تُ َكلَّ ُف نَ ْف ٌس إِ َّل ُو ْسعَ َها “...Babai i fëmijës ka për Divorci lejohet vetëm atëherë kur detyrë, sipas mundësisë së tij, që jeta nën një kulm bëhet e pa mundur, t’i sigurojë si duhet ushqim dhe megjithatë, përsëri ekzistojnë kritere veshmbathje. Nuk ngarkohet të cilave u duhet përmbajtur, e të askush përtej mundësisë që cilat synojnë mbrojtjen e dinjitetit ka...”17 Po ashtu thotë: dhe respektit të njëri-tjetrit. Sidomos ,të gruas, sepse ajo është më e dobët َو َع ِاش ُر ُوه َّن بِ ْال َم ْع ُر ِوف ۚ فَإِ ْن َك ِر ْهتُ ُم ُوه َّن dhe më shumë mund të jetë objekt i فَعَ َس ٰى أَ ْن تَ ْك َر ُهوا َشْيئًا َويَ ْجعَ َل َّللاُ فِ ِيه َخْي ًرا :përfoljes. Allahu xh.sh. thotë َكثِ ًيرا َّالط َل ُق َم َّرتَ ِان ۖ فَإِ ْم َس ٌاك بِ َم ْع ُر ٍوف أَ ْو Jetoni e silluni mirë me...“ تَ ْس ِر ٌيح بِإِ ْح َس ٍان to! Nëse i urreni ato, bëni durim sepse është e mundur që ju të “Ndarja mund të bëhet urreni diçka, por që Allahu në atë dy herë. Më pas, (gruaja) ose do t’ju sjellë shumë të mira.”18 të mbahet me të mirë, ose të Pra, edhe në rast të ndonjë lëshohet me të mirë...”20 mospëlqimi familja duhet ruajtur, Për rëndësinë që ka dinjiteti përpos nëse është në çështje 19. Ibn Maxhe në Sunen, kitabu: et-Talak, 17. Po aty. babu; Haddethena suvejd, nr. had. 2018. 18. Nisa, 4/19. 20. Bekare, 2/229. 52 Sociologji Islame i gruas, mundësia e divorcit u tuaja. I keni marrë ato me amanet të përkufizua vetëm në dy herë, që Allahut, dhe u janë lejuar me fjalë të të mos përdoret si mjet kërcënimi Allahut”. Më pas tha: ‘Ju ndaj tyre keni e torture në dorën e burrit. Ky obligim t’i furnizoni dhe t’i vishni në mënyrë përkufizim e bën gruan zonjë të të njerëzishme.’ Pastaj vazhdoi: ‘Ju do të shtëpisë, e jo sikur të jetë robëreshë pyeteni për mua, pra çfarë do të thoni?’ Ata në shtëpinë e tij. Kjo sqarohet edhe thanë: ‘Dëshmojmë se me të vërtetë më tepër në ajetet ku Allahu xh.sh. e kumtove (mesazhin), e kreve ia përshkruan përkatësinë e shtëpisë (detyrën) dhe na këshillove.’ Duke gruas, edhe pse në realitet ajo është e ngritur gishtin tregues dhe duke ua e burrit, e që e bën të qartë se ajo drejtuar njerëzve, (Pejgamberi) tha: është mbretëresha, kujdestarja dhe ‘O Zot dëshmo! O Zot dëshmo! tri herë!’”21 menaxherja e saj. Këtë e gjejmë në Kurse Allahu xh.sh. thotë: َولَ ُه َّن ِمثْ ُل الَّ ِذي َعلَ ْي ِه َّن بِ ْال َم ْع ُر ِوف ۚ ,suren Jusuf, ajeti, 23, dhe Ahzab َو ِل ِّلر َج ِال َعلَ ْي ِه َّن دَ َر َجةٌ ۗ َو َّللاُ َع ِز ٌيز َح ِك ٌيم ajeti 33 e 34. Madje, edhe në rastet e gjendjes së divorcit rikthyes, shtëpia “...Gratë kanë aq të drejta sa i përshkruhet asaj si në suren Talak, kanë edhe detyra, sipas arsyes ajeti 1. Përjashtim bëhet vetëm së shëndoshë, ndonëse burrat në rast të ndonjë amoraliteti nga kanë një shkallë (më shumë ana e saj, atëherë i tërhiqet ndera e përgjegjësie) mbi ato. Allahu është përshkrimit të pronësisë si në suren i Plotfuqishëm dhe i Urtë.”22 Nisa, ajeti 15. Kjo përparësi e burrave ndaj Ndërsa burri detyrat që ka ndaj grave nuk është përparësi epërsie, saj, nuk mund t’i konsiderojë si por përgjegjësie. Në realitet, në epërsi, ose si shkëmbim ndaj rehatisë përgjegjësinë e burrave, është një e qetësisë që ajo ia siguron, sepse ndjenjë rehatie e grave për interesin të drejtat që i takojnë asaj nuk janë që tregon burri ndaj saj. Për më dhuratë nga shpirtgjerësia e tij, por tepër, ajeti i ngjyros udhëzimet e obligim që është ngarkuar nga Ligji tij me butësi dhe drejtësi. Pra, në Islam, i cili e konsideron atë amanet këtë përgjegjësi nuk gjendet ndonjë tek ai. Pejgamberi (a.s.) ka thënë: lloj epërsie me të cilën gruaja do ,ta ndiente veten të nënçmuar ”... فَاتَّقواُ َّللاَ فِي النِّ َس ِاء فَإِنَّ ُك ْم أَ َخ ْذتُ ُم ُوه َّن përndryshe do të shuhej dashuria e بِأََم ِان َّللاِ َو ْاستَ ْحلَْلتُْم فُ ُر َوج ُه َّن بِ َكِلَم ِة َّللاِ(...) mirëkuptimi që ekziston ndërmjet َولَ ُه َّن َعلَ ْي ُك ْم ِر ْزقُ ُه َّن َو ِك ْس َوتُ ُه َّن بِ ْال َم ْع ُر ِوف (...) tyre, dhe ato do të zëvendësoheshin َوأَ ْنتُ ْم تُ ْسأَلُ َون َعنِّي فَ َما أَ ْنتُ ْم قَائِلُ َون قَالُوا نَ ْش َهدُ me pasim të heshtur e nënshtrim të أَنَّ َك قَ ْد بَلَّ ْغ َت َوأَدَّْي َت َونَ َص ْح َت فَقَ َال بِإِ ْصبَِع ِه َّالسبَّابَ ِة يَ ْرفَعُ َها إِلَى َّالس َم ِاء َويَ ْن ُكتُ َها إِلَى النَّ ِاس :Muslimi në Sahih, kitabu: el-Haxh, babu .21 اللَّهم ْاشه ْد اللَّهم ْاشه ْد ثَ َل َث مر ٍات...“ .Haxhxhetu’n-nebij, nr. had. 2137 ُ َّ َ ُ َّ َ َ َّ “...Kini frikë Allahun ndaj grave 22. Bekare, 2/228. 53 Sociologji Islame plotë, në vend të komunikimit dhe edhe aspekte tjera, siç është dhurata bashkëveprimit në bartjen e barrës bashkëshortore, gjegjësisht mehri, së përgjegjësisë familjare.23 i cili është e drejtë ekskluzive e saj. Allahu xh.sh. siç e gradoi burrin Kjo dhuratë/mehr, ia detyron burrit me fuqi fizike, durim, guxim, etj., ndjenjën e seriozitet ndaj këtij akti, që t’ia sigurojë anëtarëve të familjes ndërsa gruas ia largon të gjitha jetesën më të mirë, po ashtu e mendimet e dyshimta në seriozitetin gradoi gruan, me ndjenja të holla e e tij. Allahu xh.sh. thotë: َوآتُوا النِّ َس َاء َصدُقَاتِ ِه َّن نِ ْحلَةً të buta. Ajo posedon përgatitje më të madhe që t’u fal fëmijëve dashuri “Dhe jepuni (me gjithë zemër) dhe përkujdesje të pamasë e të pa grave tuaja dhuratën e kurorëzimit...”26 kompensuar për të cilën ata janë më Po ashtu ajo ka të drejtën e se të nevojshëm se çdo gjë tjetër.24 vizitës së familjes së saj. Allahut Përgjegjësia e burrit nuk e xh.sh. thotë: َو َع ِاش ُر ُوه َّن بِ ْال َم ْع ُر ِوف ul vlerën e gruas, përkundrazi, i heq barrën, të cilën nuk është e “...Çoni jetë të mirë me përgatitur ta kryejë. Meqë konstrukti to...”27 e që nënkuptohet se nga i saj fizik e pengon nga shumë jeta e mirë është edhe të lejuarit e punë të rënda, e posaçërisht gjatë vizitës së familjes. Kurse mohimi kohërave të shtatzënisë, gjidhënies, i kësaj të drejte çon në tendosjen e rritjes së fëmijës, etj., dhe nëse gruas marrëdhënieve, ftohjen martesore, do t’i mbështetej edhe përgjegjësia humbjen e raportit të dashurisë financiare do të ishte tërësisht një dhe respektit. Pos kësaj, shkëputja padrejtësi, duke e ngarkuar madje e lidhjeve familjare, është veprim edhe me një barrë të cilën nuk mund shumë i urryer në Islam dhe ta bartë.25 rreptësisht i ndaluar, sepse Pos aspektit të përgjegjësisë, që Pejgamberi (a.s.) ka thënë: ” َل يَ ْد ُخ ُل ْال َجنَّةَ قَ ِاط ُع َر ِحمٍ“ e përmendëm, vijnë në konsideratë “Nuk hyn në Xhenet bojkotuesi i 23. Es-Sadik el-Kabbudi, Usesu binai’sh- lidhjeve familjare.”28 shehsijeti min hilali’l Kur’ani’l Kerim, (Bazat e Ndonëse burri nuk ka të drejtë ndërtimit të personalitetit përmes Kur’anit ta ndalojë gruan ta vizitojë familjen, Fisnik), f. 244. po ashtu edhe gruas nuk i takon të 24. Shih: Muhammed Reshid Rida, Tefsiru’l- Menar, (Komentimi ndriçues), Darul el- dalë nga shtëpia pa dijen e burrit, Mearif, Bejrut, pa vit bot., bot: 2, vëll. 5, f. 59. 25. Shih gjerësisht për të drejtat e gruas, 26. Nisa,4/4. obligimet e burrit te: Hamude Abdulati, 27. Nisa,4/19. Struktura familjare në Islam, Logos-A, Shkup, 28. Muslimi në Sahih, kitabu: el-Birr, babu: 1995, f. 145-165. Sileturr-rrahm, nr. had. 4637. 54 Sociologji Islame madje edhe për vizitë familjare.29 E dyta: Ai duhet të jetë vetëm Synimi kryesor i jetës në lidhje me atë që ka të bëjë me të bashkëshortore është dominimi drejtën e burrit. i rehatisë dhe prehjes në jetën E treta: Respekti duhet të jetë familjare. Për përgatitjen e një brenda mundësisë së kryerjes së ambienti të tillë gruaja është shumë kërkesës, sepse Allahu xh.sh. thotë: َل يُ َك ِلّ ُف َّللاُ نَ ْف ًسا إِ َّل ُو ْسعَ َها më e gatshme. Prandaj besimi islam kërkoi prej saj obligime të caktuara “Allahu nuk e ngarkon që, në jetën familjare dhe, për askënd përtej fuqisë që ka...”31 rrjedhojë, atë shoqërore të dominojë Kjo është korniza e përgjithshme rehatia dhe siguria. Nga obligimet që e respektit, e cila përmban brenda saj reflekton sjellje pozitive mirëkuptim edhe kushte të tjera: dhe harmoni në familje është: 1- Gruas nuk i lejohet të pranojë apo të fusë burra të huaj në shtëpi, 2.2. Përgjegjësitë e gruas ose të pranojë ndonjë dhuratë prej ndaj burrit tyre, apo t’i huazojë ndokujt, apo ta menaxhojë pasurinë e tij pa lejen e Respekti, siç e pamë edhe më tij, përpos në rast se ai nuk i kryen lart, ndërmjet bashkëshortëve duhet obligimet e tij financiare ndaj familjes. të jetë i ndërsjellë, por këtu do Pejgamberi (a.s.) i tha Hindit, kur ajo përmendim respektin e veçantë, që u ankua për koprracinë e të shoqit, gruaja duhet të ketë ndaj burrit. Por, Ebu Sufjanit: ” ُخ ِذي أَ ْن ِت َوبَنُ ِوك َما يَ ْك ِف ِيك بِ ْال َم ْع ُر ِوف“ duhet theksuar se ky respekt është nën korniza dhe kushte të caktuara “Merr ti dhe bijtë e tu nga pasuria e si: tij aq sa është e arsyeshme se të mjafton.”32 E para: Respekti të jetë brenda 2- Gruaja kryeneçe, nuk ka të kornizës së veprave të lejuara. drejtë ta kundërshtojë burrin në Pejgamberi (a.s.) ka thënë: ndërmarrjen e masave të duhura, :sipas ligjit islam. Allahu xh.sh. thotë ”َل َط َاعةَ ِل َم ْخلُ ٍوق فِي َم ْع ِصيَ ِة َّللاِ َع َّز َو َّاللتِي تَ َخافُ َون نُ ُش َوز ُه َّن فَ ِع ُظ ُوه َّن َو َج َّل“ ْ َو ْاه ُج ُر ُوه َّن فِي ال َم َض ِاجعِ َو ْاض ِربُ ُوه َّن ۖ فَإِ ْن Nuk ka dëgjueshmëri ndaj“ أَ َط ْعنَ ُك ْم فَ َل تَ ْبغُوا َعلَ ْي ِه َّن َسبِ ًيل ۗ إِ َّن َّللاَ َك َان َع ِليًّا asnjë krijese që i bën mëkat Allahut të َكبِ ًيرا Lartmadhëruar.”30 “E ato që u keni drojë 29. Muhammed Hasan ebu Jahja, Ahdafu’t- kryelartësisë së tyre, këshillojini, (e, teshri’i’l islami, (Synimet e legjislacionit islam), nëse kjo s’bën dobi) largohuni nga Darul Furkan, Amman, 1985, f. 518. 30. Ahmedi në Musned, kitabu: Senedu’l 31. Bekare, 2/286. ashereti’l mebesh-shiriine, babu: Min 32. Buhariu në Sahih, kitabu: el-Bujuuë, musned Alij ibni ebi Talib, nr. had. 1041. babu: Men exhra emru emsari, nr. had. 2059. 55 Sociologji Islame shtrati (e më në fund) i rrihni ato (a.s.) filloi duke i dhënë detyra të (lehtas). Por, nëse ato ju binden, caktuara, së pari imamit, përkatësisht atëherë mos u sillni keq ndaj tyre. udhëheqësit, dhe pastaj anëtarëve Allahu, me të vërtetë, është i të familjes, ndaj të cilave do të kenë Lartësuar dhe i Madhëruar!”33(*) përgjegjësi në Ditën e Gjykimit, dhe 3- Nuk ka të drejtë ta ndalojë tha: ” ُكلُّ ُكْم َراعٍ َو ُكلُّ ُكْم َم ْسئُ ٌول َع ْن َر ِعيَّتِِه burrin në martesën e dytë, përveç ْ ِال َم ُام َراعٍ َو َم ْسئُ ٌول َع ْن َر ِعيَّتِ ِه َو َّالر ُج ُل َراعٍ nëse e ka kushtëzuar në kurorëzim فِي أَ ْه ِل ِه َو ُه َو َم ْسئُ ٌول َع ْن َر ِعيَّتِ ِه َو ْال َم ْرأَةُ َر ِاعيَةٌ derisa ajo është me të, e nëse ai فِي بَ ْي ِت َز ْو ِج َها َو َم ْسئُولَةٌ َع ْن َر ِعيَّتِ َها َو ْال َخ ِاد ُم martohet, në këtë rast, ajo ka të 34 َراعٍ فِي َم ِال َسيِِّدِه َو َم ْسئُ ٌول َع ْن َر ِعيَّتِ ِه قَ َال .drejtë shkurorëzimi َو َح ِس ْب ُت أَ ْن قَ ْد قَ َال َو َّالر ُج ُل َراعٍ فِي َم ِال أَبِ ِيه Nga të drejtat dhe obligimet َو َم ْسئُ ٌول َع ْن َر ِعيَّتِ ِه َو ُكلُّ ُك ْم َراعٍ َو َم ْسئُ ٌول َع ْن e ndërsjella bashkëshortore të َر ِعيَّتِهِ“ lartpërmendura, shohim se feja islame synon ruajtjen, sigurinë dhe “Secili prej jush është kujdestar stabilitetin e familjes. Mbikëqyrja e dhe secili prej jush është përgjegjës për Allahut është mekanizmi më efikas kujdestarinë e tij. Imami (udhëheqësi) dhe më i sigurt, sepse ai depërton është kujdestar dhe përgjegjës për kudo dhe ndaj secilit individ, prandaj kujdestarinë e tij. Burri është kujdestar për shumë ajete(,) pasi përfundojnë me familjen e tij dhe përgjegjës për kujdestarinë sqarimin e dispozitës së caktuar, e tij. Gruaja është kujdestare e shtëpisë së vijojnë me tërheqjen e vëmendjes në burrit të saj dhe përgjegjëse për kujdestarinë mbikëqyrjen e Zotit dhe diturinë e e saj. Shërbëtori është kujdestar në Tij mbi të gjitha veprat e njeriut.35 pasurinë e zotërisë së tij dhe përgjegjës për Për të dominuar në shoqëri kujdestarinë e tij. (Transmetuesi tha) ngrohtësia, mëshira, dhe rehatia, Mendoj se tha: Njeriu është kujdestar në për rrjedhojë në familje, Pejgamberi pasurinë e babait të tij dhe përgjegjës mbi të. Të gjithë ju jeni kujdestarë dhe përgjegjës 33. Nisa, 4/34. 36 (*) Ky ajet kërkon trajtim më vete, por këtu për kujdestarinë tuaj.” hapësira nuk na lejon një gjë të tillë, sepse Të gjitha këto çështje i shërbejnë realizimi i nivelit të duhur kërkon sqarim familjes që ajo të vazhdojë jetën psikologjik shumë më të gjerë. në mirëkuptim, stabilitet, rahati e 34. Shih: Hammude Abdul Ati, Struktura e dashuri ndërmjet anëtarëve të saj, familjes në Islam, f. 162-174 dhe Muhamed Ebu Jahja, Ahdafu’t-teshri’i’l islami, (Qëllimet e që këto të reflektohen edhe në e legjislacionit islam), f. 509. shoqëri. 35. Shih: Bekare, 2/29, 32, 96, 110, 115, 127, 233 etj.; Al ‘Imran, 3/15, 20, 34, 63, 73, 156, etj.; Nisa, 4/11, 12, 17, 58, 134, etj.; 36. Buhariu në Sahih, kitabu: el-Xhumuah, Maide, 5/71, 117, etj.; Hud, 11/93; Ahzab, babu: el-Xhum’atu fi’l kura vel mudun, nr. 33/52; Kaf, 50/18. had. 844. 56 Sociologji Islame

3. Relacionet e tjera familjare për shkak të varfërisë, sepse Ne u furnizojmë juve dhe ata,...”37 Dhe 3.1. Përgjegjësia e prindërve thotë: َو َل تَ ْقتُلُوا أَ ْو َلدَ ُك ْم ndaj fëmijëve َخ ْشيَةَ إِ ْم َل ٍق ۖ نَ ْح ُن نَ ْر ُزقُ ُه ْم َوإِيَّ ُاك ْم ۚ إِ َّن قَتْلَ ُه ْم َك َان ِخ ْطئًا َكبِ ًيرا Ndonëse prindërit e konsiderojnë veten se kanë të “Mos i mbytni fëmijët tuaj drejta absolute ndaj fëmijëve të nga frika e varfërisë, se Ne i tyre, megjithatë ekzistojnë disa furnizojmë ata dhe juve, e mbytja përkufizime të caktuara, ndaj të cilave e tyre është gjynah i madh.”38 kanë obligime para Allahut xh.sh., Në ajetin e parë Allahu xh.sh. ndër të cilat mund të përmendim: ua tërheq vëmendjen atyre se Ai siç ju furnizon juve, do i furnizojë edhe 3.1.1. E drejta e fëmijëve për jetë ata. Ndërsa në të dytin iu sqaron se furnizimi i prindërve ndodh për Ndoshta kjo çështje duket si e shkak të fëmijëve të tyre, gjegjësisht kotë, nëse ajo zhvishet nga konteksti të vegjëlve! Pra, në këtë mënyrë, historik, por, për fat të keq, ngjarje Allahu tregon shëmtinë e krimit të tilla ndodhin edhe në kohën e që bëhet nën pretekstin e varfërisë. sotme, edhe pse të rralla, megjithatë Prandaj askush, për çfarëdo arsye, kohë pas kohe dëgjojmë apo lexojmë nuk ka të drejtë t’ia rrëmbejë jetën lajme, që prindër të caktuar orvaten, dikujt tjetër, madje as prindi fëmijës apo i mbysin fëmijët e tyre. Këtë së tij.39 akt të shëmtuar e kryejnë nën pretekste të ndryshme, si vështirësitë 3.1.2. E drejta e përkatësisë dhe ekonomike, apo angazhimi i tepërt njohjes së atësisë: ndaj fëmijëve, madje shpesh, duke e mbytur veten, vrasin edhe fëmijët e Përkatësia është e drejtë tyre, etj. esenciale e çdo fëmije, përveç nëse Allahu xh.sh. e ndaloi rreptësisht nuk ekziston asnjë mundësi për që jeta e fëmijëve t’i ekspozohet rrezikut, nën çfarëdo preteksti qoftë, 37. En’am, 6/151. ndërsa vrasësi i tyre konsiderohet 38. Isra, 17/31. 39. Shih gjerësisht për vrasjen e fëmijëve kriminel, i cili meriton ndëshkim në nga varfëria te: Muhammed Mutevel-li këtë botë dhe në botën tjetër. Allahu Esh-Sha’ravi, Tefsiru Havatir, në: https:// xh.sh. thotë: www.altafsir.com/Tafasir.asp?t Mad =hNo=7&tTafsirNo=76&tSoraNo َو َل تَ ْقتُلُوا أَ ْو َلدَ ُك ْم ِم ْن إِ ْم َل ٍق ۖ نَ ْح ُن نَ ْر ُزقُ ُك ْم &tAyahNo=151&t Display=yes&6 وإيَّ ُاهم Page=2&Size=1&LanguageId=1, qasja e َ ِ ْ “...mos i mbytni fëmijët tuaj fundit më: 03. 03. 2020. 57 Sociologji Islame njohjen e prindërve biologjik, kur të rritet dhe ta kuptojë realitetin, fëmija është i gjetur dhe nuk mund arrin deri tek urrejtja e dy palë t’i njihen prindërit e tij. Duke u nisur prindërve, atyre biologjikë dhe atyre nga ky parim esencial besimi islam adoptues!41 Madje, psikologët mund e ndaloi birësimin apo adoptimin të na numërojnë edhe më shumë e fëmijëve, edhe në rast se është i pasoja (të) tjera(,) të cilat na i zbulon gjetur, duke e përvetësuar si të vetin. realiteti i hidhur dita ditës. Prandaj Gjithsesi nga myslimani kërkohet feja e bëri obligim që fëmijëve t’iu që ta rrisë, edukojë e arsimojë një njihet origjina prindërore biologjike fëmijë të tillë, në mënyrën më të e tyre, madje edhe nëse ata nuk e mirë të mundshme, por, assesi t’ia duan një gjë të tillë. mohojë origjinën biologjik, sepse ai do të ketë shumë pasoja të rënda 3.1.3. E drejta e mëndeshës: psikike në tërë periudhat e jetës së tij të mëvonshme. Allahu xh.sh. thotë: Nga të drejtat natyrore, të cilat ٰ i takojnë fëmijës, është edhe ushqimi َو َما َجعَ َل أَ ْد ِعيَ َاء ُكْم أَْبنَ َاء ُكْم ۚ ذَِل ُكْم قَْولُ ُكْم ose gjidhënia. Nëna, padyshim, ka بِأَ ْف َو ِاه ُك ْم ۖ َو َّللاُ يَقُ ُول ْال َح َّق َو ُه َو يَ ْه ِدي َّالسبِ َيل përparësi ndaj kësaj përgjegjësie.42 ْاد ُع ُوه ْم ِلبَائِ ِه ْم ُه َو أَ ْق َس ُط ِع ْندَ َّللاِ ۚ فَإِ ْن لَ ْم تَ ْعلَ ُموا Por, nëse nuk ka mundësi, në këtë آبَ َاء ُه ْم فَإِ ْخ َوانُ ُك ْم فِي ِالدّ ِين َو َم َو ِال ُيك ْم “...e as fëmijët tuaj të birësuar rast i ati është i ngarkuar t’ia sigurojë (Allahu) nuk i konsideron si bij të qumështin, apo mëndeshën. vërtetë. Këto janë vetëm fjalë që dalin prej gojës suaj, kurse Allahu e thotë 3.1.4. E drejta e edukimit: të vërtetën dhe udhëzon në rrugë të drejtë. Thërritini të birësuarit sipas Prindërit janë përgjegjësit etërve të tyre! Kjo është më e drejtë kryesorë për edukimin e fëmijëve te Allahu. Në qoftë se nuk e dini të tyre. Ata duhet të përkujdesen emrin e etërve të tyre, konsiderojini ndaj tyre si për aspektin fizik dhe ata si vëllezërit tuaj të besimit dhe si atë psikik, sepse Pejgamberi (a.s.) ka të mitur nën tutelën tuaj...”40 thënë: ” ُك ُّل َم ْولُ ٍود يُولَدُ َعلَى ْال ِف ْط َرةِ فَأَبَ َواهُ Pra, përkatësia prindërore është يُ َه ِّودَانِ ِه أَ ْو يُنَ ِ ّص َرانِ ِه أَ ْو يُ َم ِّج َسانِ ِه...“ e drejtë esenciale e çdo njeriu. Për fat të keq birësime të tilla edhe sot bëhen “Çdo i lindur lind në natyrshmërinë e nën arsyetimin e dhembshurisë dhe humanizmit ndaj të afërmve që nuk 41. Për fat të keq në shoqërinë shqiptare kanë fëmijë. Iu dhimbset i afërmi, ende praktikohet një adoptim apo huazim i ndërsa e harrojnë tërësisht ndjenjën tillë i fëmijëve tek të afërmit e tyre, ndonëse dhe dinjitetin e fëmijës, i cili, pasi Islami dominon në këtë shoqëri prej më shumë se pesë shekuj! 40. Ahzab, 33/4-5. 42. Shih: Bekare, 2/233. 58 Sociologji Islame tij (të fesë), por prindërit e bëjnë atë hebre pastaj ta përthithin atë moral në të apo të krishterë apo adhurues të zjarrit...”43 gjitha aspektet e jetës së tyre. Pra, prindërit janë ata të cilët Gjatë edukatës duhet pasur do të kultivojnë te fëmija besimin e kujdes nga favorizimi i ndonjërit vërtetë të natyrshmërisë së njeriut, që ndaj tjetrit, sepse ata në atë moshë është besimi islam, ose do të mbjellin të njomë janë tepër të prekshëm tek ai ndonjë besim të devijuar. emocionalisht, dhe një përparësi e Procesi i edukimit, sipas Islamit, tillë mund t’i çojë deri te(k) urrejtja fillon që nga koha kur ai të jetë i aftë ndaj njëri-tjetrit, madje, mund t’i çojë të konceptojë besimin në Zot,44 që edhe deri te kurdisja e intrigave ndaj të vazhdohet me kultivimin e këtij të favorizuarit. Për të qenë sa më larg besimi sipas fazës së fëmijërisë. kësaj situate, aspak të lakmueshme, Deri sa të arrijë në fazën e të bërit Allahu xh.sh. na tërheq vëmendjen zakon namazin në jetën e tij, sepse përmes tregimit në suren Jusuf.46 Pejgamberi (a.s.) ka thënë: َ َ Përgjegjësitë e fëmijëve .3.2 ” ُم ُروا أ ْو َلدَ ُك ْم بِ َّالص َلةِ َو ُه ْم أ ْبنَ ُاء َس ْبعِ ndaj prindërve ِسنِ َين َو ْاض ِربُ ُوه ْم َعلَ ْي َها َو ُه ْم أَ ْبنَ ُاء َع ْش ٍر َوفَ ِّرقُوا ْ بَ ْينَ ُه ْم فِي ال َم َض ِاجعِ“ “Urdhëroni fëmijët tuaj të falen kur Marrëdhënia e ndërsjellë ata i kanë (mbushur) shtatë vjeç dhe ndërmjet fëmijëve dhe prindërve rrihini (lehtë) ata kur janë dhjetë, dhe duhet të jetë i(e) bazuar në ngrohtësi, ndajini nga shtretërit e tyre.”45 dashuri dhe respekt. Sidomos kur ta Nga detyrat e prindit po ashtu kemi parasysh dallimin në moshë është edhe arsimimi i fëmijës, e ndërmjet bijve/bijave dhe prindërve. sidomos me edukimin kur’anor, Kjo marrëdhënie duhet të jetë e atij sepse arsimin e përgjithshëm tashmë niveli saqë të duket sikur i mbulon në shumicën e vendeve e garanton me dashuri dhe mëshirë, duke shteti, ndërsa në mungesë të kujdesit mos lënë hapësirën më të vogël të shtetëror, me edukimin kur’anor ndjenjës së ndonjë lloj inferioriteti obligohet prindi. Gjithashtu apo largimi nga ata. Kjo për arsye se duhet t’u mësohet atyre biografia ata tërë jetën ua kushtuan fëmijëve, e Pejgamberit (a.s.), i cili është ndërkaq në fund kur ata kanë nevojë shëmbëlltyrë e moralit të lartë, që më nuk duhet të ndihen të përbuzur. 43. Buhariu në Sahih, kitabu: el-Xhenaiz, Për rëndësinë e sjelljes që babu: Ma kile fi evladil mushrikiin, had. nr. duhet pasur ndaj prindërve Allahu 1296. xh.sh. dëgjueshmërinë e tyre e solli 44. Shih: Lukman: 13-19. menjëherë pas obligueshmërisë së 45. Ebu Davudi në Sunen, kitabu: es-Sala, babu: Meta ju’merul gulamu bis-sala, nr. 46. Shih gjerësisht: Jusuf, 12/4-48 dhe 58- had. 418. 100. 59 Sociologji Islame

أَنَ َاب إِلَ َّي ۚ ثَُّم إِلَ َّي َمْر ِجعُ ُكْم فَأُنَبِّئُ ُكْم بَِما ُكْنتُْم :adhurimit ndaj Tij, kur thotë تَ ْع َملُ َون َوقَ َض ٰى َربُّ َك أَ َّل تَ ْعبُدُوا إِ َّل إِيَّاهُ َوبِ ْال َو ِالدَ ْي ِن Ne e kemi urdhëruar njeriun“ إِ ْح َسانًا ۚ إِ َّما يَ ْبلُغَ َّن ِع ْندَ َك ْال ِكبَ َر أَ َحدُ ُه َما أَ ْو ِك َل ُه َما .që t’i nderojë prindërit e vet فَ َل تَقُ ْل لَ ُه َما أُ ٍّف َوَل تَْن َه ْر ُه َما َوقُ ْل لَ ُه َما قَْو ًل Nëna e ka mbartur atë, duke َك ِر ًيما َو ْاخ ِف ْض لَ ُه َما َجنَ َاح الذُّ ِّل ِم َن َّالر ْح َم ِة ,duruar mundim pas mundimi َوقُ ْل َر ِّب ْار َح ْم ُه َما َك َما َربَّيَانِي َص ِغ ًيرا “Zoti yt ka urdhëruar, që e ndarja e tij (nga gjiri) është të mos adhuroni askënd tjetër brenda dy vitesh. (Ne i thamë përveç Atij dhe që të silleni mirë atij:) ‘Bëhu falënderues ndaj Meje me prindërit. Nëse njëri prej tyre dhe prindërve të tu! Tek Unë do ose të dy arrijnë pleqërinë te ti, të ktheheni të gjithë.’ Nëse ata mos u thuaj atyre as “uh!”, mos orvaten, që të më shoqërosh Mua i kundërshto, por drejtoju atyre (në adhurim) diçka, për të cilën me fjalë respekti. Lësho para tyre ti nuk ke dijeni, mos i dëgjo, por krahët e përuljes prej mëshirës sillu mirë me ata në këtë jetë dhe dhe thuaj: ‘Zoti im, mëshiroji ata, ndiq rrugën e atij që drejtohet ashtu siç më kanë rritur, kur unë tek Unë me devotshmëri; pastaj, isha i vogël!’”47 tek Unë do të ktheheni dhe Unë Sjellja e mirë ndaj tyre duhet të do t’ju lajmëroj për atë që keni arrijë deri në atë nivel saqë edhe fjala bërë.”48 më të vogël e që është ofshama me Kjo mirësjellje duhet të shtrihet “uh”,të mos përdoret, por gjithmonë edhe pas vdekjes së tyre, sepse të sillet me përulje dhe me lutje Zotit Pejgamberi (a.s.) ka thënë: ”إِذَا َم َات ِْالْن َس ُان ْانقَ َط َع َعْنهُ َع َملُهُ إَِّل për ata. Madje, Allahu xh.sh. për ِم ْن ثَ َلثَ ٍة َصدَقَ ٍة َج ِاريَ ٍة أَ ْو ِع ْل ٍم يُ ْنتَفَ ُع بِ ِه أَ ْو َولَ ٍد falënderim ndaj tyre shkon edhe më َص ِالحٍ يَ ْد ُعو لَهُ“ larg, duke e obliguar njeriun të jetë i dëgjueshëm ndaj prindërve edhe “Kur vdes njeriu i ndërpritet e atëherë kur ata nuk janë myslimanë. tërë vepra e mirë e tij, pos tri prej tyre: Përpos nëse ajo dëgjueshmëri bie në Sadakaja/lëmosha e vazhdueshme, dituria kundërshtim me adhurimin e Zotit. e dobishme, apo fëmija i mirë, i cili lutet Megjithatë, edhe në këtë rast, ata për të.”49 duhen shoqëruar me mirësjellje dhe Nga lutjet të cilat Zoti i mësoi humanizëm. Allahu xh.sh. thotë: të luten robt e Tij, e cila ndërkohë ,përsëritet në çdo namaz pas etehijatit َو َو َّص ْينَا ْ ِال ْن َس َان بِ َو ِالدَ ْي ِه َح َملَتْهُ أُ ُّمهُ َو ْهنًا është lutja për prindërit e tij, ku َعلَ ٰى َو ْه ٍن َوفِ َصالُهُ فِي َع َامْي ِن أَ ِن ْاش ُكْر ِلي َو ِل َو ِالدَ ْي َك إِلَ َّي ْال َم ِص ُير َوإِ ْن َج َاهدَ َاك َعلَ ٰى أَ ْن .Lukman, 31/14-15 .48 تُ ْشِر َك بِي َما لَْي َس لَ َك بِ ِه ِعْلٌم فََل تُ ِط ْع ُه َما ۖ ,Muslimi në Sahih, kitabu: el-Vesijje .49 وصاح ْبهما في الدُّ ْنيا معروفًا ۖ واتَّبع سبيل م ْن babu: Ma jelhakul insanun mineth-thevab َ َ ِ ُ َ ِ َ َ ْ ُ َ ِ ْ َ ِ َ َ 47. Isra, 17/23-24. ba’del vefat. nr. had. 3084. 60 Sociologji Islame thuhet: 3.3. Marrëdhënia me farefisin: َربَّنَا ْاغ ِف ْر ِلي َو ِل َو ِالدَ َّي َو ِل ْل ُم ْؤ ِمنِ َين يَ ْو َم Këtu bëjnë pjesë si të afërmit يَقُ ُوم ْال ِح َس ُاب “Zoti ynë, më fal mua, nga ana e babait dhe ata nga ana e prindërit e mi dhe besimtarët në nënës. Allahu xh.sh. urdhëroi për Ditën, kur do të jepet llogari!”50 mbajtjen e lidhjes familjare dhe Ndërsa hidhërimi i tyre lidhet farefisnore, duke e konsideruar këtë direkt me hidhërimin e Zotit. lidhje besatim ndërmjet Zotit dhe Pejgamberi (a.s.) ka thënë: besimtarit. Thyerja e këtij urdhri e fut njeriun në rrethin e njerëzve të ” ِر َضى َّالر ِّب فِي ِر َضى ْال َو ِال ِد َو َس َخ ُط ,këqij, shkatërrimtarë e të dështuar َّالر ِّب فِي َس َخ ِط ْال َو ِالدِ“ “Kënaqësia e Zotit është në kënaqësinë dhe pastaj ndaj tyre vjen mallkimi i e prindit, kurse zemërimi i Zotit është në Zotit. Këtë e kuptojmë nga disa ajete zemërimin e prindit.”51 me urdhra të tilla.53 Pejgamberi (a.s.) Madje, zullumin ndaj tyre e ka thënë: ” َل يَ ْد ُخ ُل ْال َجنَّةَ قَ ِاط ُع َر ِحمٍ“ .bëri nga mëkatet më të mëdha Pejgamberi (a.s.) ka thënë: “Nuk hyn në Xhenet ai që i ndërpret lidhjet familjare.”54 ”أَ َل أُنَبِّئُ ُك ْم بِأَ ْكبَ ِر ْال َكبَائِ ِر ثَ َلثًا قَالُوا بَلَى يَا َر ُس َول َّللاِ قَ َال ْ ِال ْش َر ُاك بِ َّاللِ و ُعقُ ُوق ْالو ِالدَ ْين Ky njeri nuk duhet të largohet َ َ ِ و َجلَ َس و َك َان ُمتَّ ِكئًا فَقَ َال أَ َل وقَ ْو ُل ُّالز ِور قَ َال فَ َما nga familja dhe farefisi sado që َ َ َ َز َال يُ َك ِّر ُر َها َحتَّى قُ ْلنَا لَ ْيتَهُ َس َك َت“ të ketë ndonjë hidhërim, apo “A t’ju lajmëroj për mëkatet më të mosmarrëveshje, ndërsa për çështje mëdha, këtë e tha tri herë! Po si jo u shprehën më të lehta as duhet të trajtohen, të pranishmit: Tha: Të bërit rival Allahut, si inferioriteti apo mospajtimi në mosbindja ndaj prindërve.” Meqenëse mendime etj., sepse ai kërcënohet ishte i mbështetur, u drejtua dhe tha: shumë rreptë nëse i shkëput lidhjet “Gjithsesi edhe gënjeshtra. Vazhdoi duke familjare. e përsëritur atë, saqë dëshiruam sikur të kishte heshtur.”52 Përfundim Nga marrëdhëniet, të cilat nuk Nga ajo që u tha deri më tani mohohen në lidhjen dhe përforcimin shohim se ndikimi i fesë islame në familjar, janë: marrëdhëniet familjare e farefisnore është shumë i rëndësishëm, madje 50. Ibrahim, 14/41. edhe esencial në përforcimin e këtyre 51. Tirmidhiu në Sunen, kitabu: el-Birr ves- marrëdhënieve. Islami i mbyll të gjitha sileh, babu: Ma xhae minel fadli fi redjil validejni, nr. had. 1821. 53. Shih: Bekare, 2/27; Rra’d, 13/25; 52. Buhariu në Sahih, kitabu: esh-Shehadat, Muhammed, 47; babu: Ma kiile fi shehadeti ez-zuur, nr. had. 54. Muslimi në Sahih, kitabu: el-Birru ves- 2460. sileh, babu: Siletu’rr-rrehm, nr. had. 4637. 61 Sociologji Islame dyert e urrejtjes, inatit, mllefeve që duhur, dhe ballafaqimi me problemet çojnë në shkatërrimin dhe copëzimin esenciale të jetës bëhet më i lehtë, familjar, duke i zëvendësuar ato me energjia e saj shkon aty ku duhet, e dashuri, ngrohtësi dhe harmoni, jo të harxhohet kot në çështje nga të duke filluar nga bashkëshortët, cilat jo vetëm që nuk ka dobi, por më fëmijët e pastaj me prindërit dhe tepër ka dëm . deri te farefisi më i gjerë. Tërë këtë e Nëse besimtarët i përmbahen bëri që brenda familjes të dominojë këtyre urdhrave, padyshim, ata do rehatia dhe paqja, të cilat më pas do ta kryejnë misionin me të cilin janë të reflektojnë në rreth më të gjerë, ngarkuar, që është adhurimi i Allahut që është shoqëria në tërësi, e cila xh.sh. përmes ndërtimit të Tokës personifikon hadithin e Pejgamberit dhe jo të merren me armiqësi të (a.s.) i cili ka thënë: kota në të cilat e humbin energjinë e tyre, duke i çuar ata në humbjen ”ْالُمْؤِمُن ِلْلُمْؤِمِن َكْالبُْنيَ ِان يَ ُشدُّ بَْع ُضهُ .e kësaj bote dhe të botës tjetër بَ ْع ًضا“ “Besimtari për besimtarin është si Ndonëse kjo botë iu nënshtrua atyre ndërtesa, muret e së cilës e shtrëngojnë njëri kur ata vepronin si individë dhe si tjetrin.”55 shoqëri, sipas porosive të kësaj feje, Në këtë mënyrë rritet edhe dhe imunitetin shoqëror e kishin në imuniteti i shoqërisë, në nivelin e nivelin më të lartë.

55. Muslimi në Sahih, kitabu: el-Birru ves- sileh, babu: Terahumi’l mu’minin, nr. had. 4684.

62 Sociologji Islame

Literatura

Kurani i madhërishëm, përktheu: Hasan I. Nahi. Përgatiti për botim: Instituti Shqiptar i Mendimit dhe Qytetërimit Islam, bot. i 5, Tiranë, 2007. Abdul Ati, Hamude, Struktura familjare në Islam, Logos-A, Shkup, 1995. Abdullahu, Zija, Ndikimi i besimit në sjelljen e muslimanit”, Prishtinë, 2017. Ebu Davud, Sulejman ibën Esh’ath, Sunenu Ebi Davud, Stanboll, pa vit dhe nr. bot. Ebu Jahja, Dr. Muhammed Hasan, Ahdafu’t-teshri’i’l-islami, Daru’l Furkan, Amman, bot. 1, 1985. Ed-Derkash, Dr. El-Hadi, El-Akdu’l-hadari fi sheriati’l-Kur’an,Daru Kutejbe, Tunis, bot. 1, 1989. El-Buhari, Muhammed ibën Ismail, Sahihu’l Buhari, Stanboll, pa vit dhe nr. bot. El-Kab-budi, Dr. Es-Sadik, Usesu binai’sh-shehsijeti min hilali’l-Kur’ani’l-Kerim, Daru et-Tunisije li’n-neshri, Tunis, bot. 1, 1981. Esh-Sha’ravi, Muhammed Mutevel-li “Tefsiru Havatir”, në: https://www. altafsir.com/ Tafasir. asp?t Madh No=7&t TafsirNo=76&t SoraNo=6&t Ayah No=151&t Display=yes& Page=2& Size=1&LanguageId=1, qasja e fundit më: 03. 03. 2020. Et-Tirmidhi, Muhammed ibën Isa, Sunenu et-Tirmidhi, Stanboll, pa vit dhe nr. bot. Fjalor elektronik shpjegues FESH 1.0, në: http://www.gjuha -shqipe.com. Ibën Ashur, Muhamed Et-Tahir, Et-Tehriru ve’t-Tenviru”, në: https://www. altafsir.com/ Tafasir.asp?tMadhNo=7&tTafsirNo=54&tSoraNo=4&tAyahN o=34&tDisplay=yes&User Profile=0& LanguageId=1, qasja e fundit më: 03. 03. 2020. Ibën Hanbel, Ahmed, Musned imam Ahmed, Stanboll pa vit dhe nr. bot. Ibën Nebij, Malik, Shurutu’n-nehdah, përkth. arab. Umer Miskavi dhe Abus- Sabbur Shahin, Daru’l Fikr, Damask, bot. 4, 1987. Muhammed ibën Jezid el-Kazvimi, Sunen ibën Maxheh, Stanboll pa vit dhe nr. bot. Muslim ibën Haxh-xhaxh, Sahihu’l Muslim, Stanboll, pa nr. dhe vit bot. Reshid Rida, Muhammed, “Tefsiru’l-Menar”, Daru’l Mearif, Bejrut, bot: 2, pa vit. bot. Selim, Dr. Selva, El-Islamu ve’d-dabtu’l-ixhtimai, Mektebetu Vehbe, Kajro, bot. 1, 1985

63 Sociologji Islame

Një familje e ndërtuar si model mbi vlerat islame

Ma. Dorian Demetja Drejtoria e Kulturës, Komuniteti Mysliman i Shqipërisë

Abstrakt E dimë shumë mirë se zhvillimi i njerëzimit është projektuar dhe ndodh vetëm mbi strukturën familjare, sepse ky është një nga ligjet e Zotit. Prandaj këtu bëhet fjalë për modelin e ndërtimit dhe funksionimit të familjes dhe jo për konceptin e saj. Thuajse të gjithë sociologët, pavarësisht rrymave të mendimit filozofik, janë të unifikuar në domosdoshmërinë e njësisë familjare. Kjo është sanksionuar me konsensus ndërkombëtar si në Deklaratën e Përgjithshme mbi të Drejtat e Njeriut, ashtu edhe në Kodet e Familjes, që aplikohen në sistemet juridike të të gjithë shteteve në botë. Debati ideor zhvillohet në prizmin e ndërtimit, funksionimit dhe efikasitetit të modeleve alternative, që ofrojnë zhvillimet shoqërore në kohë të ndryshme.

amilja është një që të qetësoheni pranë tyre, institucion hyjnor, duke vënë ndërmjet jush dashuri Forigjina e së cilës të dhe mëshirë. Me të vërtetë, në çon deri në krijimin e çiftit të parë këtë ka shenja, për njerëzit që njerëzor, i cili ishte burimi i shoqërisë mendojnë.”2. njerëzore. Në Kur’an thuhet: Ashtu siç Krijuesi caktoi “O njerëz! Frikësojuni Ademin dhe Nuhun si zanafillës Zotit tuaj, i Cili ju krijoi prej të individualitetit njerëzor dhe një njeriu, ndërsa prej atij krijoi besimit të kulluar, po ashtu, Allahu bashkëshorten e tij, kurse prej i Gjithëditur, përzgjodhi mes këtyre të dyve krijoi shumë njerëzisë familjen e Ibrahimit dhe meshkuj e femra.”1 Dhe në një familjen e Imranit, si përfaqësueset vend tjetër thuhet: “Dhe një prej më të mira të modelit të familjes. Ato shenjave të Tij është që prej jush janë familje tërësisht besimtare, që krijoi për ju bashkëshortet tuaja, shërbejnë me përkushtim për fenë e

1. Nisa, 4:1. 2. Rrum, 30:21. 64 Sociologji Islame Zotit dhe që janë përkujdesur e kanë e jetimëve, tradhtia bashkëshortore lënë pasardhës të kapur fort pas dhe shpërbërja e familjes, dhuna besimit të pastër. Ismaili, Is’haku, ndaj femrës, trafikimi, prostitucioni, Jakubi, Jusufi dhe Isai, qenë disa droga, etj., e deri te mbrojtja e nga Lajmëtarët e dalluar, pasardhës kujdesi për të moshuarit. Këto janë të këtyre dy familjeve të nderuara3. dilema që vërehen sot në Shqipërinë Përmes ajeteve kur’anore, që tonë dhe Islami mund të bëhet përshkruajnë copëza domethënëse faktor i rëndësishëm për qartësimin nga jeta e këtyre dy familjeve, Allahu e tyre, sepse ofron besnikëri ndaj na orienton në rrugën më të mirë marrëdhënieve ndërnjerëzore, të modelimit, hap pas hapi, të një ndershmëri, mirësjellje dhe sinqeritet, familjeje të shëndetshme. jo vetëm në familje, ndërmjet Sipas Islamit familja qëndron pjesëtarëve të saj, por edhe midis mbi bazën e lidhjeve të forta të anëtarëve të shoqërisë, pa dallim partnerëve bashkëshortorë për të gjinor, duke respektuar të drejtat e rritur dhe edukuar fëmijë me moral secilës gjini. Morali që kultivohet sot të pastër e të orientuar drejt në jetë. në shoqërinë tonë është shkëputur Megjithatë, sot, në sajë të lirisë dhe plotësisht nga cilësitë fetare, duke të drejtave të njeriut, jeta e tyre po humbur karakteristikat e vlerave ndryshon dhe po priret gjithmonë shpirtërore si humanizmi, dashuria, drejt jetës së lirë private, duke u vëllazëria, bamirësia, etj. shkëputur nga edukata familjare Sociologu Will Durant shkruan: dhe pastërtia e saj morale. Në sajë “Jeta në qytetet e civilizuara nuk e lejon të kësaj lirie edhe bashkëshortët, njeriun as të mendojë për martesën, burrë e grua, po priren për të bërë ndërkohë që pasionet seksuale rriten, jetë të pavarur, duke u dhënë pas ndërsa konditat e bëjnë kënaqësinë pasioneve të shfrenuara, gjë që ka tepër të afërt… Kështu pastërtia, çuar e po çon gjithnjë e më shumë që dikur është konsideruar virtyt, drejt shkatërrimit të familjes. është bërë objekt i përbuzjeve dhe Jeta e njeriut, si individ, apo poshtërimeve. Në një atmosferë të edhe në familje e shoqëri, duke tillë tretet edhe turpi, i cili dikur i ka anuar gjithmonë nga ana materiale stolisur të gjitha bukuritë e njeriut, dhe sigurimi i saj në rrugë nga më të ndërsa njerëzit krenohen me mëkatet ndryshmet, të drejta e të padrejta, ka e tyre, nën mbulesën e barazisë me lënë pas dore vlerat morale. Civilizimi mashkullin, femrat hyjnë në lidhje të modern që duam të jetojmë ka pakufishme jashtëmartesore, ndërsa sjellë me vete edhe mjaft probleme marrëdhëniet e ndaluara paramartesore sociale që nga mbrojtja e fëmijëve, bëhen diçka e zakonshme.”4 3. Al ‘Imran, 3:33-34. 4. Will Durant, “Mrekullitë e Filozofisë”. 65 Sociologji Islame Besimi në Zotin është themeli vazhdimësisë së saj. Këto baza janë: i jetës së njeriut dhe pikërisht ky E para: Besimi. Me anën e besim do të bëhet faktor shumë i besimit dhe legjislacionit Islam, rëndësishëm për t’i larguar njerëzit secili nga bashkëshortët i di të nga jeta e shthurur, do të përmirësojë drejtat dhe obligimet e veta dhe moralin shoqëror dhe do ta ruajë atë ka para vetes një program të qartë të pastër. Sado që feja me ligj është e për zgjidhjen e problemeve të tyre. ndarë nga shteti, ajo është integrale Burri dhe gruaja plotësojnë njëri- në shoqëri, luan rolin e saj në jetën tjetrin dhe respektimi i përbashkët e përditshme, e shoqëron njeriun i vlerave të martesës dhe besnikëria në lindje e në vdekje, në gëzime e mes bashkëshortëve janë elementet hidhërime. Kjo nuk duhet të përdoret kryesore që e fuqizojnë paqen dhe thjesht si garniturë e jashtme vetëm harmoninë në jetën bashkëshortore. për ceremonitë e ndryshme, por Profeti Muhamed (a.s.) ka thënë: duhet të bëhet pjesë aktive në jetën “Vërtet besimin më të plotë e ka ai e përditshme të njeriut. besimtar që ka moralin më të lartë dhe Feja islame shumë shpesh sillet mirë me familjen e tij.”5 fokusohet te rëndësia e familjes dhe E dyta: Martesa me pëlqim të e konsideron atë si kala mbrojtëse dyanshëm, sepse vetëm një martesë përballë jetës së shthurur, sepse është e tillë do të jetë e suksesshme. Islami vendi ku natyra njerëzore mund ta e ndaloi imoralitetin dhe ndërmori shprehë veten në mënyrën më të masa të ashpra për ndalimin e mirë, mund t’i realizojë dhe kthejë tij, sepse imoraliteti është sulm i në praktikë vlerat e larta si: dashuria, hapur ndaj sistemit të familjes dhe respekti, dhembshuria, sakrifica, shenjtërisë së saj. Kështu, Islami hapi besnikëria dhe bindja. Sistemi i dyert për formimin e familjeve, duke familjes islame i vendos të drejtat iu përgjigjur natyrës së njeriut me të e burrit, gruas, fëmijëve dhe të të cilën Allahu i krijoi njerëzit. Kur’ani afërmve në një ekuilibër të përsosur shpjegon se martesa ishte traditë e dhe këto marrëdhënie, nga aspekti pejgambereve në ajetin vijues: juridik dhe moral, janë të shpjeguara “Vërtetë, edhe para teje Ne deri në detajet më të imëta. kemi sjellë të dërguar, të cilëve u Rreth një e treta e normave kemi dhënë gra dhe pasardhës.”6 juridike, që përfshihen në Kur’an, i E treta: Përgjegjësia e përbashkët. referohen familjes dhe përcaktojnë Martesa obligon përgjegjësi të rregullat e funksionimit të saj. caktuara, të cilat i përkufizon Struktura familjare në fenë islame legjislacioni Islam. Këtu përfshihen është e ndërtuar mbi baza të 5. Tirmidhi. shëndosha, me qëllim të suksesit dhe 6. Rra’d, 13: 38. 66 Sociologji Islame të drejtat e burrit, të drejtat e gruas luten me sinqeritet Zotit për fëmijët. dhe përgjegjësitë që kanë për Lutjet duhet të jenë si për zhvillimin edukimin dhe arsimimin e fëmijëve. shpirtëror individual e familjar, ashtu Hulumtimet e shumta shkencore edhe për përparimin ekonomik e vërtetojnë se shumica e atyre që kanë civilizues. Lutjen dhe përgjërimin devijuar dhe janë zhytur në rrugën e me ndjenjat më të sinqerta të profetit kriminalitetit, janë ata që nuk kanë Zekerija drejtuar Allahut, Kur’ani e pasur rastin të shijojnë ngrohtësinë përshkruan kështu: familjare, si dhe nuk kanë pasur rast “Aty Zekerija iu lut Zotit të të edukohen me vlerat dhe ndjenjat vet e tha: Zoti im, dhuromë nga e jetës së familjes së shëndoshë. ana Jote një pasardhës të mirë! Pa Feja islame ka për qëllim të krijojë dyshim, Ti je dëgjues i lutjes!”7 familje të shëndosha në shoqëri. Po ta vëmë re me kujdes, profeti Këto familje të shëndosha nuk Zekerija nuk kërkoi vetëm një mund të shkatërrohen lehtë dhe nuk pasardhës çfarëdo, por “të mirë”! bien lehtë nën ndikimin e streseve Ai donte të thoshte: Më fal një shoqërore dhe morale. Familjet e pasardhës të mirë që ta bëjë Allahun ngritura mbi vlera të larta si besimi, të kënaqur, të atin të lumtur e që besnikëria, dashuria e sinqertë, të bëhet një njeri i dobishëm për bindja e vetëdijshme dhe morali i shoqërinë! Edhe Hz. Ibrahimi me të bukur, janë garancia më e madhe e birin, Hz. Ismailin, kur po ndërtonin shoqërisë. Qaben, i luteshin Zotit kështu: Sigurisht, një fole familjare pa “Zoti ynë! Na bëj të dyve synim, e ngritur mbi dëshira, pasione, (babë e bir) të bindur ndaj Teje! Bëj qejfe, zili apo smira, jo vetëm që nuk që edhe pasardhësit tanë të jenë të do të premtojë të ardhme, por do bindur ndaj Teje! Na trego ritet e të mbetet në trup të popullit si një adhurimit dhe pranoje pendimin element potencial negativ. Po qe se tonë, se, padyshim, Ti je Pranuesi femra dhe mashkulli nuk kanë lidhje i pendimeve, Mëshirëploti!”8 me Zotin, ka shumë pak gjasa që Të njëjtën esencë imani fëmijët që do të vijnë prej tyre të përmbante edhe lutja e gruas së jenë të vetëdijshëm, të ndjeshëm, nderuar të Imranit për foshnjën të ekuilibruar e të bartin ndjenjën e ende të palindur (Merjemen): përgjegjësisë. “Zoti im! Këtë që është në Allahu i Lartësuar, nëpërmjet barkun tim, vendosa ta kushtoj Kur’anit, na përkujton lutjet e vetëm për shërbimin Tënd. Pra, Zekerijas dhe Ibrahimit, për të na mësuar se prindërit, që në krye të 7. Al ‘Imran, 3:38. herës dhe vazhdimisht, duhet t’i 8. Bekare, 2:128. 67 Sociologji Islame

pranoje këtë prej meje!”9 të fëmijëve, kanë prioritet jo vetëm Si këta, edhe në tekste të tjera të në begatimin moralo-shpirtëror të shenjta mund të vërehet se kërkohen prindërve, por edhe në shumë detyra breza të pastër si fryte të krijimit të vetjake të tyre. familjes. Pra, në të gjitha këto lutje Ndikim më të madh kanë është vënë theksi mbi breza të pastër, shembulli dhe qëndrimi i prindërve të pafajshëm, të pamëkatë, besimtarë në marrëdhënie me fëmijët sesa e të bindur. efekti i fjalës edukuese. Çdo nënë e Roli i familjes mbetet i baba mysliman, në mënyrë mjaft të paplotësuar, nëse nuk realizon natyrshme, mendojnë t’i edukojnë rritjen e fëmijëve të vet, me edukatë fëmijët në formën e përkryer të asaj islame, si dhe me arsim e kulturë shoqërie ideale, të cilën përpiqemi ta të përgjithshme. Prindërit duhet përfytyrojmë dhe përvijojmë sipas të synojnë rritjen dhe formimin e Kur’anit. Mirëpo, nëse këto ndjenja të personalitetit të shëndoshë të fëmijës, tyre nuk reflektohen në jetën praktike si nga ana fizike ashtu edhe nga ana dhe nuk thellohen me adhurime të mendore e shpirtërore, për ta bërë atë tilla si namazi, agjërimi, haxhi, zekati, të aftë si besimtar, qytetar, por dhe ose, në edukimin e mirë të tipareve të për mbrojtjen e vendit të tij. Zoti (xh. caktuara morale e fetare si ndershmëria, sh.) në Kur’an urdhëron e thotë: drejtësia, dashuria, vëllazëria, etj., “O ju, që besoni! Ruani veten rezultati do të jetë i dobët ose i paqenë. dhe familjet tuaja nga zjarri...”10 Pa le kur prindërit bëjnë të kundërtën Ky ajet i Kur’anit përmbledh një e atyre që thonë apo këshillojnë! dispozitë me rëndësi edukative, me Prindërit që dëshirojnë që fjalët e tyre normat morale të fesë islame, për të arrijnë te fëmijët, më së pari duhet t’i fëmijën që në moshë të njomë. Në jetojnë vetë thellësisht. arsimimin dhe edukimin e fëmijës, Po përcjell këtu një rrëfim që familja është vatra më e parë, shkolla i atribuohet imam Adhamit, Ebu më e parë, mjedisi më i parë. Pa Hanifes: diskutim, kohën që veçojnë prindërit Në atë kohë, na ishte një djalë për mësimin dhe edukimin e fëmijëve, që i bënte dëm mjalti dhe, me gjithë duhet ta parapëlqejnë ndaj kohës që këshillat për të mos ngrënë, djali veçojnë për disa detyra personale, vazhdonte të hante. Ndërkaq, një individuale. Në rritjen e fëmijëve, ditë, e marrin djalin për dore, e çojnë mësimi mbi Allahun, shtresimi në te Imami dhe i thonë: “Këtij djali i zemrat i idesë së besimit mbi Allahun bën dëm mjalti, por ai, megjithëse e sipas moshës dhe nivelit kulturor këshillojmë, vazhdon të hajë!” Imam Adhami u thotë: “Merreni djalin e 9. Al ‘Imran, 3:35. 10. Tahrim, 66:6. shkoni dhe sillmani pas 40 ditësh!” 68 Sociologji Islame Pas dyzet ditësh e çojnë përsëri djalin Është detyrë e prindërve që te imami, i cili e merr djalin para vetes t’ua thellojnë besimin fëmijëve të dhe e këshillon të mos hajë mjaltë. tyre dhe t’i ruajnë ata nga fjalori i Djali ngrihet nga vendi, ia puth dorën pahijshëm e shoqëria e keqe, që i të atit dhe i thotë: “Baba, nuk kam tërheq ata drejt veseve negative, si për të ngrënë më mjaltë!” Atëherë, gënjeshtra, vjedhja, dëmtimi i pronës të pranishmit e pyesin imamin: “O së tjetrit, etj. Të ushqyerit e besimit imam, pse nuk e këshillove djalin islam te fëmijët bëhet kryesisht me kur e prumë për herë të parë por na shembullin e prindit. Një familje me bëre të prisnim dyzet ditë?!” Dhe ja edukatë islame është e preokupuar ç’përgjigje u jep imam Adhami: që fëmija të asimilojë çdo veprim në “Atë ditë që ma prutë djalin, unë shërbim të besimit islam. Formimit kisha ngrënë mjaltë. Po qe se do të të koncepteve morale elementare, përpiqesha ta bëja djalin të hiqte dorë si dhe të adhurimit të fesë islame, nga një gjë që e kisha bërë vetë, ka duhet t’u jepen rëndësi që në moshën shumë mundësi që të mos dukesha kur fëmija përgatitet për të shkuar i besueshëm para tij dhe fjala ime të në shkollën fillore, që më vonë ai të mos zinte vend. Gjatë këtyre dyzet bëhet i vetëdijshëm për veprimet që ditëve, unë jo vetëm që s’hëngra më kryen. mjaltë, por e hodha atë krejtësisht Pavarësisht se ka shumë punë nga trupi. Në këtë gjendje desha ta për të bërë, është një e vërtetë që në këshilloj djalin!” shoqërinë e lirë të sotme, nëpërmjet Te fëmijët nuk ka ndikim vetëm të moshuarve, por edhe nëpërmjet familja, por edhe faktorë të tjerë të studimeve, ka depërtuar në familjet mjedisit social e kryesisht mediat, e tyre besimi islam, duke luajtur një që mund të sjellin shumë pasoja rol të madh për edukimin e brezit negative, nëse nuk kontrollohen mirë të ri. Ky depërtim i ndjenjave dhe emisionet dhe mesazhet e tyre. Po mësimeve fetare ka zënë vend edhe kështu në mjediset shoqërore, në te shumë të rinj, që ka ndryshuar rrugë e kudo, ndeshemi me fenomene shumë mentalitetin e tyre në drejtim të ndryshëm, si sharje, fyerje, fjalor të realitetit islam në vendin tonë. Edhe banal, mungesë respekti e sjellje të tjera ne tashmë si brez i mesëm, duke dhënë të papëlqyeshme. Për të përballuar me orientimet e duhura, shpresojmë që sukses këtë ndikim negativ, familja ka këta të rinj, me krijimin e familjeve rolin dominues nëpërmjet ndërhyrjeve të reja, do të japin një kontribut të aktive për të bërë sqarimet e nevojshme çmueshëm në forcimin e besimit islam mbi dallimin e së mirës nga e keqja dhe në vendin tonë. për të mos i lënë të bëhen viktimë e këtyre ndikimeve të këqija.

69 Psikologji

Efektet e programeve të prindërimit në performancën e prindërve dhe zhvillimin e fëmijëve: rasti i Shqipërisë

Dr. Ana Uka

Departamenti i Shkencave të Edukimit, Universiteti Bedër, Tiranë

Abstrakt Programet e prindërimit janë programe parandalimi apo ndërhyrjeje të zhvilluara për të përmirësuar apo ndryshuar performancën e prindërve përmes trajnimit, mbështetjes ose edukimit, dhe qëllimi i tyre kryesor është të ndikojnë në mirëqenien e fëmijëve, veçanërisht midis vendeve me të ardhura të ulëta. Programet e prindërimit kanë treguar të jenë efektive në uljen e numrit të faktorëve të rrezikut siç janë prindërimi joefektiv ose stresi i prindërimit dhe rritjen e zhvillimit të marrëdhënieve të qëndrueshme familjare dhe aftësive prindërore dhe mbështetjen për të parandaluar sfidat e zhvillimit të fëmijëve. Prandaj, hulumtimet tregojnë se efektet e programeve të prindërimit në përmirësimin e zhvillimit të fëmijëve janë pozitive në pjesën më të madhe të rezultateve. Qëllimi i këtij studimi ishte të eksploronte literaturën ekzistuese mbi programet e prindërimit me fokus në vendet në zhvillim për të identifikuar përfitimet, vështirësitë dhe udhëzimet për kërkime të mëtejshme. Duke pasur parasysh faktin se programet e prindërimit kanë efekte pozitive në një gamë të gjerë të aspekteve të lidhura me prindërit dhe fëmijët, implementimi i programeve të tilla si një mjet për të përmirësuar familjen dhe mirëqenien e fëmijëve është shumë i kufizuar në Shqipëri1.

Fjalët kyçe: programe prindërimi, fëmijë, rezultate të zhvillimit, familja, Shqipëri

1. Realizimi i këtij studimi vjen si nevojë e mobilizimit të studiuesve kritike në të gjithë Evropën për hulumtime mbi mbështetjen e familjes në kuadër të projektit CA18123 - Rrjeti Evropian i Mbështetjes së Familjes (EuroFam-Net) të programeve COST. 70 Psikologji

Hyrje duhej të formonte bazën e atyre shërbimeve për të përmbushur rindërimi sot është vizionin e saj afatgjatë - aftësinë shumë i ndryshëm dhe për të mbrojtur dhe mbështetur Pshumë më sfidues sesa qytetarët, sidomos ata që janë më dikur. Shumë prindër me synime në rrezik. Çdo qytetar duhet të pozitive akoma përdorin aftësi ketë shanse të barabarta për të të pa-azhurnuara të prindërimit përmbushur potencialin e tij të dhe mekanizma që thjesht nuk plotë në jetë. Shërbimet e Kujdesit funksionojnë në mënyrë të Social kanë qenë shumë të kufizuara vazhdueshme. Si rezultat, prindërit në Shqipëri, kryesisht të ofruara pësojnë çdo ditë zhgënjim, stres dhe nga OJF dhe agjenci të tjera jo- madje faj. Në rastin e prindërve që shtetërore. Pavarësisht përpjekjeve vijnë nga kushte jo të favorshme të vazhdueshme, shërbimet socio-ekonomike, zhgënjimi i tyre ekzistuese sociale vazhdojnë të shpesh shtohet nga pamundësia për jenë të fragmentuara, rudimentare të siguruar sa duhet për nevojat më dhe ad-hoc në natyrë. Dhe, për themelore të fëmijëve të tyre, të tilla fat të keq, nevoja për Shërbime si ushqimi, strehimi dhe kujdesi i të Kujdesit Social po rritet dita duhur mjekësor. Përkundër këtyre ditës. Edhe nëse vendi ynë mund vështirësive, prindërimi i mirë ka të shënojë një rritje të ekonomisë, të bëjë me përdorimin e teknikave kjo nuk çon automatikisht në të duhura që sjellin më të mirën uljen e varfërisë, sepse mund të te fëmijët, ndërsa u mësojnë atyre çojë gjithashtu në pabarazi në respekt, përgjegjësi dhe dhembshuri. rritje, rritje të margjinalizimit dhe Para disa vitesh Shqipëria filloi më shumë përjashtim social. Por një përpjekje katër vjeçare për të familjet shqiptare sot po përballen formuar atë që deri më tani nuk me tronditje dhe rreziqe të tjera që kishte ekzistuar në vendin tonë - kërcënojnë kohezionin social për një sistem plotësisht funksional shkak të zhvendosjes së strukturës dhe të qëndrueshëm të Shërbimeve demografike, migrimit të brendshëm të Kujdesit Social. Reforma e dhe të jashtëm, ndryshimit të rolit të shërbimeve të kujdesit social është familjeve dhe rrjeteve informale. udhëhequr dikur nga Ministria e Kohët e fundit, falë përpjekjeve Mirëqenies Sociale dhe Rinisë me të përbashkëta të organizatave të mbështetje teknike nga UNICEF dhe shoqërisë civile si Unicef, Save the burime financiare nga Bashkëpunimi Children, Terre Des Home, apo Zviceran për Zhvillim. World Vision dhe strukturave të Përmes kësaj reforme, Shqipëria ofrimit të shërbimeve sociale, në

71 Psikologji nivel lokal apo vendor, në partneritet dhe përmirësimi i zhvillimit të me “Ministrinë e Arsimit, Sportit marrëdhënieve të qëndrueshme dhe Rinisë”, janë prezantuar një sërë familjare e kompetencave të strategjish për t’i shërbyer zhvillimit prindërve, si dhe mbështetjes për të programeve për mirëqenien e të parandaluar sfidat e zhvillimit të fëmijëve dhe të familjes, ku fokusi fëmijëve. më i madh është në programet e Qëllimi i këtij studimi është prindërimit. të eksplorojë literaturën rreth Praktikat e prindërimit programeve të prindërimit me parashikojnë rezultate të fokus në vendet në zhvillim për të rëndësishme për fëmijët, dhe identifikuar përfitimet, vështirësitë programet e prindërimit janë dhe udhëzimet për hulumtimet rreth mjete potencialisht efektive për të kësaj fushe në të ardhmen. Duke mbështetur prindërit në promovimin pasur parasysh faktin se programet e rezultateve optimale për fëmijët e prindërimit kanë efekte pozitive (Smith et al, 2002). Programet në një gamë të gjerë të rezultateve e prindërimit janë programe të lidhura me prindërit dhe fëmijët, parandalimi apo ndërhyrjeje të zhvillimi dhe implementimi i zhvilluara për të përmirësuar ose programeve të tilla, si një mjet për ndryshuar efektshmërinë prindërore të përmirësuar mirëqenien e familjes nëpërmjet trajnimit, mbështetjes ose dhe fëmijëve, është shumë i kufizuar edukimit, dhe qëllimi i tyre kryesor në Shqipëri. është të ndikojnë në mirëqenien e fëmijëve, veçanërisht në vendet me Strategjia dhe programet e të ardhura të ulëta. Nëpërmjet këtyre prindërimit në Shqipëri programeve mund të theksohet rëndësia e edukimit dhe stimulimit Shqipëria ka pësuar ndryshime të mjediseve shtëpiake për zhvillimin të konsiderueshme pozitive në dhe arsimimin e djemve dhe vajzave mirëqenien e fëmijëve në vitet e njësoj; për të promovuar kërkesën për fundit. Megjithatë, shumë fëmijë zhvillimin e hershëm të fëmijëve dhe janë ende të ekspozuar ndaj shërbimet e mbrojtjes sociale; dhe, rreziqeve të migracionit, trafikimit për të inkurajuar bashkëpunimin me dhe abuzimit ose në konflikt autoritetet lokale dhe shoqërinë civile me ligjin. Varfëria, papunësia, në mobilizimin e burimeve (Unicef, përjashtimi social, shkelja e të ECCD Programme). Programet e drejtave të tyre dhe pamundësia prindërimit gjithashtu kanë rezultuar e shërbimeve në Shqipëri janë efektive në minimizimin e faktorëve identifikuar si shkaqet kryesore të të rrezikut, siç janë stresi i prindërve emigracionit. Kthimi i detyruar

72 Psikologji është shtuar gjatë viteve të kaluara, parimin se dhuna ndaj fëmijëve ku të kthyerit përballen me sfida nuk do të pranohet më si metodë të mëdha, si ajo për tu ri-integruar disiplinore dhe mënyrë komunikimi në sistemin arsimor dhe ajo e në shoqërinë shqiptare. Qasja e tyre rimëkëmbjes ekonomike. Kushtet e fuqizon dhe mbështet fëmijët për tyre sociale dhe ekonomike shpesh të rritur ndjeshëm pjesëmarrjen në janë më të vështira sesa para largimit jetën shkollore dhe komunitare dhe të tyre. Për të përmirësuar këtë ndikon në vendimet përmes lenteve situatë, programet e prindërimit të të drejtave të fëmijëve. ndihmojnë prindërit të krijojnë një Sipas Save the Children, në kuadër veprimtari që gjeneron të ardhura, të mbrojtjes së fëmijëve, ekzistojnë inkurajojnë fëmijët të ndjekin programe që promovojnë zhvillimin shkollën ose aktivitetet pas shkollës e një sistemi funksional me fokus dhe ofrojnë trajnime profesionale në mbrojtjen e fëmijëve dhe të për të rinjtë. E gjitha kjo realizohet rinjve përmes qasjeve të bazuara në nëpërmjet një bashkëpunimi të komunitet dhe forcimit të familjes. ngushtë me komunitetet, shoqërinë Janë krijuar rrjete mbrojtëse dhe civile, organizatat, si p.sh. Save hapësira për fëmijë dhe të rinj për të the Children apo Terre Des Home zvogëluar rreziqet e shfrytëzimit e dhe strukturat shtetërore për tu abuzimit dhe forcimin e rezistencës dhënë fëmijëve qasje në sistemin së tyre. Komunitetet janë më arsimor dhe shërbimet sociale. Ky të vetëdijshëm në lidhje me të bashkëpunim mundëson rritjen e drejtat e fëmijëve, prindërimin kapaciteteve të këtyre aktorëve me pozitiv dhe ruajtjen e sigurisë së trajnime, në mënyrë që ata të mund fëmijëve, si rezultat i aktiviteteve të ndihmojnë në mënyrë adekuate ndërgjegjësuese dhe programeve të fëmijët e kthyer dhe familjet e tyre mbështetjes së prindërve. për t’u integruar. Një program tjetër, i cili Në sajë të këtyre bashkëpunimeve është në proces pilotimi, është një janë zhvilluar strategji programesh program ndërhyrjeje i kujdestarisë në rang kombëtar, të cilat mbulojnë për përkrahjen e fëmijëve në periudha zakonisht 2-vjeçare. institucionin rezidencial publik, Disa nga këto programe kanë për që synon de-institucionalizimin e synim promovimin e të drejtave fëmijëve përmes bashkëpunimit të fëmijëve dhe adoleshentëve për dhe zhvillimit të kapaciteteve të edukim, mbrojtje dhe mbijetesë strukturave lokale dhe partnerëve të në një vend që i mbron ata nga të tjerë për të hartuar e ofruar shërbime gjitha format e shfrytëzimit dhe alternative të kujdesit cilësor për dhunës. Gjithashtu ato mbështesin fëmijët dhe familjet e tyre.

73 Psikologji

Si ndikojnë programet e Evidencat nga studimet cilësore prindërimit në mirëqenien e tregojnë se prindërit përfitojnë fëmijëve dhe familjes? shumë kur marrin pjesë në programe të tilla (Kane, Wood, & Barlow, Hulumtimet tregojnë se 2007), dhe një numër i studimeve pjesëmarrja e prindërve në programet sistematike kanë ekzaminuar e prindërimit ndikon pozitivisht rezultate objektive si për prindërit dhe përmirëson shumë rezultate ashtu edhe për fëmijët. Programet e që lidhen me prindërit (p.sh. vetë- prindërimit kanë për synim trajtimin efikasiteti) dhe fëmijët (p.sh. sjellja e problematikave të ndryshme, që pozitive e fëmijës) (Barlow & Coren, lidhen me prindërimin dhe zhvillimin 2018). Programet e prindërimit e fëmijëve. Sipas disa studimeve të ofrohen me qëllim përmirësimin bëra nga Barlow dhe kolegët e tij, dhe pajisjen me njohuri, aftësi dhe këto programe rezultojnë pozitive në mirëkuptim të prindërve; uljen e trajtimin e problemeve të ndryshme stresit prindëror; përmirësimin për fëmijët e moshës 0-3 vjeç (Barlow e praktikave të prindërimit; dhe, & Parsons, 2005), çrregullimin e në këtë mënyrë, përmirësojnë sjelljes te fëmijët e moshës 3-12 vjeç dhe rezultatet emocionale dhe të (Furlong et al., 2012), çrregullimit sjelljes së fëmijëve. Këto programe të hiperaktivitetit dhe deficitit të zakonisht u ofrohen prindërve për vëmendjes si për prindërit ashtu një periudhë 8-12 javë, për rreth 1-2 edhe për fëmijët (Zwi, Jones, orë çdo javë, të organizuara në jo më Thorgaard, York, & Dennis, 2012), pak se 2 seanca deri në 20 seanca në dhe prindërve adoleshentë (Barlow total (Barlow & Coren, 2018). et al., 2011). Madje një studim tjetër Duke u mbështetur në qasje i Barlow-t dhe kolegëve të tij (2012) të larmishme teorike, programet tregon se programet e prindërimit e prindërimit përdorin një sërë rezultuan efektive në përmirësimin teknikash, duke përfshirë diskutimet, e funksionimit psikosocial vetëm role-play, shikimin e videove të të prindërve (Barlow, Smailagic, shkurtra dhe detyrat. Duke përdorur Huband, Roloff, & Bennett, 2012). një manual, ose program mësimor, Gjetjet e marra nga rishikimet programet mund të ofrohen në mënyrë sistematike ofrojnë rezultate të individuale, ose në grupe prindërish, përziera dhe mbështetje modeste në ambiente të ndryshme, duke për përdorimin e programeve të përfshirë klinikat spitalore, qendrat e prindërimit të organizuar në grup për shërbimit të shëndetit mendor, qendrat të përmirësuar zhvillimin emocional shëndetësore, shkollat dhe qendrat e dhe të sjelljes së fëmijëve nën besimit, si xhamitë, kishat, etj. moshën 3 vjeç. Studiuesit sugjerojnë

74 Psikologji se nuk ka prova të mjaftueshme për programeve të prindërimit. Disa të arritur në ndonjë përfundim final prej tyre janë: gjendja e rëndë lidhur me rolin që programe të tilla ekonomike; mospajisja e prindërve mund të luajnë në parandalimin me siguracione shëndetësore; parësor të problemeve të sjelljes te probleme shëndetësore dhe aftësia fëmijët e vegjël. Për më tepër, ka e kufizuar; niveli i ulët arsimor i pak informacion mbi efektivitetin prindërve; largësia e institucioneve afatgjatë të këtyre programeve që ofrojnë këto programe nga (Barlow & Coren, 2018). Por, qendrat e banuara; emigracioni i disa studime tregojnë se trajnimi i prindërve; lëvizjet demografike të prindërve mund të ketë një efekt popullsisë; mentaliteti; gjakmarrja; pozitiv në sjelljen e fëmijëve me probleme sociale; abuzimi me ADHD dhe mund të jetë efektiv fëmijët dhe dhuna në familje; gjithashtu në uljen e stresit prindëror divorci; puna e pakualifikuar dhe dhe përmirësimin e besimit e pamjaftueshme me prindërit për prindëror. Sidoqoftë, ata sugjerojnë t’i nxitur dhe ndihmuar të marrin se aktualisht të dhënat në dispozicion pjesë në këto programe; moszbatimi në lidhje me sjelljet specifike të i akteve ligjore e nënligjore në fuqi; ADHD janë jopërfundimtare dhe rrethanat familjare, ekonomike se ka mungesë të të dhënave lidhur dhe sociale të prindërve romë e me disa rezultate të tilla, si arritjet egjiptianë, informacioni i limituar në shkollë dhe efektet negative. rreth programeve ekzistuese të Megjithatë, këto studime ofrojnë prindërimit, lista të gjata të pritjes, disa evidenca që programet e etj. prindërimit mund të jenë efektive në Së pari, perceptimi i prindërve përmirësimin e një numri aspektesh për disa ndërhyrje të konsideruara të bashkëveprimit prind-fëmijë dhe jo me cilësi të lartë e ul entuziazmin ky efekt është edhe afatgjatë edhe e tyre për pjesëmarrje. Së dyti, edhe afatshkurtër. nëse prindërit janë entuziastë për programin e ndërhyrjes, pengesat Cilët janë faktorët që praktike mund të kufizojnë qasjen pengojnë në zhvillimin dhe në shërbime. Programi mund të implementimin e programeve të jetë i shtrenjtë apo të jetë në një prindërimit në Shqipëri? vendndodhje të largët (Latifi et al., 2015). Prandaj, varfëria dhe të qenët i Mund të evidentohen një sërë pasiguruar shoqërohen ndjeshëm me shkaqesh e faktorësh që i pengojnë nevojat e paplotësuara për shërbime shumë fëmijë dhe familje nga mjekësore dhe psikologjike (Chiri marrja e shërbimeve nëpërmjet & Warfield, 2012). Për më tepër,

75 Psikologji transporti drejt dhe nga programi Ndërkohë, studimet tregojnë se mund të jetë i kushtueshëm dhe të rreth 80% e personave në nevojë për marrë kohë. Duke pasur parasysh pjesëmarrje në programe ndërhyrjeje, shpërndarjen e pabarabartë nga vende me të ardhura të ulëta gjeografike të burimeve të lidhura apo të mesme, raportojnë të mos me shëndetin, kjo është veçanërisht kenë marrë pjesë në asnjë program rasti për familjet që jetojnë në (Fairburn & Patel, 2014). zonat rurale (Latifi et al., 2015). Për më tepër, këto programe, siç janë Diskutime dhe konkluzione programet e prindërimit, shpesh ofrohen gjatë orareve zyrtare, që nuk Si përfundim, këto përmbledhje përputhen me oraret e prindërve shërbejnë si evidencë e rëndësishme që punojnë. Prandaj, pjesëmarrja për të treguar se programet e në këto programe shpeshherë prindërimit mund të jenë efektive në përbën një sfidë për prindërit. Një terma afatshkurtër në përmirësimin pengesë tjetër është edhe kujdesi e aspekteve të funksionimit alternativ ndaj fëmijëve gjatë kohës psikosocial të prindërve (si p.sh., që prindërit duhet të marrin pjesë në depresioni, ankthi, stresi, zemërimi, këto programe. faji, besimi dhe marrëdhënia e Të gjitha këto pengesa shëndetshme intime). Programet bashkohen për të krijuar një hendek e ndërhyrjes së prindërimit në të konsiderueshëm ndërmjet grup me fokus bihejvioral dhe disponimit të programeve të njohës janë cilësuar si metoda me prindërimit dhe pjesëmarrjes në kosto efektive të përmirësimit të to. Pjesëmarrja në këto programe problemeve të sjelljes së fëmijëve, është veçanërisht e pabarabartë mes shëndetit mendor të prindërve familjeve me prejardhje të ndryshme dhe aftësive prindërore në afat të sociodemografike, përfshirë racën/ shkurtër për prindërit e fëmijëve të përkatësinë etnike, arsimin dhe moshës 3-12 vjeç (Furlong et al., profesionin. Gjithashtu, përveç 2012). Gjetjet gjithashtu tregojnë mospërputhjes së programeve brenda se programet e prindërimit mund vendeve të ndryshme, edhe qasja të ulin stresin e prindërve dhe të në këto programe ndryshon midis përmirësojnë sjelljen e përgjithshme vendeve. Ndërsa profesionistët janë te fëmijët, veçanërisht të fëmijëve në mungesë në vendet e zhvilluara, me ADHD. Nuk është e qartë nëse ato janë akoma më të paktë në numër trajnimi i prindërve realizohet më në vendet në zhvillim. Në fakt, 90% e mirë në grup ose individualisht dhe burimeve globale të shëndetit mendor nëse rezultatet mund të ndryshojnë disponohen nga vendet e zhvilluara. nga karakteristikat e grupit të

76 Psikologji shënjestruar. Evidencat në lidhje Së fundmi, në Shqipëri janë bërë me nevojat e grupeve specifike shumë përpjekje dhe janë ndërmarrë të prindërve, si p.sh. të prindërve iniciativa të shumta, por kryesisht nga adoleshentë dhe prindërve me shoqata dhe organizata të shoqërisë aftësi të kufizuara intelektuale, civile, të cilat, nëpërmjet programeve të duken premtuese, me disa dëshmi prindërimit, ju kanë ardhur në ndihmë të rezultateve të përmirësuara për prindërve dhe fëmijëve, sidomos atyre prindërit dhe fëmijët, por kërkime të që vijnë nga familje me kushte jo të mëtejshme janë akoma të nevojshme favorshme socio-ekonomike dhe ku në këtë fushë. trajtimi ka qenë kryesisht afatshkurtër. Më shumë kërkime janë të Ndërkohë që nevojitet mobilizimi i të nevojshme për të vlerësuar përfitimet gjitha instancave shtetërore, kryesisht që mund të kenë baballarët nga ato të Shërbimeve të Kujdesit Social, pjesëmarrja në këto programe dhe për sektor i cili, qoftë edhe në bashkëpunim të ekzaminuar efektivitetin krahasues me organizata jo-qeveritare, mund të të programeve të ndryshme dhe për ofrojë programe prindërimi për t’iu të identifikuar mekanizmat me të cilët ardhur në ndihmë afatgjatë të gjithë programe të tilla sjellin përmirësime prindërve dhe fëmijëve në nevojë, pa në funksionimin e prindërimit dhe dallim race, feje, etnie apo niveli socio- zhvillimit të fëmijëve. ekonomik.

77 Psikologji

REFERENCA Barlow, Jane, and Esther Coren. “The effectiveness of parenting programs: a review of Campbell reviews.” Research on Social Work Practice 28, no. 1 (2018): 99-102. Barlow, Jane, Nadja Smailagic, Nick Huband, Verena Roloff, and Cathy Bennett. “Group-based parent training programmes for improving parental psychosocial health.” Campbell Systematic Reviews 8, no. 1 (2012): 1-197. Barlow, Jane, Nadja Smailagic, Cathy Bennett, Nick Huband, Hannah Jones, and Esther Coren. “Individual and group based parenting programmes for improving psychosocial outcomes for teenage parents and their children.” Cochrane Database of Systematic Reviews 3 (2011). Barlow, Jane, and Jacci Parsons. “Group-based parent-training programmes for improving emotional and behavioural adjustment in 0–3 year old children.” Campbell Systematic Reviews 1, no. 1 (2005): 1-59. Chiri, Giuseppina, and Marji Erickson Warfield. “Unmet need and problems accessing core health care services for children with autism spectrum disorder.” Maternal and child health journal 16, no. 5 (2012): 1081-1091. Fairburn, Christopher G., and Vikram Patel. “The global dissemination of psychological treatments: a road map for research and practice.” American Journal of Psychiatry 171, no. 5 (2014): 495-498. Furlong, Mairead, Sinead McGilloway, Tracey Bywater, Judy Hutchings, Susan M. Smith, and Michael Donnelly. “Behavioural and cognitive- behavioural group-based parenting programmes for early-onset conduct problems in children aged 3 to 12 years.” Campbell Systematic Reviews 8, no. 1 (2012): 1-239. Kane, G. A., V. A. Wood, and Jane Barlow. “Parenting programmes: a systematic review and synthesis of qualitative research.” Child: care, health and development 33, no. 6 (2007): 784-793. Save the Children. “What we do”. Retrieved on 27th of February, 2020 from: https://albania.savethechildren.net/what-we-do Smith, Camille, Ruth Perou, and Catherine Lesesne. Parent education. In M. H Bornstein (Ed.), Handbook of parenting: volume 4. Social condition and applied parenting (2nd ed), (2002): 389–410, Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum. UNICEF, Early Childhood Development and Learning (ECD) Programme. Retrieved on 25th of February, 2020 from: https://www.unicef. org/albania/early-childhood-development-and-learning Terr Des Home, Our Work, Albania. Retrieved on 20th of February, 2020 from: https://tdh-europe.org/our-work/country/albania

78 Psikologji

Psikologjia dhe feja1 dy qasje ndaj shëndetit pozitiv mendor

Amber Haque PhD, School of Psychology & Social Work, Doha Institute for Graduate Studies, Katar

Abstrakt Historikisht, psikologjia dhe feja kanë punuar veçmas në drejtim të përmirësimit të shëndetit mendor në mesin e njerëzve. A mund të funksionojnë psikologjia dhe feja së bashku dhe të korrin rezultate më të mira për klientin? Sa e rëndësishme është feja për njerëzit dhe sa të rëndësishme janë vlerat fetare për psikologët? Cila është marrëdhënia midis fesë dhe shëndetit mendor? Si merren shkollat e sotme të psikologjisë me klientin fetar? Si është e integruar feja në psikoterapi? Këto dhe çështje të tjera të lidhura janë adresuar në këtë punim. Është konstatuar se psikologët janë të detyruar të punojnë brenda sistemit të vlerës së klientit dhe se kjo qasje do të arrinte një rezultat terapeutik më pozitiv.

1. Artikulli në origjinal, Amber Haque, Psychology and Religion: Two Approaches to Positive Mental Health, Intellectual Discourse, 2000, Vol. 8, No 1, 81-94 (H.S.). 79 Psikologji sikologjia, duke qenë një se në fushën e shëndetit mendor, “shkencë”, në përgjithësi e cila po bëhet gjithashtu një fushë Pe ka shpërfillur fenë dhe kërkimi gjithnjë e më e rëndësishme ndikimin e saj në sjelljen njerëzore brenda psikologjisë. Kanë ndodhur dhe proceset e mendimit. Por, tani zhvillime të rëndësishme veçanërisht ekziston një tendencë, e cila sugjeron në Perëndim, për të kuptuar dhe një marrëdhënie pozitive dhe në trajtuar probleme të tilla.2 Ky punim rritje midis psikologjisë dhe fesë.1 shqyrton: Kjo nuk është askund më e qartë a) pranimin e fesë në popullatën e përgjithshme; 1. Shih për shembull, A.E. Bergin, b) si hyri çështja e vlerave në “Psychotherapy and ReligiousValues,” psikologjinë gjoja “shkencore”; Journal of Consultingand Clinical Psychology c) lidhjen midis fesë dhe 48 (1980): 95-105; E. P. Shafranske (ed.), Religionand Clinical Practice of Psychology shëndetit mendor; (Washington, D.C.: APA, 1996) and a ç) si janë përballur psikologët reviewessay by A. Haque, “Psychology me klientë3 fetarë në psikoterapi dhe; an dReligion: Their Integration and Relationship from an Islamic Perspective,” 2. Duke filluar nga vitet 1980, ne gjejmë American Journal of Islamic Social Sciences 15 një interes në rritje brenda psikologjisë (1998): 97-116. Pse ka një interes në rritje për marrëdhëniet midis fesë dhe shëndetit për marrëdhënien psikologji-fe, është mendor. Kjo ndoshta për shkak të faktit spekulative në rastin më të mirë. Studiuesit se vetëm në SH.B.A., pothuajse 20% e tregojnë se psikologët mund të dëshirojnë t’i popullsisë së rritur vuajnë nga probleme rikthehen asaj fushe studimi që dikur e patën mendore të diagnostikueshme në çdo vit neglizhuar, në fe dhe psikologji, ndoshta të caktuar, me një kosto vjetore prej 148 ngaqë, është një zonë e re e hulumtimit dhe miliardë dollarë - kjo përball pacientin, po tërheq më shumë psikologë. Një faktor familjet e tyre dhe qeverinë me disa sfida tjetër mund të jetë ai se gjithnjë e më shumë serioze. Shih për shembull, M. E. Oliveri, njerëz në Perëndim po tërhiqen nga feja “Basic Behavioral Science Research for dhe kërkojnë terapi të orientuar fetarisht Mental Health: A Reportof the National nga psikologët e tyre. Në të njëjtën kohë, Advisory Mental Health Council,” American Kodi i Sjelljes i APA i detyron psikologët të Psychologist 50 (1995): 485-493. jenë të vetëdijshëm për fenë si një faktor i 3. Autori gjatë gjithë artikujt përdor fjalën rëndësishëm dhe nëse nuk mund ta bëjnë “klient” dhe jo “pacient”, sepse klient është këtë, klienti duhet t’i referohet një psikologu dikush që kërkon dhe përdor këshillat që mundet. Shih K. V. O’Connor, “Religion profesionale të psikologut. Fjala “klient” u and Mental Health: A Review of Antoine miratua nga fusha e shëndetit mendor, si Vetgote’s Approach in Guiltand Desire,” një mënyrë e ruajtjes së konfidencialitetit ët International Journal for the Psychology of Religion situatës së tij, për të ndikuar sa më pozitivisht 8 (1998): 125- 148. Për komente interesante edhe në përmirësimin në aspektin bio- mbi zhvillimet në fushën e psikologjisë dhe psiko-social të jetës së personit që kërkon fesë shihni letra nga psikologë të shquar, të një këshillim psikologjik; po ashtu një nga listuara në American Psychologist 50 (1995): kuptimet e fjalës klient në Fjalorin e Gjuhës 540-545. Shqipe është: ai që shërbehet zakonisht 80 Psikologji d) cilat janë mënyrat e dyshimta në Amerikë, ishte e pamundur të dhe të qarta të integrimit të fesë dhe silleshin konceptet “mendore” në psikoterapisë. fushën e psikologjisë, pasi ato janë “të Para se të ndërmarrim pakontrollueshme” dhe janë jashtë ndonjë hap më tej në diskutimin e sferës së psikologjisë shkencore. Kjo marrëdhënies midis psikologjisë, ishte e vërtetë deri në vdekjen e B. fesë dhe shëndetit mendor, së pari, F. Skinner-it, babai dhe mbrojtësi i le të përcaktojmë shkurtimisht, çfarë bihejviorizmit. Vetëm në vitet ‘80-të kuptimi kanë këto terma. të shekullit XX dhe veçanërisht pas Psikologjia përkufizohet si vdekjes së Skinnerit në 1990, shkolla “studimi shkencor i sjelljes dhe njohëse mori një qasje më agresive proceseve mendore.”4 Feja dhe dhe “proceset mendore” u shtuan shëndeti mendor hyjnë në fushën në përkufizimin e psikologjisë.6 e psikologjisë, pasi që të dyja këto Kjo përfshirje bëri që përkufizimi i kanë të bëjnë me sjelljen njerëzore psikologjisë të jetë i rrumbullakosur dhe proceset mendore. Kur fryma e i plotë dhe për pasojë është e bihejviorizmit5 ishte me ndikim më i popullarizuar tani, në librat studimorë hyrës të psikologjisë.7 në të njëjtën klinikë mjekësore, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, bazë të koncepteve bihejvioriste lindi edhe Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë terapia bihejvioriste. Ata që ndihmuan 2006:466 (shënim i Redaksisë). në themelimin e kësaj shkence janë: Ivan 4. R. L. Atkinson, Hilgard’s Introduction to Pavlovi, Xhon B. Votsoni e tjerë, por më i Psychology (San Diego: Harcourt Brace rëndësishmi ishte Barus Frederik Skiner. College Publishers, 1998), 8. (H.S) 5.Bihejviorizmi (angl.: sjellje) është rrymë 6. Duke folur historikisht, psikologjia psikologjike që e kishte zanafillën në fillim të përqendrohej në studimin e shpirtit njerëzor. shekullit XX-të në SHBA, e më vonë edhe Vetë termi psikologji është derivat i termit në Evropë, etj. Rrymë radikale e psikologjisë “psikikë”, që i referohet shpirtit ose frymës. objektive, të cilën e filloi psikologu amerikan Ishte fundi i viteve 1800 kur psikologjia J. B. Watson (1913), në të cilën pohoi se e deklaroi veten si një shkencë dhe hodhi synimi bazë i psikologjisë është: parashikimi poshtë studimin e mendjes dhe shpirtit. dhe kontrolli i sjelljes. Objekt i psikologjisë Psikologjia tani është më tolerante ndaj mund të jetë vetëm sjellja objektive, ato koncepteve të proceseve mendore e njohëse sjellje e veprime që mund të vrojtohen dhe, madje, feja po hyn në psikologjinë dhe maten objektivisht. Gjatë shekullit kryesore. Shiko, e.g., A. Haque, “Interface XX bihejviorizmi ishte drejtim dominues of Psychology and Religion: Issues and në psikologji. Ndikoi edhe në Evropë e Developments,” North American Journal of vende të tjera të botës. Bihejviorizmi ishte Psychology (in press), 2000. si reaksion ndaj “psikologjisë së vetëdijes 7. Shih për shembull, R. A. Baron, D. Byrne, dhe “psikologjisë introspektive” e cila ka and B.H. Kankowitz, Psychology: Understanding dominuar në shekullin XIX (strukturalizmit). Behavior (NewYork: Holt, Rinehart and Bihejviorizmi e ka përshpejtuar formimin Winston, 1977); D. P. Schultzand S.E. e psikologjisë si shkencë objektive. Në Schultz, A Historyof Modem Psychology (4th 81 Psikologji Termi “fe”, në përgjithësi, u një gamë të gjerë gjendjesh mendore, referohet besimeve dhe praktikave nga ato negative tek ato pozitive dhe, të ndjekura nga besimet, ndërsa një në të njëjtën kohë, tregon shërbime analizë etimologjike e fjalës tregon profesionale të përdorura për të idenë se ajo përfshin përpjekjet e përmirësuar gjendjet mendore të njerëzve për një ndjenjë të plotë apo një personi. Meqenëse sëmundja plotësimi.8 Meqenëse termi fe është mendore tani shikohet më tepër gjithashtu i lidhur me paragjykimet nga një perspektivë psikosociale fetare dhe anshmëritë, shumë njerëz sesa biologjike, punonjësit e kujdesit përdorin termin “shpirtëror”, që sjell shëndetësor, përfshirë psikologët, cilësi të mira pa qenë pjesë e ndonjë mund të përdorin aftësitë e tyre besimi fetar. Për këtë qëllim, ne do terapeutike në përmirësimin e ta përkufizojmë fenë si një besim në shëndetit mendor të klientëve të lidhje me teizmin, veçanërisht duke tyre.10 iu referuar një fuqie më të lartë, d.m.th. Zotit. Pranimi i fesë Termi “shëndeti mendor” është gjithashtu një koncept i gjerë Hulumtimi i sondazhit tregon se që përfshin jo vetëm mungesën mbi 90% të popullsisë e identifikojnë e anomalive, por edhe praninë veten me një fe dhe gjithashtu se e cilësive pozitive të gjendjes së besimet fetare, që nga Revolucioni mirëqenies së një personi!9 Në këtë Amerikan, vazhdimisht janë shtuar mënyrë, shëndeti mendor mbulon në Perëndim.11 Duke kuptuar ndikimin e religjionit në popullatën edition) (City Harcourt Brace, 1987); K. e përgjithshme, Shoqata Psikologjike Hoffman, M. Vermoryand B. Williams, Amerikane (APA) tani i detyron Introduction to Psychology (Singapore: John anëtarët e saj që ta shohin fenë si një Wiley and Sons, 1987) and C. D. Doyle, aspekt domethënës të jetës njerëzore Explorations in Psychology (California: Brooks Cole Publishing Co., 1987). 8. Shih, R. F. Paloutzian, Invitation to Psychology 10. A. Haque, “Psychosocial Rehabilitation of Religion (Boston: Allyn and Bacon, 1996). for Chronically Mentally 111: A Critical Mbase është e mjaftueshme të thuhet se feja Reviewof a Comprehensive Model Used është një koncept shumë i gjerë, rreth të cilit in a Michigan State Psychiatric Hospital,” ekzistojnë kuptime të shumta. Malaysian Journal of Psychiatry 6 (1988): 4-17. 9. Shih, R. A. Winett, A. C. King, and D. G. 11. Shafranske (ed.). Religion and Clinical Altman, Health Psychology and Public Health: An Practice of Psychology, 1. Asnjë studim Integrative Approach (New York: Pergamon, nga “Lindja” nuk është aktualisht i në 1989). Për një koleksion të përkufizimeve të dispozicion, por duke pasur parasysh se shëndetit mendor, shiko, K. Tudor, Mental Lindja shpesh konsiderohet më konservatore Health Promotion: Paradigm and Practice (New sesa Perëndimi, mund të supozohet se do të York: Routledge, 1996),21-22. arrihet një rezultat i ngjashëm i sondazhit. 82 Psikologji dhe se kjo mund të kërkojë njohuri mbi fenë dhe shëndetin mendor, dhe trajnim të veçantë nga ana e Schumaker citon një numër psikologjisë. Kodi i Sjelljes APA, i psikologësh bashkëkohorë që vitit 1992, specifikon që në mungesë besojnë se prania e fesë mes njerëzve të një shërbimi të tillë nga psikologu, u siguron atyre një “rrjet moral”, i cili duhet të bëhen rekomandime të i ndihmon njerëzit të kontrollojnë duhura për pacientët për të siguruar impulset e tyre dhe të dallojnë të trajtimin e duhur dhe të plotë të drejtën nga e gabuara.14 Literatura e pacientëve të tyre.12 Duke marrë psikoterapisë gjithashtu sugjeron që parasysh rëndësinë e fesë, Manuali terapistët do të duhet të merren me Diagnostikues dhe Statistikor i botuar çështje fetare të pacientëve në vitet nga Shoqata Psikiatrike Amerikane, e ardhshme, pasi njerëzit janë më tani përfshin në botimin e tij të të zotë për orientimet e tyre fetare 4-të një klasifikim mbi “problemet dhe kërkojnë terapistë që gjithashtu fetare”, i cili tregon më tej një njohje kuptojnë pikëpamjen e tyre fetare.15 në rritje nga komuniteti shkencor të fesë, si një faktor në shëndetin Psikologjia dhe çështja e vlerës mendor.13 Në një përmbledhje 12. American Psychological Association,”Ethical Ndërsa vlerat janë thelbësore për Principles of Psychologists and Code of fenë dhe shëndetin mendor, ato janë Conduct,” American Psychologist (1992),47, konsideruar disi si një tabu brenda 1597-1611. Hyrja dhe Parimet e Përgjithshme psikologjisë. Disa psikologë besuan në Parimet Etike të APA të Psikologëve dhe se vlerat duhet të mbahen larg teorive, Kodi i Sjelljes specifikon se “... psikologët respektojnë të drejtat themelore, dinjitetin hulumtimeve dhe zbatimeve të tyre dhe vlerën e të gjithë njerëzve. Ata praktike. Por, nëse psikologjia është respektojnë të drejtat e të gjithë individëve me të vërtetë pa vlerë, atëherë ajo për intimitet, konfidencialitet, vetë- është e diskutueshme, sepse “vlera vendosmëri dhe pavarësi të vetëdijshme, shkencore” është gjithashtu një qasje që detyrimet ligjore dhe të tjera mund të çojnë në mospërputhje dhe konflikt me e ngarkuar me vlera. Psikologjia, si ushtrimin e këtyre të drejtave. Psikologët shkencë, mbart botëkuptimin e vet janë të vetëdijshëm për ndryshimet kulturore, individuale dhe rolin; përfshirë psikologët janë në komitetin editorial të ato për shkak të moshës, gjinisë, racës, DSM dhe ata gjithashtu e përdorin atë përkatësisë etnike, origjinës kombëtare, vazhdimisht në praktikën e tyre klinike, fesë...” veçanërisht në Shtetet e Bashkuara. 13. Diagnostic and Statistical Manual of Mental 14. J. F. Schumaker (ed.), Religion and Mental Disorders (DSM-IV), (Washington D.C.: Health (Oxford, England: Oxford University American Psychiatric Association, 1994), Press, 1992). 685. Edhe pse të formuluara nga psikiatër, 15. E. L. Worthington, “Psychotherapy and psikologët klinikë kanë një thënie të madhe Religious Values: An Update,” Journal of në zhvillimin e përgjithshëm të DSM- Psychology and Christianity 10 (1991): 211-223. 83 Psikologji të nënkuptuar brenda secilit orientim të organizuar me probleme, atëherë teorik që kundërshton kryesisht Zoti duhet të jetë pjesë e zgjidhjes”.19 me botëkuptimin teologjik. Bergin Kudlac thotë se terapisti nuk ka pse tregon se si çështja e vlerës filloi të besojë në të njëjtin sistem vlerash të tërheqë interesin e psikologëve si ai i klientit, por terapisti gjithashtu klinikë gjatë viteve 1970 dhe kërkon nuk mund të injorojë vlerat e klientit një infuzion të vlerave fetare në në interes të rezultatit pozitiv psikologjinë e zakonshme për terapeutik. Vlerat fetare shpesh janë hulumtime të zgjeruara dhe përfitime më sentimentale, për shumë njerëz, të klientit.16 Me këtë rekomandim, në krahasim me vlerat e tjera që ata dera u hap për hulumtim se si besimet mbajnë dhe terapisti duhet të jetë dhe vlerat e klientit ndikojnë në i kujdesshëm që të mos i injorojë sjelljet e tij dhe si mund të përdoren apo tallet me vlera të tilla, të cilat vlerat e klientit për të përmirësuar kliienti i konsideron shpirtërore ose gjendjen e klientit. Në një artikull transcendentale në natyrë. tjetër, Bergin thekson se midis 1987 dhe 1993; një përmbledhje e Feja dhe shëndeti mendor PSYCLIT tregoi 6,138 artikuj mbi “vlerat” dhe 198 artikuj mbi “vlerat Hulumtimet empirike tregojnë dhe psikoterapinë.”17 se shëndeti mendor dhe feja janë të Gjetjet empirike, po ashtu, lidhur ngushtë. Në një përmbledhje sugjerojnë se vlerat e njeriut ndikojnë gjithëpërfshirëse të letërsisë, Levin konsiderueshëm në shëndetin e dhe Vanderpool gjetën 22 nga 27 tij dhe nuk mund të shpërfillen studime që tregojnë marrëdhënie nga psikologët.18 Në librin e tij për pozitive midis fesë dhe shëndetit terapinë familjare, Kudlac e vendos mendor.20 Gartner gjeti gjashtë atë në mënyrë të qartë, duke thënë studime, të cilat demonstrojnë se, nëse Zoti është pjesë e sistemit shëndet të përmirësuar mendor pas përdorimit të terapive me orientim 16. A.E. Bergin, “Psychotherapy and fetar.21 Gartner shprehet gjithashtu Religious Values,” Journal of Consulting and Clinical Psychology 48 (1980): 95-105. 19. K. E. Kudlac, “Including God in the 17. A. E. Bergin, I.R. Payne, and P.S. Conversation: The Influence of Religious Richards, “Values in Psychotherapy,” in Beliefson the Problem-Organized System,” Shafranske (ed.) Religionand the Clinical Family Therapy 18 (1991): 277-285. Practice of Psychology, 316. 20. J. Levin, and H. Vanderpool “Is Frequent 18. J. P. Jensen, & A.E. Bergin, “Mental Religious Attendance Really Conducive to Health Values of Professional Therapists: Better Health?: Toward an Epidemiology of A National Interdisciplinary Survey,” Religion,” Social Science Medicine 24 (1987): Professional Psychology: Research and 589-600. Practice 19 (1988): 290-297. 21. “Religionand Mental Health” in 84 Psikologji se si vlerat fetare përftojnë shëndetin se religjioni është një faktor i mendor dhe thekson se “pasojat rëndësishëm në uljen e depresionit e dobishme të shëndetit mendor dhe ankthit. Studimet tregojnë se janë një rezultat i harmonisë ose personat fetarë në përgjithësi janë sjelljes në sinkron me vlerat fetare më pak të shqetësuar për situata të një personi, ndërsa veprimi në të përditshme sesa personat jo kundërshtim me vlerat personale fetarë dhe më pak të shqetësuar rezulton në mospërputhje, me pas interpretimit të një ngjarje nga pasojë fajin, ankthin, dëshpërimin aspekti fetare.24 Një tjetër temë ose tjetërsimin”.22 interesante e hulumtimit brenda Zain dhe Varma gjithashtu psikologjisë, që është shfaqur në punuan në një model shkencor të njëzet vitet e fundit, është vdekja psikoterapisë fetare për klientët që, me ankth. Gjashtë studime empirike në vetvete, janë fetarë, dhe raportojnë kanë treguar se ka më pak frikë përmirësime të jashtëzakonshme prej vdekjes midis personave me në krahasim me personat që morën përkushtim fetar në krahasim vetëm terapi mbështetëse.23 Por, ka me personat jo-fetarë.25 Studime studime, të cilat gjithashtu raportojnë të tjera gjithashtu raportojnë një një marrëdhënie të paqartë, ose marrëdhënie pozitive midis fesë dhe negative midis fesë dhe shëndetit mirëqenies për një shumëllojshmëri mendor. Le të shohim shkurtimisht të popullatave.26 Rishikimi i disa nga gjetjet e hulumtimit në fusha specifike të shëndetit mendor, 24. Hertsgaard and H. Light, “Anxiety, Depression, and Hostility in Rural Women,” të cilat raportojnë një lidhje pozitive Psychological Reports 55 (1984): 673-674. midis fesë dhe shëndetit mendor dhe Also see, P .A. Morris, “The Effect of më pas do të shqyrtojmë fushat ku Pilgrimageon Anxiety, Depression and raportohet një marrëdhënie negative, Religious Attitude,” Psychological Medicine ose indiferente. 12 (1982): 291-294. 25. R. H. Aday, “Belief in After life Në përmbledhjen e tij, Gartner and Death Anxiety: Correlates and citon disa studime, të cilat tregojnë Comparisons,” Omega Journal of Deathand Dying 15 (1985): 67-75 and A. S. Westman Shafranske (ed.), Religion and the Clinical and F.M. Canter, “Fear of Death and the Practice of Psychology, 187-214. Nëse nuk Concept of Extended Self,” Psychological tregohet ndryshe, të gjitha gjetjet e studimit Reports 56 (1985): 419-425. të Gartner-it të cituara në këtë punim janë 26. Shih për shembull, L. J. Beckmanand referuar nën këtë citim. B. B. Housner, “The Consequences of 22. J. Gartner, po aty, f. 303. Childlessness on the Social-psychological 23. A. M. Zainand S. L. Varma, “Religious Wellbeing of Older Women,” Journal of Psychotherapy-A Proposed Model Based Gerontology 37 (1982): 243-250 and R. F. on The Malaysian Experience,” Journal of Guy, “Religion, Physical Disabilities, and FLMA 1 (1996): 118- 123. Life Satisfaction in Older Age Cohorts,” 85 Psikologji literaturës së Gartnerit tregon 11 nga 12 studime, të gjitha tregojnë 12 studime që raportojnë një lidhje marrëdhënie negative midis fesë dhe negative midis fesë dhe abuzimit vetëvrasjeve. Një përmbledhje mbi të substancave. Gartner gjithashtu hulumtimin e fesë dhe kënaqësisë tregon se të marrësh pjesë në një martesore tregon se ekziston një kishë është një faktor më i fuqishëm marrëdhënie negative midis besimit në parandalimin e një personi të fetar dhe divorcit.30 Në një studim, abuzojë me substancat, sesa të ketë personat me jetëgjatësi në martesat një “ndjenjë fetare” për situatën. e tyre e vlerësuan fenë si një nga Me fjalë të tjera, të veprosh sipas faktorët më të rëndësishëm në ndjenjave të një personi është e mbajtjen e një martese të lumtur.31 domosdoshme për të parandaluar Në fusha të tilla si paragjykimi, abuzimin me substancat. koncepti i vetvetes, inteligjenca, Argyle dhe Beit-Hallahmi autoritarizmi dhe vetë-aktualizimi, raportojnë një marrëdhënie pozitive është gjetur një marrëdhënie negative midis fesë dhe mirëqenies, për me fenë.32 Është zbuluar se feja, në shembull, njerëzit që janë fetarisht të vërtetë, mund të shoqërohet me të përkushtuar, raportonin një psikopatologji. Një studim sugjeron nivel më të lartë të kënaqësisë nga “Church Attendance and Health”, Journal jeta.27 Studimet kërkimore tregojnë of Chronic Disease 25 (1972): 665-672. Ky se ekziston një marrëdhënie konstatim është sigurisht i vërtetë për pozitive midis aktiviteteve fetare vendet si Japonia, ku shkalla e vetëvrasjeve dhe jetëgjatësisë.28 Një studim nga është shumë e lartë dhe përkatësia fetare është përgjithësisht e ulët në krahasim me Comstock&Partridge sugjeron se shumë vende aziatike ose perëndimore. ata individë që nuk marrin pjesë në 30. D. B. Larson, “Religious Involvement,” një grupim fetar kanë katër herë më in G. Rekers (ed.), Family Building (Ventura, shumë të ngjarë të bëjnë vetëvrasje CA: Regal Books, 1985), 121-147.. në krahasim me ata që i frekuentojnë 31. M. J. Sporawski and M. J. Houghston, “Prescriptions for Happy Marriage 29 shpesh ato. Gartner raporton Adjustments and Satisfaction of Couples Married 50 or More Years,” Family Coordinator Internationa rnal of Aging and Human 27 (1978): 321-327. Development 26 (1982): 283-295. 32. J. Gartner, “Religion and Mental Health,” 27. M. Argyleand B. Beit-Hallahmi, The Social in Shafranske (ed.), Religion and the Clinical Psychology of Religion (London: Routledge, Practice of Psychology, 187-214. Gartner 1975). raporton një shqetësim interesant në fushën 28. Shih e.g., J. Levinand H. Vanderpool, e paragjykimeve - ata që paragjykohen më “Is Frequent Religious Attendance Really pak janë njerëz që ose ndjekin rregullisht Conducive to Better Health?: Toward an kishën ose nuk marrin pjesë fare; ndërsa Epidemiology of Religion,” Social Science ata që paragjykohen më shumë janë ata Medicine 24 (1987): 589-600. që frekuentojnë kishën me frekuencë të 29. G. W. Comstock and K. B. Partridge, moderuar. 86 Psikologji se meshkujt e vrojtuar për probleme të shqyrtojmë shkurtimisht qasjet të lidhura me seksin vijnë nga shtëpitë e marra nga tre shkolla kryesore tradicionale fetare.33 Sidoqoftë, duhet të psikologjisë në trajtimin e kësaj të theksohet se kliientë të tillë nuk u çështje dhe pastaj të trajtojmë edhe trajtuan për problemet seksuale aq shëndetin mendor dhe trajtimin e tij sa për ndjenjën e fajit dhe mëkatit nga këndvështrimi islam. që lidhet me të. Frika e shtuar nga vdekja është raportuar gjithashtu Terapia psikoanalitike: midis njerëzve fetarë.34 Disa gjetje të hulumtimit sugjerojnë gjithashtu se Qasja psikodinamike sugjeron nuk ka marrëdhënie ose marrëdhënie se një klientë me orientim fetar indiferente midis fesë dhe shëndetit nuk mund të trajtohet me sukses mendor. Gartner paralajmëron në nëse nuk ka ndonjë përfaqësim të lidhje me mospërputhjet në gjetjet dhe fesë dhe besimit te Zoti, besim ky sugjeron se metodat e matjes mund të i cili është prezent gjatë terapisë. jenë kryesisht përgjegjëse për rezultatet Psikoanalistët besojnë se koncepti e testit. Gartner shpjegon se gjetjet e i Zotit ka luajtur një rol psikik në hulumtimit që shoqërojnë fenë dhe mendjen e fëmijës përgjatë fazave të shëndetin mendor negativisht vijnë zhvillimit dhe eksplorimi i tij mund kryesisht nga testet e letrës dhe lapsit, të jetë jashtëzakonisht i dobishëm në të cilat, psikologu nxjerr tipare në procesin terapeutik. Pjesëmarrja lëndore në bazë të teorive të caktuara në çështje fetare do të sigurojë një të personalitetit. Kjo metodë e hetimit pasqyrë të duhur për klientët mbi ka probleme serioze të besueshmërisë përvojat e tyre të fëmijërisë, si dhe dhe vlefshmërisë. ndjenjat e shtypura dhe se si ato besime dhe përvoja po ndikojnë në Çështjet fetare në psikoterapi gjendjen e tyre aktuale. Studimet kërkuese tregojnë se psikoanalistët Çfarë bëjnë psikologët kur tani kanë filluar të marrin në mënyrë hasin klientë me orientim fetar? Le rutinë një “histori fetare” të secilit klientë. Ky nuk është si rasti më 33. Z. Hoch, M. Safl T, Y. Peres, and parë, pasi psikoanalistët klasikë J. Sepher, “An Evaluation of Sexual nuk e njohën rëndësinë e fesë, Performance: Comparison between Sexually Dysfunctional and Functional Couples,” përveç jungistëve (pasuesve të Karl Journal of Sexand Marital Therapy 7 (1981): Jungut).35 Smith dhe Handelman 195-206. 34. M. A. Beg and A.S. Zilli, “A Studyof 35. A. M. Rizzuto, “Psychoanalytic the Relationship of Death Anxiety and Treatmentand the Religious Person,” in Religious Faith to Age Differentials,” Shafranske (ed.), Religion and the Clinical Psychologia 22 (1982): 75-81. Practice of Psychology, 409-431. Në veçanti, 87 Psikologji kanë diskutuar ndërveprimin e Ellis ishin gjithashtu armiqësorë ndaj vazhdueshëm dhe domethënës çështjeve fetare, derisa Ellis, më vonë, midis fesë dhe psikanalizës, tek i cili sqaroi pozicionin e tij në vitin 1992, lexuesi i interesuar mund të gjejë duke shpjeguar se qëndrimi i tij është gjëra edukuese.36 i rëndësishëm vetëm për klientin fetar të devotshëm.38 Sidoqoftë, Terapitë kognitive dhe të sjelljes: terapistët kognitivë të ditës së sotme janë më tolerantë ndaj fesë dhe thonë Propst sugjeron se se “gabimet njohëse”, të bëra nga qëndrimi i terapistëve kognitivë besimet fetare, në të vërtetë mund të (CognitiveTherapists) ndaj fesë ka korrigjohen përmes procedurave të arritur në një “sferë ndikimi”, nga ristrukturimit njohës. Në këtë thënie pakujdesia deri te vlerësimi i ndikimit është i implikuar qëndrimi i njohësve të fesë në njohjen, emocionin dhe se ata nuk e konsiderojnë fenë si një sjelljen e një personi.37 Albert Ellis, burim të favorshëm për shëndetin i cili është një psikolog i shquar dhe mendor. Propst megjithatë, shkroi njohës me ndikim, pretendoi se një libër mbi terapinë njohëse nga besimet fetare përfshijnë konceptet këndvështrimi fetar dhe terapistët e e mëkatit dhe fajit dhe janë kështu tjerë njohës gjithashtu rekomandojnë patologjike për klientin. Pasuesit e përdorimin e teknikave të tilla me klientë fetarë.39 Studiuesit kanë Frojdi e konsideronte fenë si një iluzion, i demonstruar gjithashtu efektet cili është rezultat i përmbushjes së dëshirave pozitive të figurave fetare (një formë dhe jo arsyes. Ai pretendoi se njerëzit duhet të largohen nga feja dhe të mbështeten në e terapisë kognitive) në depresion me shkencë, pasi kjo është mënyra e vetme klientë të caktuar.40 Vetë-ekzaminimi që një person dhe shoqëri mund të rriten dhe monitorimi i mendimit janë dy në të vërtetë përtej fazës së tyre infantile. shembuj të tjerë brenda terapisë Sidoqoftë, Jung besonte se njerëzit kanë njohëse, që përdoren për të trajtuar një nevojë të lindur për të kërkuar Zotin, dhe ky është një aspekt natyror dhe pozitiv 38. A. Ellis, “My Current View son Rational- i përbërjes psikologjike të njeriut. Shiko, Emotive Therapy and Religion,” Journal C. G. Jung, Modem Man in Searchof a Soul of Rational-Emotive and Cognitive – Behavior (NewYork: Harcourt Brace, 1933) and Therapy 10 (1992): 37-40. Psychology and Religion (New Haven: Yale 39. L. R. Propst, Psychotherapy in a Religious University Press, 1938). Framework: Spirituality in the Emotional Healing 36. J. H. Smith and S. A. Handelman (ed.), Process, (New York: Human Sciences Press, Psychoanalysis and Religion (Baltimore: The 1988). John Hopkins University Press, 1990). 40. L. R. Propst, “The Comparative Efficacy 37. L. R. Propst, “Cognitive-Behavioral of Religious and Nonreligious Imagery Therapy and the Religious Person,” in for the Treatment of Mild Depression in Shafranske (ed.), Religion and the Clinical Religious Individuals,” Cognitive Therapy and Practice of Psychology, 391-407. Research 4 (1980): 167-178. 88 Psikologji klientët me sukses.41 Studimet mbi një personalitet të shëndetshëm e të terapinë e sjelljes dhe fenë gjithashtu pjekur. Ai shkroi, “Feja e një njeriu po përhapin dhe sugjerojnë efekt është oferta e guximshme që ai bën për pozitiv në prezantimin e problemeve t’u lidhur me krijimin dhe Krijuesin. të shëndetit mendor të klientit.42 Është përpjekja e tij e fundit për t’u zmadhuar dhe për të kompletuar Terapia ekzistenciale-humaniste: personalitetin e tij, duke gjetur kontekstin suprem, të cilit ai, me të Psikologë që i përkasin këtij drejtë, i përket.”44 Për këta psikologë, kampi e konsiderojnë fenë si një çështjet fetare të klientit janë mënyra faktor të rëndësishëm në rritjen e të rëndësishme për të zbuluar ato personalitetit dhe vetë-aktualizimit. ndjenja të veçanta personale, të cilat Erich Fromm dhe Abraham Maslow janë shumë më të rëndësishme sesa janë dy emra të rëndësishëm të kërkimi i “shenjave” të anomalive te psikologëve që e konsiderojnë fenë klientët. Psikologët ekzistencialistë- si një variabël të rëndësishëm në humanistë theksojnë se terapisti zhvillimin e personalitetit njerëzor. duhet të “harmonizohet” me klientin Një psikolog tjetër humanist, Rollo fetar dhe të ndjehet sikur fjalët dhe May, thekson se “feja është besimi deklaratat e klientit po vijnë nga se diçka ka rëndësi - presupozimi brenda terapistit. Kjo sigurisht që do se jeta ka kuptim.”43 Pohimi i tij, në të kërkonte që terapisti të jetë i lirë thelb, nënkupton se personi fetar nga qëndrimet e veta personale ndaj ka gjetur kuptim në jetë, ndërsa një fesë, qoftë pozitive apo negative. ateist nuk ka gjetur ose nuk mundet, Pasi terapisti dhe klienti të kenë dhe ky zbulim i kuptimit ka një identifikuar një ndjenjë të veçantë rëndësi të madhe në personalitetin ndaj fesë, atëherë terapisti mund të dhe shëndetin mendor të tij. Në kërkojë kuptime më të thella. Ky mënyrë të ngjashme, Allport besonte ushtrim mund të bëjë të mundur që se një orientim fetar shpesh e bën klienti të zbulojë veten dhe të bëhet një person cilësisht i ri dhe kjo është 41. L. R. Propst, “Cognitive-Behavioral ajo që duhet të synojë një terapist. Therapy and the Religious Person,” in Shafranske (ed.), Religion and the Clinical Practice of Psychology, 399- 401. Islami dhe Shëndeti Mendor 42. W. R. Millerand J.E. Martin (eds.), Behavior Therapy and Religion: Integrating Në Islam, njeriu konsiderohet Spiritual and Behavioral Approaches to Change si një trup dhe shpirt. Ndërsa trupi (Newbury Park, CA: Sage, 1988) është ai që prishet, shpirti është i 43. B. R. Hergenhann and O.H. Matthew, qëndrueshëm; dhe të dy ndikojnë Introduction to Theories of Personality (New Jersey: Prentice Hall, 1999), 537-538. 44. Po aty, 142. 89 Psikologji njëri-tjetrin gjatë gjithë jetës së një kërkesave njerëzore, përkundrazi ai njeriu. Gazaliu e konsideron në kërkon një ekuilibër dhe përmbajtje të vërtetë shpirtin si “mbretin e mes tyre. trupit” dhe organet e ndryshme Mendimtarët, studiuesit dhe si “shërbëtorë” të shpirtit, të cilët terapistët myslimanë kanë provuar ndjekin urdhrat e shpirtit.45 Lumturia mënyra të ndryshme të trajtimit të ose shëndeti i mirë mendor i njeriut problemeve mendore bazuar në burojnë nga dija dhe karakteri i mirë. mësimet islame.47 Ajmal thekson Burimi i këtyre cilësive pozitive se “...asnjë teori sistematike në qëndron në sferat shpirtërore, brenda psikologji nuk mund të formulohet njeriut, të cilat shpesh përmenden pa marrë një qëndrim të caktuar drejt në Kur’an si kalb (zemër), nefs metafizikës” dhe thotë se psikologët (ego), ‘akl (intelekt) dhe ruh (shpirt, i drejtohen fluturimit në laborator(,) frymë). Ekziston një luftë dhe sepse kanë frikë nga një takim serioz bashkëveprim i vazhdueshëm midis me njerëzit si individë dhe grupe, këtyre subjekteve që përfundimisht dhe gjithashtu me veten e tyre. përcaktojnë gjendjen psikologjike Ajmal sqaron më tej se formulimi i dhe shpirtërore të një personi. supozimeve metafizike në psikologji Islami thekson se shëndeti mendor është më i rëndësishëm sot, sepse pozitiv dhe paqja hyjnore arrihet kur personaliteti njerëzor është i prekur një person priret drejt udhëheqjes nga një “shpërndarje akute” në shpirtërore, e cila është e natyrshme shumëfish dhe distancimi i vetvetes në vetë natyrën e njeriut ose në fitren nga feja dhe Zoti “është ekuivalent e tij.46 Kur’ani gjithashtu pohon se me sëmundjen mendore”.48 Rizvi ata që harrojnë Zotin, gjithashtu harrojnë shpirtin e tyre dhe kujdesen 47. Për qëllime të shkurtësisë, i referohet për dëshirat trupore. Nga kjo lexuesit një ese e rishikuar së fundmi, e cila nënkuptohet se, është kuptimi që rendit shumë referenca përkatëse. Shiko A. Haque, “Psychology and Religion: këto akte të njerëzve krijojnë njohuri Their Integration and Relationship from të dobët, e cila, nga ana tjetër, sjell an Islamic Perspective,” American Journal of shëndet të dobët mendor. Është Islamic Social Sciences 15 (1998): 97-116. Po e rëndësishme të mbani mend se ashtu shih, M. B. Badri, Are the Contributions Islami nuk rekomandon shtypjen e of Early Muslim Scholars relevant to Modem Muslim Psychotherapists? Unpublished 45. Shih al-Ghazali, Ihya ulum aI-din, vol. 3, Manuscript, 1999. 1-52, (Kajro: 1939). 48. M. Ajmal, Muslim Contributions to 46. Për një përshkrim të hollësishëm Psychotherapy and Other Essays, (Islamabad: të Fitrah-s ose natyrës së njeriut nga National Institute of Psychology, 1986), këndvështrimi Islam, shiko, Yasien 1-3. Në librin e tij, autori flet edhe për Mohamad, Human Nature in Islam (Kuala Humanizmin Transcendental, Psikoterapinë Lumpur: Noordeen, 1998). Sufi dhe format e tjera të terapive sipas 90 Psikologji i klasifikon terapitë e ndryshme të Integrimi i fesë dhe përdorura në shoqëritë myslimane psikoterapisë në dy kategori kryesore: modeli bisedor dhe modeli sufi.49 Përparimet Si është e integruar feja në psikoterapeutike, në këndvështrimin psikoterapi? Megjithëse mund të islam, janë gjithashtu në dispozicion, duket se ekzistojnë shumë mënyra veçanërisht për trajtimin e të ndryshme për ta bërë atë, Tan alkoolizmit dhe sidës.50 Meqenëse i klasifikon të gjitha metodat e myslimanët besojnë se shkelja morale përdorimit të fesë në dy kategori shkakton shqetësime emocionale, kryesore, implicite dhe eksplicite.51 gjithashtu janë shfaqur forma fetare Në integrimin e nënkuptuar të të trajtimit: recitimi i Kur’anit, fesë (implicite) me psikoterapinë, agjërimi dhe lutjet përdoren mjaft përdorimi i fesë nuk është i qartë; shpesh si pjesë e procesit të shërimit. ajo është përkundrazi e fshehur ose Kur’ani përshkruan disa virtyte të e mbuluar. Sidoqoftë, në integrimin e tilla si respektimi i të drejtave të të nënkuptuar (implicit) çështjet fetare tjerëve dhe detyrimet ndaj vetvetes, mund të ngrihen dhe diskutohen shmangia e zilisë dhe xhelozisë, midis klientit dhe terapistit. Një kontrolli i tërbimit dhe emocioneve, terapist, i cili nuk është i kënaqur si dhe përkujtimi i Zotit (3:134, 4:32, duke përdorur materiale (eksplicite) 13:18, 16:90, etj.). ose burime fetare të qarta, ka më shumë të ngjarë të praktikojë integrim këndvështrimit Islam. të nënkuptuar (implicit) dhe madje 49. S. Azhar Ali Rizvi, Psychotherapies in Muslim Societies, Paperpresented at The mund ta orientojë klientin tek ai që International Conferenceon Psychotherapy praktikon integrim të qartë (eksplicit). and Counseling: An Islamic Perspective, Integrimi i qartë (eksplicit) është kur August 15-17, 1997, Kuala Lumpur burimet fetare përdoren hapur në Malaysia. Also, S. A.A. Rizvi, Muslim terapi. Kjo mund të jetë përdorimi i Tradition in Psychotherapy and Modem Trends, (Lahore: Institute of Islamic Culture, 1988). lutjes në mënyrë të hapur dhe me zë Also see A.H. Alawi, “The Qur’anic Concept of të lartë dhe përdorimi i shkrimeve Mental Health” in Z.A. Ansari (ed.), Qur’anic të shenjta ose teksteve të shenjta, si Concepts of Human Psyche (Islamabad~ dhe referimi në grupe fetare dhe i International Institute of Islamic Thought, autoriteteve fetare për udhëheqje dhe 1992). 50. B. AishaLemu, Islam and Alcohol drejtim shpirtëror. Për të përdorur (Virginia: Saadawi Publications, 1992), 18. burimet fetare, megjithatë, është e M.B. Badri, Islam and Alcoholism (Indiana: American Trust Publications, 1976), 68. 51. S. Y. Tan, “Religion in Clinical Practice: Also see, M. B. Badri, The Aids Crisis: An Implicit and Explicit Integration” in Islamic Sociocultural Perspective (Kuala Lumpur: Shafranske (ed.), Religion and the Clinical IIITC, 1997). Practice of Psychology, 365-387.49. 91 Psikologji

qartë se terapisti ka të njëjtin orientim Përfundim fetar si klienti, ose të paktën një lloj prirjeje fetare. Kur ekziston një fe Psikologjia dhe feja luajnë një tjetër ose nuk ka fe, terapisti ende rol të rëndësishëm në shëndetin mund të përdorë burime të tilla në pozitiv mendor të qenieve njerëzore. mënyrën e tij, të paktën, në mënyrë Provat hulumtuese po grumbullohen indirekte. Hulumtimet kanë treguar për rritjen e besueshmërisë midis se terapistët më të suksesshëm kanë njerëzve, dhe psikologët tani e një lloj fuqie shëruese, e cila shpesh konsiderojnë fenë si një variabël bazohet në besim dhe në anën të rëndësishëm për të punuar me shpirtërore. Referencat për këshilltarët të. Dëshmohetse psikologjia nuk e krishterë dhe hebrenj, që përfshijnë mund të ketë sukses pa u marrë fenë e tyre në trajtimin e problemeve me sistemin e vlerave të klientit. mendore, janë gjithashtu të bollshme.52 Theksohet një marrëdhënie pozitive Duke pasur parasysh se përdorimi midis fesë dhe shëndetit mendor dhe i burimeve fetare është efektiv edhe theksohet se aty ku një marrëdhënie për popullsinë jofetare, në mesin e tillë nuk është e dukshme, gabimet e alkoolistëve dhe personaliteteve metodologjike në studime mund të antisociale, është e qartë se duhet të jenë kryesisht përgjegjëse. Vlerësime vihet më shumë theksi kërkimor për të ngjashme dhe studime kërkimore këto çështje në psikoterapi. Çështja të natyrës specifike me klientët e kryesore këtu është të përdorësh një shëndetit mendor inkurajohen. Një qasje të integruar në trajtim. Është hulumtim i tillë i integruar do të ishte një pyetje e dyshimtë nëse ekzistojnë i dobishëm për psikologët praktikues psikologji fetare apo islame, mirëpo dhe këshilltarët fetarë, dhe(,) mbi të qëllimi është të përfshijmë fenë me gjitha, do të përfitojë më së shumti njohuri empirike, në mënyrë që të klienti. arrihet mirëkuptimi maksimal dhe zgjidhjet e problemeve njerëzore. Përkthyen dhe përshtatën: Haki SAHITAJ, Master 52. Shihni referencat elektronike (faqet në Shkenca Islame, Universiteti Bedër, internet) mbi programet e këshillimit dhe Tiranë stërvitjes pastorale të krishtera në fushën , Bachelor e shëndetit mendor, e.g., http:// www. Ylber SAHITAJ aapc.org and http://www.hartland.edu. Psikologji, Universiteti i Prishtinës, Këshillimi fetar hebre mund të gjendet më Prishtinë tej në http://pluto.njcc.com. Për këshillimin sufi, shiko http://www. spiritriders.com. Shikoni gjithashtu tekstin gjithëpërfshirës, Shafranske (ed.), Religion and the Clinical Practice of Psychology. 92 Letërsi

Historiku i revistave si historishkrim i kulturës kombëtare

Përsiatje mbi studimin monografik të Prof. Rahim Ombashit Historik i shtypit periodik shqiptar (Sprovë për një poetikë historike)

Dr. Agron Tufa

shpirtërore, politike e shoqërore të Rahim OMBASHI botës shqiptare. AR HISTORIK I SHTYPIT PERIODIK Historia e revistave nis të

IPT SHQIPTAR

Q numërojë që nga viti 1665, nga (Sprovë për një poetikë historike) momenti i daljes së Journal des scavans,

IK SH të cilën është bërë zakon ta quajnë D

O si të parën revistë në botë. Mandej Numër 5 30 Korrik revistat kanë ruajtur funksionin 1897 e përhapjes se ideve (në formën e dijeve shkencore, krijimtarisë YPIT PERI

Numër 5 30 Korrik 1897 letrare, pikëpamjeve bashkëkohore të fiksuar në memuare, ditare, letra e refleksione), duke shtruarë k shtu RIK I SHT

O perspektivën, si një projeksion i së ardhmes, krejt në akord me kuptimin

HIST e origjinës franceze të fjalës journal, që do të thotë «ditar, i përditshëm». uke lexuar dorëshkrimin Theksoj dhe veçoj formën e këtij studimi mbizotëruese journal, sepse në këtë monografik të profesor studim të Prof. Rahim Ombashit D i caktohet një vend qëndror Rahim Ombashit, me nëntitull Sprovë për një poetikë historike, ekuivalentes shqipe - revistë, e cila, m’u forcua mendimi mbi rolin e nëse mundohemi ta karakterizojmë jashtëzakonshëm prijëtar, që revistat si llojin dhe formatin më të ndeshur dhe periodikët kanë luajtur në jetën të shtypit poligrafik, është ai tip i

93 Letërsi përmbledhjes periodike, që përmban gjuha shqipe është më “e bukura”. tekste të shtypura, që variojnë nga Kësisoj hedh shtat tok me identitetin shkrimet dhe trajtesat publicistike, çështjet kulturor dhe identiteti kombëtar politiko-shoqërore, deri tek krijimtaria përmes metaforave që përbëjnë titujt letrare e shkencore. Në monografinë e revistave, dominanten semantike të e R. Ombashit flitet qartë për llojin të cilave e vë në dukje në këtë studim e revistave dhe periodikëve me autori (Fiamuri i Arbërit, Albania, natyrë politiko-atdhetare, letrare e Kalendari Kombiar, Dielli, Drita, religjioze me një kronologji që nis Hylli i Dritës, Ylli i Mëngjesit, Zani i në ag të zgjimit kombëtar e deri në Naltë, Përpjekja Shqiptare, Minerva, ditët tona. Kështu na përvijohet L.E.K.A., Diturija, Agimi, Rilindja, pashmangshëm, tok me historinë ABC, Bota e Re, Cirka, Diana, Fryma, e shtypit shqiptar të revistave e Illyria, Mirvana (Minerva 2), Normalisti, periodikëve dhe historia e kulturës, Njeriu, Revista Letrare, Shkëndia, ideve kulturore e qytetëruese, Shpresa, Shqipnia, Vatra e Rinisë, letërsisë dhe mendimit shqiptar, nga Vullnetari i Lirisë). zanafilla e shkrimit deri tek peizazhet Një studim i peizazhit mediatik moderne të kulturës sonë. të revistave e periodikëve, të shtrirë Si në të gjitha kulturat kombëtare përgjatë më se një shekulli, duket i ballkanike, që u pavarësuan përmes pamundur brenda një monografie. përpjekjesh të mundimshme Ndër virtytet shkencore, që e (tërtherjesh, sikundër citon Ombashi), bëjnë të mundshme qasjen, ose më edhe në elitat e hapërdara shqiptare saktë, kaleidoskopin e qasjes, është të shekullit XIX, nxorrën krye strukturimi i fenomenologjisë së dhimbat e pengjet e “ëndërrimtarëve problemit. Prof. Rahim Ombashi të kombit” përmes revistave, ka përdorur një strategji shkencore këtyre tribunave të mendimit efikase, duke kombinuar e kulturor e politik, në radhë të parë, bashkërenduar teoritë dhe idetë programacioni i tyre me historinë bashkëkohore që e kundrojnë politike, kryesisht me akcent në produktin e revistës si ndikim i konsolidimin kombëtar. ndërsjellë pasojash pozitive e negative, Rilindasve shqiptarë në këto tërësore e të pjesshme, në akord shkrime revistash e periodikësh, me postulatet teorike të adeptëve u binte barra, që para se të botojnë më në zë të mediologjisë. Kjo i jep krijimtarinë e tyre letrare, të krijonin dorë ta këqyrë materialin në mënyrë një histori nacionale dhe të formojnë konceptuale, duke e shtjelluar atë në bazën, që do të mundësonte përemrin binarë krahasues, sipas devizave që e përbashkët «ne», «e jona». Që shtronte domosdoja e kohërave (‘Me Shqipëria ishte dikur një “zonjë” dhe falë pa gjykue: me çmue!’; ‘krijimi i

94 Letërsi shpirtit të njësuar kombëtar’, etj), që njësi etniko-shtetërore me strukturë përbëjnë dhe premisat poetikës së shpirtërore trenare – shumësi dhe revistave. identitet njëherësh – ku pikëtakim Shqipëria – një bashkësi fatlum i ndryshueshmërive do etnokulturore me strukturë trenare të ishte: zhvillimi gradual dhe (religjionet) dhe me një identitet të shpërthyes i mikro dhe makronjësive vetëm (gjuha), fillon të komunikojë kulturore. Këtë situatë e gjejmë për herë të parë mesvedi vetëm në të pasqyruar në këtë studim me dhjetëvjeçarin e dytë të shtetit të tërë dinamikën e vet të gjallë, çka saj të parë, e mandej, me kohën e përbën një arritje të shënuar për këtë Mbretnisë. Në shqyrtimin e kësaj periudhë, që pak kush e ka të qartë. periudhe, R. Ombashi ka ditur të Autori i monografisë na tërheq na japë një panoramë idesh, stilesh lehtë, embël e intrigueshëm në këtë e pozicionesh, por dhe kufizimesh, sferë të kulturës, që dominohej që përbënin kulmin e “parajsës” nga revistat me kahjet, tendencat, mediatike midis dy luftrave. rrymat e shkollat e pasura, të cilat Iluministët shqiptarë, idealistët gërshetohen e përftojnë kontekstin e vërtetë, që janë rrekur për të e jashtëm e të brendshëm të ndërtuar modelet utopike të një frymëmarrjes së kulturës shqipe. Shqipërie me një profil kompakt, Të ashtuquajturat vite ’30 janë vitet autentik e vetidentifikues, e kanë e sintezës së gjithçkaje të krijuar parë realizimin e mundshëm të kësaj më parë në kulturën shqiptare. utopie kryesisht tek Gjuha Shqipe Qëllimisht nuk po them letërsisë, dhe kultura e kësaj gjuhe, tek krijimi pasi letërsia, edhe pse zinte vendin i një kulture dhe letërsie unike, ku qendror, tashmë ishte vënë nën të pikëtakohen të gjithë elementët kontekstin e përgjithshëm të një me tendenca centrifugale. Duke vlerësimi e interpretimi kritiko- kërkuar e synuar qendërzimin në një estetik, krahasues e klasifikues dhe identitet të fortë gjuhësor e kulturor, gjëllonte përfundimisht në suazën inteligjencia shqiptare e fundit të e Shkencës së Letërsisë, duke shekullit XIX dhe ajo e gjysmës së përfshirë pothuaj gjithë llojshmërinë parë të shekulli XX, gjakonin për e zhanreve deri tek publicistika dhe kah disiplinimi i kaosit dhe anarkisë përkthimi me rrjetin e fuqishëm së faktorit kulturor e religjioz (tre e cilësor të botimeve, revistave, qarqet), mendor, social e ideologjik gazetave, almanakëve, antologjive (struktura etnopsikologjike e shkollore dhe folkloristikës, e cila, zakonore, klasore, pasionet politike); ç’prej botimeve nëpër revista, u ata ishin edukatorët e një nacionaliteti botua në serinë Visaret e Kombit. të ri që do t’i prezantohej botës si Kësisoj, krahas zhvillimit dhe larmisë

95 Letërsi së zhanreve të tjera, lulëzimit dhe në thelb të njëjtin shqetësim: hyrjes në skenë të sprovave të para kërkimin e shenjës. Edhe më të gjuhësore, antropologjike, filozofike, shquarit, tashmë klasikët më të sociologjike, ekonomike, etj., letërsia padiskutueshëm të modernitetit filloi ta shohë veten tanimë gjithnjë tonë letrar: Kuteli, Poradeci, Koliqi, e më ngushtë me status e kontekst Migjeni dhe Mekuli, janë vërtetimi kulturologjik mbarëshqiptar, çka dhe më i mirë i kësaj paradigme, e cila ishte ëndrra e vërtetë e intelektualëve na përshkruhet thukët në faqet e tanë të kohës. Sepse kultura shqiptare studimit monografik ët Prof. Rahim në këto vite, kurrë nuk e kishte parë Ombashit. veten më të çlirët, më pa komplekse, Historiku dhe konsolidimi i më autentike dhe më ëndërruese dhe medias, sidomos i revistave, është kurrë më të gjallë se në këto vite. Ky njëherësh dhe historiku i themeluesve, boom i vërtetë e aq premtues vinte dhe historiku i personaliteteve duke u konsoliduar me kontributet qendrore që janë protagonistët përplot dashuri të intelektualëve tanë e shkrimit dhe diskurseve, dhe të shkolluar jashtë. Kurrë nuk ka historiku i personaliteteve letrare patur në historinë kulturore shqiptare e publicistike. Në këtë kuptim një etje, mall, dashuri e përkushtim rrënjësor, një imazh të rëndësishëm ndaj gjuhës shqipe dhe nocionit të e thelbësor të historikut të revistave papërlyem të fjalës “atdhe” sesa në e përbëjnë penat që e dominuan këto dekada shqetësimi të vërtetë, për atë në periudha të ndryshme. Në të themeluar një vetëdije shqiptare këtë studim na janë dhënë përmasat reflektuese, racionale e vetëkritike, minimonografike ët profileve ëq kanë një ethe për të pastruar vetëdijen ndikuar në progresin, transformimin e shqiptarit nga ndryshku mendor dhe modernizimin e revistave e i prapambetjes, për ta aftësuar atë periodikëve shqiptarë në të gjitha përballë një kahu tjetër civilizmi, që periudhat. Këto profile përbëjnë s’duhej të kishte më gjë të përbashkët dhe një antologji enciklopedike të me ndryshkun e shekujve të shkuar. veprimtarisë së penave më të shquara Pikërisht në këtë kontekst duhet nga Konica, Çajupi, Noli, Merxhani kundruar edhe pathosi kulturor, e deri Kadareja, Sami Repishti e thënë më saktë, lëvizja kulturore e Aurel Plasari. viteve ’30. Debatet dhe polemikat Kur vështrojmë përpara, proverbiale të Konicës, Fishtës, shohim rastësinë. Kur shohim Nolit, Merxhanit, Zavalanit, Krist prapa – këto rastësi bëhen për ne Malokut, Koliqit, Kutelit, Bulkës, ligjësi! Dhe prandaj historiani sheh Haxhiademit, S. Rizës, J. Rrotës, gjithnjë veçse ligjësi, sepse ai nuk Harapit, Z. Valentinit, etj., kishin mundet të shkruajë atë histori e

96 Letërsi cila nuk ndodhi (Lotman 39: 42). pavetëdijshëm i vetëshkatërrimit Nga ky pikëvështrim, historia, në nacional. Këtë e reflektojnë të vërtetë, është njëra prej rrugëve dukshëm revistat e periodikët e të mundshme. Rruga e realizuar pasluftës së dytë, me instalimin e është në të njëjtën kohë humbja e diktaturës komuniste. Autori na ka rrugëve të tjera. Gjithë kohës diçka pranëvënë modele mbizotëruese të përftojmë - dhe gjithë kohës diçka këtyre pak revistave të kontrolluara humbim. Çdocili hap përpara është nga regjimi. Vetë përmbajtja e tyre humbje... Dhe ja, këtu ndeshemi me që në fillim me Literatura jonë e deri domosdoshmërinë e artit. Arti na jep tek Nëntori, vjen si stinë rrudhje e aventurën e rrugëve të papërfunduara, d.m shprishjeje. th., të asaj që nuk ndodhi... Dhe historia Mbarimi i Luftës së Dytë e së pandodhurës është madhështore dhe Botërore në vend që të sillte lirinë shumë e rëndësishme. Arti është prore dhe pavarësinë e shumëpritur, mundësia për të përjetuar të papërjetuarën, shënoi një thyerje shpirtërore e e kthimit prapa për ta riluajtur dhe ribërë një çarje të madhe kombëtare. sërishmi. Arti është përvoja e asaj që nuk Shqipëria doli nga Lufta për të hyrë ka ndodhur. Ose e asaj që do të ndodhë” në një skllavëri të re ideologjike me (Lotman 39:44). Ajo çka ndodhi orientim doktrinar edhe në kulturë me boom-in kulturor të viteve ’30, sipas modelit socrealist sovjet. Janë shndërrohet paparashikueshëm në tërësisht të pasinqertë ata studiues tragjedi fatale të historisë shqiptare. e akademikë të nomenklaturës së Gjithë sa ndodhi më vonë, me djeshme, që përpiqen ta minimizojnë natën komuniste dhe shkatërrimin shkallën e pariparueshme të së keqes e strukturës etnopsiqike, 50-vjeçare, që pësoi kombi dhe etnokulturore të shqiptarit, zhdukja kultura jonë. Duhet të kesh zemrën (eliminimi fizik, pushkatimet gur, syrin qorr dhe mendjen myk dhe burgjet) jo vetëm e njerëzve të mos dallosh spastrimin egër të që përuruan “kohën e artë” të Letërsisë shqipe nga klasikët e saj; të letërsisë e kulturës tonë, por edhe mos kuptosh se tjetërsimi i traditës e shenjave që lanë ata dhe, mandej, shkoi paralelisht me ndërrimin e zëvendësimi i këtyre shenjave me binarëve për Letërsinë e re; se kodi propagandë, parrulla, rituale që i letërsisë sonë do t’i nënshtrohej gradualisht sillnin çintegrimin e modeleve të importuara letrare, një personalitetit dhe, më së mbrami, mish i huaj për shëndetin e saj. Edhe tredhja graduale e gjuhës si e për këtë periudhë “stinë të thatë”, jeniçerëve, dëftejnë se ç›prej fundi, flasin vetë raportet semantike të përposh, thellë e përthellë vetëdijes titujve që mbizotërojnë. sonë plazmike, rron dhe arketipi i * * *

97 Letërsi Historia është shkallarja deri janë ndërprerë me breshëri plumbash! në qiell, që iu shtir n’ëndërr Jakovit. Ajo është shkruar si vetëdënim, si Edhe historia e revistave dhe dëshirë vetëprojektimi individual e periodikëve (që në fakt është histori shoqëror, për të tejkaluar vetveten, e letërsisë dhe kulturës) nuk bën brenda qelive torturuese, në skamje, përjashtim: bota shqiptare është në privimim nga çdo lloj lirie! Prandaj flakur shpesh herë nga kjo shkallare, vlerat e saj janë të rënda, kanë peshën duke përfunduar në Labirint. Të e dheut dhe kockave, kanë shijen e dalësh nga Labirinti me Minotaurin hidhur të fatit përndjekës, kanë etjen brenda, për t’iu ngjitur shkallës prej së për një gllënjkë ajri lirie të vjedhur cilës je flakur - të tejkalosh mallkimin për t’i shpëtuar asfiksisë, sikurse kanë e Sizifit - ja cila është detyra e breroren përshkënditëse të shpirtit që shoqërisë së sotme shqiptare dhe, më shkapërcen angështinë e rraskapive përveçmas, e strategjisë së kulturës tokësore drejt lirisë dhe dinjitetit. Janë sonë: infrastrukturën e revistave e të shumtë paraardhësit tanë të largët periodikëve. Minotauri i labirintit e të afërt që e dhanë jetën, ashtu siç tonë, është moskomunikimi konstant, shprehet poeti ynë Azem Shkreli një lëngatë e hershme, që vazhdon “Për secilin varg/ për secilën fjalë”. dhe sot. Zbehja e rolit të revistave Këto mendime e përjetime vijnë kulturore si tribuna të mendimit natyrshëm duke shfletuar studimin dhe krijimtarisë, e bën fragmentare monografik të prof. Rahim Ombashit njësimin e trupit tonë shpirtëror. Si Historiku i shtypit periodik shqiptar (Sprovë në planin letrar e shkencor, ashtu për një poetikë historike). Monografia të dhe në planin frymor e shpirtëror krijon mundësinë e njohjes, rinjohjes, (me periodikët dikur të lavdishëm kuptimit e rikuptimësimit të një fetarë), ne po priremi drejt një forme përpjekjeje e rezistence idealiste, e cila të kulturës banale, masovike, pa e përftoi idenë e kombit dhe atdheut thellësinë që kishin revistat në pikun si corpus anima, si entitet shpirtëror, e tyre të viteve ‘30, për të cilët flitet si realitet metafizik, përpara se ai të imtësisht në këtë studim monografik. bëhet një realitet fizik, konkret. Dhe Letërsia e kultura shqipe, në më për këtë duhet t’u jemi mirënjohës të shumtën, janë krijuar në kontekste atyre mendjeve të ndritura iluministe, dramatike, kur autorit mund t›i ëndërronjësve të papmposhtur, që shkonte koka në satër; ajo shpesh e realizuan si projekt, duke i bartur është ndërprerë nga sëmundjet, helmi, mediumet e revistave ngado që i internimi, linçimi publik, anatemimi, shkapeti dallga e fatit. ndalimi, djegia e denigrimi. Fletët e Letërsisë shqipe kullojnë gjak, lotë, klithma e rënkime. Këto fletë shpesh

98 Filozofi

Vepra “Inkoherenca e filozofëve” e Gazaliut1

Prof. Frank Griffel2 Universiteti Yale, SHBA

Marrëdhënia mes filozofisë (Adamson 2007, 55, 104-105). Në Greke dhe, më së shumti, asaj rastin e disa Filozofëve Aristotelianë Aristoteliane dhe Neoplatonike të Bagdadit, ne kemi evidenca për në filozofinë (felsefe) Arabe dhe në shkëmbime të drejtpërdrejta, si drejtime të ndryshme të teologjisë debati i famshëm në vitin 326/938 Islame (kelam) është e ndërlikuar, saqë midis filozofit Ebu Bishr Metta bin nuk mund të shpjegohet lehtësisht. Junus (v. 328/940) dhe gramatikanit Që me fillimin e filozofisë (felsefe) në Ebu Said el-Sirafi (v. 368/979), i cili shekullin e III/VIII, mendimtarët ishte i trajnuar në kelam-in Mu’tezilit, filozofë ishin të angazhuar në referuar studimit të logjikës (Endress bashkëbisedime me teologët, 1986), ose letra e ‘Isa bin Zurʾes (v. ndonëse në shumicën e rasteve 398/1008) drejtuar një Mu’teziliti kemi pak evidenca për shkëmbimet bashkëkohës (Starr 2000). Ebu midis këtyre grupeve. Për shembull, Bekr Zekerijjaʾ el-Razi (v. 313/925) El-Kindi (v. 865/250), shfaq një ishte i angazhuar në shkëmbime të interesim të etur për kelam-in në drejtpërdrejta me Mu’tezilitët e kohës një shtrirje ku ndodhen lidhje midis së vet mbi pyetjet e metafizikës dhe Mu’tezilizmit dhe mësimeve të veta kozmologjisë (Rashed 2000). Për

1. Shkëputur nga Libri The Oxford Handbook of Islamic Philosophy, Ed. Khaled el- Rouayheb dhe Sabine Schmidtke, New York: Oxford University Press, 2017, Kapitulli 9, f. 191-209. 2. Profesor i Studimeve Islame në Universitetin Yale, SHBA. 99 Filozofi shembull, el-Farabi (v. 339/950-951) filozofisë (felsefe) dhe teologjisë ishte veçmas mjaft i vetëdijshëm për Islame (kelam), në përgjithësi, nuk mësimet e kelam-it dhe u dha pyetjeve janë hulumtuar mirë. Për shembull, përgjigje verbale (Daiber 1983). në rastin e Ibni Sinës, është ende e Disa prej çështjeve filozofike, si ajo paqartë se në ç’masë ai mori prej mbi vullnetin e lirë njerëzor, janë teologëve myslimanë – shumica çuditërisht të ngjashme me ato të Mu’tezilitë si bashkëkohësit e mbrojtura prej Mu’tezilitëve (Griffel tij el-Kadi ‘Abd el-Xhebbar (v. 2009, 139). Në rastin e Ibni Sinës 415/1025) ose Ebu el-Husejn el- (Avicenna, v. 428/1037), ne tashmë Basri (v. 436/1044) – dhe se në kemi studime të vlefshme analitike, ç’masë morën teologët përpara që dokumentojnë bashkëveprimin el-Gazalit nga Ibni Sina. Shumica e ndërlikuar midis filozofisë (felsefe) e këtyre të fundit ishin Esh’aritë, dhe kelam-it të hershëm (p.sh., si mësuesi i el-Gazalit, el-Xhuejni Wisnovsky 2004). (v. 478/1085), por gjithashtu edhe Po kështu, në anën e kelam-it, ne “Dymbëdhjetë Shi’itë” me prirje shikojmë Mu’tezilitë ashtu sikurse Mu’tezilite, si el-Sherif el-Murteda Esh’aritë të hershëm që diskutojnë (v. 436/1044), i cili i diskuton dhe kritikojnë mësimet e filozofisë argumentet e Ibni Sinës në veprën (felsefe). Ata shfaqen nën gjithfarë e vet (Resail, 147-152). etiketash, nganjëherë të shoqëruara Për pasojë, kontrasti i me lëvizjen e filozofisë (felsefe), e polarizuar midis lëvizjes së filozofisë nganjëherë të paraqitura si mësime (felsefe) dhe Mu’tezilizmit, ashtu të grupeve që bartin emra të tjerë. sikurse kelam-i i Esh’arizmit, mund Për shembull, teologu (mutekellim) të mos jetë i mjaftueshëm as edhe Esh’arit, el-Bakillani (v. 403/1013), për periudhën përpara el-Gazalit. i diskuton dhe më pas i kritikon Me literaturën e tij, një kontrast i mësimet Aristoteliane të mbrojtura tillë, nuk është më i pranueshëm. nga njerëzit, të cilët ai i identifikon Me el-Gazalin, ndërthurja e kelam- si “ata që u besojnë natyrave” (ashab it me filozofinë (felsefe) hyri në një el-tabai’: el-Bakillani, el-Temhid, fazë të re, e cila është shumë më 53-66). Gjithashtu, në një libër ndryshe nga ajo e mëparshmja. tjetër kushtuar kritikës së Shi’itëve Në anën paralele me filozofinë Isma’ilitë, por që, fatkeqësisht, ka (felsefe), veprat e tij stimuluan një humbur, el-Bakillani përfshin një ndërthurje me mësimet në kelam, kapitull mbi njerëzit që ai i quan i cili është në të njëjtën gradë, dehrijje, felasife dhe dualistët (Griffel, por shumë ndryshe nga ajo ç’ka 2000, 169, 178). Gjithsesi, këto faza ndodhi përpara el-Gazalit (Griffel të hershme të bashkëveprimit midis 2011).

100 Filozofi Gjatë shekullit të V/XI, sistemi superiore të shenjtorëve sufi (eulija) filozofik i Ibni Sinës u bë sfida më apo rreth imamëve shi’itë (Griffel e fortë për shumë shkolla teologjike 2010). të Islamit, që ishin zhvilluar gjatë Ky kapitull vrojton një fazë shekujve. Kopjimi i mendimeve kritike të angazhimit të hershëm të të Ibni Sinës dhe i ndjekësve të tij teologëve myslimanë me sistemin ishte një proces i gjatë, që vazhdoi Avisenian, i cili nisi me el-Gazalin për shumë shekuj. Një pjesë e (v. 505/1111). El-Gazali ishte konsiderueshme e literaturës teologu i parë mysliman që ne dimë teologjike në Islam, në periudhën se u angazhua qartazi me sistemin e vet post-klasike, pas shekullit filozofik Avisenian, duke e diskutuar të V/XI, i kushtohej diskursit të atë gjerësisht dhe duke u përpjekur meritave dhe gabimeve të sistemit të kritikojë disa prej elementeve të Avicenian. Ibni Sina pati përkrahës tij. El-Gazali ka lindur diku rreth në mesin e teologëve myslimanë, vitit 447/1056 në Taberan, një qytet ashtu siç pati edhe kritikë. Mësimi i në rrethin e Tusit në veri-perëndim sistemit të “filozofëve” (el-felasife) – të Iranit, afër me qytetin modern të një fjalë që nënkuptonte Ibni Sinën Mesh’hedit. Ai u rrit në një familje dhe ndjekësit e tij – ishte pjesë e të varfër, ndonëse ajo kishte disi pothuajse çdo edukimi të avancuar formim intelektual, madje edhe medresejeje deri në shekullin e XIII/ mistik (sufi). Që herët, ai lëvizi drejt XIX. Për më tepër, fill me nisjen e qendrës intelektuale të Nishapurit, ku diskutimit rreth Ibni Sinës në mesin u bë student i el-Xhuejnit, mësuesit e teologëve myslimanë, ne vërejmë se më të spikatur Esh’arit të kohës së disa prej mësimeve të tij kanë pasur vet. Shkolla teologjike Esh’arite u një ndikim domethënës edhe në rrit ngadalë prej mësimeve të el- mesin e teologëve që e kundërshtuan Esh’ariut (v. 324/ 935), i cili nisi si orientimin e tij të përgjithshëm një teolog (mutekellim) Mu’tezilit, të mendimit dhe që argumentuan mirëpo më pas u tërhoq më tepër kundër tij. Për shembull, shpjegimet nga mësimet e shkruara të një rrethi e Ibni Sinës për profetësinë, hyjninë, nga Bagdadi, i cili ndiqte Ahmed bin dhe kuptimin e mprehtë të disa Hanbelin (v. 241/855). Më vonë, ai njerëzve krahasuar me disa të tjerë, zhvilloi argumentet e kelam-it për të u adoptuan së shpejti nga teologët mbrojtur disa prej këtyre mësimeve myslimanë. Në këto formë të të shkruara kundrejt kritikëve përshtatur dhe të ndryshuar pakëz, përçmues Mu’tezilitë. Esh’arizmi ato patën një ndikim të rëndësishëm i hershëm, i cili mbeti një shkollë në mendimin mysliman rreth relativisht e parëndësishme, derisa profetësisë dhe mendjehollësisë u promovua në shekullin e V/XI

101 Filozofi në qytetin tregtar të Nishapurit, ndaj një stili moralistik jete, e cila ishte karakterizohet nga përdorimi i e influencuar nga nocione mistike teknikave argumentuese Mu’tezilite (sufijje), ashtu sikurse ishte edhe një dhe nga një ontologji Mu’tezilite, vlerë morale Aristoteliane, gjeti teksa, njëkohësisht, mbron mësimet shprehinë e vet në veprën Ripërtëritja e një grupi të vetë-identifikuar me e Shkencave Fetare (ihja’ ‘ulum el-din), ndërgjegje si “Sunni”, i cili është një vepër me shumë vëllime, të cilën (pasues) i traditës (sunne) së Profetit e shkroi pak kohë pasi u largua nga Muhamed, pra i akteve, ashtu sikurse Bagdadi. Më vonë, në vitin 499/1106 i pikëpamjeve dhe mësimeve të el-Gazali iu rikthye mësimdhënies regjistruara në korpusin e hadith-it. në një institucion të sponsorizuar El-Gazali ishte teologu më i nga shteti dhe mori pozicionin e talentuar “Sunni” i brezit të vet. mësuesit kryesor në medresenë Kjo ishte vërtetuar kur në vitin Nidhamijje në Nishapur. Megjithatë, 484/1091 Veziri i Perandorisë së në këtë pikë, el-Gazali i kishte Madhe Selçuke, Nidham el-Mulk (v. prishur marrëdhëniet me shtetin 485/1092), e emëroi në pozicionin Selçuk dhe institucionet e tij, dhe na e mësuesit kryesor te medreseja thotë se e plotësoi atë post me pahir Nidhamijje në Bagdad. El-Gazali dhe nën presion të ashpër (Deliverer, na thotë në autobiografinë e vet (el- 90-92). Vdiq në vitin 505/1111 tek munkidh min el-dalāl, 77 f., Shpëtuesi nga medreseja dhe khankah e vet në Ç’udhëzimi) se ai gjithashtu u bë një Taberan-Tus (Griffel 2009, 19-59). lexues i etur i literaturës mistike (sufi). Lidhja e hershme e el-Gazalit Standardi i lartë moral që gjeti në të me filozofinë (felsefe) është e vështirë e bëri të meditojë për marrëdhënien të vërtetohet. Përshtatjet e tij të e ngushtë me autoritetet e shtetit fundit të ideve filozofike ngjallën të Perandorisë së Madhe Selçuke. mjaft kritika, dhe kjo e bëri atë të Ky proces e lejoi të arratisej nga mohojë çfarëdolloj tërheqjeje të Bagdadi dhe të braktiste pozicionin hershme që mund të ketë ekzistuar e tij në medresenë Nidhamijje të ndaj mësimeve të Ibni Sinës dhe sponsorizuar nga shteti. Në vitin filozofëve (felasife) të tjerë. Gjithsesi, 488/1095 ai filloi një periudhë dy- në veprat e tij gjenden formulime, të vjeçare udhëtimesh, e cila përfundoi cilat mund të lexohen si një pranim, në qytetin e lindjes, Taberan, ku se ai i ka studiuar kaherë librat e u sistemua dhe dha mësime në Ibni Sinës, mbase nën udhëheqjen një medrese të vogël, të financuar e el-Xhuejnit, dhe se ato e kanë privatisht, në të cilën ai mbështeti magjepsur atë që në fillim (Griffel financiarisht një kolibe mistike 30 ,2009). Dijetarët modernë khankah. Përkushtimi i tij së fundmi sugjerojnë se në karrierën fillestare

102 Filozofi të el-Gazalit ka pasur një periudhë në Hebraisht dhe në Latinisht (al- kur ai vetë ishte një ndjekës i Ibni Ghazali, Metaphysics and Logica et Sinës. Nëse është kështu, raportimi philosophia; Lohr 1965; Steinscheider i tij, në dukje neutral, i mësimeve 1893; 1:298-326). të Ibni Sinës, Doktrinat e Filozofëve Qëmoti, mendimi se el-Gazali e (mekasid el-felasife), mund të vijë nga kompozoi veprën Doktrinat e Filozofëve ajo periudhë dhe më vonë është në periudhën fill para se të shkruante përshtatur si një hyrje për studentët veprën Inkoherenca e Filozofëve (tehafut e vet, të cilët mund të përgatiteshin el-felasife) – një mendim që bazohet për të kuptuar plotësisht kritikën e el- në shpjegimet e vetë el-Gazalit në Gazalit kundër Ibni Sinës (Janssens autobiografinë e vet – tashmë, është 2003). Vepra Doktrinat e Filozofëve gjerësisht i papranuar. Autobiografia është një përshtatje në Arabisht, e e el-Gazalit është një vepër përpunuar tërësisht kohë pas kohe, e apologjetike së tepërmi, e shkruar njërit prej librave Persisht mësimorë në vitin 1106/500 ose fill më vonë, të logjikës, shkencave natyrore, dhe si përgjigje ndaj sulmeve – nga metafizikës, Libri i Diturisë për ‘Ala’ miqtë dhe armiqtë – për marrjen el-Deule (Daneshnameh-ji ‘Ala’), të Ibni e pozicionit të mësimdhënies te Sinës. Megjithatë, nuk ka ndonjë medreseja Nidhamijje në Nishapur. dëshmi të qartë se el-Gazali ka Këtu, el-Gazali përpiqet ta kaluar përmes një periudhe të tillë kundërshtojë përshtypjen se ai është Aviseniane në fillimet e karrierës ndikuar thellësisht nga literatura së vet. As biografët, por as edhe filozofike. Parashtrimi i tij se eka kundërshtarët e tij nuk e përmendin studiuar filozofinë (felsefe) për dy vite, atë, edhe pse këta të fundit shfaqin teksa jepte mësim në medresenë pakënaqësi kundër tij, duke thënë Nidhamijje në Bagdad (-1091/484 se el-Gazali e ka studiuar filozofinë 1095/488), dhe se iu deshën tre vite (felsefe) përpara se të njihte tërësisht për të shkruar kritikën e tij, nuk është me themel shkencat fetare. Mundet bindës (al-Ghazali Deliverer, 61). Ka që el-Gazali ta ketë kompozuar më tepër gjasa që preokupimi i el- veprën Doktrinat e Filozofëve më vonë Gazalit me filozofinë e Ibni Sinës të gjatë jetës së vet, pas kritikës që i ketë nisur shumë më herët në jetën e bëri filozofisë (felsefe), ngase e kuptoi tij dhe se ai ka punuar për përgjigjen se studentët e tij kanë nevojë për një verbale me vite, mbase edhe me përgatitje më të kompletuar se sa ajo dekada. Caktimi i tij në pozicionin që kishte shkruar më përpara. Vepra më të shquar të mësimdhënies në Doktrinat e Filozofëve, në vetvete, medresenë Nidhamijje në Bagdad u bë një libër mësimor shumë i mund të jetë më shumë një nga frytet suksesshëm, veçanërisht përkthimet e studimeve të tij të filozofisë (felsefe), se

103 Filozofi sa fillimi i tyre (Griffel 2009, 30-36). 1994, 87, 91). Vërtetë, në veprën Një nga dorëshkrimet e veprës Inkoherenca, el-Gazali formulon bazat Inkoherenca e Filozofëve të el-Gazalit filozofike të shumë prej atyre që ai citon se libri u përfundua në muajin shpreh më vonë në veprat teologjike. Muharrem të vitit 488/Janar 1095. Menjëherë pas veprës Inkoherenca, el- Në këtë kohë, el-Gazali ishte Gazali ka publikuar librin e tij të dytë një mësues tepër i respektuar në kryesor të kritikës. Ky u drejtohej medresenë Esh’arite Nidhamijje. Shi’itëve Isma’ilitë dhe ka një titull të Ai kishte marrëdhënie të ngushta, gjatë Skandalet e Ezoterikëve dhe Virtytet si me oborrin e kalifit në Bagdad, e Grupit të [Kalifit] el-Mustedh’hir (feda’ih ashtu edhe me atë të sulltanit Selçuk el-batinijje we feda’il el- mustedh’hirijje). Të në Isfahan. Veçmas nga pak libra të dy librat kanë qëllime të ngjashme, shkurtër në teorinë ligjore dhe një aq sa të dy synojnë të vendosin me libër mësimi në kelam-in Esh’arit themel një argument ligjor se filozofët (al-Ghazali, al-Iqtisad), kjo ishte (felasife), ashtu sikurse edhe Isma’ilitët, vepra e parë kryesore e el-Gazalit janë renegatë klandestinë (zenadika) të cilën ai e botoi. Bashkë me të nga Islami dhe mund të vriten nëse ose fill pas saj, ai publikoi një varg shpjegojnë ose propagandojnë librash në logjikë dhe epistemologji publikisht pikëpamjet e tyre. Vepra (al-Ghazali, Mi’yar dhe Mihakk), të Skandalet e Ezoterikëve është e synuar si parapërgatitje për studimin rëndësishme, gjithashtu, sepse në të e veprës Inkoherenca, por gjithashtu, el-Gazali adreson mësimet e filozofëve të prodhuar edhe sepse el-Ghazali (felasife) rreth autoritetit të shpalljes dëshironte të vendoste me themel hyjnore dhe funksionit politik të studimin e logjikës filozofike në profetësisë (al-Ghazali, Fada’ih, 153- medresetë Islame, një projekt që u 154, të përkthyera pjesërisht në al- vërtetua i suksesshëm. Ghazali, Deliverer, 228; Griffel 2000, Dikur, në mesin e lexuesve 292-297), një subjekt i paprekur në modernë, qëndronte përshtypja se el- veprën e tij Inkoherenca. Sidoqoftë, Gazali, pasi u arratis nga Bagdadi, bëri krahasimi i këtyre dy librave zbulon ndryshime në disa prej mësimeve të se vepra Inkoherenca është shumë tij në vitet e mëvonshme kur publikoi më e plotë se sa vepra Skandalet e veprën Inkoherenca. Mirëpo, në fillimet Ezoterikëve, me një fushë më të gjerë e viteve ‘90-të, Richard M. Frank qëllimesh. Dënimi ligjor i filozofëve vërtetoi se nuk kishte ndonjë zhvillim (felasife) në atë libër zë vetëm një faqe të dukshëm teorik, ose evoluim në të vetme dhe shfaqet pothuajse pas mendimet teologjike dhe filozofike një rishqyrtimi të një angazhimi së të el-Gazalit, ndërmjet veprave të tij tepërmi filozofik me mësimet e Ibni të hershme dhe asaj të fundit (Frank Sinës.

104 Filozofi

Strategjia tërësore e veprës ndjekës të mësimeve të filozofëve të inkoherenca e filozofëve lashtë si Sokrati, Hipokrati, Platoni, Aristoteli dhe të ngjashmit me ta, të Dijetarët vënë në dukje se cilët i konsiderojnë si mjeshtrit e tërë fjala “inkoherencë” nuk është një shkencave. Rreth këtyre filozofëve përkthim i saktë i fjalës Arabe tehafut të lashtë, ky grup myslimanësh dhe nuk pasqyron seriozitetin e thonë se në harmoni me maturinë e akuzimit drejtuar kundër filozofëve intelektit dhe me bollëkun e meritave (Treiger 2011, 108-115). Termi të tyre është edhe mohimi që u bëjnë Arabisht përshkruan kalimin e ligjeve të shpallura, edhe rrëfimi filozofëve në përfundime të pasigurta fetar, edhe refuzimi i detajeve të fesë dhe të pabaza që nuk rezultojnë prej dhe besimit, dhe ata janë të bindur argumenteve të tyre. “Ngutje” mund se ligjet [fetare] janë të kompozuara të jetë një përkthim më i saktë, [nga njerëzit] dhe se ato janë hile të në kuptimin që libri përshkruan stolisura. (al-Ghazali, Tahafut, 2) konstruktin e nxituar të një ndërtese Sidoqoftë, ky grup (ta’ife) nuk janë filozofike, e cila nuk mund të mbajë filozofët dora vetë, siç e sqaron edhe më. El-Gazali e ka menduar qartazi el-Gazali, ose më e pakta, nuk janë veprën Inkoherenca si një kritikë (radd). krerët dhe liderët e tyre. Më vonë, ai Qëllimi tërësor i librit është të tregojë do të përmendë “turmat e filozofëve” se aftësia e pretendimeve të filozofëve, (xhemahiruhum: al-Ghazali, Tahafut, për të vërtetuar mësimet e veta 12), dhe ngjan që të ketë këta në përmes argumenteve demonstrative, mendje. “Filozofët e spikatur dhe është e pabazë dhe asgjë më shumë liderë” janë të përjashtuar në mënyrë se një mashtrim. të qartë nga akuzat e neglizhencës El-Gazali e nis veprën e tij ndaj detyrimeve fetare, e mohimit Inkoherenca e Filozofëve me një të fesë së shpallur, ose e mësimit se parathënie dhe me katër hyrje. fetë janë hile të stolisura (al-Ghazali, Këtu, ai sqaron se çfarë e shtyu Tahafut, 2). Grupi për të cilin el- atë të shkruajë librin dhe se çfarë Gazali shfaq pakënaqësi në fillimet dëshiron ai të arrijë. Në parathënie, e veprës së vet Inkoherenca krijon një ai përshkruan pakënaqësinë e vet traditë të rreme filozofike, bazuar me një grup myslimanësh, të cilët në idenë se filozofët e lashtë ishin mendojnë se janë më të zgjuar dhe mjeshtrit e tërë shkencave dhe se më inteligjentë se sa pjesa tjetër ata ndjekin mësimet që nuk kanë dhe të cilët, për pasojë, besojnë qenë kurrë të përhapura në mesin se ata nuk janë të obliguar të e filozofëve të spikatur. Megjithatë, kryejnë detyrimet fetare, si falja. liderët në mesin e filozofëve, nuk Këta persona pretendojnë se janë janë tërësisht të pafajshëm kur disa

105 Filozofi ndjekës i keqinterpretojnë mësimet (1) formave të sakta të argumenteve e tyre. Vetë liderët krijojnë mite, dhe (2) premisave të padyshimta që gjoja se mësimet e tyre vetjake janë janë ose të vetë-kuptueshme, ose vërtetuar përmes argumenteve janë vërtetuar vetë në demonstrime demonstrative, të cilat i paraqesin ata të hershme. Katërmbëdhjetë format të pakontestueshëm. Filozofët krijojnë e sakta të argumenteve, silogjizmat, përshtypjen se ata posedojnë një janë përsëri të përshkruara në librat rrugë për tek e vërteta, e cila është e filozofëve, që pasqyrojnë mësimet e superiore mbi të gjitha grupet dhe veprës Prior Analytics të Aristotelit. Së madje superiore edhe mbi shpalljen. fundmi, se si të formojmë përkufizime El-Gazali nuk diskuton dhe premisa të sakta, është sqaruar mundësinë e argumenteve në libra të barazvlershëm në veprën demonstrative, që vërtetojnë Categories të Aristotelit dhe veprën konkluzionet e tyre përtej çdo Isagoge të Porfirit (v. afërsisht 305), dyshimi. Përkundrazi, ai e miraton një libër me të cilin studimi i logjikës demonstrimin në shkrimet e veta mbi Aristoteliane fillon në veprënOrganon . logjikën dhe i stimulon kolegët e tij El-Gazali e pranoi të ashtuquajturin në shkencat fetare ta pranojnë këtë instrument ose mjet (Greqisht metodë. Në një pasazh të rëndësishëm órganon) të arsyes, dhe e adoptoi në hyrjen e dytë, i cili më vonë do metodën demonstrative për veten e të citohet shpesh nga shkencëtarët vet. Ai gjithashtu pranoi se ajo jepte myslimanë, el-Gazali qesëndiset rezultate të pakontestueshme në me dijetarët fetarë që refuzojnë matematikë, gjeometri (si shpjegimi shpjegimet e astronautëve për i eklipsit të diellit) dhe në shkencat eklipsin diellor si një rreshtim i Diellit, natyrore. Mirëpo, kur vijmë tek Hënës dhe Tokës. Shpjegimi është i metafizika filozofike (ilahijjat), el- vërtetuar në mënyrë demonstrative, Gazali arriti në përfundimin se shumë dhe, mohimi i tij krijon më shumë mësime të filozofëve nuk mund të dëm për fenë se sa ajo ç’ka mund të vërtetohen në mënyrë demonstrative. shkaktojnë armiqtë e saj (al-Ghazali, Metafizika është disiplina filozofike Tahafut, 6). më e afërt në rresht me teologjinë. El-Gazali e dinte mirë se metoda Ajo trajton ontologjinë, duke pyetur demonstrative është shpjeguar në se si është e strukturuar bota dhe se libra që mësimet i marrin – dhe cilët janë përbërësit e saj më bazikë; shpeshherë marrin edhe titujt e tyre trajton kozmologjinë, duke vrojtuar – nga veprat logjike të Aristotelit, se ç’lidhje kanë përbërësit bazikë me më e rëndësishmja ndër to vepra e tij njëri-tjetrin, dhe së fundmi, trajton Posterior Analytics. Demonstrimi në to Zotin, atributet e Tij dhe se ç’lidhje përshkruhet si kombinim ndërmjet ka Ai me krijesat e Tij.

106 Filozofi Në hyrjen e katërt të Inkoherencës, dhe ndjekësve të tyre t’i pranojnë el-Gazali shpjegon qëllimin e plotë premisat që ata u parashtrojnë si të këtij libri. Ai adreson pretendimet postulate, në fakt, pa qenë të aftë t’ua e filozofëve se të gjitha, ose shumica e vërtetojnë. Një shkencë që përdor mësimeve të tyre, mbështeten nga formalisht argumente të sakta dhe i demonstrimet dhe jep një përgjigje: përdor premisat e pavërtetuara, por Ne do ta bëjmë të qartë se në të pranuara nga çdokush që bën pjesë shkencën e tyre të metafizikës ata në atë shkencë, sipas Aristotelit, nuk nuk kanë qenë të aftë t’i përmbushin është demonstrative, por thjesht pretendimet e paraqitura në pjesë të dialektike. Për shembull, shkencat ndryshme të logjikës dhe në hyrjen e fetare, janë të gjitha dialektike, saj, p.sh. në atë ç’ka ata kanë vendosur ngase bazohen në premisat e marra si autoritet ligji, ose parimi në veprën nga shpallja. Ideja që el-Gazali Posterior Analytics mbi kushtet për të argumenton në pasazhin e mësipërm vërtetën e premisës së një silogjizmi, është se metafizika filozofike nuk dhe atë ç’ka ata kanë vendosur si është superiore ndaj teologjisë fetare. autoritet ligji, ose parimi në veprën Të dyja janë shkenca dialektike, të Prior Analytics mbi kushtet e figurave bazuara në premisat që praktikuesit e të tij, dhe gjithfarë gjërash që kanë tyre kanë rënë në dakordësi. Mirëpo, parashtruar në veprën Isagoge dhe në teksa dakordësia e filozofëve është një atë Categories. (al-Ghazali, Tahafut, 9) rast i imitimit të verbër (taklid) të El-Gazali vijon të argumentojë asaj ç’ka është përçuar nga brezi në se metafizika filozofike nuk bazohet brez prej filozofëve, baza e teologjisë në argumente demonstrative. është shpallja hyjnore. Vënia në Përkundrazi, argumentet që filozofët i dukje se argumentet e filozofëve në pretendojnë si demonstrative janë të metafizikë nuk janë demonstrative, mangëta dhe nuk përmbushin kushtet i shërben el-Gazalit për një mori për demonstrimin e prezantuar arsyesh. E para, ai rrëzon bindjen në vetë librat e tyre të logjikës. e ndjekësve “vulgarë” të lëvizjes Problemi qëndron te premisat e tyre. filozofike, se filozofët ishin mjeshtrit Pavarësisht pretendimeve të filozofëve, e tërë shkencave dhe ishin më këto nuk janë të pakontestueshme. inteligjentë se kushdo tjetër. Filozofët neglizhojnë të këqyrin në Përkundrazi, argumentet e tyre janë mënyrë kritike bazat e mendimit të tepër larg përsosmërisë dhe shpesh tyre dhe i pranojnë ato në autoritetin janë krejtësisht gabim. E dyta, ai e mësuesve dhe liderëve të vet. E rrëzon bindjen e atyre që ndjekin gjithë kjo, për el-Gazalin, është “filozofët e spikatur dhe liderë”, se baraz me një qëndrim gjoja-fetar. metafizika e tyre është superiore ndaj Filozofët liderë u kërkojnë studentëve teologjisë dhe mund ta zëvendësojë

107 Filozofi atë. Përkundrazi, teksa e para dhe shenjtorëve përmes frymëzimit bazohet thjeshtë në imitim të verbër (ilham), jo përmes argumenteve (taklid) të autoriteteve të shkuara arsyetuese. (al-Ghazali, Tahafut, 152) (Aristoteli, etj.), e dyta bazohet në Kjo pikë mbështetet gjetiu shpallje hyjnore. E treta, kjo nuk në literaturën e el-Gazalit, në është përmendur plotësisht në autobiografinë e tij, ku përdor një hyrjet e librit, por është përmendur argument të vjetër që teologët e më vonë në veprën e tij Inkoherenca, tjerë myslimanë, si p.sh. Isma’iliti el-Gazali dëshiron gjithashtu të Ebu Hatim el-Razi (v. 322/934) e tregojë se shumë mësime të filozofëve, kanë zbatuar kundër filozofisë (el- që janë të sakta, nuk bazohen në Ghazali, Deliverer, 85). Si mundet kërkime demonstrative, por janë që dituria në astronomi të përftohet marrë nga shpalljet e hershme, nga vëzhgimet dhe llogaritjet, duke si ajo e Musait dhe Isait, ose nga marrë në konsideratë faktin se disa mendjehollësia frymëzuese e evlija- ndodhi qiellore janë aq të rralla, ve, “miqve të Zotit”, ose nga saqë ndodhin vetëm një herë në shenjtorët që kanë ekzistuar në fetë njëmijë vjet? Mënyra matematikore përpara Islamit. Arsyeja e tretë është midis ngjarjeve kaq të rralla mund shprehur më qartazi në diskutimin e të deduktohet vetëm me ndihmën pesëmbëdhjetë të veprës Inkoherenca. e frymëzimit hyjnor. E njëjta gjë Ai diskutim adreson mësimet e vlen edhe për mjekësinë. Si mundet filozofëve mbi shpirtrat qiellorë dhe që përvoja të të shpjerë drejt një përse ata vënë në lëvizje sferat e kuptimi se si veprojnë drogat, duke qiejve. El-Gazali nuk ra dakord me pasur parasysh se shumë prej tyre shpjegimin racional të lëvizjeve e vrasin pacientin nëse përdoren qiellore vetëm mbi çështje të vogla përpara se njerëzit të kenë ekspertizë dhe vuri cakun se përse gjërat janë mjekësore? Dituria mjekësore u ashtu siç janë. Prapëseprapë, ai del vjen njerëzve përmes frymëzimit kundër mendimit se rregullimi i qiejve hyjnor, jo përmes përvojave ose është një subjekt ku mendjehollësia deduksioneve logjike. racionale është e kufizuar. Ajo Qëllimi i tretë shpjegon se ç’ka njerëzit dinë rreth lëvizjeve përse el-Gazali “i kritikoi” disa qiellore nuk vjen nga vëzhgimet, ose mësime në veprën e tij Inkoherenca, llogaritjet matematikore, por nga një të cilat më vonë i aplikoi në veprat burim tjetër: e tij. Për shembull, ai adreson Sekretet e mbretërisë qiellore shpjegimet e filozofëve për lëvizjen nuk njihen me të ngjashmet e e yjeve përmes sferave (diskutimi këtyre imazheve. Zoti ua bën ato i pesëmbëdhjetë), ose mendimin e të njohura vetëm profetëve të Tij Ibni Sinës se shpirtrat qiellorë kanë

108 Filozofi dituri për të ardhmen dhe disa njerëz Gazali është mjaft i kujdesshëm në mund të jenë të aftë të lidhen me ta gjuhën e tij dhe kurrkund nuk mban (diskutimi i gjashtëmbëdhjetë). Në një pozicion të paqëndrueshëm disa prej veprave të mëvonshme, el- me ato ç’ka shkruan në veprat e Gazali i adopton këto mësime sikur mëvonshme, për të cilat besohet të jenë mësimet e veta. Në veprën unanimisht se shprehin opinionin Inkoherenca, debati nuk bëhet rreth e tij. Është e vërtetë se në veprën vërtetësisë së këtyre mësimeve, Inkoherenca ai është shpesh polemik por rreth çështjes nëse filozofët janë dhe nganjëherë i padrejtë. Megjithatë, në gjendje t’i vërtetojnë ato në midis veprave që unanimisht i mënyrë demonstrative. Mësimet e atribuohen atij ka qëndrueshmëri, pavërtetuara, mund të jenë ende ndonëse ai e ka përgëzuar kritikën e të sakta. El-Gazali ka për qëllim t’i vet ndaj filozofëve dhe ka pëshpëritur detyrojë filozofët që ta pranojnë se këto kur ka menduar se ata janë të saktë. mësime nuk mund të deduktohen në Pas parathënies dhe katër filozofi, por janë marrë nga shpallja hyrjeve, Inkoherenca e Filozofëve ose mendjehollësitë e shenjtorëve. ndahet në njëzet diskutime dhe këto Në diskutimin e gjashtëmbëdhjetë ai përsëri ndahen në gjashtëmbëdhjetë thotë: “Mënyra e vetme për ta njohur 16 tema, që bëjnë pjesë në fushën këtë është përmes shpalljes (el-sher’) e metafizikës, dhe në katër 4 tema, dhe jo arsyes (el-akl)” (al-Ghazali, që bëjnë pjesë në shkencat natyrore. Tahafut, 157). Arsyetimi racional në Megjithatë, edhe diskutimet në filozofi është një konstrukt i thjeshtë fushën e shkencave natyrore kanë që ndodh pasi mësimet të jenë lidhje me pyetjet e metafizikës dhe të adoptuar, dhe nuk i reziston dot një epistemologjisë. Nëse ndjekim titujt shqyrtimi kritik të llojit që el-Gazali e njëzet diskutimeve, atëherë, aty ndërmerr në veprën e tij Inkoherenca. do shfaqen tetë diskutime, të cilat Fakti se el-Gazali i kritikon el-Gazali i radhit për të treguar se mësimet të cilat më vonë do t’i mësimet e diskutuara në atë kapitull adoptojë, ka krijuar tepër konfuzion nuk mbështeten me demonstrime të ndërmjet disa prej lexuesve të tij. vlefshme dhe, tek to, ai lë hapësira Filozofët si Ibni Rushdi (Averroes, nëse janë të vërteta apo jo (diskutimet v. 595/1198) e akuzojnë për me numër 4, 5, 9, 11, 12, 14, 18, 19). paqëndrueshmëri (Ibn Rushd, Fasl Dymbëdhjetë diskutimet e mbetura, al-maqal, 22). Disa dijetarë modernë ai i radhit për të treguar se mësimet mendojnë se el-Gazali u përgjigj me filozofike janë të pavërtetuara dhe një “pseudo-kritikë” (Treiger, 2011, janë gabim. Gjithsesi, shpeshherë 93). Sidoqoftë, një lexim më nga afër ato mund të përmirësohen lehtësisht i veprës Inkoherenca, zbulon se el- nëse dikush heq dorë nga premisat

109 Filozofi e gabuara si para-amshueshmëria e mësim diçka ndryshe. Po të ishin botës. Në të njëjtat raste, ai i akuzon në gjendje filozofët t’i vërtetonin në ata për keq-paraqitje mashtruese mënyrë demonstrative qëndrimet e (telbis) të mësimeve të tyre në mënyra tyre, el-Gazali do të ishte i gatshëm që i bën ato të duken Islame. Në tri t’i rishikonte opinionet e veta rreth raste (diskutimi me numër 3 ,1, dhe mësimeve të shpalljes. Gjithsesi, me 20) gabimi i filozofëve është aq serioz, dështimin se e vërteta e kuptimit saqë garanton akuzat për mosbesim të jashtëm të shpalljes qëndron (shiko më poshtë). kundër pretendimeve të filozofëve, Edhe në këto diskutime, ku el- dhe meqenëse këta të fundit nuk Gazali synon të refuzojë të vërtetën e mund t’i vërtetojnë ato, shpallja mësimeve të filozofëve, shpesh, ai nuk mbizotëron. Një pjesë e madhe e argumenton në favor të pozicionit që veprës Inkoherenca i kushtohet detyrës mendon se është i vërtetë. Në hyrjen së krijimit hapësirë për pretendimet e tretë të librit të vet ai shkruan: “Unë epistemologjike të shpalljes. nuk u hyj kundërshtimeve karshi El-Gazali ia ka lehtësuar tyre veçse si dikush që kërkon dhe vetvetes kritikën e tij ndaj filozofëve. mohon, jo si dikush që pretendon Duke treguar se argumentet e tyre dhe konfirmon” (el-Ghazali, Tehafut, nuk janë demonstrative, ai kritikon 7). Pas kësaj strategjie qëndron kryelartësinë dhe qëndrimin bindja e el-Gazalit për të vërtetën përbuzës fetar të disa prej filozofëve e shpalljes. Kjo bëhet manifesti i dhe gjithashtu kritikon edhe “ligjit interpretues” të tij, të cilin mendimin e tyre se filozofia është el-Gazali e shpjegon në disa vepra e pavarur nga shpallja. Ai nuk ka të mëvonshme dhe të cilat do të nevojë të vërtetojë se ku dhe kur shpjegohen plotësisht më poshtë. këto mësime janë të pavërteta. Në fakt, Sipas atij ligji, formulimet e shpalljes ato s’kanë nevojë të jenë të pavërteta, në kuptimin e jashtëm/të dukshëm por thjesht të pavërtetuara. Edhe në (dhahir) mund të jenë subjekt vetëm ato raste ku el-Gazali ka për qëllim ndaj interpretimit alegorik (te’uil) kritikën e të vërtetave të disa prej dhe mund të marrin një kuptim të mësimeve të filozofëve, ai s’ka nevojë brendshëm, nëse kundërshtohen prej të tregojë se ato janë të pavërteta. argumenteve demonstrative. Pa një Ai ka nevojë vetëm të tregojë se argument të tillë të prerë, autoriteti ato janë të pavërtetuara dhe bien i shpalljes nuk mund të sfidohet dhe në kundërshti me formulimin e opinionet kundërshtuese ndaj tij jashtëm/ të dukshëm (dhahir) të konsiderohen të mposhtura. Sa herë shpalljes. Me mënyrën se si el-Gazali që el-Gazali argumenton se filozofët e ka ekspozuar librin e vet, shumica janë gabim, ai pohon se shpallja jep e qëllimeve të tij përmbushen sapo

110 Filozofi ai të ketë vërtetuar se argumentet e mendonin Zotin jo si Dikush që kritikon nuk janë demonstrative. që do të mund ta krijojë botën në Ato madje mund të jenë edhe një pikë kohore nga asgjëja, por si bindëse, por, për sa kohë që nuk “Shkaku esencial” i botës. Një Shkak arrijnë standardin më të lartë të esencial do të thotë një Shkak efikas demonstrimit, sipas mendimit të për diçka ose ngjarje, i Cili është tij, ato nuk themelojnë autoritetin i Mjaftueshëm për ta sjellë atë në e filozofisë. Andaj, njëzet diskutimet ekzistencë ose në ngjarje. Imagjino e këtij libri shpesh janë debate një dhomë të errët me një oxhak ku tepër teknike rreth statusit logjik nuk ndodhet asnjë burim tjetër drite. të shpjegimeve dhe argumenteve Drita ekziston në dhomë vetëm të caktuara. Funksioni i tyre mund dhe vetëm nëse në oxhak ka zjarr. të përcaktohet vetëm kur merret Zjarri është shkaku esencial për parasysh i tërë qëllimi i librit si një dritën në atë dhomë; për sa kohë që kritikë, së pari, ndaj të vërtetës së dhoma ka zjarr, aty ka dritë, si dhe mësimeve të caktuara, së dyti, ndaj anasjellas. Të dy këto elementë janë pretendimeve të origjinalitetit dhe përkohësisht bashkëpërfshirës, edhe burimit të disa mësimeve, dhe, së pse njëri është shkaku i tjetrit. Drita treti, ndaj vetëbesimit dhe qëndrimit vjen domosdoshmërisht nga zjarri. të disa njerëzve entuziastë. Kjo është edhe marrëdhënia midis Zotit dhe botës. Bota ekziston për Tre diskutimet mbi sa kohë që Zoti ekziston dhe Zoti amshueshmërinë e botës nuk mund të ekzistojë i vetëm pa një botë, ashtu sikurse nuk ka zjarr në Megjithëse el-Gazali përpiqet t’u atë dhomë ku nuk ka dritë. Për Ibni japë lexueseve të vet përshtypjen se Sinën, Zoti nuk ka një prioritet të ai nuk dëshiron të argumentojë për përkohshëm mbi këtë botë, por ka një ndonjë qëndrim në këtë libër, por prioritet ontologjik. Ai nuk ekziston thjesht rrëzon bindjet e përkrahura “përpara” botës, por ekziston në mesin e armiqve të tij doktrinarë, “paraprakisht” në raport me gradën i tërë libri argumenton në favor të e qenies, përderisa Ai shkakton çdo një qëndrimi të caktuar teologjik. gjë që është tjetër nga Ai. Ekzistenca Ibni Sina dhe shumë filozofë përpara e botës vjen domosdoshmërisht nga tij kanë argumentuar se bota nuk ekzistenca e Zotit. ka fillim kohor dhe nuk do të ketë Kjo është ideja, pra, që Zoti kurrë një fund. Ata mbrojtën ende është një shkak (‘ille) i thjeshtë, e idenë se bota ka një Krijues, i Cili cila nxiti kundërshtimin e el-Gazalit. është Shkaku bazë i çdo ngjarjeje Problemi mund të theksohet duke në këtë botë. Filozofët si Ibni Sina përdorur shembullin e dritës nga

111 Filozofi oxhaku. Zjarri e ka në natyrën e plotësisht pa personalitet të Zotit, vet të lëshojë dritë dhe nuk mund të cilat e ulin Atë në një shkak të të perceptojmë një zjarr që nuk thjeshtë të automatizuar, i Cili nuk lëshon dritë. Zjarri nuk ka ndonjë ka vullnet dhe dituri të vërtetë, e ulin zgjedhje tjetër përveç se të lëshojë në një Zot me të Cilin shumë pak dritë. Në mënyrë të ngjashme, edhe njerëz mund të lidhen si Sunduesi el-Gazali po kështu argumenton, i Plotfuqishëm dhe i Gjithëditur i pra është në natyrën e Zotit që Ibni ekzistencës. Sina percepton, të krijojë botën. Një Tre diskutimet e para mbi Zot i tillë nuk ushtron zgjedhjet a të amshueshmërinë e botës thuajse krijojë apo jo. Në fakt, Zoti që Ibni përbëjnë një të tretën e veprës Sina percepton nuk ushtron kurrë Inkoherenca. Këtu, karakteri i librit përzgjedhje të vërtetë të lirë (ihtijar), si një kritikë është më evident. ose siç e shpreh edhe el-Gazali, nuk El-Gazali parashtron një numër bëhet fjalë për vonesë (intidhar) të të madh kundërshtimesh ndaj aktit të Zotit nga esenca e Tij. Zoti pikëpamjes se bota është ose mund bëhet një automat-krijimi, i Cili e të jetë e amshueshme. Diskutimi drejton diturinë e Tij, që mund të i parë, më i gjati mes të treve, i cilësohet si plani i krijimit, për te kushtohet kritikës së mësimit se bota ku ne jetojmë. bota është e para-amshueshme, pra Gjithsesi, asnjëra prej këtyre nuk që ajo ekziston në të kaluarën prej është shprehur qartazi nga el-Gazali amshueshmërisë. Ndonëse el-Gazali në veprën e vet Inkoherenca. Ashtu si nuk i zbulon kurrë burimet e veta, mjaft vepra nga kjo periudhë, edhe ai paraqet një sasi argumentesh me vepra Inkoherenca është një libër që të cilat ne jemi familjarë në kritikën synohet të studiohet me një mësues të e John Philoponus ndaj veprave të kualifikuar, i cili të mund t’i shpjegojë Aristotelit dhe Proklusit mbi para- këto lidhje. Megjithatë, nga veprat amshueshmërinë e botës (Davidson, e tjera të el-Gazalit dhe gjithashtu 1987, 86-127). John Philoponus nga ajo ç’ka kuptojnë dijetarët e (në Arabisht: Jahja el-Nahui) ishte mëvonshëm në traditën e tij, bëhet e një filozof i Krishterë i shekullit të qartë se kjo është çështja e adresuar gjashtë, i cili ishte aktiv në Aleksandri në diskutimin rreth amshueshmërisë dhe shkroi në Greqisht. së botës. Çështja shfaqet gjithashtu Në vazhdën e diskutimit, në diskutime të tjera dhe është e një mungesë dakordësie rreth qartë se kjo është kundërshtia më natyrës së modaliteteve bëhet më e e rëndësishme e el-Gazalit ndaj rëndësishme. Modalitetet janë “të mësimeve të filozofëve. Për të, ata domosdoshme”, “të mundshme”, japin mësime për një botëkuptim dhe “të pamundshme”. Ibni Sina

112 Filozofi i trajton modalitetet si atribute të dhe nëse ajo pengohet ne e quajmë sendeve dhe ngjarjeve. Diçka ose atë “e pamundur”. Nëse [mendja] është e mundur për Ibni Sinën, ose është e paaftë ta supozojë mos- ajo diçka është e domosdoshme. ekzistencën e saj, ne e emërtojmë atë Bota si një e tërë, për Ibni Sinën, “e domosdoshme”, sepse këto janë është e mundur sa i përket vetes teorema racionale që nuk kërkojnë dhe e domosdoshme sa i përket një ekzistues për t’u pasqyruar si Zotit, që do të thotë se ajo vjen cilësi prej tij. (al-Ghazali, Tahafut, domosdoshmërisht nga ekzistenca 42) e Zotit. Në botëkuptimin themelor El-Gazali i kundërvihet të modaliteteve, Ibni Sina ndoqi kuptimit “statistik” Aristotelian Aristotelin dhe u shtri aq gjerë, të modaliteteve që, si rrjedhim, ka saqë kërkoi një bazë (mahall) për sunduar në mënyrë mjaft supreme mundësinë dhe domosdoshmërinë. në mesin e filozofëve Aristotelianë, E tërë domosdoshmëria i përket me kuptimin e modaliteteve siç ka Zotit, shpjegon Ibni Sina, i Cili qenë zhvilluar në literaturën e kelam- është “Qenia e Domosdoshme nga it. Fjala “e mundur” është kuptuar Vetvetja” (uaxhib el-uxhud bi-dhatihi). si një alternativë sinkronike; që Baza e mundësisë krijohet në do të thotë, diçka është e mundur materien e paformuar primare (hylé), nëse ne mund ta konceptojmë atë e cila rri përfund tërë krijimeve fizike. mendërisht, si një alternativë të Përderisa bota ka qenë gjithmonë asaj që ekziston në realitet, ose të e mundur, kështu vazhdon një prej asaj që do të ekzistojë. Ne i themi argumenteve të Ibni Sinës, baza diçkaje e pamundur, nëse nuk mund e kësaj mundësie, d.m.th. materia ta konceptojmë atë mendërisht primare, ekziston në të kaluarën prej si një alternativë. Në veprën e tij amshueshmërisë. Inkoherenca, el-Gazali parashtron Përgjigja e el-Gazalit kundrejt “botët alternative” përballë asaj kësaj është radikale (dhe konsiston) që ekziston (Kukkonen 2000). Ky në atë që ai kundërshton ndaj është një mjet tepër i fuqishëm tërë botëkuptimit Aristotelian të argumentues dhe ai zbatohet gjatë modaliteteve. El-Gazali mbron gjithë librit. Nëse ne mund ta mendimin që “i mundshëm” nuk konceptojmë botën si një qenie e është një atribut i një diçkaje, por një krijuar në një moment të kohës – gjykim i thjeshtë i mendjes: ose afër ose larg me atë moment Ekzistencën e çfarëdoqoftë që – atëherë, një Zot i Plotfuqishëm mendja e supozon dhe që [asgjë] duhet medoemos të ketë aftësinë t’i nuk e pengon supozimin e mundur realizojë këto mundësi. Kjo është për të, ne e quajmë “e mundur”, krejtësisht e arsyeshme për ne;

113 Filozofi

megjithatë, për arsye se ne nuk mund Ringjallja me trup dhe dituria e t’i shtjellojmë këtu, është e vështirë Zotit për partikularet të gëlltitet apo edhe të kuptohet për dikë të trajnuar në botëkuptimin Gjetkë në veprën e vet Inkoherenca, Aristotelian të modaliteteve. el-Gazali është krejt i kënaqur të Në historinë e filozofisë, vepra mbështetet në autoritetin e shpalljes. Inkoherenca e el-Gazalit ishte një hap Për shembull, në diskutimin e i rëndësishëm në largimin prej atij njëzetë, ai përpiqet të tregojë se botëkuptimi drejt një pikëpamjeje mund të ketë krijim të trupave moderne të mundësisë si një në jetën e përtejme. Argumenti alternativë sinkronike. i tij filozofik përsëri bazohet në Filozofët jo vetëm që konceptueshmërinë mendore. Ne argumentuan se bota është e para- mund të konceptojmë një jetë të amshueshme, por gjithashtu ata përtejme ku shpirtrat e njerëzve pretenduan se mund ta vërtetojnë ekzistojnë krejtësisht pa trupa. Ky këtë në mënyrë demonstrative, duke është qëndrimi që el-Gazali u mvesh i shuar tërë mëdyshjet. Nëse el- filozofëve dhe ky qëndrim është i Gazali është i aftë t’i bindë lexuesit mundur. Ne gjithashtu mund të e tij se bota mund të krijohet në konceptojmë, si një alternativë ndaj kohë, ai e ka arritur tashmë atë që këtij qëndrimi, se gjatë një kohe në ka synuar të kryejë, d.m.th të tregojë jetën e përtejme, një trup – çfarëdo se ka diçka gabim te demonstrimet – do të krijohet për çdo shpirt (al- e supozuara të filozofëve. Megjithatë, Ghazali, Tahafut, 219). Fakti se ne në këtë rast të veçantë, ai shkon mund ta konceptojmë një proces të më tej dhe paraqet argumente që tillë, nënkupton se ai është i mundur. bota, në fakt, është e krijuar në Për pasojë, përshkrimet kur’anore të kohë. Argumenti i tij kryesor është kënaqësisë dhe dhimbjes trupore, që se çdo akt (fi’l) duhet medoemos ne përjetojmë pas vdekjes sonë, nuk të ketë një fillim të përkohshëm, i janë të pamundura. Këtu, el-Gazali cili është një argument i zhvilluar përpiqet t’i detyrojë filozofët që ta në literaturën e kelam-it nga pranojnë autoritetin dhe të vërtetën paraardhësit filozofë, si p.sh. John e shpalljes. Philoponus. Në diskutimin e gjatë El-Gazali i kundërvihet traditës mbi amshueshmërinë e botës, el- Aristoteliane me një botëkuptim Gazali synon të tregojë në mënyrë nominal ose, më e pakta, konceptual filozofike – d.m.th pa u mbështetur për modalitetet dhe kjo është një tek autoriteti i shpalljes – se bota ngjarje e rëndësishme në historinë duhet medoemos të jetë krijuar në e filozofisë Perëndimore (e thënë kohë. ndryshe, Mesdhetare). Po aq i

114 Filozofi rëndësishëm ishte edhe botëkuptimi Atë nga prezantimi i një Zoti që i tij i ri për diturinë – i ri të paktën për i ndryshon dituria. Përkundrazi, traditën Aristoteliane – i prezantuar ai e ri-interpretoi marrëdhënien në diskutimin e trembëdhjetë. mes njohësit dhe të njohurës, duke Ibni Sina ka argumentuar se Zoti përpiluar idetë dhe zgjidhjet e karakterizohet nga uniteti total dhe zhvilluara në literaturën e hershme prandaj nuk mund të ndryshojë nga të kelam-it. Ai mohon botëkuptimin njëra fazë në tjetrën. Kjo nënkupton Aristotelian se “dituria ndjek pas se dituria e Zotit përmban vetëm objektin e diturisë”. Ai e zëvendëson të vërteta të amshueshme, të cilat identitetin e njohësit dhe objektit të janë kuptuar të jenë “universale” njohjes me konceptin e diturisë si një (kullijjat). Këto janë gjini, specie, “lidhje” (idafe) mes të dyve. Dituria ose koncepte të amshueshme, si për një objekt i ngjan marrëdhënies p.sh. “njerëzorja” ose “kalërimi”. së një vëzhguesi të palëvizshëm Zoti që percepton Ibni Sina i me një objekt në lëvizje. Teksa di “partikularet” (xhuz’ijjat), të pozicioni relativ i objektit krahasuar cilat janë objekte individuale dhe me njohësin ndryshon, njohësi nuk atributet e tyre, vetëm në “një ndryshon (al-Ghazali, Tahafut, 138). mënyrë universale”. Ishte e vështirë Kjo, përsëri, do të vërtetojë një të kuptohet se ç’nënkuptonte me kundërshtim të fuqishëm dhe do të të, mirëpo për el-Gazalin, kjo i hap influencojë një ri-mendim se ç’do rrugë – jo krejtësisht pa-justifikim të thotë dituri në veprat e Ebu el- – mohimit të diturisë së Zotit për Berekat el-Bagdadit (v. rreth vitit partikularet. Për Ibni Sinën, Zoti 560/1165) dhe el-Suhraverdit (v. nuk mund t’i dijë individualet si 587/1191). individuale, sepse, nëse do i dinte, dituria e Tij do të ndryshonte bashkë Dënimi ligjor i tre mësimeve të me çdo ndryshim që ndodh tek to, filozofëve ndërkohë që ndryshimi për Zotin është i pamundur. El-Gazali e hedh El-Gazali besonte se disa poshtë fuqishëm këtë, duke vënë në mësime të filozofëve i bënë njerëzit dukje se askush nuk do t’u bindej ta shpërfillin ligjin fetar (sheri’a). ligjeve të Zotit nëse ata mendojnë se Shkruajtja e librit ishte stimuluar Ai nuk i din ato dhe nuk i di shkeljet nga vëzhgimi se ca ndjekës të e tyre (al-Ghazali, Tahafut, 136). Në filozofëve refuzuan të kryenin ritet përgjigjen e tij verbalisht filozofike, fetare, ngase i mendonin idetë el-Gazali nuk e hedh poshtë premisën dhe moralet e veta eprore ndaj e Ibni Sinës se Zoti nuk ndryshon. fesë. Filozofët liderë, tha el-Gazali, Monoteizmi i Tij rigoroz e pengon janë të pafajshëm. Ai e pranon se

115 Filozofi ata e shikojnë veten si myslimanë, ndëshkime janë thjesht metafora edhe pse ata mund të kenë rënë në dhe zbatohen vetëm mbi shpirtrat, mosbesim. Në faqen e fundit të jo mbi trupat. T’i bësh njerëzit t’u veprës së tij Inkoherenca, el-Gazali i përmbahen ligjeve fetare është një përgjigjet një pyetjeje ligjore përmes motivim kuptimplotë në veprat e një vlerësimi fetaro-juridik (fetva). A el-Gazalit. Megjithatë, nuk është është e ndëshkueshme me vdekje krejtësisht e qartë, se përse ai ndonjë prej njëzet mësimeve përfshiu gjithashtu edhe pikën e të diskutuara në këtë libër si parë rreth para-amshueshmërisë së mosbesim (kufr)? Koncepti ligjor i botës. Sigurisht, ajo është e lidhur el-Gazalit pas kësaj akuze është se, ngushtë me idenë e një Zoti pa kurdo që myslimanët të mbrojnë identitet, i Cili më shumë krijon në mosbesimin, ata kanë refuzuar mënyrë automatike, se sa me qëllim absolutisht Islamin dhe janë dhe vullnet të lirë. Mirëpo, shpallja shndërruar në renegatë klandestinë, Islame, asgjëkund nuk e shpjegon qoftë nëse e kuptojnë këtë ose jo. qartazi krijimin nga asgjëja dhe Për el-Gazalin, mosbesimi i një el-Gazali me shumë gjasa ishte myslimani ishte baraz me braktisje në dijeni të kësaj. Në përsëritjet e të Islamit (irtidad), një pikë të cilën mëvonshme të këtij dënimi, kjo juristët e tjerë e panë krejt ndryshe pikë shpeshherë është harruar (al- (Griffel 2001). Sipas një shprehjeje Ghazali, Deliverer, 138). Sa herë që profetike (hadith), braktisja e Islamit ai e përmend atë, thekson se tërë ndëshkohet me vdekje. El-Gazali, myslimanët kanë rënë dakord rreth rrjedhimisht, përdor gjykimin krijimit në kohë të botës. Ai mund e braktisjes për të persekutuar ta ketë konsideruar tepër serioz opinionet që ai mendonte se nuk mohimin e kësaj gjëje, një sfidë mund të tolerohen. për Islamin dhe për konsensusin e Në faqen e fundit të veprës dijetarëve të tij. Inkoherenca, ai dallon tre opinione El-Gazali e mohoi se si mosbesim: 1) Bota është e konsensusi (ixhma’) i bashkësisë së para-amshueshme; 2) Zoti nuk i myslimanëve mund të themelonte di partikularet; 3) Trupat nuk do të vërtetën e një mësimi të caktuar, të ringjallen në botën e përtejme. si p.sh., mësimi se bota është e Dy të fundit lidhen drejtpërdrejt krijuar në kohë. Për këtë mësim, do me zbatimin e ligjeve fetare nga duhej të paraqiste një argument të ana e njerëzve. Njerëzit nuk do vlefshëm demonstrativ. Ai mendoi, i druhen ndëshkimit të Zotit në njëkohësisht, se është e mundur të botën e përtejme, nëse mendojnë themelosh një gjykim ligjor mbi se Ai nuk i njeh ato, ose këto mosbesimin dhe braktisjen e Islamit

116 Filozofi të dikujt që mohon krijimin e botës 137). Mohimi i diturisë së Zotit për në kohë, bazuar në konsensusin partikularet, ashtu sikurse çdo lloj e një komuniteti akademik (al- mohimi i predikimeve të shpallura Ghazali, al-Iqtisad, 207). Më vonë, rreth jetës së përtejme, i dhunon Ibni Rushdi kuptoi se el-Ghazali këto dy baza. Sidoqoftë, pak e ka dënuar mësimin e para- shembuj të tjerë janë përmendur amshueshmërisë së botës, ngase dhe pretendimi i një bote të para- ai mësim dhunon konsensusin e amshueshme nuk shfaqet kurrë në bashkësisë së myslimanëve (Griffel këtë libër. Në këtë libër, el-Ghazali 2000, 429-432). Megjithatë, kjo ishte gjithashtu sqaron se të gjitha e papranueshme për Ibni Rushdin, qëndrimet e padënuara, si braktisje e sepse kur konsensusi i supozuar u Islamit, janë absolutisht të toleruara. arrit, opinionet e filozofëve në mesin Në faqen e fundit të veprës e dijetarëve myslimanë nuk kanë Inkoherenca, ai ka thënë se mësimet qenë marrë në konsideratë (Ibn e tjera të filozofëve, përveç këtyre të Rushd, Fasl al-maqal, 12). treve të dënuara absolutisht, mund Ka gjasa që el-Gazali ta ketë të quhen të pavërteta, gabim, ose kuptuar se arsyetimi ligjor që ka edhe “sajesë e paligjshme” (bid’a), dhënë për këtë gjykim të ashpër por nuk paraqesin asnjë arsye për në fund të veprës Inkoherenca ka dënime ligjore. Në veprën e tij Kriteri qenë i dobët, dhe, në një vepër të Ndarës ai e përsërit këtë dhe thotë: mëvonshme, ai adreson kriterin “Asnjë grup nuk duhet ta taksojë që e shndërron një mysliman në armikun e vet me mosbesim, thjesht renegat në mënyrë sistematike. bazuar në atë që ata e konsiderojnë Vlen të përmendet se në këtë atë gabim.” (el-Ghazali, Fajsal, 48, libër, pra (Fajsal el-tefriqa bejne el- Përkth. Anglisht në Deliverer, 135). Islam we el-zendeka, Kriteri Ndarës Në kësi rastesh, dikush mund ta Midis Islamit dhe Mosbesimit quajë kundërshtarin e dikujt “të Klandestin), para-amshueshmëria ç’udhëzuar” (dal’l) ose “sajues” e botës nuk përmendet. Këtu, el- (mubtedi’), mirëpo këto terma nuk Ghazali argumenton se mosbesimi kanë lidhje ligjore dhe nuk lejojnë që klandestin dhe braktisja e Islamit myslimanët e tjerë t’i persekutojnë arrihet në momenti kur një ata për shkak të pikëpamjeve të mysliman mohon “bazat e caktuara tyre. Tërë dijetarët e pa-akuzuar me të besimit” (usul el-’aka’id), të cilat mosbesim (kufr) gëzojnë mbrojtjen përkufizohen në besimin në Zot ligjore të bashkësisë së myslimanëve dhe në vërtetësinë e të Dërguarit dhe nuk duhet të cenohen (Faysal, të Tij Muhamed (al-Ghazali, Faysal, 74-94, Përkth. Anglisht në Deliverer, 53; Përkth. Anglisht në Deliverer, 143-149).

117 Filozofi

“Ligji i interpretimit” (Kanun të diturisë – më i rëndësishmi, el-te’uil) si një parim themelor kapaciteti njerëzor për arsyetim – për kritikën el-Gazali prezanton “ligjin e vet të interpretimit” (kanun el-te’uil). Në Në veprën e vet Kriteri Ndarës, veprën e tij Kriteri Ndarës ai thotë: të cilën e shkroi pesë deri në dhjetë Dëgjo tani ligjin e vite pasi publikoi veprën Inkoherenca, interpretimit: ti ke mësuar se për el-Gazali formulon një ligj të sa i përket interpretimit (te’uil), përgjithshëm që lejon kuptimin grupet e ndryshme [të Islamit] alegorik të pasazheve të caktuara në … dakordësohen duke lejuar shpalljen Islame. Këtu dhe në një [leximin që devijon nga kuptimi vepër të dytë shumë më të shkurtër, i fjalëpërfjalshëm] në varësi ai e quan këtë “ligji i interpretimit” të prodhimit të një argumenti (kanun el-te’uil), dhe si i tillë, u bë i demonstrativ (burhan) që kuptimi njohur në mesin e dijetarëve të i fjalëpërfjalshëm (el-dhahir) është i mëvonshëm myslimanë (Griffel, pamundur. (al-Ghazali, Faysal, 47, 2015). Ai formon themelin solid të Përkth. Anglisht në Deliverer, 137) asaj ç’ka el-Gazali bën në veprën e Thirrja e kësi dakordësimi në vet Inkoherenca, ndonëse në të nuk mesin e tërë dijetarëve myslimanë është shpjeguar në mënyrë të qartë. nuk është vetëm një mjet retorik. Teksa dënimi në faqen e fundit të atij El-Gazali është i bindur se debatet libri përcakton kufijtë e qëndrimeve rreth kuptimit të shpalljes u të toleruara në Islam, ligji i referohen mosmarrëveshjeve rreth interpretimit përcakton se cilat janë asaj që mund dhe asaj që nuk mund bindjet e sakta. Në veprën e tij Kriteri të konsiderohet dituri e sigurt. Të Ndarës, el-Gazali i qaset dallimit, gjitha grupet e Islamit e pranojnë nga perspektiva e interpretimit të se dituria e sigurt ekziston veçmas Kur’anit, midis asaj ç’ka ai shikon si nga shpallja dhe mund të bjerë në besim të saktë dhe asaj si besim të konflikt me të. Madje, edhe grupi i pasaktë. Ai pyet se cilat ajete mund cili mbështetet më së shumti në anën dhe duhet të interpretohen në një e fjalëpërfjalshme të tekstit në mesin mënyrë që devijon prej kuptimit e myslimanëve, duhet medoemos të fjalëpërfjalshëm, dhe, cilat ajete që, nganjëherë, ta kuptojë pasazhin duhet medoemos të kuptohen në e shpalljes në kundërshti me sensin e tyre të fjalëpërfjalshëm? formulimin e saj të fjalëpërfjalshëm Për të themeluar një balancë të (Faysal, 41-43, Përkth. Anglisht në saktë midis autoritetit të tekstit të Deliverer, 135). Megjithatë, shumica fjalëpërfjalshëm të shpalljes dhe e grupeve nuk janë të vetëdijshme burimeve të tjera konkurruese se si dituria e sigurt arrihet dhe 118 Filozofi ata ndjekin një metodë të paqartë. se ç’lloj informacioni përshkrues Të gjitha debatet doktrinarea në përçon pasazhi. Sapo ky lexim Islam do të merrnin fund, kështu të konsolidohet, ai lejon lloje të pretendon el-Gazali, nëse të gjithë ndryshme të kuptimeve shtesë, që do të pranonin sigurinë e arritur nga mund të jenë në të vërtetë figurativë argumenti demonstrativ (Faysal, 49, (Griffel 2009, 111-1160). Përkth. Anglisht në Deliverer, 136). Tashmë është thënë se “ligji i Kriteri për zbatimin e një leximi interpretimit” rri përfund strategjisë figurativ varet nga “produkti i një kritikuese të el-Gazalit në veprën e tij demonstrimi” (kijam el-burhan) që Inkoherenca. Të tregosh se qëndrimet vërteton pamundësinë e kuptimit e caktuara, të cilat sfidojnë një kuptim të jashtëm/të dukshëm (istihale el- të fjalëpërfjalshëm të pasazheve të dhahir). Nëse një argument mund shpalljes, nuk mund të vërtetohen të prodhohet duke thënë se fjalët në mënyrë demonstrative, për el- në pasazhin e kërkuar nuk mund të Gazalin, është identike me tregimin jenë të vlefshme në kuptimin e tyre e pavërtetësisë së atij qëndrimi. të jashtëm/të dukshëm, dhe, nëse ky Autoriteti i shpalljes mund të argument arrin standardin e lartë të mposhtet vetëm nga një argument një demonstrimi, atëherë, këto fjalë demonstrativ; çdo gjë tjetër më duhet medoemos të kuptohen si e paktë se ai, nuk i zhvlerëson simbole ose metafora. pretendimet e saj të vërteta. Në të Sensi literal i fjalëpërfjalshëm gjitha rastet ku qëndrimet e filozofëve dhe i jashtëm i shpalljes mund të bien ndesh drejtpërdrejtë me tekstin bëhet subjekt i “interpretimit” (te’uil) e jashtëm të shpalljes, e vërteta e tyre vetëm nëse një demonstrim (burhan) varet nga fakti nëse ato mbështeten tregon se ai është i pamundur. Duhet prej argumenteve demonstrative sqaruar se, për dijetarët myslimanë apo jo. Nëse janë të pavërtetuara, si el-Gazali, “interpretim” (te’uil) do sipas gjykimit të el-Gazalit, ai mund të thotë braktisje e sensit të jashtëm t’i përfshijë këto mësime filozofike ose të fjalëpërfjalshëm. Do të thotë në veprën e vet Inkoherenca dhe ta lexosh një fjalë ose një pasazh të t’i vërë në dukje mangësitë e tyre. shpalljes si një simbol apo metaforë. Nëse qëndrimet e filozofëve mund Cilës gjë i referohet metafora, kjo të mbështeten prej argumenteve të përsëri përcaktohet prej një argumenti vlefshme demonstrative, el-Gazali demonstrativ. Duhet theksuar se, për nuk do t’i përfshijë ato në veprën e el-Gazalin, teksti i shpalljes mund të tij Inkoherenca, por, me shumë gjasa, ketë më shumë se një kuptim. Ligji do t’i adoptojë në veprat e veta i interpretimit themelon leximin më teologjike. me autoritet të tekstit dhe përcakton

119 Filozofi

Përfundim se sa shumë mësime el-Gazali nuk ka zgjedhur t’i kritikojë. El-Gazali Që prej zbulimit të fundit të e pranon ontologjinë e shkaqeve një teksti në një librari Iraniane, ne dytësore të filozofëve, e cila gjeneron tashmë kemi një shembull të dytë të nga Krijuesi-Zoti dhe krijon një një libri të kritikës kundrejt shkollës univers plotësisht të qëndrueshëm së Ibni Sinës, thuajse nga e njëjta të zinxhirëve shkakorë dhe efekteve periudhë si ajo e el-Gazalit. Rukn (Griffel, 2009, 147-173). Shpjegimi el-Din Mahmud Ibn el-Melahimi, i Ibni Sinës për aktet njerëzore si një teolog Mu’tezilit, i cili ishte aktiv pasoja plotësisht të përcaktuara të në Khwarazm, një zonë delta në kësi zinxhirësh shkakore nuk është Uzbekistanin e sotëm ku lumi Amu kritikuar në mënyrë të barabartë. Darja (Oksus) derdhet në Detin Psikologjia e Ibni Sinës diskutohet Aral, shkroi kritikën e tij, (Tuhfe el- për aq kohë sa elementet që ndodhen mutekellimin, Një Dhuratë Për Teologët), në të, mendohen nga el-Gazali, të ndërmjet vitit 532/1137 dhe vdekjes kenë ardhur nga shpalljet e hershme. së tij në vitin 536/1141, afërsisht Si përfundim, mungesa e mësimeve dyzetë vite pas vdekjes së el-Gazalit të duhura morale në veprat e Ibni (Ibn al-Malahimi, Tuhfa). Krahasimi Sinës nuk përmendet gjëkundi i këtyre dy librave ilustron në terma nga el-Gazali dhe vlerat morale drastike se çfarë bën dhe çfarë nuk Aristoteliane kurrë nuk janë diskutuar bën el-Gazali në veprën e vet. Të si një subjekt që mund të ngjallë dy autorët e kuptojnë se sistemi kritika. Ibn el-Melahimi i përfshin të filozofik i Ibni Sinës parashtroi gjitha këto çështje në kritikën e vet. një kërcënim për autoritetin e Krahasimi tregon gradën e madhe teologjisë me të cilën ata ishin rritur. në të cilën kelam-i Esh’arit – ndryshe Mirëpo, reagimet e tyre kundrejt atij nga Mu’tezilizmi – është harmonik kërcënimi janë krejt të ndryshme. Ibn me llojin e Aristotelianizmit të Ibni el-Melahimi e mendon këtë sfidë si Sinës. Shumica e këtyre mësimeve një rast për t’iu kundërvënë sistemit në sistemin e Ibni Sinës do të të Ibni Sinës me atë Mu’tezilit, për adoptohen lehtësisht nga el-Gazali të mbrojtur Mu’tezilizmin dhe për t’i dhe do të përvetësohen në akordim argumentuar të vërtetat e mësimeve me kërkesat e teologjisë Esh’arite. të tij. Përpjekja e tij është një kritikë Gjithsesi, përpara se ta realizojë tradicionale, e cila refuzon pothuajse këtë, el-Gazali e kishte të nevojshme tërë mësimet e përkrahura nga t’i vinte në pah këto elemente të filozofët dhe synon t’i zëvendësojë me sistemit të Ibni Sinës, të cilat nuk janë ato ç’ka mbështet autori. Krahasimi të përshtatshme për t’u integruar në me librin e Ibn el-Melahimisë tregon teologjinë Islame. Ky është një prej

120 Filozofi qëllimeve të tij në veprën Inkoherenca. Inkoherenca. Tanimë, teologët dhe Vepra Inkoherenca e Filozofëve e el- filozofët (mutekellimun dhe felasife) Gazalit, për nga ana filozofike, ishte diskutonin haptazi gabimet dhe një vepër shumë më domethënëse se meritat e argumenteve qarkulluese sa ajo e Ibn Melahimisë. Ajo luajti në diskursin tjetër. Vepra Inkoherenca një rol të rëndësishëm jo vetëm në e Filozofëve i parashtron këto dy historinë e teologjisë Islame, por edhe diskurse bashkërisht. Ajo identifikon në tërë traditën e filozofisë Greke qartazi tre mësimet që juristi el- dhe Perëndimore. Ajo i kundërvihet Gazali i dënon dhe numrin më të Aristotelianizmit me sfida të forta madh të tyre që teologu el-Gazali i ndaj vetë-kuptimit të saj të themelimit kundërshton. Teksa veproi kështu, të shkencave filozofike mbi ajo vepër çeli mënyrën për integrimin argumentet demonstrative. Shumica e këtyre qëndrimeve të padënuara e kundërshtive argumentuese të filozofike nëkelam . parashtruara në atë libër vijnë nga Zor se ndonjë filozof mysliman kelam-i dhe për Aristotelianët si pas el-Gazalit e zë librin në gojë. Ibni Rushdi ose Mejmunidët (v. Megjithatë, që nga mesi i shekullit 601/1204), të cilët nuk e përmendin të VI/XII, tërë filozofët (felasife) kurrë librin por ishin të vetëdijshëm dhe tërë teologët (mutekellimun) u për të, vepra Inkoherenca mbeti një familjarizuan me akuzat e tij kundër vepër e literaturës së kelam-it. Dikush Ibni Sinës dhe pasuesve të tij për duhet të dilte jashtë Aristotelianizmit imitim të verbër (taklid) dhe keq- për ta çmuar plotësisht vlerën e saj. paraqitje mashtruese (telbis). Ata Ibni Rushdi nuk e bëri atë, dhe, gjithashtu njohin dhe reagojnë vetë vepra e tij kritike, Inkoherenca e ndaj çështjeve kryesore që el- Inkoherencës (Tehafut el-tehafut,) kundër Gazali u jep përgjigje brenda njëzet librit të el-Gazalit shpeshherë diskutimeve. Dikush mund të thotë mbetet një angazhim i cunguar në pa e ekzagjeruar se shumica e gjërave argumentet e këtij të fundit dhe ka që do të shkruheshin në filozofinë pak influencë. dhe teologjinë Islame nga shekulli Për diskursin e filozofisë i XII deri në shekullin e XVI ishin Aristoteliane (felsefe) në vendet një përgjigje verbale ndaj sistemit Lindore Myslimane, vepra filozofik të Ibni Sinës dhe ndaj Inkoherenca e Filozofëve ishte një kritikës së el-Gazalit në veprën e tij ngjarje vendimtare. Para saj, teologët Inkoherenca. (mutekellimun) nuk kishin nevojë të angazhoheshin në filozofi. Sigurisht Përktheu që disa u angazhuan, por kurrë aq Adnan Merja thellësisht sa u angazhuan pas veprës

121 Filozofi Referencat

Adamson, Peter. 2007. Al-Kindī. New York: Oxford University Press. al-Bāqillānī, Muḥammad b. al-Ṭayyib. (Tamhīd) 1407/ 1987. Tamhīd al- awāil wa-talkhīs al-dalāil. Ed. ‘I. A. Haydar. Beirut: Muʾassasat al-Kutub al- Thaqāfiyya. Daiber, Hans. 1983. “Al-Fārābīs Abhandlung über das Vakuum: Quellen und Stellung in der islamischen Wissenschaftsgeschichte.” Der Islam 60: 37– 47. Davidson, Herbert A. 1987. Proofs for Eternity, Creation and the Existence of God in Medieval Islamic and Jewish Philosophy. New York: Oxford University Press. Endress, Gerhard. 1986. “Grammatik und Logik, arabische Philologie und griechische Philosophie in Widerstreit.” In Sprachphilosophie in Antike und Mittelalter, ed. B. Mojsisch. Amsterdam: Verlag B. R. Grüner, 163– 299. Frank, Richard M. 1994. Al-Ghazālī and the Ash’arite School. Durham, NC: Duke University Press. al- Ghazālī, Abū Ḥāmid. (Deliverer) 2000. Deliverer from Error: Five Key Texts Including His Spiritual Autobiography “Al-Munqidh min al-Dalal”. Trans. R. McCarthy. Louisville, KY: Fons Vitae. al-Ghazālī, Abū Ḥāmid. (Faḍāʾiḥ) 1964. Faḍāʾiḥ al-Bāṭiniyya wa- faḍāʾil al- Mustaẓhiriyya. Ed, ‘A. Badawī. Cairo: al-Dār al-Qawmiyya. al-Ghazālī, Abū Ḥāmid. (Fayṣal) 1413/ 1993. Fayṣal al-tafriqa bayna l-Islam wa- l-zandaqa. Ed, Maḥmūd Bījū. Damascus: Maḥmūd Bījū. al-Ghazālī, Abū Ḥāmid. (al-Iqtiṣād). 1429/ 2008. Al-Iqtisād fī l-itiqād. Ed, A. M. ‘A. al-Sharfāwī. Jeddah: Dār al-Minhāj. al-Ghazālī, Abū Ḥāmid. (Ihyā) 1356– 57/ 1937– 38. Ihyā ulūm al-dīn. 16 vols. Cairo: Lajnat Nashr al-Thaqāfa al-Islāmiyya. al-Ghazālī, Abū Ḥāmid. (Logica et philosophia) [1506] 1969. Logica et philosophia Algazelis Arabis. Frankfurt am Main: Minerva. al-Ghazālī, Abū Ḥāmid. (Maqāṣid) 1936. Maqāṣid al-falāsifa. Ed. M. Ṣ. al- Kurdī. 3 vols. Cairo: al-Maṭbā’a al-Mahmūdiyya al-Tijāriyya. al-Ghazālī, Abū Ḥāmid. (Metaphysics) 1933. Algazel’s Metaphysics: A Medieval Translation. Ed. J. T. Muckle. Toronto: St. Michael’s College. 122 Filozofi al-Ghazālī, Abū Ḥāmid. (Miḥakk) 1925. Miḥakk al-naẓar fī l-manṭiq. Ed. M. B. al- Na’sānī and M. al-Qabbānī. Cairo: al-Maṭba’a al-Adabiyya. al-Ghazālī, Abū Ḥāmid. (Mi’yār) 1927. Mi’yār al-’ilm fī fann al-manṭiq. Ed. M. Ṣ. al-Kurdī. Cairo: al-Maṭbā’a al-’Arabiyya. al-Ghazālī, Abū Ḥāmid. (Tahāfut) 2000. The Incoherence of the Philosophers / Tahâfut al-falâsifa, a Parallel English-Arabic Text. Ed. and trans. M. E. Marmura. 2nd ed. Provo, UT: Brigham Young University Press. Griffel, Frank. 2000. Apostasie und Toleranz im Islam: Die Entwicklung zu al- Ġazālīs Urteil gegen die Philosophie und die Reaktionen der Philosophen. Leiden: Brill. Griffel, Frank. 2001. “Toleration and Exclusion: Al-Shāfi’ī and al-Ghazālī on the Treatment of Apostates.” Bulletin of the School of Oriental and African Studies 64: 339– 54. Griffel, Frank. 2009. Al-Ghazālī’s Philosophical Theology. New York: Oxford University Press. Griffel, Frank. 2010. “Muslim Philosophers’ Rationalist Explanation of Muḥammad’s Prophecy.” In The Cambridge Companion to Muhammad, ed. J. E. Brockopp. New York: Cambridge University Press, 158– 79. Griffel, Frank. 2011. “Between al-Ghazālī and Abū l-Barakāt al-Baghdādī: The Dialectical Turn in the Philosophy of Iraq and Iran during the 6th/ 12th Century.” In In the Age of Averroes: Arabic Philosophy in the Sixth/ Twelfth Century, ed. Peter Adamson. London: Warburg Institute, 45– 75. Griffel, Frank. 2015. “Al-Ghazālī at His Most Rationalist: The Universal Rule for Allegorically Interpreting Revelation (al-Qānūn al-kullī fī l-taʾwīl).” In Islam and Rationality. The Impact of al-Ghazālī. Papers Collected on His 900th Anniversary., vol. 1, ed. G. Tamer. Leiden: Brill, 89– 120. Ibn al-Malāḥimī, Maḥmūd b. Muḥammad (Tuḥfa) 2008. Tuḥfat al- mutakallimīn fī l-radd ‘alā l-falāsifa. Ed. H. Ansari and W. Madelung. Tehran: Iranian Institute of Philosophy and Institute of Islamic Studies. Ibn Rushd, Abū l-Walīd (Faṣl al-maqāl) 2001. Book of the Decisive Treatise Determining the Connection between the Law and Wisdom and Epistle Dedicatory. Ed. and trans. C. E. Butterworth. Provo, UT: Brigham Young University Press. Ibn Rushd, Abū l-Walīd. (Tahāfut al-tahāfut) 1954. Averroes’ Tahafut al- Tahafut (The Incoherence of the Incoherence). Trans. S. van den Bergh. 2 vols. Cambridge: E. J. W. Gibb Memorial Trust.

123 Filozofi Ibn Sīnā, Abū ‘Alī. (Dānishnāmeh-yi ‘Alāʾī) 1331/ 1952. Dānishnāmeh-yi ‘Alāʾi. Ilāhiyyāt. Ed. M. Mu’īn. Tehran: Intishārāt- i Anjuman-i Āsār-i Millī. Janssens, Jules. 2003. “Al- Ghazzālī and His Use of Avicennian Texts.” In Problems in Arabic Philosophy, ed. M. Maróth. Piliscaba, Hungary: Avicenna Institute of Middle EastStudies, 37– 49. Kukkonen, Taneli. 2000. “Possible Worlds in the Tahâfut al-Falâsifa: Al- Ghazâlî on Creation and Contingency.” Journal of the History of Philosophy 38: 479– 502. Lohr, Charles H. 1965. “Logica Algazelis: Introduction and Critical Text.” Traditio 21: 223– 90. al-Murtaḍā, ‘Alī b. al-Ḥusayn (Rasāʾil) 1386/ 1966– 67. Rasāʾil al-Sharīf al-Murtaḍā. Ed. al- S. A. al-Ḥusaynī. Al- Kāẓimiyya, Iraq: Muʾassasat al-Nūr li- l-Maṭbū’āt. Rashed, Marwan. 2000. “Abū Bakr al-Rāzī et le kalām.” Mélanges d’Institut Dominicain d’.tudes Orientales du Caire 24: 39– 54. Starr, Peter J. 2000. “The Epistle to Bišr b. Finḥās (Maqālah ‘amilahā ilā Bišr b. Finḥās) of Ibn Zur’ah (m. A.H. 398/ A.D. 1008): Edition, Translation, and Commentary.” PhD diss., Cambridge University. Steinschneider, Moritz. 1893. Die hebraeischen Übersetzer des Mittelalters und die Juden als Dolmetscher. 2 vols. Berlin: Kommissionsverlag des Bibliographischen Bureaus. Treiger, Alexander. 2011. Inspired Knowledge in Islamic Thought: Al-Ghazālī’s Theory of Mystical Cognition and Its Avicennian Foundation. New York: Routledge. Wisnovsky, Robert. 2004. “One Aspect of the Avicennian Turn in Sunnī Theology.” Arabic Sciences and Philosophy 14: 65– 100.

124 Personalitete

Dervish Hatixheja dhe kontributi i saj

Dr. Ilirjana Kaceli Universiteti Bedër

Abstrakt Dervish Hatixheja ka jetuar në Tiranë rreth viteve 1800. Në këto vite Tirana po përballej me epideminë e kolerës, një sëmundje e rëndë, e cila sillte humbje të mëdha jetë njerëzish në popullisnë e qytetit. Dervish Hatixheja u përpoq t’i mjekonte dhe ndihmonte njerëzit e prekur nga kjo sëmundje. Populli i Tiranës për të mirat që ajo kishte bërë, por edhe për të respektuar punën dhe kontributin e saj, filluan ta thërrisnin me emrin Dervish Hatixhe. Ky emër zakonisht nuk përdorej për gratë, por duke e parë kujdesin që tregonte, punën që kreu, dashurinë që tregonte për njerëzit e thirrën atë me emrin dervish1. Sot në Tiranë ka një rrugë që mban emrin e saj. Aty në anë të saj ndodhet edhe një teqe – që mban emrin e saj. Kjo teqe është ruajtur me kujdes nga familja e saj dhe brez pas brezi vizitohet shpesh nga njerëz të moshave të ndryshme. Me këtë punim duam të japim të dhëna për figurën e Dervish Hatixhesë por edhe për të kaluarën dhe të sotmen e kësaj figure bamirësie, shembulli të besimit të virtytshëm të fesë islame. Duke e vlerësuar veprën dhe kontributin e saj, nëpërmjet hulumtimeve të kryera dhe përfundimeve të nxjerra.

Fjalë kyçe: Dervish Hatixhe, Tiranë, Teqe

1. Dervish- vjen nga persishtja dhe do të thotë “i varfër”, pjesëtari i ndonjë sekti islam, që ka dhënë prova për besnikërinë ndaj doktrinës dhe traditës së sektit, të cilit i takon; njeriu që e ka kuptuar, aprovuar dhe që e zbaton doktrinën dhe traditën mistike të sektit të caktuar; personi më i afërt me shehun, të parin e teqesë; njeriu që me vetëdije, paramendim dhe vendosmëri është përcaktuar për një jetë të thjeshtë, të varfër; Ekrem Murtezai, Fjalori i feve, “Rilindja”, Prishtinë, 2000, f. 81. 125 Personalitete

Hyrje islam3 dhe aktivitetin e tyre do ta shfaqnin në qendra të ndryshme të slami u përhap në tokat rajonit, duke zhvilluar marrëdhënie shqiptare jo vetëm në të mira me njerëzit dhe duke fituar Ivariantin kryesor, sunit, dashurinë e tyre. Traditat sufi nuk por edhe në formën e sekteve janë ushtruar vetëm në teqe, por (tarikateve) të ndryshme, siç ishin: edhe në vendet ku ekzistonte një bektashizmi, kadirizmi, halvetizmi, solidaritet njerëzor. rufaizmi, etj1. Dëshmi të pranisë së Pas hyrjes nën sundimin osman këtyre sekteve mistike në territorin në Ballkan teqetë vazhduan të shqiptar janë teqetë e ndërtuara në përhapeshin më tej, gjatë shekujve një numër vendbanimesh. Teqetë XV-XVI, duke zhvilluar disa rende janë institucione të posaçme ku të para të dervishëve. Ndikimi i udhëzohen dervishët dhe anëtarët tyre kulturor dhe religjioz, por edhe e tarikati halveti nën drejtimin e ai politiko-shoqëror, do të ishte i një Shehu. Aty kryhen shërbesat rëndësishëm për kohën.4 dhe ceremonitë fetare si ndjekja e Në disa krahina të Shqipërisë ligjëratave nga dituritë themelore dhe Kosovës, rendet e dervishëve dhe e diturive të fshehta fetare ekzistojnë e veprojnë edhe në kohën (mistike), rregulla të mirësjelljes në tonë. Teqetë, Xhamitë, Zavijet, teqe, zakonet, të cilat i mundësojnë dhe vepra të tjera të arkitekturës myhibit (anëtarit të teqesë) të zgjerojë osmane, si qendra të rëndësishme horizontin dhe njohuritë2. të trashëgimisë islame, janë vizituar Dervishët dhe dalja në skenë jo vetëm nga myslimanë të vendeve e misionarit të fesë islame, Sari të ndryshme, por edhe nga ithtarë të Salltikut, në gadishullin Ballkanik, u besimeve të tjera. zhvilluan më përpara se Perandoria Tirana, si shumë qytete të Osmane të vendoste sundimin e saj. Ballkanit, është ndër qytetet ku Ata nëpërmjet predikimit të tyre 3. Sufizmi dhe irfani janë dy aspekte të së u munduan të përhapin sufizmin njëjtës disiplinë, aspekti i së brendshmes, është ai që poseduesin e irfanit e bën arif. Aspekti i jashtëm, të dukshmen shoqërore 1. Historia e Popullit Shqiptar, Vëll. I, (Ilirët, të arifit e quan sufi; Shih, Muhammed Mesjeta, Shqipëria nën Perandorinë Osmane gjatë Hamiduddin, Historia e sufizmit, “Drita shek. XVI -vitet 20’ të shek. XIX, botimet e Jetës”, Gjilan, Kosovë, 2005, f. 19-23; “Toena”, Tiranë 2000, f. 593. Menduh Bamja, “Sufizmi-mistika islame”, 2. Alban Dobruna, Tarikati Islam Halveti te Perla, Tiranë: Fondacioni Kulturor “Saadi Shqiptarët, Instituti i Historisë-Prishtinë: Shirazi”, viti. X, nr. 1(36), 2005, f. 107. Prishtinë, 2017, f. 36: Mustafa Kara, Tekke, 4. Jashar Rexhepagiq, Dervishët dhe Teqetë, në Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Kosovë, në Sanxhak dhe në rajonet e tjera përreth, yıl: 2011, cilt: 40, sayfa: 368-370. Dukagjini: Pejë, 2003, f. 9. 126 Personalitete operojnë teqe që i përkasin sekteve islamike është xhamia e Vjetër, e (tarikateve) të ndryshme. Në ditët cila mendohet të jetë e ndërtuar e sotme, në Tiranë janë prezentë në vitin 1614, nga themeluesi i tarikatet Bektashi, Halveti, Rufai dhe Tiranës Sulejman Pashë Bargjini8, që Kadiri. Midis tyre, e lidhur me sektin përbënte atë që më vonë do të ishte Kadiri, është edhe teqeja e Dervish qendra e këtij qyteti9. Hatixhesë, e cila zë një vend të Krahas saj gjatë këtij shekulli veçantë në këtë qytet. ishin ndërtuar edhe disa objekte të tjera islam si teqeja e Kubatit që i a. Historiku i Dervish Hatixhesë përkiste sektit Kadiri, ajo e Harasanit e tarikatit Halveti, teqeja e Sheh Tirana, kryeqyteti i Shqipërisë, Dyrrit një teqe tjetër e tarikatit është një ndër qytetet shqiptare, Halveti e cila ndodhet pranë shkollës historia e të cilës, për rëndësinë që së mesme Sami Frashëri, teqeja e ka, është studiuar dhe vazhdon Dervish Hatixhesë, etj. Gjatë shek. të studiohet nga historianë dhe XVIII në Tiranë u ndërtuan edhe personalitete shkencore me emër, dy xhami të tjera, xhamia e Zajmit të huaj edhe shqiptarë, si: J. G . Von dhe xhamia e Reçit. Në vitin 1794, Hahn, K. Frashëri5, O. Myderrizi6, S. Molla beu, një banor me origjinë nga Jasa7, etj. Petrela, hodhi në qendër të qytetit Sipas kërkimeve dhe studimeve themelet e një xhamie të re, punimet të kryera prej tyre shpjegohet se e së cilës do të përfundonin gati historiku i Tiranës ka filluar me 30 vjet më vonë. Molla Beu, kësaj themelimin e saj si qytet në shekullin 8. Sipas studiuesit gjerman Themeluesi i e XVII. Me rritjen e popullsisë si Tiranës ishte Sulejman Pashë Bargjini., për më dhe shtimin e lagjeve (mëhallëve) tepër shih: J. G. Von Hahn, Studime Shqiptare, të qytetit u shtuan edhe kërkesat Instituti i Dialogut & Komunikimit, Tiranë: sipas strukturës moderne të qyteteve 2009, f. 86.. 9. Tirana u themelua nga Sulejman Pasha, të kohës, ku secila prej tyre kishte i lindur në Bargjin, por që jetoi në Mullet. vendin e saj objektet fetare, xhaminë Ai nga viti 1024 hixher/ 1614 ndërtoi një ose teqenë. xhami, një hamam (banjo), një shtëpi për Sipas studiuesve të Tiranës imamin dhe një furrë. : “Xhamija e vjetër dëshmohet se faltorja më e vjetër e Tiranës ase Xhamija Sulejman Pashës”, Kultura islame, Fetare, letrare, diturore, 5. Kristo Frashëri , Historia e Tiranës si qytet artistike, Tiranë: Organ i Komunitetit deri më 1920, Vëllimi I, Botimet Toena: Mysliman Shqiptar, viti i V, nr. 11, Tiranë 2004. Korrik-1943, Rexhep 1362, f. f.186-187; 6. Osman Myderrizi, Qyteti i Tiranës 1604- Eglantina Muçaj, “Xhamitë e qytetit të 1937, Luarasi: Tiranë 1937. Tiranës”, Edukata islame, Prishtinë: Botues, 7. Skender Jasa, Tirana në shekuj, Botues, Kryesia e Bashkësisë Islame e Kosovës, viti “Victoria”, Tiranë: nëntor 1997. XLI, nr. 97, 2011, f. 91. 127 Personalitete xhamie, i vuri emrin e djalit të tij, Dervish Hatixheja (Hatixhe Ethem Beut. Xhamia e Ethem Beut Skënderi) mendohet të ketë lindur është e vetmja vepër fetare-kulturore rreth vitit 172612. Ajo ishte bijë e e qytetit që nuk u shkatërrua nga familjes së Skënderajve në Tiranë. sistemi komunist, falë vlerave të Në këtë qytet, ajo ishte martuar veçanta kulturore dhe arkitektonike me Adem Halepçinë, por që nga që ajo mbart si dhe për peizazhin mbiemri mendohet të jetë me e bukur që i dhuron qendrës së origjinë nga Halepi i Sirisë. Tiranës. Sipas vjetarit të Vilajetit të Sipas tregimeve të Haxhi Mustafa Shkodrës, të vitit 1892, në Kazanë e Omer Suziut, një bashkëkohësi Tiranës kishte 6 xhami, 59 mesxhide, të saj, ajo ishte një interpretuese 15 teqe, 32 zavije, 1 medrese, 2 dhe shpjeguese e mirë e ajeteve kisha greke, një kishë katolike10. Në kur’anore. Ajo ndihmonte të varfrit periudhën Osmane xhamitë ishin u jepte atyre bukë, thurte çorape, të famshme për bukurinë e tyre. Ali doreza për ta. Ndihmonte gratë në Emiri, një udhëtar Osman, dëshmon nevojë, të moshuarit, njerëzit që se shembujt më të bukur të stilit të kishin lindur me probleme. Shtëpia arkitekturës osmane ishin xhamitë e e saj nuk qëndronte kurrë bosh. Sulejman Pashës dhe të Molla Beut11. Ajo gatuante dhe u ndante ushqime Krahas këtyre xhamive në njerëzve në nevojë13. Tiranë kanë ekzistuar edhe mesxhide Në moshën 20 vjeçare ajo u (xhami të thjeshta pa minare), zavije gradua dervishe e tarikatit kadiri14 si dhe një sërë objektesh islam, si 12. Sipas Ali Emirit një udhëtari Osman teqe, etj. Një ndër këta ndërtime të të asaj kohe. Dervish Hatixheja ishte bërë fesë islam e trashëguar deri në ditët e njohur në vitin 1194/1780. Prindërit i e sotme, është edhe teqeja e Dervish kishte nga Horasani. Ajo kishte lidhje me të Hatixhesë. gjithë elitën e tarikateve të Tiranës dhe nji- - për herë të hej si dervish prej tyre. Seher Erdogan Çel- Dervish Hatixhe tik, “Ali Emiri’nin Osmanlı tarih ve Edebiyat parë në një teqe do të përmendet Mecmuası Űzerine bir ineceleme”, Yüsek Lisans emri i një gruaje, si emër dervishi- Tezi, T.C. Gazi Univeristesi, Sosyal Bilimler drejtuesi të teqesë, një risi kjo që u bë Enstitusu, Turk Dili ve Edebiyati Anabilim i njohur për banorët e asaj kohe në Dali, yeni Turk Edebiyat Bilim Dali, Ankara, Tiranë. Por, kush ishte kjo grua që 2007, s. 175-177. 13. Ali Emiri, Sâlihat Űmmetten Hatice njerëzit filluan ta thërrasin dervish? Hanım, Tarhi ve Edebiyat Mecmuası (TEM), EM, 1/4 (30Teşrinisani 1338/ 1922- ( Neşri 10. Işkodra Vilayet Salnamesi, 3.defa, 5 Kanunuevvel 1338 (5 ocak 1923), s. 86-88. 1312/1894, s. 124. 14. Kadirit, sipas Eqerem Bej Vlorës janë 11. Hakan T. Karateke, İşkodra Şairleri ve Ali tarikati i pestë në Shqipëri pas Bektashijve, Emirinin Diğer Eserleri, Enderun Kitapevi Halvetijve, Rufaijve dhe Saadijve. Për më 1995, s. 130. tepër shih: Robert Elsie, Historical Dictionary 128 Personalitete dhe më vonë themeloi edhe teqenë e keqja, mbetën nëpër dhoma, që sot mban emrin e saj15. Qëllimi oborre, rrugë sepse nuk kishte kush kryesor i veprës së saj ishte durimi t’i varroste. Sheh Hatixheja me dhe nënshtrimi, sidomos i grave, ndaj dervishët mori përsipër vullnetarisht kaderit (përcaktimit të Zotit). Sipas detyrën që t’i varroste të vdekurit16. saj vetëm nënshtrimi ndaj kaderit Dervish Hatixheja e humbi mund të mundësonte harmoninë familjen e saj nga kolera dhe e varrosi dhe lumturinë familjare në këtë tokë aty ku sot ndodhet teqeja. Por ajo dhe mund të siguronte hyrjen në diti ta mposhte dhimbjen, duke “mbretërinë e përtejme të parajsës”. ndihmuar të sëmurët e tjerë, ngaqë Rreth moshës 30 vjeçare, mendonte se nëna, siç ishte ajo afërsisht rreth vitit 1756, duke ndjekur vetë, nuk duhet të preknin vuajtjet traditën e tarikatit të saj, Hatixheja u që lënduan shpirtin e saj. Dervish bë shejhe e teqesë dhe fitoi ët drejtën Hatixheja, me shumë kurajë u përball ta drejtonte teqenë dhe komunitetin me tabutë dhe mentalitetin e kohës, e dervishëve kadiri, burra dhe gra të duke vënë në shërbim të njerëzve lidhura me atë institucion fetar, gjë gjithçka që pati. Duke u përqendruar jo e zakonshme në mbarë Shqipërinë në misionin e saj, për të ndihmuar të dhe botën islame. Emri i Hatixhesë sëmurët gjatë epidemisë së kolerës, dhe vepra e saj është i lidhur me një përdori të gjithë inteligjencën për të gjest më tepër humanitar sesa fetar. mësuar si t’i shëronte njerëzit dhe si Sipas traditës verbale, kur në Tiranë t’i ndihmonte ata. ra murtaja, nga frika e sëmundjes së Në fillim ajo i ktheu pronat e saj tmerrshme, të gjitha dyert e shtëpive në varreza dhe shtëpinë e saj në spital. u mbyllën dhe askush nuk guxonte Dervish Hatixheja ishte edhe një tu vinte në ndihmë fatkeqëve. Të mjeke popullore e aftë për të shëruar shqetësuar nga përhapja e saj njerëzit morën masa duke bllokuar hyrjet në 16. Sipas të dhënave Dervish Hatixheja vdiq 11 vjet pas epidemisë së murtajës. Duke u këtë qytet, por edhe duke mbyllur nisur nga fakti se ajo vdiq më 1797, epi- dyert e shtëpive, dhe ishin mjaft të demia (murtaja) duhet të jetë përhapur në frikësuar për tu ardhur në ndihmë të vitet 1785-1786. Por(,) për këta dy vjet nuk tjerëve. Madje thuhej se të vdekurit, ka të dhëna që Tirana të jetë e infektuar nga nganjëherë edhe familje të tëra murtaja. Mendohet që kjo epidemi ta ketë prekur qytetin në vitin 1776, sepse në këtë mbetën pa u varrosur, ose u varrosën kohë sëmundja e tmerrshme kishte prekur pa ceremoni fetar, dhe ç’ishte më Shkodrën, dhe se sundimtarët e Tiranës dhe të Krujës, të shqetësuar nga përhapja e saj, of Albania, United Kindom 2010, p. 222. morën prandaj masa duke vendosur edhe 15. Kristo Frashëri, Historia e Tiranës si roje në hyrje të qytetit, në mënyrë që këta qytet deri më 1920, vëllimi I, Botimet Toena, të ndalonin udhëtarët që vinin nga zonat e Tiranë 2004. tjera. 129 Personalitete disa lloje sëmundjesh, sidomos plagët Edhe sot, kur kanë kaluar më e rënda. Ajo jo vetëm përgatiste tepër se tre shekuj, “Teqeja e Dervish vetë ilaçe me bimë medicinale, por i Hatixhesë” është vendi ku të gjithë ofronte falas ato, pa asnjë shpërblim. vizitoin, pavarësisht nga feja që ata Dhuntitë personale dhe mrekullia e besojnë (besimi i tyre). Dervish kësaj vepre humanitare ishin pjesa që Hatixheja ishte një mistike e mirë dhe i tërhiqte njerëzit më tepër. Ndihma i ndihmoi njerëzit. Ajo ishte shumë e pandërprerë natë-ditë që i ofronte tolerante dhe i pranonte njerëzit me popullit të sëmurëve, puna që ajo të gjithë të mirat dhe të këqijat e tyre. bënte si një udhëheqëse shpirtërore, Është kjo arsyeja që edhe sot çdo fakti që sëmundja nuk po e prekte person është i mirëpritur në “Teqenë atë iu shtonte njerëzve gjithnjë e më e Dervish Hatixhesë” pa dallim feje, tepër besimin te Dervish Hatixheja, ngjyre, gjinie, kombësie, etj. Teqeja të cilët filluan ët afroheshin edhe më e saj është një nga teqetë e tarikatit shumë për shkak të devotshmëris së Kadiri, një nga 12 tarikatet e sufizmit. saj në besim ndaj Zotit. Sufizmi, përkrah lirinë shpirtërore Nëpërmjet punës që kreu, të njerëzve që vjen nga përvoja ndihmës që dha, ndriçimit shpirtëror personale. Liria shpirtërore është që përcillte, ajo e transformoi veten traditë edhe në “Teqenë e Dervish e saj nga një person i thjeshtë në një Hatixhesë”. Njerëzit e të gjitha feve person të rëndësishëm e të kërkuar vijnë të vizitoin “Teqenë e Dervish nga populli, në një udhërrefyese Hatixhesë” dhe ndezin qirinj sa herë shpirtëore. Në periudhën e kësaj që ata ndiejnë nevojën shpirtërisht, sëmundjeje të rëndë ajo kishte për plotësimin e dëshirave që kanë humbur fëmijët e saj dhe i kishte si dhe për shërimin nga sëmundje të varrosur ata në oborrin e shtëpisë. ndryshme. Madje thuhet se afër tyre kishte Pas vdekjes së saj, deri në fillim caktuar edhe vendin për varrin e saj. të shekullit të XX-të, ka shumë Kur Dervish Hatixheja ndërroi jetë, pak të dhëna për trashëgimtarët vdekja e saj ishte konsideruar si një dhe përçuesit e veprës së Dervish humbje e madhe për popullin dhe Hatixhesë. Brez pas brezi në këtë varrin e saj njerëzit e kthyen në një familje është trashëguar vetëm vend vizite. Pranë tyre u ndërtua një një djalë dhe sipas nënë Rukijes, teqe, e cila u quajt “Teqeja e Dervish administratores së ditëve të sotme në Hatixhesë”. Njerëzit besonin se fuqitë teqe, theksohet se drejtimi i teqesë e saj shëruese ishin pjesë e shpirtit të është bërë gjithmonë nga nusja e saj, pasi ajo ishte e pavdekshme, dhe shtëpisë. Kështu trashëgimia ka se ajo do të vazhdonte t’i ndihmonte kaluar nga nënë Xheja dhe Dervish ata edhe më vonë. Aliu, tek djali i tyre Dervish Rama

130 Personalitete dhe nënë Lakja (Sulltana), më pas b. Teqeja e Dervish Hatixhesë nga nënë Rukija dhe Abdyli. Nënë njihet si një vend vizitash Rukija veprën e saj do t’ia lerë trashëgim Evës, nuses së djalit. Kjo Teqeja e Dervish Hatixhesë linjë trashëgimie është e veçantë, ka disa hapësira për të kryer sepse tregon që kjo teqe është funksionalitete të ndryshme. Është drejtuar gjithmonë nga gratë, të me mure të bardha dhe ndërtuar cilat janë kujdesur me detaje për të. vetëm në dritën e hënës. Hapësira Kanë pritur dhe përcjellë njerëzit, kryesore e saj ka 5 varre, nga të e kanë mirëmbajtur atë. Gjithmonë cilat njëri prej tyre është i Dervish është kryer një ritual, për lyerjen e Hatixhesë18. Varret janë të bëra me teqesë pesë herë në vit. Ky rit, sipas mermer në anë e trekëndësh druri mendimit tone, duhet të ketë mbetur në krye. Varret janë të mbuluara me pas sëmundje së rëndë epidemike që rroba të bukura në ngjyrë të gjelbër, Tirana, banorët e saj dhe teqeja kishin që është ngjyra tipike e Sufizmit. kaluar. Kjo shprehte pastërtinë dhe Dritaret dhe dyert janë me harqe bardhësinë e teqesë në çdo kohë e në që është pjesë e arkitekturës së çdo skaj tepër të pastër. vendeve të islame. Në teqe është një “Teqeja e Dervish Hatixhesë” hapësirë ​​e vogël për të ndezur qirinj. ekziston edhe sot, ajo ndodhet në Qirinjtë janë objekte përqendrimi që rrugën e Barrikadave në vendin e besimtarët i përdorin duke shprehur quajtur dikur sheshi i Druve (Pazari i dëshirat e tyre. Një tjetër hapësirë​ Druve). Ajo është në një largësi rreth është përd o rur për ritualet fetare 200 m në veri të xhamisë së Firës, të grupit, si meditime, lutje, apo në krahun perëndimor të rrugës së festimet, M irabi në këtë hapësirë​ Barrikadave. Sipas Botës Islame tregon drejtimin nga Meka. Teqeja teqetë “shpeshherë u përkisnin e Dervish H atixhesë përcjell shehëve dhe familjeve të tyre, por energji po z itive si çdo objekte i shpeshherë kanë qenë edhe pronë fesë islam e , me të cilin rrethohet ose vakëfe të dhuruara nga dhurues çdo objekt ose person atje. Shpirti të pasur që ua kanë lënë sufinjve në i saj të krijon një atmosferë shumë dispozicion”17. të qetë me një energji që ndihmon Kjo teqe është mirëmbajtur për t’u relaksuar. Tingulli i qetësisë nga vetë familja e Dervish Ramëve, është i jashtëzakonshëm. Ky zë nuk pasardhës të Dervish Hatixhesë. ndërpritet edhe kur njerëzit të vijnë e të shkojnë, ose kur zogjtë fillojnë të këndojn ë . Njerëzit që vijnë në 17. Jashar Rexhepagiqi, Dervishët dhe teqetë në Kosovë, në Sanxhak dhe në rajonet e tjera përreth, 18. www.der v ishhatixhe.com, Tiranë, 12 Dukagjini, Prishtinë 2002, f. 60. maj 2015. 131 Personalitete Teqenë e Dervish Hatixhesë marrin fetare kaluan në dispozicion të energjinë e saj pozitive. Ata ecin komiteteve të partisë të rretheve rreth varreve, duke i prekur ato, duke përkatëse. Ndërtesat e faltoret, u lutur dhe duke respektuar rrugët me përjashtim të atyre që vlenin si e tyre. Ata ndezin qirinj dhe luten monumente culture, përgjithësisht u përsëri, duke u ulur apo qëndrojnë më tjetërsuan, p.sh. u kthyen në ndërtesa gjatë për meditime. Shpesh njerëzit social-kulturore21. Zhdukja e bazës lënë rrobat e tyre apo ushqime për materiale të fesë, në përgjithësi, e një natë atje, në mënyrë që të jenë të të asaj islame në veçanti, u realizua ekspozuar ndaj energjisë pozitive të brenda një kohe të shkurtër dhe shpirtit të Dervish Hatixhesë dhe të përbënte një rast unikal në historinë marrin një pjesë të kësaj energjie në e qytetërimeve. shtëpitë e tyre. Njerëzit vazhduan ta Në vitin 1969, si të gjitha objektet kryenin faljen e tyre në çdo periudhë e kultit qeveria komuniste mbylli kohe, në kohën e ramazanit, në zyrtarisht edhe teqenë e Dervish ditën e Nevruzit, në ditën e lindjes Hatixhesë, si të gjitha institucionet së profetit Muhamed a.s. Ata i fetare në Shqipëri. Në atë kohë zhvillonin të gjitha ceremonitë Nënë Sulltana, nëna e Abdylit ishte që ky tarikat përmbante si tevben personi në linjë që shërbeu në teqenë (pendimin), zikrin, tevvekkylin e Dervish Hatixhesë. Ramë Dervishi (dmbështetje), agjërimin, bindjen, ishte burri i saj. Rama dhe nënë ditën e hashures, etj. Lakja, duke e parë që situata politike Në vitin 1967 revista e nuk ishte e mirë, parashikonin përmuajshme letrare “Nëntori” një të ardhme shumë të errët për shpalli se një numër prej 2169 total institucionet fetare, prandaj ato ndërtesash fetare në vend (xhamia, me qëllim që të mbronin teqenë e teqe, kisha, manastire, kuvende, Dervish Hatixhesë, morën iniciativën seminare, etj)19 ishin mbyllur dhe se dhe e mbyllën vetë atë. Ata i fshehën Shqipëria ishte bërë vendi i parë ateist varret dhe u treguan njerëzve që i në botë20. Me dekret të presidiumit të kishin dërguar në varrezat e Shesh Kuvendit popullor nr. 4262, dt. 1 prill Tufinës, në mënyrë që të mos lejonin 1967, të gjitha pasuritë e tundshme qeverinë të ndërhynte në largimin e dhe të patundshme të komuniteteve tyre. 19. Ali M. Basha, Rrugëtimi i fesë islame në Nga viti 1967 deri në vitin 1992, Shqipëri (1912-1967) (Rreth marrëdhënieve teqeja ka funksionuar ilegalisht. institucionale-përmbledhje dokumentesh, Njerëzit vinin fshehtazi dhe kryenin kronikash, informacionesh, artikujsh, ritualin e tyre. Preknin muret, analizash etj), Tiranë 2001, f. 525. 20. AQSH, Fondi 511, viti 1967, dos. 20, fl. 21. AQSH, Fondi 511, viti 1967, dos. 20, fl. 14. 24 132 Personalitete hidhnin të holla nga dritarja ose kanë dalë nga pendët e militantëve nga dera, madje ata dhe nënë Rukija bektashinj e kadiri. Njëri prej këtyre rrezikonin veten, por përsëri ia dolën bejtexhinjve ishte edhe Haxhi që frymën dhe veprën e Dervish Ymer Mustafa Kashari, që i takonte Hatixhesë (Hatixhe Skënderit) tarikatit Kadiri24, i cili shkroi poezinë ta ruajnë. Pas vitit 1989, era e më të vjetër shqipe, që njohim nga demokracive perëndimore fryu edhe sfera kulturore e Tiranës. Poezitë e në Shqipëri dhe në vitin 1992, teqeja tij të njohura si poezitë e Suziut25, u hap përsëri dhe një vit më pas u janë shkruar në gjuhën e vjetër dogj nga një zjarr që ra nga qirinjtë22. shqipe dhe osmane por ne nuk i Përsëri ajo u rindërtua një vit më njohim. Prej tij ka mbetur vetëm një vonë me të ardhurat e familjes. poezi Elif (Ilahi) në gjuhën shqipe që i kushtohet Dervish Hatixhesë. c. Dervish Hatixheja në Letërsi Autori do ta cilësonte Dervish Hatixhenë si “substancë e grave më të Në fund të shekullit të XVIII pastra” dhe “shtyllën e grave që falen”. dhe gjysmës së parë të shekullit Vdekjen e saj ose takimin me Zotin XIX në Tiranë u krijua një elitë ai do ta shprehte me dy vargje: kulturore nga qytetarët që njihnin, jo “Takimin me mikun mbasi iu bë vetëm turqisht, arabisht e persisht, mallëngjimtare me shpirt e zemër, doktrinën fetare islamike apo Shkaku u bë murtaja që u parimet juridike të Sheriatit, por braktisi jetën e perënduershme”. edhe letërsinë artistike orientale. Kjo Mendohet që këto vargje të lloj letërsie që u lëvrua na dëshmohet jenë thurur në kohën kur Dervish nga një varg letërkëmbimesh të Hatixheja ishte bërë e kur emri i gjysmës së dytë të shekullit XVIII të saj ishte bërë i njohur, për shkak të kopjuara nga defterët e kancelarëve shërbimit të madh ndaj njerëzve. të kohës. Një pjesë e saj pati karakter Kjo është një poezi e alfabetike, e fetar, ajo nuk u shtyp, por qarkulloi cila në gjuhën turke quhet “Elifname” me kopje të shumëfishuara ë t dhe është botuar nga Kristo Frashëri dorëshkrimeve. Vjershat në formën për herë të parë26. e ilahive përhapeshin me gojë23. Prandaj mund të themi që nuk ishte 24. H. T. Norris, Islam in the Balkans; Religion and society between Europe and the Arab Ëorld, e rastit që poezitë më të hershme London, 1993, p. 73. shqipe të kësaj periudhe në Tiranë 25. Ky është poet shqiptar dhe jo poeti turk Ahmet “Suzi” nga Sivasi. Për më tepër shih: 22. Gazeta “Panorama”, 30 Mars 2015 Nehat Krasniqi, Kontribute Albanologjike, 23. Petrika Thëngjilli, “Historia e Popullit (Studime dhe dokumente historike letrare të Shqiptar (395-1875)”, botimet “Toena”, periudhës osmane), Prishtinë 2011, f. 163. Tiranë, 2004, f. 301. 26. Kristo Frashëri, Historia e Tiranës si 133 Personalitete Në poezi, ka 28 vargje sa germa ka Sin: Sejran bajn ashikyt ne nurt edhe alfabeti i gjuhës osmane-turke nga xhamaliitat 0 shah elifi tek ya. Autori e titullon Ilahi (Lutje Shin: Shanin e ke te madh për fetare). E gjithë poezia është e ngarkuar mbi t’gjith pejgamberet me një mori germash dhe fjalësh të Sad: Sadikinve te ymetit tate zoti i përdorura në gjuhën osmane dhe arabe, ka ba vaad xhenete e cila në atë kohë nuk ishte zëvendësuar Zad: Zijai-nur asht gjith xheneti asht ende në gjuhën shqipe. Kjo elifbe do për Myminet. të ishte pararendëse e poezive të tjera Ti: Tan gilman huri tesbihat i bajn të këtij lloji që do të shkruheshin në perëndisë gjuhën shqipe. Kjo poezi ka rëndësi Dhi: Dhaliminet dulen ne mejdan në fushën e historisë dhe letërsisë hasmnit te ati Velise pavarësisht ngarkesës me orientalizma, Ajn: Ajni me ibret shkon ne Sham sepse është e para poezi e shkruar me për Zylfikar të imam Alise dialektin tiranas të saj kohe. Gajn: Gajet u ba një luftë ne Nahit Elif: Allahu thërret Xhibril Emin Mesxhide Aksase. në vakt t’es-haryt Fe: Fasiknet ju hudhen të gjith imami Be: Bytynt merr melaiqet t ‘mshhijn Aligjelmytezasë lotët gjynahqaryt Kaf: Kabilja xhem u banë në malin e Te: Toke ne tyrab mos t’u rriedhin e Mesxhidi Aksase. mos t’u bine Qef: Gijith i preu të tanë imam Alia Th: Thuju t’mushin kadaht me me Zylfikar Mahsher të jen gati Lam: Lutfe qerem ban ja allah se je Xhim: Xhem gjithymmet kur të dalin Gaffar n: fushë t’mahsherit Mim: Muhamedit i ka thanë ymmetin Ha: Hazreti Muhameti e fiken tant do ta falë zjerrmin e xhehnemit Nun: Natnë e Miiraxhi-sherifit i tha Hi: Hylefat e xhiharirjaret zoti Pejgamerit Muhamedi i bojn rixha Vav: Vasijet ia bani t’gjitha emret e Dall: Derman baniu gjynehqaryt se je nehjet për ymnet mahbubi Hajda He: Hidajet ne tri vakte jam ne Dhel: Dhylxhelali vel-iqram mihrabin e Dervish Hadixhesë ne Ved-duhat ka dhan xhevab Lam: Lam Elif o zot laik na ban Re: Rixhan ty kabull ta bana deri sa ene shefaat të xhemijetit Fatimesë t’bahesh riza. Je: Ja Muhamet Mustafa ban himmet Ze: Zimamn Byraku sherifit e muhamet për hatrin e Fatime Zehrasë hibril emini ne duar e mbane imamit të Dervishi Hadixhesë27. Ali Emiri, studiues osman dhe qytet deri më 1920, vëllimi I, Botimet Toena, Tiranë, 2004, f. 242-243. 27. Kristo Fashëri, po aty, f. 242-243 134 Personalitete udhëtar i asaj kohe, në biografinë dëshmi të reja mbi kulturën e që kishte shkruar mbi Dervish popullit shqiptar dhe shoqërinë e tij. Hatixhenë theksonte se: “Haxhi Trashëgimia islame dhe ajo Ymer Mustafa Kashari (Suziu) ishte osmane në Shqipëri e kulteve, e personi që e kishte njohur më mirë arkitekturës, e letërsisë është një atë28, kishte mësuar prej saj dhe ndër pjesët më të bukura të historisë se ai do të mundohej të çonte në së shqiptarëve në shekuj, prandaj ia vend amanetin që ajo kishte lënë, vlen të studiohet. të varrosej në vendin ku edhe sot Në shumë krahina edhe sot ndodhet teqeja me të njëjtin emër”. banorët vendas ju referohen në fuqitë shëruese që kanë faltoret e Konkluzione ndryshme, veçanërisht teqetë. Në këtë mënyrë edhe Teqeja e Dervish Duke iu referuar këtij artikulli Hatixhesë vizitohet nga banorë të mendojmë se njohja në mënyrë besimeve të ndryshme, sepse emri shkencore e teqeve dhe disa dhe vepra e saj kanë zgjuar simpati objekteve të tjera fetare islame, por dhe vizitat tek njerëzit, kjo për edhe e ceremonive fetare që kryhen shkak të shërbimeve dhe veprimeve në to nga ana e disa disiplinave të që drejtuesit e kësaj teqeje kanë shkencave shoqërore, do të sillte zhvilluar ndër vite.

28. Seher Erdogan Çeltik, “Ali Emiri’nin Osmanlı tarih ve Edebiyat Mecmuası Űzerine bir ineceleme”, Yüsek Lisans Tezi, T.C. Gazi Univeristesi, Sosyal Bilimler Enstitusu, Turk Dili ve Edebiyati Anabilim Dali, yeni Turk Edebiyat Bilim Dali, Ankara, 2007, s. 175-177.

135 Personalitete

BIBLIOGRAFIA a. ARKIVA AQSH, Fondi 511, viti 1967, dos. 20, fl. 14. b. VJETARËT DHE SHTYPI Gazeta “Panorama”, 30 Mars 2015 Işkodra Vilayet Salnamesi 3. defa, 1312/1894, s. 124. Tarhi ve Edebiyat Mecmuası (TEM), 1/4 (30 Teşrinisani 1338/ 1922- (Neşri 5 Kanunuevvel 1338 (5 ocak 1923), s. 86-88 c. BOTIME Basha, Ali M. Rrugëtimi i fesë islame në Shqipëri (1912-1967). (Rreth marrëdhënieve institucionale-përmbledhje dokumentesh, kronikash, informacionesh, artikujsh, analizash etj), Tiranë: 2001. Çeltik, Erdogan Seher, “Ali Emiri’nin Osmanlı Tarih ve Edebiyat Mecmuası Űzerine bir ineceleme”, Yüsek Lisans Tezi, T.C. Gazi Univeristesi, Sosyal Bilimler Enstitüüsu, Türk Dili ve Edebiyati Anabilim Dali, Yeni Türk Edebiyat Bilim Dali, Ankara, 2007. Elsie, Robert. Historical Dictionary of Albania, United Kindom: 2010. Emiri, Ali, Sâlihat Űmmetten Hatice Hanım, TEM, 1/4 (30 Teşrinisani 1338/ Neşri 5 Kanunuevvel 1338). Frashëri, Kristo, Historia e Tiranës si qytet deri më 1920, vëllimi I, Botimet Toena, Tiranë: 2004. Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi I, (Ilirët, Mesjeta, Shqipëria nën Perandorinë Osmane gjatë shek. XVI -vitet 20’ të shek. XIX), (Grup autoresh), Toena, Tiranë: 2000. Jasa, Skënder. Tirana në shekuj, Botues, “Victoria”, Tiranë, nëntor 1997 Kara, Mustafa. Tekke, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, yıl: cilt: 40. Istanbul, 2011, Karakteke Hakan T., İşkodra Vilayeti Osmanlı Şairleri, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, Ankara: 2018. Krasniqi, Nehat. Kontribute Albanologjike, (Studime dhe dokumente historike letrare të periudhës osmane), Prishtinë: 2011. Myderrizi, Osman, Qyteti i Tiranës 1604-1937, Luarasi, Tiranë: 1937. Norris, H. T. Islam in the Balkans; Religion and society betëeen Europe and the Arab Ëorld, London: 1993, Rexhepagiqi, Jashar. Dervishët dhe teqetë në Kosovë, në Sanxhak dhe në rajonet e tjera përreth, Dukagjini, Prishtinë: 2002. Thëngjilli, Petrika, Historia e Popullit Shqiptar (395-1875), Toena, Tiranë: 2004. Hahn, J. G, Studime Shqiptare, Instituti i Dialogut & Komunikimit, Tiranë: 2009.

136 Retrospektivë

Edukata morale për fëmi

Abstrakt Fëmija âsht emanet në dorë të prindëve, zemra e pastër e tij âsht nji esancë fisnike, pa kurrë farë forme e stolije; por se kapabël me marrë çdo formë qi parashtrohet; po j’u tregue e po j’u mësue e mira, po u stërvit me të mira formohet me të mirën; fiton stimë e admirim; kalon nji jetë të lumtun. Prindënit e tij, mësuësit dhe edukatorët fitojnë lavd dhe kënaqen me veprën e tyne.” Përkundrazi, në qoftë se fëmija lêhet mbas doret e në kokë të vet, ka me ndjekë gjurmët e të këqive e ka me u bâ edhe vetë i keq. Edhe responsabiliteti i këtij faji u përket prindënvet, tutorëve e kujdestarëve. Prandaj detyra e babës âsht me i mbrojtë fëmít nga veset e me i u dhanë nji edukatë të mirë.

ji nga detyrat e shërbime: Ka lumtënue fëmín e vet domosdoshme qi edhe i ka dhanë shoqnís nji pjestar të Nmeriton t’i epet dobishëm. kujdesija mâ e parë, âsht të filluemit E vetmeja bazë e virtyteve âsht e edukatës morale të fëmís qysh në edukata morale. E ardhmeja e fëmís moshë të vogjëlisë. Qysh në vogjëlí në këté jetë varet në edukatë; njeriu duhet t’a ndreqim sjelljen e fëmís me sjelljen e vet bâhet i lumtun e t’i ngjallim në shpirt frymën e ose fatzi; bâhet i dobishëm ase i virtytit. Këjo detyrë e shenjtë, mâ damshëm për shoqní. tepër se arsimtarëve, i u përket Etënit nuk duhet të krenohen etënve. Aj babë qi i mëson fëmís së për inteligjencën, për zgjuetsinë e për vet fenë edhe mirsjelljen ka krye dy përparimin e fëmíve ndër mësime;

137 Retrospektivë zgjuetsija dhe përparimi intelektual domosdoshme, e kanë farz të pa nuk sjell asnji të mirë po s’u shoqnue falshëm me i edukue, fëmít e vet, me sjellje të mirë. Mësimet e gjuhët me i u pastrue moralin, me i u dhanë e huaja qi nxen nuk i napin ndér atij ushqimin intelektual e shpirtnuër fëmije qi rren e bân hased. Aj qi s’ka e me i pajosë me aftësít e mjetet e sjellje të mirë, ai qi s’e ka edukatën duhuna qi të sigurojnë jetesën e tyne. me vend nuk fiton ndonji honor nga Edukata e fëmíve ka disa dija e kultura. methudha. Për këtë çâshtje fjalën Shkurt i vetmi mjet i lumtënís mâ të preme e mâ të këthjelltë e ka âsht edukata morale. Për këtë thanë “Imami Gazaliu” në veprën arsye vendosëm me përkëthye e e famshme të tij “Ihjaul-ulúm”. Nji me e botue në këta shtylla veprën përkëthim për së shkurti të fjalës së “Edukata e Rregullat e Mirsjelljes Gazaliut po e riprodhojmë këtu si Fetare” të auktorit musliman bullgar themel të kësaj vepre. Ja se ç’urdhnon Ebul-Khajr Zijauddinul-Ez’heri, i cili Gazaliu: duket edhe në veprën e tij se âsht nji “Fëmija âsht emanet në dorë të nga moralistët islam mâ të çquëm qi prindëve, zemra e pastër e tij âsht nji ka zbulue plagët fatale të rinís islame esancë fisnike, pa kurrë farë forme e dhe me veprën e tij parashtron reçetat stolije; por se kapabël me marrë çdo për shërimin e këtyne plagëve. formë qi parashtrohet; po j’u tregue Le të përfitojnë nga këto reçeta e po j’u mësue e mira, po u stërvit edhe rinija islame e Shqipnís qi t’i me të mira formohet me të mirën; shtohet mâ tepër grada e auktorit në fiton stimë e admirim; kalon nji jetë praní të Krijuësit të Amshuëm. të lumtun. Prindënit e tij, mësuësit dhe edukatorët fitojnë lavd dhe Hyrje kënaqen me veprën e tyne.” Përkundrazi, në qoftë se fëmija Si duhet të edukohet fëmija? lêhet mbas doret e në kokë të vet, ka me ndjekë gjurmët e të këqive e Asht e ditun se fëmija lind tuke ka me u bâ edhe vetë i keq. Edhe qenë krej i vdeshun nga fakultetet responsabiliteti i këtij faji u përket dalluese. Trupi i tij âsht i njomë dhe prindënvet, tutorëve e kujdestarëve. me anën e ushqimit nis të zhvillohet Prandaj detyra e babës âsht me dale nga dale. Mâ në fund rritet dhe i mbrojtë fëmít nga veset e me i u plotson zhvillimin. dhanë nji edukatë të mirë. Kështu âsht edhe shpirti i fëmís: Rruga për t’i dhanë edukatë në fillim s’ka asnji formim, por âsht të mirë fëmís âsht me i ruajtë nga i pajue me aftësí për evolusion. shokët e ligj, me mos i stërvitë braca Prandej atënit e kanë detyrë të (grykës), me mos i u dhanë prirje për

138 Retrospektivë luks e për jetë të pavështirë; sepse Vesi mâ i lig qi duket së parit po të mos merren këto masa me ndër fëmí âsht gryksija. Fëmija kohë, fëmija krejt energjinë e vet do kërkon me ngarnë gjithni e ç’të shofi. t’a shpenzojë për të sigurue jetën e Prandaj para çdo pune duhet t’ju defrimshme e kështu do t’i humbë mësohet fëmivet rregulli i të ngranit. kot jeta. T’ju mësojmë të thonë “Bismil-lah” Gjaja qi ndihmon mâ tepër për në fillim të haes, të hanë me dorë të të pranue fëmija nji edukatë të mirë djathtë, të mos lakmojnë shumë, të âsht t’ushqyemit e tij cicën e nji mame mos j’u përgjasin shtâzëve; të mos e a mandeshe qi ka moral të mirë e teprojnë haen; të jenë të përkorë (do qi jeton me mënyrë të ndershme e me thanë të kënaqen me pak); mos ligjore; sepse qumështi i trajtuëm të zgjedhin në të ngranme. pre ushqimesh të paligjëshme nuk Mos të priren kah luksi, ka buja zhvillon moral të mirë. Femís qi e kah stolija; mos të stërviten me thith qumësht haram i prishet natyra rahatí qi të presin prej tjerëve çdo morale dhe i përftohen prirje për shërbim. Në qoftë se ka në rreth ligsí. fëmí me këto vese duhet t’i izolojmë Baba me çdo mënyrë duhet fëmít t’onë nga këta. të ketë kujdes për pastërtín fizike Qysh në moshë të njomë duhet e morale të fëmíssë vet; duhet t’a t’j’u frymëzohet fëmivet doktrina izolojë nga shoqrija me vese të liga e e fesë; t’j’u ngulen në zemër bazat me edukatë të keqe. Por sa të fillojnë e urdhënavet e të ndalimeve; të j’u me dhanë krye shenjat e karakterit shtihet dashuni për vërtyte e mëní e të pjekunisë ndër fëmí duhet me i për vese. pasë nën kontroll e me përfitue nga çdo rast. Kudoherë qi të shifet nji ndjenjë Mâ të parat shenja të karakterit e mirë, ase nji sjellje e mirë ndër të pjekunís qi duken në nji fëmí, janë fëmí, duhet të admirohet, të nxitet turpi e mbarja. Fëmija qi fillon me me ndonji çmim, të lavdohet ndër pasë turp e mbare, fëmija qi ka turp popull. Herë herë me mbyllë sytë të bâjë nji punë të ligë, fëmija qi don për ndonji sjellje të papëlqyeshme, me mshefë nji faj të turpshëm, ka sidomos kur fëmija mundohet t’a ardhë në kohë qi të pranojë edukatë. mshefi nuk duhet me i ra ndër sy; Këtij akti pra duhet me i dhanë sepse mer guxim me i çfaqë sjelljet e randësí dhe duhet t’edukohet. Këjo liga e me i përseritë pa frigë; atëherë çfaqje e fëmís âsht nji dhantí hyjnore âsht punë shumë e vështirë me e qi agon nga të shkrepunit e dritës sjellë në rrugë. Mirpo në qoftë se mendore. Këjo shenjë duhet të na përsëriten sjelljet e liga, tërthuraz mbushë me shpresë. duhet me i qortue, por qortimi nuk

139 Retrospektivë duhet të jetë i vazhdueshëm. Ndër sy të fëmís nuk duhet me Baba kurrë s’duhet t’i flasë fëmís i dhanë randësí të madhe parës e me fjalë të ndyta, nuk duhet t’a shajë; mallit; sepse dashurija e parës dhe e duhet t’a këshillojë e t’i tërheqë mallit âsht nji helm i rrezikshëm. vërejtjen me të urtë. Duhet me e mësue fëmín qi të Nana duhet t’a stërvisë fëmín jetë i drejtë e i besuëshëm. Me j’a qi t’a nderojë e t’a kënaqë babën e ndalue krykëputë rrênën. kështu nana i ndif babës në punë të Duhet me e ndalue fëmín nga edukatës së fëmís. beja, qoftë edhe në të vërtetë; me Fëmín duhet me e mësue qi j’a mësue rregullat e të folunit e të natën të flen mjaft e ditën me mos bisedimit; mos t’i lehet shtek të e stërvitë të flejë, mbassi ky zakon mësojë fjalë të liga. e bân përtac. Në të ngranme, në të Mësuësin e aftë e të merituëshem pime, në të flejtme nuk duhet me duhet me e lanë të lirë n’edukatën e qenë qibar; përkundrazi të stërvitet fëmís e bile vepren tij të shenjtë me e me jetue si do kudo qi mos t’i randojë çmue e me i u falë nderës. jeta në kohë të ngushta e të vështira. Në mbarim të mësimit e të Fëmít nuk duhet me i lanë detyrës duhet me e lejue qi të çlodhet; kurrë qi të bâjnë tinëz punë; sepse por se duhet me e pasë nën vërejtje të kryemit tinëz kallzon se ata punë qi mos t’a teprojë sa me u lodhë. janë të liga. Me j’a ndalue fëmís lojnat e me Duhet me i lanë të lirë fëmít qi e shtrëngue qi të merret pa prâ me të lujnë e të lëvizin gjith ditën, se me mësime e me detyra shkollore j’a ketë mënyrë bahen të shkathët dhe vdes zemrën e ja prish talentin. j’u forcohen tulet. Porsa të mbrijë fëmija në moshën Duhet me e ndalue fëmín nga e arsyetimit duhet t’i mësohen të lavduëmit e vehtes së tij me mallin detyrat fetare e mos të çelet shtek qi e pozitën shoqnore të t’et, e me t’i neglizhojë; duhet me e shty qi të jeten e familjes. Duhet t’a mësojmë nderojë virtytin e urtín. Nuk pritet e qi të jetë i përvujtun para tjerëve; të mira nga ay qi s’i jep rândësi fés e qi nderojë shokët me të cilët jeton, të jetë nuk ka dëshirë për të krye shërbimet simpathike e i shkueshëm me të gjithë. fetare. Duhet me e ndalue fëmín e Fëmija që rritet me edukatë mos me e lanë të marrë nga të tjerët fetare e qi mësohet qysh në riní me i sa gjana të bukura qi j’u shef ndër dhanë randësí fés e me i krye detyrat duër. Duhet me i dhanë të kuptojë se fetare, sekretet e misteret e fés i naltësija e njeriut âsht me të dhanme kupton shpejt; e merr vesht ç’qëllim e jo me të marrme; të marrmes i kemi kur i themi “Fetë janë barna qi thonë “plaçkitje”. sherojnë; të ngranunit ka për qëllim

140 Retrospektivë me i dhanë fuqí trupit qi t’i falet të edukojë tjetrin duhet të jetë vetë i Perëndís. Feja, shërbimi i atdheut, me pajosun me moral të naltë. qenë i dobishëm për njerzí janë punë Edukuesi e ka detyrë të të hieshme”. Aj fëmí qi i kupton këta domosdoshme me i dhanë rândësi gjâna e drejton jetën e vet kah këta këtyne pikave. Aj babë qi s’ka sjellje qëllime të nalta dhe jeton i lumtun. të mirë nuk mund të bâhet edukuës Nji këto janë sjelljet e vërteta qi e pra do të jetë përgjegjës ndër duhet t’i frymëzohen fëmivet. Vetëm edukatën e keqe të fëmís së vet. me këto sjellje duhet të edukohet nji Në numrat e ardhëshëm do të fëmí, në qoftë se dëshirojmë nji njeri studjojmë me radhë të gjitha rregullat të plotsuëm; methudhat tjera nuk e e mirsjelljes Islame.1 përmbushin qëllimin. Për të pasë sukse në edukatë, duhet që edukuësi të jetë vetë model; 1. Marrë nga revista “Zani i Naltë”, nr. 5, vepra e edukuësit të jetë e përputhun viti 11, maj 1936, f. 157-160 dhe nr. 8-9, viti me fjalën e tij; edukuësi mâ para se 11, gusht-shtatuer 1936, f. 237-240.

141 Abstracts in English

Abstracts in English

Islamic Sciences

1. Sufism and Quranic Ethics Prof. Assoc. Atif Khalil, Lethbridge University, Canada The Qur’ān lies at the heart of Muslim spirituality, and provides the fount and wellspring for its doctrines and practices. To the extent that classical Islam as a whole was animated both in form and spirit by its central Scripture, all the way from law and ritual to theology and the arts, it would only be natural to find its reverberations running throughout its mysticism as awell. Indeed, some of the most influential literary expressions of Sufism, ranging from Ghazālī’s Iḥyā’ ‘ūlum al-dīn (Reviving the Religious Sciences) to Rūmī’s Mathnawī-i ma‘nawī (Couplets of Inner Meaning), took on the form of commentaries of the holy text, albeit in a different key, not unlike medieval Jewish works that were often analogously rooted in the Torah. “Everything of which we speak in our meetings and in our writings,” Ibn ‘Arabī would write, “comes from the Qur’ān and its treasures.” And when Abū Ṭālib al-Makkī declared in his Qūt al-qulūb (Nourishment of Hearts) drawing on an early saying, sometimes ascribed to the Prophet, that “the people of the Qur’ān are the people of God, and His elect,” he was expressing a firmly held view in the fledging tradition for which he was giving voice. The polyvocality of Muslim scripture would itself generate many of the debates that would animate the intellectual culture of Sufism, and beyond that, the various competing theologies of Islam.

142 Abstracts in English Studies

2. Ahead of the census of population and housing, a review of ‘Census 2011’ review Ilir Akshija, M.D., M.Sc., University Hospital Center, “Mother Teresa”, Statistics Department, Tirana, Albania Year 2020 was chosen from the National Institute of Statistics of Albania (INSTAT) to execute the next population and housing census, already postponed for a later moment. The draft questionnaire includes a question on religious affiliation and places it to the non-core topics. The draft, however, contains the problematic question of categorization into the ‘Muslim’ and ‘Bektashi’ affiliation, while the Bektashi are Muslim, which leads to some overlap that may also lead to hesitation in response or non-response at all. This technical problem has nothing to do with the relationship between religious communities in Albania, a relationship that can be cleverly summarized by the words of H. Hafiz Sabri Koçi: “ Why do you need to know about percentages?”, when asked about the number of religious affiliates according to their beliefs in the country, as much as the task of a professional counting with benefits especially in planning and allocating human and other resources. A review of the 2011 census and its issues related to this topic provides valuable recommendations for the following population counting.

Keywords: H. Hafiz Sabri Koçi, census, Albania, religious affiliation, bektashi, emigration

Sciences and Religion

3. Coping with chronic and spiritual pain, seen from the perspective of science and religion Mehmet Disha, Muslim Community of Albania Pain is a complex phenomenon that involves a waterfall of behaviors about responses, thoughts, and emotions. Emotional stress, such as anxiety and depression, play a major role in the experience of pain. In recent studies, people living with chronic pain may report more severe pain and related disability if they have depression, anxiety, or both. In addition, the fear of pain can cause more disability than the pain itself. It is important to note that the religious and spiritual factors have a positive effect on coping with all forms of pain and difficulties that life confronts. Both religious and spiritual beliefs help some people to accept their illness and to be able to explain it to others, so that they can express it and not grieve the pain inside, thus not disturbing mental health. Spiritual beliefs often help people plan for the future. Religion

143 Abstracts in English can also help people live a deeper life, as well as strengthen or comfort other people during suffering and in preparing for an imminent death. By giving meaning to life and death, religion can provide the client, family, and health professionals with a sense of strength, security, and confidence over a period of time in need.

Key words: religion, pain, spiritual coping, prayers.

Sociology of Islam

4. The role of the family in the construction os the society immune Prof. asoc. dr. Zija Abdullahu, The Faculty of Islamic Studies, Pristina, Kosovo The social structure resembles the structures of other living things, which need the provision of immunity to continue their life, an immunity that will protect them from any internal destruction or external attack. In the same way, it is necessary for the social structure to have immunity to protect itself. Society needs such immunity at any time and place. Therefore, this immunity should be of the highest possible level. The factors are part of this immunity, are too many; such as, political, economic, health and scientific. Among these factors, the family, plays an important role, to which Islam has paid special attention, because the family, as we know, is the cell and nucleus of society, and the healthier the family, the higher the immunity of its and vice versa. In order to increase social immunity, through the family, Islam regulated the relations within the individuals of the family, assigning to each his role, duties, responsibilities and rights. In fact, Islam ordered to show care for the family, before it is formed, through the rules it has established in choosing each other’s spouses, which should be based on the highest virtues, and not on the material aspect or any transient interest. Islam colored this bond with holiness based on the mercy of God, which instills in their hearts feeling respect for one another. This continued with the responsibilities and the respect that family members should have among themselves, such as the responsibilities of parents to their children, and vice versa, expanding the family circle with responsibilities and relationships with relatives. By establishing these norms and responsibilities, Islam assigned the family a key role in raising social immunity and protecting it from falling, raising it to the highest possible level.

Key words: Society, immunity, family, education, mindset, connectivity.

144 Abstracts in English

5. A family built as a model on Islamic values Ma. Dorian Demetja, Directorate of Culture, Muslim Community of Albania We know very well that the development of mankind is designed and takes place only on the family structure, because this is one of the laws of God. Therefore, this is about the model of family construction and functioning and not about its concept. Almost all sociologists, despite the currents of philosophical thought, are unified in the necessity of the family unit. This is sanctioned by international consensus both in the Universal Declaration of Human Rights and in the Family Codes, which apply to the legal systems of all countries in the world. The ideological debate takes place in the prism of the construction, functioning and efficiency of alternative models, which provide social developments at different times.

Psychology

6. The effects of parenting programs on parental performance and child development: the case of Albania Dr. Ana Uka, Department of Educational Sciences, Bedër University, Tirana To investigate how parenting programs may influence children’s developmental outcomes such as emotional, academic, and behavioral ones, a review was conducted targeting a developing country like Albania. Parenting programs are interventions designed to enhance or change parental role performance through training, support or education, and their main goal is to influence the well-being of the children especially among low-income countries. Parenting programs have shown to be effective in reducing substantially risk factors such as ineffective parenting or parenting stress and enhancing the development of stable family relationships and parenting competences and support to prevent developmental challenges of children. Therefore, research shows that the effects of parenting programs in improving children’s development are positive in most outcomes. The objective of this study was to review the literature on parenting programs with a focus on developing countries to be able to identify the benefits, difficulties, and directions for future research. Given the fact that parenting programs produce positive effects in a wide range of parent and child related outcomes, the implementation of such programs as a mean to improve family and child well- being is very limited in Albania.

Keywords: parenting programs, children, developmental outcomes, Albania

145 Abstracts in English

7. Psychology and Religion: Two Approaches to Positive Mental Health, Intellectual Discourse Amber Haque PhD, School of Psychology & Social Work, Doha Institute for Graduate Studies, Qatar Historically speaking, psychology and religion have worked separately toward the goal of improving mental health among the people. Can psychology and religion work together and reap better results for the client? How important is religion for the people and how important are religious values for psychologists? What is the relationship between religion and mental health? How today’s schools of psychology deal with the religious client? How is religion integrated in psychotherapy? These and other related issues are addressed in this paper. It is concluded that psychologists are obligated to work within the value system of the client and that this approach would achieve a more positive therapeutic outcome.

Literature

8. History of magazines as a historiography of national culture Reflections on the monographic study of Prof. Rahim Ombashi Historical of the Albanian periodical press (Essay on a historical poetics) Dr. Agron Tufa Reading the manuscript of this monographic study by Professor Rahim Ombashi, entitled Essay on a historical poetics, strengthened my opinion on the extraordinary leading role that magazines and periodicals have played in the spiritual, political and social life of the Albanian world. The history of magazines starts counting from 1665, from the moment of the publication of the Journal des scavans, which has become customarily called the first magazine in the world. Then the magazines have preserved the function of spreading ideas (in the form of scientific knowledge, literary creativity, contemporary views fixed in memoirs, diaries, letters and reflections), thus paving the perspective, as a projection of the future, completely in tune with the meaning of the French origin of the word journal, meaning “diary, daily”.

Philosophy

9. Al- Ghazālī’s “Incoherence of the Philosophers” Prof. Frank Griffel, Yale University, USA This chapter observes a critical stage in the early engagement of Muslim theologians with the Avicennian system, which began with al-Ghazālī (d. 505/1111). Al-Ghazālī was the first Muslim theologian we know to have clearly engaged with the Avicennian philosophical system, discussing it extensively and trying to criticize some of its elements. Al-

146 Abstracts in English Ghazālī’s early connection with philosophy is difficult to establish. His recent adaptations of philosophical ideas aroused much criticism, and this made him deny any early attraction that may have existed to the teachings of Ibn Sīnā and other philosophers (philosophers). However, in his works there are formulations, which can be read as an admission, that he has long studied the books of Ibn Sīnā, perhaps under the guidance of al-Juwaynī, and that they have fascinated him from the beginning. Modern scholars suggest that in al-Ghazālī’s early career there was a period when he himself was a follower of Ibn Sīnā. If so, his seemingly neutral reporting of the teachings of Ibn Sīnā, The Doctrines of the Philosophers (mekasid al-felasife), may come from that period and was later adapted as an introduction for his students, who may be prepared to fully understand al-Ghazālī’s critique of Ibn Sīnā. However, there is no clear evidence that al-Ghazālī went through such an Avicennian period early in his career. Neither the biographers nor his opponents mention him, although the latter express resentment against him, saying that al-Ghazālī studied philosophy before he became thoroughly acquainted with the religious sciences.

Personality

10. Dervish Hatidje and her contribution Dr. Ilirjana Kaceli, Bedër University, Tirana Dervish Hatidje lived in Tirana in the XVIII century. During this period, Tırana was facing cholera epidemic, a dangerous disease, which brought many human losses in the city population. Dervish Hatidje tried to cure and took care of people affected by this disease. In order to respect her contribution and good work, people in Tirana called her “Dervish Hatidje”. This title was not usually given to women, but taking into consideration her care, work and love people called her saint or dervish. Today, a street in Tirana is called Dervish Hatidje. Around the corner of that street, you can find the Tekke of Dervish Hatidje - a sacred place dedicated to her. This Tekke has been carefully preserved by her family generations and is frequently visited by people of different ages. In this study there is given information about Dervish Hatidje, but also about her past and the current position of her figure as a devoted Islamic believer. Her role and contribution is assessed through literature research conclusions.

Keywords: Dervish Hatidje, Tirana, Tekke

147 Abstracts in English Retrospective

11. Moral education for childrens The child is the trust in the hands of the parents, his pure heart is a noble essence, without any form or adornment; but that capable to take any form that is submitted; if you are shown and taught the good, if you train with the good it is formed with the good; gains praise and admiration; spends a happy life. His parents, teachers and educators gain praise and enjoy their work. ” On the contrary, if the child is left behind and on his own head, he will follow in the footsteps of the bad and he will become bad himself. The responsibility of this guilt also belongs to the parents, tutors and guardians. Therefore, it is the duty of the father to protect the children from vices and to give them a good education.

148 Zani i Naltë

Rregullat e shkrimit

Çdo shkrim duhet të ketë një strukturë, që duhet të përmbajë në mënyrë të detyrueshme elementët e mëposhtëm:

1. Artikulli duhet të jetë punë studimore e kërkimore, shkencore origjinale. 2. Titulli i artikullit të jetë sintezë e problematikës që trajton. Ai nuk duhet të jetë më i gjatë se 35 karaktere. 3. Të vihet emri i autorit me gradën shkencore përkatëse. Poshtë emrit të jepet pozicioni zyrtar i tij/saj. 4. Poshtë këtyre, në krye të shkrimit, me një paragraf të veçantë mund të jepet një abstrakt, duke radhitur të gjitha nënçështjet. 5. Artikulli duhet të jetë i strukturuar me disa nënçështje, sipas tematikës që shtron. 6. Nënçështja e parë e çdo artikulli duhet të jetë “Hyrja”, ku të jepen qëllimi dhe objektivat që e kanë shtyrë autorin për ta shkruar atë dhe rëndësia e botimit të tij. 7. Të gjithë nëntitujt të jenë me “Bold” dhe shkrim “Italik”, “Times New Roman 12” dhe të paraprihen nga numrat 1, 2, 3, etj. 8. Në fund të artikullit duhet të jetë një nënçështje e posaçme me titull: Sugjerime a përfundime. 9. Artikull duhet të ketë në fund bibliografinë. 10. Artikulli duhet të ketë footnote-a dhe referenca në fund të faqes, për të treguar burimin e një citati a të një informacioni që jepet në tekst dhe duhet të shkruhet me shkrim “Times New Roman 10” dhe të përmbajë: autorin, titullin e veprës, shtëpinë botuese, vitin dhe vendin e botimit, numrin e faqes nga është marrë citati. Shprehjet e marra ekzaktësisht nga materialet e tjera të botuara më parë duhet të jenë në thonjëza. 12. Kur informacioni merret nga interneti, duhet shënuar data; p.sh., 10 maj, 2008. Në fund të footnote-s vihet pikë dhe ajo rregullohet me «Justify». 13. Artikulli duhet të jetë jo më pak se 5 faqe dhe jo më shumë se 15 faqe kompjuterike. 14. Artikulli duhet të respektojë rregullat gramatikore të gjuhës shqipe standarde. 15. Shkrimi duhet të jetë “Times New Roman” me “Spacio 1”. Të mos mungojnë shkronjat “ç” dhe “ë”. I gjithë teksti të jetë “Justified”.

149

刀䔀 嘀䤀匀吀쬀 匀䠀䬀䔀一䌀伀刀䔀 䐀䠀䔀 䬀唀䰀吀唀刀伀刀䔀 ⤀ 㐀 㠀 ㄀ ⠀

㄀ ㌀

⸀ 爀 一

ⴀ

⤀

娀愀渀椀 椀 一愀氀琀 䤀 吀栀攀洀攀氀甀愀爀 洀 ㄀㤀㈀㌀ ⴀ 嘀椀琀椀 䤀堀 ⠀堀堀䤀䤀䤀⤀ ⴀ 一爀⸀ ㌀㄀ ⠀㄀㠀㐀⤀ 䤀 堀 䤀 堀 ⠀

堀 吀栀攀洀攀氀甀愀爀 洀 ㄀㤀㈀㌀ ⴀ 嘀椀琀椀 䤀堀 ⠀堀堀䤀䤀䤀⤀ ⴀ 一爀⸀ ㌀㄀ ⠀㄀㠀㐀⤀ 䤀匀匀一㨀 ㈀㌀ 㔀ⴀ㘀㔀㔀堀 䤀

娀愀渀椀 椀 一愀氀琀 椀 琀 匀栀欀攀渀挀愀 䤀猀氀愀洀攀 椀 嘀 匀䠀䬀䔀一䌀䄀 䤀匀䰀䄀䴀䔀 簀 匀伀䌀䤀伀䰀伀䜀䨀䤀 簀 倀匀䤀䬀伀䰀伀䜀䨀䤀 簀 䰀䔀吀쬀刀匀䤀 簀 䠀䤀匀吀伀刀䤀 簀 䴀伀刀䄀䰀 簀 䰀䤀吀䔀刀䄀吀唀刀쬀 䬀伀䴀䈀쬀吀䄀刀䔀

ⴀ

倀爀漀昀⸀ 䄀猀漀挀⸀ 䄀琀椀昀 䬀栀愀氀椀氀Ⰰ 唀渀椀瘀攀爀猀椀琀攀琀椀 䰀攀琀栀戀爀椀搀最攀Ⰰ 䬀愀渀愀搀愀 ㌀ ㈀ 㤀 ㄀ 匀琀甀搀椀洀攀  洀

䴀猀挀⸀ 䤀氀椀爀 䄀欀猀栀椀樀愀Ⰰ 儀攀渀搀爀愀 匀瀀椀琀愀氀漀爀攀 唀渀椀瘀攀爀猀椀琀愀爀攀 ᰠ一渀 吀攀爀攀稀愀ᴠⰀ 吀椀爀愀渀 爀 愀 甀 氀 匀栀欀攀渀挀愀 搀栀攀 昀攀樀愀 攀 洀 攀

䴀猀挀⸀ 䴀攀栀洀攀琀 䐀椀猀栀愀Ⰰ 䐀爀攀樀琀漀爀椀愀 攀 䬀甀氀琀甀爀猀Ⰰ 䬀漀洀甀渀椀琀攀琀椀 䴀礀猀氀椀洀愀渀 椀 匀栀焀椀瀀爀椀猀 栀 吀 匀漀挀椀漀氀漀最樀椀 䤀猀氀愀洀攀 倀爀漀昀⸀ 䄀猀漀挀⸀ 䐀爀⸀ 娀椀樀愀 䄀戀搀甀氀氀愀栀甀Ⰰ 䘀愀欀甀氀琀攀琀椀 椀 匀琀甀搀椀洀攀瘀攀 䤀猀氀愀洀攀Ⰰ 倀爀椀猀栀琀椀渀 䴀愀⸀ 䐀漀爀椀愀渀 䐀攀洀攀琀樀愀Ⰰ 䐀爀攀樀琀漀爀椀愀 攀 䬀甀氀琀甀爀猀Ⰰ 䬀漀洀甀渀椀琀攀琀椀 䴀礀猀氀椀洀愀渀 椀 匀栀焀椀瀀爀椀猀

倀猀椀欀漀氀漀最樀椀 䐀爀⸀ 䄀渀愀 唀欀愀Ⰰ 䐀攀瀀愀爀琀愀洀攀渀琀椀 椀 匀栀欀攀渀挀愀瘀攀 琀 䔀搀甀欀椀洀椀琀Ⰰ 䬀漀氀攀最樀椀 唀渀椀瘀攀爀猀椀琀愀爀 䈀攀搀爀 䄀洀戀攀爀 䠀愀焀甀攀 倀栀䐀Ⰰ 匀挀栀漀漀氀 漀昀 倀猀礀挀栀漀氀漀最礀 ☀ 匀漀挀椀愀氀 圀漀爀欀Ⰰ 䐀漀栀愀 䤀渀猀琀椀琀甀琀攀 昀漀爀 쬀 䜀爀愀搀甀愀琀攀 匀琀甀搀椀攀猀Ⰰ 䬀愀琀愀爀 吀

䰀攀琀爀猀椀 䰀

䐀爀⸀ 䄀最爀漀渀 吀甀昀愀 䄀 一

䘀椀氀漀稀漀昀椀

倀爀漀昀⸀ 䘀爀愀渀欀 䜀爀椀昀昀攀氀Ⰰ 唀渀椀瘀攀爀猀椀琀攀琀椀 夀愀氀攀Ⰰ 匀䠀䈀䄀 䤀

倀攀爀猀漀渀愀氀椀琀攀琀攀 䤀

䐀爀⸀ 䤀氀椀爀樀愀渀愀 䬀愀挀攀氀椀Ⰰ 䬀漀氀攀最樀椀 唀渀椀瘀攀爀猀椀琀愀爀 䈀攀搀爀 一 䄀 刀攀琀爀漀猀瀀攀欀琀椀瘀 娀

䄀戀猀琀爀愀挀琀猀 椀渀 䔀渀最氀椀猀栀

㌀㄀ ㈀

㌀㄀ 윀洀椀洀椀 ㌀ 氀攀欀 ⼀ ㌀ 갠 ㈀

一唀䴀刀䤀 䤀匀匀唀䔀 ㌀㄀