刀䔀 嘀䤀匀吀쬀 匀䠀䬀䔀一䌀伀刀䔀 䐀䠀䔀 䬀唀䰀吀唀刀伀刀䔀 ⤀ 㐀 㠀 ㄀ ⠀ ㄀ ㌀ ⸀ 爀 一 ⴀ ⤀ 娀愀渀椀 椀 一愀氀琀 䤀 䤀 吀栀攀洀攀氀甀愀爀 洀 ㄀㤀㈀㌀ ⴀ 嘀椀琀椀 䤀堀 ⠀堀堀䤀䤀䤀⤀ ⴀ 一爀⸀ ㌀㄀ ⠀㄀㠀㐀⤀ 䤀 堀 堀 ⠀ 堀 吀栀攀洀攀氀甀愀爀 洀 ㄀㤀㈀㌀ ⴀ 嘀椀琀椀 䤀堀 ⠀堀堀䤀䤀䤀⤀ ⴀ 一爀⸀ ㌀㄀ ⠀㄀㠀㐀⤀ 䤀匀匀一㨀 ㈀㌀ 㔀ⴀ㘀㔀㔀堀 䤀 娀愀渀椀 椀 一愀氀琀 椀 琀 匀栀欀攀渀挀愀 䤀猀氀愀洀攀 椀 嘀 匀䠀䬀䔀一䌀䄀 䤀匀䰀䄀䴀䔀 簀 匀伀䌀䤀伀䰀伀䜀䨀䤀 簀 倀匀䤀䬀伀䰀伀䜀䨀䤀 簀 䰀䔀吀쬀刀匀䤀 簀 䠀䤀匀吀伀刀䤀 簀 䴀伀刀䄀䰀 簀 䰀䤀吀䔀刀䄀吀唀刀쬀 䬀伀䴀䈀쬀吀䄀刀䔀 ⴀ 倀爀漀昀⸀ 䄀猀漀挀⸀ 䄀琀椀昀 䬀栀愀氀椀氀Ⰰ 唀渀椀瘀攀爀猀椀琀攀琀椀 䰀攀琀栀戀爀椀搀最攀Ⰰ 䬀愀渀愀搀愀 ㌀ ㈀ 㤀 ㄀ 匀琀甀搀椀洀攀 洀 䴀猀挀⸀ 䤀氀椀爀 䄀欀猀栀椀樀愀Ⰰ 儀攀渀搀爀愀 匀瀀椀琀愀氀漀爀攀 唀渀椀瘀攀爀猀椀琀愀爀攀 ᰠ一渀 吀攀爀攀稀愀ᴠⰀ 吀椀爀愀渀 爀 愀 甀 氀 匀栀欀攀渀挀愀 搀栀攀 昀攀樀愀 攀 洀 攀 䴀猀挀⸀ 䴀攀栀洀攀琀 䐀椀猀栀愀Ⰰ 䐀爀攀樀琀漀爀椀愀 攀 䬀甀氀琀甀爀猀Ⰰ 䬀漀洀甀渀椀琀攀琀椀 䴀礀猀氀椀洀愀渀 椀 匀栀焀椀瀀爀椀猀 栀 吀 匀漀挀椀漀氀漀最樀椀 䤀猀氀愀洀攀 倀爀漀昀⸀ 䄀猀漀挀⸀ 䐀爀⸀ 娀椀樀愀 䄀戀搀甀氀氀愀栀甀Ⰰ 䘀愀欀甀氀琀攀琀椀 椀 匀琀甀搀椀洀攀瘀攀 䤀猀氀愀洀攀Ⰰ 倀爀椀猀栀琀椀渀 䴀愀⸀ 䐀漀爀椀愀渀 䐀攀洀攀琀樀愀Ⰰ 䐀爀攀樀琀漀爀椀愀 攀 䬀甀氀琀甀爀猀Ⰰ 䬀漀洀甀渀椀琀攀琀椀 䴀礀猀氀椀洀愀渀 椀 匀栀焀椀瀀爀椀猀 倀猀椀欀漀氀漀最樀椀 䐀爀⸀ 䄀渀愀 唀欀愀Ⰰ 䐀攀瀀愀爀琀愀洀攀渀琀椀 椀 匀栀欀攀渀挀愀瘀攀 琀 䔀搀甀欀椀洀椀琀Ⰰ 䬀漀氀攀最樀椀 唀渀椀瘀攀爀猀椀琀愀爀 䈀攀搀爀 䄀洀戀攀爀 䠀愀焀甀攀 倀栀䐀Ⰰ 匀挀栀漀漀氀 漀昀 倀猀礀挀栀漀氀漀最礀 ☀ 匀漀挀椀愀氀 圀漀爀欀Ⰰ 䐀漀栀愀 䤀渀猀琀椀琀甀琀攀 昀漀爀 쬀 䜀爀愀搀甀愀琀攀 匀琀甀搀椀攀猀Ⰰ 䬀愀琀愀爀 吀 䰀攀琀爀猀椀 䰀 䐀爀⸀ 䄀最爀漀渀 吀甀昀愀 䄀 一 䘀椀氀漀稀漀昀椀 倀爀漀昀⸀ 䘀爀愀渀欀 䜀爀椀昀昀攀氀Ⰰ 唀渀椀瘀攀爀猀椀琀攀琀椀 夀愀氀攀Ⰰ 匀䠀䈀䄀 䤀 倀攀爀猀漀渀愀氀椀琀攀琀攀 䤀 䐀爀⸀ 䤀氀椀爀樀愀渀愀 䬀愀挀攀氀椀Ⰰ 䬀漀氀攀最樀椀 唀渀椀瘀攀爀猀椀琀愀爀 䈀攀搀爀 一 䄀 刀攀琀爀漀猀瀀攀欀琀椀瘀 娀 䄀戀猀琀爀愀挀琀猀 椀渀 䔀渀最氀椀猀栀 ㌀㄀ ㈀ ㌀㄀ 윀洀椀洀椀 ㌀ 氀攀欀 ⼀ ㌀ 갠 ㈀ 一唀䴀刀䤀 䤀匀匀唀䔀 ㌀㄀ Botues: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë Zani i Naltë Revistë shkencore dhe kulturore VITI IX (XXIII) 2020, NR. 31 (184) Merret me shkenca islame, sociologji, filozofi, psikologji, histori, gjuhësi, letërsi, moral dhe literaturë kombëtare www.zaninalte.al Tiranë, 2020 Zani i Naltë Zani i Naltë Revistë shkencore, organ i Komunitetit Mysliman të Shqipërisë Themeluar në tetor 1923, rifilluar në tetor 2012 VITI IX (XXIII), korrik - dhjetor 2020 nr. 31 (184) Nën kujdesin e: H. Bujar Spahiu Drejtor: Dorian Demetja Bordi editorial: Dr. Skender Bruçaj, Universiteti Bedër Prof. Dr. Ferdinand Gjana, Universiteti Bedër Prof. Asoc. Dr. Rahim Ombashi, Universiteti Bedër Prof. Asoc. Tidita Abdurrahmani, Universiteti Bedër Prof. Asoc. Dr. Fahrush Rexhepi, Fakulteti i Studimeve Islame, Prishtinë Prof. Asoc. Majlinda Peza – Perriu, Universiteti “Aleksandër Xhuvani”, Elbasan Doc. Dr. Fahredin Ebibi, Fakulteti i Shkencave Islame, Shkup Prof. Dr. Ayhan Tekines, Austri Prof. Dr. Hajri Shehu, Tiranë Prof. Dr. Njazi Kazazi, Universiteti “Luigj Gurakuqi”, Shkodër Prof. Dr. Qazim Qazimi, Kosovë Prof. Dr. Sadije Bushati, Universiteti “Luigj Gurakuqi”, Shkodër Doc. Dr. Naser Ramadani, Fakulteti i Shkencave Islame, Shkup Doc. Dr. Ramadan Çipuri, Universiteti i Tiranës Dr. Agron Tufa, Zvicër Dr. Ardian Muhaj, Instituti i Historisë, Qendra e Studimeve Albanologjike Dr. Atakan Derelioglu, SHBA Dr. Brikena Smajli, Universiteti Bedër Dr. Erlis Çela, Universiteti Bedër Dr. Hasan Bello, QSA, Instituti i Historisë Dr. Ilirjana Kaceli, Universiteti Bedër Dr. Matilda Likaj, Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës Dr. Xhemal Seferti, Universiteti Bedër PhD. Cand. Ali Zaimi, Medreseja e Tiranës MS/MA Fatos Kopliku, Washington, DC, SHBA H. Resul Rexhepi, Prishtinë Msc. Agron Hoxha, Drejtoria e Arsimit, KMSH MA. Ramadan Shkodra, Bashkësia Islame e Kosovës, Prishtinë MA. Sabri Bajgora, Bashkësia Islame e Kosovës, Prishtinë Xhemal Balla, Tiranë PhD. Cand. Hysni Skura, Universiteti Bedër Msc. Lorela Shehu, Universiteti Bedër Msc. Xhoexhina Seferi, Universiteti Bedër Kryeredaktor: Dr. Genti Kruja Redaktor: Andrin Rasha Në anglisht: Mehmet Disha Fushat: Shkencat Islame / Tefsir / Hadith / Fikh / Sociologji / Filozofi / Gjuhësi / Letërsi / Psikologji / Histori / Kulturë / Art, etj. Realizimi grafik: Ejup Lila Fotoja në kopertinë: Nga Hysen Gostivari, rihapja e xhamisë Et’hem Bej, Tiranë, 18 janar 1991 Adresa: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë Rr. “George W. Bush”, Nr. 50, Tiranë - Shqipëri e-mail: [email protected] www.zaninalte.al 2 Zani i Naltë Përmbajtja Shkenca Islame 1. Shpirtshmëria Islame dhe etika Kur’anore, Prof. Asoc. Atif Khalil, Universiteti Lethbridge, Kanada......................5 Studime 2. Në prag të censit të popullsisë dhe banesave, një rishikim i ‘Censit 2011’, Ilir Akshija, M.D., M.Sc., Qendra Spitalore Universitare “Nënë Tereza”, Departamenti i Statistikave, Tiranë.......................................23 Shkenca dhe feja 3. Përballimi i dhimbjeve kronike dhe atyre shpirtërore, parë në këndvështrimin e shkencës dhe fesë, Msc. Mehmet Disha, Drejtoria e Kulturës, KMSH................................37 Sociologji Islame 4. Roli i familjes në ngritjen e imunitetit shoqërorë, Prof. Asoc. Dr. Zija Abdullahu, Fakulteti i Studimeve Islame, Prishtinë, Kosovë..................................................................................47 5. Një familje e ndërtuar si model mbi vlerat Islame, Ma. Dorian Demetja, Drejtoria e Kulturës, KMSH..............................64 3 Zani i Naltë Psikologji 6. Efektet e programeve të prindërimit në rezultatet e zhvillimit të fëmijëve: rasti i Shqipërisë, Dr. Ana Uka, Departamenti i Shkencave të Edukimit, Universiteti Bedër ....................................................................................................70 7. Psikologjia dhe feja, dy qasje ndaj shëndetit pozitiv mendor, Amber Haque PhD, School of Psychology & Social Work, Doha Institute for Graduate Studies, Katar....................................................79 Letërsi 8. Historiku i revistave si historishkrim i kulturës kombëtare (Përsiatje mbi studimin monografik të Prof. Rahim Ombashit Historik i shtypit periodik shqiptar - Sprovë për një poetikë historike), Dr. Agron Tufa.....................................................................................93 Filozofi 9. Vepra “Inkoherenca e filozofëve” e Gazaliut, Prof. Frank Griffel, Universiteti Yale, SHBA........................................99 Personalitete 10. Dervish Hatixheja dhe kontributi i saj, Dr. Ilirjana Kaceli, Universiteti Bedër.................................................125 Retrospektivë 11. Edukata morale për fëmi (“Zani i Naltë”, nr. 5, viti 11, maj 1936).........137 Abstracts in English............................................................................142 4 Shkenca Islame Shpirtshmëria1 Islame dhe etika kur’anore Prof. Asoc. Atif Khalil Universiteti Lethbridge, Kanada Hyrje shprehjeve letrare më ndikuese të shpirtshmërisë islame, që shtrihen ë zemër të nga Ihja’ ‘ulum ed-din (“Rigjallërimi shpirtshmërisë islame i shkencave fetare”) e Ghazaliut Ngjendet Kur’ani, i (vd. 1111) deri te Methnewi-i ma‘nawi cili siguron burimin e bindjeve dhe (Dyvargësh të përshpirtshëm) i praktikave të saj. Në shkallën që Rumiut (vd. 1273), morën formën e Islami tradicional si tërësi u gjallërua zbërthimeve të tekstit sakral3, paçka nga shpallja e tij qendrore, hem në formë, hem në frymë – që prej ligjit (është fjala për veprat e shkruara nga orientalistët, dijetaria në origjinal scholarship) dhe adhurimit e deri te teologjia dhe shpesh ka dështuar ta pranojë rrënjosjen e artet – do të ishte veçse e natyrshme shpirtshmërisë islame në shpallje, të shihet që kumbimet e saj t’i gjenim teksa Atif Khalil & Shiraz Sheikh, “Sufism in përshkojnë edhe shpirtshmërinë Western Historiography: A Brief Overview,” e Islamit.2 Me të vërtetë, disa prej Philosophy East and West 66, no. 1 (2016), pp. 194–217. Rreth qasjeve sufiste ndaj Kuranit, 1. Sufizmi, spirutualiteti. të shihet Alexander Knysh, “Sufism and 2. Të shihet S. H. Nasr, “The Quran as the Qur’an,” EQ; Kristin Z. Sands, Sufi the Foundation of Islamic Spirituality” në Commentaries on the Qur’an in Classical Islam Islamic Spirituality: Foundations, ed. S. H. Nasr (London: Routledge, 2006). (New York: Crossroad Publishing, 1987), 3. Sakral nënkupton diçka që pasqyron me ff. 3–10. Mbi atë përse dijetaria orientaliste intensitet praninë Hyjnore në të. 5 Shkenca Islame se në ton të ndryshëm, ngjashëm me më qartë ndofta në sferën e etikës. vepra mesjetare në hebraishte, të cilat Megjithatë, ngase këto përsiatje shpesh rrënjëzoheshin në Teurat. etike rrënjosen në një vizion më “Gjithë çka flasim në kuvendimet të gjerë teologjik e mistik mbi dhe shkrimet tona”, – do të rrëfente natyrën e realitetit, ato nuk mund Ibn ‘Arabiu (vd. 1240), – “vjen nga të ndahen krejtësisht nga çështje Kur’ani dhe thesaret e tij.”4 Po ashtu, më të gjera mbi individualitetin kur Ebu Talib el-Mekki (vd. 996) dhe teleologjinë njerëzore. Me deklaronte në Kutu’l-kulub (Ushqimi i rrezikun e përgjithësimit, nuk do të zemrave) – mbi bazën e një thënieje ishte e pasaktë të thuhej se qëllimi të mëhershme, e cila shpesh i njihet i shpirtshmërisë islame nuk është Pejgamberit, se “njerëzit e Kur’anit thjesht Xheneti, por Zoti i Xhenetit, janë njerëzit e Hakut dhe të zgjedhurit realiteti i mbramë, el-Hakk, jo thjesht e Tij”,5 ai po shprehte një pikëpamje një ahiret i lumtur. Siç raportohet të të ngulitur në sufizëm, të cilit ai po i ketë thënë Rabi‘a el-‘Adewijje (vd. jepte zë. Pasuria kuptimore e shpalljes 801): “Në fillim fqinji, pastaj shtëpia” islame do t’i jepte shkas shumë (el-xhar thumme ed-dar). Është edhe debateve që do të gjallëronin kulturën anekdota e famshme e vrapimit të saj intelektuale të shpirtshmërisë islame rrugëve, me pishtar në njërën dorë e dhe, matanë kësaj, shkollat teologjike kovë me ujë në tjetrën, duke kërcënuar të larmishme garuese të Islamit. ta ndezë Xhenetin e të shuajë Skëterrën, në mënyrë që adhurimi të Kur’ani, teleologjia6 dhe dëliret. Historiku i rrëfimit, e ëv në në antropologjia teologjike pikëpyetje nga studiuesit modernë, mbetet me rëndësi dytësore për Themelet kur’anore të moralin që i rri përfund rrëfimit, i devotshmërisë dhe mendimit cili i rrok saktë shumë prej kritikave shpirtëror islam janë të dallueshme me prirje mistike ndaj shtysave të devotshmërisë për interes.7 4. Cituar në Michel Chodkiewicz,