Botues: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë

Zani i Naltë Revistë shkencore dhe kulturore

VITI VII (XXI) 2018, NR. 25 (178)

Merret me shkenca islame, sociologji, filozofi, psikologji, histori, gjuhësi, letërsi, moral dhe literaturë kombëtare

www.zaninalte.al

Tiranë, 2018 Zani i Naltë Zani i Naltë Revistë shkencore, organ i Komunitetit Mysliman të Shqipërisë Themeluar në tetor 1923, rifilluar në tetor 2012 VITI VII (XXI), tetor, nëntor, dhjetor 2018 nr. 25 (178)

Nën kujdesin e: H. Skender Bruçaj

Drejtor: Dorian Demetja

Bordi editorial: Prof. Dr. Ferdinand Gjana, rektor, Universiteti Bedër Prof. Asoc. Dr. Rahim Ombashi, dekan, Fakulteti i Shkencave Humane, Universiteti Bedër Prof. Asoc. Tidita Abdurrahmani, dekan, Fakulteti i Filologjisë dhe Edukimit Prof. Asoc. Dr. Fahrush Rexhepi, dekan, Fakulteti i Studimeve Islame, Prishtinë Doc. Dr. Fahredin Ebibi, Fakulteti i Shkencave Islame, Shkup Prof. Dr. Ayhan Tekines, Austri Prof. Dr. Hajri Shehu, Tiranë Prof. Dr. Njazi Kazazi, Universiteti “Luigj Gurakuqi”, Shkodër Prof. Dr. Qazim Qazimi, Kosovë Prof. Dr. Sadije Bushati, Universiteti “Luigj Gurakuqi”, Shkodër Doc. Dr. Naser Ramadani, Fakulteti i Shkencave Islame, Shkup Doc. Dr. Ramadan Çipuri, Universiteti i Tiranës Dr. Agron Tufa, Universiteti Bedër Dr. Atakan Derelioglu, Universiteti Bedër Dr. Brikena Smajli, Universiteti Europian i Tiranës Dr. Erlis Çela, Universiteti Bedër Dr. Hasan Bello, QSA, Instituti i Historisë Dr. Matilda Likaj, Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës Dr. Xhemal Seferti, Universiteti Bedër PhD. Cand. Ali Zaimi, drejtor, Medreseja e Tiranës MS/MA Fatos Kopliku, Washington, DC, SHBA MA. Ramadan Shkodra - Bashkësia Islame e Kosovës, Prishtinë Xhemal Balla, Tiranë

Kryeredaktor: Dr. Genti Kruja

Redaktor: Andrin Rasha Haxhi Lika

Në anglisht: Dritan Hoxha

Fushat: Shkencat Islame / Tefsir / Hadith / Fikh / Sociologji / Filozofi / Gjuhësi / Letërsi / Psikologji / Histori / Kulturë / Art, etj. Realizimi grafik: Hysen Vogli

Fotoja në kopertinë: Pamje nga Pogradeci , Sh. Pici 1929.

Adresa: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë Rr. “George W. Bush”, Nr. 50, Tiranë - Shqipëri

e-mail: [email protected] www.zaninalte.al 2 Zani i Naltë

Përmbajtja

Shkenca Islame 1. Mendime, Rexhep Vokë-Tetova, Myfti i Manastirit me parathënie nga Akademik Feti Mehdiu, Kosovë ...... 5 2. Hafiz Ali Kraja, “A duhet feja, a e pengon bashkimin kombëtar”, Xhorxhina Seferi, Kolegji Universitar Bedër ...... 16

Studime 3. Ligjërimi që u bë gurkyç i fetarisë, Prof. Asoc. Dr. Rahim Ombashi, Kolegji Universitar Bedër ...... 27 4. “Medresetë e Shkodrës” (nga fillimet deri në vitin 1947), Prof. dr. Njazi Kazazi, Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi” ...... 45 5. Mevlana Xhelaluddin Rumi - Simbol i dashurisë (II), MA. Dorian Demetja, Komuniteti Mysliman i Shqipërisë ...... 63

Histori 6. Historia e personaliteteve shqiptare të Vilajetit të Janinës (1859-1909) III, Syrja bej Vlora, editor Dr. Hasan Bello, Instituti i Historisë, QSA ...... 76

Recensë libri 7. Recensë mbi librin “Tarikati Halveti te shqiptarët” të studiuesit Dr. Alban Dobruna, Dr. Ilirjana Kaceli, Kolegji Universitar Bedër ...... 105

Personalitet 8. Salih ef. Myftia ...... 110 3 Zani i Naltë

Retrospektivë 9. Nisjativa te reja për bashkëpunim midis feve II ...... 115

10. Abstracts in English ...... 122

11. Rregullat e shkrimit ...... 129

4 Shkenca Islame

MENDIME*

Rexhep Vokë - Tetova Myfti i Manastirit

Abstrakt Libri “Mendime” është i shkruar në gjuhën shqipe me alfabetin osman. Edhe Voka, si disa autorë të tjerë shqiptarë, të cilët veprat e tyre i shkruan në gjuhët orientale, në radhë të parë në gjuhën turke, perse dhe arabe, e shkroi këtë vepër në prozë të rimuar. Padyshim për këtë formë ndikim të madh kanë letërsitë orientale. Këtu nuk do ndalemi në analizë të hollësishme, sepse nuk është ky qëllimi ynë, por vetëm dëshirojmë që vepra e Rexhep Vokës t’u ofrohet për lexim të gjithë atyre që merren me studimin e problemeve të historisë së kulturës sonë kombëtare. Vetëm në këtë mënyrë, pasi deri tani kjo vepër, në formën e saj, nuk ishte e afërt për masën e gjerë të studiuesve, mendojmë se krijohen mundësitë që një vepër të çmohet realisht. Kuptohet, duke e peshuar atë me peshoren e kohës së vet dhe rrethanat në të cilat lindi kjo vepër.

* Titulli i origjinalit: Mendime, Murettibi Manastir myftisi, Kalkandelenli Rexhep Xhevdi bin Nureddin Voka, Tab-i ev-vel: Matba-i Ebu Zija, 1327. Ribotuar nga Këshilli i Bashkësisë Islame të Tetovës me pararathënie, transkript dhe përshtatje në gjuhën e sotme shqipe nga Prof. Dr. Feti Mehdiu, lektor Mr. Elez Ismaili dhe korrektorë Bahri Aliu & Neshat Xheladini, Tetovë 1991. P.s. Fusnotat gjatë tekstit origjinal të transkriptuar, të cilat janë me yll dhe të gjitha fjalët e vura në kllapa janë të autorit. 5 Shkenca Islame

Akademik Feti Mehdiu për një kohë punoi si profesor në të Disa fjalë për Rexhep Vokën dhe njëjtin fakultet. Nga Stambolli në veprën e tij “Mendime” Tetovë kthehet në vitin 1895 dhe fillon të merret aktivisht me çështje Për jetën dhe veprën e Rexhep të kulturës kombëtare. Ai nuk kishte Vokë Tetovës lexuesi jonë është mësuar në gjuhën amtare, pasi i informuar qysh në vitin 1957 nga një kishte kryer shkollat në gjuhën turke, punim i Dr. Hasan Kaleshit1. Edhe por dëshira për të mësuar në gjuhën më vonë është shkruar nga i njëjti e vet e kishte shoqëruar tërë kohën. por edhe nga të tjerë. Shënime më Tani angazhohej me këmbëngulje të plota për jetën e tij na jep Islam që fëmijët shqiptarë të mësonin Islami në punimin e botuar në në gjuhën shqipe. Gjithmonë i revistën Dituria2. porosiste bashkëkombësit që të Rexhep Voka u lind në vitin arsimohen, i këshillonte të njohin 1847 në fshatin Shipkovicë të dhe të respektojnë kombin e vet Tetovës. Këtu ka kryer mësimet dhe vetveten, e kjo arrihet me dije, e para, kurse të mesmet i vazhdoi prandaj “po lijpet edhe kalem e në medresenë e qytetit, në Tetovë. këndijm fjalë e mendim”. Njohësit e biografisë së R. Vokës Në vitin 1903 Rexhep Voka informojnë se që kur ishte nxënës, emërohet myfti i vilajetit të Manastirit, përveç mësimeve, ai u dallua edhe i cili përbëhej nga: Sanxhaku i për qëndrimet e tij të qarta ndaj Manastirit me 439 fshatra, sanxhaku çështjes kombëtare. Nuk pajtohej i Serfixhes me 29 fshatra, sanxhaku me mësuesin e vete Behxhet Hysen i Dibrës me 111 fshatra, sanxhaku efendiun kur ishte fjala për raportin i Elbasanit me 155 fshatra dhe kombi-feja. Voka nuk e identifikonte Sanxhaku i Korçës me 160 fshatra. kombin me fenë siç bënin shumë Sanxhaqet përbëheshin nga bashkëkohës të tij. kazatë si vijon: Pasi kreu medresenë në Tetovë, me përkrahjen e xhaxhait të vet, Ali Manastiri Vokës dhe Rexhep efendi Tetovës, në Kazaja e Përlepes 131 fshatra vitin 1868 regjistrohet në Fakultetin Kazaja e Florinës 76 fshatra Islam në Stamboll. Pasi kreu studimet Kazaja e Kërçovës 113 fshatra 1. Dr. Hasan Kaleshi, Prilog poznavanje Kazaja e Ohrit 103 fshatra arbanske književnosti iz vremena preporoda, GODIŠNJAK, I, 1957. Serfixha Balkanološki Institut, Sarajevo. Kazaja e Kozanës 81 fshatra 2. Islam Islami, Jeta, puna dhe veprimtaria Kazaja e Xhumas (Kalajar) 54 fshatra pedagogjike e Rexhep Vokës, DITURIA, 2-3/1971-1972, Prishtinë, f. 103-116. Kazaja e Neslixhes 93 fshatra 6 Shkenca Islame Kazaja e Korbinit 78 fshatra në gjuhën shqipe me alfabetin Kazaja e Alasonjës 72 fshatra osman. Edhe Voka, si disa autorë të tjerë shqiptarë, të cilët veprat e tyre Dibra i shkruan në gjuhët orientale6, në Kazaja e Matit 32 fshatra radhë të parë në gjuhën turke, perse Kazaja e Dibrës së poshtme 37 fshatra dhe arabe, e shkroi këtë vepër në Kazaja e Rekës 44 fshatra prozë të rimuar. Padyshim për këtë formë ndikim të madh kanë letërsitë Elbasani orientale. Këtu nuk do ndalemi në Kazaja e Gramshit 66 fshatra analizë të hollësishme, sepse nuk Kazaja e Peqinit 53 fshatra është ky qëllimi ynë, por vetëm dëshirojmë që vepra e Rexhep Vokës Korça t’u ofrohet për lexim të gjithë atyre që Kazaja e Kesrijes 120 fshatra merren me studimin e problemeve të Kazaja e Starovës 100 fshatra historisë së kulturës sonë kombëtare. Kazaja e Kolonjës 54 fshatra Vetëm në këtë mënyrë, pasi deri tani kjo vepër, në formën e saj, nuk Në përbërje të vilajetit të ishte e afërt për masën e gjerë të Manastirit merrnin pjesë, gjithsej, studiuesve, mendojmë se krijohen 2201 fshatra.3 mundësitë që një vepër të çmohet Gjatë shërbimit të tij si myfti i realisht. Kuptohet, duke e peshuar Manastirit, Rexhep Voka u dallua atë me peshoren e kohës së vet dhe edhe në lëvizjen kulturore dhe rrethanat në të cilat lindi kjo vepër. politike të Rilindjes Kombëtare Kur e lexojmë me vëmendje Shqiptare. Për këtë dëshmon dhe analizojmë kushtet në të cilat pjesëmarrja e tij në Kongresin e veproi Rexhep Voka - Tetova, myfti Bukureshtit në vitin 1906 bashkë i vilajetit të Manastirit, dhe pozitën e me Ismail Qemalin.4 Rexhep Voka tij, një herë myfti e në kohët e fundit ka botuar disa vepra5, por këtu do t’i hedhim një vështrim vetëm veprës 6. Dr. Hasan Kaleshi, Autorët e Kosovës në së tij me titull “Mendime”. gjuhët orientale, KOSOVA DIKUR DHE Libri “Mendime” është i shkruar SOT, Beograd 1973. Këtu autori ka përmend poetët: Suzi, Nehari, Sa’ji, Shem’i, Mesihi, 3. Këto të dhëna janë marrë nga: Salname-i Azmi Dede, Prishtine-i Bejzade Nuriu, devlet-i alije-i Osmani-jje, për vitin 1321 Prishtineli Buhari, Behari, Sulejman efendi h. /1903-4/, f. 801. /Axhize Baba/, Mehmet Tahir efendiu, 4. Më gjerësisht shih: Islam Islami, Jeta, Haxhi Ymer Lutfi Paçarizi, Shejh Hilmi puna dhe veprimtaria pedagogjike e Maliqi, Shejh Selimi dhe Mehmet Aqifi, por Rexhep Vokës. ka edhe të tjerë që nuk janë përmendur si: 5. R. Voka është autor edhe i një Ilmihali Maliq Sulejmani, Hafiz Islami, Hafiz Imeri, dhe i Abes-ë shqip. Mulla Hyseni, Mulla Mehmeti, etj. 7 Shkenca Islame bërë përpjekje që të jem sa më korrekt në këtë punë, i kam ruajtur besnikërisht formën e të shkruarit dhe të vargëzimit, duke ruajtur edhe sqarimet e autorit në fusnota me yllzë në fund të faqes.

Rexhep Voka - Tetovari Mendime përshtatje në gjuhën e sotme shqipe

Lutje

O Zot! Lavdrimet dhe madhërimet e vërteta, emrat të mirë dhe gjendja e lartë të Tuat janë. MENDIME-REXHEP VOKA Të gjitha përsosmëritë nga vetja e për vehte7 i ke në çdo8 aspekt i pastër të jetës së tij shitës lulesh e perimesh dhe i lartë je. në tregun e Stambollit, si pasojë Vend e makam sigurisht nuk ke, e qëndrimeve të tij ndaj kulturës se hasha – ruana Zota, për ty varfëri dhe arsimit kombëtar, sigurisht do nuk ke, por pasi dëgjon dhe gjithçka të japim vlerësime më reale dhe të sheh dhe e din, kudo që të lypim Ti je. paanshme. Gjithësinë me gjith çka ka, fare pa “Mendimet”-t e R. Vokës kanë qenë ti e ke bë me të gjitha të mirat ti e për qëllim të shtyjnë bashkëkombësit ke zbukuru, me gjith farë pasurishë të dhe bashkëkohësit e tij të mendojnë pafund që njeriut i shtangin menden seriozisht për momentin historik dhe e habisin, Ti e ke lulëzu. dhe të marrin mësim nga fqinjët e Kudo që të këthehemi bukuria tyre lidhur me ngritjen arsimore e dhe fuqia jote përpara na dalin, kahdo kulturore. Libri ka vetëm 16 faqe që lëshojmë shikimin shohim shenja por lexuesi e studiuesi këtu do të të madhërisë sate. gjejë, përveç këshillave që janë edhe sot aktuale, edhe material për qasje shkencore nga aspekti filologjik, 7. Përsosmërinë e ke tënden dhe vetëm ti je pedagogjik, fetar, etj. i denjë për të. Në transkriptimin e veprës 8. Nuk ka ndonjë qëndrim të caktuar se ku do të përdorë -gj- e ku -xh-. Për këto ai së Vokës kanë pasur parasysh përdor dy shenja të ndryshme në alfabetin vlerat dialektologjike, prandaj kam arabo-turk dhe jemi përpjekur t’i qëndrojmë besnik. 8 Shkenca Islame

Gjithë këtyre njerëzve e çdo lloj Disa fjalë vëllezërve të dashur bagëtie, madje shpezëve në hapësirë shqipëtarë ajrore dhe peshqive në det, haje dhe pije Ti ua9 fal o Zot i vërtetë. Pa më dëgjoni se kam hallë Gjithsinë10, me këtë harmoni, pa t’ua them disa fjalë, sado që s’kam qenë askush11, Ti e ke bë! Po të duash shkruar hadith e ajet por fjalët që dot ti sa çel e mshel sytë krejtsisht e t’jua them, secila prej tyre është një humb, e po të urdhërosh me njëherë mendim i lartë dhe i vërtetë. e kthen në vend. Fuqia dhe madhëria yte nuk Din e dije kanë fund, të mirat tua sikur deti, pa mbarim e pa fund janë. O burra! O bijë, mirë ta dini që Ti pa kërkend, prapë çka të feja e dija duash në dorë e ke. janë dy fletë për njerëzinë nga O Zot! Pashë madhërinë tënde Perendija, neve të varfërve të na mëkojsh, kurrë Me ato njeriu nëse don vehten prej dore mos të na lëshojsh. ta naltësojë Zemrat na i pastro, mendje dhe tërë jetën do të ëndërrojë. të menduar na e mbarëso! Njerëzia e njerëzive me fe e me Nga punët e liga na ruaj gjuhën dije14 dhe gojën nga fjalët e këqia na i fetari i dijshëm edhe te Zoti pruaj. është i dashur, edhe në Në ditë të kijametit rënkimet12 sy të çdo kujt është i ndershëm të na i dëgjosh lutjet me zemër të Feja dhe dija të tëra të mirat e përvëluar të na i dëgjosh. sjellin e gjith O Perëndi, pash xhelalin dhe të këqiat i përcjellin. xhemalin dhe tërë sifati qemalin që Njeriu fe e dije kur të ketë ke, ne të ngratëve nga paudhët na atëherë ka gjallëri të vërtetë. largo, në rrugën tënde na drejto.13 parathënies e që fillonte me falënderimet 9. Në vend të ua përdoret va. Kjo është dhe lëvdimet Zotit, mbaron zakonisht me karakteristike edhe për të folurën e Kërçovës ndonjë lutje për shpëtim nga fatkeqësitë e edhe për të Tetovës, f. v. va ap, va dëftoj. ndryshme. 10. Zakonisht kështu e shkruan gjithsijn 14. Siç duket, Voka me fjalën fe e kupton kurse gjith e shkruan me xh. Të dalluarit e edhe diturinë dhe anasjelltas. Ai është i këtyre dy tingujve është problem edhe sot jo bindur se ai që nuk do diturinë nuk do as vetëm në të folmen e Tetovës por në tërësi. fenë, po ashtu edhe ai që nuk do fenë nuk 11. Pa qenë kurrkush, pa ekzistuar asnjë. e do as diturinë. Kjo ka qenë një metodë 12. Rënkimet, ankimet. mjaft e qëlluar për t’i ngritur njerëzit e kohës 13. Pjesa hyrëse e cila përdoret në ven të së vet në pikëpamje arsimore.

9 Shkenca Islame Një njeri që nuk ka fe e dije tjetrin. Mentarët dhe dijetarët janë sado që e sheh të gjallë, të vdekur vu në ballë dhe u prijnë në rrugë të dije. përparimit dhe të fitimit. Të fortit I lutem Zotit në këtë jetë dhe të pasurit janë bërë shpinë e shqiptarë të pa fe mos të ketë. ndihmëtarë të të varfërve, ua mësojmë Edhe kjo fjalë, është e zgjedhur, diturinë dhe rrugën e fitimit. Me këtë nga dijetarët e mentarët që i besuan rrugë të mbarë që kanë marrë dhe po të mbarët se: e ndjekin vëllazërinë e forcojnë. Njerëzia e njerëzive me fe e me Fuqinë e shtojnë edhe farën, dije sojin e nderojnë. Me diturinë që kanë bagëtia e bagëtive është me haje shti në dorë krijuan kushte për jetë të e me pije15 bukur17, fitim dhe livdim për farën e një njeri që shikon vetëm të hajë vet dhe gëzim – tërë botës njerëzinë e të pijë, e nuk ia tregojnë. mundohet të fitojë virtyte të Tani, ne që jemi popull shqiptarë, mira dhe të mësojë fe e dije duke qenë në këtë vend më shumë, s’dallon dot prej bagëtive, përveç më të fortë dhe më të vjetër, më të se me haje e pije. mençur dhe më të kujdesshëm, si edhe me shumë vepra tjera e cilësi të Mësime16 mira dhe të livduara, sot, mozo mëkeq kemi mbetur pa mësim e arsimim, Burra, të shikojmë një herë në të nga të gjith tjerit më të fundit jemi.18 majt e në të djatht, dhe të shohim që Nuk duan të na njohin dhe të na bota sa me vrap e me dëshirë të madhe pranojnë se jemi gjallë, as popujt që i punojnë për përparim e për gëzim të kemi këtu brenda as Evropa.19 farës vet. Bashkqytetarët tonë grekë e Kësaj kurrgjë nuk mund t’i bullgarë dhe shum të tjerë, secili është themi, se pasi që na ka lënë dija zgjuar dhe njëmend është bashkuar. nuk po na bën dobi fuqia dhe Me dashuri të madhe, që buron nga trimëria. fundi i zemrës e shikojnë njëri-tjetrin në sy. 17. Sigurisht mendon në ngritjen e standardit Bëjnë përpjekje. Si t’ia bëjmë e tia jetësor. kthejmë se po nevojitet dije. Populli 18. Atë e bren diçka përbrenda pse kombi i po e çmojnë dhe e dëgjojnë njëri- tij janë të paarsimuar sa duhet dhe mundohet me çdo kusht t’i nxis për shkollim. 19. Padyshim e ka fjalën për periodën kur 15. Ai apelon që njerëzit të lartësojnë fati i shqiptarëve ishte në tryezën e fuqive mendjen e vet duke mësuar, sepse vetëm me të mëdha të Evropës dhe luanin me fatin dije e fe njeriu dallohet nga kafshët. e tyre, duke u përpjekur t’u mohojnë edhe 16. Autori këtë titull e ka vënë në kllapa të kombësinë. vogla. 10 Shkenca Islame Një njeri: mësime, këndim e Veshë kemi por nuk ndijmë sy fitim si të mos ketë kemi e nuk shohim, mend kemi e gjë nuk ka si e sjellë në dorë as këtë s’dijm. jetë as atë jetë20 Sot bota është bërë tjetër, vetëm kushedi sa të përpiqet, ai s’mund me pushkë e me thikë nuk po fitohet. të gëzohet asnjë ditë. Lypet shkrim e lexim, fjalë e mendim. A nuk po na shohin sytë se tërë Kemi mbetë në egërsinë e në bota hyri në kadife e në mëndafsh, e errësirë ne s’jemi kah vejmë në trup brekë e shoqi shoqin jemi duke lëvyrë kmishë. Ah, thua nuk vjen një ditë Perëndia veç na dhasht të të dalim në qytetërim e në dritë mbarën, se ne me këtë gjendje që Mundohemi dit për ditë kemi sot, do të mbesim robër në njanji tjetrit syt me ia qitë. duar të botës tjetër kot. Kuku qyqe për ne! Mos qoftë thënë prej Zotit të E zeza çka na ka gjet! mëshirshëm se edhe një kohë kështu Jemi duke u vra vëlla me vëlla me shku, emri fare ka me na u harru. humbëm vehten sytë s’janë tuj na Turp i madh, si për ne, burra pa, trima, bujar, sot të mbesim më të Na të ngratët shkojmë kot poshtër se farët tjera. Ti, Ti na ndihmo o i madhi Zot.22 Nuk duhet të jemi kaq të Këto të zeza e këto punë të liga të pakujdesshëm21. tëra na kanë pas ardhë nga qeveria e Djemt tanë si skyfter kujt t’i parë dhe e shkretë që punonte në krye teket, nga pa dija, i merr nëpër të vet. Na i pat prishur vetitë e mira, këmbë. na pat dhënë rrugët e këqia, na dau e Ku jeni o krerët e Shqipërisë? përçau na shtiu pushkën ndërmjet e E fikët vehten dhe i koritët varret e na vrau. emrat e prindërve tanë. Miqësinë e vëllazërinë nga mesi Na pa këndim e pa mësim, kemi jonë e kishte ngritë mbetur si të egër në mal e në errësir. djallëzinë e armiqësinë na kishte pru.

20. Është i qartë mospajtimi i tij me 22. Këtu nga dëshira e tij e flakët për ta parë predikimet e hoxhallarëve të cilët ndiqnin kombin e vet, shqiptarët, në rrugë të mbarë principet e feudalizmit mesjetarë, e që e të ngritur dhe të pajisur me dije, edhe pse Voka e dinte mirë se nuk kanë lidhje aspak si myfti, harron parimin kuranor i cili thotë me predikimet kuranore, se për të fituar se Zoti s’ka për t’ia ndryshuar gjendjen një parajsën duhet të jetosh në vuajtje dhe populli asnjëherë në qoftë se ai popull vetë skamje në këtë jetë. Rexhepi u tregon se pa nuk ndryshon, dhe i drejtohet për ndihmë dituri nuk fitohet asgjë. Zotit duke iu lutur: “Ti, Ti na mbarso o i 21. Nuk duhet të jemi kaq të pakujdesshëm. madhi Zot”. 11 Shkenca Islame Atdheun23 dhe popullin me tëra armik i njerëzisë. Ajo kohë e rreziqet e kishte rrethu shkretë ishte sepse çdo fjalë për i pat dhënë zjarrin, i shkonte mëmëdhenë trajtohej si tradhëti flaka pi përpjetë kundra qeverisë27. Paria kishte një e askush gjë nuk mund të flet. faj të madh që nuk falet28 sa i përket Se ata, burrat dhe të mirët që shpëtimit dhe gëzimit të popullit e mundoheshin për atëdhenë, dhe atëdheut. E kishin shpier popullin mendonin për popullin, njerëzit e e pafajshëm e të ndershëm në prag ligj i ndiqnin në çdo formë. të greminës me pasuri e me fëmi. I.....24, i mbytshin me farë e me Buzë vorrit të poshtnuar e kishte fëmi. E merrshin më qafë, i humbnin shpënë, çfar ironie!? Me duar lidhur sa e sa shpirtëra që ne duhet t’i përpara shpatës së armikut kishim ra kujtojmë e t’i madhërojmë sepse për e s’kishim dert si me qa. të mirë të popullit25 i kanë mbytë, Kishim ardhë deri në atë shkallë oxhakët në jetë ua kanë fik. që njeriu me mend në krye, kur ulej Pas gjithë këtyre të ligave u tremb në sofër, kur i vijshin parasyshë njerëzia. Botën e kaploi një droje këto rreziqe, e kaplonte kujtesa e madhe, kurrsesi nuk guxonin të trishtuese, fëmijt si përpara xhelatit i flisnin asgjë, se për pak e për shumë parafytyronte29, e pushtonte një i keq fundin e detit e gjejshin. Ishin bërë i madh sa kafshata në gojë e në fyt i dy krahërorë e një krye, nga njerëzit mbeste. e ligji kishin dro të shikojnë djathtas Pas këtyre peripetive nuk kishim e majtas, ishte punë me erdhë krye më askund ku të mbështetemi, për krye. përveç te Zoti xhel-le shanuhu, na Vëllaun e vet njeriu, përpara kish mbet shpresa kah nuk shihet e e shihte dhe bëhej se nuk e njihte, nuk dihet. kishte frig që ta njihte, Zoti me rahmet të vet, siç e Zemra me njëmijë ofkamë i dini edhe vetë, na mëshiroj, nga ajo thëriste zgjedhë e mallkuar na shpëtoj e na por me gojë asgjë s’mund fliste. liroj30. Ah, ajo kohë e shkretë, ajo qeveri e mallkuar26! Ajo ishte 27. Të flisje për atdhe quhej si ta urreje, tradhtoje qeverinë. 23. Këtu është fjala për atdheun, 28. Ai, Rexhepi, e dënonte parinë duke e mëmëdheun. akuzuar për gabime të rënda që nuk faleshin. 24. Këtë fjalë nuk kam mundur ta lexoj. Meqë Voka është angazhuar shumë për 25. Për të mirë të popullit. Voka ndjen ngritjen arsimore të popullit, ma ha mendja respekt të thellë ndaj atyre që kanë dhënë se dhe këtu ai e ka fjalën për mosinteresimin sakrifica për atdhe e popull të vet. ndaj shkollimit të masës. 26. Sigurisht e ka fjalën për qeverisjen e 29. I parafytyronte fëmijët para xhelatit. absolutistit famëkeq Sulltan Abdul Hamidit. 30. Si duket ai sheh njëfarë shpëtimi për 12 Shkenca Islame E tash, ato situata të këqija Mendja vot e fluturoj për faqe të zezë t’ia ngarkojmë asaj Posi shkëndija me vrap shkoj qeverie të mallkuar e të shkatrruar Ke mamdheu ke Shqipërija për jetë, të kapim një udhë të drejtë e Ke ka vendin trimrija një punë të vërtetë. Thash Zot o Zot i gjithsijs Se sot erdhi koha me ia dhënë Fali lirinë edhe Shqiprijs krye për krye dhe me pleqnu. Se udha S’t’vjen keq o Perendi u çel për shpëtim të mëmëdheut, për Se ka xhem e bijra e bi.31 gëzimin dhe përparimin e popullit Vëllazër të dashur e të nderuar, të varfër të punojmë, të mos rrijmë këto dhimbje, këto hidhërime e kot. Asnjë minut të mos e humbim këto rënkime të tëra kështu, në por të përpiqemi seriozisht se Zoti këtë formë, kapërcyen. Sot populli me rahmet të vet na ka bërë një të e fitoi udhën e lirinë. Sot iu liruan mirë të madhe. Atë shpresë të pastër këmbët – edhe duart iu zgidhën dhe e të madhe që e lypnim me mallë të po mundohet të marrë të mbarën flakt e me zemër të djegur, mushkëri të dalë nga fatkeqsitë që pat ra32, të të përgjakur e faqe të përlotur, na mëkambet dhe ta shpëtojë qeverinë e plotësoi. Si e kam lexuar, këtu e nga rreziqet që e kanë rrethu33. Zoti dhjet vjet më parë, në një vjershë të i ndihmoft që forcën e parë që e pat një shqiptark, gjegat dhe dëshirat për në vend t’ia kthejë e t’ia sjellë lehtë e mëmëdhe e për kombin që i kishte, mbarë ia bëft. kështu i kallzonte shkruante dhe Tani, edhe na veçanrisht duhet thonte: të mësojmë edhe për mëmëdhenë edhe për mbretërijnë. Ashtu si Vëjersh 31. Për autorin e kësaj vjershe nuk dihet Një natë ndeja në kopshtë të artë më tepër se sa na jep vetë Rexhep Voka. Cili ishte fije artë Ai është Kamber efendi Elbasani. Edhe ai ...... si duket nuk gjen mbështetje tjetër veçse te Perëndia, që është qëndrim karakteristik me Edhe gjithësia ranun në gjumë atë të Vokës edhe pse jo i arsyeshëm. Atij Degë e gjeth nuk lëviste më së shumti i dhimbset rinia, pikërisht për Veç nji zog ja thërriste atë ndoshta edhe Voka e sjell këtë vjershë Këndim të bukur fort të tij. Pri mallëngjimit mu çuen lot 32. Mundohet të dalë nga kriza. 33. Nuk është sa duhet i qartë për çka Zog i shkretë tue kënduar mendon, por edhe nëse mendon për Unë ma tepër tue menduar mbretërinë e Stambollit nuk e ka nga zemra. Për këtë më së miri na flet fundi i jetë së tij kombin shqiptar në qeverinë e Turqve të Ri (shih Dituria 2-3/71-72, Prishtinë, ku flitet dhe i thërret të kapi të mbarën. më gjerë për jetën e tij nga Islam Islami).

13 Shkenca Islame duhet të përpiqemi dhe gjith duhet qeveri e cila nuk ka mund të na bëjë të punojmë, të mendojm – se kjo çare deri sot, edhe këtu e tutje, bëhet kthesë e madhe që është bërë, është që na len shkret e të shkojmë kot36. një rast34 shumë i mirë për ne. Duhet Mos rrimë, mos rrimë, por i madh e ta dijmë dhe të mos rrijmë kështu i vogël të vrapojmë në shkollim e të si të shembur e të ngrimë, mos e mësojmë37. Mos rrijmë kështu si të kalojmë kohën vetëm me fjalë si marrë, por tërë botës njerëzinë tonë ndojnë palë robër që flasin e rrahin t’ia tregojmë. duart dhe nuk kuptojn se mos e bëft Zoti vjen një ditë rrahin kryet. E dyta38 Pra ajo që na takon neve kurrë mos ta lejmë. Të kujtohemi mirë, Gjuhën tonë, bashkë me gjuhën asnjë minut të mos vonohemi, por turke, ta mësojmë se është një punë me të tëra forcat dhe prirjen që e mençur. Secili e din39 se deri sa të kemi popullit dhe qeverisë dorën t’ia mos mësojmë edhe në gjuhën tonë japim, të formojmë një fuqi të madhe amëtare, kombit dije dhe edukim të sepse fitimi e shpëtimi, gjallërimi dhe përgjithshëm nuk mund t’i japim. jeta unë e ti do të jemi35. Nuk ka në histori asnjë Secili prej nesh në shpirtë të vete shembull, e në jetë, që një popull një të mirë për milet është përparuar dhe është ngritur pa Për atdhe e për shtet duhet ta mësuar në gjuhën e vet.40 ketë. Kjo punë do të bëhet sepse Nëse më pyet mua se cila është dijetarët e fesë dhe imamët të gjithë puna e parë që duhet të ndjekim e janë më një fjalë, kanë një mendim. të punojmë, ashtu që një orë as një minut të mos vonojmë. Shkollat t’i hapim edhe në 36. Bën apel, duke e nënçmuar ndihmën e mos paqim mundësi të ndërtojmë qeverisë, që me forca të veta t’i përvishen mësimit e të ndriçojnë mendjen e vet. ndërtesa të mëdha, në koliba me 37. Nuk bënte dallim në moshë kur ishte kashtë fëmijtë t’i tubojmë vetëm që fjala për mësim. të mësojnë. 38. Këtë titull e ka vënë në kllapa të mëdha. Këtu ma merr mendja se është fjala për një Mos shikojmë vetëm nga qeveria, nëntitull e që duhet të jetë – E dyta, pasi e por edhe vetë të mundohemi, se një para ishte, në rend të parë, hapja e shkollave. 39. Gjuhës turke i jep rëndësi si gjuhë e huaj, është e dobishme të mësohet një gjuhë e 34. Është një rast, moment i volitshëm. huaj e për atë kohë turqishtja ishte gjuha më Shans ideal. e rëndësishme për vendin e autorit. 35. I bën me dije bashkatdhetarët e vet se 40. Mirëpo shqipja ishte primare, sepse historia nuk njeh ndonjë popull që ka kurrkush nuk mund të jetë më i afërm se sa përparuar pa pasur gjuhën e vet. Në ata në mes veti, sipas asaj: “I imi je i yti jam, këtë frymë Voka përpiqet t’i edukojë ç’më bën s’ke e ç’të bëj nuk kam.” bashkëkombësit e vet. 14 Shkenca Islame Asnjë nuk është ndarë, të gjith Duhet të mirremi vesh, të kanë thënë se çdo komb mundet të shikojmë ku e kemi ndonjë rrugë kultivojë fenë në gjuhë të vet. të çelur të kërkojmë rrugëdalje dhe Për të gjith dijetarët lusim e të gjejmë mënyrën se se e ku do të madhërojmë Zotin xhel-le shanuhu, mblidhemi, sepse jetën më një vend që të jenë të shpëtuar dhe të e kemi. ndihmuar. U falënderoj dhe i lus, Përndryshe humbasim, emri njëmend, që këto mendime që i kam shqiptarë shuhet, madje shqiptari, në shkruar t’i pleqnojmë mirë e hollë, sy të popujve të tjerë turpërohet për e pastaj nëse i shohin si mendime jetë. Prandaj kërkohet prej nesh të të mira e të drejta le t’ia dëftojnë bashkohemi për një mend. Askush kombit41. Le të bashkohen sikur një prej nesh anash të mos mbesë, sepse dhe të punojnë për t’i dhënë kombit kemi një besë dhe na mban një dije, edukim42 e arsimim. shpresë.45 Prej nesh kërkohet që shumë Armiqsinë e mallkuar e të të kujtohemi dhe ta dijmë e ta kemi shkretë shumë të qartë se për këtë komb do Për gjithmonë ta përcjellim të përgjigjemi, do të vij një ditë që do ndërmjet të pyetemi.43 Vëllazërimin e bekuar e të Ta heqim më njëherë nga zemra vërtetë djallëzinë dhe të kapim mirësijnë e Ta sjellim në mes nesh për jetë mbarsinë. Të mos thomi se ky është Atëherë fuqia na shtohet e mysliman e ky tjetri i krishterë, jo shkon - përpjetë toskë e jo gegë, se të gjithë që jemi Edhe ndihma e Zotit me ne farë shqiptari jemi një fis e një farë.44 bëhet dhe do të jetë.46

41. Ai qëndrimet e veta ua lë dashamirëve të kombit, nëse ata i shohin të arsyeshme e të dobi të armikut. Për ta theksuar mu këtu dobishme, le t’ia mësojnë kombit. ndoshta ka ndikuar edhe mospajtimi që 42. Janë dy sinonime. Edukatë, mirësjellje. lindi në Kongresin e Manastirit lidhur me 43. Sigurisht mendon në parinë, dijetarët unifikimin e alfabetit të gjuhës shqipe. dhe ua përkujton se janë përgjegjës për 45. E vetmja dëshirë e tij ishte t’i shohë masën e gjerë. Ndoshta aludon edhe në shqiptarët të bashkuar më një, sepse kishin përgjegjësinë pas vdekjes, që është shumë një interes të përbashkët. efektive disa herë, kuptohet te një shtresë e 46. Ai e përfundon veprën e vet “Mendime”, caktuar njerëzish. duke i thirrur që të gjithë të jenë sinqerisht 44. Kjo përçarje përherë i ka kushtuar shumë të bashkuar me shpresë se edhe Zoti atëherë shtrenjtë popullit shqiptar dhe ka shkuar në do t’u ndihmojë. Edhe ai do jetë me ta.

15 Shkenca Islame

Analizë e veprës së H. Ali Krajës, “A duhet feja, a e pengon bashkimin kombëtar”

Xhorxhina Seferi Kolegji Universitar “Bedër”

Abstrakt Hafiz Ali Kraja njihet si një nga personalitetet e shquara të botës shqiptare. Ai ishte mjaft i ditur dhe kishte një formim jo vetëm teologjik, por edhe si intelektual erudit. Kontribuoi në predikimin e fesë në raport me nevojat dhe problematikat e kohës. Ndihmoi në përhapjen e diturisë, në mbrojtjen e atdheut e në interes të çështjes kombëtare. Oratoria dhe atdhedashuria që ai kishte, bëri që fjalimet e tij të kishin mjaft ndikim në popull. Hafiz Ali Kraja i ka dhënë shumë rëndësi bashkimit kombëtar, duke shpjeguar se feja nuk është pengesë për unitetin kombëtar. Ai thekson se njeriu ka nevojë për fe në pikëpamjen shpirtërore, morale, juridike e shoqërore. Hafizi i ka dhënë një rëndësi mjaft të madhe moralit, duke thënë se baza e moralit duhet të jetë feja. Rëndësi të veçantë i ka dhënë edhe shpjegimit të Islamit në raport me fanatizmin, ateizmin dhe laicizmin. Gjithashtu ka shkruar për qytetërimin e vjetër, i cili nuk mund të ndahet prej fesë dhe ka trajtuar problematikat e botës pas luftës së përgjithshme. Çështjet e trajtuara i shpjegon me versete nga Kur’ani Famëlartë dhe hadithe të Profetit Muhamed a.s.

16 Shkenca Islame Ai i bëri një shërbim të çmuar atdheut, duke bërë thirrje për unitet kombëtar, duke u përpjekur për zgjimin dhe forcimin e ndërgjegjes kombëtare, si dhe për përhapjen e diturisë në masat e popullit. Thirrjet për unitet kombëtar, krahas oratorisë dhe atdhedashurisë, vihen re edhe në fjalimin e mbajtur në varrimin e poetit At Gjergj Fishta: “Vepra jote, o poet, ka për të formue një faqe të shkëlqyeshme në historinë politike të kombit! Te jesh i bindun, o poet i madh, se shqiptari me ‘Lahutën e Malcisë’ ka për të qenë gjithmonë kryenaltë, siç janë grekët me ‘Iliadën’ dhe persianët me ‘Shahnamenë’... H. Ali Kraja, foto Marubi, 1929 Sot djelmnia intelektuale me Lahutën Hafiz Ali Kraja (1900-1973) Tande në dorë të nep besën shqiptare, tue t’u betue se idealin tand te naltë, afiz Ali Kraja lindi që shprehe për kombësinë shqiptare në Shkodër në vitin do ta ruajë e do ta mbajë si gja të H1900. Ai është ndër shenjtë morale.” personalitetet më të rëndësishëm që Pavarësisht propozimeve që ka nxjerrë bota shqiptare në shekullin pati nga personalitete të njohura XX. Edukimin fillestar dhe shkollën të prijësve myslimanë, ai kryesisht e mesme i përfundoi në Shkodër, shërbeu në qytetin e tij të lindjes. Më ndërsa studimet universitare i kreu shumë se një e katërtën e jetës e kaloi në Kajro, në universitetin El-Ez’her, nëpër burgje, për arsye të qëndrimit një nga qendrat universitare më të të tij antizogist, angazhimit kundër njohura të botës. Falë natyrës së tij ideologjisë marksiste dhe qëndrimit kërkuese dhe kushteve që i ofroi të tij antikomunist. Hafiz Ali mjedisi në të cilin përfundoi studimet Kraja është dekoruar nga Këshilli e larta, arriti të formohej jo vetëm Bashkiak- Shkodër; “Krenaria e si prijës fetar e teolog, por edhe si Qytetit”.1 intelektual erudit. Pas diplomimit në shkencat islame në vitin 1924, ai u kthye në atdhe për të kontribuar në 1. “100 Personalitete Shqiptare të Kulturës Islame”, Botimet KMSH, Botimi 3, Tiranë, predikimin e fesë islame. 2015, f. 28-29. 17 Shkenca Islame

1. Vepra “A duhet feja, a e të historiografisë zyrtare edhe në vitet pengon bashkimin kombëtar” e diktaturës komuniste. Por, kjo akuzë hidhet poshtë nga autori, i cili, me Për të ndriçuar sadopak historinë këtë vepër, pa frikë, mund të thuhet se e lëvizjeve të mëdha kombëtare për është një nga themeluesit e mendimit liri, për arsimim dhe me aspiratën e sociologjik shqiptar.2 ndërtimit të identitetit kombëtar, një rol të rëndësishëm kanë luajtur edhe Temat e trajtuara nga rilindësit e mëdhenj shqiptarë. Në Hafiz Ali Kraja shumë raste ata ishin prijës myslimanë, ku në rrethana shpeshherë mjaft të a. Nevoja për fe në pikëpamje vështira, punuan për krijimin dhe shpirtërore, morale, ngritjen e shtetit shqiptar. Ata gjithashtu juridike e shoqërore kontribuuan në konsolidimin e këtij shteti, duke dhënë një ndihmesë të Në çdo periudhë të historisë çmuar në formësimin e vetëdijes njerëzit kanë qenë të ushqyer nga kombëtare dhe fetare të popullit tonë. ndjenjat fetare. “Filozofët e shpjegojnë Për të arritur bashkëpunimin ndërmjet nevojën e besimit për shpirtin e njeriut fesë dhe kombit një rol mjaft të me këto fjalë: Shpirti është një rruzullim rëndësishëm kanë luajtur personalitetet i padukshëm. Kurse ky rruzullim, të shqiptare të kulturës islame. Një ndër cilin e shohin sytë tanë, është i dobët këto figura, për të cilin mund të themi dhe në një pjesë të këtij rruzullimi hyn se përbën një “pasuri kombëtare”, është edhe trupi ynë.”3 Hafiz Ali Kraja e Hafiz Ali Kraja me librin “A duhet feja, shpjegon këtë duke krahasuar gjendjen a e pengon bashkimin kombëtar”. e shpirtit në trup me gjendjen e zogut Kjo vepër u botua për herë në kafaz. Ashtu siç është kafazi një të parë në vitin 1934, për të njohur banesë e mërzitshme dhe zogu kërkon më pas disa botime, si në Kosovë, të largohet sa më parë nga ai, ashtu Maqedoni dhe SHBA. Ajo që e shtyu edhe ky rruzullim material, nga i cili autorin për të shkruar këtë vepër ishin shpirti ynë rënkon për t’u larguar dhe mendimet e disa intelektualëve shumë kërkon të lartësohet në lumturinë e të formuar, por skeptikë për rolin që amshueshme, paraqet një banesë të religjionet kishin luajtur në historinë mërzitshme. Mjeti me anë të të cilit e civilizimit botëror dhe, në rastin shpirti arrin lartësimin dhe qetësinë e konkret, në Shqipëri. Mendime të tilla aludonin dhe akuzonin fenë si një 2. Po aty, f. 30. faktor që, midis të tjerave, pengonte 3. Kraja, Ali, “A duhet feja, a e pengon bashkimin dhe unitetin kombëtar. Kjo bashkimin kombëtar”, Botimet KMSH, Tiranë, 2010, f. 11. akuzë gjente interpretim në çdo tekst

18 Shkenca Islame vërtetë është pikërisht besimi. Nëse e dukshme. Ligjet morale nuk zënë njeriu e zhvesh shpirtin për disa çaste vendin e duhur në mendimin botëror, nga mburoja e trupit, do arrijë ta për arsye se mendimi botëror mund të kuptojë mjaft mirë atë që shpirti ka gënjehet dhe automatikisht nuk mund nevojë, pra besimin. të jetë një shtyllë për qëndrueshmërinë Për sa i përket nevojës për fe, në e moralit. Duke parë këto arrihet në pikëpamjen morale, Hafizi fillimisht përfundimin se feja është mjeti më i tregon se shoqëria është një bashkësi fuqishëm për harmoninë e shoqërisë njerëzish me interesa të përbashkëta dhe zbatimin e saj të ligjeve morale. dhe shtylla e kësaj bashkësie është Shkurtimisht, Hafiz Ali Kraja ligji i moralit. Ky ligj i moralit, të cilit shpjegon që besimi është nevojë për shoqëria duhet t’i nënshtrohet, është shoqërinë njerëzore, sepse është ai që pikërisht besimi, i cili siguron stabilitet e siguron rregullin, harmoninë dhe e harmoni. Ai hedh poshtë mendimet është i vetmi faktor për shpëtimin e e atyre që pretendojnë se shoqëria saj. Besimi është burim i lumturisë mund të përparojë dhe të zhvillojë dhe i shpresës që ia bën të këndshme një jetë të harmonishme edhe pa jetën njeriut. Në një mjedis afetar nuk besim, duke shpjeguar këto tri fuqi mund të sigurohet në asnjë mënyrë (ndërgjegjja, natyra dhe shoqëria), një harmoni shoqërore, sepse individi të cilat e dënojnë ose e shpërblejnë afetar është njeri i epsheve, jeta e tij njeriun kur vepron në bazë të ligjeve të nuk udhëhiqet nga modestia në të moralit, ose kur i kundërshton ato. Për cilën mbështetet qëndresa e shoqërisë të qenë ndërgjegjja një argument i fortë dhe lavdërimi i afetarëve me njohjen është e domosdoshme të qëndrojë e ligjeve të natyrës thjesht e përforcon nën ndikimin e besimit. Gëzimi ose më shumë faktin se këta individë pendesa që ndjen njeriu janë pasojë e bëhen mjerim edhe për veten, edhe për ligjit të moralit. Për sa i përket natyrës, shoqërinë ku jetojnë. që është argumenti i dytë i ligjeve të moralit, është e vërtetë që nuk i lë pa b. Çka është Islami dënuar veprat që bien ndesh me të, por, sërish, nuk mund të sjellë dobi “Ajo dituri, pa kurrfarë i vetëm si argument, sepse natyra lajthitje, ato urdhra e porosi të qëndron indiferente kundër atyre që pakundërshtueshme, të cilat më i i dënojnë ligjet e saj të moralit. Për madhi i gjithë njerëzisë që mban argumentin e tretë të ligjit të moralit, mend historia, i dalluari ndër të që është shoqëria, mund të thuhet gjithë pejgamberët, Muhamedi (a.s.), se as kjo e fundit nuk e jep dënimin që e mësoi dhe vuri në praktikë, ose shpërblimin e merituar, sepse përmblidhet në fjalën Islam.”4 Hafiz ligjet e shoqërisë dënojnë vetëm fajet 4. Po aty, f. 23. 19 Shkenca Islame Ali Kraja shpjegon se besimet qiellore i është bindur Zotit i gjykon gjërat të vërteta kanë mbetur të njëjta në dhe u jep atyre vlerë vetëm sipas thelb përpos ndryshimeve në detaje, këndvështrimit hyjnor. Një njeri i tillë të cilat janë fryt i ndryshimeve quhet njeri me ndërgjegje të formuar kohore. Ajo që bëri Muhamedi (a.s.) dhe që adhuron të vërtetën (Zotin). ishte ringjallja dhe tërheqja drejt Hafizi shpjegon duke u bazuar në origjinalitetit të humbur, besimit, që ajete kur’anore se fanatizmi nuk e kishin praktikuar profetët para tij. pajtohet me Islamin. Disa nga ajetet Zoti e përmend këtë në Kur’an duke që e tregojnë këtë: “O ithtarët e thënë: “Ai ka urdhëruar për ju atë Librit! Përse e pështjelloni të vërtetën Fe, të cilën ta zbuloi ty (o Muhamed) me të pavërtetën dhe përse e fshihni dhe që pati urdhëruar për Nuhun, të vërtetën me qëllim?”7, “Thuaj: ‘O Ibrahimin, Musain dhe Isain, duke ithtarët e Librit! Mos i shkelni kufijtë thënë: ‘Qëndroni në fenë e drejtë e së vërtetës në besimin tuaj...’”8 Pra, dhe mos u përçani në të!’.”5 Kur’ani na tregon që duhet të jemi Besimi islam është besim këmbëngulës vetëm në të drejtën i amshueshëm. Ai nuk humbi dhe të vërtetën, sepse feja islame të asnjëherë, por, ashtu si shkencat mirën e gjen vetëm në njohjen dhe që e humbin vlerën nga padituria e adhurimin e së drejtës. njerëzve, ashtu edhe besimi islam e humbi vlerën e tij. Ka edhe nga d. Islami dhe ateizmi ata që e mohojnë pejgamberinë e Muhamedit (a.s.), duke pretenduar Besimi në një Zot të vetëm se ai ishte një gjeni që e shpiku është shtylla e parë e besimit islam. këtë besim, por ajo që ai bëri ishte Gjithësia dhe çdo qenie e gjallë, kumtimi dhe e fuqizoi këtë besim me që gjendet në të, ka një Krijues të të gjitha detajet, me të vetmin qëllim vetëm, i Cili është larg çdo cilësie që njerëzimi të ketë dobi prej tij. të mangët dhe nuk ka shëmbëlltyrë. Nga ana tjetër, janë edhe disa c. Islami dhe fanatizmi kundërshtime të parashtruara nga mohuesit, të cilave Hafiz Ali Kraja Fjala “Islam” në fjalor mbart i jep përgjigje në mënyrë bindëse kuptimin e bindjes, bindje ndaj një të dhe në formën më të bukur, duke vërtete, në Hyjni.6 Pra, çdo mysliman përdorur argumente shkencore dhe duhet të pranojë vetëm ato gjëra logjikën e thjeshtë. Fillimisht na që janë të vërteta para Zotit. Ai që tregon këtë ajet kur’anor, në të cilin thuhet: “Ata thonë: ‘Nuk ka tjetër veç 5. Kur’ani, Shura, 42/13. 6. Kraja, Ali, “A duhet feja, a e pengon 7. Kur’ani, Al ‘Imran, 3/71. bashkimin kombëtar”, f. 27. 8. Kur’ani, Ma’ide, 5/77. 20 Shkenca Islame jetës së kësaj bote, vdesim e jetojmë aftësia për të gjykuar. Gjërat të dhe vetëm koha na shkatërron’. Ata cilave mohuesit ua japin emrin nuk kanë kurrfarë dijenie për këtë, lëvizje mekanike dhe fizike janë ata vetëm hamendësojnë ashtu.”9 vetëm dhuntitë e vetëdijes dhe Mohuesit e një krijuesi të vetëm çdo arsyes. Vetëdija e çdo njeriu është e të qenë e gjykojnë për mosqenie fshehur dhe nuk mund të kuptohet dhe kjo për faktin se nuk i shohin nga të tjerët. Pra, njeriu ka ndjenja, argumentet e së vërtetës. Këta janë vetëdije dhe shpirt e më pas, ai grup njerëzish, që nuk ia kanë nëpërmjet fuqisë së kësaj vetëdijeje, ndjerë as aromën diturisë, nuk shfaqet i gjithë mekanizmi dhe jeta kanë një zemër të thjeshtë dhe, për trupore. Njeriu është një kompozim rrjedhojë, as rrezet e diturisë nuk i përbërë nga shpirti e trupi dhe kanë depërtuar në zemrat e tyre. Ka është vetëm një krijesë, sepse më disa zemra që arrijnë të zbulojnë një parë nuk ka ekzistuar. Pra, njeriu e ligj të madh, por ka edhe nga ato që ka një Krijues, i Cili ka pushtet të notojnë nëpër fushat e eksperiencës bashkojë trupin dhe shpirtin e prej dhe nuk arrijnë të marrin mësim. tyre të formojë njeriun. Zoti është Hafizi tregon se dyshimi dhe fillim i të gjitha cilësive njerëzore mohimi shfaqen tek ata njerëz që dhe është fillimi i të gjitha fuqive. zemrat i kanë të prishura dhe organet Hafizi thotë se nga asgjëja e të kuptuarit të shkatërruara, sepse nuk del asgjë, ose e thënë ndryshe, nuk mund të bëhen të qarta gjërat asgjëja nuk mund të jetë motiv për të cilat shihen me syze me xham të qenien. Edhe kuptimi shkencor thyer. Nëse do ta shihnim njeriun i ligjit të evolucionit nuk është në pikëpamje mekanike dhe fizike që ta konsiderojmë atë fillimin brenda këtij rruzullimi do dukej absolut, por, në botën e kafshëve, si një insekt, ose si një mikrob në është ligj proporcional i Hyjnisë. përpjesëtim me lëmshin e dheut. Revolucioni francez hutoi njerëzit, Por kur vetë mohuesit shtrojnë sepse hodhi një ide të zmbrapsjes tezën se mbi njeriun nuk ekziston së njeriut në periudhat primitive të një Krijues, ata bien në kundërshtim filozofisë, sipas të cilit, njeriu ishte me vetveten, sepse, sipas tyre, njeriu imagjinuar si një makinë trupore. që duket si një thërrmijë në raport Por, Monteskieu u ishte përgjigjur me rruzullin i bie të jetë një krijesë duke u thënë se, një fuqi e verbër e fuqishme. nuk mund t’i ketë krijuar këta njerëz Njeriut, privilegjin për të qenë që dinë të arsyetojnë. Ata nuk kishin më i lartë se të gjitha krijesat ia arritur ta njihnin fuqinë e mendjes mundëson prania e mendjes dhe dhe ta ndanin objektin nga subjekti. 9. Kur’ani, Xhathije, 45/24. 21 Shkenca Islame Në përfundim, Hafiz Ali Kraja ka nevojë për një prijës të ndritshëm thotë se nëse njeriu nuk njeh mendjen që të mund të jetë e fuqishme. “Ky dhe ndërgjegjen nuk duhet të ngrihet prijës i ndërgjegjes mund të jetë vetëm e ta kërkojë Krijuesin përmes Feja dhe se një moral i ndërtuar vetëm teleskopëve. Qielli është krijuar për mbi ndërgjegje personale, pa pasur si ne për ta njohur Krijuesin dhe, për ta prijës Fenë, nuk mund ta ketë vulën- arritur këtë, duhet të kemi një zemër përulëse.”10 dhe kujdes mbi veprat e krijuara nga Ai. Bukuria hyjnore kuptohet në këtë f. Islami dhe bashkimi kombëtar botë, por shihet në jetën tjetër. Disa intelektualë i sulmojnë e. Feja dhe morali besimet fetare në Shqipëri me pretendimin se nuk mund të formohet Baza e moralit duhet të jetë feja, një unitet kombëtar, për shkak se sepse besimi është themeli dhe shtylla anëtarët e besimeve të ndryshme janë e rregullimit të njerëzimit. Disiplina kundërshtarë me njëri-tjetrin. Hafiz Ali është ajo që kufizon veprat e këqija Kraja e kundërshton duke thënë se kjo e i mban ato nën kontroll dhe kjo nuk pajtohet me besimin islam. Ky ajet disiplinë është feja. Feja është më e kur’anor është vërtetues se Islami nuk i fortë se të gjitha ligjet dhe rregulloret, njeh kundërshtarë ndjekësit e Krishtit, sepse burimi i saj është i lartë. Disiplina “...miqtë më të afërt të tyre janë ata fetare nuk ndahet asnjëherë nga njeriu që thonë: “Ne jemi të krishterë”...”11 dhe e mban këtë të fundit gjithmonë Pra, në pikëpamjen e dashurisë dhe nën kontroll. Meqenëse njeriu nga dhembshurisë, të krishterët i njohim natyra është narcizist asnjë rregullore më afër. Kjo vihet re në dëshpërimin apo ligj nuk mund ta mbrojë atë më që shkaktoi te Profeti (a.s.) dhe te shumë se feja. Feja e bën njeriun që shokët e tij disfata e bizantinëve të të jetojë me vetëdijen e ihsanit (kudo krishterë ndaj persëve. që ndodhet Allahu e sheh njeriun, çdo Një tjetër tregues është edhe fakti moment, edhe pse njeriu nuk e sheh se në pallatet e mbretërve myslimanë dot). jetonin të lumtur dhe ishin gjithmonë Hafiz Ali Kraja thotë se morali të mirëpritur dijetarët e krishterë, është i nevojshëm për çdo shoqëri dhe sidomos në periudhën e dinastisë së si rrjedhojë vërtetohet edhe nevoja për Abasidëve. Sipas H. Ali Krajës, një fe. Gjithashtu shton se ka edhe nga ata dijetar amerikan në librin e tij “History njerëz që pretendojnë se feja nuk është of the Conflicts”, ka thënë: “Këta e nevojshme dhe themelet e moralit ia ngarkojnë ndërgjegjes. Por, këtë e 10. Kraja, Ali, “A duhet feja, a e pengon bashkimin kombëtar”, f. 46. hedh poshtë duke thënë se ndërgjegjja 11. Kur’ani, Ma’ide, 5/82. 22 Shkenca Islame lloj dijetarësh, që punonin në oborrin Me fillimin e luftës së botërore mbretëror të Abasidëve në Bagdad, gjendja u përkeqësua, duke sjellë kriza jo vetëm që nuk u merrej parasysh ekonomike, shumë humbje jetësh dhe vendlindja, kombësia dhe besimi, por, çrregullime, aq sa rrezikuan zhdukjen përkundrazi, si shpërblim për dituritë e shpirtit të qytetërimit. Hafizi thotë që posedonin, emëroheshin edhe se Gustav Le Bon, kur ka folur për në shkallë të larta shtetërore dhe me këtë temë, ka shpjeguar se kjo gjendje dhuratat që u jepeshin siguronin jetën tërhoqi vëmendjen e udhëheqësve e tyre.”12 Duke treguar këta shembuj të botës dhe të mendimtarëve, duke Hafizi argumenton qartë atë të vërtetë bërë që këta të fundit të arrijnë në që është në themelet e parimeve të përfundimin se shpëtimi i vërtetë bëhet vetëm me anë të rikthimit kah Islamit, pra që myslimanët, jo vetëm që ndjenjat fetare e shpirtërore. Tregon nuk i shohin si kundërshtarë anëtarët se fashistët fillimisht u përpoqën për e besimeve të tjera, por duke qenë së zgjimin e çështjeve shpirtërore. Në bashku, ruajnë dashurinë kombëtare Angli, gjithashtu, më 1924 u mblodh dhe çojnë një jetë të lumtur. një kongres fetar, i cili pati një rëndësi të madhe dhe ndaj të cilit zgjoi interes g. Drejtimi i botës së qytetëruar e gjithë bota. Hafizi thotë se nga të pas luftës sëpërgjithshme gjitha këto arrijmë në përfundimin (botërore) se, bota e qytetëruar e ka kuptuar që nga çrregullimet mund të shpëtohet Hafiz Ali Kraja bën një analizë të vetëm me ringjalljen e ndjenjave përmbledhur të gjendjeve që ka kaluar shpirtërore dhe të besimit. bota, duke treguar edhe rëndësinë që i është dhënë shpirtërores. Ai thotë h. Qytetërimi i vjetër nuk se bota është larguar nga qetësia dhe ndahet prej fesë gjendja e saj është ashtu si barka që e ka zënë furtuna e detit. Para luftës së Hafiz Ali Kraja vëren: “Qytetërimi përgjithshme (botërore) bota kishte (civilizimi) është i themeluar mbi arritur një qetësi të dukshme por, kur një grumbull të drejtash e detyrash popujt filluan të bëjnë konkurrencë të ndërsjella dhe çdo formulim i tij, që përbëhet nga parimet kryesore, ndërmjet tyre në jetën e tyre filloi të është si një gur themeltar mbi të cilin sundojë vetëm materialja. Në këtë është ndërtuar dogma e ndërtesës së periudhë feja konsiderohej si pengesë qytetërimit. Por, në rast se prishet një për zhvillimin dhe përparimin njerëzor, nga ato parime, natyrisht baraspesha e por, sërish, edhe në ato kushte, u arrit që qytetërimit tronditet dhe ai qytetërim të ruhej një baraspeshë e përgjithshme. nuk mund të qëndrojë edhe shumë 13 12. Kraja, Ali, “A duhet feja, a e pengon kohë.” bashkimin kombëtar”, f. 50. 13. Po aty, f. 57. 23 Shkenca Islame Revolucionet përgjatë shekujve e Hafizi e komenton këtë duke kanë burimin në tronditjen e ndërtesës thënë se feja ka në themel detyrimin, besimore e morale, por këtë kuptim pra të marrësh mbi vete përgjegjësi filozofët ua atribuojnë revolucioneve. ndaj të drejtës së përgjithshme dhe Qytetërimi përfitohet, mbahet dhe private. Në rastin kur nuk merret ruhet prej një fuqie besimtare, pra përgjegjësi ndaj çdo të drejte nuk është një përmbledhje besimesh. mund të themelohet liria e së drejtës. Hafizi thekson se nuk është ër kund E drejta duhet studiuar vetëm në zhvillimeve teknologjike e shkencore, pikëpamjen e lirisë dhe jo të detyrës, por këto përparime shkencore nuk sepse në detyrë nuk ka liri. Ata që nuk mjaftojnë për plotësimin e ndërtesës duan ta njohin ndjenjën e detyrës nuk së civilizimit. Këto zhvillime duhet të duhet të pretendojnë për lirinë e së shkojnë paralel me parimet morale dhe drejtës. Kombi tregon për ndihmën me kuptimet dogmatike. Kjo na bën të vëllazërore, themel i së cilës është të mendojmë se shkaqet e rënies së të një kryerit me drejtësi të detyrës së marrë qytetërimi duhen kërkuar në lëkundjet mbi vete. Meqenëse feja e shëmbëllen dogmatike. Hafizi kishte një horizont këtë detyrim nuk është kundër të gjerë dhe një formim mjaft të mirë. evolucionit, por shpirti i tij. Këtë e tregon edhe kur thotë se këto 2. “Në mes fesë dhe njërit prej janë fryt i ngjarjeve historike dhe parimeve të shoqërive shekulariste dëshmi e filozofëve me famë botërore, – lirisë së ndërgjegjes, ekzistojnë jo mendime fetare të një hoxhe. kundërshtime të mëdha, kështu që asnjë drejtim fetar, pa humbur i. Islami dhe laicizmi vetveten, nuk mund ta pranojë atë parim.” Në lidhje me këtë temë, Hafizi ka Hafizi shpjegon se çdo mjedis shpjeguar vlerën shkencore e logjike shoqëror pasqyron ndërgjegjen e të shkaqeve që laikët kanë shprehur asaj shoqërie dhe feja nuk mund për nevojën e një edukimi laik. Laikët të mendohet se ekziston pa liri të synonjë që edukata e të rinjve të jetë e ndërgjegjes. Sheriati i myslimanëve mbështetur mbi parimet laike, duke u ishte ai që ia bëri botës të njohur lirinë bazuar në këto shkaqe: e ndërgjegjes, duke e bërë pjesë të 1. “Në pikëpamje politike besimit pranimin e pejgamberëve të ekziston një kundërshtim i madh tjerë dhe duke treguar përmbledhjen midis evolucionit kombëtar dhe fesë. e të gjitha besimeve dhe ndërgjegjeve. Feja në qenien e vet shëmbëllen një Që një shoqëri të veprojë sipas administrim autokrat, kurse Shqipëria parimeve të ndërgjegjes duhet që, është shtet i lirë.” fillimisht, të jetë poseduese e një ndërgjegjeje të plotë.

24 Shkenca Islame 3. “Parimet fetare kurrë nuk me mençuri dhe këshillë të bukur mund të bashkohen me ato parime dhe diskuto me ata në mënyrën më mbi të cilat është mbështetur të mirë! Me të vërtetë, Zoti yt i di demokracia jonë.” më së miri ata që janë shmangur nga Sipas botëkuptimit të Hafiz Ali rruga e Tij, e i di më së miri ata, që Krajës kjo konsiderohet injorancë, janë në rrugë të drejtë”16. Popullin sepse në praninë hyjnore nuk intelektual binde me arsyetime ka ndarje mes demokratit dhe kategorike, kurse masës mbushja aristokratit. Kjo tregon barazinë e mendjen me predikime, këshilla dhe njerëzve në rrugën e drejtësisë dhe me shembuj të dobishëm; inatçinjve më pas na urdhëron të ecim në kur qëndrojnë në mendimin e vet, këtë rrugë duke çmuar të drejtën parashtroju çështjen me butësi e me e çdokujt. Kjo rrugë e drejtë, që arsyetime bindëse. Me këtë shihet fillon me barazinë e përgjithshme, se feja islame është gjithmonë e në hadith përshkruhet si shembulli gatshme t’i pranojë polemikat që i dhëmbëve të një krehri, që është i bëhen me qëllim të mirë. Sado që njëjtë edhe me ajetin Kur’anor: “Më dyshimi me dijen nuk përkon e as i nderuari prej jush tek Allahu është dyshimi me besimin, nuk do të thotë ai që i frikësohet më shumë Atij.”14, se feja mbyll shtegun e polemikave17. pra, përcaktohet aristokracia morale, 5. “Përparimi i shkencës ka ndërsa ajo intelektuale shpjegohet në shkaktuar dobësimin e feve, pra, këtë ajet: “A janë të barabartë ata që as moralin nuk duhet t’ua besojmë dinë dhe ata që nuk dinë?!”15. atyre se kjo gjë është rrezik.” 4. “Ligji fetar është: t’i besosh Fillimisht mund të thuhet asaj çka komunikuar feja, nuk pranon se asnjë faktor nuk mund ta zërë dyshime e kontestime.” vendin e fesë dhe ta ruajë moralin Hafiz Ali Kraja e shpjegon më tepër se feja. Hafizi thotë se feja në mënyrë të përmbledhur këtë është një administrator që e prek pretendim të laikëve, duke thënë se si njeriun deri në misterin më delikat dituria, ashtu edhe feja kanë si qëllim dhe është një realitet që depërton t’i shpëtojnë njerëzit nga dyshimet, deri në ndërgjegje. Duke qenë se duke i orientuar kah e drejta, lumturia (Meqenëse) feja i drejtohet njerëzve dhe realiteti. Që të dyja thonë realitet, të ndershëm, shpirti i të pafeve por ndryshimi qëndron në faktin lufton që të largohet prej ligjeve se ajo që thotë feja konsiderohet si fetare, sepse dëshirojnë ta jetojnë punë e mirë. Allahu thotë në Kur’an: këtë botë pa ndërgjegje. “Thirr (fto) në rrugën e Zotit tënd 16. Kur’ani, Nahl, 16/125. 14. Kur’ani, Huxhurat, 49/13. 17. Kraja, Ali, “A duhet feja, a e pengon 15. Kur’ani, Zumer, 39/9. bashkimin kombëtar”, f. 68. 25 Shkenca Islame 6. “Rregullat morale të caktuara ekzistente nuk i përshtaten nevojave tash sa mijë vjet nuk përkojnë të popullit dhe në vend të tyre mund me jetën e sotme shoqërore; pra të gjenin zbatim mjaft mirë disa ligje qëllimi ynë është që në moral të të vjetra. Gjithashtu thotë se morali zëvendësohen faktorët fetarë me fetar islam është një burim filozofik, faktorët njerëzorë.”18 i cili kurrë nuk do ta humbë vlerën Sekularistët e argumentojnë e vet të diturisë. Laikët, duke dashur vjetërsinë fetare duke e parashtruar ta zëvendësojnë faktorin moral me si arsye të mungesës së një morali faktorin njeri, mohojnë të gjitha fetar, apo ndonjë vlere të caktuar sendet që kanë lidhje morale me shkencore në këtë shekull. Por, shpirtin, duke harruar se bota në Hafizi i kundërpërgjigjet me logjikë të cilën jetojmë nuk është vepër të thjeshtë, duke thënë se shumë ligje njerëzore. Ata harrojnë se morali ofron paqe, ndërsa faktorët njerëzorë 18. Po aty, f. 61-62. janë në kundërshtim me njëri-tjetrin. Përfundim

Hafiz Ali Kraja me shkrimet e tij ka dhënë një kontribut të madh në kuptimin e mjaft temave aktuale. Me bindje të plotë mund të thuhet se Hafizi ishte një intelektual për t’u marrë shembull. Populli ynë ka shumë nevojë për njerëz si hafizi i nderuar me vlera e virtyte të larta dhe me një formim të gjithanshëm. Shpjegimet e bëra prej tij janë për t’u vlerësuar, sepse ndërthurin shkencën me fenë në mënyrë mjaft origjinale dhe të kuptueshme. Duke i dhënë rëndësi të madhe fesë edhe atdheut, ai na bën të ndërgjegjësohemi dhe të kuptojmë se, si myslimanë, kemi një detyrë e cila peshon mbi supe dhe, për ta kryer në mënyrën më të mirë të mundshme, duhet të jemi të pajisur me dije të mjaftueshme. Ai na sqaron se shoqëria dhe mbarë njerëzimi mund të zhvillohet, si në aspektin moral, ashtu edhe në atë shkencor, vetëm nëse është e lidhur me moralin fetar. Në të njëjtën kohë, duke e vlerësuar Islamin si burim lumturie dhe motivim për zhvillim të mëtejshëm, ai na shtyn të mendojmë për kontributin që ne mund të japim në shoqërinë në të cilën jetojmë.

Bibliografia

“100 Personalitete Shqiptare të Kulturës Islame”, Botimet KMSH, Botimi III-të, Tiranë (2015). Kraja, H. Ali, “A duhet feja, a e pengon bashkimin kombëtar”, Botimet KMSH, Tiranë (2010). Prof. Nahi, Hasan, “Kurani i Madhërishëm”, Instituti Shqiptar i Mendimit dhe i Qytetërimit Islam (2012). 26 Studime

Ligjërimi që u bë gurkyç i fetarisë

Prof. Asoc. Dr. Rahim Ombashi* Kolegji Universitar Bedër Fakulteti i Shkencave Humane Abstrakt Ecuria e shoqërisë shqiptare nga periudha e Rilindjes Kombëtare Shqiptare dhe këtej është shoqëruar me pasurimin dhe zhvillimin e gjuhës shqipe, që nga ana e vet i ka ndihur zhvillimit dhe përparimit të shoqërisë shqiptare në jo vetëm një aspekt. Mendimi kritik, i plotësuar nga metafizika hegeliane, i ndihmoi prijësit fetarë shqiptarë të përdornin ligjërimin e hollë libror, si stil, i cili në fillimet e veta u përdor nëpërmjet botimeve për të grishur mirëkuptimin kombëtar dhe i shoqëruar me butësi, për të cilën kishte aq fort nevojë. Ky lloj ligjërimi, që mbante gjallë shpresën dhe besimin për të ardhmen, duke iu qasur racionalitetit që pengon vendimet emocionale, grishi durimin e të gjithëve që punuan për vëllazërimin kombëtar, si një hap më tej në udhën e krijimit të ndërgjegjes kombëtare dhe në mbrojtjen e identitetit shqiptar. Filozofia e butësisë e durimit, fjalori gjegjës, fryma e ngjizur dhe konteksti i përdorimit të tij, flet për efikasitetin e stilit të komunikimit dhe nga ana tjetër, për begatimin shpirtëror të shqipfolësve, që arritën nëpërmjet tij të kompozonin ndërgjegjen kombëtare dhe jo pak ndikime të tjera prej këtij lloji komunikimi gjuhësor, i cili rezultoi shumë i suksesshëm. Ligjërimi i hollë libror u bë model dhe pasuroi edhe ligjërimin bisedor, duke arritur të dobësojë klaustrofobinë, që sëmurte masivisht te ne, duke i hapur udhë filoksenisë, si çelës për integrimet e pritshme. Hulumtimet e imta, përqasjet mes tyre dhe analizat e gjetjeve do të plotësohen mes modeleve që e dokumentojnë risinë, të cilin e solli ligjërimi që iu bë krah formimit të qytetarit shqiptar dhe nga ana tjetër përsosi vetveten. Të armatosur me këtë lloj mendësie dhe me ato mjete gjuhësore që duheshin, ligjërimi i hollë libror iu bë krah emigrantëve shqiptarë edhe në vendet ku jetuan, duke u shërbyer edhe aty në dobi të çështjes kombëtare.

Fjalë kyçe: vëllazërim, predikonjës, mendësi, klaustrofobi, këshillues, filokseni, mirëkuptim * Prof. Rahim Ombashi është dekan i Fakultetit të Shkencave Humane në Kolegjin Universitar Bedër. 27 Studime

Kristo Thanas, Imam Vehbi Ismaili, Fan Noli, Baba Rexhebi, Anthony Athanas, Boston, 1959

e llojet e ligjërimeve, të dhe më pas të ndërgjegjes sonë cilët përcaktohen nga kombëtare, si elemente që i ndihin Trrethanat në të cilat paqes humane, vëllazërimit kombëtar realizohet kumtimi, si dhe nga qëllimi e më tej. i tij, duket se ligjërimi i hollë libror ka Ligjërimi i hollë libror është njohur, një rol të veçantë në historinë tonë vlerësuar dhe përdorur qysh më herët moderne. Meqenëse qëllimi diktohet prej njerëzve tanë të letrave, por në nga nevoja, kuptohet se ai mjet i vitet ‘20 të shekullit XX, nisi të zinte fuqishëm ka nxitur në njohjen dhe vendin që i takonte, duke iu afruar përvetësimin, më pas, të qëndrimit kësisoj formatimit të emërtimit kritik të ndërthurur mes elementeve të brenda ligjërimit human. Organet filozofive Lindore dhe Perëndimore, e shtypit të Rilindjes Kombëtare, i cili mbështetet te finesa e ligjërimit, mbollën farën e këtij mendimi të që nga libror në fillimet e veta, fillon shoqëruar me metafizikën hegeliane, të bëhet pasuri edhe e komunikimit që jetësonte ide dhe përvoja nga bisedor, të cilin e bën më shprehës Lindja e Perëndimi, duke mbrojtur dhe më kuptimplotë, duke ndikuar në traditën e lashtë. Faik Konica në mirëkuptimin mes pjesëmarrësve. Ai revistën e tij Albania, e vlerësuar hap pas hapi e pasuroi përmbajtjen e si ‘enciklopedia e Rilindjes sonë komunikimit, duke luajtur rol parësor Kombëtare’, grishte fillimin e punës në forcimin e sedrës kombëtare për gjetjen e një alfabeti të përbashkët

28 Studime për shqipfolësit, si dhe për hedhjen e Gazetarëve, Mithat Frashëri, që ishte themeleve të gjuhës standarde shqipe, shkrimtar dhe gazetar jo më pak si domosdoshmëri për ecjen e kombit se historian, veprimtar kombëtar, në rrugën e duhur, duke u kujdesur shtetar, përkthyes…, përcakton si të për mbrojtjen e traditës. Fryma e tillë: mbjellë vijoi të forcohej me shpalljen e pavarësisë dhe veçmas pas viteve ‘20 “Çdo shkrimtar është një të shekullit që lamë pas. Në shkrimet këshilltar; po gazetari është edhe më e kohës punohej intensivisht për tepër akoma: një predikonjës, një zhvillimin e aftësisë në të formuarit njeri, fjalët e të cilit, të hedhura së sipri e një mendimi real nëpërmjet katedrës, mbeten e qëndrojnë. Edhe mirëkuptimit, butësisë, tolerancës e shihni sa përgjegjësi ka ai që thotë (durimit), siç thuhet te manualet e ato fjalë.” Burbaki-ve, apo vepra e Jean-Paul Sartre-it. Duke ngritur institucionet Dhe predikues (e vjetër - kulturore, shpirtërore, arsimore e predikonjës) nuk mund të jetë një “njeri shkencore, që i paraprinë krijimit të me hënë”, i vetëshpallur gazetar, që shtetit, ato jo vetëm ndihmuan në vetëm vepron pa u menduar e jo më shpalljen e pavarësisë kombëtare, por pastaj të predikojë, pra të nxisë besim. u bënë edhe model i institucioneve Njëherazi ato botime janë fakte të reja shtetërore. Në fjalën e tij në historike, që dëshmojnë për rolin që Kongres, kleriku dhe udhëheqësi kanë luajtur në formimin e ndërgjegjes shpirtëror hodhi idenë e krijimit të kombëtare, në forcimin dhe begatimin institucionit kombëtar të myslimanëve e shtetit të ri dhe, shumë më tepër shqiptarë, që do të mbronin se kaq, për vëllazërimin kombëtar, vëllazërimin mes tri besimeve, që si parakusht i ngjizjes së ndërgjegjes praktikoheshin historikisht ndër ta. kombëtare. Shumica e prijësve fetarë morën Që një ligjërim i tillë ka pasur pjesë në Kongresin e Manastirit, siç ndikim të madh në jetën shoqërore, ndodhi dhe me nënshkrimin e aktit dallohet duke parë disa shembuj nga të pavarësimit. Zijimi i gjithçkaje, që përfaqësues tipikë të kulturës dhe ishte vetëm pasqyrim pa predikim, publicistikës shqiptare. Le të niset në jo pak botime, i binte ndesh nga fillimshekulli XX, nga Bostoni, punës që po bëhej ndërkohë në Mass. i SHBA, ku doli gazeta e parë institucione, veçmas në publicistikën në shqip atje. Në numrin e fundit e kohës. Megjithatë, kjo ishte detyrë të Kombit ishte botuar një letër e së pari e gazetarëve dinjitarë, vërtet Sotir Pecit, që i ftonte botuesit të pak asokohe, por që nuk dinin të ktheheshin në atdhe ‘për të punuar jepeshin. Në vitin 1924, te shkrimi dobërisht’, ftesë e vendim që Fan

29 Studime Noli nuk e miraton. I kthen përgjigje hallet dhe mjerimet tona. Këtë e presim ish-drejtuesit te revista Dielli në shkurt me gojë hapur nga vera që vjen, po 1909, pa emër autori. Le të sqarojmë më parë duhen qërruar tradhëtorët, të cilët se pse autori nuk i nënshkruan kurdoherë janë pengimtarët më të këqij artikujt e vet dhe se si njofton emrat të zhvillimit kombëtar. Kur plasi për të e tij letrarë. Një numër të madh parën herë kryengritja e bullgarëve të shkrimesh të botuara atje, madje, Maqedonisë, kapedanët e tyre s’bënin nuk i nënshkruan, gjersa rishfaqet në punë më të madhe, përveçse helmonin prill 1909 me pseudonimin Pesimisti. tradhëtorët. Me këtë mënyrë bullgarët Pas këtij pseudonimi vijon të mos arrijtën të shoqërojnë me veten e tyre nënshkruhen shumë shkrime të tjera, gjithë fshatarët dhe të punojnë liruar deri sa nënshkruan në një shkrim me gjithë qëllimet e tyre kombëtare. Për pseudonimin Diximus dhe po vetëm neve shqiptarët do të ish shumë më në një rast tjetër pas tij rishfaqet mirë po të vihej në udhë ky mendim pseudonimi Hieronymus. Fan Noli ka praktik. Pse jo?” (Noli, 1987: 409) përdorur jo pak emra letrarë për arsye nga më të ndryshmet, por pseudonimi Kjo lloj filozofie e dhunës, që Pesimisti dëshmon realisht për duket nuk u la në Ballkanin inatçor, por problemet dhe vështirësitë e shumta, u mor me vete deri në SHBA, gjalloi që po kalonte në Boston, të cilin e edhe më pas te vetëm disa individë si metaforizon si Athina e shqiptarëve, një lloj gjendjeje emocionale inatçore sepse ata që kishin mbërritur atje si më shumë se mendësie vetjake, e emigrantë ekonomikë, kishin filluar cila mbolli përçarjen e besimtarëve të integroheshin. Kur boton artikuj, ortodoksë shqiptarë, që kishin që as nuk i nënshkruan fare, flitet për emigruar atje. Në kahun tjetër, qysh rëndimin e gjendjes së tij shpirtërore në vitin 1921, ortodoksi nga Korça, dhe nevojën për identitet, e cila e Ilo Mitkë Qafëzezi, ia nisi përkthimit afron me vendime e gjendje, që vetë të Kur’anit, nga i cili solli në shqip do t’i qortojë me të madhe pas disa vetëm disa sure, duke dëshmuar se vjetësh qëndrimi në SHBA. Pas këtij vëllazërimi mes besimeve jo vetëm shkrimi ai boton përsëri pa emër, nuk do të hepohej, por do të thellohej kësaj here te revista Dielli e Flamuri, më tej: ku në datën 14 shtator 1911, boton artikullin Kryengritje e përgjithshme në “Muhamedanë dhe të Krështerë: Shqipëri, nga i cili citohet më poshtë Le të bëjmë nga librat fetare, çështje të një fragment: kulluara kombëtare. S’është nevoja të “E kemi thënë çë sa herë që de(A)bëtojmë ndjenja të shpirtit. Nga një kryengritje e përgjithshme dhe e këjo nuk’ e gjen fare dem Shqipërin’ e rregulluar mirë, i mbulon të gjitha sotshme. Vetëm fanatizmi fetar duhet

30 Studime ndjekur edhe luftuar, gjer të shduket Sipas studimit të plotë të Nikolla krejt nga zemrat e Shqipëtarëvet Panos, të përfshirë si kapitull i 9-të që e duan Shqipërin’ e Lirë ndë brenda librit të Leusteanit, titulluar radhë qytetërimi. Tjetrazi, jemi të Kisha Ortodokse Shqiptare, Peshkopi Fan humbur…” Noli, gjatë Luftës së Dytë Botërore, nuk e kishte fshehur simpatinë për lëvizjen Toni i butë dhe grishja për e rezistencës komuniste, duke besuar vëllazërim mes dy besimeve kryesore se ajo do të themelonte një regjim, që fetare, nxjerr në pah nevojën për do t’u futej reformave liberalizuese, më tepër hapësirë për zemrën plot menjëherë pas përfundimit të Luftës. ndjenja që i arsyeton gjaku i njëjtë. Nikolla Pano nuk lë pa shtuar, se ky Fjalët: lexo, libra, mëmëdhe, kombëtar, besim i Peshkopit shqiptar në SHBA, shpirt, Shqipëtarëvet, Shqipëri, zemër, Liri, vijoi deri në fillim të viteve ‘50, kur atij qytetërim po viheshin në themelet e iu desh të përshtaste një qëndrim kritik ligjërimit të ri që po bënte vend, duke lidhur me situatën në Shqipëri. u ardhur në ndihmë përdoruesve të kësaj Ndërkohë ishte ndarë nga jeta gjuhe dhe njëherazi duke formësuar veten Faik Konica, një nga këshilluesit cilësisht. e spikatur të poliedrikut Fan Noli, Kësisoj grupimet e ngjizura pas kësisoj qëndrimi dashamirës i tij Luftës së Dytë Botërore në Boston dhe i mbështetësve përfundoi në i binin ndesh grishjes për ‘vllaznim’ konfliktin brenda Kishës Ortodokse mes besimtarëve të një institucioni Shqiptare të Amerikës (KOSHA), fetar dhe të asaj mes besimeve dhe që solli brenda saj fraksionet pro dhe degëve të tyre të ndryshme, të nisur kundër komuniste. Kur kundërshtia nga binomi Fe-Atdhe, i cili mbizotëroi u thellua, që përkoi me përkeqësimin ndër shqiptarët gjithkund dhe në e shëndetit të tij, Peshkopi pranoi ta Shqipëri shumë më herët se të shpallej vendoste kishën e tij nën juridiksionin Pavarësia Kombëtare. Lidhja dhe e Kishës Ortodokse Autoqefale të bashkëpunimi u përforcua gjatë e pas Shqipërisë (KOASH). Megjithatë, Luftës së Parë Botërore dhe që dha ai e tërhoqi kërkesën, shton Nikolla rezultat deri me fillimin e Luftës së Pano në studim, duke vijuar të mos Dytë Botërore. Për pasojë, pas Luftës, komunikonte me Kryepeshkopin Kisi në Kishën Ortodokse Shqiptare të në Tiranë. Amerikës, u çel një përçarje, aq sa Për të mos lejuar ndarjen e iu desh FBI-së të hetonte Peshkopin kishës në Amerikë, kundërshtarët e Fan Noli, i cili vijonte të ishte një nga Fan Nolit iu drejtuan Patriarkanës më të afërtit dhe më të respektuarit së Stambollit, që t’u dërgonte një e qeverisë komuniste të Tiranës. Peshkop, i cili të ishte antikomunist. (Leustean, 2010: 149) Mark Lipa i Dioqezës Shqiptare në

31 Studime Shtetet e Bashkuara të Amerikës, i cili muaj para ngjarjeve të lëvizjes së mbërriti në SHBA në dhjetor 1950, qershorit, që ndodhën edhe për mundi të fitonte besimin e vetëm 3 shkak të ligjërimeve johumane që do nga 12 famullitë e Kishës Ortodokse zinin vend, sidomos në ligjërimet e Shqiptare të Amerikës (angl. AOCA). mbajtura në Parlamentin e Shqipërisë Për të siguruar statusin e saj (atëherë Kuvent Themeltar). Në fjalën kanonik, Peshkopi Mark Lipa u e botuar në mesin e shkurtit 1924, bie bashkua me Kishën Ortodokse në sy se ajo ka zbutur marrëdhëniet Shumëkombëshe të Amerikës si ndërpolitike mes deputetëve të Kryepeshkopata Ortodokse Shqiptare. Kuvendit. Të gjithë e miratojnë Të dy dioqezat kishtare ortodokse kërkesën e Kryepeshkopit të KOASH, të mbetura nën juridiksionin e i cili do të flasë për figurën e presidentit Peshkopit Lipa dhe Patriarkanës së të SHBA. Fjala e deputetit Fan Noli Kostandinopojës (Stambollit) vijuan dokumenton kahjen pro-perëndimore të funksiononin si Dioqeza Ortodokse të shoqërisë shqiptare në përgjithësi, Shqiptare në Amerikë. e përfaqësuar në Kuvent Themeltar, Studiuesi Pano njofton me kurse lloji i ligjërimit të përdorur atje autoritet shkencor në punimin e tij dëshmon për ndikimin e tij në krijimin serioz, se Peshkopi Fan Noli iu drejtua e ‘njeriut fisnik të iluminizuar’, për të përsëri për ndihmë KOASH-it në vitin cilin kishte nevojë jo vetëm çasti, por 1965. Nga shtrati i vdekjes, ai kërkoi sidomos ardhmëria. Ligjërimi human që At Stefan Lasko (Stephen Lasko) ishte ndërkallur deri në shkrimet të shenjtërohej Peshkop i AOCA. liturgjike të cilat po silleshin në gjuhën Autoritetet gjegjëse në Shqipëri e shqipe nga personalitete, jo vetëm të miratuan kërkesën e Peshkopit Fan fetarisë shqiptare, por, njëherazi, edhe Noli, por ngritja në detyrë e Peshkopit të jetës kulturore e shtetërore te ne. Lasko, ngjalli kundërshtime të forta Ligjërimi i Fan Nolit është brenda AOCA, deri sa u zgjidh në vitin botuar me titullin: Fjala memoriale 1969, me njohjen prej tij të grupimeve. e Imzot Nolit për Uillsonin në Kuvent (Leustean, 2010: 149) Sipas të dhënave, Themeltar. Panegjirika i shkon figurës përçarja e komunitetit ortodoks së Presidentit të 28-të të Amerikës, shqiptar në SHBA vijoi deri në vitin Uoodrou Uilson (Woodrow Wilson), 2008, por ndërkohë marrëdhëniet amerikanin e madh, idealistin bujar midis dy grupeve ishin përmirësuar. dhe mbrojtësin e fortë të Shqipërisë (Leustean, 2010: 149) së vogël e të dobët, por që ishte Një tjetër pamje, që fakton në të drejtën e saj. Nga foltorja ecurinë dhe rolin e këtij lloj ligjërimi, e parlamentit pluralist, ai i fton është dokumentuar në një ligjëratë shqiptarët të vajtojnë për Uillsonin, të Fan Nolit, mbajtur vetëm disa udhëheqësin e vendit:

32 Studime “Titulli ‘Amerikan’ mjafton që të thella, por edhe dokumentimi ta bëjë popullin tonë të marrë pjesë i qasjes drejt Perëndimit prej në çdo vajtim të Amerikës, se që të parlamentit rishtar: gjithë e dimë sa të mira kemi parë prej saj. Që më 1900 Amerika ka qenë “Veç titullit ‘Amerikan’, Uillsoni kurbeti më i madh i shqiptarëve. Që ka për mirënjohjen tonë edhe një titull më 1914, kur Shqipëria u shkel prej tjetër, atë të idealistit dhe të “Profetit” të huajve, Amerika u bë vendi ku të vëllazërimit ndërkombëtar dhe shqiptarët shkonin për të shpëtuar të paqes së përbotshme. Presidenti jetën e tyre e për të fituar bukën e Uillson ishte idealist se ishte amerikan. fëmijës. Për të njëzet e pesë vjetët Ata që kujtojnë se Amerika është e fundme Amerika ka qenë për vendi ku njerëzia kujdesen vetëm për shqiptarët një fushë pune dhe një të bërë dollarë nuk e njohin Amerikën shkollë: Një fushë pune ku fitonin aq aspak. Fakti që një idealist si Uillsoni para sa ishin të zotët, dhe një shkollë u zgjodh dy herë President, arrin për ku mësonin respektin e kanunit, të provuar tezën tonë.” disiplinën, vlerën e organizimit dhe detyrat kundrejt Atdheut, kështu Më poshtë Fan Noli gjykon se që ktheheshin në Shqipëri krejt të Presidenti Uillson ishte një hap para transformuar dhe njerëz me idera të gjykimit të shoqërisë së kohës, e cila ra.” nuk e kuptoi, siç ndodh rëndom me gjenitë. Pasi u kthye nga Franca, Amerika zemërmadhe i lejoi senati i SHBA-ve refuzoi të ratifikojë emigrantët shqiptarë të themelonin Paqen e Versajës, të kryesuar prej institucionet e tyre shpirtërore dhe Paktit të Lidhjes së Kombeve, për kulturore. Atje lindi KOASH, që më pasojë Presidenti, ‘nga zenithi më pas u përcoll në Atdhe dhe gazeta i lartë ku ka ëndërruar të hipë në e revista e shoqatës panshqiptare histori të botës një njeri, u rrukullis Vatra, jep fakte që numërojnë dhe u rrëzua përdhe’, por jo figura e se ajo dërgon Kryqin e Kuq që t’i tij: lehtësonte vuajtjet e Shqipërisë, por dhe hap shkolla, sepse sipas tij, ‘një “O, çfarë rënie qe ajo, O qytetarë! nga të vetëmat, në mos e vetëmja, / Ahere ju e unë të gjithë ramë, / shkollë moderne që kemi është ajo e Dhe tradhti e gjaktë mbretëroi mbi Amerikës: Shkolla Teknike’. ne.” Nuk duhet harruar që kjo fjalë “O, what a fall, O citizens! / u mbajt jo vetëm nga deputeti, por Then you and I and all fell down, edhe nga Kryepeshkopi i KOASH, / And bloody treason reigned ndaj domethëniet e fragmentit janë over us”.

33 Studime Pas largimit nga posti i lartë, Amerika, ajo nënë bujare që Presidenti i la Shqipërisë një mbrojtëse i ka dhënë botës Uillsonin, ka për besnike, Lidhjen e Kombeve, që ishte të lindur edhe të tjerë kalorës si ay, sajesa e tij, gjersa Shqipëria u qas në kalorës të cilët të kenë mbi shqytin Lidhjen e Kombeve në dhjetor 1920, e tyre kryefjalën e Virgjilit “regere dhe u bë e aftë të mbronte veten me parvons, debellare superbos”, (kalorës bijtë e vet. Emocionohesh kur lexon të cilët të mbrojnë të vegjëlit dhe të grishjen për të nderuar një Mik të përunjin kryelartët), kalorës të cilët të Madh si një detyrim kombëtar përmes vazhdojnë dhe të mbarojnë veprën mirëkuptimit, pa dallim bindjesh, e paqes, e vëllazërimit e mirëdashjes krahine apo shtrese shoqërore: ndërkombëtare. (Duartrokitje të përgjithshme) (Ombashi, 2002; 2014) “Një herë në Parlamentin anglez Edmund Burke ka thirrur me Është fillimviti 1924, por dëshpërim: “Alas, the age of chivalry is me gjithë ndryshueshmërinë e gone” (Ajme, koha e kalorësisë shkoi). botëkuptimeve, kulturave, klasave Presidenti Uillson e përgënjeshtroi shoqërore dhe interesave personale, këtë asercon (pretendim) dhe provoi folësi merr, sipas raportuesit të në shekullin e njëzetë që ka një vend, lajmit, Duartrokitje të përgjithshme, çka i cili edhe prodhon kalorës bujarë për dëshmon se ligjërimi i hollë po fitonte të mbrojtur jetimët, të vejat dhe të përkrahës, të paktën në elitën e kohës. shtypurit. Qysh ta qajmë e ta vajtojmë Fryma pozitive nxiti lucidët e këtë kalorës pa frikë edhe pa njollë, kohës që të ftonin masën e lexuesve që ‘chevalier sans peur ni reproche!’ (U të mos e shihnin tjetrën si të kundërt të eklipsua Dielli i të vegjëlve dhe i të mjerëve). vetes, por përkundrazi. Në një shkrim U rrëzua përdhe dushku i madh publicistik, Mithat Frashëri rreket të mbi degët e të cilit kishin ndërtuar informojë lexuesin përmes ligjërimit folenë e tyre ëndërronjësit idealistë human se Bektashizmi i shton vlerë dhe nga ky oshëtim me rënkim pylli kulturës së besimeve në Shqipëri, por i errët i dheut, dhe u zhduk vizioni edhe identitetit kombëtar në veçanti. i një bote më të mirë njerëzore. (Po Personaliteti i kulturës shqiptare zemrat përpjetë!) “Sursum corda!” fton lexuesin e specializuar, duke kërkuar mirëkuptimin e tij, që të Duke bërë të vetën frymën mos lexojë gramatikisht e as vetëm kritike, që mban gjallë besimin për të kuptimisht, por edhe semiotikisht, ardhmen më të mirë, ai jep bindjen e duke e ndjerë fillimisht dhe pastaj vet se çka është mbjellë me dashuri, duke nxjerrë kuptimin në kontekstin do të rritet e shëndetshme, duke e tekstit, që e quan shpirt të teksteve shtuar: fetare:

34 Studime “Kjo panteizmë beson se fuqia Nuk i shpëton grishjes për e perëndishme ekziston në të gjithë mirëkuptim midis besimeve, duke rruzullin, e pandarë prej natyrës ftuar për dialog, që e afron dituria dhe shfaqja m’e lartë e kësaj fuqie kur shprehet se me parimin “Dituri” është njeriu. Prandaj bektashizmi bektashizmi pranon çdo kulturë beson se, për të zgjidhur të gjitha shkencore, me fjalën “Ligj” kupton çështjet metafizike, duhet marrë respektimin e ligjeve të shtetit dhe parasysh njeriu. Dhe Lajmëtarin e se çdo njeri e lë të lirë të adoptojë konsideron një nga këto shfaqje të çdo udhë për të arritur të vërtetën. larta të formës njerëzore. Parajsën Pasardhësi i frashërllinjve të shquar, dhe skëterrën njeriu i ka vetë në duke besuar te dituria dhe ligji arrin të dorë. Në këtë mënyrë, bektashisma sugjerojë edhe shtigje, që nxisin nismat përmblidhet në katër fjalë: Dituria, në shërbim të çështjes kombëtare: Besnikëria, Ligji dhe Sekti.” Reformat e Bektashizmës në Shqipëri1 “Bektashizma, po të mund të bëjë organizatë, me të cilën të vërë në Raporti që njeriu ka me lirinë, aktivitet klasën kulturore të sektit të në përgjithësi, dhe atë të besimit e saj, do të kurorëzojë me një sukses mendimit në veçanti, e ndihmon të shkëlqyer iniciativën, që kish autorin të sqarojë lexuesin, duke marrë qysh në krye të nacionalizmës e informuar shkencërisht atë, pa shqiptare.” Kokojka (Frashëri, 2017: fshehur rolin e këtij tarikati të fesë 548) islame në kulturën dhe identitetin shqiptar: Fara e shëndetshme e kësaj fryme “Si produkt i racës ariane u u rrit shpejt falë butësisë dhe durimit. përhap dhe në Shqipëri, sidomos Vetëm disa vjet më pas, gjithnjë në në një kohë kur Sulltan Mahmuti, periudhën e ndritshme të gazetarisë bashkë me prishjen e Jeniçerëve, shqiptare, arrihet një kulm, diçka për persekutoi dhe të parët e bektashizmës. të cilën as që mund të mendohej se Pjesa shqiptare erdhi në Shqipëri, mund të arrihej te një komb tjetër. ku gjeti pasonjës të vjetër dhe ngriti Bariu i KOASH mban fjalën kryesore teqetë. Çdo sekt i persekutuar është në varrimin e Prijësit të Komunitetit anëtar i lirisë. Prandaj bektashizma në Mysliman Shqiptar. Fjalët kryesore Shqipëri kurdoherë është shfaqur të përdorura janë fjalë çelësa për të tolerante e liridashëse dhe me të ndërtuar fjali, që ishin në koherencë dalë në shesh të letrave shqiptare, i të asaj, e cila synonte durim dhe adaptoi me kënaqësi, ndërsa teqetë i vetëm durim pas durimit si mendësi bëri fole të kulturës kombëtare.” e traditës, për të cilën kishte aq shumë nevojë. 1. Gazeta e Re, 11 prill 1929. 35 Studime Që Haxhi Vehbi Dibra ishte e provincializmit, klaustrofobisë e një personalitet i përkushtuar, sektarizmit, gjithnjë i udhëhequr prej si në aspektin shpirtëror, ashtu filoksenisë, që nxit të thyesh ‘pengesat dhe kombëtar, këtë konstatim e e mos marrjevet pjesë’ në nderimin përforcon edhe vlerësimi që i bëri e njeriut me ideale të shenjta dhe me fjalën e përmortshme Visarion duke mos e lënë besimin në dorë të Xhuvani (1890-1965), Kryepeshkopi politikës: i parë i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare (1929-1937). “Unë sod po e thyej pengesën e mos marrjevet pjesë, nga ana e “Flet Im-Zot Vissarioni jonë, në ceremonina të tilla: na jemi Disa pjesë nga fjala e Im- vllazën. Myslimanizmi Shqiptar Zot Vissarionit, ish-Kryetari i duhet të jetë krenar që pati në gjirin Kishës Orthodokse Autoqefale të e vet burra si i ndjeri: uroj nga zemra Shqipnis.” (Zani i Naltë, 1937/4) që të vazhdojë të ketë të tillë. Aj po ju len juve, shokë të Klerit Mysliman, Qysh në krye duhet sqaruar idealin e tij që po forcohet dita ditës: se realisht Shkëlqesia e Tij, Imzot Haxhi Vehbiu asht nga ata që i pjellë Xhuvani, vijoi të ishte Kryetar rrallë koha, Aj tashti prehet i sigurt se i Sinodit të shenjtë të KOASH, misioni i tij atdhetaro fetar qëndron ndonëse ai kishte dhënë dorëheqjen ndër duer të mira si të juejat.” nga posti i lartë i Kryepeshkopit, meqë Patriarkana e Stambollit nuk Për t’u bërë më bindës jep fakte pranoi që Imzot Xhuvani të ishte të tjera të imta që plotësojnë figurën në krye të Sinodit të Shenjtë, detyrë e tij ‘vetëm si nji Shqiptar i mirë’, që që iu dha zyrtarisht Imzot Kristofor la trashëgim për KMSH karakterin e Kisit në prill 1937, i cili njëherazi burrit: u zgjodh edhe Kryepeshkop i KOASH. (Leustean, 2010:144) “Sa i nalt e sa i math ishte edhe Kryepeshkopi pohon për lidhje në çdo rast prezantimi miku i Ynë institucionale me Haxhi Vehbiun, i dashtun, Haxhi Vehbi Dibra! Kur duke i dhënë meritën si njeri ‘që u ecte, kur bisedonte, kur qëndronte në dha dorën të Krishterëve tue u thanë mest të miqëve dhe misafirve i bante se e ndjekim, po, besimin, që na të gjithë pa ndryshim feje ta duan e ta kanë lanë trashigim të parët, porse respektojnë; nuk bani kurrë dimagogji kudo, në jetën t’onë, jemi vllazën të as rekllamë, por vetëm detyrën e tij pandarshëm’. Ai kishte punuar për të Fetaro Kombëtare si nji Muhamedan gjithë vendin e jo për një krahinë apo i mirë si u tha prej të tjerëve, por edhe një pjesë, duke luftuar sëmundjet si nji, vetëm si nji Shqiptarë i mirë,

36 Studime por edhe si nji fillosof i zoti i punëve myslimanë; fetvanë e jep myftiu i shoqnore, n’as nji tallas nuk u përul dhe autorizuar ose ndonjë njohës i mirë për as nji mik nuk u kursye, dhe n’as nji i Ligjit (arab. ulema); gjyqtari (kadiu) politikë nuk u trazue, si asht fare lehtë merr parasysh fetvanë e myftiut, por ose natyrale për çdo Kryefetar dhe vetë merr vendimin përfundimtar. sidomos në kohnat e brumëzimit të (Myrtezai, 2007: 128) Propozimi parë social-fetar-politikë dhe patriotikë juridik ftonte për profilizim ideor dhe në Shqipni; jo se ishte miku i jonë politik të parisë myslimane të shtetit personal, por pse ishte edhe nji njeri i të sapongritur, që i vuri themelin e tillë, edhe neve e pamë t’arsyeshme me një shteti laik, ku komunitetet fetare mos u kërsye por me kuxue dhe me do të përfaqësoheshin sipas parimit çqetsue pak kët mbëledhje të hirëshme të së drejtës latine ‘pares inter pares’. me fjalë tona, në kët vend shumë Revista Zani i Naltë, nr. 4, 1937, të ndershëm ku prehen eshtnat e të opinionin e saj mbi këtë veprim të dashtunve t’onë vllezër në kombësi, Vehbi Dibrës, në lidhje më Shpalljen sa do që për të parën herë ndofta, jo e Pavarësisë, e përshkruan në këtë vetëm në Shqipni, por ndofta edhe në mënyrë: të gjithë botën, për të parën herë flet nji Kryeprift Kristijan Orthodhoks në “Goja e tij e ambël e bekoi për varrin e nji Kryehoxhe Muhamedan herën e parë Veprën e Shenjtë të Mysliman. Nuk ka ma trashigim të ngritjes së Flamurit. Flamuri i jonë çmueshëm se karakteri i këti burri për i dashur do të valojë gjithmonë, bir e bij të tij që i le mbrapa njerz të pse se pati fati e lumnuëshëm qi t’a meritueshëm.” (Zani i Naltë, 1937/4: fillojë tallazin e parë me bekimin dhe 109-111) uratën e një fetari të vërtetë.”

E kishte dëshmuar burrninë kur Sqarojmë se në mjaft raste, si kishte dhënë Fetvanë për Deklaratën në Dosjen 24 AQSH, Haxhi Vehbi e Pavarësisë, kur po e nënshkruante Dibra, Kryetari i parë i Pleqësisë së në Vlorë. Fetva (arab. fatwa) del si Kuvendit të Vlorës (Hysa, 2012), propozim i zgjidhjes së ndonjë shënohet edhe si Sherif Ef. (Efendi) çështjeje juridike, interpretimi i Ligjit Dibra: 24 AQSH, F. 145, V. 1912, D. të Sheriatit, përkatësisht vendimi I-4, f. 9. formal juridik i mbështetur në Kur’an, Prijësit myslimanë e kishin në Hadith dhe në fikh; fetvaja paraqet ngulitur në vetëdijen kombëtare vendimin formal juridik lidhur me binomin “Për Atdhe dhe Fe”, duke ndonjë çështje sociale, që ka të bëjë u bërë pendë me prijësit françeskanë me trashëgiminë, martesën apo me të Shkodrës. Për këtë personalitet shkurorëzimin e bashkëshortëve të historisë sonë kombëtare, ashtu

37 Studime si dikur Frang Bardhi, që për ai vepron sipas ëndjes së vet. Pra, për Skënderbeun zgjodhi të citonte ta ndaluar dhe për ta ruajtur prej të vetëm personalitete, për fat të mirë këqijave, e vetmja fuqi është disiplina ka folur një tjetër gegë me shenjë. fetare.” (Kraja, 2016) Ka thënë At Zef Pllumi për Hafiz Ali Krajën: Në mënyrë të natyrshme, te pika e gjashtë e punimit, që e ka ndërtuar “Hafiz Ali Tari (Kraja) ishte njeri si dialog me shekullaristët, ai del në i madh për kohën e padyshim njeni përfundimin se morali fetar ka një ndër hoxhët ma të dijtun. Kishte burim filozofik, prandaj nuk i humb përfundue studimet universitare në vlera e vet e diturisë. Për më tepër, Kajro - Egjipt - dhe njihej si një teolog morali u ofron shqiptarëve atë për mysliman, që dinte shumë gjuhë dhe të cilën ëndërrojnë: mirëkuptim ishte gojëambël. Në vitin 1939 ishte brenda vetes, paqe e lumturi, duke i caktue edhe ai në delegacionin për larguar nga kundërshtitë e pafundme të çue kunorën prej Shkodre dhe, lëndore. (Kraja, 2016: 68) siç e tregon vetë Hafizi, nuk shkoi Me këtë lloj formimi filozofik, për meritë të Atë Anton Harapit. kulturor dhe kombëtar, më 30 Kujtohej shpesh fjala e mbajtun prej dhjetor 1940, ai i drejtohet poetit tij me rastin e vdekjes së Atë Gjergj gegë me një ligjërim të lartë, duke Fishtës.” përdorur vetën e dytë të ligjërimit bisedor: Hafiz Ali Kraja ishte suksesor “Poet kombëtar, o Patër Gjergj! (pasues) i idesë së Gazaliut, se politika Një orator, tue dashtë me folë mbi del në krye dhe çmohet si e para e veprat Tueja, rrin shtang e hutohet, dijeve humane, ndaj iu qas idesë se sepse ata janë shumë, janë aq të politikanët përcjellin cilësitë hyjnore, mëdhaja e të madhnueshme, sa asht duke mbajtur rendin dhe drejtësinë, vështirë me caktue se mbi cilën aso pa të cilat nuk ka as familje, as komb veprash duhet me folë. Vepra Yte e as shtet. o Poet, ka për të formue nji faqe të Te vepra e tij filozofike A duhet shkëlqyeshme në historinë politike feja, që e shkroi kur ishte 33 vjeçar, të kombit shqiptar, pse, në aktivitetin rreket të argumentojë se ndërgjegjet që ke zhvillue ndër konferencat e formuara prej burimesh jofetare, të politike ndërkombëtare, nuk kje sjellin detyrimisht konflikt: tjetër veçse me i sigurue kombit tonë të drejtat, qi ai i ka jetike e si ma i “Njeriu nga natyra është narcisoid vjetri komb në Ballkan.” dhe kur gjen rast dhe mbetet i lirë prej vërejtjeve të ligjit ose disiplinës,

38 Studime E vlerëson së pari për kontributin prandaj sot krejt populli shqiptar të për të gjithë patriotik, mbi atë fetar përulet; djelmnia intelektuale vajton që është vetëm për një pjesë të humbjen Tande e me lot në faqe popullit shqiptar, duke e këtilluar përcjellin me mallnjim e dhimbje në ‘poet kombëtar’, sepse vepra e tij në jetën e pasosun.” përgjithësi, por veçmas ajo poetike, kishte këshilluar për plotësimin e Në ato vite besohej gjerësisht se ndërgjegjes kombëtare. Kësisoj e lexohej me zemër, kësisoj vepra të tilla ka vlerësuar edhe një tjetër prelat i këshillonin për vëllazërim kombëtar, Kishës Katolike, At Zef Valentini, që pa të cilin hapat në rrugën e formimit e përqas me vlerat universale: të ndërgjegjes dhe të ringritjes ekonomike do të rëndoheshin dhe “Fishta asht nji Homer shqiptar. do të ngadalësoheshin. Kultura e Ai nuk asht vetëm nji poet i madh shkruar do t’i dëshmonte botës së kombëtar. Ai asht nga ma të mëdhajt qytetëruar se po kapej koha e humbur në botë. E randsishme asht që ai të jo vetëm me luftëra me të tjerët, por njihet prej saj.” edhe mes vetes. Ky formim i marrë në atdhe, në I bindur se kryeveprat letrare familje dhe në bankat e Medresesë janë kujtesë kombëtare që jeton së Lartë të Tiranës, do ta shoqërojë në jashtëkohësi, shpreh bindjen se imam Vehbi Ismailin, prijësin e psikika e kombit të lashtë forcohet me myslimanëve të SHBA, që të mbante tiparet e zbuluara nga poeti i madh, fjalën e përmortshme për ‘kolosin’, duke iu bërë krah rinisë shqiptare në ‘simbolin’ kombëtar, historianin rrugën e së ardhmes. Ai shkon më tej shkencëtar e patriot dhe me vlera përmes fjalës së tij të ndjerë: universale Fan Noli, i cili themeloi KOASH-in, por jo vetëm aq: “Gjithashtu edhe populli mbarë, i fushave dhe i maleve, anë e kand në “Hirësi! Si fetar unë i lutem Shqipni sot nep besën, se Lahuta e Perëndisë që t’ju falë parajsën e jote në shpirtin e tyne do të sundojë merituar dhe neve shqiptarëve, sa të jenë stinë e mote. Trima e gra, të gjithëve, të na japë durim për djelm e vajza, me fjalën shqiptare të humbjen tuaj të pazëvendësueshme, napin besën, se vllaznimin kombëtar, e të na bëjë trashëgimtarë të denjë të që ti çfaqe në Lahutë, do ta mbajnë amaneteve tuaja e pasues të zellshëm me forcë të madhe… të jetës Suaj!” Me ty, patër Gjergj, kombi Jetë e një fetari, kushtuar çështjes shqiptar mburret, naltësohet dhe dhe kulturës shqiptare. (Ombashi, madhnohet para popujve të tjerë, 2002; 2014)

39 Studime I mbrujtur me filozofinë e bëra në çdo gjuhë tjetër. Vepra ishte qëndrimit kritik, që përmes termit përkthyer nga origjinali persisht kyç ‘durim’ përcjell pozitivizëm të edhe nga Hafiz Ali Korça, por duke ngritur mbi metafizikën hegeliane, e njohur atë gjuhë të poezisë, Babai nuk mund të mos theksonte se, duke i Teqesë Bektashiane të Detroitit, i shërbyer binomit Atdhe-Fe, Fan dallon ‘shqipërimin’ nolian që nuk e Noli ishte e do të mbetej i të gjithëve. cilëson kësisoj: Në këtë linjë është edhe fjala e Baba Rexhepit, që e thekson “Faik Konica, shok dhe rolin udhëheqës të ‘Hirësisë së Tij, bashkëpunëtor i orës së parë i Kryepeshkop Fan Nolit, për të gjithë Fan Nolit në gazetën Dielli dhe në shqiptarët e Amerikës’, duke qenë federatën Vatra, kështjellë graniti një njeri i rrallë: e shqiptarizmit në mërgim, shkroi këto: “Shqipëria humbi një bir të “Fan Noli na dha neve historinë shquar, Kisha Kombëtare humbi më të mirë të Skënderbeut, heroit themeluesin dhe kryetarin e saj tonë kombëtar…” të ndritur, komuniteti shqiptar në Amerikë humbi prijësin e Por ndihmesa e tij për dhe pashoq. Në personin e Fan Nolit në gjuhën shqipe shkëlqeu në përfshiheshin cilësitë e rralla të një përkthimin e veprave liturgjike. Duke njeriu të rrallë. Cilësitë e një patrioti parapëlqyer që të vlerësojë mikun të palodhur. Cilësitë e një fetari të para vetes, si element i etikës islame, devotshëm. Cilësitë e një shkrimtari jep citimin e Faik Konicës për to: të jashtëzakonshëm.” “Përdorimi i gjuhës në Liturgji Më poshtë, prej fjalës së Baba është një nga përparimet më të Rexhepit, lexojmë se Fan Noli pati mëdha të Fan Nolit. Ditën në të cilën një influencë të madhe në historinë ai përdori për herën e parë gjuhën e kulturës shqiptare, sepse ‘ishte shqipe në Liturgji, atë ditë u shënua një thesar diturie’. E veçon mbi të një kthesë me rëndësi në historinë e gjithë që njihte, sepse, sipas tij, dilte Rilindjes Shqiptare…” në ballë të veprimtarëve shqiptarë në fushën e kulturës. Shton si Kryepeshkopi Fan Noli u vlerë edhe përkthimet në gjuhë të përpoq kurdoherë për vëllazërimin ndryshme, por nxjerr në pah vlerat e shqiptarëve dhe për përparimin e ‘përkthimit’ prej tij të Rubairave të e tyre dhe të kombit. (Dela Roka, Omar Khajamit në gjuhën shqipe, 1994) Bashkoi dashurinë e Krishtit që i vlerëson si më të bukurat e me dashurinë e Atdheut. Zoti dhe

40 Studime Shqipëria ishin idealet më të larta ku ai zhvilloi veprimtaritë më të e më të shenjta në gjithë jetën e shquara, do të vendosen një ditë në tij. Fan Noli u çmua dhe u nderua Panteonin e pionierëve të Rilindjes nga gjithë shqiptarët, por ai u çmua Shqiptare, në një Shqipëri të lirë e dhe u nderua edhe nga të huajt, si demokratike, ashtu siç e ëndërronte njeri i letrave, si udhëheqës fetar, si dhe dëshironte Kryepeshkop Fan diplomat i hollë, si orator i mprehtë, Noli. (Ombashi, 2002; 2014) si njeri me sjellje fisnike. Kur shërbente si delegat i Përmbledhje Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë, Fan Noli tregoi një zotësi Gjithçka që erdhi në jetën aq të rrallë dhe një sjellje fisnike kulturore dhe fetare shqiptare, aq të shquar, sa fitoi simpatinë dhe veçmas me fillimet e Lëvizjes së respektin e shumicës së madhe të Rilindjes Kombëtare, u përgatit me delegatëve. Dhe një ditë, kur delegati dashuri dhe kujdes nga prijësit, çka i Greqisë u shpreh në një mënyrë siguronte se do të jepte prodhim jo korrekte përkundrejt delegatëve të mbarë. Kongresi i Alfabetimit të tjerë për qëndrimin që mbanin i vitit 1908 tregoi se diversiteti i në favor të Shqipërisë, Lord Cecili i panevojshëm gjuhësor, mund të tërhoqi vërejtjen me këto fjalë: ndalej. Duke miratuar alfabetin latin, u dëshmua kahja pro perëndimore, “Ju delegatët e Greqisë, para se ku Rilindja Evropiane kishte vënë në të flisni, duhet të merrni mësim nga krye besimin te njeriu dhe, njëherazi, delegati i Shqipërisë.” qasjen me filozofinë lindore të evolucionit. Pozicioni komod midis Fan Noli dihej prej të gjithëve në Lindjes dhe Perëndimit, solli në letrat SHBA që rrihte majtas, por kjo nuk shqipe fjalët: Atdhe-Fe, hak (e drejta), e pengoi mërgimtarin politik që ta mirësi, shpirt, Shqipëri, Shqipëtar, pari, përcillte me fjalët ku shpresohej dhe pamvarësi, besë, optimizëm për të ardhmen, besohej se Shqipëria do të bëhej një fanatizëm, mbrothësi, mirëkuptim, butësi, ditë e lirë dhe demokratike: durim, tërther (N. Veqilharxhi: për sakrifikoj), përulësi, falje, zemër, libër, Me këtë besim në zemër, por, besim, besimtar, besnikëri, Rilindje njëkohësisht, me shpirt të trishtuar Kombëtare, liri demokratike, fletore, përulemi tani me respekt të thellë mirëdashje, kryelartë, kalorës, burrni, përpara trupit të tij, duke i paraqitur mbarësi, falje, civilizim, filozofi, folklor, nderimet e fundit, të bindur se etni, traditë, epos, Homer, prijetar, liturgji, eshtrat e tij, të cilat do të çlodhen në bashkëpunëtor, vëllazërim, mysliman, i tokën e bekuar e të lirë të Amerikës, krishterë, bektashi, franceskan, jezuit,

41 Studime ortodoks, Haxhi, Hafiz, At, Peshkop, prapanik, fetar, shamia e kuqe, njësiti Kryepeshkop, diplomat, orator, republikë, gueril, ylli i kuq me pesëcepa, organizata fisnik, blu, flamur i bardhë, qytetërim… bazë, byro, rrethim, rruga “Komuna të përcjella me grishjen për shpresë e Parisit”, “Shkolla e Kuqe”, oxhak, dhe besim për të ardhmen e kombit opingë…, të vendosura në kontekstet dhe atdheut. Konteksti historik dhe gjegjëse të kohës marrin vlerën e kulturor, në të cilin ato u nyjëtuan, koncepteve, që grishnin dhe nxisnin ndillnin urtësi gjatë marrëdhënies urrejtje, prishnin vëllazërimin e lënë midis shqiptarëve, duke e amanet nga të moçmit, duke krijuar përmirësuar realitetin kulturor, social konflikte ideologjike dhe klasa dhe jo vetëm. Përkthimi i Biblës dhe antagoniste, përmes ligjërimit riosh, pjesëve të Kur’anit, u pasua nga sjellja i zëvendësoi hap pas hapi butësia e në shqip e kryeveprave të letërsisë përcjellë nëpërmjet llojit të duhur të botërore, kulturës e shkencës. ligjërimit, që e kërkonte koha. Kur Publicistika, veçmas botimet e fjalë kyç doli politika/ideologjia, revistave, nxitën diskutime mbi ajo zhvleftësoi gjithçka tjetër duke neo-shqiptarizmin, që predikonte zyrtarizuar largimin ekstrem deri në ecjen përpara pa e dëmtuar mohimin e së kaluarës, që u shoqërua traditën. Fjalët, togfjalëshat, emrat, me arsimim të mangët të mbështetur nofkat, emërtimet dhe shprehjet: mbi trekëndëshin revolucionar kryengritje, helmim, hakmarrje, politikë, mësim-punë prodhuese-edukim fizik gjykim politik/ideologjik, dhunë dhe ushtarak. Njëherazi ligjërimi revolucionare, prefekt, kryeplak, bashki, i butë libror, i marrë si metodë e konservatorizëm, inat, halle, kështjellë, praktikë komunikimi me shkrim dhe forcat tona, socializëm, kapitalizëm, me gojë, pengoi sa mundi kuptimet materializëm, bej, aga, imperializëm, e figurshme të fjalëve oxhak, opingë, internacionalizmi proletar, proletkult, bujk, bej, borgjez, bankier, klerik, kolektiv, kolektivizim, kooperativë, bolshevik, proletar, komunist, ateist… mjerime, duhen qërruar tradhëtorët, duke u përpjekur të pengonte pengimtarët më të këqij të zhvillimit përhapjen e ideologjisë bolshevike, e kombëtar, lufta e klasave, mikroborgjezi, cila gjeti strehë te shtresa e mesme borgjez, autokritikë, egoizëm, moral e sapokrijuar, e cila, kryesisht mes proletar, zakone prapanike, fletërrufe, qëndrimeve emotive, iu bë krah emancipim i gruas, aksionist, satrapi përçarjes sociale, ligjëroi dhunën Zog, regjim antipopullor, i arratisur, dhe hakmarrjen klasore, mbolli vullnetar, pas(a-u)nik, varfanjak, Xhem urrejtjen që mezi priste ardhjen e komunisti, atentatori, zbor, kleçkë/ pesimizmit apokaliptik. Në anë të njollë në biografi, rrethi familjar, dosje, kundërt me iluzionet e përhapura tesër partie/rinie, anëtarësim, kulak, prej saj, kultura e komunikimit fituar

42 Studime mes ligjërimit të butë libror ftonte si mendësi intelektuale, që nxiste dhe shpresonte për mirëkuptim, që për më shumë grurë sesa heroizma. i parapriu vëllazërimit kombëtar, si Ajo u bë kulturë e kohës sipas së bazë për ecurinë e dëshiruar, veçmas cilës u ngritën sjellja e individit dhe në krijimin e ndërgjegjes kombëtare. institucionet politike. Në përhapjen Ndikimi ishte i dyfishtë. Ligjërimi e ligjërimit libror të butë ndihmuan i butë libror ndihmoi në forcimin fjalorët shpjegues shqip të kohës e sedrës vetjake dhe në krijimin e dhe kur u vyshk nga furtunat ndërgjegjes kombëtare, si dhe të e kohës ideologjike moniste, u pranimit të qëndrimit kritik pasuruar ndalua, u përçmua apo u përjashtua me filozofinë e evolucionit, por, nga ligjërisht nga përdorimi në Atdhe, ana tjetër, kjo lloj kujtese kolektive sepse filloi mbjellja e fjalorit dha ndihmesën e vet në pasurimin e politik revolucionar, që do të rriste këtij lloji të komunikimit me anë të mendësi e praktika revolucionare, gjuhës. atë e morën me vete dhe mundi të Baza e hedhur nga prijësit mbijetojë te mërgimtarët, kryesisht fetarë shqiptarë shërbeu si themel i në SHBA, Itali, Gjermani e gjetiu, të shëndoshë për ecurinë e mëtejshme cilët binomin Atdhe-Fe, si dëshmi e të kësaj prirjeje komunikimi masiv, ndritur e ligjërimit të butë libror, e e cila, me kohë, u përhap më gjerë mbajtën gjallë.

Bibliografi

- “100 personalitete shqiptare të kulturës islame”, botimet KMSH, Tiranë, 2012. - AQSH, F. 882, d. 5, v. 1919, f. 30. Bashkëpunimet e Vehbi Dibrës në lidhje me emërimet në Qeverinë Shqiptare dhe gjyqin e sheriatit. - Bello, Hasan. Shkëputja e Shqipërisë nga Kalifati Osman dhe përpjekjet e bëra për autoqefalin e xhamisë shqiptare, në: “Gjurmime albanologjike-SSHH, nr. 40, IAP, Prishtinë, 2011: 139; 145; - Caushi Sulo, Ilira. Klerikët e harruar të pavarësisë, në: “Pavarësia e Shqipërisë dhe sfidat e shtetit shqiptar gjatë shek. XX”, UT- IH, Tiranë, 2007, f. 86. - Ceriq, Mustafa. Kritika e fetarisë së kulluar, “Univers”, Tiranë, 2018/19:308- 321. - Xhelili, Qazim. Vehbi Dibra-personalitet dhe veprimtar i shquar i Lëvizjes Kombëtare, albin, Tiranë, 1998, f. 21, 200. - Dibra Haxhi, Ismet. Flet drejtori i Medresesë, “Zani i Naltë”, nr. 4, Tiranë, 1937, f. 105. Shih: Parashkresë e përkohshme për organizimin e Sherisë në Shqipëri, Shkodër, 1917. 43 Studime - Dela Roka, Roberto Moroco. (1994) Kombësia dhe feja në Shqipëri 1920 - 1944, (Përktheu nga origjinali Luan Omari), SHB, “Elena Gjika”, Tiranë. - Fjalori Enciklopedik Shqiptar 2, ASHSH, Tiranë, 2008, f. 1260. - Isufi, Hajredin. (2008) Feja dhe Flamuri: Dom Nikollë Kacorri, Pegi, Tiranë: 349. - Kraja, Hafiz Ali. (2016) A DUHET FEJA A e pengon bashkimin kombëtar, Tiranë. - Leustean, Lusian N. (2010) Eastern Christianity and the Cold War, 1945-91, London and New York. - Morina, Qemajl. Mbi fenë, atdheun dhe kombin, “Takvimi” nr. 39, Kryesia e Bashkësisë Islame të Kosovës, Prishtinë, 1998. - Myrtezai, Ekrem. (2007) Fjalori i terminologjisë fetare, BIK, Prishtinë. - Noli, Fan S. (1987) Vepra 2 – Publicistika (1905-1925), Tiranë. - Ombashi, Rahim. (2002; 2014) Po vjen Noli…, Korçë; Tiranë. - Xhelili, Qazim. Vehbi Dibra, hoxhë dhe patriot i shquar i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, në: “Feja, kultura dhe tradita islame ndër shqiptarët”, KBIK, Prishtinë, 1995, f. 394; - Xhelili, Qazim-Kadiu, Arian. Vehbi Dibra-Figurë komplekse e personalitetit të shquar mysliman dhe Lëvizjes Kombëtare, “Perla”, nr. 3-4 (31), Tiranë, 2003, f. 44-63. - Xhuvani, Visarion. (1887-1965), Kryetar i parë i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, shih: Fjalori enciklopedik shqiptar 3, ASHSH, Tiranë, 2009, f. 2961. - Zani i Naltë. (1937) Flet Im-Zot Visarioni, Nr. 4, Tiranë, 1937: 109-111. - Zekaj, Ramiz. (2002) Zhvillimi i kulturës islame te shqiptarët gjatë shek. XX, ISHMQI, Tiranë: 290.

Revista-gazeta

- Hysa, Mahmud. (2012) Haxhi Vehbi Dibra - Kryetar i parë i Pleqësisë së Kuvendit të Vlorës, “Kosova Sot”, nr. 4569, Prishtinë, 19 maj. - Izeti, Metin & Ismaili, Adnan. (2016/17) Modernizimi dhe sfidat e diskursit fetar, Univers AIITC, Tiranë. - Nuro, Kujtim. Toleranca dhe harmonia e fesë islame te shqiptaret- faktor i rëndësishëm për çështjen kombëtare, në:” Univers” nr. 1, ISHMQI, Tiranë, 2001, f. 125-126.

Webliografi

https://orientalizmi.wordpress.com/tag/fehim-zavalani/ - Ahmeti, Nuridin. Vehbi Ef. Dibra në lëvizjen kombëtare shqiptare.

44 Studime

“Medresetë e Shkodrës” (nga fillimet deri në vitin 1947)

Prof. dr. Njazi Kazazi Departamenti i Gjuhësisë Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi”

Abstrakt Ky studim u ndërmor me dëshirën për të ndriçuar sadopak punën e mësuesve dhe të nxënësve të medreseve, ndihmesën që kanë dhënë ato në çështje kombëtare dhe në edukimin e breznive të reja, si dhe për të vënë në vend atë që është mohuar për gjysmë shekulli e për të zënë edhe ato vendin që u takon në historinë e arsimit shqiptar, këtë të drejtë të ligjshme që ua japin ditët e bardha të demokracisë që erdhën te ne. Por, ashtu si për një poet tonin të njohur, edhe për ne “…demokracia nuk është një makinë elektronike llogaritëse për të gërmuar në koleksionet e gazetave dhe të revistave gjysmëshekullore dhe për të numëruar fjalitë dhe frazat e botuara nga njëri apo tjetri dhe për t’i përdorur si argumente akuzimi”.

1. Hyrje një ndihmesë modeste në punën e këtyre shkollave, për rëndësinë onografia “Zhvillimi e tyre në arsimin dhe edukimin e i arsimit të mesëm masave të popullit, për përgatitjen Mnë Shkodër (Nga e intelektualëve, që punuan dhe fillimet deri në vitet ‘20 të shekullit kontribuuan në fushat e ndryshme të XX)”, shtëpia botuese “Rozafa”, jetës, që nga drejtimi i shtetit e deri Shkodër, 2014, që po paraqesim, si mësues në shkolla të ndryshme të synon të ndriçojë sadopak historinë vendit.1 dhe traditën e arsimit të mesëm në 1. Libri është paraqitur në Jurinë për të marrë trevën e Shkodrës e kësisoj të japë titullin “Kandidat i shkencave pedagogjike”, 45 Studime Gjatë këtyre 26 viteve janë botuar - Shefik Osmani: “Shpalime shumë vepra madhore dhe monografi, etnopedagogjike- Panoramë të cilat në mënyrë të përmbledhur do retrospektive e mendimit pedagogjik t’i përfshijmë në këtë botim, (duke shqiptar”. Vëllimi 2. Tiranë, 2008. shfrytëzuar disa prej tyre) si: - Shefik Osmani - Njazi Kazazi: - Akademia e Shkencave e “Abetaret Shqipe dhe trajektorja e Shqipërisë (më pas ASHSH): Fjalori tyre historiko-pedagogjike”. Botim Enciklopedik Shqiptar (më pas FESH). i MASH dhe i Shtëpisë botuese Botim i ri. Grup autorësh. Vëll. 1-2. “Idromeno”, Tiranë, 2000. Tiranë, 2008. Vëll. 3. Tiranë, 2009. - Tomor Osmani: “Komisia - Ministria e Arsimit dhe e Shkencës Letrare Shqipe në Shkodër (1916- (më pas MASH), Instituti i Studimeve 1918)”. Shtëpia botuese “Camaj- Pedagogjike (më pas ISP): “Historia Pipa“. Shkodër, 2004 (Rib. 2009, e arsimit dhe e mendimit pedagogjik 2012). shqiptar”. Grup autorësh. Tiranë, 2003. - Tomor Osmani: “Udha e - Komuniteti Mysliman i shkronjave shqipe-Histori e alfabetit”. Shqipërisë: Enciklopedi – “100 Botim i ASHSH. “Ilar”, Tiranë, 2008. Personalitete Shqiptare të Kulturës - Vehbi Hoti: “Luigj Gurakuqi, Islame”, Shekulli XIX-XX. Editor Dr. për shkollën shqipe dhe arsimin Genti Kruja-Andrin Rasha, Tiranë, kombëtar”. Monografi. “Camaj- 2012. Faqe 307. Pipa“, Shkodër, 2002. - Komuniteti Mysliman i - Vehbi Hoti: “Ethem Osmani Shqipërisë: Kolana “Zani i Naltë” ‘Mësues i Popullit’” (Monografi), - Organ i Komunitetit Mysliman “Camaj- Pipa”, Shkodër, 2012. Shqiptar, themeluar më tetor 1923, - Mentor Quku: “Historia Vëllimi i Parë, vitet 1923-2024-1925. 100-vjeçare e shkollës së Barbullushit Editor Dr. Genti Kruja. Tiranë, Mars, (1901-2001)”, Shtëpia botuese “Lilo”, 2014. Faqe 704. Shkodër, 2001. - Shefik Osmani: “Reflekse - Iljaz Gogaj: “Shkolla teknike etnopedagogjike”. Vëllimi 1. Tiranë, dhe Harry Trevlye Fultz”. (Botim i 1998. rivështruar). Tiranë, 2010. - Ilir Kanini: “Arsimi në Shqipëri në vitet e Luftës së Parë Botërore”. më 28.12.1992, të përbërë nga Prof. Bedri Dedja, Akademik; Prof. dr. Hysni Myziri; (Zona e pushtimit Austro-hungarez, BVSH Qazim Kashari (udhëheqës shkencor 1916-1918). Tiranë, 2001. i disertacionit); Prof. dr. Vilson Kuri dhe - Ludovik Shllaku: “Shkollat Prof. dr. Kujtim Bevapi (dy të fundit nga klerikale”. (Vështrim historik nga UE “A. Xhuvani”). Oponencat u mbajtën fillimet deri në vitin 1924). Monografi. nga Dr. Mikel Prenushi dhe Prof. as. dr. Marjana Sinani (punonjëse e ISP). “Camaj-Pipa”. Shkodër, 2002. 46 Studime - Pipa, Fehime: “Një shekull - Eljaz Kraja- Ahmet O. Osja: shkollë shqipe”, (1861-1961). “Themelet e një Medreseje” (Fillimet “Shêjzat”, Romë, 1961, nr. 7-8; 1962, e medresesë “Haxhi Sheh Shamia” si nr. 1-2; 1962, nr. 3-4; 1962, nr. 5-6; një institucion i ri arsimor), Shtëpia 1962, nr. 7-8; 1962, nr. 9-10; 1962, botuese “Camaj-Pipa”, Shkodër nr. 11-12; 1963, nr. 3-4. 2008. Faqe 229. - Zenepe Dibra: “Fjalor - “Medreseja e Shkodrës në enciklopedik i hapësirës shkodrane”, vite” 2000-2010, Ideoi: Elona Sytari, EBP “Gjegj Fishta”, Lezhë, 2015, Përgatiti për botim: Dr. Irida Hoti. Faqe 772, Shtëpia Botuese “Progresi”, 2017, - Zenepe Dibra: “Fjalor Faqe 238. enciklopedik i hapësirës shkodrane”, Ajo që na shtyu për t’i hyrë kësaj EBP “Gjegj Fishta”, Lezhë, 2016, pune ka qenë qëndrimi zyrtar i partisë- Faqe 886. shtet gjatë 47 vjetëve të regjimit - Smajl Bala: “Historiku i komunist. Ky qëndrim është paraqitur shkollave dhe mësuesit e Shkodrës zakonisht: në lënien në heshtje të (1662-1945)” në dy vëllime: Vëll. I, këtyre shkollave, në denigrimin e tyre, Vëll. II. Shkodër, 2011. pa parë asgjë pozitive tek ato. - Fiqiret Hoxha: “Fletët e Jetës, Nga propaganda zyrtare “Shkolla histori pedagogjike ndër vite”, e vjetër feudo-borgjeze e paraçlirimit u (Historiku i shkollave Rus, sot godit rëndë si në përmbajtje, ashtu edhe në “Skenderbeg”), Botimet “Camaj- metodë”, pasi Partia, e udhëhequr nga Pipa”, Shkodër, 2010. Enver Hoxha, përcaktimin e rrugës - Abdullah Poti: “Shkollat e së zhvillimit revolucionar të arsimit mësuesit në Anën e Malit”, Shtëpia në Shqipëri e realizoi “…në luftën që botuese “Camaj-Pipa”, Shkodër, i bëhej shkollës së vjetër”. Në kushtet e 2010. një totalitarizmi të tillë dhe të një -Kujtim Shimaj: “Historiku politizimi të tejskajshëm “...autorit i arsimit në Zonën e Bushatit”, i lejohet liria e mendimit në trajtimin e Shtëpia botuese “Pakti”, 2011. historisë, por brenda caqeve ku ajo nuk - Njazi Kazazi: “100-vjetori binte në kundërshtim me disa postulate të i shkollës Normale të Shkodrës”, ngurtësuara marksiste-leniniste.”2 “Zani i Naltë”-Themeluar më 1923, Studiues - titullarë të këtyre Viti V, (XIX), Nr. 19 (172), Viti 2017, fushave kanë theksuar se këto shkolla f. 44-49. kishin “frymë fetare e klerikale, reaksionare - Njazi Kazazi: “95- vjetori i dhe antikombëtare, në shërbim të padronëve Gjimnazit të Shtetit”, “Zani i Naltë”- të huaj...” dhe se ajo ishte “…shkollë me Themeluar me 1923, Viti VI (XX)- 2. Stefanaq Pollo, Skematizmi-dhunë në Nr. 21 (174), Viti 2017, f. 51-60. historinë e popullit, “Drita” 12.5.1991, f. 5. 47 Studime karakter antidemokratik e mbi të gjitha me me të cilat kanë punuar; punën e një frymë të tërbuar agresive antikomuniste” mësuesve dhe nxënësve që dolën nga dhe më poshtë si për merak rithekson këto shkolla; vendin që zinin lëndë “një kështjellë (Kolegja Saverjane dhe të ndryshme dhe formimi teoriko- Gjimnazi “Illyricum” - shënim i Nj. praktik që jepnin ato; rregullsinë e K.) e vërtetë e reaksionit kulturor dhe punës në dokumentacionin shkollor; ideologjik në shërbim të të huajve…. me lidhja e shkollës me prindërit frymë jo vetëm antipopullore, por, siç thamë dhe njohja e opinionit publik me edhe antikombëtare.” rezultatet e shkollave në fjalë; punën Pikërisht për të ndriçuar sadopak edukative dhe kulturore të shkollës; punën e mësuesve dhe të nxënësve botimet për shkollën dhe kualifikimin të këtyre shkollave, ndihmesën që e mësuesve; bazën materiale dhe kanë dhënë ato në çështje kombëtare bibliotekat shkollore, duke shërbyer dhe në edukimin e breznive të reja, si përvojë për punën e sotme dhe në ndërmorëm këtë studim me dëshirën të ardhmen. për të vënë në vend atë që është mohuar për gjysmë shekulli, për të 1 - Shkollat Osmane zënë edhe ato vendin që u takon në (Shekulli XVIII- 1912) historinë e arsimit shqiptar, këtë të drejtë të ligjshme që ua japin ditët e Siç dihet, sundimi osman në bardha të demokracisë që erdhën tek Shqipëri vazhdoi për afro 500 ne. Por, ashtu si për një poet tonin të vjet, por edhe gjatë kësaj kohe ka njohur, edhe për mua “…demokracia pasur njëfarë arsimi dhe kulture, nuk është një makinë elektronike llogaritëse ndonëse bëhej në gjuhët orientale për të gërmuar në koleksionet e gazetave me përmbajtje fetare, shkencore e dhe të revistave gjysmëshekullore dhe për letrare. të numëruar fjalitë dhe frazat e botuara Është theksuar edhe nga nga njëri apo tjetri dhe për t’i përdorur si studiues tanë të njohur se “…për sa argumente akuzimi.” 3 u takon influencave të huaja, influenca Natyrisht kemi synuar t’iu bëjmë turko-orientale në gadishullin e Ballkanit të njohur studiuesve të arsimit, shkollës është koncetruar qysh në fillim kryesisht dhe të mendimit pedagogjik shqiptar, në qytete dhe së këndejmi u zgjerua pak si dhe opinionit tonë në përgjithësi, nga pak duke u shtrirë dhe mbi katundet. disa probleme që lidhen me: hapjen Influenca turke ka qenë influencë qytetare, e këtyre shkollave (kuadri i të cilave ajo shprehej si në jetën e përditshme sociale plotësohet në fillimin e viteve ‘20 të dhe shtëpiake, ashtu edhe në doke, zakone, shekullit XX.); programet e tekstet në gjuhë e në muzikën popullore.” 4 3. Dritëro Agolli, O tempora, O mores!, 4. Dr. Eqrem Çabej, “Për gjenezën e “Drita”, 13.01.1991. literaturës shqipe”, Shkodër, 1939, f. 7. 48 Studime

Shkollë, viti 1878, foto Marubi

Kështu, siç duket, ka ndodhur thuajse gjithë vendin tonë, flet edhe edhe në Shkodër, si qendër e një për gjendjen arsimore të vendit. vilajeti. Por historia e saj e shekujve Çelebi jep të dhëna interesante dhe XV e XVI e deri në gjysmën përshkruan me hollësi natyrën dhe e shekullit XVII është mjaft e gjendjen ekonomike-shoqërore. Për errët, gjë që vërtetohet edhe nga Shkodrën, veç të dhënave të tjera, historianë të huaj e shqiptarë, duke si: Varoshi ka 15 lagje, 10 dejlane, mos transmetuar kështu të dhëna të banorët e Shkodrës janë kryesisht argumentuara dhe të plota edhe për shqiptarë, që flasin krejt shqip, e të gjendjen reale të arsimit në Shkodrën dhëna të tjera të rëndësishme me e kësaj periudhe. Ndër dëshmitë karakter historik dhe etnografik, e para të kësaj periudhe është thekson se: “… ka dhjetë xhami dhe libri i udhëtarit turk Evlia Çelebi pranë çdo xhamie nga një medrese.”5 (1611-1684), i cili në vëllimet VI Mendimi ynë është se këtu nuk bëhej e VIII të veprës së tij 10-vëllimshe fjalë për medrese në kuptimin e një “Seyahatname” (përkthyer në shqip shkolle të mesme (që u krijuan më me titullin “Shqipëria para dy shekujsh” vonë dhe për të cilat do të flasim më Tiranë, 1930), autori, i cili ka shëtitur 5. Evlia Çelebi, vepër e cituar f. 154- 161. 49 Studime poshtë), por për një shkollë të ulët dhe kulturë paraosmane në Shqipëri (mejtep) për mësim besimi. Është dhe se numri i intelektualëve nuk interesant fakti që sjell udhëtari ishte i papërfillshëm. turk për gjendjen klasore të qytetit, Ndonëse nuk është objekt i duke theksuar se “…populli i Shkodrës studimit tonë, theksojmë se hallka është shumë klasësh: peshkatarë, ushtarë, kryesore arsimore e kësaj periudhe tregtarë, detarë, industrialë, intelektualë, kanë qenë mejtepet (shkolla fillore (nënvizimi im Nj. K.) e bujqit e dhe foshnjore). Në mbështetje të vreshtave”,6 gjë që na lë të kuptojmë të dhënave dokumentare dhe të se në Shkodrën e kësaj periudhe kujtimeve, apo të dëshmive të ish- kishte njerëz të edukuar në shkolla nxënësve të tyre të fillimit të shekullit: vendase, ose në shkolla të huaja, - mejtepet ndërtoheshin pranë dhe ua jepnin këtë kulturë në forma xhamive të qytetit dhe të pazarit; të ndryshme të tjerëve. Por fakti që - në mejtepet e qytetit shkonin intelektualët veçohen si grupim më fëmijë të moshave të vogla, kurse në vete, forcon mendimin e dhënë edhe ato të pazarit edhe djem të moshave nga studiues të tjerë për një arsim të mëdha;

6 Po aty, f. 160.

Mejtepi i xhamisë së Plumbit, foto Marubi

50 Studime - kryesisht punohej me këtë - Mejtepet deri në kohët e vona radhë pune: a) u mësohej nxënësve janë njohur me emrat e hoxhallarëve në fillim arabishtja, duke u shkruar në që jepnin mësim në to, ose që i kishin një fletore Elifbaja, b) pastaj kalohej hapur. Edhe sot kujtohen nga të në Jasin, e cila mësohej përmendësh. moshuarit e Shkodrës. Një paraqitje Në klasat më të larta mësohej edhe të plotë të tyre ka bërë edhe z. Smajl matematikë e kaligrafi osmane. Bala në librat e cituar.8 Këtë e vërteton edhe një studim Në pazarin e Shkodrës, që nga për mësuesit e hershëm të Shkodrës shek. XVIII e deri në fillimin e që mendohet se është bërë nga Z. shekullit XX përmenden se kanë M. Harapi, botuar në katër numra punuar rreth 8 mejtepe. të revistës “Përparimi” (nr. 6-10 viti Megjithëse nuk kemi gjetur 1915), ku thuhet: “Muslimanët janë ndonjë të dhënë të saktë për datat përkujdesë për mejtepet e veta e zell të madh e fillimit të tyre, vetë emërtimi si në kanë pasë që fëmijët xejshin posë punëve të rastin që po përmendim: Mejtepi fes së vet, sado pak me këndu, me shkru e i Mulla Ferhatit të Mulla Tafil me ba hesap”. Dobraçit, (ku ka marrë mësimet e Kujtojmë se në shkollat osmane para Daut Boriçi)9, flet për vjetërsinë të kësaj kohe mësohej: “gjuhë arabe, e tyre. Mejtepet e pazarit kanë aritmetikë, kozmografi, Kur’an”.7 vazhduar punën deri rreth viteve Mejtepet ndërtoheshin nga të para të shekullit XX. Pas kësaj ndonjë bamirës, ose përdoreshin kohe u shtuan mejtepet e qytetit, lokalet e ndonjë vakfi. veçanërisht pas shtrirjes së tij, kur - Nxënësit rrinin në gjunjë qendra e administratës u shpërngul përpara hoxhës dhe kishin përpara atje. Sipas të dhënave na rezulton se stola të gjatë, ku mbështeteshin ose në qytet ka pasur 10 mejtepe të tilla. vinin librat. Ndër më të njohurit është ai i Molla - Nxënësit ishin të ndarë në Medos.10 rreshta, në vend të klasave çdo rresht 8. Shih më gjatë: Smajl Bala, “Historiku i konsiderohej një klasë. shkollave dhe mësuesit e Shkodrës, 1662- Bashkëkohësit, sipas kujtimeve 1945”, V. I, Shkodër, 2011, f. 26-58. të njërit prej nxënësve të Molla 9. Shefik Osmani-Njazi Kazazi: shih më Medos, z. Tahir Selim Kazazit, gjatë në “Abetaret shqipe dhe trajektorja e tyre historiko-pedagogjike” Botim i MASH tregojnë se kishte disiplinë të fortë dhe shtëpisë botuese “Idromeno”, Tiranë, dhe nxënësit mësonin Kur’anin dhe 2000, f. 367. Shih për Daut Boriçin, f. 85- mësime të tjera për të cilat folëm më 92. sipër. 10. “Do mësuesa të hershëm mysliman në Shkodër”, “Përparimi” V. 1915, nr. 10, f. 184. 7. “Enciklopedi pedagogjike”, Moskë 1968, Të dhënat janë marrë nga studimi i Hamdi f. 331. Bushatit “Gjendja arsimore e Shqipërisë në 51 Studime Mejtepe të tilla ka pasur edhe në b) ruzhdije ose qytetëse 3-klasëshe fshatrat e banuara nga myslimanët të (quhet edhe mektebi ruzhdije ose mbajtura nga imamët e xhamive në ruzhdije mylkije); Bushat, Trush, Mëlgushë, Barbullush, c) idadije (e mesme) të llojeve të Kosmaç, Bërdicë, Ana e malit, Krajë, ndryshme, si: Postrribë, Guri i Zi, Ura e Shtrenjtë, - idadije mylkije (gjimnazi civil), që Drisht, Reç, Repisht, Grizhë, Koplik, duhet të jetë hapur në vitin 1906. Sami etj. Frashëri në fjalorin e tij “Kamus-i turki” Perandoria osmane mbas thekson: “Kjo shkollë kryhet pas fillores dhe reformave të “Tanzimatit”, nën ruzhdijes. Personeli mësimor përbëhej nga të shembullin e shkollave perëndimore, huaj, kishte edhe 2 mësues shqiptarë. bëri disa ndryshime edhe në sistemin Shkolla me programe perëndimore, po 11 arsimor të saj. Në këtë mënyrë u dukën bëheshin edhe gjuhët e lindjes” edhe në Shkodër shkollat e para katër - mektebi asqerie (shkolla klasëshe-iptidaije (fillore), ato tri- ushtarake). Mektebi ruzhdije i asqerije klasëshe (Rruzhdije ose qytetëse) dhe (shkolla ushtarake osmane) e filloi punën në vitin 1901-1902, panë furrës më vonë Gjimnazi katërklasësh-idadije. së madhe ushtarake, (furra e Bejlikut). Megjithatë, ndryshimet dhe Punën mësimore e filloi në vitin 1902. plotësimet në planin mësimor i Drejtorët ishin ushtarakë me grada gjykojmë nga dëftesa shkollore të të larta. Personeli mësimor përbëhej këtyre viteve (të konsultuara nga ana nga ushtarakë, klerikë e civilë. Tre nga jonë), që janë një tregues konkret për 13 mësuesit që ishin gjithsej, ishin këtë. hoxhallarë të diplomuar në medresenë Si rrjedhojë e reformave të e Stambollit (Haxhi Ibrahim Kaduku, përmendura më lart edhe në Shkodër Molla Hysen Vuthi e Haxhi Hafiz Abaz u hapën herë pas here shkolla të Golemi) dhe jepnin lëndët arabisht, ndryshme, të cilat mund të klasifikohen persisht e Kur’an; kurse i vetmi mësues në tre grupe: civil, Sheuqet Kraja, jepte kaligrafi a) shkolla foshnjore dhe fillore osmane dhe histori. Duke gjykuar (mejtepi dhe iptidaije-4 klasëshe), ku nga dëftesat e kësaj shkolle mund të hyjnë edhe inas mektebi (shkolla fillore krijojmë një mendim të përafërt për e vajzave) dhe nemune-i kebir (shkolla planin mësimor të saj. Kështu, mësohej model); osmanisht, letërsi osmane, arabisht, persisht, frëngjisht, matematikë, periudhën osmane”, “Shkodra dhe motet” gjeometri, algjebër, trigonometri, (Traditë, ngjarje, njerëz), Shkodër, 1999, f. hartografi, histori, gjeografi, kontabilitet, 19-95 të ballafaquara edhe me studimin e vizatim e gjimnastikë. Prof. dr. Sh. Osmanit “Mësuesit e shkollat e para në Shkodër për gjuhën e lirinë kombëtare” në 11. Sami Frashëri: “Kamusi-i turki”, V. 1317 “Arsimi popullor” nr. 3, 1963. h. (1900), f. 130. 52 Studime Sipas statistikave të kohës, rrjeti i fillim kishte drejtor shqiptar, pastaj në shkollave osmane, fetare dhe zyrtare, drejtimin e saj erdhi i quajturi Mustafa nga fundi i shekullit të XIX u rrit Bej, me studime universitare të kryera shumë. Më 1894-1895 ekzistonin 110 në Paris. Drejtori i ri e pajisi mjaft mirë shkolla të tilla në qytete e në fshatra, nga shkollën me orenditë e nevojshme të cilat 75 ishin të sistemit të vjetër dhe dhe me personelin mësimor, duke 26 të sistemit të ri. Ndërkohë që shkolla arritur ta vërë atë në baza të mira në e mesme po rritej.12 çdo pikëpamje. Shkolla kishte edhe Në bazë të një dëftese të klasës së konvikt për nxënësit e krahinave të dytë të gjimnazit, bëheshin këto lëndë: ndryshme, që vareshin nga Shkodra. Rendi i dytë i Gjimnazit të Shkodrës, Sipas kujtimeve të të moshuarve vjeti shkollor 327-328 (viti shkollor shkodranë ajo ka vazhduar mësimet në 1907-1908). Lëndët: mënyra e leximit shtëpinë e Pashko Ashikut, në rrugën të Kur’anit (Kur-ani qerim), mësim kryesore të qytetit (Pjaca e dikurshme). feje, arabisht, gramatikë osmane, Shkolla kishte tri klasa. Nxënësit që njohuri qytetnimi, histori, gjeografi, kryenin apo vazhdonin normalen e aritmetikë, gjeometri, mësim sendesh, lartë të Stambollit, punonin si mësues frëngjisht, vizatim e bukurshkrim. Në në shkollat fillore të Shkodrës fund të dëftesës jepet sasia totale e Mejtepi ruzhdije (shkolla pikëve, vlerësimi i sjelljes dhe numri i qytetëse). regjistrit. Theksohet se nxënësi Hysen Me hapjen e këtij mejtepi, ruzhdijes Efendi Kruja në këtë vit shkollor dha së parë, për Shkodrën fillon faza e dytë provimet e përgjithshme mbi mësimet e arsimit në këtë qytet. U hap në vitin e mësipërme dhe në bazë të notave 1858, në një godinë të ndërtuar në fund fiton dëftesën. Firmoset nga drejtori i të kodrës së fushës së Tepes. Ndër të shkollës. Nota më e mirë e dëftesës në parët studentë që e frekuentuan këtë fjalë ishte dhjeta, pra, përdorej sistemi i shkollë mund të përmendim Jusuf vlerësimit me dhjetë nota. Shkolla kishte Golemin, Riza Koplikun, Myrteza edhe një konvikt ku strehoheshin edhe Xhabinë, Ibrahim Dervishin (Sokoli), nxënës të qyteteve të tjera, si: Tirana, Jusuf Krajën, Musa Boriçin, këta Kruja, Kavaja, Tuzi, etj. mund të quhen dhe intelektualët e parë Darul mual-liminë (shkolla myslimanë civilë shkodranë, që dolën normale) u hap në Shkodër në vitin nga kjo shkollë.13 1909. Ajo është një ndër shkollat e mesme osmane në Shkodër. Në 13. Kabineti Pedagogjik: (Faik Luli, Islam 12. Dr. Mikel Prennushi: “Vështim historik Dizdari, Vehbi Hoti, Mikel Prenushi, mbi gjendjen e zhvillimin e arsimit në gjuhën shqipe Xhevat Repishti, Eljaz Kraja) në “Historiku e në gjuhë të huaj në Shkodrën e shek. XIX” në i arsimit në Shkodër” (me shaptilograf), “Studime Historike”, nr. 3, 1974, f. 68. Pjesa I, 1980, f, 24. 53 Studime Për të pasur një ide më të plotë për në fjalë Daut Boriçi, në vitin 1861, planin mësimor të shkollës po japim pasi mbaron normalen e Stambollit, dy dëftesa që kemi gjetur në familje të emërohet si kryemësues i kësaj shkolle vjetra shkodrane: dhe po këtë vit lëshon edhe dëftesat e para. Kjo shkollë erdhi vazhdimisht Zotni Musa Qazimi, nga nxënësit e duke u rritur. Kështu në vitin 1900 klasës së parë të shkollës Ruzhdije të Shkodrës, kishte 103 nxënës dhe 4 mësues.15 Kjo mbasi iu nënshtrua provimeve të rregullta, si Ruzhdije e zgjeroi programin edhe në kusht i shkollës Ruzhdije, në përfundim, për lëndë të tjera, ashtu siç na tregon dhe aftësitë që tregoi në çdo lëndë, u vlerësua duke dëftesa e dytë. plotësuar me 245 pikë dhe iu dorëzua kjo Shkolla Nemuine-i Kebir ose diplomë. shkolla model u hap si rrjedhojë e reformave të turqve të rinj (xhonturqve, Në fund të dëftesës rreshtohen shën. i redaksisë). Kjo shkollë emrat e katër mësuesve (tre nga të cilët ushtrimore u plotësua me orenditë e janë shkodranë) dhe një sekretari, mes nevojshme në ndërtesën ku ka qenë të cilëve edhe Daut Boriçi.14 Diploma Kabineti Pedagogjik (te shtëpia e Dan vërtetohet gjithashtu edhe prej një Hasanit) në fillimet e punës së saj (aty komisioni prej 11 vetash, duke e ku sot ndodhet pllaka përkujtimore e zgjedhur nxënësin e lartpërmendur si shkollës popullore të Shkodrës). Shkolla “Dallues shembullor”. Viti 1278 h. (1857). punonte me programe moderne. Në diplomën e sipërme mungesa e Drejtori ishte nga Stambolli, por kishte lëndës “gjuhë osmane”, që mendojmë edhe mësues shqiptarë, si: Abdullah se duhet të ishte lënda kryesore, mbetet Efendi Kraja, Ismail Anamali, etj. Kjo pikë e paqartë për ne. Mësuesi i shkollës shkollë shërbente gjithashtu edhe si shkollë ushtrimore, ku bënin praktikën 14. Tomor Osmani, Udha e shkronjave edhe nxënësit e shkollës normale.16 shqipe-Histori e alfabetit. MASH, Shkolla fillore e vajzave (inas “Idromeno”, Shkodër, 1999, “Ilar”, Tiranë, (Rib.), 2008, 2012, f. 254-259. mektebi) u hap në sheshin Rus-Haslikej. - Shefik Osmani, Njazi Kazazi, Njëri nga të Ajo drejtohej nga mësuese të huaja. E tre… (Vështrim për abetaret e Daut Boriçit) ndiqnin vetëm vajzat. Veç programeve në përmbledhjen “Daut Boriçi-personalitet të caktuara, i jepej rëndësi edhe punës së i shquar i historisë, kulturës dhe arsimit në dorës. E ndoqën disa vajza shkodrane, Shqipëri”, Shkodër, 1996, f. 53-61. - Pa autor, Daut Boriçi, dijetar i shquar islam. njëra prej të cilave u bë kryemësuese e Në Drita islame, korrik, 2012, f. 46-47. kësaj shkolle pas shpalljes së Pavarësisë.17 - Komuniteti Mysliman i Shqipërisë, editor: Dr. Genti Kruja, Andrin Rasha, 15 Kabineti Pedagogjik: “Historiku i arsimit “Enciklopedi, 100 Personalitete Shqiptare në Shkodër”, (Grup autorësh), Pjesa I, f. 34. të Kulturës Islame, shekulli XIX-XX”, 16. Hamdi Bushati, studim i cit, f. 11. Tiranë, 2012, f. 307. 17. Po aty, f. 12. 54 Studime

Numri 4 TURRA (Sulltan Abdyl Hamiti)

E MADHNUESHME MINISTRI E PËRGJITHSHME E ARSIMIT DIPLOMË E SHKOLLAVE QYTETËSE

Dituri Fetare Arabisht Persisht Gjuhë Osmanisht Ortografi e sintaksë 9 8 9 9 7

Aritmetikë Gjeometri Gjeografi Histori Kontabilitet Vizatim 10 10 10 10 10 9

Shkrim rika Shkrim sylyz 9 9

Shuma e notave: 119

Ilijaz Efendi (Elez Sokoli) nxënës i klasës të katërt të shkollës qytetëse të Shkodrës lidhur me studimin e shkencave, të gjuhëve e të shkrimeve të shkollës u pa sipas provimeve se i përvetësoi ato në masën e nevojshme dhe në bazë të notave prej 119 pikësh që fitoi si më sipër është klasifikuar“shumë mirë”.

2 dhjetor 1304 dhe 12 korrik 1333 (15 dhjetor 1888 – 25 korrik 1887)

Kjo diplomë i lëshohet të lartpërmendurit për të hyrë në çdo shkollë qytetëse sipas dëshirës së tij, pa iu nënshtruar provimeve. (Dëftesa vuloset edhe nga një komision prej 7 anëtarësh dhe një sekretar i këshillit).

DREJTORI I ARSIMIT (VULA) DAUT SHYQIRI (BORIÇI)18

18. Diploma është parë në origjinal dhe është përkthyer në shtëpinë e mësuesit z. Xheladin Sokoli. 55 Studime (Në fund të dëftesës jepen për fshatarin, duke u bërë premisë emrat e mësuesve dhe të deleguarve për bashkimin e popullit. në provime, që na bën përshtypje se - Nxënësve fshatarë dhe atyre çdo lëndë ka pasur një të veçantë. të varfër ekonomikisht u jepeshin Ndër emrat e mësuesve lexojmë ndihma në të holla, ushqime, rroba, emrat e mësuesve shkodranë Faik etj. Kraja, Musa Qazim-Boriçi.) - Prej shkollave të mësipërme, Nga sa parashtruam më lart, veçanërisht atyre të mesme, filloi të mund të përmbledhim: brumosej një shtresë intelektualësh - Në shkollat e sipërshënuara në në mjedisin e pashkolluar, e cila përgjithësi, ndonëse me programe do të luante një rol jo pak të osmane, të gjithë nxënësit ishin rëndësishëm në zhvillimin e arsimit shqiptarë, po kështu edhe pjesa e në përparimin e kombit. më e madhe e mësuesve. Siç është - Veç edukimit fetar dhe edukues theksuar edhe nga studiues të qytetar, në përgjithësi, në programet ndryshëm “…për historinë e pedagogjisë e këtyre shkollave jepeshin edhe shqiptare ky tregues është me vlerë”.19 njohuri të fushave të ndryshme - Ka pasur raste që drejtorët ose shkencore, të lëndëve shoqërore dhe mësuesit e profileve të ndryshme, matematiko-natyrore. Veçanërisht veçanërisht për gjuhët orientale, me i kushtohej kujdes përvetësimit të qëllim që të ngrihej niveli i mësimeve gjuhëve të huaja, të cilat shikoheshin dhe të forcohej puna e shkollës, si rrugë e si mjete për t’u vënë në ishin të huaj, që kishin përfunduar kontakt me kulturën e vendeve të studimet në universitete jo vetëm ndryshme të Lindjes e të Perëndimit. në Orient, por edhe në Evropën - Nga këto shkolla dolën Perëndimore. punonjës të sferave të ndryshme të - Institutet më të vjetra, jetës. medresetë, të hapura nga vezirët - Siç e theksuam edhe më lart, Bushatlinj, qenë vepra shqiptare, disa prej këtyre shkollave nuk u pasi mësimet shpjegoheshin shqip frekuentuan vetëm nga myslimanë, dhe mbaheshin me fonde shqiptare por edhe të besimeve të tjera, ashtu të siguruara kryesisht nga vakëfet e si në shkollat e klerit katolik ka patur lëna posaçërisht për to. nxënës të familjeve myslimane. - Dyert e këtyre shkollave ishin të hapura si për qytetarin, ashtu edhe 2. Dhe medresetë…

19. Prof. dr. Jup Kasatrati: “Kontribut për Është i njohur fakti se historinë e arsimit në rrethin e Shkodrës, deri në osmanllinjtë nga fillimet e perandorisë vitin 1912”, “Arsimi popullor” V. XVIII, Nr. 2, 1963, f, 67. i dhanë rëndësi të madhe shkollave të 56 Studime mesme të tipit të medresesë. Në këtë Duhet theksuar se institutet zë të fjalorit “Kamus-i turki” thuhet islame “… tipin e vërtetë të tyre do ta në mes të tjerave: “…vend ku merret gjejnë në medresetë e Andaluzit, Bagdatit mësim, medrese për mjekësi, për shkenca të e të Egjyptit të shek. IX e X dhe në atë të larta dhe fetare.”20 Stambollit të shek. XV”.24 Është me tepër vend të citojmë Për gjendjen e këtyre shkollave se: “Përveç medreseve, shkolla turke të në Shkodër vlejnë të dhënat edukatës, në kuptimin pedagogjik të fjalës, interesante që jep Sami Frashëri në nuk ka pasur në Shqipëri në 100 vjetëshat Fjalorin Enciklopedik “Kamus’ul e 18-të e 19-të.”21 alam” 1889, në vëllimin e dytë të tij, Është gabim të mendojmë dhe f. 997, ku thotë se: “Qyteti (Shkodra- t’i merrnim medresetë si shkolla që shënimi ynë) ka …dy medrese, një kishin për qëllim vetëm përhapjen e bibliotekë, një shkollë qytetëse, dy shkolla fesë. “Medreseja është një institut islam kristiane.” që ka për qëllim me veprue mbi të gjitha “Më e organizuar dhe me nivel klasat njerëzore dhe me ju shpërnda këtyre përdorimi i gjuhës shqipe u bë në shkollat dituritë që ju lypen për me realizue idealet me alfabet turko-arab, në Shkodër ne njerëzore dhe qytetnore.”22 shekullin XVIII, ku funksiononte “Kompleksi arsimor e kulturor”. Kjo dukuri nuk është e rastit. Ajo lidhet me lulëzimin e Pashallëkut të Bushatllinjve. Ashtu si Ali Pashë Tepena në Jug dhe Bushatllinjtë në Veri, për afër gjysmë shekulli, sunduan gati të pavarur nga pushteti i Sulltanit, si nga pikëpamja ushtarake, ashtu edhe ekonomike. Por që të prodhojë e që të drejtojnë tregtinë, flotën, mijëra ushtarë, duheshin njerëz të mësuar. Prandaj lindi nevoja e hapjes së shkollave, që nga fillorja e deri te 23 medresetë. “Kompleksi arsimor-kulturor” në Shkodër hodhi themelet rreth viteve 1760-1770. Aty bënte pjesë medreseja, 20. Sami Frashëri: “Kamusi-i turki” V. 1317 25 h. (1900), f. 1314. konvikti dhe biblioteka”. 21. Ilo Mitkë Qafëzezi: “Dhaskal Gjoka dhe shkollat e qëmoçme korçare”, Korçë, 1936, Korrik, 1925, Viti II, f. 495. f. 93. 24. Po aty, f. 114. 22. Çasht Medreseja? në “Zani i Naltë”, V. 25. Ministria e Arsimit dhe e Shkencës, VI, janar 1931, f. 113. ISP “Histori e Arsimit dhe e Mendimit 23. Revista “Zani i Naltë”, nr. 4-5, Qershor- Pedagogjik Shqiptar”, (Akademik B. Dedja, 57 Studime Që nga kjo kohë, Mehmet Pashë 1770 në lagjen Qafë... dhe më vonë pranë Plaku themeloi të parën medrese Xhamisë së Madhe në Pazar që mori emrin në shtëpinë e tij në lagjen Qafë. Medreseja e Pazarit...”.26 (ASHSH, Ambienti ishte i mjaftueshëm për FESH, f. 1677-1678.) klasë mësimi, dhomën e myderrizëve “Ajo ka qenë një ndërtesë që ka pasur dhe dhomat për fjetjen e nxënësve 12 dhoma, me sallën e studimit, sallën e nga fshatrat. mësuesve (myderrizëve) si dhe sallat e Pedagogu dhe didakti i njohur, dhënies së mësimit. Biblioteka e krijuar prof. dr. Shefik Osmani në zërin nga Mehmet Pashë Plaku, që numëronte e FESH “Medresetë e Pashallëkut dorëshkrime fetare, letrare, juridike, gjuhësore, të Shkodrës (1881-1760), thotë: 26. Prof. dr. Shefik Osmani (1923-2012) “Medresenë e parë e ngriti në Shkodër didakt i njohur, autor dhe bashkautor i më kryeveziri i dinastisë së Bushatlinjve se 40 veprave me karakter didaktik (e qindra Mehmet pashë Bushati, rreth viteve 1760- artikujve) të cilat janë paraqitur në librin “Në gjurmët e një didakti” (Nga veprimtaria Prof. dr. N. Ceka, Prof. as. dr. S. Dedaj, Prof. dhe trashëgimia e didaktit Sh. Osmani), të dr. H. Myziri, Prof. as. dr. Q. Kashari, Prof. hartuar nga Prof. Dr. Njazi Kazazi, Botim dr. Sh. Osmaini, Dr. I. Gogaj) V. I. Tiranë, i Institutit të Kurrikulës dhe Standardeve, 2003, f. 69-70. Tiranë, 2005, f. 444.

Medreseja e Pazarit dhe Biblioteka e Bushatlinjëve (njëkohësisht Qendra e Lidhjes së Prizrenit, dega Shkodër), Foto Marubi. 58 Studime retorike, kozmografike, logjike, filologjike e - Këshilli arsimor përbëhet nga bibliografike u bë një mbështetje e fuqishme për drejtori i arsimit, anëtarët Jusuf Efendi, rritjen e nivelit të pedagogëve dhe studentëve”.27 Hafiz Ismail Begu, Muderriz Omer Pas ndërrimit jetë të Mehmet Efendi, sekretar Fejzi Efendi. Pashë Plakut, i biri, Karamahmuti, kur Veç të dhënave për shkollat erdhi në fuqi, i dha rëndësi të madhe qytetëse dhe fillore të qytetit që gjithsej zhvillimit të kulturës e të përparimit dhe kishin 9 mësues dhe 640 nxënës, në hapi një medrese tjetër në Pazar, pranë zërin faltore e shkolla lexojmë: “… xhamisë së madhe. Medreseja e Pazarit dy medrese, një bibliotekë, 17 shkolla islame, të Vjetër, është ndërtuar afër Urës së ortodokse, 5 katolike…”28 Bunës. Hapja e këtyre medreseve nga Në një Salname (Vjetore osmane) vezirët Bushatlinj, ndikoi njëkohësisht të vitit 1900, shkruhet: “Medreseja në edhe në formimin e një kategorie lagjen Qafë ka 32 nxënës, kurse Medreseja e civile, që nuk bëhej hoxhë, por merrte Pazarit të Madh ka 55 nxënës”. mësime në medrese për të mësuar Më 1925 u hap Medreseja e Re. gjuhën dhe literaturën arabe, me të cilën “Kjo medrese u hap me iniciativën e H. përgatiteshin për të ushtruar gjuhën Ibrahim Kadukut, i cili u caktua edhe drejtor osmane dhe të merrnin përgjegjësi të i parë i saj. U ndërtua tek Ura “Dervishbeg” ndryshme në administratën shtetërore. dhe ishte vazhdim i traditës së dy medreseve Ndër këto shkolla morën mësimet e të mëparshme... Këtu kanë dhënë mësim para dhe të mesme Daut Boriçi, Jusuf personalitete që kishin mbaruar studimet Tabaku, Hafiz Ali Ulqini, Ahmet teologjike në Universitetin e Stambollit, si H. Kalaja, Hafiz Halit Bushati, etj., të cilët Ibrahim Kaduku, Hafiz Jusuf Kaduku, Sali përfunduan studimet e larta në Stamboll Efendi Myftia, Hafiz Muhamet Bekteshi, dhe punuan pastaj për shkollat shqipe Hafiz Ymer Bakalli, Hafiz Hasan Tahmizi, në Shqipëri. etj.”29 Qeveria osmane botonte herë pas here disa vjetore të quajtura “Salname”, 28. Salname e Shkodrës 1213h. (1897) në M. të cilat përgjithësisht kanë të dhëna të P., f. 2, 3, e 9. 29. Dr. Zenepe Dibra: “Fjalor enciklopedik i ndryshme me interes edhe për historinë hapësirës shkodrane”, EBP “Gjergj Fishta”, e arsimit në Shkodër. Në një Salname të Lezhë 2016, “Medresetë”, f. 142. tillë të Vilajetit të Shkodrës, viti 1313 h. (1892), gjetëm këto të dhëna: - Drejtoria e arsimit përbëhej nga drejtori Mehmet Efendi, llogaritar Ahmet Efendi, sekretar- Fejzi Efendi.

27. Dr. Zenepe Dibra: “Fjalor enciklopedik i hapësirës shkodrane”, EBP “Gjergj Fishta”, Lezhë 2016, “Medresetë”, f. 141-143. Medreseja e Re 59 Studime Në vitin 29-1928, nxënësit “Medreseja e vitit (1944-1947). morën dëftesat e pjekurisë. Në Shkodra do të bëhet ndër qytetet e para që dëftesën e Hafiz Xheudet Zylja të rihap medresenë e vitit 1944, me iniciativën cilën patëm rastin ta shikojmë) ka 14 e Komunitetit Bamirës Mysliman… Kjo lëndë, si më poshtë: medrese u rikonstruktua te mejtepi i Molla arabisht, besim, logjikë, shqip (ku Medos, pranë Xhamisë Plakë të lagjes përfshiheshin gramatika, këndimi, Zdralej. Drejtor ishte Hafiz Esat Myftia shkrimi, ortografia e hartimi), dhe drejtor nderi Haxhi Hafiz Muhamet aritmetikë e gjeometri, shkencë Bekteshi.”31 (biologji), histori e gjeografi, vizatim e gjimnastikë. (Shih 2 fotokopjet e dëftesave). vitet ‘20 të shekullit XX)” (Monografi), 30 Shtëpia botuese “Rozafa”, Shkodër, 2014, f. 180-181. 31. Dr. Zenepe Dibra: “Fjalor enciklopedik i 30. Njazi Kazazi: “Zhvillimi i arsimit të hapësirës shkodrane”, EBP “Gjergj Fishta”, mesëm në Shkodër (Nga fillimet deri në Lezhë 2016, “Medresetë”, f. 143.

60 Studime

Mësues dhe nxënës të medresesë (1944-1947)

PËRFUNDIME:

Pas kthimit të lirisë së besimit, në vitin 1991 (12 dhjetor) u hap Medreseja “Haxhi Sheh Shamia”. Aktualisht (viti shkollor 2018-2019) vazhdojnë mësimet gjithsej 1134 nxënës, nga të cilët 474 djem dhe 660 vajza, ku ndër ta në maturë janë 141 nxënës, nga të cilët 96 vajza dhe 45 djem.32 Medreseja ka marrë tituj: “Mirënjohje” nga MASH, në dhjetor 2011; urdhrin “Naim Frashëri i Artë” nga presidenti i Republikës, dhjetor 2011 me këtë motivacion: “Për kontribut të rëndësishëm në zhvillimin e arsimit kombëtar, për edukimin dhe përgatitjen e nxënësve me dashuri për Atdheun dhe besimin islam, të aftë të përballojnë sfidat e kohës në shërbim të përparimit dhe zhvillimit të shoqërisë”; çmimin “Pishtar i dijes dhe arsimit islam në Shqipëri” nga KMSH, me rastin e 20-vjetorit të këtij institucioni.

32 Të dhëna të marra nga drejtori i medresesë “H. Sheh Shamia” z. Kujtim Dervishi (dt. 23.11.2018). 61 Studime

Literatura

- Pa autor, Daut Boriçi, dijetar i shquar islam. Drita Islame, korrik, 2012. “Do mësuesa të hershëm mysliman në Shkodër”, “Përparimi” V. 1915, nr. 10. “Enciklopedi pedagogjike”, Moskë, 1968. “Zani i Naltë”, Çasht Medreseja?, janar 1931. Agolli, Dritëro, O tempora, O mores!, “Drita”, 13.01.1991. Bala, Smajl, “Historiku i shkollave dhe mësuesit e Shkodrës, 1662-1945”, V. I, Shkodër, 2011. Bushati, Hamdi, “Shkodra dhe motet” (Traditë, ngjarje, njerëz), Shkodër, 1999. Çabej, Eqrem, “Për gjenezën e literaturës shqipe”, Shkodër, 1939. Dibra, Zenepe, “Fjalor enciklopedik i hapësirës shkodrane”, EBP “Gjergj Fishta”, Lezhë, 2016. Enciklopedi, “100 Personalitete Shqiptare të Kulturës Islame, shekulli XIX-XX”, Komuniteti Mysliman i Shqipërisë, editor: Dr. Genti Kruja, Andrin Rasha, Tiranë, 2012. Frashëri, Sami, “Kamusi-i turki”, V. 1317 h. (1900). Kabineti Pedagogjik: (Faik Luli, Islam Dizdari, Vehbi Hoti, Mikel Prenushi, Xhevat Repishti, Eljaz Kraja) në “Historiku i arsimit në Shkodër” (me shaptilograf), Pjesa I, 1980. Kasatrati, Jup, “Kontribut për historinë e arsimit në rrethin e Shkodrës, deri në vitin 1912”, “Arsimi popullor” V. XVIII, Nr. 2, 1963. Kazazi, Njazi, “Zhvillimi i arsimit të mesëm në Shkodër (Nga fillimet deri në vitet ‘20 të shekullit XX)” (Monografi), Shtëpia botuese “Rozafa”, Shkodër, 2014. Kolana “Zani i Naltë”, organ i Komunitetit Mysliman Shqiptar, themeluar në tetor 1923, Vëllimi i Parë, vitet 1923-2024-1925. Editor Dr. Genti Kruja. Tiranë, mars, 2014. Ministria e Arsimit dhe e Shkencës, ISP “Histori e Arsimit dhe e Mendimit Pedagogjik Shqiptar”, (Akademik B. Dedja, Prof. dr. N. Ceka, Prof. as. dr. S. Dedaj, Prof. dr. H. Myziri, Prof. as. dr. Q. Kashari, Prof. dr. Sh. Osmaini, Dr. I. Gogaj) V. I. Tiranë, 2003. Osmani, Shefik & Kazazi, Njazi, “Abetaret shqipe dhe trajektorja e tyre historiko- pedagogjike” Botim i MASH dhe shtëpisë botuese “Idromeno”, Tiranë, 2000. Osmani, Shefik & Kazazi, Njazi, Njëri nga të tre… (Vështrim për abetaret eDaut Boriçit) në përmbledhjen “Daut Boriçi-personalitet i shquar i historisë, kulturës dhe arsimit në Shqipëri”, Shkodër, 1996. Osmani, Shefik,“Mësuesit e shkollat e para në Shkodër për gjuhën e lirinë kombëtare” në “Arsimi popullor” nr. 3, 1963. Osmani, Shefik,“Në gjurmët e një didakti”, Botim i Institutit të Kurrikulës dhe Standardeve, Tiranë, 2005. Osmani, Tomor, “Udha e shkronjave shqipe-Histori e alfabetit”, MASH, “Idromeno”, Shkodër, 1999, “Ilar”, Tiranë, (Rib.), 2008, 2012. Pollo, Stefanaq, “Skematizmi-dhunë në historinë e popullit”, “Drita”, 12.5.1991. Prennushi, Mikel, “Vështim historik mbi gjendjen e zhvillimin e arsimit në gjuhën shqipe e në gjuhë të huaj në Shkodrën e shek. XIX” në “Studime Historike”, nr. 1974 ,3. Qafëzezi, Ilo Mitkë, “Dhaskal Gjoka dhe shkollat e qëmoçme korçare”, Korçë, 1936. Salname e Shkodrës 1213 h. (1897).

62 Studime

Mevlana Xhelaluddin Rumi Simbol i dashurisë (II)

Msc. Dorian Demetja Komuniteti Mysliman i Shqipërisë

Abstrakt Në vitin 1244, Mevlana takohet me Shemsin, një dervish endacak, me sjellje të habitshme. Ky takim ua ndryshoi të dyve jetën. Në të njëjtën kohë, shënoi fillimin e një miqësie të fortë e të veçantë, të cilën, sufistët e shekujve të vonë, e shihnin si bashkimin e dy oqeaneve. Pas takimit me këtë mik të jashtëzakonshëm, Mevlana u shndërrua nga një dijetar me famë në një mistik të përkushtuar, poet plot pasion dhe në një simbol të dashurisë. Mund të thuhet se kjo ishte arsyeja që Shemsi e ndau Mevlanën nga të gjithë shokët dhe ndjekësit e tij. Kjo do të thotë se deshi t’i mësonte atij një qasje të re të dashurisë, me të cilën pasurohet jeta mistike spirituale. U kuptua gjithashtu, se ky ishte edhe shkaku që Mevlana sakrifikoi gjithë miqtë dhe veten e tij, duke qëndruar i vetmuar bashkë me të, deri sa e asimiloi mirë këtë dritë të vërtetë të misticizmit spiritual. Një gjë e tillë ishte një dhuratë e madhe prej Zotit, të cilën nuk ishin në gjendje ta çmonin besimtarët e thjeshtë, përveç atyre që ishin të asaj rruge.

Gjendja e shekullit XIII këto, nevoja për dashuri është më e madhe se kurrë, sepse dashuria është hekulli i XIII shkruhet vetë thelbi dhe qëllimi i jetës. Siç na në histori si kohë e e kujton Mevlana, ajo godet këdo, Skeqkuptimeve fetare dhe përfshi edhe ata që i shmangen, kulturore, si dhe e një farë pasigurie madje edhe ata që e përdorin fjalën e frike ndaj tjetrit. Në kohëra si ‘romantik’ në formë talljeje. 63 Studime Beteja të pafundme për ka ai ndërmjet elitës myslimane, të pushtet, zënka fetare dhe politike cilët, kur e përmendin emrin e tij, mbushnin shekullin e XIII, i cili përdorin epitetin: “Mevlana”, që do qe një periudhë vërtet e turbullt të thotë “Zotëria ynë”. Ndërsa Rumi në Anadoll. Selxhukët, shteti më i nënkupton Bizantin, pjesën lindore fortë mysliman në atë kohë, ishte të perandorisë Romake. lodhur nga problemet e brendshme ndërmjet disa sunduesve myslimanë, Kush ishte Shems-i Tebrizi që luftonin për fron, madje disa herë deri në vrasje të njëri-tjetrit. Në Që të tregosh për Mevlanën, më perëndim, kryqtarët, rrugës për në përpara duhet të dimë për Shemsin, Jerusalem, pushtuan dhe plaçkitën sepse nëpërmjet këtij dijetari të Kostandinopojën, duke çuar në madh shpirtëror, Xhelaleddin ndarjen e Perandorisë Bizantine. Në Rumiu hyri në rrugën e dashurisë lindje, ushtritë Mongole u shtrinë hyjnore dhe pastaj u bë Mevlana. në toka të gjera nën drejtimin e Emri i tij i plotë është Shemsuddin komandantit ushtarak Xhengis Kan. Muhammed bin Alij bin Malek, Ndërsa Bizanti përpiqej të fitonte lindur rreth vitit 1180 në Tebriz të tokat e humbura, pasuri e pushtet. Iranit. Shemsi ka qenë në shërbimin Ishte koha e një kaosi të paparë, e shejh Ebu Bekr Selebaf ’it për një ku të krishterët luftonin kundër të periudhë kohore, por ka marrë pjesë krishterëve, të krishterët luftonin edhe nëpër bisedat e shumë sufistëve myslimanët, myslimanët luftonin të tjerë. Megjithatë, etjen për njohuri myslimanët. Ngado ku ta ktheje dhe përvoja më të thella nuk mundi kokën shihje vetëm armiqësi, ankth t’ia shuante as shejhu i tij dhe as të e frikë të madhe për atë që mund të tjerët. Ai ishte një sufist impulsiv ndodhte. dhe i papërmbajtur që nuk ia shtrinte Mes këtij kaosi, jetonte një dorën askujt përveç Allahut, që e dijetar i shquar mysliman, i quajtur thoshte haptazi pa u frikësuar atë që Xhelaluddin Muhamed, i njohur si e konsideronte të drejtë dhe që nuk Mevlana ose me emrin Rumi. Në pëlqente njeri lehtë. Shemsi Tebrizi Konja, në vendin ku ai jetoi, por kishte studiuar fusha të ndryshme edhe më gjerë, emri i tij qëndron të shkencës, sidomos misticizmin në një lartësi të tillë, që edhe sot e në nivele të larta. Ai kishte njohuri kësaj dite, tetë shekuj nga koha kur të thella për teologjinë, astrologjinë, jetoi, njerëzit nuk ia lejojnë vetes t’i astronominë, filozofinë dhe logjikën, drejtohen atij në emër, sepse u duket por e fshihte gjithë këtë njohuri nga sikur ia errësojnë lavdinë. Mjafton të sytë e të paditurve. Ai kishte shkollim përmendim se sa rëndësi të madhe solid islam, në gjuhën arabe, dhe

64 Studime ishte mysliman suni. Shemsi ndiqte gjithçka të re e të panjohur dhe ishte medhhebin shafi’, por shprehej me vëzhgues mjaft i dhënë pas natyrës. madhështi edhe për Ebu Hanifen. Ai admironte simetrinë e rrjetave Ai ishte kritik ndaj disa mjeshtërve të merimangës, ose pikat e vesës që të mirënjohur sufistë, bashkëkohës vareshin nga petalet e luleve. Insekte, dhe më të hershëm, sepse ata nuk e bimë e kafshë sikur i interesonin dhe ndiqnin mjaftueshëm shembullin e e frymëzonin shumë”. profetit. Në fakt, më mirë për përvojën e Nasir Shemsi shkruan: “Shems-i jetës së tij shprehet vetë Shemsi kur Tebrizi nuk i pëlqente mistikët, ngaqë thotë: “Që kur isha djalë i vogël kam ata kishin braktisur sheriatin. Ai nuk pasur vegime. Fqinjët ankoheshin i donte fekihët, sepse ata jepeshin te prindërit e mi, duke më akuzuar pas polemikave të padobishme se sillesha çuditshëm dhe u trembja dhe akuzimeve. Ai shmangej nga fëmijët. Njeriu i parë që i gjykoi qëndrimi në seminare dhe teqe. Në keq vegimet e mia ishte im atë. Por vend të kësaj, Shemsi qëndronte në vegimet nuk mu zhdukën as kur u bujtinat e tregtarëve, duke e treguar rrita, madje u bënë më të dendura. veten si tregtar udhëtues. Ai hante E dija që prindërit merakoseshin shumë pak. Një porcion me bukë dhe ndihesha fajtor që i mërzisja, dhe supë ishte e mjaftueshme për por e vërteta është se nuk dija si t’u disa ditë. Ai praktikisht e ngordhte jepja fund këtyre vegimeve, madje urie veten e tij, si mohim ndaj unit”. edhe po të dija, nuk doja t’u jepja I biri i Mevlanës, Sulltan Veledi, fund. Kaloi njëfarë kohe dhe ika e përshkruan Shemsin si njeri të njëherë e mirë nga shtëpia. Që nga ditur dhe të urtë, elokuent dhe të ajo kohë nuk reshta së qeni dervish formuar. Ndërsa Baba Zamani, endacak, gati 40 vjet. Nuk fjeta dy kryetar i strehës së dervishëve në herë në një vend, nuk hëngra dy herë Bagdad, ku dhe Shemsi qëndroi për në një çanak, nuk pashë dy herë të disa muaj, në vitin 1242, e përshkruan njëjtën fytyrë para vetes. Kështu u atë si një burrë të gjatë, thatanik, me enda në lindje e në perëndim, që të një hundë të mprehtë, sy të thellë e të gjeja një jetë që ia vlente të jetohej zinj dhe flokë të errët, që i binin me dhe një dituri që ia vlente të dihej. kaçurrela të dendura përmbi sy. Baba Ngaqë nuk hodha rrënjë asgjëkund, Zamani thotë: “Nëse dervishëve të mund të shkoja gjithandej. Gjatë tjerë u duheshin muaj, ndonjëherë shtegtimeve kam ndjekur lloj lloj vite, për të mësuar një gjë të re, atij rrugësh, nga rrugët e mëdha e të (Shemsit) i duheshin vetëm pak rrahura tregtare deri te shtigjet e javë, ndonjëherë edhe ditë. Kishte harruara, ku nuk shkëmbeheshe një kureshtje shumë të madhe për me asnjë shpirt të gjallë për ditë të

65 Studime tëra. Nga brigjet e Detit të Zi deri te Gjithë jetën shëtita nëpër botë dhe qytetet e Persisë, nga stepat e gjera të ndoqa rrugën Tënde. Çdo njeri më Azisë Qendrore deri te dunat e rërës është dukur si një libër i hapur që së Arabisë, kam kaluar mes pyjeve të ecën. U qëndrova larg kullave të dendura, në kullota të sheshta dhe fildishta të dijetarëve dhe zgjodha shkretëtira, kam qëndruar në hane ta kaloja kohën me të shtypurit, të mëdha dhe bujtina, jam këshilluar mërgimtarët dhe të dëbuarit. Tani po me njerëz të ditur nëpër biblioteka plas. Më ndihmo që t’ia kaloj diturinë të lashta, kam diskutuar shkrimet e Tënde personit të duhur. Pastaj, bëj shenjta dhe logjikën me nxënësit me mua ç’të duash’. Për vite me e medreseve, kam vizituar tempuj, radhë, iu luta Zotit për një shok që manastire e faltore, kam medituar t’i jepja diturinë e mbledhur brenda bashkë me eremitët nëpër shpella, vetes. Më në fund, në një vegim në kam përkujtuar Zotin bashkë me Samarkandë, kuptova se duhej të dervishët, kam agjëruar me të urtët vija në Bagdad që të përmbushej dhe kam ngrënë me mohuesit, kam fati im”. Shemsi kishte arritur në njohur popuj nga të gjitha besimet, të gjashtëdhjetat dhe vazhdonte të moshat e zanatet dhe kam qenë ishte rrugëve, duke kërkuar shpirtin dëshmitar i fatkeqësive, po aq sa edhe binjak. Dhe një natë, me këtë dëshirë i mrekullive. Kam parë fshatra të të madhe, i përgjërohet Zotit kështu: rrënuara nga varfëria, fusha të nxira “O Zot! Më trego një nga të dashurit nga zjarri dhe qytete të plaçkitura ku e Tu të fshehur”. Në vegimet që pati lumenjtë ishin të skuqur dhe ku nuk ai u pyet: Për çfarë je i gatshëm si kishte mbetur gjallë asnjë mashkull falënderim për këtë? Shemsi, pa mbi dhjetë vjeç. Kam parë më të hezituar, u përgjigj: Kokën. keqen dhe më të mirën e njeriut. Asgjë nuk mund të më habisë më. Pozita e Mevlanës para E di se po më vjen fundi në këtë takimit me Shemsin botë. Nuk më shqetëson edhe aq shumë vdekja, sepse atë nuk e shoh Bashkëkohësit e përshkruanin si fund, por vdekja pa lënë pas vetes Mevlanën një burrë të pashëm, me trashëgimtarë. Më duket sikur brenda trup të gjatë dhe të hollë, me sy të gjoksit mbaj botë të tëra, histori që mëdhenj e të ndritshëm, me lëkurë presin të tregohen. Dua që gjithë këtë ngjyrë gruri, me mjekër dhe flokë njohuri t’ia kaloj një njeriu tjetër, i cili të rrallë. Mevlana ishte një njeri të mos jetë as mësues dhe as nxënës me mjaft ndikim në Konja që e i imi. Më duhet një i barabartë me admironin dhe e respektonin shumë veten, një shok. ‘O Zot, pëshpërita njerëz. Edhe sundimtarët e asaj kohe një herë mes errësirës së dhomës. kishin një respekt shumë të madh për

66 Studime të. Kishte shkëlqyer në ligje, teologji, pikë kthese në jetën e Mevlanës. filozofi, astronomi, histori, kimi dhe Ai u bë shkak që te Mevlana të algjebër. Me mësimet në medrese shpërthejnë urtësitë e dashurisë. dhe predikimet në xhami, Mevlanës Ndërkohë që Shemsi Tebrizi iu dha rasti të shprehte zotësinë e tij vazhdonte të qëndronte te streha e të madhe dhe kulturën e gjerë. Ai dervishëve për një kohë të pacaktuar, mori famë të madhe dhe nga ç’do në vitin 1243, Sejjid Burhanuddini i anë mblidheshin njerëz e studentë dërgon, nga qyteti i Kajserisë, mikut për të përfituar nga dituritë e tij. të tij Baba Zamanit, kryetarit të Aq shumë iu shtuan ndjekësit, saqë, strehës së dervishëve në Bagdad, një jo vetëm në xhami, rreth tryezës letër me këtë përmbajtje: apo bankave të shkollës, por edhe “Bismil-lahirr-rrahmanirr- gjatë rrugës nga shtëpia në medrese rrahim. I dashur vëlla Baba Zaman, dhe e kundërta, ai ishte i rrethuar paqja dhe bekimet e Zotit qofshin gjithnjë nga turma njerëzish, të cilët mbi ty... dëgjonin bisedat e tij të këndshme Në Konja jeton një dijetar, për dhe e pyesnin për çdo gjë që kishin të cilin nuk e di në ke dëgjuar. Quhet nevojë të dinin. Këta ndjekës nuk Mevlana Xhelaluddin Rumi. Kam ia bënin fjalën dysh Mevlanës dhe studiuar me të, fillimisht si mësues e shihnin atë si udhërrëfyes, i cili pastaj, pasi i vdiq i ati, si kujdestar i tij do të sillte ndryshime pozitive dhe dhe, pas shumë vitesh u bëra nxënës domethënëse në jetët e njerëzve. i tij. Aq i talentuar dhe i mençur ishte, saqë erdhi një kohë kur nuk kisha Letra e Sejjid Burhanuddinit ç’ti mësoja më dhe nisa të mësoja unë prej tij. Edhe të atin e kishte Emri i parë që të vjen ndërmend dijetar të shkëlqyer, por Mevlana nga personat që ndikuan te Mevlana ka një cilësi, që pak dijetarë e kanë: është i ati, Bahauddin Veledi, i aftësinë për të gërmuar thellë nën mbiquajtur “Mbreti i Dijetarëve”. mbështjellën e fesë dhe për të nxjerrë Pas vdekjes së tij, ndikim te Mevlana nga thelbi i saj atë xhevahir që është pati zëvendësi i të atit, njëkohësisht gjithëpërfshirës dhe i vazhdueshëm. mësuesi i Mevlanës, Sejjid Mevlanën e kam pasur si birin tim. Burhanuddin Muhakkik Tirmidhiu. I premtova të ndjerit, të atit të tij, se Ndërsa njëri nga personalitetet do të kujdesesha për të, por tani që që ndikuan me veprat e tyre te jam plakur dhe më kanë ardhur ditët Mevlana, veçanërisht para Shemsit, e fundit, dua të sigurohem që ta lë ishte imam Gazzali. Në këtë çështje, në shoqëri të mirë. Kështu pra, sado duhet theksuar ndikimi dhe rëndësia i shquar dhe i suksesshëm që është, e Shemsi Tebriziut, i cili përbën një Rumiu ndonjëherë më është hapur e

67 Studime më ka thënë se ndihet i pakënaqur Baba Zamanit për qëllimin e tij dhe nga vetja. Sikur i mungon diçka në lutjet që i bënte Zotit për një shok, jetë, ka një lloj zbrazëtie që nuk ia ashtu si thoshte ai, të barabartë me mbush dot as familja dhe as ndjekësit veten. Dhe me të marrë njoftimin e vet. Një herë i thashë se ishte ende nga Baba Zamani, Shemsi niset për i njomë dhe nuk po e digjte zjarri, në Konja. që duhet ta hapte portën e shpirtit Mevlana, duke ushqyer gjithnjë dhe ujërat e dashurisë të rridhnin idenë dhe dëshirën për të plotësuar sa jashtë, aq edhe brenda. Kur më brenda vetes boshllëkun shpirtëror pyeti se si ta bënte këtë gjë, i thashë që po e mundonte, në vitin 1244 se kishte nevojë për një shok, një rastis një dervish endacak i quajtur mik për të udhëtuar, dhe i kujtova Shemsuddin Tebrizi. Takim si ky çfarë thotë Profeti: “Besimtari është ndodh njëherë në jetë. Për Mevlanën, pasqyra e besimtarit”1. Në fakt, nuk e njëherë në 38 vjet. Këtë dervish di nëse gjendet ndonjë person i tillë me pamje të çuditshme, Mevlana në strehën tuaj, por nëse gjendet, ta e rroku me dashuri të madhe. Me lë ty në dorë që t’ia bësh të ditur fatin lutje e përgjërime, e ftoi Shemsin që e pret. Nëse ti dhe unë mund të në shtëpinë e tij dhe kuvendonte luajmë ndonjë rol sado të vogël dhe me të ditë e natë. Vetëm me të t’i ndihmojmë këta dy lumenj të rrinte, me askënd tjetër nuk shihej takohen e të rrjedhin së bashku në e nuk takohej. Mësimet, predikimet oqeanin e dashurisë hyjnore, nëse dhe medresenë i braktisi. U largua mund t’i ndihmojmë këta dy miq të nga shoqëria dhe filloi të shëtiste Zotit të takohen, unë e quaj veten të fushave, bashkë me dervishin, duke bekuar...” biseduar gjithnjë për njohuritë e Shejh Sejjid Burhaneddin brendshme dhe frymën mistike spirituale. Mevlana nuk i hiqte nga Bashkimi i dy oqeaneve duart librat e të atit. Ai e donte shumë divanin e Mutenebbiut2 dhe Nuk ishte shumë e vështirë që përparonte me Mesnevitë e Senait3 Baba Zamani ta kuptonte se për kë dhe Attarit4. Mirëpo këto ishin bëhej fjalë në letër për të cilin kishte nevojë Mevlana. Ai e kishte kuptuar 2. Ebu Tajib Mutenebbiu është një nga emrat më të rëndësishëm në poezinë me kohë se Shemsi kishte një mision arabe që ka jetuar në shekullin e 10. të veçantë në rrugëtimin e tij të 3. Hakim Senai është një poet dhe sufist vështirë. Gjithashtu e dinte shumë pers që ka jetuar në shekullin 12. Ai mirë se Shemsi po e priste një rast të është themeluesi i stilistikës së mesnevisë tillë, sepse ai i kishte folur që në fillim mistike perse. 4. Feriduddin Attari është një poet dhe sufist 1. Ebu Daud, nr. 4918. i njohur pers që ka jetuar në shekullin 12. Ai 68 Studime librat dhe fjalët e të tjerëve. Shemsi ekziston më fjala ‘unë’. Gjithçka nuk duronte që Mevlana të flasë që mund të jesh atëherë është një me fjalët e të tjerëve dhe të merrej zero aq e madhe saqë mbulon të me librat e tyre, sepse e shihte mirë gjithë qenien tënde. Mevlana tregon: potencialin shpirtëror që ai kishte. “Që kur u fut Shemsi në jetët tona, Mevlana ishte si një vullkan gati në njerëzit më pyesnin se çfarë më shpërthim, prej të cilit njerëzit mund duket kaq e veçantë tek ai. Po nuk të përfitonin më shumë. Mjafton që kam si të përgjigjem. Në fund të ai t’i kthehej vetvetes dhe të dëgjonte fundit, ata që bëjnë pyetje janë ata që zërin e zemrës. Shemsi ushtroi mbi nuk e kuptojnë, sepse kush e kupton Mevlanën një efekt të fuqishëm nuk bën pyetje të tilla. Si mund t’ua dhe transformues. Ai e shkëputi shpjegoj dhe si t’ua mbush mendjen Mevlanën nga admiruesit, pastaj nga familjes, miqve dhe nxënësve të mi paria sunduese dhe e bashkoi atë me që të kuptojnë të veçantën e Shemsi njerëzit e thjeshtë. Me besimin se Tebrizit?! A ka ndonjë mënyrë për ta çdo “idhull” që qëndron mes njeriut kapur kuptimin e dashurisë pa rënë dhe Zotit duhet shkatërruar, përfshi së pari në dashuri? Ajo vetëm jetohet. famën, pasurinë, shtresat shoqërore, Dashuria nuk mund të shpjegohet, etj. Shemsi ia preu Mevlanës të por ajo i shpjegon të gjitha”. gjitha lidhjet me jetën që ai njihte më Në një kohë fanatizmi të thellë parë. Pas një shoqërimi që vazhdoi dhe përplasjesh, Mevlana mbështeste me muaj në këtë mënyrë, Mevlana spiritualitetin universal, u hapte dyert ndryshoi. Tashmë kishte veshur njerëzve nga çdo lloj shtrese. Në pelerinën e sufizmit dhe recitonte vend të një xhihadi të orientuar nga poezi, i dhënë në ashkun ose pasionin jashtë, të përkufizuar si luftë kundër mistik. Në një nga bisedat me mohuesve, ai mbështeste xhihadin Shemsin, Mevlana kuptoi se sufistët e orientuar nga brenda, qëllimi i të nuk i motivon as frika e ndëshkimit cilit ishte beteja kundër sundimit të në ferr, as dëshira e shpërblimit në egos. Jo të gjithë i mbështetën këto parajsë. Ata e duan Zotin thjesht ide, njësoj siç ndodh kur jo të gjithë sepse e duan, pastër dhe thjesht, pa njerëzit i hapin zemrat për dashurinë. kushte dhe pa pretendime. Dashuria Kur e do aq shumë dikë, pret që është arsyeja. Dashuria është qëllimi. edhe të tjerët ta duan njësoj, duke Kur e do Zotin kaq shumë, kur e iu bashkuar gëzimit e ngazëllimit do secilën nga krijesat e Tij vetëm tënd. Kur ajo nuk ndodh, habitesh, për shkak të Tij dhe vetëm falë Tij, pastaj ndihesh i fyer e i tradhtuar. pjesët e dukshme thjesht treten në Kështu ndodhi me ata të dy. Lidhja ajër. Duke u nisur nga kjo pikë, nuk e fuqishme shpirtërore mes Shemsit njihet edhe si doktor e farmacist. dhe Mevlanës u bë shënjestër zërash, 69 Studime talljesh dhe sulmesh. I keqkuptuan, i atyre, por si i dërrmuar shpirtërisht patën zili, i fyen dhe së fundi, edhe dhe si një i dashuruar, e kërkonte më të afërtit i tradhtuan. Atëherë, Shemsin andej këndej, recitonte Shemsi, të cilit i ishte thyer zemra poezi dhe nuk e zinte vendi. Sado nga fjalët dhe sjelljet e tyre, një ditë që ata e larguan dervishin prej tij, prej ditësh u largua papritmas nga dashuria spirituale midis tyre ishte sytë dhe ashtu i dëshpëruar, në vitin aq e madhe, sa nuk mund të rrinin të 1245, iku në Sham. ndarë nga njëri-tjetri. Atëherë ndjekësit u bindën se Kthimi i Shemsit kishin vepruar gabim dhe i kërkuan ndjesë Mevlanës. Ai e pranoi ndjesën I biri e Mevlanës, Sulltan Veledi, e tyre. Dhe kur pas 15 muajsh, më në thotë në librin e tij se miqësia e fund, mori lajmin se Shemsi ndodhej Mevlanës me Shemsin i ngjason në Damask, e dërgoi të birin, Sulltan shoqërisë së Hz. Musës me Hizrin. Veledin, së bashku me disa të afërm, Hz. Musa a.s. megjithëse ishte për ta ftuar në Konja. Djali arriti ta profet, pati një kohë kur kërkonte gjejë dhe pas shumë lutjesh, mundi një shoqërues shpirtëror, që t’i hapte ta sjellë përsëri në Konja. Kthimi “syrin e tretë”. Dhe ky shoqërues në Konja i Shemsit, të ndezur nga doli se ishte Hizri, ngushëlluesi i ndjenjat e dashurisë dhe miqësisë, të shtypurve dhe të përjashtuarve. e gëzoi jashtëzakonisht Mevlanën. Shoqëria e shkurtër me Hizrin ishte Studentët e Mevlanës i kërkuan falje një përvojë që ndikoi shumë te Hz. Shemsit dhe ai i fali. Çdo ditë dikush Musai gjatë gjithë jetës. Njësoj si kjo, e ftonte Shemsin me Mevlanën diku. edhe Mevlana e ndjente nevojën Pothuajse të gjithë përpiqeshin, me e Shemsit. Këtë miqësi njerëzit e sa kishin mundësi, të shtronin gosti thjeshtë nuk e kuptojnë, por në për ta. Por kjo gjendje nuk vazhdoi fakt në të përfshihet mençuria më e gjatë. Si për të kompensuar kohët e thellë. humbura, Mevlana u mbyll përsëri Ata që shpresonin se pas ikjes disa herë të tjera në kuvend kokë së Shemsit, Mevlana do të kthehej më kokë me Shemsin. Nisën përsëri në gjendjen e mëparshme, që do thashethemet kundër tij. Në këtë të bëhej ai i cili kishte qenë më intrigë të dytë, shumë më të ashpër parë, u gabuan! Qëllimi për të se ajo e para, u përzije edhe djali i cilin u përpoqën njerëzit ta ndanin dytë i Mevlanës, Alaeddin Çelebiu. Mevlanën nga dervishi, ishte që ta Në vitin 1247, një grup i përbërë nga kishin për veten e tyre, por përsëri studentët dhe të afërmit e Mevlanës kjo masë nuk dha asnjë fryt, sepse u hodhën në veprim për ta zhdukur Mevlana, jo vetëm që nuk iu afrohej Shemsin. Kur dikush e njoftoi

70 Studime Shemsin për komplotin që kishin hap tjetër që duhet të ndërmerrte në ngritur për të, Shemsi i ktheu këtë rrugëtimin e tij drejt Zotit. Mevlana përgjigje: “Bota është e ndërtuar e dinte mirë se çdo gjë që ndodh, mbi parimet e të ndërsjellave. Mos ki pavarësisht e vogël apo e madhe, dhe frikë nga komplotet, mashtrimet apo çdo vështirësi që del përpara, është dredhitë e të tjerëve. Nëse dikush po pjesë e një plani hyjnor që punon në ngre një kurth, mbaj mend se edhe këtë drejtim. Nuk ka asgjë rastësore Zoti po ngre kurthin e tij. ‘Allahu në kaderin e Zotit. Nuk qe rastësi as është planifikuesi më i mirë’5. As kur Shemsi i Tebrizit i doli përpara edhe një gjethe nuk bie nga pema në 1244. Pavarësisht kësaj, ai natë e pa dijeninë e Zotit. Besoje pa pikën ditë recitonte poezi, s’e zinte vendi, e dyshimit këtë. Çfarëdo që bën s’gjente dot prehje e qetësi asnjë Zoti, e bën për mrekulli”. Shemsi e çast. Shumicën e vargjeve të Divanit kuptoi urrejtjen që kishte mbërthyer të Madh prej afro 40 mijë vargjesh, e një grup njerëzish, u mërzit shumë përbëjnë ato të recituara pikërisht në dhe u zhduk fare nga sytë e tyre. këtë gjendje shpirtërore. Për nderin Askush nuk e mori vesh se ku shkoi, e Shemsi Tebrizit, Mevlana filloi të sepse nuk la asnjë gjurmë. Këtu u shkruajë poezi mistike, të cilat të përhap fjala se dervishin e vrau djali grumbulluara së bashku përbëjnë tjetër i Mevlanës, Alauddini, por divanin e madh. Kësaj vepre nuk i vëllai i tij, Veledi, në librin e vet e vuri emrin e vet, por përdori në çdo përgënjeshtron kategorikisht këtë gazel emrin e udhëheqësit shpirtëror, gjë. Zhdukja e dytë dhe e papritur e Shemsi Tebrizit. Ndërsa, kur me Shemsit, ndodhur në vitin 1247, ka ndikimin e Shemsit, Mevlana arriti mbetur një pikëpyetje deri në ditët në një pozitë të lartë shpirtërore, tona. filloi të shkruajë “Mesnevinë”, e cila nga pikëpamja mistike, njihet si një Mevlana pas zhdukjes së Shemsit kryevepër. Në 23 vitet e fundit, pas zhdukjes Zhdukja e papritur e Shemsit së Shemsit, Mevlana vazhdoi të mos e çorientoi Mevlanën. Vetë ai shkoi merrej me nxënësit dhe këtë detyrë në Sham dhe shëtiti lagje më lagje ia ngarkoi miqve të tij të formuar duke e kërkuar Shemsin shtëpi më në pikëpamje shpirtërore. Në fillim shtëpi, por më kot. Ky kërkim zgjati argjendarit Salahuddinit dhe me gati dy vjet dhe pastaj Mevlana vdekjen e tij, këtë detyrë ia ngarkoi filloi ta pranojë këtë gjendje. Ai e kryetarit të fisit Ahi, Husameddin kuptoi që ndarja përgjithmonë nga Çelebiut. Shemsi ishte një sprovë, apo një 5. Kur’an, El-Enfal, 8:30. 71 Studime

Mevlana ndërron jetë kishte përreth: “Frikësojuni Allahut kudo që të ndodheni. Ju porosis të Nga fundi i vitit 1273, Mevlana hani pak, të flini pak, ët flisni pak, ët u sëmur rëndë dhe zuri shtratin. ruheni nga mëkatet, të vazhdoni me Doktorët nuk mundën t’ia ulnin dot namaz dhe agjërim, të shmangeni temperaturën dhe as nuk mundën gjithmonë nga dëshirat trupore, të t’ia përcaktonin diagnozën. Në tregoheni të duruar ndaj mundimeve fakt, ai vetë nuk kishte dëshirë më të njerëzve, të qëndroni me njerëz të jetonte. Këtë gjë e kishin vënë të mirë e të mëdhenj nga shpirti, si re edhe mjekët, të cilët dalëngadalë dhe të qëndroni larg njerëzve të ulët. po i humbnin edhe shpresat. Të Më i dobishmi prej njerëzve është gjithë njerëzit e qytetit të Konjës ai që u sjell dobi atyre, ndërsa më prisnin të shqetësuar, ndërkohë që e dobishmja e fjalëve është ajo që Mevlana ishte i kënaqur në gjendjen është e paktë dhe e saktë. Lavdërimi i e vet. Një ditë, shejh Sadreddin përket vetëm Allahut. Paqe njerëzve Konevi6 i vjen për vizitë dhe kur i të teuhidit”. uron shëndet, ai i thotë: “Tashmë shërimi dhe shëndeti qoftë i mbarë Varrimi i Mevlanës për ju, ndërmjet dashuruesit dhe të dashuruarit ka mbetur shumë Kur u dëgjua lajmi për vdekjen pak”. Edhe kur të tjerët vinin dhe e Mevlanës, e gjithë Konja u ngrit në i uronin jetë e shëndet, atij nuk i këmbë. Të gjithë, i madh e i vogël, vinte mirë. Një herë kur gruaja e vet fshatarë, qytetarë, grekë, hebrenj, i thotë: - Ah sikur të jetoje nja 400 turq... vrapuan në xhenazen e tij. vjet dhe ta mbushje botën me dritat Sipas porosisë së lënë nga Mevlana, e së vërtetës, ai i përgjigjet: “Po pse, namazin e tij të xhenazes do ta falte Firauna apo Nemruta jemi ne që shejh Sadreddin Koneviu. Por kur të kërkojmë jetë të gjatë?! Ne nuk këtij të fundit i ra të fikët, pak para kemi ardhur në burgun e botës për namazit, atëherë faljen e drejtoi njëri të jetuar gjatë. Dëshira jonë është që prej dijetarëve të mëdhenj të asaj një orë e më parë të mbërrijmë në kohe, Kadi Siraxhedin Urmeviu. kuvendin e Profetit a.s.” Përveç myslimanëve, në varrimin e tij Para se të ndërronte jetë morën pjesë edhe njerëz të besimeve Mevlana i la këto porosi atyre që të tjera. U mblodh një turmë shumë e madhe saqë myslimanët 6. Sadreddin Konevi është një sufist i madh, kërkuan që njerëzit e besimeve të nxënës dhe pasues i shejhut Muhyiddin tjera të shpërndaheshin. Mirëpo Arabiut. Ai është themelues i misticizmit jomyslimanët dolën kundër kësaj teorik dhe ka jetuar në të njëjtën kohë dhe në të njëjtin qytet me Mevlanën. kërkese duke thënë: “Nga fjalët e tij 72 Studime ne kuptuam të vërtetat për Musanë, pranë të atit, në Konja, në vendin e Isanë dhe të gjithë profetët e tjerë...” quajtur Trëndafilishte. Në Kubenë e Dhe: “Mevlana është si buka. A Gjelbër, ku është varrosur Mevlana, ka njeri që të mos ketë nevojë për qëndron i shkruar ky epitaf: “Kur të bukë? A keni parë ndonjë të uritur vdes, mos e kërkoni varrin në tokë, që të ikë nga buka?!” Pas namazit të por e gjeni atë në zemrat e njerëzve”. xhenazes, trupi i Mevlanës u varros

Disa thënie të përzgjedhura të Mevlanës

Eja, eja. Kushdo që të jesh, përsëri eja! Edhe po të jesh mohues, zjarradhurues apo idhujtar, përsëri eja! Selia jonë nuk është seli e pesimizmit! Edhe njëqind herë ta kesh prishur pendimin, përsëri eja! Bëhu si ujëvarë në bujari dhe ndihmë! Bëhu si diell në dhembshuri dhe mëshirë! Bëhu si natë për t’i mbuluar të metat e të tjerëve! Bëhu si i vdekur në nervozizëm dhe zemërim! Bëhu si dhé në thjeshtësi dhe përulësi! Bëhu si det në mirëkuptim! Ose duku ashtu si je, ose bëhu ashtu si dukesh! Prej dashurisë ndaj trëndafilit, do i gëlltis gjembat. Dashuria nuk është në epërsi, në aftësi, në dituri, në fletore, në faqet e librave. A nuk bëjnë njerëzit thashetheme? Ajo rrugë nuk mund të jetë rruga e të dashuruarve. Jo vetëm ata që flasin të njëjtën gjuhë, por edhe ata që ndajnë të njëjtat ndjenja e kuptojnë njëri-tjetrin. Fillo një projekt të madh, pa mend, si Nuhu7 (nga syri i të tjerëve) dhe do ta shihni se njerëzit do si do prapë do të flasin për ju, në të mirë dhe në të keq. A duhet të më shqetësojë kjo?! Asnjëherë. Le të shqetësohen ata që humbin kohën duke më gjykuar mua.

7. Profeti Nuh (a.s.), kur po ndërtonte një varkë në tokë, të gjithë filluan ta quanin të marrë, sepse kujtonin se përmbytja që Hz. Nuhu i paralajmëroi më përpara, nuk do të ndodhte.

73 Studime

Detyra juaj nuk është që të kërkoni dashuri, detyra juaj është të jepni dashuri. Vetëm atëherë do të shihni se si do të largohen pengesat në rrugën tuaj, askush nuk mundet ta injorojë dashurinë për shumë gjatë. Përmes dashurisë gjithçka që është e hidhur do të bëhet e ëmbël, përmes dashurisë gjithçka që është e bakrit do të bëhet prej ari, përmes dashurisë e gjithë dhimbja do të kthehet në melhem. Vazhdoni e gërmoni në zemrën tuaj. Dhe mos harroni, kur dikush godet një qilim, goditjet nuk janë kundër qilimit, por kundër pluhurit në të. Nëse fjalët dalin nga zemra, ato do të hyjnë në zemër. Duke bërë si më thanë të tjerët, u verbova. Duke shkuar ku të tjerët më kërkonin, humba. Më pas u largova prej të gjithëve, edhe prej vetes. Kështu i gjeta të gjithë, edhe veten. Mos vajto. Çdo gjë që ti humbet, të vjen përsëri në një tjetër formë. Kur i bën gjërat nga shpirti, ndien një lumë që lëviz brenda teje, gëzimin. Mos u kënaq me histori, se si gjërat kanë ndodhur me të tjerët. Shpalos mitin tënd. Injoroji ata që të bëjnë të ndjesh frikë dhe trishtim, që të degradojnë e të shpien drejt sëmundjes e vdekjes. Atje ku ka rrënoja, ka edhe shpresë për një thesar. Gjithçka në univers është brenda teje. Kërkoje gjithçka nga vetja. Kur kryen një gjynah menjëherë pendohu. Njeriu nuk mbytet kur bie në ujë, por kur nuk del prej tij. Në këtë botë, sprova jote është ajo çfarë dëshiron më shumë. Sa bukur e shpjegojnë flokët e dëborës mundësinë e bashkëudhëtimit pa dëmtuar njëri-tjetrin. Njeriu, ose duhet të ketë fjalë për të thënë, ose moral për të heshtur. Injoranti i ngjanë punës së daulles. Zhurmë ka shumë, por brenda është bosh. Njeriu me moral hesht prej moralit të tij, i pamoralshmi kujton se ishte ai që e bëri të heshtte. Mos e gjyko të kaluarën e askujt, mos harro se edhe elmazi, përpara se të përpunohej, ishte një copë qymyr. Mos e harro kurrë këtë o bir; drejtësia është një pasuri e shtrenjtë, nuk gjendet kurrë te njerëzit e lirë.

74 Studime Literatura

Abdulbaki Gölpınarlı, Mevlana Celaleddin, İstanbul 1959. Abdullah Hamiti-Urata Agagjyshi, Interpretimi i këngës ‘Neji’ te Mevlana Xhelaluddin Rumi. Ahmed Eflaki, Ariflerin Menkıbeleri, çev. Tahsin Yazıcı, İstanbul 1986. Annemarie Schimmel, Ben Rüzgarım Sen Ateş/ Mevlana Celaleddin Rumi’nin Hayatı ve Eseri, çev. Senail Özkan, İstanbul 2000. Bediüzzaman Füruzanfer, Mevlana Celaleddin, çev. Feridun Nafiz Uzluk, İstanbul 1986. Cihan Okuyucu, Mevlana, İzmir 2007. Elif Shafak, Dyzet rregullat e dashurisë, Përktheu Taulant Hatia, Tiranë 2011. Feridun b. Ahmed Sipehsalar, Mevlana ve Etrafındakiler (Risale), çev: Tahsin Yazıcı, İstanbul 1977. Irene Melikoff, Batı Humanizmasının Karşısında Mevlâna’nın Humanizması, Mevlana: Yirmi Altı Bilim Adamının Mevlana Üzerine Araştırmaları (Haz. Feyzi Halıcı), Konya 1983. Mehmet Önder-İsmet Binark-Nejat Sefercioğlu, Mevlana Bibliyografyası, Ankara 1974. Menduh Bamja, Mevlana, poet i dashurisë, Referatë, 2013 Mevlana Xhelaleddin Rumi, Fihi ma Fih, Çev. Meliha Ülker Tarıkahya, 1954. Mevlana Xhelaleddin Rumi, Mecalis-i Seba, Türkçesi M. Hulusi, İstanbul 2001. Mevlana Xhelaleddin Rumi, Poezi të zgjedhura nga Divan-i Shamsi Tabrizi, përktheu Baba Qazim Bakalli, përshtati në shqipen e sotme nga Vehap Shita, Tiranë 2011. Mevlana Xhelaleddin Rumi, Poezi të zgjedhura nga Masnavi Ma’navi, Shqipëroi Dhori Qiriazi, Tiranë 2007. Mevlana Xhelaleddin Rumi, Mesnevi, Shqipëroi Mithat Hoxha, Shkup 2010. Nexhat Ibrahimi, Mevlana Xhelaludin Rumiu, Referat, 2011. Nurettin Topçu, islam ve insan/mevlana ve tasavvuf, İstanbul 1998. Reşat Öngören, Mevlana Celaleddin Rumi, DVİA, 2004. Said Türkoğlu, Aşk Yolcusu/ Mevlana ile Aşka Yolculuk, İstanbul 2008. Sultan Veled, İbtidaname, çev. Abdulbaki Gölpınarlı, Konya 2001. Şefik Can, Mevlana/ Hayatı Şahsiyeti Fikirleri, İstanbul, 1995. Şems-i Tebrizi, Makalat (Konuşmalar) çev. M. Nuri Gencosman, İstanbul 1974. Vahit Göktaş, Mevlana-Şems Münasebetinde İnsan-ı Maşuk Felsefesi, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, Ankara 2005.

75 Histori

Historia e personaliteteve shqiptare të Vilajetit të Janinës (1859-1909)

Syrja bej Vlora Abstrakt Libri i Syrja bej Vlorës “Historia e personaliteteve shqiptare të Vilajetit të Janinës (1859- 1909)” është një punim enciklopedik me vlera të padiskutueshme për historiografinë shqiptare. Kjo për faktin se: e para, përbën përpjekjen e parë në këtë drejtim, në një kohë kur institucionet tona shkencore nuk ishin themeluar ende, e dyta, informacioni që ofrohet për disa personalitete historike përbën një risi. Në një shënim të faqes një të dorëshkrimit shqip të këtyre biografive, përkthyesi Jonuz Tafilaj shkruan se ato janë përgatitur si aneks i veprës së Syrja bej Vlorës të përkthyer më parë nga Ali Asllani. Megjithatë, për nga volumi i tyre, këto biografi përbëjnë një libër më vete. Prandaj, duke pasur parasysh se ato nuk janë integruar më parë në asnjë version të librit tashmë të botuar të Syrja bej Vlorës, e sjellim për botim për herë të parë në revistën shkencore “Zani i Naltë”. Ky dorëshkrim është shkruar në gjuhën osmane dhe, së bashku me përkthimin në gjuhën shqipe, gjendet në Arkivin Qendror të Shtetit-Tiranë. Ai ka 78 faqe në osmanisht dhe 120 faqe në gjuhën shqipe, të cilat janë përkthyer nga orientalisti Jonuz Tafilaj. Në inventarin e hartuar nga përgjegjësi i sektorit të dorëshkrimeve osmane në arkivin historik, orientalisti Haki Sharofi, shkruhet data e marrjes në dorëzim të këtij përkthimi (26 qershor 1963). Ndërsa për kohën se kur është shkruar nga Syrja bej Vlora, ende nuk kemi asnjë të dhënë. Megjithëse ky përkthim në dorëshkrim është në dialektin verior dhe përmbante një sasi të konsiderueshme gabimesh, ne jemi përpjekur që të ndërhyjmë vetëm aty ku ishte domosdoshmërisht e nevojshme. Kjo, sepse dialektet, së bashku me përkthimet e realizuara në një periudhë të caktuar, janë një pasuri e jashtëzakonshme dhe mbajnë vulën e kohës. Në libër jepen të dhëna mbi personalitetet më të shquar të Shqipërisë së Jugut, e cila, nga pikëpamja administrative, në këtë periudhë, përfshihej në Vilajetin e Janinës. Aty flitet

76 Histori shkurtimisht, e ndonjëherë edhe më gjatë, për formimin, rolin dhe kontributin e emrave të njohur të botës shqiptare. Madje, nuk mungojnë edhe detaje, të cilat, duke pasur parasysh se janë shkruar si pjesë integrale e një libri me kujtime, nuk gjenden në asnjë libër tjetër. Kjo e pasuron dhe e bën më të bukur për lexuesin, por edhe më të vlefshëm si burim historiografik për studiuesit. Pavarësisht nivelit të përkthimit dhe gabimeve, botimi i këtij libri pjesë-pjesë te “Zani i Naltë” mendojmë se është i nevojshëm. Kjo si homazh për autorin e harruar dhe anatemuar padrejtësisht, për përkthyesin e nderuar, orientalistin Jonuz Tafilaj dhe, në fund, për historiografinë dhe memorialistikën shqiptare. Dr. Hasan Bello

III

63. Ferit Pasha4 1

64. Fazli Pasha, Alizoti, gjirokastrit, grada Mirmiranë. Është djali i Fejzo bej Alizotit, pari e Gjirokastrës. Mbasi shërbeu nëpër shum vende t’Anadollit si nënprefekt, u emënue në Limnos si prefekt. Vdiq në Stamboll. Në kulturë qe i kufizuem, dhe i cektë ndër gjykime. Çifligjet e Delinës dhe të Grykës, lan shkret, prej të cilëvet kishte një t’ardhun prej dymbëdhjetë lirash në vjetë, m’i pat shitë mue Syrja bej Vlora për njëmijë e treqind lira të verdha; 1. Këtu bëhet fjalë për librin Shqipëria dhe gëzohej se në këtë tregti ishëm pasosmane 1912-1920, i cili tashmë është gënjye unë e jo ai. Kurse këto çifliqe botuar në versionin origjinal i transkiptuar prej pesmbëdhjetëmijë dynymësh, në nga osmanishtja në Stamboll në vitin 2009. vendin ma me randësi t’Adriatikut, Në gjuhën shqipe ky libër është botuar në në vjetin e parë dhanë një prodhim dy versione, me titullin Kujtime-Nga fundi i sundimit osman në Luftën e Vlorës, (përgatiti prej dyqind lirash të verdha; dhe për botim dhe redaktimi i përkthimit Akad. vetëm atëherë Fazli Pasha mbeti për asoc. Marenglen Verli dhe Dr. Ledia Dushku) ballë një deziluzioni. Qe i butë në Tiranë: ICEBERG, 2013 dhe Shqipëria natyrë, por i shrregulltë në jetë. pasosmane 1912-1920, (përktheu nga turqishtja Rubin Hoxha) Shkup: Logos-A, 2015. 2. AQSH, F: S. Vlora, D. 8. 4. Ky personalitet do të botohet veçant në 3. Po aty. revistën “Zani i Naltë”. 77 Histori

65. Fehim Efendi, Molla me tjetrin. Fehim Efendiu u ftue në Demo, gjirokastrit, grada. Kadi prej Stamboll. Si duket në Xhidde u kthye Gjirokastre, biri i Molla Demos. Vesin me urdhna ma të qarta e ma të gjana e dredhisë dhe t’interesës personale e që mori nga Stambolli. Mu në këtë ka trashigue nga i ati. Kënaqësia e tij kohë u bashkue me Beqir Pashën, qe me i thye zemrën të tjerëvet. Kryet kur në Taif u vra Mid`hat Pasha me e madh, trup të madh, konstruksion shokë prej duarve kriminale të një atleti. Pak këndoj, por shum dijti. çete t’organizuar!! Por mbas kësaj Fjalët e sjelljet i pat t’ashpra. Fehmi ngjarje, Fehim Efendiu u smue në Efendi qe Nënprefekt në Jenipazar Xheddak, kush e di nën përshtypjet e kur Dervish Pasha erdhi në Kosovë ç’farë ndisinash të trishtueshme dhe me u ra shqiptarëvet. Shërbeu ashtu erdh në Stamboll gjallë. Sulltani çoj si e deshtën patronët e tij, dhe kështu dy herësh njeriun e vet Besim bejnë rregulloi punët e veta. Kur Dervish për t’a pyetë hatrin, një herë me Pashën e afroj Sulltani prej vedit një dhuratë pesëqind lirash e herën tue i dhanë gradën e Komandantit tjetër me treqind lira. Kjo nderë e kjo të Përgjithshëm të Rumelisë, Fehim përkëdhelje dhe kurat ba prej shum Efendinë e bani dhe ma për vehte mjekëvet, nuk mundi me ia zgjat Pashën me dhurata gjithfarësh. jetën. Fehim Efendiu u da kësaj jete. Mandej me mënyrat e veta hipokrite mbërrijti të bahet zëvendës-vali në 66. Jevzi Efendiu, Janinas, Xhidde. Tash ma Dervish Pashën e grada Ula-Sinifi-Sani. Shum kohë qe ka prijës dhe me ndërmjetësimin e Mektupçi (Drejtor i Korrespondencës këtij u pranue, në mënyrë të veçantë i vilajetit) në Janinë, dhe një kohë n’audjencë prej Sulltanit. Në midis prefekt i Qendrës. Pat famë si njeri t’urdhnavet që i dha Sulltani i tha i mirë. Nuk mori pjesë ndër çështje edhe këto fjalë: “Njenin çelës të kombëtare, as të mira as të dopta, sa zemrës s’ime t’a dorëzova ty. Amaneti me i lanë një emën vedit. Qe vetëm nuk tradhtohet, dhe shqiptarët nuk i një ndër punësa të dalluem. dalin besës”. Me këto fjalë Sulltani kishte dashtë me i thanë Fehim 67. Fejzi bej Alizoti, prej Efendiut provat e simpatisë që Gjirokastre, grada Ula-Sinifi- ushqente për të dhe për randësinë Sani. Stërnip i Alizot Pashës prej që i jepte. Fehmi Efendiu në Xhidde Gjirokastre, djali i Hasan Beut. gjet vali Topall Osman Pashën. Fejzi beu kreu në Stamboll Mylqyen Por me këtë s’mujt me da trofenë, u gradue si atashe pranë valiut të megjithse qëllimi i të dyvet ishte Bejrutit. Mbrapa u gradua si prefekt i njëjtë, i përqendruem në një pikë në Korçë, në Prizren, në Pakëz të dobët; prandaj u hidhnun njeni (Kjos) dhe n’Ajdin. Në Bitlis qe

78 Histori zëvendësvali. Kudo u provue i zoti si këpurdhat që mbijnë mbas shiut. dhe u njoft si një administrator i Vuajtjet e tridhjetë vjetëvet të jetës mirë. Në qeveri t’Ismail Kemalit së tij politike, janë që të gjitha qe një kohë Ministër i Brendshëm: përfundimi logjik i ndjenjavet të tija por megjithëse akreba (farefis) i kombëtare. Kur qe në Korçë e në afërmi i tij, s’mujt të durojë feblesen Prizren prefekt përbuzi jetë e pozitë e tij me tolerue ndërhymjen e atij dhe tue marrë parasysh gjithfarë e këtij ndër punë qeveritare, dhe sakrificash i shërbeu interesave kështu e zemëroj Ismail Kemalin me kombëtare. Në Korçë zhvilloi në kundërshtimet e tija. popull dashuninë për atdhe dhe Në qeveri të Princ Widit si përkrahu forminim e një partie Drejtor i Përthshëm i Punëve të të krishtënësh botënisht. Me fjalë Brendshme, u orvat me ia kufizue tjera ndihmoj së tepri në zgjimin Esad Pashës dorën e keqbasë dhe i kombëtar për rilindjen e një Shqipnie qiti vedit trazojë e belana tue i dalë kundra rrezikut grek. Kur qe n’Ajdin zot me inatë interesave kombëtare. si prefekt nxorri një fotografi, nën Ndër persona që internoi Esad Pasha kontroll të xhonturqeve, bashkarisht në Podgoricë bashkoj edhe Fejzi me të birin Hasan begun, tue pasë ky bejnë. Malazezët këta t’internuem në dorë një tabelë me fjalët “Rroftë i lanë t’unët, dhe ia mërzitën Shqipniaa”. Kjo provë e ndritun e jetën megjith farë torturash. Këta patriotizmit ekstrem të Fejzi beut fatzezë qëndruen n’internim deri sa asht e pa imitueshme dhe ndoshta e Austriakët zaptuen Shkodrën. teprueme, megjithatë për personin Në qeverinë që formuen në e Fejzi beut asht një dekoratë e Shkodër Austriakët i ngarkuen madhnueshme. drejtimin e financavet, për të fitue nga Fejzi beu në fjalë e në punë asht dijenia e eksperienca e tij. Mbrapa u i ashpër, por i rregullt e i disiplinës. emërue Ministër i Financavet prej Rrugës së shtrembët nuk ecën, punës Kongresit Kombëtar që u mblodh s’i mërzitet. Kënd s’ka frikë. Ndër në Durrës. mendime asht independent; pak dhe Fejzi beu njeh mirë gjendjen me natyrë...(e palexueshme- H. B.). e përgjithshme të Shqipnisë dhe I rregullt dhe në punë ekonomie, sa psikologjinë e çdo klase të popullit. me mujtë me përballue ngushticat Të jep drejtime për çdo gja, qoftë e jetesës. Jo gjeneroz, ndër shokë i nga pikëpamja administrative shendshëm, por dhe zemërthyes. qoftë nga ajo politike si me qenë një dikcjonar i gjallë i përsosun. 68. Fejzi Pasha, Janinas, Ndjenjat kombëtare i ka të sinqerta gjeneral Divizioni. Është djali i një e të vjetra. Në këtë rrugë nuk asht notabli prej Janine. Karriera e tij

79 Histori fillon prej Bylyk Eminit (intendanjer edhe këta, ishin me qeverinë e në Kompani) dhe dalë kadalë asht partizanë të shtypjes së kryengritjes. ba Kolonel. Në luftën turko-greke Kahreman Pasha (aso kohe bej) më 1897 ndodhej si Komandant kishte fitue me këtë akt dhe ma tepër në Prevezë, dhe me një qëndrim besimin e qeverisë. Kahreman Beut e e guxim për t’u lavdue u bani ballë Dervish Alimed Nasib Beut, parësi e mësymëvet të grekëvet prej toke Janinës i qe dhanë poja (titulli) Istabli e prej deti. Në ushtarët shqiptarë -Amir; Hajredin beut, pari e Janinës kishte një besim të madh dhe sillej dhe Naim beut e Fejzi beut, pari e gjithmonë ndaj tyne si një babë me Gjirokastrës poja e Kapëxhë-Bashit; dhimbsuni. Mbas luftës u ba gjeneral Zenelabedin Efendiut, Myftiut të brigade e mandej gjeneral divizioni. Gjirokastrës poja e Myderrisllëkut. Shpërblimin landuer të vepravet të Mbrapa Kahreman beu u ba prefekt veta e gëzoj dhe la mbrapa një formë i Janinës, me pojën e Mirmirranit e të mirë e të madhe. Në kuvend ishte i mandej si antar i Këshillit të Shtetit, kandshëm, dhe i dashun me gjithken. formue së pari, me pojën e Bejlerbej i Rumelisë. Kahreman Pasha, tue 69. Kahrem Pasha, Vrioni, ç’mue randësinë që do të kishte Beratas, grada Bejlerbej i Rumelisë. Fieri si pozicion në t’ardhmen e Është i biri i Omer Pashë Vrionit, shtini në dorë dhe e bani, si mbas i cili qe ba vali i Janinës, tue qenë kohës, një qendër tregtie. Nuk dinte nderue dhe me titull veziri më 25 me këndue e me shkrue, por kishte Rabiulahor 1237 h (19 janar 1822) mjaft prespektiva në jetë. Prej natyre dhe i Ruh-Hajat hanëmit të vejës qe i zgjuem dhe pati një karakter të së Jahja beut, një ndër memelukët fortë. Qe fort i pasun dhe fatin e e Egjyptit që qe vra prej shqiptarit pati gjithmonë të çmuet. I dhanun Mehmed Ali Pashës. Në vitin në dashuni ndaj të birit e t’afërmit e 1261 h (1845) plasi një kryengritje vet, qe modest e gjeneroz, dijti me kombëtare, e provokueme prej përfitue nga vendi dhe nga koha Gjolekës nga Kuçi. Kjo kryengritje dhe ia kaloi shokëve në pasuni e në dukje bahej kundra Tanzimatit, në pozitë dinjitoze. Në Berat hapi por kishte për qëllim me manifestue një mulli të madh dhe me ujët e tij ndjenjat kombëtare. Në këto luftime bani një bahçe në shembull paradizi. u vranë Jusuf beu i vëllai i vogël i E shijoj jetën mirë dhe e jetoj në Kahraman Pashës dhe Islam beu e gëzime. Larg thanë-thacavet, kërkoj Sylejman bej Juga (Sylçe), t’afërm të gjithmonë një jetë qetësie. Veçohej si tij që kishin marrë anën e qeverisë. krah i qeverisë. Simpatik në shoqni, Kështu dhe Kahrem Pasha, me dinte të ruente në çdo shoqni e shumë parësi të Toskënisë të cilët, kuvend nderen e dinjitetin e vet.

80 Histori

70. Konmenos bej Jorgaqi, 71. Qazim bej, Nureddin aga prej Preveze, grada Ula-Simfi- Zade prej Konice, grada Ula-Sinifi- Evvel. Qe një njeri që pati nderë e të Evveli. Fama e tij fillon ç’prej kohës mira prej Ali Pashës e Ferid Pashës. që qe shef sigurimi në Stamboll. Me përkrahjen e këtyne mbrrijti Shpesh bastiste qytetin dhe e bani deri ne kambën e të Ngarkuemit të njohun personin e tij. Si autoritet me Punë të Petersburgut. Mbas policor fitoi simpatinë e të famshmit vdekjes së tyne, qe çue në Korfuz Marshall të Xhandarëmërive me kërkesë të vet si Kryekonsull. Hysni Pashës, u shtini drojën gjith Lëvizjen e organizueme të Likursit subalternëvet të vet, me bastun në ia lajmëroj që ma parë qeverisë dhe dorë me trup impozant, si një aga porositi nevojën e shpejtimit të një i vjetër i Ihtisabit (shef i Policisë pregatitjeje ushtarake. Por qeveria Bashkiake dikur, sh. i përk.) s’ja vu veshin dhe s’besoj në fjalët Megjithse injorant në kulm, mujte e tij, tue thanë se janë fjalët e një me ja mëshef vehtes këtë mangësi kauri. Qe i zoti në njohuni politike, dhe me largue të keqen prej vehtes. besnik ndaj qeverisë, dhe i dalluem U internue në Janinë si Kryetar i në mes të shokëvet me virtytet e Divanit t’Apelit. Në Gjirokastër e tija. Ishte i mendimit që Shqipnia të në Prevezë qe si Prefekt, dhe këtu kishte një formë regjimi autonom, pak a shumë ç’faqi ndjenjat e tij por nën kunorë të Perandorisë. Dhe kombëtare dhe mbrojti interesat për këtë qëllim pregatite pretekste e kombit. Me shumë parësi qe dhe u mundonte me ia mbushë internue në Çanakkala. Këndonte mendjen Portës së Naltë. Por nga me za të naltë disa fraza e vjersha që ky shkak u nxuer në pension dhe u kishte mësue përmendësh turqisht e muer me përmirësimin e çifliqeve greqisht dhe mundohej me u dëftue që kishte ne Prevezë deri ndër ditët i madh. I shkruante lutje Qemal e mbrame të jetës së tij. Grekët bej Konicës, poetit të madh në za, s’vonuen me ja zaptue pasuninë dhe këto i shitëte si kapital të truvet dhe me marrë nëpër kambë të veta, tue vu në habi gjithkënd!! familjen e tij. Këto provuen se ishte I tmerrshëm ndaj armiqve të vet, i sinqertë e serioz në besnikrinë që vendikatf dhe llafazan. Në krushqi tregonte ndaj shtetit dhe ndasinat me familjen e Dinojvet fitoj titull që ushqente ndaj shqiptarëvet. fisnikrie dhe bani pasuni. Vdiq Prandaj si një detyrë çmimi ndaj n’Izmir ku qe prefekt. Në kuvend një ortodoksi midis personaliteteve ishte i vrazhdë, por gjithmonë i të shtetit otoman, kujtoj me të mirë shendshëm e burrë. dhe emnin e Konmenso beut.

81 Histori

72. Qazim Pasha, Musa, solli ndonjë shërbim ushtarak serioz. Bendo, Gjirokastrit, gjeneral Qe poet, dhe në poezi imitoi Nefi-në divizioni. Musa Qazim Pasha, agë nga dhe Fuzu-li-në. Pati vërtetë një vend një familje e mesme në Gjirokastër, u të çmueshëm midis poetëve të lindjes. edukue n’ushtri pa pasë një shkollë. Si shumë poetë kishte një natyrë Qe ndërmjet karidëvet (këtë fjalë të epikuriane, i lirë ndër koncepcione nënvizueme se kupton përkthyesi fetare dhe pijanec. Megjith këtë dhe as se ka gjetë ndër fjalorë) të varfnit i shikonte, jetimat i në za të regjimentave të Kalorisë ndihmonte dhe u vinte atyne ndër t’Armatës IV. Qazim Pasha qe i zoti nevojë që kishin; kurse ai vetë jetonte si i vëllaj Hilmi Pasha, por jo si ky me ndër ngushtica e ekononike. Prej vese të dobta. Megjithse i randë ndër gjuhës së tij trembeshin dhe eprorët sjellje veti kjo e nderueme për një e tij, dhe në çdo kuvend flitëte ashtu shef ushtrie qe prap i pajtueshëm me si i pëlqente. Ju lut një herë Ali Saib shokë, i drejtë dhe i arsyeshëm. Nuk Pashës, Ministër Lufte, me i pague pat ndonjë kulturë të naltë ushtarake rrogat e mbrapambetuna. Ministri dhe ndonjë eksperiencë të gjanë. i Luftës urdhënoi Marshall Hasan Megjith këtë njeri fort i disiplinës Pashën, Ministrin e Shpenzimevet të dhe i zoti me ia ba tjetrit hatrin. Qe Përgjithshme ushtarake t’i paguente i ruejtun në të çfaqun të ndjesivet dy rroga. Hasan Pasha e kishte ftue kombëtare, kujt s’i bani mirë dhe as që t’i shkonte në zyrë. Vetëm për me që pa mirë prej tij ndonjë shqiptar. U i pague një rrogë. Qazim Pasha iu rrit e u shkri porsi një mand!! drejtohet atyne të dyvet me këto fjalë përbuzëse: ç’ka me ba, një muej e jep 73. Qazim Pasha, prej Konice, e një muej s’e jep5.2Vdiq në Stamboll gjeneral Divizioni. Bir i Hysejn bej në vitin 1305 h (1888) dhe u varros Konicës, prej parisë së Konicës. ndër varrezat e Ebu-Ejub-Ensarit. Musa Qazim Pasha, lindi në Konicë në vitin 1237 h (1822), dhe bashkë 74. Qazim Efendi, Cipi, prej me t’an shkoi në Stamboll ku kreu Gjirokastre, grada Ula-Sënëfi-Seni. dhe mësimet. Ndërkohë shërbeu në Mbaroi shkollën Mylqye (shkollë zyrën sekrete të Divani-Humajumit e naltë politiko Administrative, sh. (Oborrit mbretëror) dhe në Konicë i përk.). Memduk Pasha Ministër e mandej hyni n’ushtri ku mbërriti i Brendshëm, e pati me vedi si dalë-kadalë me u ba deri gjeneral divizioni. La emën të pa harrueshëm 5. Këtu ka një lodër fjalësh. Muejit i thanë me ndere e dinjitet të vedin. Vetëm turqisht “aj” dhe ariut “aji”. Tue thanë se uniforma që barte jepte provën e “një muej i jep e një muej s’e jep “iu thonte atyne pashallarëvet njëkohësisht se “njeni lidhjes që kishte me ushtrin, pse nuk ari e jep e tjetri s’e jep”. (Sh. i. përk) 82 Histori atashe kur qe vali n’Ankara, fitoi dhe shum efikas. Ndër veprat e tija simpatinë e tij, u ba Mektupçi provohej patriotizmi i tij. Me veprat (Drejtor i Korrespondencës) i e veta të zgjedhuna që janë prodhimi vilajetit të Ankarasë, e mandej i lirivet dhe i pendës së tij, i hapi prefekt n’Artugrull. Qe në midis të gjuhës letrare turke një udhë të re, u nëpunësavet korrekt e me kulturë, ba simbol i letërsisë dhe bani që t’i dhe la kujtime të paharrueshme njihej ndera e fama ndër ata pjestar nëpërmjet disa vepravet që botoi. të kombit dora e të cilëvet dijnte me mbajtë pendën. Midis xhonturqve 75. Qani Pasha, prej Leskoviku, që u mblodhën për herë të parë në Jakup Agalliu, grada Bejlerbej. Djali i Paris, Qemal beu me qëndrimin e tij dytë i Rustem Pashës, Leskoviqarit, konstant, u ba shprehja e dëshirave dhe po me mbrojtjen e tij pati të kombit dhe ndoshta flamurtari funksione, deri sa u vu prefekt në i shokëve të vet. Vdiq në Midili Gjirokastër. Kështu qe dhe në punë (Mytelenë) ku qe prefekt. Qe një administrate. Mbasi u doq Leskoviku letrar i nderuem që ia çmoj gjithkush nga dorë të mallkueme të grekëvet, vlerën. Asht shkrue aq tepër për zgjodhi si vend banimi Selanikun dhe Namik Qemalin, sa për mue do të qe këtu jetoi me nderë. Vendit si bani pak sado që të shkruejshem për të. as mirë as keq dhe nuk ia pa kush dobinë prej asaj, mori pasuni që iu 77. Maliq, Naili Pasha, grabit prej grekëvet. Por as zemrën Arsllan Pashalliu, prej Libohove, nuk ia thej kujt. Ndër ditë e mbrame grada Bejlerbej i Rumelisë. U të jetës së tij vujti dhe qe i smut. Nuk njoftë në Shqipni për zotnues i një ushqej për kënd mëni. U varros në karakteri të ngultë dhe si pasanik. Selanik. Megjithse analfabet, qe inteligjent e i kuptueshëm. Marrë zakonet e një 76. Qemal bej, Namik, shevaljeje. I rritun në një kështjellë Konica, nga grada Bala. Qemal beu të Libohovës, urreu kulturë e art jo që krenohej me qenë Shqiptar, qe vetëm për personë të tij por dhe për një reformator i letërsisë otomane njerzit e shpisë, ato e konsideronin dhe yllë i ndritun i karvanit të si një barrë. Shum pak e integrojnë letravet. Pati titullin e shkëlqyeshëm ato që njeh, dhe rrin larg punëvet “Letrar i madh” dhe i etshëm për të qeverisë. Ka një natyrë të hollë liri, mujti me i dhanë gjith qartësinë sarkastike, dhe asht guximtarë. Kurrë stilit të vet me fjalët ma të reja e të gja s’i bam përshtypje dhe për çdo spikatuna dhe me provue kulturën e gja asht indiferent. Në shpenzime tij të thellë. Në poezi qe ma i fortë asht i ndalun, kështu dhe dhurata s’i se në prozë, stili i tij i pa imitushëm ban kujt. Arin që futë një herë nder

83 Histori qypa, s’e nxjerr ma andej. Kujtë pare Për djalin e madh, Adem si huante as nuk merrte prej kujt hua. begun, mendonte se do të jetë një Besim nuk kishte te kërkush. Në shpi trashigimtarë debamche që do t’ia ushqente një shumicë njerzë-bisha qettë fundin trashigimit. Neki beun për t’u mbrojtë prej brigandash, donte ma tepër ndër djelmë të vet. dhe e kish zakon me u ndej larg Trashigimin ua la baraz gjith djelmëve njerzëvet të qeverisë. Kjo natyrë e tij dhe thoshte se në mos ai vetë s’donte rridhte, siç u thonte miqëvet të vet me u ba shkaktar grindjeje në mes të intim, nga ngjarjet e fundit që kisht trashëgimtarëvet. Mbas vdekjes i kanë psue daja i tij, Ali Pashë Tepelena gjetë nd’arkë 64.000 lira të verdha e që ai i kishte pa me sy. Megjith dhe shum sende të kushtueshme. këto ndisina e urrejtje që kishte Ndër këto gjana të kushtueshme ndaj qeverisë e qeveritarit, ushqeu ndodheshin një bazubend dhe një n’ambicje me qenë i pajisun me hajmali që barte mbi vedi Ibrahim ndonjë gradë qeveritare, dhe për me Pashë Vlora, megjith këllëfat e tyne pasë një këso grade bante sakrifica. të praruem si dhe një musaf (Kur`an) Kur Mustafa Asim Pasha Gjiridi i lidhun me një mblojë të prarueme (asht shqiptar, por mori këtë emën dhe ky bashkë me disa sende artistike pse qe vali në Gjiridi- sh. i përk.) që kishte pasë ble prej Sabri beut e ishte vali në Janinë kërkoi ndihma Servet beut të birëvet të t’Ahmed prej pasanikësh me ba një ndërtesë beut. Në mes të plaçkavet të lanuna shkollore, Maliq Pasha, tue dashtë i asht gjetë dhe një fletore, ku kishte me shfrytzue këtë rast, kishte dhanë pasë shënue emënat e gjith atyne që njëmij lira ndihmë, me kusht që t’i i kishin pasë lypë hua e s’u kish pasë jepej (naltohej) paja në Bejlerbej prej dhanë megjith shumat e kërkueme. asaj që kishte si Mirmiranë. Mbas Asht për tu çuditë se këto të holla vdekjes së tij kam shkue në Libohovë kanë dalë krej baraz me sasinë e për kryeshëndoshë e ngushëllim të shumës së të hollave që ka lanë!! birëvet dhe me u ndihmue në çashtje Maliq Pasha ka vdekë në vitin 1892 trashigimi djalit të tij të madh dhe dhe asht varrosë në Libohovë, në vjehrrit të Ferid Pashës, Adem beut. Teqe të Sheh Mahmudit. Teqes i ka Në një vend ma në sy të dhomës lanë disa dhurata; dhe birt e nipat e tij ku qeshë përbujtun më ranë në sy do t’i gëzojshin pasunie që ka lanë në suazë prej një dërrase të thjeshtë Libohovë me kusht që të banojshin e të pa botueme të varuna në mur. në këtë qytet. Maliq Pasha qe një njeri Ndër këto suaza ishin ngjitë dy fletë suigeneris me krejt kuptimin e fjalës, të salnames që përmbajshin gradat e dhe një njeri që nuk u gabue ndër titujt e disa personavet të shtetit. porosi e gjykime të veta për të zbulue të ardhmen.

84 Histori

78. Mehmed Ali Pasha, vjeç. Shkroi një vepër me shënime Selim, prej Delvine, Bejlerbej i të ngjarjevet me randësi i të cilavet Rumelisë. Mehmed Ali Pasha qe ishte qenë vetë dëshmitarë në jetën adjudant i Sulltan Abdylazizit që e tij; dhe aty n’atë vepër inseroj dhe ditën që hypi ky në fron e deri që shumë të vërteta historike. Qe i shoqi u shfronzue. Ditën që hypi në fron i motrës s’ëme ma të vogël Melek Sulltan Muradi doli nga pallati me Hanëmit dhe djali i madh i Abdyl bej gradën e Kolonelit. Në Vlonë, në Selimit nga pari e Delvinës. Tarsos e n’Ajvallëk qe prefekt dhe për shërbime të çmueshme që dha 79. Mehmed Ali Pasha, ndër këto vende, u dërgua prefekt në Vrioni, Beratas, grada Mirmiranë. Resmo e në Kandojë e ma mbrapa Është djali i madh i Hyjsen Pashës në Jenipazar, në Tokat e n’Amasja, të birit Omer Pashë Vrionit dhe gjithnjë si prefekt. Kaloi me vullnet i Merjem Hanëmit të së bijës së të vet në Këshillë t’Evkafit si antar, Sulejman Pashë Toptanit. Qe një tue shërbye në këtë post ma së miri, ndër të mdhajt të kombit t’onë, i e mandej, prap me kërkim të vet u çquem për kulturë e për patriotizëm emënue prefekt n’Ajdin. Me çpallje të kombëtar. Pranoj me qenë Serqerde Konstitucionit dha dorëhekjen dhe (komandant) i bashibuzukvet kaloi në pension. Mbas proklamimit (ushtarë vullnetarë të parregullt) që u të Shqipërisë më vehte u largue prej mblodhën në Toskëni me qëllim që Stambolli dhe u kthye në Shqipni, të shtypej kryengritja që shpërtheu tue iu pre pensioni që ishte një e në Hersekë në vitin 1293 h (1876). drejtë e tij. Në çdo funksion zyrtarë Në shpërblim të patriotizmit e që pati u tregue një administrator i të shërbimit të jashtëzakonshëm mirë, la një tok veprash të mira dhe që tregoi me një herë fitoi titullin si shpërblim pati prej Shtetit shkallë “Rutbei sanije Sënëfi Mytemajiz”. shkallë grada deri në Bejlerbej i Hoq shum mundime e vështirësi, Rumelisë dhe u nderue me dekoratat dhe mbasi Bosnja-Hersegovina u Osmani e Mexhidi. Qe nderue pushtua prej Austriakëvet mujti të gjithmonë midis funksionarëvet me kthehej shëndosh e me plaçka lufte virtyte të nalta. Mehmed Ali Pasha bashkë me ushtarët e vet. Në vitin pati merita të nalta në sa që fitoi 1880, në mbledhjen Kombëtare që u nderimin e dashuninë e gjithkujt. Qe mbajt në Prevezë, u dërgue n’Evropë dhe pjestar i një sekti fetar, një plak me mision për të mbrojtë kërkesat zemër mirë. U varros në Delvinë në t’ona kombëtare pranë Kancelarivet Tyrben e Beqir Efendiut, në varr ku të huaja, dhe për të lehtësue barrën e e pat pregatit në gjallni të vet. Kur randë që na kishte ngarkue Traktati vdiq qe në një moshë afër tetëdhjet i kobshëm i Berlinit; dhe ia arrijti sa

85 Histori qe e mundun, me ia dalë me sukses që lidhen me personin e me jetën e misionit tij. Dikur qe prefekt ad tij private. Kena të drejtë me kërkue interim në Vlonë e në Berat, mbrapa prej Eljas beut që të mbledhë veprat shkoj në Stamboll prej aty prefekt në që ka lanë të shkrueme Mehmed Bajazid. Si u kthee prej andej provoj Ali Pashë Vrioni, mbasi Eljas beu një fatkeqësi të madhe. Iu rrëzue ka trashigue dhe kulturën e tij. prej kali dhe vdiq shoqja e jetës së Me një fjalë Mehmed Ali Pasha qe tij Hysnije Hanëmi, e nderumja bi një presonalitet i çquem që nderoj e Mehmed bej Vokopolës. Mandej kombin me virtytet e tija të nalta u emënue prefekt në Sakëz (Kio). dhe me vepra që janë fryti i kulturës Mehmed Ali Pasha kreu kudo me dhe i frymëzimevet të tija mendore. zotësi shërbimet e veta zyrtare, la Vdiq në Serfixhe në vjetin... dhe u kudo kujtime të paharrueshme. Qe varros në varrezat e atij qyteti. Zoti gojtar (orator) e poet, dhe i dhanun e pastë mbulue me mëshirën e vet të mbas letërsisë së perëndimit e të pambarueme. lindjes. Recitonte shpesh vjersha që ishin të tija dhe që kishin një frymë 80. Muhtar bej, Mehmed, kombëtare. Më tepër se me u marrë Tepedenli-zade, grada Ula-Sënëfi- me punët zyrtare dëshronte me Ula. Mehmed Muhtar bej, djali shpreh ndjenjat e tij poetike. Poezia i vetëm i Selim Pashë Tepelenës tek ai kishte përmbajtje të ndryshme. lindi, u rrit dhe vdiq në Stamboll. Aq e mprehtë e pasun ishte fjala e Qe sekretar në Tophane, i zgjuet tij sa që po të donte bante të qajë e i zoti dhe një shkrimtarë i mirë. njerinë e po të donte e bante të Pati një gjuhë elegante, të mprehtë qeshte. Ngjarjen ma të thjeshte e sarkastike. Qe i kandëshëm e e përshkruante me fjalët ma të simpatik në kuvend. Mori një rrogë, kandëshme, dhe mund t`i jepte shpirt e cila i qe pague prej pasunisë së tij një gjajë të vdekun, kaq e fortë ishte së konfiskueme, sa me i mbyllë gojën fjala e tij. Në fytyrë ishte gjithmonë dhe me i dhanë mundësinë me jetue i qeshun dhe ndër sjellje tërhjekës. varfënisht. La një vajzë vetëm dhe Nuk mburrej me pasuni, por dhe vdiq në vitin 1911. ngushtica ekonomike nuk e trembte. Nuk ishte tahmaqar dhe kapriçoz 81. Mustafa bej, Pasha, Shefqet, me pasë pasuni. Thanethashat nuk ia Janinot, grada Ula-Sënëfi-Evvel. kandëte, bile ankohej për ambjentin Është i biri i Ahmed Pashës të birit ku merreshin nëpër gojë punët e Ismail Pasho Pashës, i cili qe përkrahë tjerëvet. Beratasit i recitojnë pra një herë prej Halit efendiut dhe i qe vjershat kombëtare të Mehmed Ali lëshue në shpindë si shemër (rival) Pashë Vrionit dhe kallzojnë ngjarje Ali Pashë Tepelenës por që mandej

86 Histori qe vra në rrugë të Filibesë dhe i qenë drejtoheshin i madh e i vogël. Ndër marrë nga dora sanxhaqet e Janinës e veprime të zyrës që pat u tregue njeri të Delvinës me shkas se vu në pozitë i disiplinës, ndihmoj atë që njofti, të keqe ushtrinë e Janinës më 25 të veprat i pat të mira dhe u provue një Muharremit të vitit 1237 (22 tetor administrator i mirë. Qe ushtarë i 1821). Në Shqipni u lidh në krushqi karrierës (regjimenterë), por ma fort me shum familje të para, në Janinë i se me punë ushtarake direkt u muer shkoj fjala, për këdo qe një person me çashtje administrative t’ushtrisë. me autoritet mbasi fjala i ndërgjohej. Me gjithse prej Janine, shqipen e flitte Në të parin parlament otoman u krejtësisht bukur dhe thonte se është zgjodh deputet dhe fitoj famë, por lindun shqiptar. I kandej me qenë mandej, si u mërgue Mid`hat Pasha me shqiptarë gjithmonë në kontakt. dhe u mbyll parlamenti u dëbue Në jetën private e në sjellje qe i lirë, dhe ky prej Stambolli. Qe njeri me s’la konditë, ceremonitë, dhe u njoftë kulturë, administrator i mirë dhe i për një gjeneral, të cilit i pëlqente të zoti. Dhe ky ishte bashkë me pari të jetonte në qetësi e i dizenteresuem!! Shqipnisë që u internue në Çanakkala dhe pati pjesë ndër të tana mbledhjet 83. Mustafa Efendi, Budo, prej kombëtare. Qe një gastronom i Gjirokastre, grada Ula-Sënefi-Evveli. madh dhe njeri dëfrimesh. Por kah Qe mjek i dalun prej fakultetit të fundi i jetës vuejti shumë dhe bile u Mjeksisë së Stambollës. Inteligjent e çmend. Me trup qe i madh, në bisedë i zoti në profesionin e tij. Në Janinë i kandëshëm. Vdiq në Janinë dhe u i doli fama për zotësi. I mbrojtun varros në varrezat e familjes së tij. prej Tatar Osman Pashës, u ba njeri Tue qenë Mirmiranë u naltësue në me autoritet në Janinë dhe mandej gradën Ula-Evveli, prandaj morri iu shtue fama e ndera kur u emënue titullin Pashë. Inspektor i Shëndetësisë në Stamboll. Pati ndjenja kombëtare, qe i kujdesun 82. Mustafa Pasha, Psura në punë dhe patriot. Prej të lodhmes (Psara), Janinot gjeneral Divizioni. e prej vujtjevet u kthye në Gjirokastër Kur qe n’Elbasan major batalioni me duer thatë, dhe lujti mëndsh. Vdiq e kaloi kohën midis sazevet e në Gjirokastër. çingijevet!! i ardhun në Stamboll gjeti rastin me fitue dhe ma fort simpatinë 84. Mustafa Pasha, Neshet, e Serasqer Ali Sabri Pashës e ma Çeço, Janinas, grada Bejlerbej i mbrapa Serasqer të Riza Pashës, dhe Rumelisë. Mustafa Pasha, i një kështu, i përkrahun prej këtyne u ba familjeje me za të Janinës, qëndroi i hartueshëm. Mandej si Indendant shumë kohë në Gjirid si mektupçi i ushtrisë u ba një autoritet që i (Drejtor Korrespondence vilajeti)

87 Histori

dhe prefekt ndër disa prefektura. U 86. Mustafa Bej, prej Konice, tregua një administrator i zoti. Me grada Ula-Sënëfi-Evveli. Detyra e sjelljet e tija arrogante i theu zemrën tij zyrtare qe Drejtor i Bonovet të kujdo që njofti, dhe qe skrupoloz në Trezorit, por u mor dhe me astrologji. punë. Megjith këtë në çdo nëpunsi Famën e pat vetëm nga i ati, pse qe që pati ruajti dinjitetin e vet, njofti i biri i Namik Kemal beut. Ishte nip mirë punët e veta; dhe la një pasuni i Abdyl Latif Pashës. Qe i ndershëm të konsiderueshme. Qe i internum në e zemër mirë. Rrnoj shumë, por Çanakkala me parinë shqiptare, por gjithmonë me zemër të mjerume nga ma tepër për shpifje që i ban se sa vujtjet e të birit. Fukaranë e shikonte; për interesimin që tregoj ndër çashtje qe një bamirës me cilësitë e një njeriu kombëtare. të mirë.

85. Mustafa Pasha, Kolonja prej 87. Mustafa Pasha, Nuri, Kolonje, gjeneral brigade. Në kohët e Vlora, prej Vlore, grada Bejlerbej fundit të sundimit të Sulltan Mahmudit i Rumelisë. Mustafa beu rrin u regjistrue në muzikën mbretnore indiferend kundrejtë ngjarjevet të dhe prej këtu përparoi. Mbasi shërbeu ditës dhe veprimevet administrative ndër shumë funksione ushtarake dhe e merret vetëm me mësimet e veta. dha kontribut të mirë, u emënue ma në Megjith këtë mbas disa kohe në fund Kolonel i Redifëvet (rezervistëve) Shqipni pëlcet një kryengritje për me të Gjirokastrës. Mori pjesë në luftën kundërshtue zbatimin e vendimeve turko-greke të 1897-ës, ia mbrini si të marruna me rastin e proklamimit Hizri te Pes-Pusat ku pësoj një disfatë të Tanzimatit. Mustafa beu, i vëllai armata e Lorosit dhe me shpatë në e nipat me tjerë të parë shqiptarë dorë dhe me fjalët “o burrani djem,, internohen në Konjë si organizator në gojë u hodh me një shkathtësi të asaj kryengritje. Mustafa beu vjen djaloshi e me një eksperiencë plaku në Konicë plot njëmij e tridhjet e tri në luftë, tue shkatrue ushtrinë greke ditë. E vetëm fill mbas emënimit të e tue i dhanë një jetë e guxim të ri Ismail Rahmi Pashë Tepelenës. Si ushtrivet otomane. Me një fjalë qe një vali në Janinë për të parën herë me nder krenë shqiptarë të guximshëm ndërmjetësimin e tij falen e lirohen t’ushtrisë otomane. Kultura e tij qe e prej internimit një herë Mustafa beu kufizume. Në bisedë qe i kandshëm e mandej tjerët. Ismail Pasha, i cili në pat sjellje të mira dhe disiplinë personen e Mustafa beut sheh njeriun n’administatë ushtarake. I ndershëm e inteligjent e t’aftë, i jep këtij për gojë-ambël, fjalën fjalë e me karakter shoqe Naile Hanëmin bijën e Aishe burri. Tue qenë në moshën tetëdhjetë Hanëmit, të cilën Ismail Pasha e ka vjeç e në pension vdiq. motër. Kështu Mustafa beut i hapet

88 Histori rruga e një fati të bardhë. Bejlerët që u krijua rishtas valillëku i Tunës, u internuen në Konicë, për pasunitë ku u emënue vali Mid`hat Pasha e e tyne që kishin në zotnim si ajanë Mustafa beu ndihmësi i tij. Deri në (notable, fr.) të Vlorës s’kishin pague vitin 1286 h (1869) Mid`hat Pasha e të dhetat për gjasht vjet në Vlonë, pat Mustafa bejnë shokë e përkrahës dhe qeveria kundrejtë detyrimevet të ndër të gjitha reformat e veprat e tyne që kapeshin gjashtqindmij e sa tij. Kur Sulltan Abdyllazizi kthehej grosh, u kishte zaptue pasunitë dhe prej udhëtimit të tij t’Europës nëpër administrue nga ana e saj. Mustafa Rusxhuk e emënoj në Mabejnë beu ma së pari iu hyni punës që të (në Pallat) n’emën të vilajetit. shpëtonte pasunitë e konfiskueme. Kryeministri Emin Pasha që çmoj Prej kësaj pasunie vetëm një mulli cilësitë e vetitë e Mustafa beut, e në Gremenicë kishte mbetë i lirë, emënoj në Resmo prefekt tue i dhanë jashtë konfiskimit. Këtë mulli e dhe gradën e Bejlerbeut të Rumelisë, kaloj mbi të shoqen. Shiti mandej ku qëndroi tri vjet; dhe tri vjet e çiflikun e Radhotas që ishte mbi të gjysëm tjera si prefekt në Kandje, një shoqen dhe paret e tij, dy treqindmij vjet si prefekt në Hersekë e në 1296 h grosh, ia çoj Hurshid Pashës, vali (1879) mori kryesinë e mbledhjes që i Rumelisë që kishte selinë në u ba në Prevezë dhe provoj veprën Manastir. Kështu shpëtoi pasuninë e vet patriotike tue shpëtue Janinën nga konfiskimi. Mandej Mustafa me lëshim të Jenisherit në vend të beu ngrehi një konak madhështor saj. Muhtar Pasha ishte në Prevezë në Janinë dhe këtë qytet zgjodhi për aso kohe si komisar. Mbasi u kryen vend banimi. Këtu Mustafa beu u formalitetet e këmbimit, të Jenisherit ba njeri me influencë dhe fitoj famë. në vend të Janinës, u formue valillëku Por paria e Janinës e shikonte me rishtasi i Manastirit ku Muhtar Pasha sy rivali dhe s’pushonte s’atakuemi. u emënue vali e Mustafa beu, në saj Dhe ky rivalitet i solli mjaft trazime të relacionevet të mira që kishte me Mustafa beut. Pse paria e Janinës të, u dërgue prefekt në Korçë. Por imituen vulën e tij, dhe sendergjuen prej këtu dha dorëhjekjen mbas shtat një sened. Por për fund, gjykatorja e muajsh dhe vajti në Stamboll. Me naltë në Stamboll nxorri në dritë të t’ardhun këtu u emënue Komisar i vërtetën, dhe Mustafa beu shpëtoi caktimit të Kufijvet në Shkodër nga një gajle të madhe. Në vitin mision ky të cilin, dashtë e pa dashtë 1278 h (1861) u emënue prefekt në e pranoi, por tue vu disa kushte. Gjirokastër, një vit mbrapa në Korçë Stambolli kishte da me ia lëshue e prap mbas një viti në Nartë. Por Malit të Zi pesë-malet e Shkodrës në prej këtu dha dorëhjekjen e shkoi vend të Plavës e të Gucisë. Mustafa në Stamboll. Në vitin 1283 h (1866) Pasha, që çmonte pozicionin e fortë

89 Histori të këtyne malevet për Shkodrën dhe vilajetit t’Zmirit dhe mbrrijti me rrezikun që do t’i vinte Shqipnisë në rivendosë qetësinë. Sulltani në rasë se këto i lëshoheshin Malit-Zi, shërbim të këtij shërbimi e nderoj me pa nevojën me lëshue një copë tokë medaljen “Ikinxhi Osmani”. Dëshira kahë Kraja si shpërblim për pesë- kryesore e Mustafa Pashës ishte me malet dhe kështu me përfundue u kthye një or e ma parë në vend caktimin e kufijvet. Mbi autorizimin të vet. Dha dorëhekjen si prefekt që mori për këto motiv kuvendi i Menteshës megjith premtimet e si i shkroi drejtëpërdrejt zyrtarisht sigurimet që iu dhanë se do të kishte Princit të Malit Zi dhe mori pëlqimin edhe ma nderna prej Sulltanit, dhe e tij. Por ambasadori Rus në Stamboll u kthye në Vlonë mbas autorizimit e kishte bindë Portën e Naltë për që nxorri. Në Vlonë priti kohën një ndrrim të pesë-malevet me me shkue në Qabe, për ku u nis në Ulqinin, dhe i ishte ba komunikimi fillim të vitit 1302 (1884) dhe por sa Mustafa Pashës; por ky nuk e pa të mbrrijni në Mina, më 16 të gushtit, zakonshëm këtë vendim të Portës të këtij viti, të mërkurën u nda këso së Naltë dha dorëhjekjen dhe nguli jete. kambë që t’i pranohej kjo. Në vend Mustafa Pasha qe njeri me të tij u dërgue me të shpejtë gjenerali kulturë të gjanë. I devoçëm fetarisht, i Shtat Madhnisë Veli Riza Pasha. ruhej prej çdo mëkati. Të tana punët Tue pas ngurue edhe ky në çashtje e tija ishin të shestueme ma përpara të dorzimit t’Ulqinit, u ngarkue e mbrenda një plani. Disa vjersha Dervish Pashë Lofçeja. Ky kuptoj të tija arabisht dhe sa annotacjone se akti i Mustafa Pashës në refuzim letrare stolisin bibliotekën t’ëme të dorëzimit t’Ulqinit mbështetej në dhe për mue janë një kapital që më ndenjat e tij kombëtare, dhe këtë e gëzon. Frengjishten dhe greqishten i mori për shkas me shfrye mëninë e tij zotnonte në mënyrë të përsosun. Në kundra Mustafa Pashës dhe kundra kaligrafi ishte mjeshtër. Bante pjesë në shumë krenëvet tjërë shqiptarë, sektin e mevlevijve, dhe në Konja në tue nxjerrë urdhnin e Sulltanit për Teqe të këtij sekti kishte selinë e vet. internimin e tyne në Çanakkala. Kundrejtë të mdhajvet ishte krenar, Mustafa Pasha këtu ndej i internuem por modest ndaj të voglit. Ai kisht dy vjet, dhe mandej në Izmir, ku qe ambicie për me pasë famë e pozitë, transferu gjithnjë i internuem. Mbas jeta e tij ishte fare e thjeshtë. As nuk gjashtë muejshë u fal dhe me insistim ishte hipokrit as nuk detyronte të tjerët të Ismail Pashës, vali i Izmirit, pranoj t`i bajshin hipokrizi. Respektonte kambën e prefektit të Menteshës. të drejtat e shoqit, dhe ishte i prirun Këtu shpartalloj një çetë brigadash me ba mirë. Kundrejtë vuejtjeve e që i pat shti tmerrin popullsisë së mjerimeve kishte një rezinjacion.

90 Histori Memorien e kishte të fortë, gjuhën një dekoratë me kryq, gjeti ekskuza elokuente, ishte, të thuash erudit. me dalë me pritë në emën të Portës së Dijte përmendç shumë vjersha të Naltë Perandorin e Austrisë që vinte mesnevisë dhe gjithmonë e mbante në në Raguzë. Mbante një pozë serioze dorë librin e Imam Shuaran-it. në çdo mbledhje a shoqni, mbrojte Në mbledhjen e Prevezës ia doli interesat e qeverisë dhe mbante me sukses qëllimeve të veta kombëtare, dinjitetin personal të vetin. Në Vlonë por po këto qëllime i dhanë grusht ngrehi shkollën ruzhdie (Qytetëse). dhe e hollën ndër vujtje. Kudo që Nër vende ku pati nëpunësina la një qe u krenu me qenë shqiptarë. Ndër tok veprash. Në Gjirokastër solli gjykime ishte i qartë dhe punët i ujët e Sopotit, në Resmo ndërtoi një shihte shumë larg. Në kryengritjen e godinë qeveritare dhe një kazermë, në Hersegovinës dhe në lëvizjen malazeze Kandojë mbërrijti me ngrehë rishtas ma tepër se ngacmimevet të rusëvet Xhaminë e Madhe të Vezirit dhe Shpi- shihte gishtin e Austrijakëvet, për çka korrektimi, në Trenovë të Mastarit kishte shti në dorë provën bindëse. shtroi një urë madhështore hekuri Vetë Mustafa Pasha qe i pari që ja dhe në Medinë në varin e Mevlana- raportoj me dërgue ushtarë para se së bani disa përmirësime e la dhurata. me plasë kryengritja. Por kryeministri Mbi gurë të varrit ka këtë mbishkrim: i atëhershëm Esad Pasha në vend “Geldim sana rizanë ederek xhyrmu t’ushtarëvet i çoj porosina me zbutë gjynahi, Xhanëmlla sëgëndën sama ej kryengritsat me këshillë. Dërgimi i dy Bajti-Ilahi”.63 bataljonëvet ushtarë siç i propozonte Asht i varrosun në Mina ku Mustafa Pasha, thonte kryeministri, pat vdekun, pranë varrit të Hazreti do të bante bujë të madhe n’Europë, Hadixhetul’Kubarasë. Perëndia e dhe për këtë kishte arsye. Mustafa pastë mbushtë me mëshirën e vet të Pasha dha dorëhjekjen dhe insistoi që pambarueme. t’i pranohej; bile refuzoi propozimin që iu ba me shkue si prefekt në 88. Myfid bej, Ahmed, Jenipazar. Libohova, prej Libohove, grada Ula- Qe shum rigoroz ndër çashtje Sënëfi-Sani. Se sa ndikim të randë fetare, dhe zbatonte përpikmisht kanë mbi njerzë ndryshimet e kohës detyrimet që i vente feja. Nuk i jepte e të vendit!! Maliq Pashë Libohova kujtë rastin me vu gojë as kundra urrente kulturën dhe për një shënim çashtjes vet ma të thjesht fetare. S’e llogarie ma të vogël mbetej në nevojë kishte zakon as me marrë kënd për të t’imamit të lagjes. Kështu la të zhytun keq nëpër gojë. Fjalën e kishte fjalë, 6. Erdha te t`i tue derdhë fajet e mëkatet me t’afërm e miq ishte i shkueshëm. T’u trova ty bashkë me shpirtë t’ëm o Shpi e Që të mos ishte i detyruem me bartë Zotit. (Sh. i përk.) 91 Histori në pellg t’injorancës katër djelmët ndrue kohët. Për ta çue në vend e vet, pse ishte i bindun se në këtë një dëshirë ma të vogël duhet me iu mënyrë do të mund i vazhdonte përulë vegjlisë, të cilën Myfid beu ndera e madhnia e Shpisë së vet!! Por e quen “hezele-bezele” (përdoret Neki beu, biri i Maliq Pashës, pati një për të poshtrue turmën, sh. i përk.). përshtypje të keqe nga indiferentizmi Por këtë të vërtetë Myfid beu e kulturorë i t’et, dhe çoj në shkollë kuptoi vonë dhe ra në deziluzion!! djelmt e tij. Neki beu i kishte kuptue Myfit beu asht guximtar dhe i zoti se malli, gjëja, ndera e madhnia i gojës. E para nëpunësi e tij qe në mund të mbaheshin vetëm me Ambasadën otomane të Brukselit si virtyte të mira e me një perfeksionim sekretar i dytë. Aty nxorri revolverin shpirtnor, prandaj me sakrifica të kundra Këshilltarit Sejfedin beut dhe mëdha u dha mësim katër djelmëvet vu në frikë e në shqetsim personelin të vet, i çoj ndër shkollat ma të mira e Ambasadës me poteren e tij. Aso t’Evropës, ku ata morën një kulturë kohe Faik bej Konica nxirrte në të gjanë dhe mësuen shumë gjuhë të Bruksel gazetën “Albania” dhe Ismail hueja. Kështu Neki beu kreu ma së Qemal beu gazetën “Selamet”. Të miri detyrën e tij atnor ndaj të birit. dyja këto gazeta shkruen kundra Ma i madhi ndër djelmët e Neki beut Myfid beut, por ky u detyrue me por dhe ma i dashuni benjamin ash heshtë. Por Myfid beu, edhe i ri tue Ahmed Myfit beu. Inteligjencën e vet qenë filloj me folë me një gjuhë të dhe zotësinë kulturore pikë ma së pari qartë rreth revendikimeet legale e provoj Myfid beu në hartim të një shqiptare, dhe me guximin që tregoj i vepre biografike që botoj për dajën e thirri një nderë e lavdi emënit të vet! madh të tij Ali Pashë Tepelenën. Fill pas çpalljes së Konstitucionit, u Me zotësi përdori pendën në zgjodh deputed i Gjirokastrës, e këtu përshkrim të jetës dhe në mbulim pati një pozitë me randësi. Një ditë të vepravet të shëmtuta të këtij bamë një mbledhje në shpi t’Eqerem përbindëshi! Por tue studjue thellë beut, vëllait të vogël të Myfid beut jetën e dajës së vet, Myfit Beu iu ku morën pjesë Ahmed Riza beu, ushqye zemra e trutë me një ndjenjë Xhavid e Talat beu. U vendos në këtë fisnikrie madhështore dhe me një mbledhje me gjetë një afrim në mes simpati ndaj trimnisë. Kështu iu të Myfid beut e të krenëvet t’Ittihad- shujtnë shpirti me peripecitë e it. Njëni ose pari ndër kushte gjith jetës s’Ali Pashës. Daja i Myfit t’afërimit që paraqiti Myfid beu qe beut qe një satrap i kohës vet, dhe sjelljen në shkallë të Kryeministrit përbuzi armiqt, nënçmoi gjithëken, t’Isamil Qemal beut. Krenët e pse mendonte që kështu duhej të Ittihadit jo vetëm që nuk e pranuen sillej një njeri shteti. Por sot janë këtë kusht, por çfaqën nevojën

92 Histori që Myfid beu duhej të këputtë do të përfaqsonte Shqipërinë. Ismail relacionet me Ismail Qemal bejnë. Qemal beu donte me i sigurue vedit Kështu Myfid beu la mbledhjen dhe pozitën me një farë administrimi të doli prej shpie të vëllasë. Diskutimet butë, ma mirë me thanë donte me që u banë ne mbledhjen që u tha më fitue kohë. Myfid beu përkundrazi sipër, provuen se Ittihatçijtë s’do të donte me shpejtue punë, tue ishin të zotët me zbatue parimet e riorganizue xhandarmërinë, tue i medodat e nevojituna në një regjim dhanë një rrugë të mirë veprimevet konstitucional dhe që ata do t’a administrative dhe tue ba sidomos vejshin absulutisht në tiraninë e tyne që të ndigjoheshin prej kabinetevet sundimin e shtetit. Prandaj, Ittihatçijt t’Europës ankimet e Shqipënisë për t’i sa n’Ismail Qemal begun kishin çfaqë dhanë fund sulmevet e atrocitetevet urrejtjen dhe kundra Myfid beut, tue të grekëvet. Dhe një tjetër ngjarje e manifestue herë mbas here këtë vlen për t’u shënue, ngjarje që largoj urrejtje. Kur Myfid beu lajmoj me Myfit begun prej Ismail Qemal begut. një gjuhë të qartë politike dhe të Në luftën greko-turke, në Jenishehir mbatun aleancën e katër shtetevet të që mandej u pushtue prej grekëvet, Ballkanit prej tribunës së Parlamentit, ushtria otomane kishte ble një sasi Ittihatçijt e përbuzën dhe e tallën dhe drithi prej Neki Beut dhe i detyrohej bile Ministri i Jashtëm Rifat Pasha, këtij një shumë të madhe. Në Vlonë njeriu i Ittihatçijëvet, për të nënçmue patën dalë disa plaçka për ushtrinë vlerën e Myfid beut përdori kundra otomane. Myfid beu vu sekuestër mbi tij fjalët përbuzëse “s’ka as furrik as këto plaçka, por Ismail Qemal beu, voe” tue mos pa nevojën as me ba për të mos i dhanë shkak intervenimi ndonjë hetim. Ndër zgjedhjet e dyta ushtrisë otomane e përqëndrueme në Parlamentare, qeveria e Ittihadit u veri e kundërshtoi me të tan forcën përpoq mjaftë me pengue zgjedhjen e e tij këtë masë, tue refuzue kështu Myfid beut si deputet, tue shënue për kërkimet e Myfid beut. Kjo armiqësi kandidat të Xhemijetit Halil Pashë nuk u shue një herë me thanë në Alizotin. Myfid beu me vota dërmuese mes tyne, por vazhdoi gjithnjë. Në të zgjedhësëvet doli prap deputet. qeverinë e Princ Widit, Myfit beu qe Gjithashtu dhe këtë herë Myfid beu ministër i Drejtësisë. Në një kohë qe me të tanë zotësinë e tij politike u dhe zëvendës Ministër i Jashtëm; por çfaq kundërshtarë i Ittihatëçijve. Në tue u gjetë përpara një pune t’ashpër qeverinë e përkohëshme t`Ismail të Princit dha dorëhjekjen dhe u Qemal beut Myfid beu qe Ministër emënue Ministër fuqiplotë në Romë. Brendëshëm. U prish mandej me Qe dhe në qeveri të Durrësit qe dhe Ismail Qemal begun, dhe u emënue mori pjesë në Delegacionin Shqiptar antar i Komisionit të Kontrollit ku që shkoi në Romë. Por në çdo rast

93 Histori çfaqi natyrën e tij intrasigjente dhe llogaritarit e të kryetarit. Shokët e si pasojë e kësaj natyre nuk mujt tij të huaj që ishin antarë në Këshill kurrë një herë me fitue simpatinë e të shandetsisë çmojshin vlerën e tij kujt. Zotësia e pendës së Myfid beut kulturore, dhe pranojshin çdo gja si në turqisht ashtu në frëngjisht që ai propozonte mbrenda kuadrit asht shumë e thellë si e thellë asht të ligjës. Veç dekoracioneve Osman dhe kultura e tij në politikë ka një e Nexhaidi ka dekoracione dhe largpamësi objektive; në punë prej qeverivet t’Iranit, të Greqisë, asht i ashpër. Fjalën e ka fjalë, asht të Rusisë, t’Austrisë, t’Italisë dhe të vendikatif, ka natyrë aventurjeri dhe Serbisë. Dallohet si njeri i ndershëm zemërohet shpejt. Punët e dëshirat dhe i drejtë. Memorien e pati shumë të nuk i mshefë, s’e ka frigë as mikun fortë. Mbante mënd çdo gjë që kishte as armikun, ka vullnet e qëndrim në pa e ndëgjue dhe i rrëfente me një punë. gjuhë elokuente. Mërzitej me këndue libra. Nuk hudhte sy veçse ndër 89. Namik bej, Ahmed, Vlora, Salname e ndër urdhëna emënimesh. grada Bala. Është vëllau i jem i vogël. Me vjetë ka qenë si profesor në Ka dalë i pari prej Sulltanijes (Liceu Sulltanie dhe gjith mësimet e perandorak) dhe prej Mylkies (shkollë konferencat i jepte përmëndësh. Në e naltë administrative-politike), asht vitin 1906 u prek prej paralize, dhe i dërgue me bursë n’Europë për të dolën zorrët jashtë. Qe pre shpresa zgjanue mësimet. Njeri me kulturë, se mund të jetonte. Familja e gjith qe zemrak dhe në gjuhë i ashpër. Në e bindun se nuk kishte mundësi me i çast zemërimi s’dallon as t’afërmin as dalë para kësaj fatkeqsie dhe pritshin të largtin dhe poteres s’din me i vu se po vdes me të nesërmen, tue u kufij. Si superjorët ashtu inferjorët pregatit për me e kallë në dhe. Unë gati-gati e kanë frikë, dhe domosdo i dëshpëruem vrapova te mjekët, do t’ia shikojnë hatrin. Nëpunësia e te Xhemil Pasha e të Konburogllu. tij e parë qe një seksion përkthimesh Këta e tjerë mjekë të gjith i solla në në Ministri të Botores. Ky seksion shpi. Këta një herë, të tanë një gojë, nxirrte një të përkohshme mujore ia lanë Zotit në dorë punën, tue shkencore. Namik beu botoi në këtë e gjykue vetëm një torturë e asgja të përkohshme artikuj të vlefshëm. tjetër operacionin. Por Kanburogllu Mandej u transferue në doganë të ndërroi mendim, tue pa dëshpërimin Sirkexhiut si drejtor i saj dhe mbrapa t’em, dhe dashtë e padashtë vendosi si ndihmës-këshilltar. Prej këtu kaloi m’e operue, makari me një sukses në Këshillin e shëndetësisë si antar, e një në mij. Dhe ia ban operacionin, pak mbrapa u ba antar i këtij Këshilli pa aplikim t’anestezisë, pse i tue pasë në ngarkim dhe rangun e ngrati Namik beu e kishte humbë

94 Histori vehten krejt, kaluen disa orë mbas 90. Nexhip Pasha, Kajca, grada operacionit. Mjekët u mblodhën prap. Bejlerbej. U dërgue në Stamboll si një Namik beu përveçse një të marrunit fëmi i vogël katundar, dhe një bamirës frymë, të dobtë s’tregonte kurrëfarë e futi n’Enderuni Humajunë, ku kreu shej gjallënije. Xhemil Pasha midis mësimet dhe, dalë prej atij, u emënue një shqetsimi të madh, donte me i n’prefekt në Jemen. Këtu ndër shumë shkepë domosdo vendet e qepuna. Nënprefektura qëndro si Nënprefekt. I kishte ra në mend Xhemil Pashës Mësoi gjuhën arabe dhe shumë kallzime se kishte harrue në bark t’operuemit arabësh, përzi me hiperbolë si e kanë havllinë (peshqir i vogël) e fytyrës kur zakon arabët. Mbrapa u transferue kishte mbyllë zorrët e futë në barkë, prapa si Nënprefekt në Vlorë e në mbasi me gjith operacionin e banun Loras e mandej prapa Arabistan si ai kishte hjekë shpresën prej tij. Ia prefekt i Jizanit. Në Jizan mblodh nxorri havllinë dhe e qepën prap. pare, bani tregti, dhe erdhi në Stamboll Namik beu shtatëdhet e dy orë ndej mbasi ia kishte sigurue vehtes jetesën. si i vdekun. Mandej filloj dalë-kadalë Në Shqipni i preu marrëdhëniet, mbasi me i çel sytë, me marrë pak ushqim, këtu s’kishte pasuni. N’administratë dhe ndër dyzet ditë u shërue. Xhemil mbajti një qëndrim t’egër. Megjith këtë Pasha këtë gabim m’a veshi mue, ishte i ndershëm. Valiu i Janinës Ahmed pse un, i fikun e i mekun disa herë Hifzi Pashë Manastiri deshtë t’a bante gjatë operacionit paskemi shkaktue vegël për të mëshefë të kqijat e tija, por shqetësim Xhemil Pashës e unë ai Nexhip Pasha, sikur e rrëfen ky vetë, qenkemi ba shkak me harrue ai nuk u ba vegël me gjith premtimet e havllinë në bark të t’em vëlla Namik thana, dhe mbajti sjelljen e vet të drejtë. beut. Xhemil Pasha këtë ngjarje e Vetëm tue ndigjue fjalët e vendasavet u mori si shkas me u largue nga unë soll shum keq me popullin e Dukatit dhe me u bashkue me t’em vëlla të dhe u çue me zaptue n’emën të shtetit madhin. Namik beu shkonte në çdo pyjet që i përkitshin katundit. vjetë n’ujnat e Vitllit dhe më 1903 u ndal në Vlonë dhe lypi të falun 91. Nedim bej, Mahmud, prej meje; dhe pranoj fajin e vet, tue Leskoviku, grada Ula-Evveli. U mor me dashtë që të harrohej e kalumja. iltizame (ndërmarrje) dhe me tregti, u Namik beu s’ashtë marrë simpatuzue për ndershmërinë e tij, dhe kurrë me punë politike kombëtare, qe një burrë i nderuem, fytyrë qeshun s’ka marrë pjesë ndër mbledhje shumë e gojë-ambël. Më politikë nuk kombëtare. Ka vdekë në Stamboll, u mor. Kujt s’i bani keq. Vdiq në dhe ashtë varrosë në varrezat e Stamboll, la një djalë trashigimtarë të Maçkës. Dritë pastë. denjë, Hajreddin bejnë.

95 Histori

92. Nesib Efendi, Abdurrahman, vuni njollë dinjitetit të tij kultural e Libohova, , Shehislam. Djali i njaj personal. Mbërrijti me krye misionin shpie fisnike e njohun për kulturë, e vet të naltë ma së miri, butë e urtë Adurrahman Nasib Efendiu, qe i si e deshti koha e vendi. Nuk la as çquem ndër shokë si vëllaznit e tij, pasuni e as fëmi, por një emën që do Ali Salih, Azmi e Talat Efendilerët. të mbetet i paharrueshëm. Ndër shumë vende qe Kadi ku punoi me nderë e me drejtësi. Një kohë të 93. Neshet Pasha, Mehmed, gjatë qe kryetar i gjykatës së Apelit Vlora, prej Vlore, grada Bejlerbej i të Janinës, mandej kadi i këtij vendi. Rumelisë. Është djali i dytë i Mustafa Në kohën kur u shpall Konstitucioni Pasha Vlorës dhe vëllau i jem ma ndodhej kadi i Selanikut. Shefat e i madhi. Lindi në Janinë në vitin Ittihadit kishin pa çiltas kulturën, 1855 dhe kreu mësimet e veta në zgjimin e karakterin e tij, dhe me Janinë, në Rusçuk në Resmo e në ndërmjetësimin e disave prej tyne Kandje. Qe njeri i pajisun me një që kishin trut në vend, u ba Kadi i moral të shëndoshë, me ndenja të Misirit, prej ku kaloj në selinë e naltë nalta, zemër butë dhe i sinqertë. të Shehislamit. Nasib Efendiu qe një Fitoi nderimin e gjithkujt, dhe personalitet i çquem në çdo pikpamje, gjithkush e deshti. Rujti dinjitetin e në gjentilencë e n’inteligjencë. Rrallë vet, u rujt prej së këqijëvet, qe me i gjendej shoqi. Në Stamboll u njoftë një fjalë i dalluem për njeri të mirë. për një erudit. Në letërsi turke e arabe Në vitin 1878 megjithse në Janinë qe një za me shumë vepra, sidomos pat një fuqi ushtarake pak a shum të për përkthimet nga arabishtja. Në mjaftueshme, ai ia befi në Sarandë vitin 1330 h (1912) vdiq në Stamboll. dhe zaptojë kalanë e Likursit, dëboj Me të tana virtytet e mira me moral dhe shpartalloj çetën greke, qetësoj të naltë dhe me kulturë të thellë, të krisunit e Himarës, të Vlorës e të qe një ndër njerzë t’anë të mëdhej. rrethevet që ishin gati me çue krye Nuk qe një joboz (arrogant) si Musa dhe mbërrijti me shpëtue vendin Qazim Efendiu (dhe ky një herë vërtetë prej një katastrofe. Punoi shihislam, sh. i përk.) i cili u naltësue gjithmonë për të mirë të vendit në shkallë të Shehislamatit, pa pasë për nderë e lumni të kombit, e për kurrfarë zotësie vetëm pse u shërbej këtë shkak Ittihatçijtë e dëbuen prej verbnisht Ittihatçijëve dhe vetëm pse Stambolli. Mbas vdekjes të të birit të qe aventurjer e mason. Kurse Nasib tij Server’it në vitin 1901 në moshën Efendiu nuk iu ba kurrë vegël asaj tetëmbëdhjetëvjeç, bota iu ba burg, frrote të vogël t’Ittihatçijvet, por u jeta e gëzimi iu shëndruen në një natësue në selinë e Shehislamit me mjerim. Nuk iu qesh ma buza një meritat e tija, dhe kurrë një herë s’i herë me thanë në këtë jetë, një herë

96 Histori me thanë nuk i men lotët. Mbasi në dashuni për indipendencë në mbuloi me dhe të zi të birin e vet, zemrat e ndenjat e Shqiptarëvet. loçkën e zemrës, u shtrëngue me Shqiptari i Toskënisë, në katundin lanë Vlorën, dhe shkoi në Stamboll. më të harruem, i pa këndim e i pa Pesëmbëdhjet vjet administroi me shkrim këndoj veprat e poezisë së zotësi pasunitë mbretnore si drejtor, Naim beut. Katundari ma i varfër dhe por sa mbrrijti në Stamboll u vari në kasolle të vet portretin e emërue me urdhën të Sulltanit antar Naim beut. Naim beu nuk thuri i Këshillit të Naltë të Shtetit, në vetëm poema shqiptare. Ky njeri i seksionin e Janinotëvet. Megjithëse madh, ky poet i madh e i nderuem ç’prej njëzet e sa vjetësh u largue vuni në varg mendimet e tij të nalta prej Shqipnie, gjithmonë qe krenarë dhe në persisht, përktheu Homerin me çfaqë lidhjen e tij që kishte me dhe hypi në kulm t’artit të tij poetik kombin shqiptar, dhe dëshira e tij dhe të kulturës së tij. Ndër vepra me ba gjithmonë vepra të mira. e ndër vjersha të tija Naim beu derdhi të tana ndenjat e tij të holla 94. Naim bej, Frashëri, Dumë, kombëtare dhe përshkroi lidhjen prej Frashërit, grada Ula Evveli. Çdo që kishte me kombin. Përdori ndër komb ka pishtarët e rilindjes së tij. shkrime të veta një gjuhë t’ambël e të Kështu dhe Naim beu asht flamurtar kulluet që e shijoi kushdo që këndoi i rilindjes shqiptare. Çka ashtë ato shkrime. Naim beu do të mbesi Goethe për gjermanët, Shakespeare i pavdekshëm, si një flamurtar i për anglezët, Victor Hygo për kombit, në kujtimin e shqipëtarëvet. francezët, këta ishin Naim beu për Në shqipe qe një poet i vetëm, në shqiptarët, këtë vlerë e këtë veti ka ai turqishte një hartues i pa shoq, në për ta. Naim beu me poezinë e tij të persishte një njohës i thellë. Por dhe ndritun holli ndër shqiptarë shpirtin greqishten e arabishten i zotronte me e zgjimit, iu frymzoj atyne idealin të tana hollësitë e këtyne dy gjuhëvet kombëtar e dashuninë e Atdheut. të gjana. Qe një mjeshtër në letërsi Naim beut ia ruejti fatin nderën të lindjes e të perëndimit. Naim me çue në një shkallë përsosmërie beu qe një krijeaturë që lind krye gjuhën, së cilës i mungonte substanca një shekulli një herë! Një prodhim e elokuencës dhe me i dhanë asaj i jashtëzakonshëm i natyrës. Virtyti një madhni hyjnore në të shprehun që mëshefej në të, çfaqej me të të ndiesinavet. Nuk ka shqiptar që tanë madhëninë ndër sjelljet e tija, të mos tronditet në shpirtë prej një dhe bante gjithëkënd për vedi. Me entuziazmi kombëtar kur këndon kujdesin e Abdyl beut kreu mësimet veprat që janë një prodhim kulturor në Janinë në shkollën greke. Këtu i Naim beut. Penda e Naimit ushqej mori e zgjanoi kulturën e tij. Kur

97 Histori Abdyl bejnë e detyrojë qeveria me smut e në dobësi fizike. Por megjith caktue si vend banim Stambollin, të këtë kundrejtë miqve e dashamirëve tanë familja u bartën në kryeqytet të që kishte pranë qëndronte gjithmonë Perandorisë, ku i takoj me kalue të bujarë i pritun e i sjellshëm. Nuk tanë jetën edhe Naim beut. i thyu zemrën kërkujt, nuk pati Naim beu me vjetë qe nëpunës ambicie me qenë mbi të tjerët, në Ministri t’Arsimit, mandej antar por për kundra qe modest ndaj i komisionit t’inspektimit në gji të kujdo. Në sjellje qe fort serioz dhe kësaj Ministrie e ma vonë kryetarë i i çveshun prej kapriçovet. Rregullën këtij komisioni. Nuk kishte punë ma e disiplinës në jetë ia kandëte fort, të mërzitshme për Naim beun se me fukaranë e ndihmonte. Ata pak të pasë një funksion që t’i lidhi duert holla që mund të kursente, i prishte e gjuhën me zinxhir popullit për me botue veprat e veta. Ishte i kapriçot e një njeriu (e ka fjalën për heshtun, por gjithmonë mbrojtës i së Sulltanin, sh. i përk.) dhe të censurojë drejtës. Kur flitej për Shqipni, gjuha fjalë për fjalë veprat e shtypuna; për e tij bahej elokuent, në detin e gjanë Naim begun gjeni i cili ishte i djegun të kulturës së tij fillojshin atëherë me për liri të fjalës e të gjuhës. Një filozof buçitë tallazet. mysliman thotë: “Dënimin e ferrit e Vdiq në vitin 1315 h (1899) në vuen në këtë botë një njeri i përsosun Stamboll dhe u varros në Teqen e kur asht i detyruem mos me thanë Bektashijëvet të Merdiven Kojit, aty atë që din e me thanë atë që nuk ku asht i varrosun dhe vëllai i tij, beson”. Një ditë kur po bisedojshëm Sami beu. Perëndia derdhtë mbi të me Naim begun ia kujtova këtë të mëshirën e vet të pambarim. vërtetë dhe mu gjegj: “Veprat që i paraqiten Komisionit, i studjoi një 95. Naim Pasha, Ahmed, herë në mënyrë të veçantë. Veprës Moulla, Beratas, gjeneral Divizioni. i hedh një vrejtje të kujdesëshme si Naim Pasha qe nga një familje mbas famës që ka autori i saj. Mbi e njoftun e Beratit. Persona e tij një paragraf ose fjalë qëndroj me qe simpatizue fort prej popullit. ditë dhe ma në fund gjej rrugë si Kahreman Pashë Vrioni, parësi e me bishtnue”. Nën peshën e këtyne Beratit e çoj në gjimnazin ushtarak vuajtjevet shpirtnore Naim beu u të Manastirit bashkë me djalin e smue seriozisht, dhe ma në fund e vet të madh Omer begun. Mbaroi rrëmben nga kjo jetë në një moshë gjimnazin shkoi në Stamboll, dhe që mund të cilësohej edhe i ri. Naim këtu kreu mësimet në Akademinë beu megjithse mizantrop, prap qe i Ushtarake, nga e cila doli oficer në rrethum prej njerzish të përsosun që vitin 1860. Përparoi shkallë shkallë adhurojshin. Shpesh kalonte ditët i dhe në vitin 1897 u ndodh në krye

98 Histori të së parës brigadë të Divizionit të tij rroj në begati, u dha kulturë djelmvet katërt që ndodhej n’Allasonjë, në të vet, s’u lodh nga puna, s’pritoj me luftën kundra Greqisë. Mahmud ia dalë qëllimit dhe me çue në vend Myftar beu i Myftar Pashës desht fjalën. Qe njeri i gojës, ambicies me ta përdorte gjeneral Naim Pashën pasë pasuni; inteligjent dhe i njohun si shërbëtorin e tij ndër llogoret për njeri tallës. Flitte shumë, ishte (fortifikimet) e Veleshinit. Luftimet dhe vendikatif. Tue qene nëpunës në që u zhvilluan në këtë sektor e që Kadastër vdiq në Stamboll ku la dy mbaruen me shkatrimin kryekëput djelmë. të një regjimenti të kalorësie, vërtetë ia zbardhën faqet kolonelit 97. Nevzad Pasha, Alizoti, prej grek Jemolenskit, por Naim Pasha Gjirokastre, Mirmiranë. Është djali i me zellë dhe guxim të tij qëndroi, vogël i Naim beut, pari e Gjirokastrës. siguroi zmrapjen e fuqivet të veta Mbasi mbaroi shkollën e Mylkijes, dhe për hirë të manovrimit të mirë shërbeu si Nënprefekt ndër shum nuk i la vend zgjimit të gabimëvet vënde t’Anadollit. Kur ishte nënprefekt të Mahmud begut. Naim Pasha nuk në Bejrud për një herit iu dha titulli i qe një ushtarak i madh. Por dijte me Mirmiranit. Vdiq në Stamboll në një përdor trimërinë e tij të natyrshme, moshë të re. Pati sjellje fisnike e qe fort dhe kështu u tregue i zoti në të rujtun i ndershëm. I shkueshëm shumë me të nderit të tij ushtarak. Në çdo vend shokë në bisedë i ambël e inteligjent që ndodhi siguroi rregull e disiplinë, e gjithmonë në shënd, dhe një home dhe kreu me nderë e me atdhetarizëm d’esprit. E peshoj mirë botën, besoj se detyrën e vet. Për hirë të guximit që vuajtjet e lumënija, skami dhe pasunia dëftej në … (nuk kuptohet se ç’asht janë si një hije që vijnë e zhduken emni që përmendet këtu, sh. i përk.) shpejt në sy të njeriut. I dizinteresuem u gradue në dinjitetin e gjeneralit të në jetë dhe i çveshun prej ambicies me Divizionit. Vdiq në vitin 1916. pasë famë e pozitë. Shokët e tij hypën Naim Pasha pati veti të mira, nuk ndër nëpunësi të nalta, shokë të cilët qe i dhanun mbas tantanasë. Ishte një qysh prej bankavet të shkollës kishin ushtarë i provuem dhe bamirës e i pasë nderë prej tij. U përpoq me ndalue sjellshëm ndaj këdo. La dy djelm, me të keqen për sa i erdhi prej dore. Nuk emna Zija e Qemal. u martue. Kaloj jetën në qetësi e në gëzim. 96. Nurullah bej, Alizoti, prej Gjirokastre, grada Ula-Sënëfi-Sani. 98. Nikollaqi Efendi, Çanaka, Rrjedh prej një familjes fisnike të prej Janine, grada-Senëfi-Sani. Në Alizotëvet. Nga i ati nuk trashgoi Janinë jetoi me zakone e tantana të ndonjë pasuni. Në saj të përpjekjes së një osmanlliu, ndër grekë pat emën të

99 Histori mirë e famë, qe në medis t’antarëvet fort mbas studimevet të misticizmit, të Këshillit Naltë të Shtetit që qenë gati gati u ba i çmendun, dhe në këtë marrë nga notablët e Janinës, dhe qe gjendje vdiq. Qe një shkrimtarë i zgjedhë deputet i vilajetit të Janinës në pashoq dhe i ndjeshëm. Kam parë të parin parlament otoman. Në mes rastin me ba disa dorëshkrime letrare të të biografisë së personalitetevet, kam tijat, por këta kanë humbë ndër duer të detyrë me ia kushtue dy rreshta dhe trashëgimtarëvet të tij. Çanak Efendisë, mbasi i meriton. Pse ky nuk u tregue një shoven në medis 100. Vehib Pasha, Leskoviku, të nacionaliteteve grekë, por mbajti në Bejlerbej i Rumelisë. Është djali i madh Janinë përherë një qëndrim moderat, iu i Rustem Pashës. Pasunia që trashëgoi bind çdo urdhni të qeverisë dhe pati një prej t’et i siguroi një pozitë nderi dhe edukatë otomane. një jetesë të kandëshme ne Leskovik. Nuk u përzi ndër punë të vendit as 99. Vexhihi Efendi, Kasimati, ndër çashtje kombëtare. Por pasuninë prej Libohove, grada, Meqqe Pajehisi. nuk mujti t’a administroi mirë, s’i bani Lindi në Libohovë, studimet i bani në as mirë as keq kërkuj, jetoj në punë të Stamboll, qe i sinqertë e fatin e pati të vet. Qe një njeri me natyrë dervishi quet. I thellë në shkenca tradicionale e (askete). racionale dhe njohti krejt mirë gjuhën frënge. Kudo që ndodhi Kadi u 101. Vehib Pasha, prej Janine, dallue me drejtësinë e tij, nuk u kursye gjeneral Divizioni. Është vështirë me me thanë fjalën e drejtë kur e donte shkrue siç lypset jetëshkrimin e Vehib puna. Fitoi mirëbesimin e simpatinë e Pashës, idetë e qëllimet e veprat e tija. gjithkujt. Qe një ndër personalitete me Disa këtë Vehibi-Muhibë (Vehib të kulturë. Kur Nexhi Efendi ishte Kadi tmershëm), i cili u ndodh në krye të në Serfixhe, këtu prefekt qe Halil Pashë shumë ngjarjeve të mdhaja dhe me Gjirokastra. Për një punë të këtij të pa randësi, e din një ushtar trim e t’aftë, drejtë e qortoj, u keq me të u ankue të pamëshirshëm, një tip burri si luan. kundra tij. Kjo çashtje proukopoj me Disa tjerë e tregojnë një ambicioz që vjetë zyrat qeveritare deri sa ma në kërkon me pasë pozitë të naltë, që fugon fund u konstatue dobësia e Pashës mbas interesave të veta, të tmerrshm e dhe e drejta e Kadiut. Por mbrapa me fort atik (s’e kupton përkthyesi). Mbas ndërmjetësimin dhe lutjen e disavet, mendimevet t’ona Koloneli Vehib beji Vexhihi Efendiu ia hoq thojt qafës asht komandant i zellshëm e trim, që Halil Pashës. mprijti me një guxim të pa shoq në Qe fetar, por i sinqertë në besim. Janinë dhe bile u tregua një patriot i Njeri poteraxhi, por me njohuri të thella ekzaltuem aq sa s’kurseu jetën e sa e ndër punë të njerzisë. Mbrapa u dha sa ushtarëve që pushkatoi pse dojshin

100 Histori t’arratiseshin. Në Çanakala, sidomos në nalta e fisnike. Prandaj formova idenë mbrojtje të fortifikimevet të Anafortës se s’kishte kurrëgja të shtueme e shpifje tregoi një zellë e trimëri të madhe sa në letrën që i dërgonte Khedivit të që u ba shembull për tjerët; në frontin Misirit. Por ma hëngri mendja se Vehib e Erzurunit komandoi me sukses Pasha kishte veprue si ushtar i bindun ushtrinë osmane megjith mungesat që porosivet t’Ittihatçijëvet. E mbas do kishte kjo dhe fitoi simpatinë e gjithkujt kohe ia hapa këtë çështje. Ai më tha: sidomos pse qe shmirak i Enver Qëllimi i tij kishte qenë me i dhanë Pashës, i cili iu vu tarnagopin temelevet fund ndërhymjes së tij ndër punë të të Perandorisë Osmane. Mbasi të vemë qeverisë. Halifin e përfaqësonte ai, përpara sysh këto të vërteta, duem të Vehbi Pasha, e jo Sherifi, e pra ky ma japim një pasqyrë të jetës së tij, për tepër se një Meharacë bindjen s’duhet qëllime për me plotsue kështu detyrën të kishte tjetër privilegj, kështu që tonë si historiograf. kishte urdhën m’e njoftë atë gjithmonë Në vitin 1914, në dhjetor, ishim në nën vali. Mirpo koha s’ishte oportune Hotel Imperial të Vjenës. U lajmova se grindjesh për karrike. Privilegjet i qenë në këtë hotel kishte ra Khedivi i Misirit njoftë ç’prej shekujsh Emirit (shefit) të Abas Hilmi Pasha. Me një herë u takova Mekes. Sulltan Abdyl Mexhidi iu kishte me Naltësinë e tij dhe një kohë të gjatë puthë dorën vetë ma i pari Sherifit pata nderin me qenë i mirëpritun nga (Emirit) të Mekes, Abdyl Muttalibit, ai. Ndër ato ditë Khedivit i vjen një dhe kishte qitë atë ndër ceremonina letër nga Sherifi i Mekes Hysen Pasha, përpara të gjith Ministravet. Mandej, i cili me një gjuhë shum të prekshme ai ishte dhe makëmbës i Halifit, i ankohej kundra Vehib Pashës aso kohe autorizuem me da gjyqet n’emën vali i Hixhazit, se ka mbetë në një gjendje t’Emaretit. Nuk ishte aspak e arsyeshme shumë kritike, mbasi ai i kërcënohet në m’e vu atë në të njoftën shkallë me një një mënyrë fort tragjike. Ashtë sjellë Mihraxhe të Hindisë. Vehib Pasha ma kundra tij fort egër, s’ka dashtë me ja mbrapa e kishte kuptue këtë realitet, njoftë gradën e pozitën dhe si pasojë dhe i kishte lypë të falun Shejtnisë së epërsinë e tij si sherif i Mekes, ka tij Sherifit. Mbas luftës Vehib Pasha dashtë me suprimue prerogativat e tij erdhi n’Itali. U muer me punët e veta. fetare që gëzonte dhe ma në fund ka Në tren të Janinës u vra gabimisht një dashtë t’a helmatosë me anë të gjelltarit Italian. Vehib Pasha u muer në proces të vet, të cilin e ka bindë e mashtrue, si i akuzuem për këtë vrasje. Vuejti do për me krye këtë atentat. Kur ishëm kohë në burg, por mandej u lirue si i pa në Këshillën e Naltë të Shtetit dhe faj. Këtë shpifje kundra Vehib Pashës mandej mbrapa pata rastin e lumtun e bani Qemal bej Dinoja. Ky pat ngelë me u njoftë me Sherifin Hysen Pashën ngushtë n’Itali. Vehib Pasha e ndihmoi s’afërmi dhe me çmue vetijat e tija të këtë. Por ky i hëngri Vehib Pashës

101 Histori gjashtëmij franga, paret e disa hallijavet. tue pranue mbrapa Khedivi vizitën Pasha e qortoi. Ai i zemëruem, e paditi e dy diplomatëvet që shoqënojshin Vehbi Pashën si organizator i kësaj Perandorin. Para 4-5 ditësh t’udhëtimit vrasje. Në burg Vehib Pasha u njoftë të Perandorit në Vjenë, kishin ardhë me një kapiten italian; ra në kurthin e këtu kapidani dhe ekuipazhi, 60-70 tradhtisë së tij dhe ai i hangri treqindmij vetë gjithsej, i kryqëzorit Amden lira. Me një mijë mundime mujti me i famshëm për vaporët që kishte shpëtue një pjesë të këtyne të hollavet. mbytë. Kapidani dha në Muzik-Holl Prej Italie kaloi në Rumani për t’u marrë një konferencë shum kurajoze mbi me punët e veta që të siguronte jetesën aventurat e ekuipazhit të kryqëzorit në e familjes. Vehib Pasha, me thanë të fjalë. Publikun e interesuem ma tepër drejtën, qe i shkathtë, njeri me dinjitet, këto aventura sesa vizita e Perandorit me një kulturë të thellë ushtarake dhe gjerman dhe s’flitej tjetër veçse i zoti me krye çdo punë që i dilte nga rreth këtyne aventuravet. Jagovv-i e dora. Dhe në shkrim qe i fortë. Vehib Bethmanni i kishin folë rreth kësaj Pasha qe i biri i Mehmed Efendiut të çashtje Khedivit dhe ishin ankue kundra Vehib Efendiut të Janinës, dhe vëllai Sherifit të Mekes, Hysen Pashës! Mbasi i vogël i gjeneral Esad Pashë Janinës. u zhduk Amdeni nga skena, Kapidani Qe i dalun nga Akademia Ushtarake i dytë megjith ata që kishin teprue nga e Stambollës. Shum kohë shërbeu dhe ekuipazhi i saj, kishin dalë me një varkë, ndër zyrë ushtarake me randësi. Flitte emnit Ajishe, në brigjet e Kunfude-s, frëngjisht, italisht e greqisht. Si për dhe kishin da me ardhë nëpër rrugë digresion dhe me qëllim për t’a kalue të Mekes në Medinë e prej këtu ne në histori, e shoh t’udhës me përmendë Stamboll. Naltësia e tij sherifi u kishte këtë ngjarje: Ishte, më duket, në mars të qitë këtyne para djalin e vet. Naltësinë vitit 1915, kur erdhi në Vjenë Perandori e tij Sherif Fajsallin me treqind kalorës i Gjermanisë Wilhemi II, i shoqënuem edhe për tu thanë mirëseardhjen edhe prej Kryeministrit Bethmann Holleveg për t’i mbrojtë nga një sulm i çetave dhe prej Ministrit të Jashtëm Jargovv. arabe. Mirpo çetat arabe ashtu si e Khedivi i Misirit Abas Hilmi Pasha, i kishte paramendue Sheifi Hysen Pasha, cili ç’prej njëzetepesë vjetësh ndodhej kishin sulmue ata dhe rrethue. Por në seli khedivnore, nuk kishte pasë gjermanët, të cilët kishin pasë me vedi 4 rasën me i ba vizitë Perandorit të mitroloza, kishin xanë pozita dhe ishin Gjermanisë, megjithse shpesh kishte mbrojtun, tue lanë të dekun nga arabët ba udhtime n’Europë; dhe nuk e tre vetë dhe tue plagosë disa tjerë. Në kishte pa me udhë t’a vizitonte kur këtë çast ia kishte mbërritë Fajsalli dhe ai, Perandori, kishte ardhë në Vjenë si shpëtue gjermanët nga një katastrofë, mik. Vetëm i shkoj në banesë dhe i la, si pse arabët të ndezun ma tepër në donte rregulla e protokollit kartë-vizitë hakmarrje nga shkaku që iu vranë

102 Histori e iu plagosën shokët, do t`i kishin 102. Vejsel Pasha, Dino, prej çfarue për fund gjermanët. Fajsalli Preveze, Bejlerbej i Rumelisë. Me i ka marrë këta, i ka përcjellë deri origjinë asht prej Lopsi; djali i madh i në garë të hekurudhës së Medinës Mehmed aga Dinos që u pasunue në shëndosh e mirë, tue iu dhanë saj t’Ali Pashë Tepelenës dhe vëllau i kështu gjithë ndihmën për t’u nisë madh i Abedin Pasha Dinos. Ishte zhel për në Stamboll. Por gjermanët ishin në veshmbathje, një farë epikurjani. zemërue ndaj Sherif Hysen Pashës I çuditshëm ndër sjellje, por shpirtë pse ky s’i kishte vra të gjithë arabët mirë. Jelek, pantallon, e gjithkohë që kishin guxue me iu pre rrugën shbërthye, pjesa më e madhe e trupit dhe pse ky s’e kishte sakrifikue për çveshë, mjekra e kryet si flokët e ta personën e pozitën e tij, dhe si për harapit. Deri në moshën pesëdhet sadisfaksion kishin lypë prej Portës vjeç u mor me punët e veta në Janinë së Naltë pushimin e tij!! Khedivi dhe fati i dha grusht dhe e hodhi në ishte orvatë me qetësue gjermanët, Stamboll. Në këtë kohë ishte në Saraj tue iu thanë se ndër këto kohë ka të Sulltanit Sejfulla bej zavalani, pari e qenë e pa mundur me shtrue atë Përmetit, një njeri si elefant i bashëm çetë arabe dhe se pushimi i sherifit por dhe me zemër të një divi. Dhe këtij në një kohë si kjo do të ftofë ndaj i shkonte fjala pranë Sulltanit, Vejsel qeverisë tonë popullin e Hixhazit. beu me ndërmjetësinë e Sejfullah beut, Mirpo këta dy diplomata s’ia kishin me të cilën ishte njoftë kishte dalë vu veshin fjalëvet të Khedivit, kishin deri n’audjencë pranë Sulltanit. Vejsel insistue në mendimet e veta, dhe beu bahet me një herë Pashë. Dhe i Porta e Naltë ma në fund kishte ba hypi fort në qefë Sulltanit me sjelljet gabimin me pushue sherif Hysen e tija bixarre. Kështu që Vejsel Pasha Pashën, dhe me vu në vend të tij si bahet mik me Sulltanin!! Tashti Vejsel sherif Naltësinë Ali Hajdar Pashën. Pashës, që asht i afërmi i sulltanit, i Por Sherifi i ri u tregue i dobët, dhe drejtohen i madhi e i vogël. Bile një këtë e kuptoj Porta e Naltë. Shetet ditë Vejsel Pasha, në bisedime intime e Antantës dhe sidomos Anglia me Padishahun i sugjeron këtij idenë përfituen prej kësaj politike të marrë me sjellë në seli të Kryeministrit ase së të Portës së Naltë, dhe ndër këta paku të Ministrit të Jashtëm të vëllanë e Anglia, ia ngjiti menjëherë dorën vet Abedin Pashën, pse ky do të mund Hysen Pashës dhe i njofti këtij të mposhte të gjithë difikultetet nëpër dinjitetin e Meliqyl’Hexhazit (Mbret të cilat përshkohej shteti dhe do të i Hixhazit). Zoti i dhashtë shëndet mund të sillte përmirësime në gjendje. personës auguste të Sulltanit e Abedin Pasha, i cili ndodhej vali në familjes së tij të nderueshme, dhe Selanik me titullin bejlerbej i Rumelisë, jetë të gjatë e pushtet shteteve islame. u sull në Stamboll si Ministër i Jashtëm

103 Histori me titullin veziri. Por ashtë për tu çudit dhe i besonte çdo fjale. Kultura e tij se Abedin Pasha, njeri i kulturës, nuk ishte e kufizueme, por fjala e biseda mund e këndaqi Sulltanin, për më tepër e tij filozofo-mistike ndëgjohej prej humbi menjëherë simpatinë e besimin çdo kujt e në çdo mexhlis (kuvend). e tij, mbi lajmet qe i qenë dhanë se ishte Shqiptarët i ndihmonte me të tanë një bashkëpuntor i Mid`hat Pashës dhe fuqinë e tij e përgjithësisht të varfrit. në hartim të statutit të shtetit ishte Dëshironte t`i shërbente atdheut, çfaqë njeri i mendimesh të lira. Mirpo tue përfitue nga çdo rast, e sidomos Vejsel Pasha e kishte sigurue të vëllanë përpiqej me da Shqipërinë zyrtarisht se pa tjetër do të bahej kryeministër. në një vilajet, tue përshi në këtë dhe Kur një ditë, në saraj depërton lajmi Çamërinë e Prevezën. La dy djelmë, i përfrigueshëm se shqiptarët janë Shahin begun e Ahmed begun. Shahin mbledhë në shpi të dy Pashallarëvet beu qe deputet i Prevezës në të dytën të Dinjovet. Vërtetë shqiptarët ishin perjodë të zgjedhjevet parlamentare. mbledhë në shpi të tyne, por me pritë Para zgjedhjevet qe me Ittihatçijt, por urdhënin mbretëror t’emënit t’Abedin mandej u bashkue me kundërshtarët Pashës si Kryeministër dhe me marrë e tyne, kur konstatoj qëllimet e veprat pjesë në ceremoninë gazmore që do që ata fillojnë të zhvillojnë kundra të zhvillohej në këtë rasë. Veç çka se shqipëtarëvet e Shqipërisë. Dhe vërtetë ndodhi e kundërta: Vejsel Pasha u këtu Shahin beu u tregua patriot. Në dëbue prej Stambolli dhe u dërgue një kohë qe Ministër i Brendshëm në Sinop si prefekt e Abedin Pasha në qeverinë kukull t’Esad Pashës. Në në Sivas si vali. Vejsel Pasha qëndroi Selanik u ba shemër me Esad Pashën në Sinop dhjet vjetë, tue lanë në dorë në dashuni të një vajze donme. Esadi të këtij e t’atij administrimin e vendit. desht t’a vriste, por me një mijë lutje i Po kaq vjet u end edhe Abedin Pasha shpëtoi kthetravet të tija, dhe atëherë nëpër Sivas, Adana e Ankara si vali. e internoi në Midilli (Mytelenë). Djali Vejsel Pasha u suell prap në Stamboll tjetër i Vejsel Pashës, Ahmed beu u dhe vijoi me marrë rrogën si i afërmi ndodh në Korfuz kur Italjanët (?) i Sulltanit, por s’e pat ma rëndësinë e zaptuen Janinën. Shkoi në Çamëri, kur përparshme, megjithëse nuk humbi prej andej po këthente në Korfu e xun krejt, pse pak shum prap i ndigjohej Francezët dhe mbas shumë vuejtjevet fjala në Saraj. Të dy vëllaznit ishin u shpëtoi doret. Me zi që u hodh në shumë të lidhun në familje të vet. Vejsel Romë me një pasaportë italiane, dhe Pasha qe naiv, mashtrohej me një herë aty u detyrue me qëndrue.

104 Recensë

Recensë mbi librin “Tarikati Halveti te Shqiptarët” të studiuesit Dr. Alban Dobruna

Dr. Ilirjana Kaceli Kolegji Universitar Bedër

Abstrakt Gjatë periudhës postkomuniste në historiografinë shqiptare hynë një sërë studimesh të reja veçanërisht në fushën historike, por edhe fetare bazuar mbi dokumente arkivore dhe burime autentike. Në fushën e religjioneve historiografisë shqiptare i ka munguar një studim i mirëfilltë për sufizmin dhe tarikatet islame. Monografia që ne po trajtojmë është hartuar për njërin prej këtyre tarikateve islame, atë Halveti te shqiptarët. Studiuesi Alban Dobruna vjen para lexuesit me fakte dhe vlerësime të reja, si nga pikëpamja shkencore, duke hedhur dritë faktorët historikë, socialë dhe kulturorë, që ndikuan në zhvillimin dhe përhapjen e veprimtarisë së këtij tarikati, që nga themelimi, deri në ditët tona. Në këtë vepër autori për herë të parë e pajis lexuesin me një këndvështrim tjetër nga ajo çfarë jemi mësuar të lexojmë deri më tani për historinë e religjioneve. Nëpërmjet të dhënave dhe burimeve arkivore ndriçohemi më thellë, nga analiza e tyre, puna e kryer nga vetë autori, si hartues i veprës tregon që përpilimi i saj kërkonte njohuri të thella për historiografinë shqiptare në përgjithësi dhe veçanërisht historinë e çështjeve fetare te shqiptarët. Kontributi i krerëve Halveti në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, në formimin dhe konsolidimin e shtetit shqiptar, sjell përpjekjet e të gjithë shqiptarëve pa dallim feje në lëvizjen për autonomi dhe pavarësi në fund të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX, si dhe kontributin e tyre në përmirësimin e gjendjes sociale të shqiptarëve. 105 Recensë te shqiptarët, kushtet e përshtatjes së veprimtarisë së tij në shoqërinë shqiptare, etj. Lënda e pasur e shkruar me shumë kujdes, gjatë zhvillimit dhe trajtimit të saj në formën e një monografie, i ofron lexuesit njohuri të reja shkencore mbi jetën dhe veprimtarinë e tarikatit halveti, që nga lindja e deri në ditët e sotme. Duke shqyrtuar monografinë, vëmë re se vështirësitë për kërkime dhe hulumtime rreth këtij tarikati ishin të mëdha, por jo të patejkalueshme. Autori është përpjekur të analizojë mjaft qartë dhe në një distancë relativisht të largët kohore lindjen, rritjen dhe veprimtarinë e këtij tarikati. Studimin e vështirësonte edhe mungesa jatë periudhës së dy e burimeve herë të pamjaftueshme dekadave të fundit dhe herë të pasistemuara për periudha në historiografinë të ndryshme, duke krijuar në disa G raste pamundësi për një trajtim sa më shqiptare hynë një sërë studimesh shkencore bazuar mbi dokumente koherent dhe kompetent ndonëse të reja arkivore dhe burime autentike analiza dhe metoda krahasuese e në fusha të ndryshme të shkencave përdorur kanë plotësuar këto mangësi. shoqërore-humane veçanërisht në Në periudhat historike të kaluara, fushën e historisë së religjioneve. Deri janë dhënë në formë fragmentare më sot lexuesit nuk i është paraqitur disa nga anët e veçanta të historisë së një studim i mirëfilltë mbi tarikatet këtij tarikati të botuara në fletoret dhe islame, sofizmin, apo edhe mbi revistat fetare të kohës, apo janë trajtuar tarikatin halveti. edhe në kumtesa dhe artikuj botuar Ky punim ka si objekt studimi, nga studiues të ndryshëm. Disa prej historinë shqiptare dhe historinë tyre e kanë trajtuar tarikatin halveti në e religjioneve. Si bosht qendror i mënyrë të pjesshme, të tjerët e trajtojnë zhvillimit të monografisë do të jetë atë nën hijen e bektashizmit, si tarikati trajtimi i zhvillimit dhe përhapjes së më i njohur në trevat shqiptare. këtij tarikati te shqiptarët, duke filluar Për të pasqyruar sa më mirë nga paraqitja e tij, esenca e doktrinës, dhe me vërtetësi historike në mënyra e organizimit, depërtimi këtë monografi studiuesi ka bërë 106 Recensë përpjekje ta paraqesë tarikatin krahas studiuesve ka tërhequr halveti në tërësi, ta krahasojë atë me edhe vëmendjen e udhëtarëve të tarikatet e tjera si: kadiri, sa-adi, rifa’i, huaj, që kalonin në viset shqiptare. shazeli, bektashi, melami, etj., duke Por në përshkrimet e tyre, tarikati analizuar të dhënat e mbledhura dhe halveti nuk ka qenë objekt trajtimi duke nxjerrë përfundime të cilat vijnë i drejtpërdrejtë. Ata me penën e natyrshëm, mbështetur jo vetëm në tyre më tepër i kanë kushtuar një burimet, por dhe në analizën e tyre. vëmendje të madhe tarikatit bektashi Islami u përhap në tokat dhe bektashizmit në Shqipëri, duke shqiptare, jo vetëm në variantin shkruar artikuj dhe libra mbi ta, për kryesor, sunit, por edhe në formën shkak të rolit, që luajti në zhvillimin e e tarikateve të ndryshme, siç ishin nacionalizmit shqiptar, por edhe për bektashizmi, kadirizmi, halvetizmi, shkak të shfaqjes së tyre në rrethana rufaizmi etj1. Dëshmi të pranisë së të caktuara në Perandorinë Osmane. këtyre tarikative mistike në territorin E gjithë monografia është e shqiptar janë teqetë e ndërtuara në organizuar në mënyrë kronologjike. një numër vendbanimesh. Teqetë Punimi nis me vendin që zë tarikati janë ndërtesa të posaçme ku jetojnë halveti në fenë islame, ku analizohen shejhlerët dhe dervishët e rendeve faktorët historikë, politikë e të ndryshme nën drejtimin e një shoqërorë, të cilat vepruan brenda shejhu2 dhe ku kryhen shërbesat shtetit osman dhe që ndikuan në dhe ceremonitë fetare3. Gjendja themelimin e këtij tarikati dhe në e teqeve shqiptare, në përgjithësi përcaktimin e pozitës së tij brenda shoqërisë islame. Në këtë kapitull 1. Historia e Popullit Shqiptar, Vëll. I, (Ilirët, janë bërë përpjekje të shpjegohen Mesjeta, Shqipëria nën Perandorinë dhe analizohen shkaqet, që çuan në Osmane gjatë shek. XVI -vitet 20’ të shek. degëzimet e tij të shumta e bënë atë XIX, botimet “Toena”, Tiranë, 2000:593. më specifik në krahasim me tarikatet 2. Në aspektin gjuhësor shejh do të thotë, plak i moshuar, kryesues i një teqeje e tjera, si dhe ekzistencën e teqeve, ose zavijeje (teqe e vogël) me ithtarë të si institucione të posaçme, ku jetojnë konsiderueshëm; Shejh bëhet dervishi më shehlerë dhe dervishë të tarikatit i aftë, por gjithherë këtë e emëron ndonjë halveti dhe kryejnë shërbesa fetare. shejh tjetër më i vjetër. Shejhun, dervishët Gjithashtu në këtë kapitull do të kenë e nderojnë shumë, kështu kur ai vjen dhe hynë në teqe dervishët dhe anëtarët e tjerë hapësirë halvetitë në Perandorinë të teqesë ngrihen në këmbë dhe thellësisht Osmane, duke filluar nga shkaqet, e nderojnë dhe duke i drejtuar epitete të që çuan popullatën selxhuke për të ndryshme, që e lavdërojnë. përvetësuar këtë kulturë, që do të 3. Mustafa Kara, TEKKE, Türkiye ishte edhe preludi i përhapjes së këtij Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, yıl: 2011, cilt: 40, sayfa: 368-370. tarikati në Ballkan dhe te shqiptarët. 107 Recensë Monografia vazhdon me kreun Nëpërmjet analizës dhe e dytë ku pasqyrohen në mënyrë argumenteve autori përpiqet të na të përgjithshme harta rajonale shpjegojë vendin që zuri ky tarikat në e përhapjes së teqeve halveti në trevat shqiptare pas Luftës së Dytë territorin shqiptar. Kur u themeluan, Botërore. Në vitet e para të qeverisjes kush i themeloi dhe kush i trashëgoi regjimi komunist në Shqipëri u ato, si dhe zhvillimin dhe specifikat e përpoq të krijonte përshtypjen tyre, paraqitur këto në sajë të faktorëve e një regjimi që respektonte dhe dhe rrethanave ekonomike, politike, garantonte zbatimin e standardeve kulturore-historike, që ndikuan në demokratike në fushën e besimit jetën e shqiptarëve. fetar dhe të lirive dhe të drejtave Më pas autori na shpjegon të njeriut. Por kjo fasadë politike rolin që luajtën halvetitë në Lëvizjen zgjati deri në nëntor të vitit 1966 Kombëtare shqiptare në formimin e në Kongresin e V-të të PPSH-së , shtetit shqiptar 1878-1945. Në këtë ku lufta kundër fesë u cilësua, si një kapitull trajtohen përpjekjet dhe pengesë me rëndësi e luftës klasore vështirësitë me të cilat u ndeshën dhe më pas u synua zhdukja e saj, shqiptarët në lëvizjen për autonomi që sipas Partisë në pushtet frenonte e pavarësi në fund të shekullit XIX përparimin e vendit. Lufta kundër dhe në fillim të shekullit XX, kjo falë fesë mori karakterin e një lëvizjeje të situatave ndërkombëtare të krijuara, si madhe dhe përfshiu të gjitha shtresat dhe gjendjes në të cilën ndodhej vendi. e popullit. Duke u mbështetur në të dhënat Në kohën e zhvillimeve arkivore dhe bibliografike shtjellohet demokratike në Shqipëri, pas vitit roli i tarikatit halveti në konsolidimin e 1990 pati ndryshime të mëdha shtetit shqiptar (1912-1939), përpjekjet në të gjitha fushat në aspektin e për organizimin e vet institucional si: përgjithshëm shoqëror, politik, Kongresi I Alevian në Shqipëri (1921), ekonomik, por edhe në rrafshin Kongresi II (1930) dhe Kongresi III fetar, përkatësisht në rihapjen e (1936). Gjatë periudhës 1939-1945 objekteve të kultit në përgjithësi krahas ndryshimeve territorial, u bënë dhe e tarikatit Halveti. Veçanërisht edhe ndryshime në organizimin e u pasqyrua rigjallërimi i aktivitetit të bashkësive fetare. Në këtë kohë teqetë këtij tarikati në krye të cilit u vu Sheh halveti u lidhën me kryeqendrën e Muamer Pazari. re në Tiranë, si dhe u intensifikuan Ndërsa në Kosovë, si të gjithë përpjekjet për ripërtëritjen e lidhjeve shqiptarët edhe anëtarët e këtij tarikati të vjetra të teqeve të Shqipërisë dhe janë trajtuar në bazë të memorandumit Kosovës, në kuadrin e një riorganizimi famëkeq të Vasa Çubriloviçit të vitit të ri të tarikateve aleviane. 1937, ku theksohej mosrespektimi i

108 Recensë vullnetit të popullit për vetëvendosje, dhënë kontribut modest, por shumë mosrespektimi i ritualeve të teqeve, të çmueshëm në çështjen shqiptare. që gjatë kësaj periudhe shërbyen në Studimi në fjalë fillon me hyrjen gjysmë ilegalitet. Vetëm pas plenumit në të cilën është paraqitur motivi i të Brionit (1966) fillon një fazë e autorit për të ndërmarrë një punë re në historinë e shqiptarëve në të tillë hulumtuese, kërkimore Jugosllavi, në përgjithësi dhe për ata shkencore. Analizohet objekti, të Kosovës në veçanti, ku gradualisht qëllimi, metodologjia e studimit, si tarikatet filluan të realizojnë disa dhe synimin për të sjellë një punim të drejta politike dhe ekonomike. të paraqitur me një këndvështrim Më 1974 filluan të organizohen në të ri dhe më realist. Më pas punimi një organizatë të vetme të quajtur do të vazhdojë me 4 kapituj dhe “Bashkësia e Radhëve të Dervishëve përfundime të rëndësishme dhe Islamë Aliee”. Kjo organizatë për koherente. Autori është përpjekur herë të parë bëri legalizimin e të gjitha që në çdo segment kohor, që ka teqeve në Jugosllavi dhe pas dhjetë evidentuar historinë e tarikatit halveti, vjetësh u formua shoqata e Shelerëve të bëjë analiza sasiore dhe cilësore, të “Meshajihëve” për Republikën duke treguar me shembuj të shumtë e e Serbisë-Krahinës Socialiste të larmishëm gjendjen e këtij tarikati Autonome të Kosovës, me seli në dhe të fesë islame në ato periudha Prizren. Nëpërmjet saj u evidentua historike. tipari dallues i teqeve që ndodhën Kombinimi i analizës me rrëfimin në Kosovë, veçanërisht të teqeve në e qartë dhe bindës ka bërë që punimi Gjakovë, Prizren dhe Rahovec, që të jetë i kuptueshëm, i pasur në u përkasin tarikateve të ndryshme. argumente dhe i arrirë për sa i përket Në Kosovë kanë qenë të ndërtuara synimit për një paraqitje shkencore monumente të ndryshme halvetiane, të tematikës së trajtuar. Duke u nisur që më vonë në disa qytete, filluan të nga vlerat, origjinaliteti dhe rëndësia, shkatërrohen, për mos thënë që nuk që ka botimi i një monografie të tillë ekzistojnë fare. mbi njohjen “Tarikati Islam Halveti Si përfundim, mund të themi se te shqiptarët”, standardet e arritura ky tarikat u njoh në popull, si krah dhe parametrat shkencorë me të i rezistencës kombëtare shqiptare, cilat autori, e paraqet veprën e tij, u angazhua në forma të ndryshme mendojmë që lexuesit po i vjen në si ushtarake, politike dhe kulturore dorë një monografi e historisë fetare për bashkimin etnik shqiptar, duke me vlerë.

109 Personalitete

Salih efendi Myftia (1891-1978) Myfti i Zonës Shkodër dhe Kosovë (Gjakovë) Prijës i shqiptarëve myslimanë në SHBA

Abstrakt Salih Efendi Myftia lindi më 1891 në Shkodër, në një mjedis familjar, intelektual, fetar dhe shoqëror të shquar. Mësimet e para i mori në Medresenë e Shkodrës e më pas i plotësoi në Vlorë, tek intelektuali dhe teologu i mirënjohur, Haxhi Vehbi Dibra, myfti i atij qyteti në atë kohë, duke treguar një përkushtim të veçantë ndaj diturisë fetare. Që në moshë të re zotëronte mirë gjuhët orientale: arabishten, persishten dhe turqishten. Shpejt ai fitoi simpatinë e banorëve të vendlindjes së tij dhe me sjelljen e përkushtimin në punë lartëson figurën prej prijësi fetar të shquar. Një kujdes të veçantë tregon për pasurimin e bibliotekës së familjes, që e kishte trashëguar nga paraardhësit. Për këtë bibliotekë është shkruar në mjaft organe shtypi, por mund të theksohet se ajo ishte ndër më të vjetrat e më të kompletuarat me vepra fetare, filozofike dhe të shumë degëve të tjera të shkencave, ku Salih Efendiu studionte e plotësonte formimin e tij kulturor e fetar. Për fat të keq, kjo bibliotekë 300 vjeçare është zhdukur plotësisht nga vala e shkatërrimeve dhe përndjekjeve politike ateiste.

alih Efendi Myftia lindi Vlorë, tek intelektuali dhe teologu më 1891 në Shkodër, i mirënjohur, Haxhi Vehbi Dibra, Snë një mjedis familjar, myfti i atij qyteti në atë kohë, duke intelektual, fetar dhe shoqëror të treguar një përkushtim të veçantë shquar. Ai u rrit në këtë qytet duke ndaj diturisë fetare. Që në moshë të hyrë në fillim të shekullit XX me re zotëronte mirë gjuhët orientale: një edukatë të shëndoshë islame. arabishten, persishten dhe turqishten. Mësimet e para i mori në Medresenë Shpejt ai fitoi simpatinë e banorëve e Shkodrës e më pas i plotësoi në të vendlindjes së tij dhe me sjelljen 110 Personalitete personale e afirmuan si një drejtues fetar të merituar, prandaj edhe emërohet drejtor i Medresesë së Epërme. “Shpejt mbas Pavarësisë së Shqipërisë u pat hapë në Shkodër një medrese e re zyrtare në drejtimin e Salih Efendisë me mësues të aftë fetarë e me disa mësues civila të cilët jepshin mësime suplementare. Kjo medrese, krahas lëndëve fetare punonte në bazë të një programi modern, për sa i përkiste shkencave të tjera në analogji me shkollat e shtetit”.2 Kjo medrese nën drejtimin kompetent të Salih Efendi Myftisë do të bëhej një nga qendrat e rëndësishme kulturore dhe arsimore për fëmijët e të rinjtë e Sali ef. Myftija besimit islam në Shkodër. Më 14 janar të vitit 1931, Salih e përkushtimin në punë lartëson Myftia emërohet Kryemyfti i Zonës figurën prej prijësi fetar të shquar. Shkodër.3 Emërimi i Hirësisë së tij Një kujdes të veçantë tregon për bëhet me Dekretin nr. 19 të Mbretit pasurimin e bibliotekës së familjes, që Zog dhe përveç tij është firmosur e kishte trashëguar nga paraardhësit. edhe nga Kryeministri Pandeli Për këtë bibliotekë është shkruar Evangjeli dhe Ministri i Drejtësisë. në mjaft organe shtypi1, por mund Pak kohë më vonë juridiksionit të theksohet se ajo ishte ndër më të të Salih Efendisë si Kryemyfti, vjetrat e më të kompletuarat me vepra përveç Prefekturës së Shkodrës, i fetare, filozofike dhe të shumë degëve shtohet dhe detyra e Prefekturës së të tjera të shkencave, ku Salih Efendiu Kosovës, që përfshinte zonën Kukës, studionte e plotësonte formimin e tij Krumë, Has, Gjakovë (Tropojë). Kjo kulturor e fetar. Për fat të keq, kjo qe një detyrë me rëndësi jo vetëm bibliotekë 300 vjeçare është zhdukur për shtrirjen e gjerë, por për vetë plotësisht nga vala e shkatërrimeve problemet administrative, fetare, dhe përndjekjeve politike ateiste. Kultura e tij e gjerë dhe aftësitë 2. Bushati, Hamdi, “Shkodra dhe motet”, dorëshkrim, f. 535. 1. Revista “Njeriu”,“Almanaku”,“Shkodra” 3. Dekreti Nr. 19, dt. 14 Kallnuer (janar) etj. 1931, ruhet në arkivin e familjes Myftia. 111 Personalitete

Xhamia e Parrucës gjatë ndërtimit, Salih ef. Myftia dhe prefekti i Shkodrës Javer Hurshiti, 1936

kulturore dhe ekonomike. E duhet Për të gjithë hoxhallarët e shquar theksuar se këtë detyrë e kreu me krijohet një klimë e shëndoshë pune. përkushtim të veçantë dhe u shqua si Ka një lëvizje të madhe kuadrosh një drejtues i aftë e kompetent. nga qytete të tjera në Shkodër. Gjatë kësaj periudhe mund të Meremetohen shumë xhami vëmë në pah disa veprimtari, ku dhe emërohen kuadrot më të aftë për u përqendrua puna e Salih Efendi shërbimet fetare. Myftisë: Riorganizohet mësimi i besimit Kryemyftinia e Zonës së islam në shkollat shtetërore, emërohen Shkodrës dhe Kosovës riorganizohet për të dhënë mësim hoxhallarët më të dhe funksionon më mirë si institucion nderuar dhe mësuesit më të devotshëm. fetar. Nxiten familjet shkodrane që Zëri i kryemyftinisë, i djemtë e vajzat të ndjekin shkollat e të hoxhallarëve të nderuar dhe i gjitha kategorive. intelektualëve të shquar myslimanë Fillon një traditë e bukur dëgjohet i qartë e i fuqishëm në botimesh fetare islame, sidomos në të gjitha strukturat organizative të shtypshkronjën “Ora e Shkodrës”, Komunitetit Mysliman të Shqipërisë ku edhe botohet revista “Zani i dhe në veprimtaritë që organizohen Naltë”, organ i Komunitetit Mysliman prej tij. Shqiptar. 112 Personalitete Ka një lëvizje interesante të antikomuniste dhe rikthimin e lirisë intelektualëve shkodranë në shërbim së humbur popullit të shumëvuajtur të fesë e të kulturës fetare. shqiptar, luftë të cilën e vazhdoi deri Ka një lëvizje të gjerë kulturore, në minutat e fundit të jetës së tij.5 fetare dhe kombëtare. Në rrugën e mërgimit filloi një Me pushtimin e Shqipërisë nga etapë tjetër e veprimtarisë fetare dhe Italia fashiste, Salih Efendiu internohet politike të Salih Myftisë. Që në ditët e në Gjirokastër. Lidhur me këtë fakt z. para kur ishte në kampin “Grumo” të Adem Hodo shkruan: “...Në lëmin të mërguarve shqiptarë në Bari, edhe kombëtar, me zaptimin e Shqipërisë në kushte të vështira morale e të një më 7 prill 1939, qe vënë në shenjë nga hidhërimi të thellë, ai më 28 nëntor zaptonjësit dhe u internua në kalanë e 1944, Ditën e Flamurit, organizon Gjirokastrës për një kohë relativisht të me të gjithë emigrantët shqiptarë një gjatë”.4 ceremoni atdhetare dhe fetare. Më pas Periudha gjatë okupimit fashist nga Bari e internojnë për dy vjet në një zgjon te Salih Myftia shpirtin luftarak zonë tjetër, Rexhio Emilia.6 dhe e kalon atë nga një besimtar Filloi kështu një periudhë e re në me Kur’an në dorë në një atdhetar jetën e Salih Myftisë, e ngjeshur me dhe me pushkë në krah organizon vuajtje dhe të panjohura. Ishte një rezistencën nacionaliste shqiptare, odise e mirëfilltë. Kaloi nga njëri vend duke u bërë një nga inspiruesit më të i huaj tek tjetri, nga Italia në Egjipt, Siri dalluar të luftëtarëve të lirisë e duke u e Liban.7 vënë plotësisht në shërbim të çështjes Gjatë qëndrimit të tij në kombëtare. Aleksandri jo vetëm që u njoh dhe u Në prag të ardhjes në fuqi të çmua nga njerëzit më të lartë të rangut pushtetit komunist në Shqipëri, Salih të vet fetar, por u pa kurdoherë me Efendi Myftia me zemër të lënduar nderime të posaçme dhe në rrethet më mori rrugët e mërgimit për të mos u të zgjedhura të aristokracisë së vendit kthyer më kurrë në atdheun e tij të e të personaliteteve më të njohura të dashur, për të cilin jetoi e punoi gjatë botës arabe.8 gjithë jetës së tij pothuajse shekullore. Largimi nga atdheu për Salih 5. Mulosmanaj, Hysen, “Koha dhe vepra e tij”, gazeta “Atdheu”, New York, Vjeti Myftiun nuk kishte kuptimin e XXVIII, nr. 2 (53), maj-qershor 1978: 4. shpëtimit, por kishte për qëllim 6. Kupi, Nderim, Intervistë dhënë Radio vazhdimin e luftës së pandërprerë Shkodrës me rastin e 100 vjetorit të lindjes së Salih Efendi Myftisë, tekstin 11 faqe në dorëshkrim e ruan familja Myftia. 4. Hodo, Adem, Fjala e rastit në vdekjen 7. Vani, Shaban, Udhëheqës shpirtëror i e Sali Myftisë, gazeta “Atdheu”, (organ Myslimanëve shqiptarë në Botën e Lirë, i Organizatës Kombëtare “Lëvizja e gazeta “Drita Islame”, nr. 6, 1992:3. Legalitetit”-O.K.L.L.), New York, vjeti 8. Mulosmanaj, Hysen, “Koha dhe vepra XXVIII, nr. 2 (53), maj-qershor 1978: 4. e tij”, gazeta “Atdheu” New York, Vjeti 113 Recensë Në mërgim qe ndër këshilltarët shqiptarëve në Botën e Lirë, zhvilloi më të afërm të Mbretit Zog dhe njëri edhe një veprimtari të dendur politike që e ndihmoi më tepër në realizimin e atdhetare. lidhjes midis mbretit Zog dhe krerëve Për meritat e tij fetare dhe të mërgatës politike shqiptare, e njohur kombëtare trashëgimtari për fronin si “Marrëveshja e Aleksandrisë”.9 mbretëror, Leka Zogu e dekoroi Salih Pas një përvoje të hidhur të jetës Myftiun me Dekoratën “Kordoni i së mërgimit, që e detyroi atë të kalojë Madh i Skenderbeut”. prej një vendi të huaj në tjetrin, më “Urojmë me gjithë zemër Hirësinë në fund Salih Efendia gjet prehje e e Tij, Salih Myftiun, për dekoratën paqe në rrethin familjar të djalit të tij, ma se të meritueme dhe ta mbajë për Fuadit dhe të Bashkësisë Shqiptare të shumë vjet në gjoksin e Tij krenar, si Washingtonit në SHBA, deri në ditët e shpërblim për veprat e Tija të nalta për: fundit të kësaj jete. Fe, Atdhe, Komb e Mbret”, thuhet Atje fillon aktiviteti i Salih Myftisë në një artikull të gazetës “Atdheu” në në fushën fetare dhe pa humbur kohë SHBA, në vitin 1977.10 merr iniciativën për themelimin e Salih Myftia ndërroi jetë në Qendrës Islame Shqiptare-Amerikane moshën 87 vjeçare, pas një pune për shtetet New Jork-New Jersey dhe dhjetëra vjeçare si dishepull i së bashku me Imam Isa Hoxhën dhe atdhetarizmit dhe i Fesë islame. me ndihmën e intelektualëve shqiptarë Gazeta “Atdheu” i kushtoi hapën të parën shkollë fetaro- një numër special kësaj ngjarjeje të kombëtare, ku Salih Myftia, edhe pse dhimbshme. Në ballë të këtij numri tashmë në moshë, asistonte në çdo shënohej: orë mësimi që mbahej, pavarësisht “Ndrroi jetë në New York, kushteve atmosferike. me 19 maj 1978 Hirësia e tij Salih Ngritja e xhamisë, krijimi i Myftija, ish-kryemyfti i Shkodrës dhe Komunitetit Mysliman për shqiptarët i Kosovës dhe udhëheqësi shpirtnor i e Amerikës, hapja e shkollës së myslimanëve shqiptarë në botën e lirë, parë fetaro-kombëtare për fëmijët e njeni nga figurat ma të shkëlqyeshme shqiptarëve myslimanë të Amerikës, të përpjekjeve fetare kombëtare”.11 janë dëshmi e një përkushtimi të lartë fetar e atdhetar. 10. Dekorim i merituem, Gazeta “Atdheu”, Salih Myftia, krahas punës së nr. 50-51, New York, nandor 1977:1. madhe në fushën e edukimit fetar të 11. Deda, Zef Pashko, “Jeta dhe vdekja e tij”, gazeta “Atdheu”, Organ i Organizatës XXVIII, nr. 2 (53), maj-qershor 1978: 4. Kombëtare “Lëvizja e Legalitetit” 9. Deda, Zef Pashko, “Jeta dhe vdekja e (O.K.L.L.), New York, Vjeti XXVIII, nr. 2 tij”, gazeta “Atdheu”, Organ i Organizatës (53), maj-qershor 1978:3; për më tepër shih: Kombëtare “Lëvizja e Legalitetit” gazeta “Drita Islame”, nr. 6, 1992; Luli, (O.K.L.L.), New York, Vjeti XXVIII, nr. 2 Faik; Dizdari, Islam; Bushati, Nexhmi, “Në (53), maj-qershor 1978:3. kujtim të brezave”, Rozafat, 1997. 114 Retrospektivë

Nisjativa te reja për bashkëpunim midis feve II

Abstrakt Mbassi shoknimi universal âsht nji qëllim i dëshëruar, njerzit e fés duhet t’i drejtojnë forcat e tyne drejt zhvillimit të këtij shoknimi e të përmblidhen rreth realizimit të tij me seriozitet e besim të plotë. Ky seriozitet duhet t’i drejtohet vetëdijes fetare, për të cilën kemi folë ma sipër edhe të përfitojë nga influenca e fuqishme qi kjo vetëdije i bâ n shpirtit të besnikëve e nga gjanësija e qëllimit të saj si edhe nga instinkti qi ka skalitë natyra në shpirt të njeriut. Këtu duhet me e fillue zhvillimin e shkoknimit universal. Plotsimi i këtij qellimi të madh për vëllaznin universale e zhvillimin e saj mund të kryeht me anë të vetëdijes fetare të të gjitha feve dhe nëpër mjet të virtytit praktik e të parimeve të mira shoqnore qi gjinden në çdo fé. Në të gjitha fét gjinden principe hyjnore qi shërbejnë për të mirën dhe dobín e njerzís e me ketë mënyrë çdo fetar duhet të jetë nji organ i dobishëm për shoqní.

X. vetëdijen fetare prej lozjes së rolit të saj për të afrue popujt shoq me Objektet në të cilat njerzit e fesë duhen shoq. Kjo sëmundje rrjedh ose drejtuar. nga të përlyemit e kësaj vetëdije me elemente antagonizmi, ose bjektet, në të cilat nga dobësija dhe dis-integrimi njerzit e fés duhen (shperndarja) i saj. Njeriu asht dy Odrejtuar janë dy dyersh: a) ose nji besues i vërtetë, kategorie: Intelektuale dhe praktike. besimi i të cilit âsht mjaft i fortë qi a). – Objektivat Intelektuale janë të qëndrojë dhe të lëftojë të këqijat për të hequn shkaqet qi penguen e jetës, porse aj mund të jetë në të

115 Retrospektivë njëjtën kohe, gadi të dali nga rruga Tuej qenë se çashtja kështu e vërtetë tue mos qenë i durueshëm qendron, asht e urdhnueshme qi për njerin i cili ka nji opinion fetar të njerzit e fés duhe të bashkpunojnë ndryshëm nga aj i tija – Nji person i për të forcuar dhe për të ringjallur atillë nevojitet të drejtonjë besimin e të vetdijes fetare edhe të mbushin tij në kanale të duhura, tue pastëruem shpirtrat e njerzvet me friken e Zotit atê prej gjith fëlliqësis; ai ka nevojë e zemrat e tyne me dashuri për për kutpimin e drejtë të esancës së Krijuesin e tyre. Asht detyrë e fundit fés, nji kuptim i cili asht i lirë pre gjith për njerzit e fés të mbajnë pozitën e fés fundimeve materiale. – b). Ose âsht para shkencës, fillozofis, korrentevet nji njeri, besimi i cilit âsht dobësuar, të modenizimit dhe mejtimeve të ose zemra e të cilit âsht zbrazun prej lira. Nuk ka dyshim se te forcuarit e fes. Njerëz të këtij lloji i takojmë kësojë vetdije dhe lartsimi i fés ruajnë ndermjet klasave t’ashtuquajtur njerzimin prej rrezitkut t’inflektimit t’edukuar dhe gabimisht quajtur të së keqes së intetelegjencës dhe prej të kulturuar. Kjo vjen nga shkaku i fuqis së tyre kuer materjalizma ja kalon konfliktit ndermjet fés dhe ditunis dhe mundohet të ju prije deshirave të empirikale (eksperimentale) ose tyne harbute. nga kundershtimi qi shifet midis Njerzit e fés po të fitojnë të fés e shkencës, ose nga tendenca e këtillë njerëz n’anën e tyre dhe po të filozofis letrare për të fomuar disa zgjuajnë vet-dijen fetare, do të bâhen koncepte të mirësis edhe të virtutit faktori ma i fortë për zhbillimin e të pa sanksionuar prej di feve ose vllaznimit njerzuer. Kjo rrjedh nga nga shkaku se feja nuk ka mundë shkaku i sensibilitetit ekstrem të me pajtue me format e studimeve tyne dhe kuptimi i imët i idealeve shoqnore të drejtueme kah qëllimi i shpirtnore të naltë të propozuar ndër jetës. fé, të cillat paraqesin veshtirsi të madhe Lidhja e këtyne njerëzve me për shumicë të paedukuar, qi s’janë shkencë, sisteme dhanë morale edhe zhvilluar as në shkencë as në filozofí. doktrinat shoqnore të jetës aktuale u Objektivat praktike pergjithësisht dha këtyne njerzve fuqi kundër fés janë: edhe i inkurajuen qi t’i prishin lidhjet Me e bâ fén nji vegël të fortë për e saja. Kundërshtimi i pamjaftueshëm edukimin e shoqnís. Faktorët idealë e foshnjarak i njerëzve të fés i dha qi janë të përbashkët në çdo fé me i shkak smadhimit të kësaj gremine forcue qi të pregatisin fuqín e duhun edhe j’u a shtoi vetëdijen fetare nga për të bâ efektin e nevojshëm në jetën zemra e popullit të edukukëm dhe e aktuale të njerzís. Virtytet praktike të paksoj ketë vetëdije nder të tjerët. porosituna prej fevet të sistemohen e të rrgullohen

116 Retrospektivë Principet e këtilla paksojnë fuqín qi tallazet të mdha kanë shkatruar e të keqes e të ligsive qi veprohen ndër njerzin dhe kanë fshirë prej shpirtnave popujt e kombet e botës. të tyre gjithë gjurmat e frikës dhe të Atëhere pikpamjet e kombeve reverencës për Ligjet Hyjnore. Në do të jenë mâ pak divergjente e vend qi t’angazhoheshin në konflikte kështu njerzit do t’i afrohen mâ tepër midis tyne pasusit e fevet duhet të qëllimit të dëshiruar qi âsht vëllaznimi kishin bashkpunuar për të luftuar universal. pasjonet e pafrenuar dhe libertizmin XI. të paturpshem qi e zemrojnë me të drejtë dhe e largojnë të mençmin e Asht shumë e mahnitshme të urtin. Ata duhet të kishin luftuar dhe për të qarë qi pasusat e fevet materjalizmin qi rritet pa kontroll e të mobilizojnë forcat e tyne për t’a qi bije fatkeqësi pas-fatkeqsije mbi atakuar njeni tjetrin. Ky âsht shkaku popullin e paqshem dhe të bindur. qi i ka dobsuar para armikut të tyre Ata duhet t’a luftojnë materjalizmin të përbashkët. Në luftrat e tyre, ata qi na ndjell të ligat e tija nën emnat adaptuan mjete, të cilat qenë në e rejshme: civilizim, rregull e liri. Por kundërshtim me rregullat mâ të çka tjetër do të pritesh kurse faktoret e thjeshta t’arsyes e të cilat i bânë ata mosmarrveshtjes janë në veprim tuej qesharakë në sy të shkenctarve e të hedhur poshtë. Njerzit e Fés ashtu fillozofvet edhe mâ së fundi shkaktuan siç janë tuej hedhur poshtë të tjerët; që mundimet e tyre të dështojnë kurse kotsit e jetës mundohen t’u vajtimisht. Ata e lanë mas doret prinë në të keqe njerëzvet fetarë ashtu influencën e tyre ndaj njeriun nepër sikurse mundohen t’u prijnë tjerëvet; mjet të arsytimit të tij qi asht i vetmi edhe kurse fetarët kërkojnë fuqi dhe shkak për nderin e dinjitetin e tij – dhe autoritet ashtu sikuerse tjerët edhe vunë në punë forcën, shtrëngimin, kurse fetarët fabrikojnë genjeshtra prirjen në të keqe dhe mjetet tjera kundra njeri tjetrit sikurse bejnë tjerët? qi t’arrinin qellimet e tyre. Disa nga Me gjithë këto, n’erësirën e këta bile për forcën materjale paten rrethuar të natës, nji shkëndí e vogël ndihmen e kombeve duke haruar se drite akoma xixillon për të drejtin. besimi nuk zen vend në zemër me Zotit i vjen shumë keq t’i leri krijesat anën e forcës, edhe diturija kur nuk e tij n’erësirën e së keqes; gjithashtu mund të pranohet përveç se me anë âsht i zoti të krijojë mjete, me anën të argumentit qi na sjell konvinkcjon. e të cilavet prap mund t’i këthejë në Ata kanë haruar se anmiku i tyre i pozitën e nderit e të virtytit. përbashkët âsht duke përdorur çdo Zotrinj! mjet për të rrezuar prej pozitës qi me Juve jeni shpresa e fundit të nji meritim okuponjë. Ata kanë haruar botës së dëshpruar!

117 Retrospektivë

XII. Funksioni i kësaj organizate është të vendosi në nji mënyrë honorablë, Si të realizojmë objektivat t’ona. të ndershme dhe të paqshme gjith Tashti un po propozoj këtu ndryshimet që sjellin prej agrecioneve shkurtas disa mjete, të cilat do të të propagandistavet. ndihmojnë për të realizuar ketë b) Krijimi i nji organizate, detyra e objektivën t’onë të madhe: Tash unë së cilës të jetë veçanrisht për forcimin tue lanë detajet n’antarët e ndershëm e vetëdijes fetare në klasat intelektuale. të këtij kongresi edhe n’iderat, të Këjo organizatë duhet të ketë kujdes ndryshme të reja, të cilat bashkpunimi të veçantë për të mbajtur pozitën e i vërtetë ndërmjet t’antarvet dhe të fés me vezhgimet shkencore dhe me dishirusavet tjerë të njerzimit mund mendimin e lirë në nji mënyrë qe të t’i prodhojnë po propozoj këtu jenë të bazuar në lidhje me arsyen shkurtaz disa mjete qi ndihmojnë për edhe t’i njofi asajë plot të drejta e liri të realizuar ketë objektivën t’onë të për të kërkue dituni. Këjo përkrahje madhe: qi do t’a ngrejë naltë prestizhin e fés a) Krijimi i nji organizate qi të nevoisht lypse të varet mbi paraqitjen veprojë për pastrimin e vetëdijes e provës për me ja mbushë mendjen fetare nga urejtjet dhe zhalusit e e popullit me arësye tue largue edhe vogëla me anën e mjeteve që posht masat koercive (mundojse) e keqpise, vazhdojnë: si edhe tue heqë dorë nga mjetet qi 1) Predikimet në fera të ndryshme kanë për qëllim me përqendrue forcat për prirjen e njerzimit n’atë që thamë despotike të autoritetit shpirtnuer. mâ naltë duhen caktue prej çdo fes Shkurt ne duhet t’u largohemi për predikuesit e saj. gabimeve të kohës së kalueme, të cilat 2) Me mbledht të gjitha iderat njerzija i ka pague aq shtrejt. fetaret tue përmbledhun mirësi dhe Këjo organizatë të ketë dega. Nji dashuni kundrejt gjith popullit si degë duhet të jetë për të përcaktuar individual të racës njerzore, pa marë ndryshimin qi sot eksiston ose që para syshë dallimet tjera, edhe me i mund të shkaktohet ndërmjet dituris prokllamue ato me të gjith mjetet në eksperimentale dhe fés. Këjo punë tërë gjuhrat. duhet bërë në rethe të ndryshme 3) Me stabilizuar propaganda shqencore dhe organizata duhet fetare dhe misjonare në bazë të arsyes të mari për sipër me caktue ketë së thjeshtë, të dashuris për të vërtet ndryshim në baza të dashuris për të dhe të dëshirës së sinqertë për të vërtetën në nji mënyrë të taktikshme avitur në ato të vërteta, tue u dhanë e cila nuk do t’a prishi fén e nuk do kryekëput sicili në deklarimin e të të proklamojë ndonji gjë kundra të mirave të fés së vet. vërtetave të vetdukshme.

118 Retrospektivë Nji degë tjetër duhet të autoritetit shpirtnuer e se feja dhe interesohet në opinjone ethikale dhe fetarët përpiqen vetëm për lumtërinë në propagandën e virtyteve. Detyra e të njerzís. sajë duhet të jetë dallimi i opinionevet Gjithashtu lypset me forcue me qi rezikojnë jetën morale. Ajo duhet fjalë e me punë njisín fetare e me u të shkonj thellësisht dhe imtësisht përpjekë qi t’i mbushet mendja njerzís në vezhgimin e atyne opinjoneve s’soçme se njerzit e fés nuk lakmojnë edhe duhet të bëjë të ditur resultatet gjanat materjale e nuk dëshirojnë për bindse qi do të fitojnë përkrahjen e vehten e tyne ndonji autoritet, gradë inteligencës së ndershme e kështu të e influencë. Njerzit fetar në jetën mbrijnë lart idealet e jetës. materjale kanë nji pjesë të vogël aqë Nji degë e tretë duhet të vijojë sa të munden me plotsue misjonin shkencat shoqnore dhe sisteme e tyne qi âsht sigurimi i lumtërís e provueme prej tyne të këtilla njerzore edhe garancia e egzigjencave si sosialismin dhe komonismin. shpirtnore qi i përshtaten prestizhit Funksioni i sajë duhet të jetë për të të njërzisë. Prandaj kleri duhet të treguar të mirën dhe të vërtetën në përpiqet me e bindë popullin për këto to edhe të ekspozojë gënjeshtrat, qëllime të shenjta. Po ashtu duhet me pasionet dhe deshirat lakmuse që u përpjekë qi të bindet njerzija se kleri koruptojnnë qëllimin fisnik të jetës. merret vetëm me spiegimin e vërtetë Kjo duhet bërë e ditur në mënyrën të ligjit hyjnuer edhe misjoni i tyne âsht e duhur kështu që populli të mund të me thirrë njerzinë në ketë ligjë e nuk mari vesht ditunin e vertetë e cila do kanë asnji qellim tjetër. Atëherë njerzit të jetë e pajtueshme dhe e përshtatun e fés duhet që mâ përpara vetë ata t’i me fén. praktikojnë porosít e ritet e fés edhe Në të gjitha këto përpjekje duhet t’ju a ndriçojnë rrugën atyne qi e kanë me pasë për bazë Perëndinë, të humbë. vërtetën edhe dobin e njerzís. Përpjekjet e fetarëve në mënyrë qi u spiegue mâ sipër do t’i sigurojnë XIII. dobina njerzís edhe do t’i çelet nji rrugë e gjanë fuqís së fés për të Tue qenë se, si shkaktar i të punue për vëllaznimin e popujve. Me ligave qi me të drejtë ase pa të drejtë ketë mënyrë principet fetare, virtytet ka pësue njerzija duket si me qenë morale e idealet e nalta shoqnore autoriteti shpirtnuer e njerzít e ktij me anën e unifikimit të sistemevet autoriteti, feja edhe fetarët lypset t’i praktike të ndihmueme prej doktrinash drejtojnë përpjekjet e veta kah qellimi e opinionesh të mira fitojnë energjí qi t’a bindin njerzínë të besojë se tash veprimi qi na shtyejnë me u përpjekë e mbrapa ka shpëtue nga tiranija e për mbrojtjen e ligjit e të rregullit.

119 Retrospektivë Sikurse njerzit e doktrinave ndriçueme me dritën e besimit edhe shoqnore qi krijojnë ligje të ndryshme shpirtin e kanë të shkëlqyem me për të forcue bazat e principet e tyne frymëzime të shenjta. ashtu edhe njerzit fetar lypse të j’u Nuk duhet harue se mjetet qi apin fuqí ligjëve qi venë sanksione do të përdoren për ketë qellim lypset për mbrojtjen e sistemeve të të jenë largë nga çdo influencë e përgjithëshme e të përbashkta ndër sistemeve dhe konflikteve politike. të gjitha fét. Me luftue prostitucionin Mjetet e naltpërmenduna duhet të (zinán) me mbrojtë familjet, me mbështeten në të vetmin qëllim qi qortue e me përbuzë rrenën, kritikën të konsolidojnë komunitetet e të tinzore, thashë e thanat, mshefjen zhvillojnë vetëdijen fetare e virtytin. e së vërtetës e shpifjen, vese këto, Duhet me ja shtue energjín shpirtit për të cilët nuk paramendohet luftar qi kundërshton të ligat e ndeshkim materjal. Me kufizue lirin korupsionin qi ka mbulue botën tej ndër veprime epshore e me ndalue për tej e qi ka shti njerzinë në nji kënaqat jo fisnike; me kontrollue greminë të rrezikëshme dhe e ka fitimet lândore e me ndalue të ligat; tronditë tepër. Sod njeriu në vend me marrë masat kundër spekulimeve, qi duhet të mendojë gjana ideale e shpërdorimeve e mashtrimeve. të shenjta, nuk mendon tjetër veçse Me ketë mënyrë me shdukë e me si e si t’a shfryejë epshin e tij, të çranjosë këto të ligq tue vû në veprim përmbushë dëshirat shtazore edhe principet morale e të urta të feve e t’a nginjë barkun e tij të zbrazët. tue pastrue njerzín nga immoraliteti. Praktika e gabuar qi âsht ndjekë XV. deri sod e ka lakue e tjatërsue fytyrën e fés, ose e ka dobsue n’atë shkallë sa Pikpamja e eme për zhvillimin qi s’ka mundë me i u bâ ballë atyne e shoknimit universal përmblidhet zemergurëve qi s’kanë ndërgjegje e në të marrunat e masave qi kam e kanë zemrën krejt të zbrazët nga parapa e paraqitë deri këtu edhe frika e Zotit e nga mëshira për njerzí. mbështetet në baza të sakta. Mjetet qi parashtrova edhe pse janë të holla, XIV. janë të praktikueshme, sadoqi kanë nevojë për nji përpjekje të gjatë e të S’ka dyshim se ndër ata qi tue zakonshme, porse qëllimi âsht fisnik përdorë mjetet e plota dhe energjike e situata âsht me randësí. për të realizue qellimin e deshiruem Islami mund t’i japë forcën qi âsht shoknimi i njerzvet të fés e duhun shoknimit universal; e i sekteve të ndryshëm, duhet të sepse nër principet esensiale qi ka ndodhen ata qi i kanë zemrat të fiksue Islami ka edhe nji bazë ku

120 Retrospektivë mbështetet «bon-sensi» e këjo bazë dhimë deri për shtazët, aqë sa në âsht «S’ka shtrëngim në fé.» I Madhi Kodin Civil të Islamit ushqimi i Zot në Kuran Resulit të Vet, Hazreti nji shtazës qi ka humbë të zotin Muhammedit Alejhisselam kështu i i ngarkohet Arkës së Shtetit deri flet: A« ti po e shtrëngon njerzinë qi të sa të gjindet i zoti. Për të vobegët bâhen muslimanë»?. ka caktue pjesë legale nga malli i Në nji verset tjetër i urdhënon: pasanikëve. «Thirr në rrugë të Zotit me mençurí, Islami krimin qi bâhet kundër me këshillë të mirë e lufto-ji kundërshtarët jetes së nji personi e konsideron me mënyrën mâ të urtë.» krim-publik qi bâhet kundër krejt Islami i drejtohet mendes dhe i njerzís. tërheq verejtjen me mejtue në krijesat Islami ka vû edhe rregulla për të e Zotit a me ngritë naltë prestixhin e ndeshkue ta qi s’i binden ligjit. diturís e të dijetarëvet. Zotni, nuk po e zgjas mâ, sepse Ç’do dispozitë islame âsht edhe as un as Zotnija e Juajë nuk kemi nji princip moral. Profiti Islam qellim me shkoqit parimet islame. urdhënon: Qëllimi i em me sa spiegova deri «Un u dergova prej Zotit qi të këtu, ka qenë qi t’ju bâj me dijtë plotsoj vertytet moral të nalta». Zotnin t’uajë se objektiva e këtij Gjithashtu këtij Profiti të naltë kongresi nuk âsht në kundërshtim i urdhënon Perëndija në Kuran: «Si me parime dhe dispozitat Islame. kur të kishe qenë ti i rândë dhe zemër Zotnij si mbarim të kësaj fjalës ngushtë, kishin me t’u largue shokët; s’eme, I lutem të Madhit Perendí qi të mos i u veshtro mungesat por fali Ju falë ndihmën e Vet për të realizue edhe këshilloju me to në problemet qëllimin e naltë qi keni vû para e qi e jetës.» âsht vetë e mira e njerzís. Perëndija Feja Islame nxit e propagandon ju a ndriçoftë udhën qi keni marrë e të mirën e mëshirën, porosit me ju udhëheqtë në rrugë të mbarë.1 përkrahun të pafuqishmin e të vobegun e na urdhënon me pasë 1. Marrë nga revista “Zani i Naltë”, nr. 10-11, viti XI, tetor-nëntor 1936, f. 293-312.

121 Abstracts in English

Abstracts in English Islamic sciences

1. THOUGHTS Rexhep Vokë - Tetova Mufti of Manastir

Abstract Prof. Dr. Feti Mehdiu The book “Thoughts” is written in the Albanian language using the Ottoman alphabet. Voka, like many other Albanian authors, who have written their works in Oriental languages - mainly in Turkish, Persian and Arabic - wrote this work in a rhymed prose. Obviously, such a format had a great influence in the Oriental literature. Here we will not dwell on detailed analysis because this is not our goal, but we just want to present Rexhep Voka’s work to all those who deal with studying the issues of the history of our national culture. Only in this way - since this work in its form, was not familiar to the majority of scholars so far - we think opportunities are created for a work to be truly appreciated. Understandably, this must be done by weighing it with the scales of his time and the circumstances in which this work was born.

2. Hafiz Ali Kraja, “Is religion necessary? Does it hamper the national unity?” Xhorxhina Seferi Bedër University College

Abstract

Hafiz Ali Kraja is considered as one of the prominent personalities of the Albanian world. He was well versed and was not only equipped with theological formation, but he also was an intellectual scholar. He contributed to the preaching of religion in relation to the needs and problems of the time. He helped in the propagation of the knowledge, the defense of the homeland, and the interest of the national cause. The oratory and the patriotism he had in his speeches had a lot of influence on the people. Hafiz Ali Kraja has given great importance to the national unity, explaining that religion is not an obstacle to

122 Abstracts in English national unity. He emphasizes that humanity needs religion in a spiritual, moral, legal and social viewpoint. Hafiz Ali Kraja has given a great significance to morality, claiming that the foundation of morality should be based in the religion. He has also given a particular importance to the explanation of Islam in relation to fanaticism, atheism and secularism. He also wrote about the old civilization, which cannot be separated from religion and has tackled the world’s problems after the general war. The issues discussed are explained by verses from the Holy Quran and Hadith of Prophet Muhammad (SAWS).

Studies

3. “The Discourse That Became the Keystone of Religion” Prof. Assoc. Dr. Rahim Ombashi Bedër University College

Abstract

The Albanian society’s performance during the Albanian National Renaissance period has been accompanied by the enrichment and development of the Albanian language, which in turn has helped the development and progress of the Albanian society in not just one aspect. Critical thinking supplemented by Hegelian metaphysics helped the Albanian religious leaders to use the discerning discourse of the bookstore as a style which was used in its beginnings through publications to draw national understanding and accompanied by the tenderness that he needed so much. This kind of discourse that kept alive the hope and faith for the future, approaching the rationality that hampers the emotional decisions, harshing the patience of all who worked for national brotherhood, as a step further on the path of creating national consciousness and protecting the Albanian identity. The philosophy of gentleness and patience, the relevant vocabulary, the clenched spirit, and the context of its use, speaks of the efficiency of the style of communication, and, on the other hand, the spiritual prosperity of the Albanian speakers who came through it to compose national conscience and not least other impacts from this kind of linguistic communication, which proved to be very successful. Thin library discourse became a model and enriched the conversational discourse by weakening the claustrophobia, which massively ill with us, opening the way for the philosophy as the key to the expected integration. Little research, their approaches, and the analysis of the findings will be complemented by models that document novelty, which was brought to light by the formation of the Albanian citizen and on the other hand, he perfected himself. Armed with this kind of mindset and with the kind of linguistic tools needed, the exquisite library discourse was made to the side of Albanian emigrants in the places where they lived, serving there in the benefit of the national cause. Keywords: brotherhood, preacher, mindset, claustrophobia, counselor, philosene, understanding 123 Abstracts in English

4. “The Madrassahs of Shkodra” (from the beginning to 1947) Prof. dr. Njazi Kazazi Department of Linguistics University of Shkodra “L. Gurakuqi “

Abstract

This study was carried out in order to illuminate the work of teachers and students of the Shkodra madrassahs and to point out the precious help they have provided in the national issues and the education of new generations; with the objective to put into the right place what was denied for half a century, and to give them the importance they deserve in the history of Albanian education. Such a legitimate right is made possible due to the blessed days of democracy that came to us. But, as a well-known poet has written, for us “... democracy is not just an electronic calculating machine to dig in newspapers and magazines of half a century ago, and to count phrases and expressions published by the authors and use them as accusatory arguments”.

5. Mawlana Jalāl ad-Dīn Muhammad Rūmī Symbol of Love (II) Dorian Demetja, Muslim Community of Albania

Abstract

Although nearly eight centuries have passed since his time, Mawlana’s messages never get old, still keeping their original freshness and vitality within us. Designed to convince people that they can do miracles through love, Mawlana has been studied for centuries by many universities and renowned researchers around the world. According to him, the divine love implies a mutual love: God’s love for humans and humans love for Him. Such mutual love, between God and humans has a common nature, it is a light that shines everywhere and always, it represents the sincere light of existence and the invitation to existence in reality. According Mawlana, the paths that lead to the Creator are open to all who strive hard enough. The only thing to do is throwing away the treasures of this world in order to be enriched by the Lord’s love. As he always emphasized, “Man needs two things: love and teared eyes”.

124 Abstracts in English History

6. History of the Albanian personalities from Vilayet of Ioannina (1859-1909) Syrja bej Vlora

Abstract

The book of Syrja bej Vlora “The story of the Albanian personalities from Vilayet of Ioannina (1859-1909)” is an encyclopedic work of an indisputable value for the Albanian historiography. This because firstly, it was the first attempt made on this issue, at a time when our scientific institutions were not established yet; and secondly, the information provided in it regarding some historical personalities constitutes a novelty. In a footnote of the preface of the manuscript in Albanian regarding these biographies, the translator Jonuz Tafilaj writes that they were prepared as an annex to the work of Syrja bey Vlora previously translated by Ali Asllani. However, based on their volume, these biographies constitute a separate book. Therefore, given that they have not previously been integrated into any version of the already published book of Syrja bey Vlora, we are bringing it for publication for the first time in the scientific journal “Zani i Naltë”. This script is written in the Ottoman language and, together with the translation into Albanian, is found in the Central State Archive of Tirana. He has in total 78 pages in Ottoman and 120 pages in Albanian, translated by the renowned Orientalist Jonuz Tafilaj. In the inventory compiled by the head of the Ottoman manuscript sector in the historical archive, the orientalist Haki Sharofi, it is writen the date of receipt of this translation (June 26, 1963). As for the time when it was written by Syrja bey Vlora, we still have no data. Although this manuscript translation is in the northern (Gheg) dialect and contains a considerable amount of errors, we have tried to intervene only where it was indispensably necessary. This, because the dialects, in addition to the translations done in a given period, are a tremendous asset and bear the stamp of the time. The book provides information on the most prominent personalities of Southern Albania, who, from an administrative point of view, were included in Vilayet of Janina at that time. Here is briefly written, and sometimes even longer, about the formation, role and contribution of the famous personalities of the Albanian world. Furthermore, in this book one can find a lot of details, which, given that they are written as an integral part of a memorial book, cannot be found in any other book. This enriches and makes it more beautiful to the reader, but also more valuable as a historiographical source for scholars.

125 Abstracts in English Despite the level of translation and mistakes, we think that publishing this part of the book at the “Zani i Naltë” magazine, is necessary. This is a homage to the forgotten and unjustly anathemaed author, to the honored translator, orientalist Jonuz Tafilaj and, finally, to Albanian historiography and memorialistics. Dr. Hasan Bello

Recension

7. Review on the book “Halvetti Tariqqah among the Albanians” by the scholar Dr. Alban Dobruna Dr. Ilirjana Kaceli Bedër University College

Abstract

During the post-communist period, in Albanian historiography, a series of new studies - particularly in the historical, but also in the religious field - based on archival documents and authentic sources, have been carried out so far. However, when speaking about the field of the religions of Albanian historiography, we can assert there is a lack of a proper study on sufism and Islamic tariqqahs. The monograph that we are discussing about, has been compiled for one of these Islamic tariqqahs, the Halvetti tariqqah to the Albanians. Researcher Alban Dobruna comes to the readers with new facts and assertments, from the scientific point of view, shedding light on the historical, social and cultural factors that influenced the development and propagation of the activity of this tariqqah, from the founding to the present day. In this work, the author for the first time provides the reader with a different view from what we have been used to read so far on the history of religions. Through varius archival data and resources, we get enlightened by the analysis carried out on them. The work done by the author himself, as a writer of this book, shows that its compilation required a deep knowledge of the Albanian historiography in general and especially the history of religious affairs to Albanians. Halvetti’s contribution to the Albanian National Movement, in the formation and consolidation of the Albanian state, brings the efforts of all Albanians regardless of religion in the Movement for Autonomy and Independence at the end of the 19th century and early 20th century, as well as their contribution in improving the social situation of Albanian people.

126 Abstracts in English Personality

8. Salih efendi Myftia (1891-1978)

Mufti of Shkodra and Kosovo (Gjakova) Leader of Muslim Albanians in the US

Abstract

Salih Efendi Myftia was born in 1891 in Shkodra, in a prominent familiar, intellectual, religious and social environment. He received the first lessons in the Madrassah of Shkodra and then met in Vlora the well-known intellectual and theologian Haxhi Vehbi Dibra, the mufti of that city at the time, showing a special commitment to religious knowledge. Since an early age he had good knowledge in Oriental languages: Arabic, Persian and Turkish. Very soon he gained the sympathy of the inhabitants of his homeland, and with his commitment and dedication, he elevated the image of prominent religious leaders. A special attention he had given to the enrichment of the family library, which he had inherited from the ancestors. This library has been mentioned in many press organs, but it can be noted that it was among the oldest and most complete library available, containing religious, philosophical works and many books of other branches of science where Salih Efendi studied and supplemented his cultural and religious background. Unfortunately, this 300-year-old library has completely vanished because of the destructive billow and persecution of the atheistic political spirit.

Retrospective

9. New Initiatives for Cooperation between Religions (II)

Abstract

Since universal friendship (fellowship, brotherhood) is a desirable goal, people of faith must guide their forces towards the development of this companionship and summarize its accomplishment with seriousness and full confidence. This seriousness must address the religious consciousness – for which we have discussed to - and benefit from the powerful influence that this awareness has to the spirit of the faithful and from the legacy of its purpose as well as by the instinct that skins the nature of the human beings soul. It is necessary to start from here the development of a universal fellowship. The accomplishing of this great goal for the universal brotherhood and its development can

127 Abstracts in English be done through the religious awareness of all religions as well as through the practical virtue and good social principles found in each religion. In all religions there are many divine principles that serve the good and the benefit of mankind and therefore, every religious should be a useful social organ.

128 Zani i Naltë

Rregullat e shkrimit

Çdo shkrim duhet të ketë një strukturë, që duhet të përmbajë në mënyrë të detyrueshme elementët e mëposhtëm:

1. Artikulli duhet të jetë punë studimore e kërkimore, shkencore origjinale. 2. Titulli i artikullit të jetë sintezë e problematikës që trajton. Ai nuk duhet të jetë më i gjatë se 35 karaktere. 3. Të vihet emri i autorit me gradën shkencore përkatëse. Poshtë emrit të jepet pozicioni zyrtar i tij/saj. 4. Poshtë këtyre, në krye të shkrimit, me një paragraf të veçantë mund të jepet një abstrakt, duke radhitur të gjitha nënçështjet. 5. Artikulli duhet të jetë i strukturuar me disa nënçështje, sipas tematikës që shtron. 6. Nënçështja e parë e çdo artikulli duhet të jetë “Hyrja”, ku të jepen qëllimi dhe objektivat që e kanë shtyrë autorin për ta shkruar atë dhe rëndësia e botimit të tij. 7. Të gjithë nëntitujt të jenë me “Bold” dhe shkrim “Italik”, “Times New Roman 12” dhe të paraprihen nga numrat 1, 2, 3, etj. 8. Në fund të artikullit duhet të jetë një nënçështje e posaçme me titull: Sugjerime a përfundime. 9. Artikull duhet të ketë në fund bibliografinë. 10. Artikulli duhet të ketë footnote-a dhe referenca në fund të faqes, për të treguar burimin e një citati a të një informacioni që jepet në tekst dhe duhet të shkruhet me shkrim “Times New Roman 10” dhe të përmbajë: autorin, titullin e veprës, shtëpinë botuese, vitin dhe vendin e botimit, numrin e faqes nga është marrë citati. Shprehjet e marra ekzaktësisht nga materialet e tjera të botuara më parë duhet të jenë në thonjëza. 12. Kur informacioni merret nga interneti, duhet shënuar data; p.sh., 10 maj, 2008. Në fund të footnote-s vihet pikë dhe ajo rregullohet me «Justify». 13. Artikulli duhet të jetë jo më pak se 5 faqe dhe jo më shumë se 15 faqe kompjuterike. 14. Artikulli duhet të respektojë rregullat gramatikore të gjuhës shqipe standarde. 15. Shkrimi duhet të jetë “Times New Roman” me “Spacio 1”. Të mos mungojnë shkronjat “ç” dhe “ë”. I gjithë teksti të jetë “Justified”.

129