pagina 1 Anno 18 n.4 Settembre 2020

Anno 18 Distribuzione gratuita in: Mensile di attualità e cultura italo-albanese Albania, Australia, Numero 4 Belgio, Canada, Germania, Direttore editoriale: Hasan Aliaj Grecia, Francia, Italia, Settembre 2020 Stati Uniti e Svizera

Cassandra, la città Una prospettiva del rapporto leggendaria, e le navi di Pirro arenate culturale tra l’Illiria e l’ Italia a Torre Pali Da Dtt. Dorian Koçi Direttore del Museo Storico Nazionale, Tirana di Sandra Sammali

I Messapi a città di Cassandra si adagiava sulla fe- race collina del Fano che scendeva, con messapi erano un popolo di stirpe illirica Li suoi pendii dolcemente ondulati, verso giunto verso il 1000 a.C nell’Italia del sud in il vicino mare. Il Veneri scrisse: “Nell’ampio I Puglia. Le prime documentazioni storiche per cerchio del territorio salvese e nella distanza quanto riguarda I Messapi hanno a che fare con di circa 4 miglia verso l’ovest del comune, vi è le guerre svolte da loro contro I Tarantini all’inizio una collina prossima al mare, quale chiamasi del V secolo fino all anno 335 a.C quando dopo Fano, della circonferenza di circa 5 miglia. E’ l’ intervento di Aleksander Malosi che era stato chiamato per essere d’aiuto ai Tarantini hanno cosa nota che gli antichissimi primi popoli, nel messo da parte le incompresioni con quest’ultimi fondare le città, preferivano le vicinanze del per affrontare la situazione creata dal rischio mare per favore del commercio, e le alture a sannit. Nella I e II Guerra sannita I messapi si godere la via con la salubrità dell’aria nella misero a favore dei romani invece durante la III quale si respira. Guerra nel 229 a.C preoccupati dal potere sempre (legi a pagina 4) in crescita di Roma si sono distaccati dai romani e si misero contro di loro. (legi a pagina 2) Uno sguardo verso gli abissi della storia Gli arbëreshë e il regime di cristianità una riflessione di Giuseppe Chimisso - Bologna a moltissime generazioni, certamente da molto prima dell’alba del rinascimento Ana ComnenaNJË PANORAMË E SHKURTËR E LIDHJE KULTURORE MIDIS ILIRISË DHE ITALISË DNJitaliano,Ë KRYETAR gli studenti BASHKIE hanno P ËappresoR QYTETAR che il ËT popolo Romano con il suo impero, traendo linfa Arbëreshët dhe regjimi i krishtërimit, një reflektim culturaleNga dall’Ellade,Hasan Aliaj è- statoGrottaferrata il più grande del mon- do. Da questo assunto nasce il disinteresse per gli di Zef Giuseppe Chiaramonte Nga Dr. Dorian Koçi altri popoli dell’antichità considerati barbari o inferiori. E’ stata così cancellata dalla memoria ella Cristianità medievale, a livel- collettiva l’apporto fondamentale dei popoli, cul- lo ufficiale, i popoli non venivano Drejtor i Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë ture e civiltà che per millenni hanno caratterizzato Nriconosciuti come etnia, ma sec- la storia dell’uomo nel vicino oriente, dal Tigri/ ondo l’appartenenza religiosa. Eufrate per passare attraverso l’Anatolia centrale Da qui nasce la distinzione tra greci all’odierna Palestina e giungere al Nilo. e latini, cui corrisponde l’uso liturgico Mesapët (legi a pagina 6) del greco o del latino. Altra distinzione: orientali e occidentali e, finalmente, Mesapët ishin një fis ilir i shpërngulur rreth fillimi të mijëvjeçarit të fundit p. Kr., në ortodossi e cattolici. L’Impero Romano d’Oriente e, poi, l’Impero Ottomano, Italinë e Jugut dhe i vendosur në qytetin antik të Apulit (Kalabria antike). Njoftimet e para Un sindaco per pur se di fatto multietnici, considera- historike të sigurta për Mesapët lidhen me luftërat e zhvilluara prej tyre kundër Tarentasve, nga vano i sudditi (milliet) come latini, ro- fillimi i shek. V deri në vitin 335 p. Kr., kur pas ndërhyrjes së Aleksandër Molosit, që ishte i cittadini mei/rum, musulmani/muslim, giudei. Il termine albanòi, in sostituzione di illiri, thirrur në ndihmë nga Tarentasit, i lanë mënjanë grindjet me këta të fundit për të përballuar Hasan Aliaj - Grottaferrata si incontra per la prima volta in Anna gjendjen e krijuar nga rreziku samnit. Në luftën e I dhe II samite, Mesapët u renditën në anën e Comnena. Essa lamenta la loro frattura romakëve, ndërsa gjatë luftës ës III më 229 p. Kr., të shqetësuar nga forca gjithnjë e në rritje e pesso abbiamo scritto per il comune di con i greci, coi quali avevano retto, in Grottaferrata, definendolo un “Piccolo isopolitia, le sorti dell’Impero. SMontecarlo”, però con una differenza, il nostro comune è una meraviglia, dominato da nga Zef Giuseppe Chiaramonte paesaggi verdi e non dal mare blu. Abbiamo Në krishtërimin mesjetar, në një nivel pubblicatoLa conferenza informazioni nella Biblioteca perdel Monumento l’Abbazia Nazionale di “San dell’Abbazia di San Nilo in ricordo dell’eroe nazionale albanese, zyrtar, popujt nuk njiheshin si etni, por Nilo”,Scanderbeg uno dei tesori preziosi del nostro comune sipas përkatësisë fetare. Prandaj, dal- e di più, abbiamo raccontato dei frati arbëreshë. limi midis grekëve dhe latinëve, kor- respondon me përdorimin liturgjik të greqishtes ose latinishtes. Një dallim tjetër: lindor dhe perëndimor, dhe së fundmi: ortodoks dhe katolik. Perandoria Romake Lindore që më vonë u bë Perandoria Osmane, megjithëse në të vërtetë ishte multiet- nike, i konsideronte subjektet si latinë, romakë/rumë, muslimanë / myslimanë, hebrenj. Termi albanòi, duke zëvendë- suar ilirët, haset për herë të parë në Ana Komnena. Duke u ankuar për frakturën e tyre me grekët, me të cilët ata kishin mbajtur në këmbë fatin e Perandorisë. (legi a pagina 3) Sindaco Luciano Andreotti (legi a pagina 11)

cmyk Antichità Anno 18 n.4 Settembre 2020 pagina 2 Një panoramë e shkurtër e lidhje Una prospettiva del rapporto kulturore midis Ilirisë dhe Italisë culturale tra l’Illiria e l’ Italia

Nga Dr. Dorian Koçi scritte in messapico. Per questo non possiamo conos- Drejtor i Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë cere la sua morfologia conosciamo solo la formazione delle parole. I linguistici hanno evidenziato che ce Mesapët una grande assomiglianza tra i suffissi ed i prefissi della lingua illirica e quella albanese. Ci sono un sac- esapët ishin një fis ilir i shpërngulur rreth fil- co di analogie nella formazione dei nomi riferendosi limi të mijëvjeçarit të fundit p. Kr., në Italinë a queste due lingue. Cosi ad esempio nel illirico si Me Jugut dhe i vendosur në qytetin antik të evidenzia il suffisso -at- in alcuni nomi di abitanti Apulit (Kalabria antike). Njoftimet e para historike të Oiciniatae: Olcinium; Docleatae e Docleates: Doctea; sigurta për Mesapët lidhen me luftërat e zhvilluara Labeates, Sardeates, Sarda ecc.; nomi di persone prej tyre kundër Tarentasve, nga fillimi i shek. V deri Clevatus e Clevata, Pleuratus, in toponimi: Aemate, në vitin 335 p. Kr., kur pas ndërhyrjes së Aleksandër Gedate. In albanese si evidenzia il suffisso corrispon- Molosit, që ishte thirrur në ndihmë nga Tarentasit, i dente –at- in nomi di fratelli (: Demat, Zekat), nomi lanë mënjanë grindjet me këta të fundit për të përbal- di villaggi alcuni toponimi (: Luzat, Dukat, Bushat). luar gjendjen e krijuar nga rreziku samnit. Në luftën Altri confronti e parallelismi; ilir. (e)ste, che dimostra e I dhe II samite, Mesapët u renditën në anën e ro- luogo, in alb (e)shtë poi : i1. Palaeste, Tergeste, in alb makëve, ndërsa gjatë luftës ës III më 229 p. Kr., të uliveti ecc.; ilir. -to-/ta-: Dasto, (mes.) Daxta, Ditus shqetësuar nga forca gjithnjë e në rritje e Romës, u Dita, i prefissi -ano- e -ino- per dimostrare la tribu ndanë nga Romakët dhe u hodhën kundër tyre. në o l’abitante: Dardanus, Dardana, Dardani, Albanoi, luftën kundër Romës ata, së bashku me Lukanët, Scodrinoi; in alb -an, -innel nel senso abitante di un Samnitët e Tarentasit, iu drejtuan për ndihmë Pirros posto : shkodra-ni, kashari-ni (=abitante di Kashar); së Epirit dhe qenë të parët që pritën dhe ndihmuan ilir. inium: Ulcinaum,in alb. -inj per evidenziare il forcat e tij kur ato zbarkuan brigjet e Italisë në vititn plurale chiodi; ilir. -ak- identificare l’abitante o pre- 280 p. Kr. Edhe pse të mundur më vonë nga Roma sentarci presentarci in alb –ak- durrsak, ulqinak, dhe të detyruar të merrnin pjesë në konfederatën e kjo tezë është skicuar nga linguistët përmes fondit Da Dtt. Dorian Koçi Muzak ecc. Ci sono dei prefissi: li in ilir. (Liburni kryesuar prej saj, Mesapët shpeshherë ngrinin krye, gjuhësor të ilirishtes që gjendet në burimet historike, Direttore del Museo Storico Nazionale, Tirana confrontare Burni), in alb.lë: lëfyt fyt. (M. Domi, Pro- duke e kundërshtuar procesin e romanizimit, që nisi mes tyre dhe emra mesapë. Po japim disa prej afri- bleme të historisë së formimit të gjuhës shqipe, arritje të thellohej sidomos në fillim të shek. I p. Kr. meve e barazimeve të shumta që janë bërë gjer më I Messapi dhe detyra / Problèmes de l’histoire de la formation de Gjuha mesape ishte mesapishtja. Gjithashtu ata sot midis emrash ilirë dhe fjalësh shqipe. Ilir. Bardus, la langue albanaise, résultats et tâches, Iliria, vol. 13, kanë lenë një numër mbishkrimesh, studimi i të NJËBardyllis, PANORAMË Skenobardus, E SHKURTËR mesap. Barzides, E LIDHJE Barzidihi: KULTURORE messapiMIDIS erano ILIRISË un popoloDHE ITALISË di stirpe illirica giunto nr. 1, 1983.f. 5-38). cilave mendohet se ka rëndësi për njohjen e ilirishtes. shqip i bardhë, Bardhi; ilir. Bardibalus, shq. balë; verso il 1000 a.C nell’Italia del sud in Puglia. La relazione tra le due sponde dell’Adriatico at- (F. Drini, Mesapët, Fjalori Enciklopedik Shqiptar, vol. ilir, Bistum, shq. bisht; ilir (mons) Borea Boreas, shq, I Le prime documentazioni storiche per quanto traverso la cultura materiale 1.) Në këtë kontekst njohja dhe zbërthimi i mbishkri- borë; ilir. Brindia, Brindesion, mesap. brenton (= riguarda I Messapi hanno a che fare con le guerre La relazione tra le sponde dell Adriatico durante meve mesape fiton një rëndësi të veçantë për të hed- Ngakokë Dr.dreri) Dorian shq. bri-ni; Koçi ilir. Bigeste, shq, bigë; ilir. svolte da loro contro I Tarantini all’inizio del V secolo la storia e stato oggetto di ricerca e studio da parte hur dritë mbi ilirishten si një nga gjuhët prej së cilës Dardania trevë, banorët e saj Dardani, emër personi fino all anno 335 a.C quando dopo l’ intervento di di tanti scenziati e ricercatori di vari ambiti. Diversi nuk trashëgohet shumë material gjuhësor. Prej ilir- DrejtorDardanus i Muzeut Dardana, Historik toponimet Kombëtar Dardas Derdas,, Tiranë qyteti Aleksander Malosi che era stato chiamato per essere autori hanno portato dati importanti che chiariscono ishtes disponojmë një material të kufizuar, kryesisht Dardapara, shq. dardhë apelativ dhe emër i shumë d’aiuto ai Tarantini hanno messo da parte le incom- meglio questa relazione culturale e materiale. Fino onomastik, toponime dhe emra, njerëzish, perëndish, fshatrave; ilir. Dalmatia Delmatia trevë, banorët Dal- presioni con quest’ultimi per affrontare la situazione ad oggi come prime testimonianze del rapporto tra fisesh e banorësh (rreth 1000), dhe tre-katër glosa. matae Delmatae, Delmion, Delminion, shq, dele, creata dal rischio sannit. Nella I e II Guerra sannita I le sponde dell Adriatico risulta un coltello di ferro Këtyre u shtohen materialet e mesapishtes, që, me delme, delmer;Mesapët ilir Dassus, Dassius, Dazos, etnonimi messapi si misero a favore dei romani invece durante trovato dalle ricerche archeologiche a Valona. (Për gjithë rezervat e ndonjë studiuesi të sotëm, mbahet Dassaretae, shq. dash; Dimallum, Maluntum, qyteti la III Guerra nel 229 a.C preoccupati dal potere sem- me tepër mbi këto marrëdhënie, shiko: M. Korkuti, përgjithësisht si ilirishte. Prej kësaj kemi rreth 450 Malvesa,Mesapët shq. mal ishin(temë kjonjë që fis shfaqet ilir i edheshpërngulur në treva rrethpre infillimi crescita të dimijëvjeçarit Roma si sono të distaccati fundit p.dai Kr., romani në Marrëdhëniet midis dy brigjeve të Adriatikut në epokën antroponime toponime një numër tekstesh të shkur- gjuhësore të tjera): ilir, Pelagonia, banorët Pelagones, e bronzit dhe të hekurit /I rapporti fra le due coste Italinë e Jugut dhe i vendosur në qytetin antik etë siApulit misero (Kalabriacontro di loro.antike). Nella Njoftimetlotta contro e Romapara tra. Janë bërë përpjekje të pasurohet ky fond duke shq. pellg; Ulcinium, Ulcissia (castra), Ulcirus, shq. loro insieme ai Lucchesi I Sanniti e I Tarantini si sono dell’adriatico meridionale nell’epoca del bronzo e del u identifikuar fjalë të ndryshme ilire në greqishte e historikeulk; ilir. Vendes,të sigurta Vendenis; për Mesapët shq. vend lidhen etj. Sigurishtme luftërat rivolti e zhvilluara d’aiuto a Pirroprej tyred’Epirio kundër ed hanno Tarentasve, aiutato le ngasue ferro, Iliria, vol. 15 nr. 1, 1985. f. 93-109). në latinishte, në italishten jugore e veriore e në të fillimivështërësia i shek. në identifikiminV deri në dhevitin vërtetimin 335 p. Kr.,plotëisht kur pasforze ndërhyrjes armate quando së Aleksandër hanno atterratto Molosit, sulle që sponde ishte Partendo dalla forma anche se manca il manico folmet e zonës së Alpeve. Është grumbulluar kështu thirrurtë kësaj në teze ndihmë qëndron nga në Tarentasit,faktin se nuk i kemilanë tekstemënjanë d’Italia grindjet nel 28me a.C. këta Anche të fundit se sconfitti për datë Romapërballuar e ob- del coltello assomiglia ai coltelli del tipo «Polada» lëndë prej së cilës mund të merret një ide e leksikut të plota në gjuhën ilire në të zbuluara deri më sot. bligati a partecipare nella confederezione diretta da del età di bronzo d ‘Italia e viene considerata come të ilirishtes, e sistemit fonetik të saj, dhe në një farë gjendjenSiç vëren eme krijuar të drejtë nga Profesorrreziku samnit.Domi një Në element luftën e LeiI dhe I messapi II samite, spesso Mesapët si ribellavano u renditën andando në anëncontro e una produzione tipica artigianale del posto da cui mase, e fjalëformimit, dhe të bëhet ndonjë përqasje romakëve,mbështetës ndërsai teorisë gjatë së prejardhjes luftës ës IIIsë mëgjuhës 229 shq p.- Kr.,la tëromanizazzione shqetësuar ngache forcacomincio gjithnjë ad approfondire e në rritje all e proviene basandosi sui modelli dei coltelli italici. Nel me gjuhët e tjera. ipe nga ilirishtja janë disa fragmente të shkurtra nga inizio del I secolo. La lingua dei Messapi era il mes- periodo del bronzo medio in Albania si evidenziano Prej kohësh në opinionin shkencor është vërejtur gjuha mesape. Ne s’kemi nga ilirishtja ndonjë tekst të sapico. A sostegno di tale nesso dialettale conver- anche I primi oggetti importati da Mikena del tipo dhe hedhur për diskutim teza e përafërsisë së gjuhës lidhur, me përjashtim të disa fragmenteve shumë të gono testimonianze ed iscrizioni lo studio dei quali spade, coltelli, punte di lance ecc scambi che si ap- së sotme shqipe me ilirishten. Më tepër se një tezë shkurtra nga ilirishtja e Italisë, mesapishtja. Prandaj ha una grande importanza per quanto riguarda la profondirano nell età del tardo bronzo. Le ricerche politike për të dëshmuar autoktoninë e shqiptarëve, s’kemi si ta njohim morfologjinë e saj. Po kemi mjaft conoscenza della lingua illirica. (F. Drini, Mesapët, fatte oltre l Adriatico nella regione di Puglia hanno të dhëna për fjalëformimin. Në këtë gjuhë nga ma- Fjalori Enciklopedik Shqiptar, vol. 1.) In tale con- contribuito molto a chiarire le idée riguardo la relazi- teriali që disponojmë zotëron formimi prapashtesor. testo la conoscenza lo studio delle iscrizioni messapi one tra I due confini in questo periodo della nostra Fjalët e përbëra nuk mungojnë po përdoren shumë prende una grande importanza nel mettere luce sulla storia. (F. d’Andria, Nuovi dati sulle relazioni tra gli më pak. Edhe në shqip prejardhja, prapashtesore lingua illirica perche le testimonianze di tale lingua Illiri e le popolazioni dell’Italia Meridionale / Të dhë- e parashtesore, është më e përdorur se përbërja, sono esigue non ce un grande materiale lessico al ri- na të reja për lidhjet ndërmjet Ilirëve dhe popullatave të se kompozitat. Studiues të ndryshëm kanë vënë në guardo. In merito alla lingua illirica risulta materiale Italisë së Jugut, Iliria, vol. 16 nr. 1, 1986 (Kuvendi II dukje prapashtesa e parashtesa të ilirishtes, disa prej documentato limitato. Dall’illirico abbiamo materiale i Studimeve Ilire, IIe colloque des Etudes Illyriennes, Mensile di attualità e cultura të cilave janë vënë në lidhje edhe me prapashtesa limitato principalmente onomastico, toponimi nomi di Tiranë, 20-23. XI. 1985), f. 43-55). italo-albanese e parashtesa të shqipes. Ka një sërë përkimesh e persone, divinità, e tribu all in circa 1000 e pocchis- Il periodo del ferro segna l’apparizione di tanti Anno 18 = Numero 4 = Settembre 2020 analogjish midis këtyre dy gjuhëve në formimet simo materiale scritto. Ci sono stati tentativi per ar- oggetti importati dalla penisola Italica dove possiamo Direttore editoriale: Hasan Aliaj emërore, si në formantet, si në vlerat semantike të richire questo bagaglio identificando altre parole dall nominare oggetti di bronzo trovati in diverse parti Sede operativa presso: Hasan Aliaj tyre. Janë caktuar rreth 15 izoglosa të tilla. Prej tyre illirico che derivano dal greco e latino dall italiano della bassa costiera Albanese. Tra gli oggetti piu in- via Filippo Coridoni 23, 00046 disa janë përkime pak a shumë specifike, të tjera më parlato del sud oppure dal quello del nord. Si è ac- teressanti con origine italica che fa testimonianza del Grottaferrata (Roma) Tel. +39/3335912236 të përgjithshme, dalin edhe në gjuhë të tjera, po edhe cumulato quindi materiale dal quale si puo arrivare stretto rapporto culturale tra le nostre regioni e l’ascia [email protected] këto, duke u parë krahas të parave, marrin vlerë e ad una conclusione in merito al lessico della lingua di bronzo modello «ad occhio» trovata a Toroviza in- [email protected] peshë. Kështu në ilirishten del prapashtesa -at- në illirica. Da tempo nel ambito dei scenziati si è messa sieme a 91 altre piccole asce di tipo celtico ed 31 del [email protected] emra banorësh: Oiciniatae: Olcinium; Docleatae e in discussione la tesi dell analogia tra l’attuale lingua tipo Albanese dalmat. (F. Prendi, Një depo sëpatash gazetarrenjet.word.pres Docleates: Doctea; Labeates, Sardeates: Sarda etj.; albanese e quella illirica. Piu che una tesi politica nga Torovica e Lezhës / Un dépôt de haches préhisto- Capo Redattore: Andrea Llukani në emra personash: Clevatus e Clevata, Pleuratus, per confermare l’autenticità degli albanesi, questa riques à Torovicë de Lezhë, Iliria,vol. 14 nr. 2, 1984. Capo Traduttore: Nikolin. Sh. Lemezhi në toponimi: Aemate, Gedate. Në shqipe shfaqet tesi è stata tratta dai documenti linguistici tra di loro f. 19-45.) prapashtesa korresponduese –at- në emra vëllezër- risultano anche i nomi dei Messapi. Elenchiamo al- Alcuni modelli tra i piu rappresentativi come il- Hanno collaborato: Antonio Biasco, Oltion ish (: Demat, Zekat), në emra fshatrash e toponimesh Muzaka, Lutfi Alia, Maria Teresa Carnevali, cuni nomi che risultano tra i nomi iliri. Ilir,Bardus, lustrazione del epoca di tardo bronzo sono esposte të tjera (: Luzat, Dukat, Bushat). Të tjera përkime Bardyllis, Skenobardus, messap. Barzides, Barzidihi: al Museo Storico Nazionale. Nel elenco degli oggetti Saimir Ljola, Petrit Aliaj, Gezim Llojdia, e paralelizma: ilir. (e)ste, që tregon vend, në shqip in alb bianco , Bardhi; ilir. Bardibalus, ilir,Bistum,in importati dall’Italia del sud fa parte anche uno scudo Mihal Selimaj, Mark Palnikaj, (e)shtë po me atë vështrim: i1. Palaeste, Tergeste, alb coda; ilir, Borea Boreas,in alb neve ; ilir. Brin- di bronzo a forma di ruota trovata nei tumuli di Ha- Arian Kallço, Setki Çerekja në shqip ullishtë, breshtë, v(ë)reshtë etj.; ilir. -to-/ta-: dia, Brindesion, messap. Brenton (=testa di cervo) mallajt (Durres). E l’unico di quell tipo trovato nel Capo traduttore: Nikolin Sh. Lemezhi, traduttori Dasto, (mes.) Daxta, Ditus Dita, në shqipe -të: i thatë, ilir, Dardania regione, i suoi abitanti Dardani, nome nostro territorio che assomiglia ad altri dello stesso Alba Baba, Ana Biscolla. i gurtë, i ftohtë, i dystë; il. -ano- e -ino- për të shënuar di una persona Dardanus Dardana, toponimi Dardas tipo trovati nell Italia del sud. Capo fotocronista: Ylber Gjergji. fisin dhe banorin: Dardanus, Dardana, Dardani, Al- Un valore incomparabile ha senz’altro la pro- banoi, Scodrinoi; në shq. -an, -in me kuptim të ba- Derdas, Dardapara, nome di molti villaggi . Dalma- Direttore responsabile: Massimo Marciano tia Delmatia regione, gli abitanti Dalmatae Delma- duzione della ceramica lavorata nello stile della re- norit të një vendi: shkodra-ni, kashari-ni (= banori gione di Devoll trovata ad Otranto e confermata da Proprietario ed editore: Università Popolare dei i fshatit Kashar); ilir. inium: Ulcinaum, në shq. -inj tae, Delmion, Delminion, al, pecora, delme, delmer; Castelli Romani ilir Dassus, Dassius, Dazos, Dassaretae; Dimallum, F. D’Andria come importata dall’ Illiria non prima për të shënuar shumësin a kuptimin kolektiv: thelp- del VIII secolo a.C. In merito al rapporto tra le due Direzione, redazione e amministrazione: inj; ilir. -ak- për të shënuar banorin e përkatësinë: Maluntum, qyteti Malvesa, alb: ilir, Pelagonia, gli abi- via Cavour n. 21, 00044 tanti Pelagones, alb. stagno; Ulcinium, Ulcissia (cas- regioni dobbiamo mettere in evidenza alcune com- Paserentiaci, shq. -ak po me atë vështrim: durrsak, patibilità nei modelli principali dei vasi che sono pre- Frascati (Roma). Tel. 0689012752, ulqinak, Muzak etj., etj. Është diktuar edhe ndonjë tra), Ulcirus, shq. ulk; ilir. Vendes, Vendenis in alb senti nella cultura di Devoll e la ceramica del periodo fax 0662276721, përkim parashtese: li në ilir. (Liburni krahaso Burni), posto ecc. Sicuramente la difficoltà nell’ identificare dell Italia del sud. In dimostrazione di questo stretto e -mail [email protected] shq. lë: lëfyt fyt. (M. Domi, Probleme të historisë së for- e confermare questa tesi rimane nel fatto che non rapporto culturale un indizio importante ha la sfera Registrazione del Tribunale civile di Velletri mimit të gjuhës shqipe, arritje dhe detyra / Problèmes ci sono documentazioni scritte nella lingua illirica. spirituale espresso dal rituale di sepoltura tumuli lo n. 11/2003 del 25/6/2003 de l’histoire de la formation de la langue albanaise, Come nota a maggior ragione anche il professor Domi stesso anche in Apulia principalmente all epoca del Përkujdesja grafike: Botime M&B résultats et tâches, Iliria, vol. 13, nr. 1, 1983.f. 5-38) alcuni elementi che confermano l ‘origine della lingua Email: [email protected] 00355 69 20 68 603 albanese da quella illirica sono alcune framentazioni bronzo e del ferro. pagina 3 Anno 18 n.4 Settembre 2020 Religione Gli arbëreshë e il regime di Arbëreshët dhe regjimi i cristianità una riflessione krishtërimit, një reflektim di Zef Giuseppe Chiaramonte Palermo e la città nga Zef Giuseppe Chiaramonte La Piana fillon rrëzë qytetit të Pianës të shqip- di Jato. Impluvio e tarëve dhe shtrihet deri në Merrugat, në territorin e ella Cristianità medievale, a livello ufficiale, i confine comune il Në krishtërimin mesjetar, në një Shën. Kristina Gelës, në kufi me Marineon. Ajo është popoli non venivano riconosciuti come etnia, Belice Destro. nivel zyrtar, popujt nuk njiheshin e mbyllur midis Kazagotit, maleve Kumeta (shqip. Nma secondo l’appartenenza religiosa. La parte rela- si etni, por sipas përkatësisë Kumajt), Maganocit, Leardos dhe Roselës / Turdiepit, Da qui nasce la distinzione tra greci e latini, cui tiva a Palermo fetare. Prandaj, dallimi midis në jug-perëndim dhe arrin deri në lartësitë e Mëndrës corrisponde l’uso liturgico del greco o del latino. Al- viene concessa grekëve dhe latinëve, korrespon- dhe Muzakjës, Kosta Marciones, Firrjatit, Bagateletit, tra distinzione: orientali e occidentali e, finalmente, all’Arcivescovo don me përdorimin liturgjik të Gurit të Korvit dhe Sëndahstinës, në lindje. Nuk e ortodossi e cattolici. L’Impero Romano d’Oriente e, di Palermo il 12 greqishtes ose latinishtes. Një dimë se si u nda ky territor në periudhat romake dhe poi, l’Impero Ottomano, pur se di fatto multietnici, febbraio 1095 dallim tjetër: lindor dhe perën- bizantine, ndërsa nga dokumentet normanë ajo ndahet consideravano i sudditi (milliet) come latini, romei/ con privilegio del dimor, dhe së fundmi: ortodoks midis qytetit të Palermos dhe qytetit të Jatos. Kufiri i rum, musulmani/muslim, giudei. Il termine albanòi, Gran Conte Rug- dhe katolik. përbashkët është Destro Beliçe. Pjesa që ka të bëjë me in sostituzione di illiri, si incontra per la prima volta gero. Da ciò una Perandoria Romake Lindore Palermon i është dhënë Arqipeshkvit të Palermos më in Anna Comnena. Essa lamenta la loro frattura con prima denomin- që më vonë u bë Perandoria Os- 12 shkurt 1095-ën, me privilegjin e Kontit të Madh i greci, coi quali avevano retto, in isopolitia, le sorti azione di Piana mane, megjithëse në të vërtetë Roxher. Prandaj emërtimi i parë ishte Piana e Arq- dell’Impero. dell’Arcivescovo. ishte multietnike, i konsideronte ipeshkvit. Në 1182-in, Mbreti Williami II, i Miri, ia Tra le Potenze che, intanto, si erano ritagliate un Nel 1182, il subjektet si latinë, romakë/rumë, dha pjesën që kishte të bënte me Jaton, Dioqezës së territorio all’interno dell’Impero d’Oriente, annove- re Guglielmo II, il muslimanë / myslimanë, hebrenj. Monreales, që ishte krijuar rishtas. Emërimi “Piana e riamo Venezia. Buono, concede Termi albanòi, duke zëvendë- Arqipeshkvit” shtrihet edhe në këtë pjesë. Duket se më Uno dei suoi domini era il Peloponneso, dove gre- la parte relativa a suar ilirët, haset për herë të parë parë zona ishte menduar të quhej, “Lugina e Ferrit”. cofoni e albanofoni vivevano fianco a fianco e inter- Jato alla Diocesi di në Ana Komnena. Duke u ankuar Ndoshta për shkak të pyjeve të dendura dhe gjembave, scambiavano le due lingue. Tuttavia, molti documenti Monreale di nuova creazione.Ana Comnena Si estende anche a ques- për frakturën e tyre me grekët, me të cilët ata kishin apo për shkak të rraskapitjes së forcës punëtore të attestano che Venezia preferiva gli albanesi ai greci, ta parte la denominazione di Piana dell’Arcivescovo. mbajtur në këmbë fatin e Perandorisë. Midis fuqive kolonive arabe, ose për shkak të pranisë së humnerës perché li riteneva più fedeli per la difesa dei propri Pare che precedentemente la zona venisse intesa come që, ndërkohë, kishin gdhendur territor brenda Peran- së tmerrshme të Honit. Me vendosjen e arbëreshëve capisaldi (cfr. il concetto di besa) Anche il nome me- Valle dell’Inferno. Forse per l’intrigo di boschi e ster- dorisë Lindore, përfshijmë Venedikun. Një nga fush- në pjesën malore të zonës së Monregaleses, konglom- dievale del Peloponneso deriva dall’albanese man/ paglie seguito all’esaurimento della manodopera dei at e tij ishte Peloponezi, ku grekfolësit dhe shqipfolës erati i kasolleve, së pari, dhe shtëpive, më vonë, u mën, cioè mora, da dove Morea. Intervenuta, a varie coloni arabi, oppure per la presenza dell’orrido abisso jetuan krah për krah dhe shkëmbyen të dy gjuhët. quajt “Shtëpia e Grekëve” nga administrata Arqipesh- tappe, l’occupazione dei Balcani (già Penisola Illirica, del Honi. Con l’impianto degli Arbëreshë nella parte Sidoqoftë, shumë dokumente dëshmojnë se Venecia kvnore. Ndërsa arbëreshët e tjerë i quajtën Kazallot / poi Romània e quindi Rumelìa e Balkan), la popolazi- montuosa della pertinenza monregalese, il conglom- preferonte shqiptarët ndaj grekëve, sepse i konsid- Kazallonë. Duke u zhvendosur më tej, në vendbanimin one albanese del Sud (toschi) e quella della Morea erato di capanne, prima, e di case, dopo, fu chiamato eronte ata më besnikë për mbrojtjen e fortesave të saj në rrjedhën e poshtme, pothuajse duke prekur fushën, (arvaniti), abbandonarono in massa la regione e si ri- dall’amministrazione arcivescovile Casale dei Greci. (shiko konceptin e besës). Edhe emri mesjetar i Pelo- ne fillojmë të flasim për “Shtëpitë e Pianës”. Me ad- fugiarono nel nostro Regno del Sud: Napoli e Sicilia. Mentre gli altri arbëreshë lo chiamarono Kazallot / Ka- ponezit rrjedh nga shqipja man/mën, domethënë ministratën feudale (1812) dhe duke pasur parasysh Il regime allora vigente faceva percepire gli immigrati zallonë. Spostatosi l’insediamento più a valle, quasi a mora, nga ku Morea. lindjen e komunave në Siçili (1 janar 1818), admin- come greci, in quanto non latini. Si sarà pervenuti a toccare la pianura, si inizia a parlare di Casale de la Pi- Pushtimi i Ballkanit kalon në faza të ndryshme istrata Borbonike, u kërkoi zotërinjve feudalë që ko- tale risultato anche a causa dei seguenti tre elementi: ana. Cessata l’amministrazione feudale (1812) e in vista ndërhyrje (ishte Gadishulli Ilirik, pastaj Romània dhe munave të ardhshme, tu caktonin emrin dhe stemën - i profughi avevano un diverso rituale nella della nascita dei Comuni in Sicilia (1 gennaio 1818), pastaj Rumelìa dhe Ballkani). Popullsia shqiptare e e tyre. Për konsideratat e mësipërme, Arqipeshkvi liturgia, ma la lingua usata era il greco; -la dis- l’amministrazione borbonica chiese ai signori feudali il Jugut (toskët) dhe ajo e Moresë (arvanitët), e lanë ra- – baron, e emëroi “Piana e Grekëve”. Si pasojë, ky tinzione tra greci e latini era preesistente in Si- nome e lo stemma da assegnarsi ai futuri Comuni. jonin masivisht dhe u strehuan në Mbretërinë tonë emërim, u bë emër zyrtar për komunën e re. “Piana e cilia (cfr. Lettere di Gregorio Magno e la tripar- Per le considerazioni sopra delucidate, Jugore; Napoli dhe Siçili. Regjimi, atëherë në fuqi, Grekëve” kishte stemën e saj komunale, që përmbante tizione etnica del Regnum Siciliae normanno); l’Arcivescovo - barone indicò il nome di Piana dei bëri që emigrantët të përceptoheshin si grekë, pasi shqiponjën me dy koka në qendër, e rrethuar nga fjalët -i feudatari, nei cui possedimenti furono ospitati i Greci. Tale denominazione, pertanto, diventa ufficia- ata nuk ishin latinë. “Nobilis Plana dhe Albanensis Civitas”(Plana Fisnike profughi, erano ecclesiastici nella maggior parte. le per il nuovo Comune. Piana dei Greci viene ripor- Ky rezultat gjithashtu do të arrihej për shkak të tre dhe Shteti i Shqiptarëve). Kjo kontradiktë e dukshme Come tali essi privilegiarono la distinzione religiosa. tato in calce allo stemma comunale, mentre l’aquila elementëve vijues: duket se u ka shpëtuar studiuesve, duke lënë hapësirë ​​ Li chiamarono greci. Gli scrittori di cose siciliane, da bicipite che notiamo al centro viene contornata dalla - refugjatët kishin një ritual të ndryshëm në për shumë rindërtime dhe shpjegime, shpesh tenden- Fazello in poi, e i documenti notarili, però, parlano di scritta Nobilis Plana e Albanensis Civitas. Questa ap- liturgji, por gjuha e përdorur ishte greqisht, cioze, si në Itali ashtu edhe jashtë saj (Greqi). Sido- graeci seu albanenses. I due termini denotano, da una parente contraddizione pare sfuggita agli studiosi, las- - dallimi midis grekëve dhe latinëve ka ekzistuar qoftë, jo për kontradiktë, por bëhet fjalë për një qasje parte, la distinzione ufficiale in termini di cristianità, ciando spazio a molte ricostruzioni e spiegazioni, non paraprakisht në Siçili (shiko Letrat e Gregorit të Madh të dy mënyrave të ndryshme mendësie; dall’altra, l’autocoscienza identitaria dei profughi come di rado tendenziose, sia in Italia che all’estero (Gre- dhe trepjesën etnike të Mbretërisë Siçiliane Normane), Kryeipeshkvi, për sa i përket përkatësisë etnike, Arbër. A livello popolare, tuttavia, gli appellativi fu- cia). Non di contraddizione, però, si tratta, ma della - zotërinjtë feudalë, në zotërimin e të cilëve ishin ende arsyeton në aspektin zyrtar të Krishterimit, Ju- rono diversi: testa di grecu, che fa pendant con caveza ridutio ad unum di due impostazioni mentali differ- pritur refugjatët, ishin kryesisht kishtarë. ristët dhe Famillitari. d’arnaut, usata dagli ebrei di Spagna per gli albanesi, enti L’Arcivescovo ragiona ancora in termini ufficiali Si të tillë ata privilegjuan dallimin fetar. I quajtën Nga ana tjetër, mbishkrimet S.P.Q.A. (SENA- ne indica l’indole testarda, o ferma nel mantenimento di Cristianità, i Giurati e il Vicario foraneo in termini grekë. Shkrimtarët e gjërave siçiliane, nga Fazelo e TUS POPULUS QUAE ALNANSIS), (Senati i Po- della lingua e delle tradizioni proprie; gjegjé, dall’ di etnicità. D’altra parte, le iscrizioni S.P.Q.A. (SEN- tutje, dhe dokumentet noteriale, sidoqoftë, flasin për pullit Shqiptar) dhe N.P.A.C. (NABILIS PLANAE intercalare l’interrogativo e gjegje? = hai sentito? ATUS POPULUSQUAE ALNANSIS) e N.P.A.C. “graeci seu albanenses” (grekët apo shqiptarët). ALBANENSIS VIVITAS) (Plani i Paqëndrueshëm i jartù, dal modo di dire, eja këtu, corrotto in eja rtu = (NABILIS PLANAE ALBANENSIS VIVITAS) le Të dy termat tregojnë, nga njëra anë, dallimin zyrtar Borxhit ndaj Shqiptarëve) i shohim të mahnitshme në vjeni qui. troviamo già da prima impresse in pubbliche opere për sa i përket Krishterimit dhe nga ana tjetër, vetëdi- veprat publike arkitekturore. Il caso de “La Piana” architettoniche. La confusione tra rito greco - che jësimin e identitetit të refugjatëve si “Arbër”. Në nivel Konfuzioni midis ritit Grek – që sot duhet të La Piana inizia ai piedi dell’abitato di Piana degli oggi va chiamato bizantino - e grecità etnica va riget- popullor, sidoqoftë, emrat ishin të ndryshëm: simbol i quhet Bizantin – dhe Greqia etnike, duhet të refuzo- Albanesi e si estende sino a Merrughat, in territorio tata, così come va rigettata l’equivalenza ortodosso = kreut të grekëve, ishte një varëse me kokën e shqipon- het, ashtu siç duhet të refuzohet barazimi Ortodoks = di S.Cristina Gela, a confine con Marineo. E’ rac- greco e bizantino = greco. Il termine bizantino, usato jës, e përdorur nga judenjtë e Spanjës për shqiptarët, Grek dhe Bizantin = Grek. Termi “Bizantin”, i për- chiusa tra Kazaghot, i monti Kumeta ( al Kumajt), per la prima volta a metà del Settecento per indicare që tregon natyrën e tyre kokëfortë dhe të vendosur në dorur për herë të parë në mesin e shekullit të tetëm- Maganoce, Leardo e Rossella/Turdiepi, a sud-ovest. una fase della lingua greca, ci soccorre finalmente a mirëmbajtjen e gjuhës dhe traditave të tyre; bëdhjetë për të treguar një fazë të gjuhës greke, më Dalle alture di Mëndra e Muzakjës, Costa Marcione, vedere gli Arbëreshë come antichi Albanesi d’ Italia, gjegjé, nga ndërlidhja e pyetjes “gjegje” ? = në fund na ndihmon ti shohim arbëreshët si shqiptarë Firrjati, Baghatelet, Guri i Korvit e Sëndahstina, a e la loro Chiesa come bizantino - arbëreshe (non più keni degjuar? të lashtë të Italisë, dhe kishën e tyre si Bizantine – est. Non sappiamo se e come fosse diviso questo ter- greca e neppure bizantino - greca o greco - bizantina!) Jartù, nga mënyra e thënë; eja këtu, e korrigjuar arbëreshe (jo më Greke dhe as Bazantine). ritorio nel periodo romano e bizantino, mentre dai Così li annovera, ufficialmente, anche l’Annuario në “eja rtu” = eja këtu. Kështu përmbledh zyrtarisht Libri Vjetor Papnor. documenti normanni esso risulta diviso tra la città di Pontificio. Rasti i “La Pianës” (Përktheu: Nikolin Sh. Lëmezhi) Le verità tardano a volte ad arrivare per motivi svariati, ma prima o poi escono a galla Di Artur Beu risolve inghiottendo con tutta la luce suo fratello ed la madre di tutte le fate nel mondo pelasgico illirico. bezzo e Pisani, Eric Hump che dimostrano tramite è per questo che inizio a sentire la fiamma della pas- Le “zana” le fate albanesi l’albanese, il legame dei Messapi con gli Illiri. uando facciamo fatica a trasmettere elementi sione. Le “ora” fate albanesi che hanno stesse sembian- Hump continua nelle orme dell’intuizione di Çabej importanti di cultura attraverso le nostre ope- =Lucifero però riuscì a svincolarsi e a scendere ze delle fate delle popolazioni romane. Interessante il dimostrando il tridente messapico che raffigura il Qre, dobbiamo avere la cortezza di cercare di nuovo sulla terra. Diana, lo insegui dappertutto e confronto e qui entriamo nel mezzo del nostro tema di fonema “th” della lingua albanese. Klaohi Zis in- almeno di raccontare la vera storia e l’importanza per continuare questo suo lavoro lasciò in giro le sue oggi tra la dea Thana venerata dagli Illiri e qui ci aiu- vece che fa uno studio approfondito nel quale tro- della cultura. E si spera sempre di raccontare storie streghe e stregoni da cui nacquero le fate, quindi le tano gli archeologi e ricordo i siti di Skampa, Albania, viamo all’inizio una tesi di provenienza greca dei di cultura vera. Nessuno però purtroppo ha la bac- “Zanat” e le “Orët” per vegliare e aiutare le genti a ma anche in Croazia e Bosnia (pietra sacrificale con Messapi, ma che durante l’analisi ben strutturata chetta magica di tramandarci le verità assolute. Ma, non cadere nell’ira di suo fratello.” Ora, questo è un scritta dedicata a Vidasus e Thana) e dove vivevano esce fuori l’origine illirica intrecciata sicuramente comunque il nostro compito è quello di cercare di racconto della mitologia classica e a noi oggi interessa le tribù preslave degli Autariati e Puristi, e quelle con quella greca e celtica. dire la verità. Siamo alla ricerca della verità e non è fare una comparazione con i racconti della popolazi- dei Messapi in Scala di Furno a Lecce (iscrizione Stasera vorrei fare i miei più vivi complimenti detto che non si possa trovare. Possono addirittura one illirica albanese. messapica sinistrorsa in un frammento di pietra con ad Antonio Biasco, presidente dell’ associazione trovarla in un piccolo paese della Puglia dove siamo I racconti mitici albanesi con provenienza illirica iscrizione Thana). culturale “Ponti non Muri”, con il quale abbiamo qui riuniti stasera. Perché questo è un luogo vero e (preromana), conservano ovviamente uno stampo Ci aiuta molto un confronto etnolinguistico tra iniziato questo percorso tre anni fa, sulle orme dei sacro. C’è un particolare che non cambia mai nella pagano con figure di fate, (quindi zana e ora), delle Zana, xanas, Janas, Gianas... il prof Çabej nel (eposi nostri avi. Il mio ringraziamento non è per mo- storia. Tutto ha inizio da una donna e un uomo, streghe e stregoni che vengono invece raffigurati dai i kreshnikëve” lo descrive molto bene spiegando tivi meramente istituzionali, va ben oltre a quelli. senza un ordine predefinito di precedenza dell’uno “dragonj” e “kuçedra” creature di fantasia sempre che la grafia “th” nella lingua albanese conbacia e Quest’evento ormai è una pratica migliore di inseg- o dell’altra. Da sempre e cosi! Charles Goldfrey Le- somiglianti a draghi e orchi. E le “zana” che sono si sposa perfettamente con il fonema “th” che tro- namento a tutti di come si parte sempre da una pic- land nel suo Testamento delle streghe del 1899, sempre stato i nostri angeli custodi specialmente viamo nelle parole zana, zanas, gianas, janas, zina, cola realtà come quella di San Dana e si fanno cose racconta della dea Diana come quella dalla quale degli uomini ed in particolare di quelli che viaggia- gene, ajana etc... D’altro canto le denominazioni concrete che superano i confini e barriere di tutti i ebbe inizio il tutto. vano di notte nei sentieri bui delle montagne dove a dei luoghi e parliamo di posti in aree che si trovano tipi per portare messaggi di pace, di convivenza, di Ovviamente rimaniamo legati alla storia del cris- loro piaceva stare di più. E più inaccessibili erano le in Albania, Puglia, toscana, Sardegna e Katalonia. speranza che servono così tanto specialmente alla tianesimo. montagne e più presenti erano. Ho voluto fare questa Stesse creature di fantasia con stesse sembianze e situazione che passiamo oggi. Non vogliamo stravol- “Quando Caos, colui che regnava il mondo ap- introduzione perché vorrei sottolineare i legami tra il stesse doti. gere nulla, vogliamo solo che le cose vengano chia- parve, decide per una soluzione benevola di divid- mito e legenda di queste nostre popolazioni che vi- Sempre piccole donne con ali e che emanano mate con il proprio nome. ersi in Luce e Buio. A Lucifero toccò la luce, ma ene perfettamente incastrato nel racconto delle dee e una luce. E qui ricorderò il grande Eqrem Çabej Le verità tardano a volte ad arrivare per motivi Diana che non poteva rimanere al buio in eterno quindi di Diana la dea romana e Zana che invece è e Prof. Lutfi Alia, ma anche gli studiosi italiani Ri- svariati, ma prima o poi escono a galla. Antichità Anno 18 n.4 Settembre 2020 pagina 4 Cassandra,Cassandra, la lacittà città leggendaria, e le naviKasandra, di Pirro arenate a Torre Pali qyteti legjendar I Tarantini mandarono una delegazione da Pirro perché intervenisse e la salvasse dalla conquista romana. Pirro, già leggendaria,desideroso e ledi vittorie, navi vide la possibilità didi fondare, senza sforzi, un dheregno in Italia. Pirroanijet sbarcò in Italia con 3000e Pirros të cavalieri, 2000 arcieri, 1000 frombolieri, 20000 fanti e 19 elefanti da guerra. L’esito della battaglia fu ben diverso da

Pirro arenatequello a che Torrei tarantini avevano sperato, Pali infatti i romani: bllokuara në Kullën Pali I Tarantini mandarono una delegazione tempio. Nel 1931, nel fondo dei Fani, apparte- Tarantinët dërguan një delegacion te etumi, aty pranë, ose Oksani, që ndodhej më në da Pirro perché intervenisse e la salvasse Dinente Sandra alla Famiglia Sammal Postiglione,i fu ritrovato un Pirroja, që ky i fundit të ndërhynte pët perëndim, afër rrugës të lashtë Traiana. tesoretto di oltre 100 monete di argento del III Qyteti e mori emrin nga figura legjendare e dalla conquista romana. Pirro, già de- e IV secolo a.C., raccolti in un vaso di creta. Tra t’i shpëtuar nga pushtimi Romak. Pirro, Kasandrës. Mitologjia Greke tregon se Apollo, sideroso di vittorie, vide la possibilità di Lale antiche città vicendedi Cassandra storiche chesi accomunanoadagiava sulla tutte feracetashmëcollina i etur përdel fitore, Fano përche mundësinë scendeva, e conZot i i mjekësisë, muzikës dhe profecisë, i magj- fondare, senza sforzi, un regno in Italia. suoile antiche pendii città dolcemente Messapiche, laondulati, più importante verso fu il vicinothemelimit, mare. paIl përpjekje, Veneri scrisse: të një mbretërie“Nell’ampio epsur nga bukuria mbinjerëzore e kësaj gruaje, Pirro sbarcò in Italia con 3000 cava- cerchiola violenta del ma vittoriosaterritorio guerra salvese contro ie Tarantini. nella distanza në Itali. di Pirro circa zbarkoi 4 miglia në Itali verso me 3000l’ovest delu dashurua me të. Për ta bërë për vete, ai i dha comune,In quel tempo vi èla unacittà dicollina Taranto prossima era la più forte al mare, e quale chiamasi Fano, della circonferenzaasaj pajën profetike, por, sapo mori dhuratën, lieri, 2000 arcieri, 1000 frombolieri, la più grande città della Magna Grecia. Per con- kalorës, 2000 shigjetarë, 1000 gjuajtës Kasandra refuzoi t’i jepej atij. I zemëruar, Apol- 20000 fanti e 19 elefanti da guerra. disolidare circa questo 5 miglia. status, E’ già cosa da tempo nota i cheTarantini gli antichissimi litari, 20,000 primi këmbësorë popoli, neldhe fondare19 ele- le città,lo e pështyu në buzë dhe me këtë gjest e dënoi L’esito della battaglia fu ben diverso da preferivanomiravano alla conquistale vicinanze dell’intera del Japigia. mare Comeper favore fantë del lufte. commercio, e le alture a godere atëla të mbetej gjithmonë e padëgjuar. Ashtu si quello che i tarantini avevano sperato, viagià accaddecon la insalubrità simili circostanze, dell’aria le cittànella Messapi quale- si respira. Credesi che nella parte più alta shumicadi e qyteteve bregdetare, edhe Kasandra questache si strinsero collina, in legaove per ora difendersi dicesi daiProfichi, Tar- avesseroNga Sfondatoandra Slaamma piccolali città chekishte portin e saj, “Portin e Palëve”. Ky port infatti i romani: antini che nel frattempo avevano ottenuto l’aiuto ishte një dritare e hapur për të shkëmbyer me nomarono Cassandra e qua, religiosi dei loro idoli, vi avessero eretto il tempio che dei Reggini. In un primo momento gli invasori yteti i Kasandrës shtrihej në kodrën pjel- vendet e lindjes së afërt dhe popullin e lashtë të Di Sandra Sammali dedicaronoebbero la meglio, a Fauno ma allada fine cui furono dicesi i Messapi, che vi prese lorenome të Fanos,la collina e cila ezbriste la dissero butësisht, Fano.” Greqisë së Madhe, por jo vetëm. Në hapësirën Faunonel 473 eraa.C., un’anticaad uscire vittoriosi divinità da questoitalica enn: “Dio- campestreshpatet ee sajprotettore të valëzuara, dei nëpascoli drejtim e dele portit modest, gjetën vend pushimi edhe ani- a città di Cassandra si adagiava sulla fe- esimo scontro bellico. Q jet romake. Me pak fantazi, nuk është edhe aq bestiame”, ma è anche probabile che il nometë detit. della Veneri collina shkruante: derivi “Në da “fanum”rrethin e gjerë con cui race collina del Fano che scendeva, con Purtroppo, due secoli dopo, nel 281 a.C., i të territorit salvez, në një distancë prej rreth e vështirë të imagjinojmë këtë grumbull jetësh i suoi pendii dolcemente ondulati, verso si indicava un luogo sacro, un tempio dedicato ad una divinità. “Fanum”, infatti, è L Cassandrini commisero l’errore di ospitare, nel 4 miljesh, në perëndim të komunës, ndodhet të njerëzve të thjeshtë, modestë dhe të përu- il vicino mare. Il Veneri scrisse: “Nell’ampio sinonimo di “templum”. loro porticciolo, le navi di Pirro, in rotta verso një kodër pranë detit, që quhet Fano, me një lur, që dikur popullonin këtë kodër dhe që sot cerchio del territorio salvese e nella distanza di Taranto. mbeten një dëshmi e heshtur e të shkuarës së circa 4 miglia verso l’ovest del comune, vi è una saj. Vetëm pak sekrete kanë dalë, vetëm sa për collina prossima al mare, quale chiamasi Fano, të trashëguar historinë e saj me kalimin e kohës. della circonferenza di circa 5 miglia. E’ cosa Në jug-lindje të Maserisë së Përfitueve, nota che gli antichissimi primi popoli, nel fond- që mbizotëron anën e pjerrët të detit, shumë are le città, preferivano le vicinanze del mare vite më parë, u gjet një vendvarrim me varre per favore del commercio, e le alture a godere la të gërmuara në një grumbullim shkëmbor dhe via con la salubrità dell’aria nella quale si respi- të gjitha të drejtuara nga lindja. Më tej, drejt ra. Credesi che nella parte più alta di questa kanalit, u gjet një copë kornizë me disa gra- collina, ove ora dicesi Profichi, avessero fon- vura, me shumë mundësi pjesë të një tempulli. dato la piccola città che nomarono Cassandra e Në vitin 1931, në fondin e Fanit, që i përkiste qua, religiosi dei loro idoli, vi avessero eretto il familjes Postilione, u gjet një thesar me mbi tempio che dedicarono a Fauno da cui dicesi 100 monedha argjendi të shekujve të tretë che vi prese nome la collina e la dissero Fano.” dhe të katërt para Krishtit, të mbledhura në Fauno era un’antica divinità italica: “Dio camp- një vazo prej balte. Ndër ngjarjet e lashta his- estre e protettore dei pascoli e del bestiame”, torike që bashkojnë të gjitha qytetet e lashta ma è anche probabile che il nome della collina Mesapiane, më e rëndësishmja ishte lufta e derivi da “fanum” con cui si indicava un luogo dhunshme, por fitimtare kundër tarantinëve. sacro, un tempio dedicato ad una divinità. “Fa- Në atë kohë qyteti i Tarantos ishte qyteti më i num”, infatti, è sinonimo di “templum”. fortë dhe më i madh i Greqisë së Madhe. Për ta Il Veneri aggiunge: “… e dicesi che quivi, konsoliduar këtë status, tarantinët kishin kohë come a Roma, celebravano due volte l’anno le që synonin të pushtonin të gjithë Japigjinë. Siç feste faunali ai 5 di dicembre ed ai 15 di feb- ndodh tashmë në rrethana të ngjashme, qytetet braio, nei giorni delle Idi. Nel dicembre, immo- Mesapiane formuan një aleancë për t’u mbroj- lavano una pecora e nel febbraio un capriolo: tur kundër tarantinëve, të cilët ndërkohë kishin adoperavano delle libazioni di vino e profumi La città era in pieno conflitto con Roma, e perimetër rreth 5 milje. Vihet re, se popujt e marrë ndihmën e Mbretëtive d’incenso nelle praterie, quali feste campestri. stava preparandosi ad un attacco romano che parë shumë të lashtë, në themelimin e qyteteve, Në fillim pushtuesit mbizotëruan, por në V’introdussero la vite … come vi introdussero avrebbe inferto una sicura sconfitta. Roma era preferonin afërsinë me detin, për të favorizuar fund ishte Mesapi, në vitin 473 para Krishtit, tanta altra frutta e sperimentandole di felice già diventata una potenza tregtinë, si dhe shfrytëzonin i cili doli fitimtar nga kjo përplasje lufte. Fat- prosperità, specialmente la vite, invocarono egemone e si muoveva con lartësinë e kodrave, për të shi- keqësisht, dy shekuj më vonë, në vitin 281 para Bacco qual Dio dei campi, dedito al vino, e lo l’intenzione di sottomettere juar rrugën, në shëndet të plotë Krishtit, kasandrinët bënë gabim duke pritur, në venerarono insieme nel tempio del Fauno” La a lei tutte le città dell’Italia nga ajri i pastër që thithnin. portin e tyre të vogël, anijet e Pirros, që ishin ridente Cassandra era collegata alle altre impor- Meridionale. I Tarantini man- Besohej se në pjesën më të lartë rrugës për në Taranto. tanti città, come la vicina Veretum o Oxan situ- darono una delegazione da të kësaj kodre, që tani quhet Pro- Qyteti ishte në konflikt të plotë me Romën ata più ad ovest, dall’antica via Traiana. Pirro perché intervenisse e la fiçi, themeluan qytetin e vogël dhe po përgatitej për një sulm romak që do të La città prese il suo nome dalla leggendaria salvasse dalla conquista ro- të cilin e quajtën Kasandra dhe kishte shkaktuar një humbje të sigurtë. Roma figura di Cassandra: La mitologia Greca narra che mana. Pirro, già desideroso di këtu, fetarët e idhujve të tyre, ishte bërë tashmë një fuqi hegjemonike dhe po Apollo, Dio della medicina, della musica e della vittorie, vide la possibilità di ngritën tempullin që ia kushtuan lëvizte me synimin për t’i nënshtruar të gjitha profezia, affascinato dalla sovraumana bellezza di fondare, senza sforzi, un regno Faunit, nga ku thuhet se kodra qytetet e Italisë Jugore. questa donna, se ne innamorò. Per conquistarla, in Italia. Pirro sbarcò in Italia mori emrin e saj; Fano“. Tarantinët dërguan një delegacion te Pir- le donò la dote profetica, ma, una volta ricevuto con 3000 cavalieri, 2000 arc- Fauni ishte një perëndi e roja, që ky i fundit të ndërhynte pët t’i shpë- il suo dono, Cassandra rifiutò di concedersi a lui: ieri, 1000 frombolieri, 20000 lashtë italiane: “Zot i vendit tuar nga pushtimi Romak. Pirro, tashmë i adirato, Apollo le sputò sulle labbra e con questo fanti e 19 elefanti da guerra. dhe mbrojtës i kullotave dhe etur për fitore, pa mundësinë e themelimit, gesto la condannò a restare sempre inascoltata. L’esito della battaglia fu ben bagëtisë”, por gjithashtu, ka të pa përpjekje, të një mbretërie në Itali. Pirro Come la maggior parte delle città costiere, an- diverso da quello che i taran- ngjarë që emri i kodrës të ketë zbarkoi në Itali me 3000 kalorës, 2000 shig- che Cassandra ebbe il suo porticciolo, il “porto tini avevano sperato, infatti i buruar nga fjala “fanum” që jetarë, 1000 gjuajtës litari, 20,000 këmbësorë dei Pali”, una finestra aperta allo scambio con romani: “…distrussero Taranto tregon një vend të shenjtë, një dhe 19 elefantë lufte. Rezultati i betejës ishte il vicino Oriente e l’antico popolo della Magna fino ai fondamenti. Alcuni anni tempull, kushtuar një perëndie. shumë i ndryshëm nga ai që tarantinët shpreso- Grecia, ma non solo. Nello spazio del modesto dopo fu spianata la città di “Fanum”, në fakt, është sinonim nin, në të vërtetë Romakët: “... ata shkatërruan porto, trovarono approdo anche le navi romane. Muro assai famosa in quel tem- i “templum”. Veneri shton: “... Taranton deri në themele. Disa vite më vonë, Con un po’ di fantasia e immaginazione non sarà po; fu rovinata affatto Cassan- dhe thuhet se këtu, si në Romë, u rrafshua qyteti i Muros, shumë i famshëm poi tanto difficile immaginare questo brulicare dra, piccola città vicino Salve, festat faunale festoheshin dy për kohën; Kasandra, një qytet i vogël afër di vite, di gente semplice, modesta, umile, che indi Sordello…” Giambattista Pirro di Epiro herë në vit, në 5 dhjetor dhe 15 Salves, pastaj Sordelo... Giamabatista Carafa: Carafa “Historia del Regno di shkurt, në ditët e Idës. Në dhje- un tempo popolava questa collina, oggi testim- Purtroppo, due secoli dopo, nel 281 a.C., i Cassandrini commiseroHistoria l’errore e Mbretërisë di së Napolit” Përfshirja e one silente del suo passato. Solo pochi segreti ha Napoli” Quella del coinvolgimento di Cassandra tor, ata flijonin një dele ndërsa në shkurt një Kasandrës në një nga masakrat më të mëdha in una delle più grandi ecatombe ospitare,della storia nel del loro porticciolo,dre. Në festat le navivendase, di Pirro, përdornin in rotta pijenverso eTaranto. verës lasciato trapelare, quel poco che basta per tra- La città era in pieno conflitto con Roma, e stava preparandosi ad unnë attacco historinë romano e Salentos, do të ishte sugjeruese mandare la sua storia nel tempo. A sud-est della salento, sarebbe suggestiva e a tratti poetica se dhe aromën e temjanit. Ata prezantuan hard- dhe nganjëherë poetike nëse nuk do të konsid- non fosse da considerarsi esclusivamenteche avrebbe priva infertodi hinë, una siçsicura prezantuan sconfitta. edhe Roma shumë era già fruta diventata të tjera una potenza egemone Masseria dei Profichi, che domina il versante in e si muoveva con l’intenzione di sottomettere a lei tutte le erohejcittà dell’Italiaekskluzivisht pa themel. pendenza sul mare, molti anni fa, fu ritrovato un fondamento. Al tempo della guerra tra l’Urbe e dhe eksperimentuan me to me prosperitet dhe Në kohën e luftës midis Romës dhe Tarantos la “spartana” Taranto la città di Meridionale.Cassandra era I Tarantinilumturi, mandarono veçanërisht una me delegazione hardhinë. daKëtë Pirro të funperché- intervenisse e la sepolcreto con tombe scavate nella roccia tufa- salvasse dalla conquista romana. Pirro, già desideroso di vittorie, vide“spartane”, la possibilità qyteti di i Kasandrës kishte tashmë dy cea e tutte rivolte ad oriente. Più avanti, verso il già stata abbandonata da circa due secoli, come dit e thirrën Bako, si Zotin e fushave, kushtuar shekuj që ishte braktisur, siç dëshmohet nga të testimoniano vari dati archeologici.fondare, senza sforzi,verës un dhe regno e nderuan in Italia. bashkarisht Pirro sbarcò në tempullin in Italia econ 3000 cavalieri, canale, fu ritrovato un pezzo di cornicione con 2000 arcieri, 1000 frombolieri, 20000 fanti e 19 elefanti da guerra.dhëna L’esito të ndryshme della arkeologjike. alcune incisioni, molto probabilmente parti di un Bibliografia: Faunit”. Kasandra e qeshur ishte e lidhur edhe “Salve, miti e leggende popolari”, Edizionibattaglia Vantaggio fu ben diversome qytete da tëquello tjera chetë rëndësishme, i tarantini a vevanotë tilla si sperato, Ver- infatti i romani: (Përktheu: Nikolin Sh. Lëmezhi) “…distrussero Taranto fino ai fondamenti. Alcuni anni dopo fu spianata la città di Muro assai famosa in quel tempo; fu rovinata affatto Cassandra, piccola città vicino Salve, indi Sordello…” Giambattista Carafa “Historia del Regno di Napoli” Quella del coinvolgimento di Cassandra in una delle più grandi ecatombe della storia del salento, sarebbe suggestiva e a tratti poetica se non fosse da considerarsi esclusivamente priva di fondamento. Al tempo della guerra tra l’Urbe e la “spartana” Taranto la città di Cassandra era già stata abbandonata da circa due secoli, come testimoniano vari dati archeologici.

BIBLIOGRAFIA: “Salve, miti e leggende popolari”, Edizioni Vantaggio pagina 5 Anno 18 n.4 Settembre 2020 Lingiustica Perikopea e ungjillit te shen matteo shkruar ne gjuhen shqipe në shekullin xiv Nga Prof. Lutfi ALIA - Sienna vendbanim arbëresh me origjine nga filozofë grekë komunikoi me përkthyes, Zbulimi i këtij teksti nxiti interesin ndyshon me Ungjijt e tjerë. Kështu p.sh Kudhesi i Provinces se Himares. At ashtu si Shen Prokopi Martir, e përktheu e shumë gjuhëtarëve, glotologëve, vizitën e priftërinjëve dhe të Farisejve te hkrimet më të herëshme në Gassisi ishte Këshilltar i Kongregacionit ungjillin në gjuhën siriane, sepse gjuha filologëve, historianëve dhe paleografëve Ponco Pilati, prefekti i Xhiudea, e vendos gjuhn shqipe nuk i përkasin të Kishave të Lindjes dhe nga viti 1920 greke nuk njihej nga bashkeqytetarët e për të përcaktuar periudhën kohore kur pak a shumë në të njejtën orë, kur Xhiusepe Skrijimtarisë letrare, por përkthime priori i Abacisë të Grottaferrata, por tij. (Nilo Borgia. Perikopea Evaangelica in ishte shkruar. Bazuar në aspektet grafike, Arimatea shkon te Pilati për të kërkuar lejen të doreshkrimeve fetaare dhe te Ungjillit kryente dhe detyrat e bibliotekarit dhe lingua albanese. Grottaferrata 1930). tipin e pergamenës dhe karakteristikat e e varrimit të Jezu Krishtit, pra në mbrëmjen të përdorura nga kerikët në shërbimet të arkivistit. Ishte njohësi më kompetent Në shekujt në vazhdim nuk mungojne shprehjes, njohësit e gjuhës greke të vjetër e ditës së premte, duke shtuar një epitet liturgjike. Shkrimet e para janë realizuar nga i greqishtes së vjeter, me kontribut të njoftimet, se ne shume vende, Perikopea e - paleografët kanë konkluduar se pjesa e për Pilatin “Zotëri” (vargu 4), gjithashtu e klerikët me alfabetin latin në trojet veriore, madh ne studimet e traditës manastiriale Ungjillit te Shen Gjonit në meshën e Pashkës tekstit në gjuhën shqipe është shkruar në kapërcen ditën e varrimit të vendosur nga ku ushtronin aktivitet kisha katolike, ndersa të Abacisë dhe të dorëshkrimeve të lashta kendohej ne gjuhën e popullit si thekson gjysmën e parë të shekullit XIV. Natyrisht roja i varrezës “deri në ditën e tretë”, e në jug të trojeve arbërore, nën ndikimin në greqishten e vjetër. Pas deshmise ne Nilles: Praedicationis evangelicae consensum kete konkluzion e dhane dhe At Gassisi ndryshon në përkthim shprehjen e Ungjillit e kishës bizantine – ortodokse, shqipja arkiven e Raguzes te shekullit XIII per per totum orbem ab Apostoliss uniformiter dhe murgu Nilo Borxhia, dy klerikë ndër të Matteo “gabimi i fundit, është më i keq shkruhej me alfabetin grek, si rezulton në gjuhen shqipe (Thallòczy, Jireček, Šufflay, factum, licet diversis linguis et in remotis më të shquarit njohës dhe përkthyes të se i pari” duke e shkruar shkurt “isht më i Perikopea e shekullit XIV. Acta et Diplomata Res Albaniae, mediae terrae partibus. (Nilles N. Kalendarium greqishtes së vjetër. keq ai i prapmi se i pari”, e shkurton frazën Shkrimi i vjetër në shqip me alfabet aetatis illustrantia. Vol I Annos 344 – Manuale ultriusques Ecclesiae. loc. Cit. tom At Justin Rrota, duke analizuar pjesë e fundit të shkruar nga Shen Matteo, duke latin (fragment i fromulës së pagëzimit), 1343. Vindebone 1913), ekzistenca e II, faqe 314 – 315: Oeni – Ponte. 1897). të “Pericopea Evangelica”, thekson: e shprehur keq në gjuhën emëtare “si e pat është i përfshirë në kodin 1107 në fondin shkrimeve në gjuhën albaneze në shekullin Nga këto kritere ekleiastike nuk mund të “Ekziston një traditë shumë e vjetër - ad mbyll me gurin te gjithe rojet (kustodhie)”, Ashburnham, në Bibliotekën Medicea XIV dëshmohet nga Gullielmus Adae, bënin përjashtim të krishterët arbëror të dy immemorabili (sa nuk mbahet mend), andaj frazën e vendos në kllapa, duke Laurentiana - Firenze, i zbuluar nga Ipeshkëvi i Tivarit, i cili në “Directorium kishave, si katolike dhe ortodokse. Arbërit se pas liturgjisë në gjuhën latine, mesha vepruar si në shkrimet e terminologjisë Nicolae Jorga, i cili e publikoi ne “Notes ad passagium faciendum” në pseudo e trojeve jugore kishin përqafuar kishën vazhdonte me leximin e ungjillit në gjuhën Helene. Në anën e pasme të njejtës faqe et extraits pour servir à l’Histoire des Brocardo thekson: “Licet Albanenses bizantine – ortodokse dhe si kuptohet vernikolare (gjuha e popullit - albaneze). të Kodit Ambrosian ku ishte shkruar croisades au XV siècle - Shënime dhe aliam omnino linguam a latina habeant et ritet zhvilloheshin në gjuhën greke, por Kjo traditë më pas u ruajt vetëm në meshat fragmenti i Perikopea Ungjillore, është ekstrakte të shekullit XV në shërbim të diversam, tanem litteram latinam habent in dhe në gjuhën shqipe, pa çka se kemi e Pashkëve. (Justin Rrota. Shkrimtari me shkruar dhe përkthimi i dy vargjeve te një Historisë së Kryqëzatave. Bucarest, 1915, uso et in omnibus suis libris”. (lib. I, parte shumë pak dëshmi. Të mos harrojmë se i vjeter italo-arberesh, Luke Matrenga strofe celebrative të Ringjalljes të Krishtit, f.195). Prof. Mario Roques, historian i VIII, anno 1322). Nga kjo dëshmi e viti kishte arbëror që shkruanin në gjuhën e 1592. Botimi I 1932, botimi II me 1939) e njohur si kënga e Ringjalljes shumë e letërsisë mesjetare, thekson se fragmenti 1322 qartësohet se albanezët flisnin gjuhën tyre, ashtu si shkruanin në gjuhën greke, Murgu arberesh Nilo Borgia (Borshi), përhapur në kishën ortodokse arbërore, e në gjuhën albaneze PERIKOPEAështë shkruar në E eUNGJILLIT tyre, që ishte e ndryshme TE SHEN nga e të MATTEOtjerëve si arvanitit Nikola Masarites në shekullin duke analizuar Pericopea Evangelica, kënduar në ditët e Pashkëve, deri në fund Durrës. (Mario Roques.SHKRUAR Romani deNE Paris, GJUHEN dhe se kishin SHQIPE librat e NËtyre tëSHEKULLI shkruara në XII,N XIV. shkrimtar i shquar, që shkruajti në thekson: “Bazuar në analizën e kujdesshme të periudhës të Pentekoste. Nr. PERIKOPEA205- 206, Janvier-Avril E UNGJILLIT 1926, f. gjuhën TE albaneze SHEN me MATTEO germa latine. greqisht “Varri i Shenjtë në Jerusalem” dhe krahasuese të grafemave, ky shkrim Edhe kjo strofë i përket të njejtës kohë 162-164). (Fotaq Andrea, Pena të arta Në shekujt XV – XVIII, shkrimet në dhe “Apostujt e Shenjtë të Kostantinopolit” në gjuhën albaneze është i njëkohshëm kur është shkruar Perikopea Ungjillore, SHKRUAR NE GJUHEN SHQIPE NË SHEKULLIN XIV. Nga Prof. Lutfi ALIAfranceze - përSienna shqiptaret 1332-2007, gjuhën arbërore u shtuan, me formulën (August Heisenberg. Die Grebeskirche und me Pericopea dhe jo i shekullit XV – është shkrim me të njejtën boje e me Editions Prind, Tiranë, 2007 e pagëzimit, me përkthime të Ungjilleve, Apostelkirche zwei Basiliken Konstantins, XVI, si thonë disa studiues.” (Nilo Borgia. të njejten kaligrafi si i pari, pra është Shkrimi më i vjetër shqip me alfabetin me meshare, me katekizma dhe me poezi Leipzig C. Hinrichs 1908). Masarrites është Pericope Evangelica in lingua albanese Nga Prof. Lutfi ALIA - Sienna shkruar nga i njejti klerik skriba, sigurisht Shkrimet më grektë herështëëshme Perikopea në e gjuhshekullitën XIV,shqipe ku nfetareuk ite p dedikuaraërkasin shenjëtorëve,krijimtaris ëmadjeletrare, autori por i poemës përkthime dedikuar tShenë doreshkrimeve Pietrit dhe del secolo XIV. Grottoferrata 1930). Nilo e përkthyer në gjuhën shqipe po nga i është një fragment i marrë nga Ungjilli dhe me poezi origjinale të klerikëve Shen Palit (Giuseppe Schirò Junior. Atti Borxhia (Borshi), murg i ritit ortodoks, i njejti klerik. Megjithatë, thekson Schirò, fetaare dhe te Ungjillit të përdorura nga kerikët në shërbimet liturgjike. Shkrimet e para janë realizuar nga klerikët me Shkrimet më të herëshmei Shennë gjuhMatteo.ën Kyshqipe dorëshkrim nuk ndodheti përkasin arbëror, krijimtaris kësisoj ëliteraturësletrare, fetare por pnëë rkthimeIstituto Veneto të doreshkrimeve 1957). Historiani Giovanni urdhërit basilian, filolog, teolog, shkrim- varjanti në shqip është me tradicional, pasi alfabetin latin nënëtroje Bibliotekënt verio reAmbrosiana, ku ushtronin në Milano. aktivitet latinishte kisha dhekatolike në greqishte,, ndersa iu shtuan në jug Cantacuzeno të trojeve dëshmon arbërore, se Nikolanën Masarites ndikimin tar, e historian ishte njohës dhe përkthyes kendohet masivisht në kishat arbërore. Ky fetaare dhe te Ungjillit të përdorura nga kerikët në shërbimet liturgjike. Shkrimet e para janë realizuar nga klerikët me të Jezu Krishtit, pra në mbrëmjen e ditës së premte, duke shtuar një epitet për Pilatin “Zotëri” (vargu 4), gjithashtu e (Latinisht Pericope, term me origjinë nga shkrimet në gjuhën amëtare, njëlloj si ishte albanez. (Nicolae Jorga. Medaillons kompetent i dorëshkrimeve nekap greqishtenërcen ditën e varrimit aspekttë vendosur shihet nga roja i ngavarrez ëshkruesis “deri në ditë ni e dorëshkrimit,tretë”, e ndryshon në përkthim shprehjen e kishës bizantine – ortodokse, shqipja shkruhej me alfabetin grek, si rezulton në Perikopea e shekullit XIV. Ungjillit të Matteo “gabimi i fundit, është më i keq se i pari” duke e shkruar shkurt “isht më i keq ai i prapmi se i pari”, alfabetin latin në trojet verioregreqishtja:, ku ushtronin περικοπή, aktivitet nga περικόπτω: kisha katolikendodhi ,me ndersa popujt nëe tjerëjug tëeuropianë. trojeve arbërore,de histoire littérairenën ndikimin byzantine, I. eLes histo- e vjetër, që ndodhen në Bibliotekëne shkurton frazë n e fundit it ë shkruarcili ngadukeShen Matteo,e përkthyer duke e shprehur keqnga në gjuhgreqishtjaën emëtare “si e pat mbyll me gurin Shkrimi i vjetër në shqip me alfabet latin (fragment i fromulës së pagëzimit), është i përfshirë në kodin 1107 në te gjithe rojet (kustodhie)”, andaj frazën e vendos në kllapa, duke vepruar si në shkrimet e terminologjisë Helene. kishës bizantine – ortodokse, περιshqipja – rreth shkruhej dhe κόπτω me – me alfabetin prerë, pra grek, Duke si erezulton krahasuar nperiudhënë Perikopea kohore e shekullittë riens, in XIV. «BYZ», II, 1925, f. 292). Abacisë të Grottaferrata - Roma,Në an ëkun e pasme ka të njejtdheës faqe duketë Kodit Ambrosiane shkruar ku ishte shkruartekstin fragmenti shqip i Perikopea me Ungjillore, është shkruar dhe përkthimi i dy vargjeve te një strofe celebrative të Ringjalljes të Krishtit, e njohur si kënga e Ringjalljes shumë e perkufizon një shkurtimore teksti). dy dorëshkrimeve të herëshme në gjuhë Si shprehet Giuseppe Schirò Junior në shërbyer deri në fund të jetës.p ërhapur në kishën ortodoksgermae arbërore greke,, e kënduar npërë ditë tta e Pashk përshtaturëve, deri në fund tekstin të periudh meës të Pentekoste. Shkrimi ifondinvjetër Ashburnhamnë shqip me, alfabetnë Bibliotek latin ë(fragmentn Medicea i Laurenfromulëtianas së -pagFirenze,ëzimit),i zbuluarështë i pngaërfshirNicolaeë në kodinJorga, 1107i cili neë publikoi ne të Jezu Krishtit, pra në mbrëmjen e ditës së premte, duke shtuar një epitet për Pilatin “Zotëri” (vargu 4), gjithashtu e Edhe kjo strofë i përket të njejtës kohë kur është shkruar Perikopea Ungjillore, është shkrim me të njejtën boje e me Njoftimin e parë për Pericopea në shqipe, me shkrimet e vendeve të tjera “Storia della litteratura albanese. Nuovagjuhën vernikolare (gjuhaKy e popullit shkrim - albaneze). verteton Kjo traditë më passe u ruajtgjuha vetëm në albameshatkapë-ercen Pashk ditënmelodinë,ëve. e varrimit (Justin të Rrota.vendosur i kanga roja shkruar i varrezës “deri vargjet në ditën e tret meë”, e ndryshon tre rrokje në përkthim shprehjen e fondin Ashburnham“Notes et, n extraitsë Bibliotek pourë nservirMedicea à l’HistoireLauren destiana croisades- Firenze, au XVi zbuluar siècle nga- ShënimeNicolae dhe Jorga, ekstrakte i cili të e shekullitpublikoi XV ne në shërbim të njejten kaligrafiUngjillitsi i tëpari,Matteo pra“gabimi është i fundit,shkruar ësht ngaë më ii keqnjejti se i klerikpari” duke skriba e shkruar, sigurisht shkurt “ ieshtpmëërkthyeri keq ai in prapmië gjuh seë ni pari shqipe”, po nga i gjuhën shqipe e dha At Sofronio Gassisi, i europiane, gjejmë përafërsi kohore, çka Accademia Editrice. 1959, f. 69 –Shkrimtari 72”, me i vjeternese italo në-arberesh shekullin, Luke Matrenga XIV, 1592. Botimi shkruhej I 1932,njejti botimi nëklerik II metë. 1939)Megjithat edy shkurton ë fraz, mëtheksonën e fundit pak, Schirò, të shkruar kështu varjanti nga Shen Matteo,n ëvargjetshqip duke ë esht shprehur ëmeme keqtradicionaltridhjetë në gjuhën em, pasiëtare rrokje “kendohetsi e pat mbyll masivisht me gurin në kishat Murgu arberesh Nilo Borgia (Borshi), duke analizuar Pericopea arbëroreEvangelica,. Ky thekson: aspektte gjithe shihet“Bazuar rojet (kustodhie) nga në shkruesi analizën”, andaj i frazëndore ëshkrimit, e vendos në ikllapa, cili duke duke vepruare përkthyer si në shkrimet nga greqishtja e terminologjis dheë Helene. duke e shkruar tekstin “Notes et extraitstë Historisë pour servir së Kryqëzatave cilià l’Histoire e zzbuloi ne. desvitinBucarest, 1912croisades ne kohën1915, au kur XVf .195 tregojnësiècle). Prof. se- ShënimeAlbania Mario ishte dheRoques pjesë ekstrakte integrale, historian e të shkrimishekullit i let nëë rsisgjuhën XVë nëmesjetare,arbërore shërbim i Perikopea theksonkujdesshme i dhe dialektetkrahasuesese të grafemave, kryesore ky shkrim dhe në gjuhën me albaneze dyshqip ështëalfabetet, me i germanjëkoh shgreke,Nëmë anmë nep eëPericopea qërpasme ta p ëtëështërshtanjejt dheëtsur faqejo tekstin it nëë Kodit me greqishte,Ambrosian melodin kuë ishte, i ka shkruar shkruari kafragmenti vargjshkruar i etPerikopea me tre Ungjillore, rrokje me m është pak,ë shkruar kë shtu vargjet me tridhjetë rrokjedhe pqëërkthimi është i ndyë vargjevegreqishte te ,nj iëkastrofe shkruar celebrative me tënjRingjalljesëzet e tre tërrokjeKrishtit, n ëe gjuhënnjohur si shqipe.kënga e Ringjalljes shumë e prefekt i Bibliotekës Ambroziane, ishte At Europës perëndimore. Shkrimet e para në Shen Matteo, është burimi i një lumi,shekullit pasi XV – XVI,klerikët si thonë disakatolikë studiues.” (Nilo shkruanin Borgia. Pericope meEvangelica grafema in linguapërhapur albanese në kishnjëzet delën ortodoks secolo e XIV.arbërore tre , rrokjee kënduar në ditnëët e Pashkgjuhënëve, deri n ëshqipe.fund të periudhës të Pentekoste. të Historisë fragmentsë Kryqëzatavei në gjuh. Bucarest,ën albaneze 1915,ësht ëf.195shkr).uarProf. në DurrMarioës. Roques(Mario, Roques.historian Romani i letërsis deë Paris,mesjetare, Nr. 205 thekson- 206, seJanvierGrottoferrata-Avril 1930). Nilo Borxhia (Borshi), murg i ritit ortodoks, i urdhërit basilian, filolog, Edheteolog, kjo shkrimtar,strofë i përket histo të njejtrianës kohë kur është shkruar Perikopea Ungjillore, është shkrim me të njejtën boje e me Akile Ratti, që më pas u zgjodh Papa Pio XI. gjuhen angleze janë të viteve 449 – 1100 kishte rrjedhur në errësirë prej mijëraishte njohë s dhe latinepërkthyes kompetentdhe i dorëshkrimeveata ortodoksë ne greqishten eme vjetër, qëgrafema ndodhentë nënjejten Bibliotekënkaligrafi si e i Abacisëpari, pra ë shttë ë shkruar nga i njejti klerik skriba, sigurisht e përkthyer në gjuhën shqipe po nga i fragmenti në1926,gjuh ëf.n 162albaneze-164). ë(Fotaqshtë shkr Andrea,uar n ëPenaDurr tëës.arta (Mario franceze Roques. për shqiptaret Romani 1332de Paris,-2007 Nr., Editions 205- 206, Prind, Janvier Tiran-ëAvril, 2007 njejti klerik. Megjithatë, thekson Schirò, varjanti në shqip është me tradicional, pasi kendohet masivisht në kishat At Gassisi kërkoi një riprodhim fotografik të (tekste agiografike, përkthime të biblës, vitesh, doli në dritë në një pergamenë,Grottaferrata e - Roma,gjuhën vernikolare ku ka shërbyer (gjuha e popullit deri - nëalbaneze). fund Kjotë jetës.traditë më pas u ruajt vetëm në meshat e Pashkëve. (Justinarbërore Rrota. . Ky aspekt shihet nga shkruesi i dorëshkrimit, i cili duke e përkthyer nga greqishtja dhe duke e shkruar tekstin Ky shkrim vertShkrimtarigreke,eton seme igjuha vjeter pra italo albanese-arberesh dëshmohet, Luke në Matrengashekullin 1592.XIV, Botimi se Ishkruhej 1932, kultura botimi nIIë met ë1939)dy albanese dialektet kryesoreshqip me germadhe megreke, dy p alfabetet,ër ta përshta tur tekstin me melodinë, i ka shkruar vargjet me tre rrokje më pak, kështu vargjet 1926, f. 162-164). (Fotaq Andrea, Pena të arta franceze për shqiptaret 1332-2007, Editions Prind, Tiranë, 2007 Murgu arberesh Nilo Borgia (Borshi), duke analizuar Pericopea Evangelica, thekson: “Bazuar në analizënme tridhjet e ë rrokje që është në greqishte, i ka shkruar me njëzet e tre rrokje në gjuhën shqipe. Shkrimi më i tekstit,vjetë rtë shqipcilin ia dërguanme alfabet me njëin shënimgrek ëpoemashtë Perikopeaepike, kronika historike);e shekullit në gjuhën XIV , ruajturku ë shtnë Kodinë një Ambrosianfragment 133, i f.marr klerik63.ët katolikë ngaëkujdesshmedheshkruanin dhe mejetakrahasuese grafema të grafemave,shpirtërore latine ky dhe shkrim ata nëortodoks gjuhën albanezekonfensionaleë me është grafema i njëkohsh greke,ëm me Pericopea pra dë dheshmohete jo i se kultura albanese Shkrimi më i vjetër shqip tëme At Rattialfabet ku shkruan:in grek Të dhënatështë janëPerikopea në vulgaree italianeshekullit i perkasin XIV vitit, 960,ku ëndërsashtë një fragment i marrë nga dhe jeta shpirtëroreshekullit konfensionale XV – XVI, si thonë e populli disa studiues.”t ton ë(Nilonë Borgia.trojet Pericopeveriore Evangelica ishte n inë nlingua ndikimin albanese edel kultur secolo ëXIV.s latine – katolike, ndërsa Ungjilli i Shen Matteo. Ky dorëshkrim ndodhet në Bibliotekën Ambrosiana në Milano.Teksti( Latinishtështë me Pericope, katërmbëdhjetën ëtermtrojet jugore nmeGrottoferratapopullitën ndikimin 1930). e Nilo kulturestonë Borxhia (Borshi),bizantine në murg –itrojet rititortodokse. ortodoks, i urdhëritveriore basilian, filolog, ishte teolog, shkrimtar, nën histo rian Katalogun T I, pagine 147. [Codex] 133 (B. pas vitit 1200, filluan shkrimet letrare ishte njohës dhe përkthyes kompetent i dorëshkrimeve ne greqishten e vjetër, që ndodhen në Bibliotekën e Abacisë të Ungjilli i Shen Matteo. Ky dorëshkrim ndodhet në Bibliotekën Ambrosiana në Milano. (Latinishtrrjeshta, Pericope, i shkruar nga term një klerik me arbëror Grottaferratandikimin - Roma, ku ka shërbyere derikulturës në fund të jetës. latine – katolike,Shkrimi ne greqishteShkrimi dhe transkriptimi ne greqishte i strofës të dhe këngës transkriptimi te Ringjalljes të Jezu Krishtit, origjinë nga greqishtja: περικοπή, nga περικόπτω: περι – rreth dhe κόπτω – me prerë, pra perkufizon një shkurtimoreKy shkrim verteton se gjuha albanese në shekullin XIV, shkruhej në të dy dialektet kryesore dhe me dy alfabetet, në kodin Ambrosian sipas Nilo Borxhia (1930). 112 sup. olim T 360), madje i thekson se në italishte, që zëvendësoi latinishten; dhe është përkthimi në gjuhën shqipe i klerikndërsaët katolikë shkru anënin me grafematrojet latine dhe jugoreata ortodoksë me grafemanën greke, prandikimindëshmohet se kultura albanesee i strofës të këngës te Ringjalljes të Jezu origjinë nga greqishtja: περικοπή, nga περικόπτω: περι – rreth dhe κόπτω – me prerë, pra perkufizon një shkurtimore dhe jeta shpirtërore konfensionale e popullit tonë në trojet veriore ishte nën ndikimin e kulturës latine – katolike, ndërsa teksti). ky tekst është shtesë. Këtë zbulim At Gassisi gjuha gjermane në vitet 750 dhe 1050; një fragmenti nga Ungjilli i Shen Matteo nkulturesë trojet jugore nën ndikimin bizantine e kultures bizantine – ortodokse.– ortodokse. Krishtit, në kodin Ambrosian sipas Nilo teksti). Shkrimi ne greqishte dhe transkriptimi i strofës të këngës te Ringjalljes të Jezu Krishtit, Njoftimin e parëia tregoipër PericopeaMitat Frashërit, në i ciligjuhën e bëri shqiplajm esllovenishtja e dha At në Sofronio fund të shekullit Gassisi, XI, gjuha i cili e(XXVII, zzbuloi 62 ne– vitin66), por1912 i shkruarne koh meë n kur në kodinBorxhia Ambrosian sipas (1930).Nilo Borxhia (1930). Njoftimin e parë për Pericopeapublik. në At gjuhënGassisi vdiq shqip ne vitine e 1923dha dheAt Sofronioportogeze Gassisi,në shekullin i ecili XII, e hungarishtja zzbuloi negrafema vitin 1912të alfabetitne kohgrek.ë Klerikun kur arbëror prefekt i Bibliotekës Ambroziane, ishte At Akile Ratti, që më pas u zgjodh Papa Pio XI. At Gassisi kërkoi një riprodhim Transkriptimi i strofës të këngës të Ringjalljes të Jezu Krishtit ne kodin Ambrosian, prefekt i Bibliotekës Ambrozianestudimi, ishte i tij humbi, At Akile por u ruajtRatti, riprodhimi që m ë pasnë shekullinu zgjodh XI, Papa gjuhët Pio kroateXI. At dhe Gassisi (prift, k apoërkoi murg),nj ëdukeriprodhim ndjekur kriteret e sipas Giovanni Schirò Junior (1959). fotografik të tekstit,fotografik të cilin i tekstit. ia d(Niloërgua Borgia.n me Pericope një sh ëpolakenim t ëdokumentohenAt Ratti ku në shkruan:shekullin XIV, Të dh“Tyënatπikòn”, jan ëpjesënnë Katalogue tekstit të nUngjillitT I, tëpagine fotografik të tekstit, të cilin ia dërguan me një shënim të At Ratti ku shkruan: Të dhënat janë në Katalogun T I, pagine Këngët kishtare këndoheshinTranskriptimi nga besimtar i strofëëstt ënkëëngkishatës të Ringjalljes tona, madje të Jezu a lbanezëtKrishtit ne kodinqë emigruan Ambrosian, në Itali, kur u vendosen në Evangelica in lingua albanese del secolo rumanishtja dokumentohet e shkruar në Matteo e përktheu me qellim që kur ta trojet e reja, i ruajtën traditat,Transkriptimi besimin katolik dhesipas i ortodoks,strofës Giovanni Schirò madjtë Juniorkëngëse në (1959)shumë. të komuna, Ringjalljes banorët flasin gjuhën e të parëve 147. [Codex]147.133 [Codex] (B. 112 133sup. (B. olim 112 T sup.360) ,olim madje T 360)i thekson, madje se i kythekson tekst ësesht kyë shtesë.tekst ë shtKëëtështesë.zbulim K Atëtë Gassisizbulim iaAt tregoi Gassisi ia tregoi ne dialektin arbërisht. Në vitin 1866, gjatë një vizite në komunën Roccaforzata në Provincën e Taranto në Pulia, një XIV. Grottoferrata 1930). vitin 1521; letonishtia me një katekizëm këndonin në kishë, ta shqiptonin në gjuhën historian takoi njëK ëarbëreshengët kishtaretë ktëë ndoheshin Jezumoshuar Krishtitngaortodokse besimtarët n,ënekishate cila kodin tona këndonte, madje Ambrosian,sipas albanezët këngëq ënëemigruan gjuhën në Italishqipe, kur u, vendosenmes tyre në dhe këngë Mitat FrashëMitatrit, i ciliFrash e bëriërit, lajmi cili publik.e bëri lajmAt Gassisi publik. vdiqAt Gassisi ne vitin vdiq 1923 ne dhevitin studimi 1923 dhe i tij studimi humbi, ipor tij humbiu ruajt, porriprodhimi u ruajt riprodhimi kishtare. Ajo i deklaroitrojet e reja, hi itorianitruajtën traditat, italian, besimin se k katolikëto k ëdheng ëortodoks,i kemi madjsjelle nëë ngashumë vendlindja komuna, banorët dhe flasinprej gjuhën400 vitesh e të parëve i këndojmë në Në katalogun e Bibliotekes është të vitit 1585; lituanishtja në vitin 1545 shqipe dhe të kuptohej nga besimtarët. kishë, në festa dhene dialektin kremtime arbërisht familjare. Në vitinGiovanni ose1866, kolektive. gjatë një SchiròviziteNjera në komunënprej Junior tyre Ro ishteccafor (1959). zkëngaata në Provinc e Shenën eLazarit, Taranto ntëë Puliacilën, një pasi e dëgjoi historian takoi një arbëreshe të moshuar ortodokse, e cila këndonte këngë në gjuhën shqipe, mes tyre dhe këngë disa herë, historiani e transkriptoi dhe e botoi. (Primaldo Coco: Faggiano - Primo casale albanese nel Tarentino, Stab. fotografik i tekstitfotografi. (Nilok i tekstit Borgia.shkruar:. (Nilo Pericope Chartac. Borgia. Evangelicacm Pericope23,3 -15,3… inEvangelica secol.lingua me albanese përkthimin in lingua del nga albanese secololatinishtja XIV. të del një secolohimni; Grottoferrata XIV.Është Grottoferrata 1930).tekst i shkurtër, 1930). por me rëndësi kishtare. Ajo i deklaroi hitorianit italian, se këto këngë i kemi sjellë nga vendlindja dhe prej 400 vitesh i këndojmë në Tipografico Pappacena,kishë, në fest Taranto,a dhe kremtime 1929 familjare). ose kolektive. Njera prej tyre ishte kënga e Shen Lazarit, të cilën pasi e dëgjoi Teksti në arberishtdisa herë, i historianikëngës tee transkriptoi KëngëtShen Lazarit dhe e: botoi. (Primaldokishtare Coco: Faggiano - Primokëndoheshin casale albanese nel Tarentino , Stab. të madhe në historinë e gjuhës dhe “O Zoti,Tipografico madhe ZotiPappacena, Taranto, 1929).

kulturës arbërore. Se ka dekaTekst Lazarinii në arberishtnga i këngësbesimtarët te Shen Lazarit: në kishat tona, madje Teksti me germa greke dhe transkriptimi ne shqip nga Nilo Borxhia “O Zoti, madhe Zoti Teksti me germa greke dhe transkriptimi ne shqip nga NiloE Zoti Bor xhnenjaia gjender Teksti me germa greke dhe transkriptimiVemmi Eklishi Se kaalbanezët deka Lazarini që emigruan në Itali, kur Nga analiza e tekstit, Nilo Borgia E Zoti nenja gjender ne shqip nga Nilo Borxhia E shohu LazariniVemmiu Eklishi vendosen në trojet e reja, i ruajtën thekson: “Ky dorëshkrimi i çmuar i përket E thirti LazariEn shohungridu Lazarini E Lazari ngridiE thirti uperbissitraditat, Lazarin ngridu besimin katolik dhe ortodoks, fillimit të shekullit XIV. Nuk e njohim neng pavi, nengE Lazari favi ngridineng uperbissikeshi. Transkriptimi në shqipenneng emadje pavi, sotme: neng favi nëneng keshi.shumë komuna, banorët flasin prejardhjen, por me siguri duhet të jetë O Zot, Transkriptimii madhi Zot në shqipen e sotme: O Zot, i madhi Zot Ka vdekur Lazari shkruar në ndonjë qytet të Shqipërisë Ka vdekurgjuhën Lazari e të parëve ne dialektin arbërisht. E Zot aty u gjendeE Zot aty u gjende së mesme, ku gjuha greke nuk ishte Shkove në KishShkoë Nëve në Kish vitinë 1866, gjatë një vizite në komunën Të shohish LazarinTë shohish Lazarin aq e përdorur sa në Epirin e poshtëm. E thirre LazarE ngrihuthiRoccaforzatarre Lazar ngrihu në Provincën e Taranto në Dhe Lazari u Dhengrijt Pulia,Lazari në ugjunj ngrijt ë nnjëë gjunj ë historian takoi një arbëreshe Shkrimi ështe i realizuar në greqishten Nuk shihte, nukNuk fliste,shihte, nuk nuk fliste,qeshte nuk. qeshte. popullore, pa i dhënë rëndësi thekseve, Transkriptimi ne shqip i tekstit i realizuar nga Giovanni Schirò Junior. të moshuar ortodokse, e cila këndonte Transkriptimi në shqip i shkrimit, fillimisht u bë me nxitim dhe pa kujdes. Paleografët nuk i kushtuan vemendje këngë në gjuhën shqipe,4 mes tyre dhe pra teksti në shqip është shkruar me respektimit të normave filologjik, që sugjerojnë kujdes maksimal në respektimin e interpretimit të dorëshkrimeve të tipit 4 scripta continua si është shkruar teksti i Perikopea, andaj dhe glotologët u keqinformuan për përmbajtjen e tekstit. Për këngë kishtare. Ajo i deklaroi hitorianit grafemat greke, ashtu si shqiptohet. Prifti të Transkriptimishmangur gabimet dhe interpretimet jone të sakta shqiptë më parëshme i , Nilotekstit Borxhia dhe ipas realizuartij Giuseppe Schirò Junior e rilexuan tekstinTranskriptimi dhe i ndanë fjal ënet njera shqip nga tjetra i tekstit, kësisoj i çdorealizuar shprehje grafikenga Giovanni në shkrimin meSchirò germa Juniorgreke, i dha. italian, se këto këngë i kemi sjellë nga apo murgu, ka përdorur alfabetin grek kuptimin shqip, dukenga shtuar në kllapaGiovanni germat shtesë të alfabetit Schirò shqip, për të cilatJunior. mungonte tingulli përkatës në gjuhën greke dhe që skriba arbëror nuk mund t’i shprehte në këtë dorëshkrim. pa shenja diakritike, ka përdorur shpeshTranskriptimi nNiloë shqipBorxhia idhe shkrimit, Schirò konstat fillimishtuan se prifti , uapo b murguë meq ënxitime ka përkthyer dhe kpaëte paragrafkujdes., nuk Paleograf i ka qëndruarë besnikt nuk i kushtuanvendlindja vemendje dhe prej 400 vitesh i këndojmë respektimit të normaveversionit tëfilologjikUngjillit të,Matteo,që sugjerojn por ka bëërë kujdespërkthim maksimaltë lirë, madje nëëndonjërespektiminpjesë i kap eë rceninterpretimit disa fjalë, ose tië dorëshkrimeve të tipit germën “η”, andaj shqiptimi i përkonscripta continua modifiksi ështëon, andajTranskriptimishkrua ndyshrontekstime Ungjijt i Perikope e tjerë. Kështu a, p.shandajnë vizit ëdhen eshqipprift glotologërinjëve dhe ë tt ëuiFarisejve keqshkrimit,informuan te Ponco Pilati, p prefektiër p ë rmbajtjennë kishë,e tekstit. Pë rnë festa dhe kremtime familjare bukur gjuhës shqipe. Nga riprodhimitë shmangur gabimeifillimisht Xhiudea,t dhe e vendos inte pakrpr ae timetshumu ë bën ëjotë njejtt ë mesaktaën orë, kur tënxitim Xhiusepemë parëshme Arimatea dheshkon, Nilo te Pilati Borxhiapa për t ë kkujdes.ë rkuardhe lejenpas e varrimittij G iuseppe oseSchirò kolektive. Junior e Njera prej tyre ishte kënga rilexuan tekstin dhe i ndanë fjalët njera nga tjetra, kësisoj3 çdo shprehje grafike në shkrimin me germa greke, i dha grafik i tekstit, rezulton se është njëkuptimin kodshqip , duke Paleografët shtuar në kllapa germatnuk shtes ëi të alfabetitkushtuan shqip, pë r tëvemendjecilat mungonte tingulli peë rkatShenës në gjuh Lazarit,ën të cilën pasi e dëgjoi disa At Sofronio Gassisi Murgu Nilo Borgia (Borshi) muzikor, që mbështet sugjerimin greketonë, dhe q ë skribarespektimit arbëror nuk mund t’i shprehtetë normave në këtë dorëshkrim filologjik,. që herë, historiani e transkriptoi dhe e botoi. Nilo Borxhia dhe Schirò konstatuan se prifti, apo murgu që e ka përkthyer këte paragraf, nuk i ka qëndruar besnik At Sofronio Gassisi(1873 - 1923) Murgu Nilo(1870 Borgia – 1942) (Borshi) se gjatë meshës, kleriku do ta shqiptonteversionit t ë Ungjillitsugjerojnë të Matteo, por kujdeska bërë p ëmaksimalrkthim të lirë, madje në respektiminnë ndonjë pjesë i kap ërcen( Primaldodisa fjalë, ose i Coco: Faggiano - Primo casale (1873 - 1923) (1870 – 1942) modifikon, andaj ndyshon me Ungjijt e tjerë. Kështu p.sh vizitën e priftërinjëve dhe të Farisejve te Poncoalbanese Pilati, prefekti nel Tarentino, Stab. Tipografico At Sofronio Gassisi Murgu Nilo Borgia (Borshi)Perikopenë në gjuhën albaneze dhei Xhiudea, se e vendose pakinterpretimit a shumë në të njejtën or ë, kurtë Xhiusepedorëshkrimeve Arimatea shkon te Pilati pëtër të kërkuar lejen e varrimit XIV: f. 63 item frustum, continet verso, ex finlandishtja e shkruar për herë të parë muzika e Ungjillit nuk bazohet në numërin tipit scripta continua si është shkruar Pappacena, Taranto, 1929). alio libro, (1873fragmentum - 1923) quod inscribitur – në shekullin XVI; sllovakishtja (1870 ne – vitin1942) e rrokjeve dhe fjalëve, por në shqiptimin teksti i Perikopea, andaj3 dhe glotologët Teksti në arberisht i këngës te Shen Në katalogun e Bibliotekes është shkruar: Chartac. cm 23,3 -15,3… secol. XIV: f. 63 item frustum, continet verso, ex εύαγγέλιον άρβανείτιχον (sic) τής μεγάλης 1636, etj. Sipas dorëshkrimeve antike, e saktë të fjalëve. (Nilo Borgia. Pericope u keqinformuan për përmbajtjen e Lazarit: alio libro, fragmentumNë katalogun quod παραοχeinscribitur Bibliotekes (εν) ής –σοφία ëεύαγγέλιονsht όρϑήë shkruar:, etc; “recto”άρβανείτιχον Chartac. nga shekulli cm(sic)23,3 IX τής -dhe15,3…μεγάλης në vazhdim,secol.παραοχ XIV: në f.(Evangelicaεν 63) ήςitemσοφία in frustum, linguaόρ albaneseϑ ήc,ontinet etc; del secolo verso, tekstit.ex Për të shmangur gabimet dhe “O Zoti, madhe Zoti “recto” autem notas musicas.autem Ë notassht ëmusicas.fragment Është fragment teksti, teksti, nd ërsameshën në solemnefaqen tëe Pashkes, pasme Perikopea janë shëXIV.nuar Grottoferrata notat e 1930). muzik ës. interpretimet jo të sakta të më parëshme, Se ka deka Lazarini Dorëshkrimi alioështë libro, në greqisht fragmentumndërsa (Catalogus në quodfaqen e Codicuspasmeinscribitur janë shënuarGrecorum – εύαγγέλιον notat Bibliothecaee Ungjillit άρβανείτιχον të Shen Ambrosianae Gjonit,(sic) këndohej τήςMediolaniμεγάλης në Siπαραοχ MCMVI kuptohet,( ενkodi. Volume) ήςku eshteσοφία 1.shkrimi όρ ϑneή , etc;Nilo Borxhia dhe pas tij Giuseppe Schirò E Zoti nenja gjender e muzikës. Dorëshkrimi është në greqisht gjuhën greke nga Patriarku, ndërsa Digesserunt “recto”Aemidius autem Martini notas Et Dominicus musicas. ËBassi.shtë Milano.fragment Febbraio teksti, nd1906ërsa), pornë faqenasnjë studiuese pasmegreqishtnuk jan eië Perikopeakishshënuaridentifikuar ne gjuhennotat shqipe,e muzik e Juniorës. e rilexuan tekstin dhe i ndanë fjalët Vemmi Eklishi Dorëshkrimi është(Catalogus në greqisht Codicus (Catalogus Grecorum Bibliothecae Codicus arçidiakonoGrecorum e vazhdonteBibliothecae në gjuhen Ambrosianae latine. kane sjelleMediolani ne Milano MCMVIarberit qe emigruan,. Volume njera 1. nga tjetra, kësisoj çdo shprehje E shohu Lazarini se një fragment shkrimi me germaAmbrosianae greke Mediolani ishte n ëMCMVI.gjuhë Volumen shqipe. (Dimitrewskij. A. Opisanie Liturgjistseskij te detyruar nga reprazljet dhe persekuti- grafike në shkrimin me germa greke, i E thirti Lazarin ngridu Zbulimi i DigesseruntPerokopesë Aemidiusnë gjuhen1. Digesserunt Martinishqipe Aemidius iEt Ungjillit Dominicus Martini Ettë DomiShen Bassi.- Matteeo,Rukopise. Milano. Tome i shkruarFebbraio I, TYΠIKA me 1906. Kievgerma ),1901). por greke asnjëmet, ie dedikohet studiueshordhive osmane.nuk arbëreshit e Kurkish erdhenidentifikuar ne dha kuptimin shqip, duke shtuar në kllapa E Lazari ngridi uperbissi At Sofronio Gassisi,se një fragment i lindur shkriminnicusë komun Bassi. me Milano.ë ngerma Contessa Febbraio greke Entellina,1906), ishte por në gjuh eNënjohur ëKonstantinopoj,n shqipe.dhe me emrinnë Antiokia, Kud essinë - Itali,Kudh arberitësi, pra moren vendbanim meshare, kodike, germat shtesë të alfabetit shqip, për të neng pavi, neng favi neng keshi. arbëresh me origjineZbulimi ng ia PerokopesKudhesiasnjë studiues ië Provincesnë nukgjuhen e kish identifikuar seshqipeHimare i se Ungjillit njës. AtAleksandri Gassisi të Shen dhe ishte Matteeo, në Romë, Këshilltar liturgjia i shkruar kryheji Kongregacionit me ikona germa dhe grekeçdo tëpasuri ,Kishavei dedikohettjeter materiale të arbëreshit dhe cilat mungonte tingulli përkatës në gjuhën Transkriptimi në shqipen e sotme: fragment shkrimi me germa greke ishte në në gjuhën greke, ndërsa ne Egjypt, ne Siri, shpirterore, qe munden ta ruanin nga as- greke dhe që skriba arbëror nuk mund t’i O Zot, i madhi Zot Lindjes dhe ngaAt Sofronio viti 1920 Gassisi, priorigjuhën i iAbacisë shqipe.lindur n ëtëkomun Grottaferrata,ën Contessa porne kryenteEntellina, Mesopotami dhe e ritet njohurdetyrat liturgjikedhe e bibliotekaritkryheshin me emrin gjesimi Kud dhe prejessi të barbareve arkivistit.- Kudh turqe.ësi, Ishte pra vendbanimshprehte në këtë dorëshkrim. Ka vdekur Lazari njohësi më kompetentarbëresh me i greqishtes origjineZbulimi ng sëa vjeter Kudhesii Perokopesë, me i kontributProvinces në gjuhen t ëse madhnëHimare gjuhën ne sstudimete. vendeveAt Gassisi tëe tyre.tradit ishte Shërbesatës Këshilltarmanasti rialeTeksti i Kongregacionit t ënukAbacis i perkonë dhe besnikërisht tëtë Kishave të Nilo Borxhia dhe Schirò konstatuan E Zot aty u gjende dorëshkrimeveLindjes të lashta dhe nënga greqishten vitishqipe 1920 i Ungjillit epriori vjetër tëi .AbacisëShen Matteeo, të Grottaferrata, i dhe litugjia pordy gjyhësore, kryente praktikoheshin dhe detyrat eorigjinalit bibliotekarit të Ungjillit dhe te të Shen arkivistit. Matteo, Ishtese prifti, apo murgu që e ka përkthyer Shkove në Kishë Pas deshmise ne arkivenshkruare Raguzes me germate greke,shekullit i dedikohet XIII perdhe gjuhennë kishën katolike,shqipe pasi(Thallòczy, kishte klerikë Jireček,madje ndonjë Šufflay, fjalë, apo Acta pjesë etfraze nuk këte paragraf, nuk i ka qëndruar besnik Të shohish Lazarin njohësi më kompetentarbëreshit i greqishtes At Sofronio sëGassisi, vjeter i lindur, me kontributmadje dhe t ëshenjtorëmadh neqë nukstudimet e njihnin e traditës manastiriale të Abacisë dhe të E thirre Lazar ngrihu Diplomata Res Albaniae, mediae aetatis illustrantia. Vol I Annos 344 – 1343. Vindebone 1913),gjenden ekzistenca në tekstin e origjnalshkrimeve grek. Ky tekst versionit të Ungjillit të Matteo, por ka bërë dorëshkrimeve tënë lashta komunën në Contessagreqishten Entellina, e vjetër e njohur. gjuhën greke, kështu Shen Antonio nuk e ka disa veçori linguistike, që i shkojnë për përkthim të lirë, madje në ndonjë pjesë i Dhe Lazari u ngrijt në gjunjë në gjuhën albanezePas deshmisenë shekullindhe ne meXIVarkive emrin dën shmohetKudessie Raguzes - Kudhësi,nga teGulli prashekullit elmusnjihte greqishtenAdae,XIII per Ipeshk dhe gjuhen kurë viu takua i shqipeTivarit, me dy (Thallòczy, i shtatcili gjuhësnë “Direc shqipe Jireček, tëtorium asaj Šufflay,kohe. ad Acta kapërcen et disa fjalë, ose i modifikon, andaj Nuk shihte, nuk fliste, nuk qeshte. passagium faciendum” në pseudo Brocardo thekson: “Licet Albanenses aliam omnino linguam a latina habeant et Diplomata Res Albaniae, mediae aetatis illustrantia. Vol I Annos 344 – 1343. Vindebone 1913), ekzistenca e shkrimeve diversam, tanem litteram latinam habent in uso et in omnibus suis libris”. (lib. I, parte VIII, anno 1322). Nga kjo dëshmi e vitin 1322ë gjuh qartën ëalbanezesohet se albaneznë shekullinët flisnin XIV gjuh dëshmohetën e tyre nga, që Gulliishte elmuse ndrys Adae,hme ngaIpeshk e tëëvitjer ië Tivarit,ve dhe sei cilikishin në librat“Direc torium ad e tyre të shkruarapassagium në gjuh faciendum”ën albaneze n meë pseudo germa latine.Brocardo thekson: “Licet Albanenses aliam omnino linguam a latina habeant et diversam, tanem litteram latinam habent in uso1 et in omnibus suis libris”. (lib. I, parte VIII, anno 1322). Nga kjo dëshmi e viti 1322 qartësohet se albanezët flisnin gjuhën e tyre, që ishte e ndryshme nga e të tjerëve dhe se kishin librat e tyre të shkruara në gjuhën albaneze me germa latine. 1

Anno 18 n.4 Settembre 2020 pagina 6 Storia

UNO SGUARDO VER SO GLI ABISSI DELLA STORIA di Giuseppe Chimisso - Bologna Con il presente scritto non si ha la pretesa di dimostrare particolari tesi, ma si vogliono porre solo alcuni interrogativi, instillare il positivo Il gatto nero, Talete e l’eurocentrismo tarlo del dubbio e cominciare ad illuminare alcune tessere di un più grande e composito mosaico che ricomposto, potrebbe chiarire lo svilup- a moltissime generazioni, certamente da molto prima dell’alba po ancora celato della storia del passato, quindi maggior consapevolezza del rinascimento italiano, gli studenti hanno appreso che il popo- delle nostre radici che affiorano nella vita quotidiana. Solo accenni che Dlo Romano con il suo impero, traendo linfa culturale dall’Ellade, rappresentano uno stimolo alla riflessione dei lettori e un invito ad im- è stato il più grande del mondo. Da questo assunto nasce il disinter- pegnarsi in questa ricerca storica per poter riscrivere la storia un po’ più esse per gli altri popoli dell’antichità considerati barbari o inferiori. E’ aderente alla realtà. stata così cancellata dalla memoria collettiva l’apporto fondamentale dei Per parafrasare uno scritto di Erodoto sui greci i quali “saltavano attorno popoli, culture e civiltà che per millenni hanno caratterizzato la storia all’Egeo come le rane attorno ad uno stagno”, lo stesso potrebbe dirsi degli dell’uomo nel vicino oriente, dal Tigri/Eufrate per passare attraverso Orientali (Tirreni, Pelasgi, Fenici, Filistei, Liburni, Cario-Cananiti) che si l’Anatolia centrale all’odierna Palestina e giungere al Nilo. Culture svi- Codice di Hammurabi muovevano attorno al Mediterraneo molti secoli prima in una diaspora infini- luppate in tutti i campi dello scibile umano del tempo, che vanno dagli ta; non a caso, è sempre Erodoto che parla:’ i Tirreni, così chiamati dall’eroe

Egizi ai Tirreni, dai Fenici ai Cario - Cananiti, dagli Assiri ai Sumeri e Codice di Hammurabi eponimo che li aveva guidati nella penisola’, non sarebbero altro che gli prima ancora, per scendere negli abissi della storia, agli Ittiti ed Hak- Codice di Hammurabi Etruschi e fu quindi detto Tirreno il mare che dominarono per secoli con kadi, culture che hanno arricchito la storia del genere umano ed hanno le loro navi dalla prua in bronzo (talassocrazia etrusca). Stessa cosa dicasi portato la civilizzazione nell’Egeo (Fenici), nella penisola Balcanica per il Mare Adriatico che prese il nome dal porto Pelasgo-Tirreno di Adria, (Pelasgi), Italica (Pelasgi ed Etruschi) ed Iberica (Fenici e Punici) ed ol- fiorente cittadina etrusca, poi Siracusana, Romana, etc.; come pure dicasi tre, in poche parole in occidente: nell’ERB, nelle allora “terre del buio”. del Mar Jonio, che deriva dal proto-illirico ‘Jonë’, che in albanese moderno Quando un gatto nero ci attraversa la strada e cambiamo direzione o significa ancora oggi nostro, quindi ‘Deti Jonë’ (Mare Nostro), lo stesso nome pensiamo di farlo, quando chiediamo, come unità di misura, una dozzina che successivamente diedero i Romani al Mediterraneo ‘Mare Nostrum’. I di uova o guardiamo il quadrante dell’orologio diviso in dodici parti Pelasgi, connessi e confusi dagli storiografi successivi, con i Tirreni, mol- (noi che seguiamo il sistema decimale di origine semitico), certo non ci tissimi secoli prima del 1000 a.C. riuscirono ad imporre il loro substrato rendiamo conto che ci rifacciamo ad elementi degli antichi babilonesi, culturale e linguistico per tutta l’allora Grecia, l’Italia e la penisola Iberica, elementi che ci giungono, riflessi prismaticamente, attraverso le culture per non parlare delle coste della Libia (così si chiamava l’Africa), insomma successive che nel tempo sono giunte sino a noi trascinando anche bran- in tutta l’area mediterranea, substrato che nel tempo ha acquisito trasfusioni delli appartenenti ad un humus culturale antichissimo; oggi possiamo linguistico-culturali diverse, anche se la storia è stata ricostruita con date affermare che anche i saperi dell’antica Babilonia, erano convinzioni ed affermazioni che provenivano da quei Greci che non conoscevano nulla ereditate che affondavano le loro radici nella cultura dei civilissimi Sum- sapienza egizia, per non dimenticare i rampolli Romani che studiavano del loro passato, e questo lo riporta Tucidide il quale afferma che i Greci eri, i quali avevano sviluppato una logica giuridica moderna (Codice di nelle scuole etrusche, e così si potrebbe continuare per pagine e pagine conoscevano a mala pena il loro presente, figurarsi dei secoli bui del loro Hammurabi che infirma quello di Giustiniano e del successivo di Napo- , ma mi interessa solo accennare seppur brevemente che la storia attuale Medio Evo e le epoche antecedenti a questo e che non volevano sapere ni- leone) e coltivavano una scienza avanzata che purtroppo era mescolata è purtroppo analizzata da secoli attraverso la lente deformante di una ente dei ‘barbari’ (stranieri) che li avevano civilizzati, portando arti, mestieri, alla nefasta superstizione che è giunta fino a noi. concezione ideologica. la filosofia, divinità (ZEUS PELASGICO), l’alfabeto (LETTERE CADMEE) Sapere che gli Egizi, i Fenici ed i Tirreno -Tirii molto prima del Ancora oggi per fare un esempio, l’immagine che l’Europa continua e che avevano costruito mura ciclopiche ossia le ‘mura pelasgiche’. Non è 1.000 a.C., dotati di ampio retaggio culturale sono stati i primi scienziati a dare di sé ai propri cittadini e studenti è rappresentata dalle distorte significativo, come afferma Pausania, che gli Ateniesi si rivolgevano per i dell’antichità, sono stati tra i più grandi metallurghi, enotri, agricoltori, carte geografiche non fedeli alla realtà presenti nelle scuole: si continua- loro oracoli a Dodona pelasgica, ove sono state trovate tavolette plumbee artisti, eccelsi marinai e legislatori, che la pittura, la scultura, il diritto, no a stampare carte geografiche utilizzando le proiezioni di Gerhard Kre- simili a quelle trovate in Lazio? Non furono forse i fenici che portarono a la filosofia, le scienze, come pure le più modeste attività artigiane sono mer (1512-1594) detto il Mercatore che riduce la dimensione delle terre Dodona le due colombe (Pelaiades) che parlavano “barbaro” e che simbo- state insegnate ai Greci dai popoli del vicino Oriente ove le arti avevano man mano che si allontanano dall’Europa. E’ una visione di cinquecento leggiavano le profetesse fenicie conosciute in Mesopotamia e che Strabone avuto uno sviluppo senza paragone, sapere ciò, è sapere che i Greci sono anni fa ancora in uso oggi e figlia della concezione eurocentrica di cui so- considerava come GRAiai-anziane sagge? Cosa dire poi degli innumerevoli i continuatori, non i creatori della civiltà, come è stata invece la diffusa pra. Per dirla con le parole reperti archeologici ove iscrizioni nell’antico pelasgico-etrusco (iscrizioni da ed errata convinzione nei secoli, maturata e per ignoranza e per deter- di Lilian Thuram:“ l’Europa destra a sinistra, generalmente senza vocali e spazi fra i termini, a volte in minazioni ‘ad usum Delphini’. Sino al secolo scorso, intere generazioni ha dominato il mondo e la forma bustrofelica) disseminati dall’Egeo (nota ai più la stele di Lemno) alla sono cresciute nella convinzione che l’origine di tutte le arti fosse da proiezione di Mercatore era penisola Iberica che non sono interpretabili con l’antico greco (anche quelle riportare all’antica Grecia, quando questa civiltà ha tratto la sua forza strumento di questa domi- più recenti che presentano trascrizioni fonetica espresse con lettere greche) vitale dai Lidi, dai Fenici, dai Pelasgi, da Creta e non ultimi, dagli an- nazione: siamo più potenti e tanto meno con il latino, ma acquisiscono, a parte alcuni neologismi tichi Egizi, da altre culture apportatrici di conoscenze ereditate; in poche quindi siamo più grandi; il locali, un plausibile significato se tradotte con l’albanese moderno, l’unica parole la funzione essenziale dei Greci è stata quella di parziali trasmet- fatto che questo artificio non lingua antica balcanica ancora viva, alla base della quale rivive la lingua titori dell’antica sapienza, la “prisca sapientia”. Si è imposta nel tempo sia ancora stato abbando- pelasgo-illirica? Chi ha mai imparato a scuola che i grandi navigatori fenici una concezione di quelle che non esiterei a definire di imperialismo nato la dice lunga su quanto furono i primi ad effettuare il periplo del continente africano (Libia), che gli culturale nella rappresentazione della storia, concezione che ha fatto sia forte il retaggio culturale Egizi tentarono la stessa impresa tre secoli dopo, ma non ci riuscirono? E dell’eurocentrismo un tratto fondamentale non solo dell’analisi storica che ostacola l’uguaglianza. se fossero stati invece i Greci (che non conoscevano le distanze fra le loro tout court, ma e purtroppo, dello sviluppo della storia e degli accadimenti L’Europa continua a mentire isole), a compiere tale circumnavigazione, quali e quanti squillar di trombe del mondo per i secoli a venire. Nel XVIII e nel XIX secolo si è for- sulle proprie reali dimensio- avremmo sentito in ogni ordine e grado delle nostre scuole per onorare la mato prima ed imposto poi, un modello ariano della storia del mediter- ni per mantenere visibile una mirabile impresa? raneo che è andato a soppiantare il modello interpretativo antico. Questa supremazia che non ha più”. Bibliografia: nuova concezione rappresentante l’estremizzazione dell’eurocentrismo, Con la crisi dell’eurocentrismo è giunto Pelasgi, Fenici, Etruschi e la civiltà orientale di Roma: ridimensionamento di che solo nella seconda metà del xx° secolo è entrata in crisi, ha ideo- quella Greca. Irnerio Gnudi – S.A.T.E. 1981; logicamente legittimato i paesi europei a colonizzare interi continenti (*). finalmente il momento di Martin Bernal – Atena Nera – Le radici afroasiatiche della civiltà classica - Il Questa concezione culturale dominante da secoli ha prodotto intere bib- cominciare ad analizzare la Saggiatore; storia ed i fatti storici senza La Civiltà Etrusca – Werner Keller – Garzanti; lioteche ed interi stuoli di studiosi e specialisti sono rimasti anchilosati Civiltà Sepolte – C.W. Ceram – Einaudi; al “miracolo greco” basandosi solo su affermazioni di alcuni storici e paraocchi e senza pretestuosi “ipse dixit”. E l’ora di cominciare a per- correre vie ‘nuove’ ed inesplorate, quindi perigliose ed impervie, della Il libro delle rupi – C.W. Ceram – Einaudi; letterati, soprassedendo alle stitiche ammissioni ed alle volontarie omis- Talete Gli Illiri: tra identità ed integrazione – John Wilkers – E.C.I.G.; sioni di questi ultimi, quando invece centinaia e centinaia di testimo- ricerca storica, per fare nuova luce su popoli, culture e civiltà che sino ad Il mondo di Cartagine – Gilbert Picard – Ed. Martello; Gli Assiri – André Parrot – BUR Arte; nianze letterarie e prove archeologiche a non finire, mostrano come i ora sono state tenute volutamente ai margini e che tanto hanno da dirci. L’archeologia ci insegna che le pietre parlano, ma anche le parole, le Gli Etruschi – R. Staccioli – Newton & Compton Ed.; popoli orientali (i Thyrrhenoi) i Fenici, Pelasgi, Etruschi, Carii e poi i Il mondo Miceneo – John Chadwick – Oscar Mondadori Cartaginesi, senza dimenticare la civiltà Egizia, hanno civilizzato tutto l’ UNOlingue, SGUARDO sono pietre, perchéVERSO come GLI queste ABISSI hanno DELLA lo stesso STORIA valore. occidente sino all’Atlantico. Stessa cosa dicasi per l’Italia ove si crede e Il gatto nero, Talete e l’eurocentrismo si continua a scrivere ancora oggi che la vera storia e la civiltà comincia con la fondazione di Roma, con l’arrivo dei greci e non quattro-cinque di NjëGiuseppe panoramëChimisso - Bologna e shkurtër e lidhje kulturore midis Ilirisë dhe Italisë secoli prima con l’arrivo dei civilissimi popoli orientali: i Pelasgo-Tirreni, Da moltissime generazioni, certamente da molto prima dell’alba del rinascimento italiano, gli noti come Etruschi (i Ras-enna); lo stesso Aristotele scriveva dei Tirreni (vijon nga faqja 2) Ilire. IIe colloque des Etudes Illyriennes, Tiranë, 20-23. XI. 1985), f. 43-55). studenti hanno appreso che il popolo Romano con il suo impero, traendo linfa culturalePeriudha dall’Ellade, e hekurit shënon dhe shfaqjen më masive të objekteve të impor- in Italia “avanti nelle leggi”, come pure Antioco, prima Esiodo e poi Vir- è stato il piùMarrëdhëniet grande del mondo midis. Da dy questo brigjeve assunto të nasceAdriatikut il disinteresse pertuara gli nga altri Gadishulli popoli Italik, ku përmendim armë e zbukurime të ndryshme prej gilio, solo così si può capire Catone quando parlava della ”nobilissima dell’antichità consideratipërmes barbari kuluareso inferiori. materialeE’ stata così cancellata dalla memoriabronzi zbuluar collettiva thuajse në nga të gjitha territoret e Shqipërisë së Ulët Bregde- origine fenicia dell’Italia”. Infine la favola di Varrone della fondazione di l’apporto fondamentale dei popoli, culture e civiltà che per millenni hanno caratterizzatotare. Ndër objektet la storia më interesante me origjinë italike, dëshmi e raporteve inten- Roma nel 750°a.C. (Romolo e Remo) è andata in crisi da molto tempo, sive tregtare e kulturore midis dy rajoneve tona, përbën sëpata e bronzit e tipit dell’uomoMarrëdhëniet nel vicino midis oriente, dy brigjeve dal Tigri/Eufrate të Adriatikut per gjatë passare periudhave attraverso të ndryshme l’Anatolia centrale all’odierna da quando chiari reperti e non solo, la fanno risalire ad altri tempi. Altri «ad occhio» e gjetur në depon e Torovicës së bashku me 91 copë sëpata të vogla Palestinahistorike ekanë giungere qenë eal vazhdojnë Nilo. Culture të jenë sviluppate objekt i kërkimevein tutti i campi e studimeve dello scibile të spe -umano del tempo, che brevi ma necessari accenni riguardo l’influenza di questa concezione cialistëve të fushave të caktuara. Autorë të shumtë kanë sjellë të dhëna nga më të ashtuquajtura të tipit kelt dhe me 31 sëpata të tipit shqiptaro-dalmat. (F. vanno dagli Egizi ai Tirreni, dai Fenici ai Cario - Cananiti, dagli Assiri ai Sumeri e prima ancora, per nel fatto che si continua ad insegnare agli studenti che la vera filosofia të ndryshmet, të cilat kanë ndihmuar për të përcaktuar më qartë këto lidhje Prendi, Një depo sëpatash nga Torovica e Lezhës / Un dépôt de haches préhisto- scendere negli abissi della storia, agli Ittiti ed Hakkadi, culture che hanno arricchito la storia del inizia in Grecia con Talete, quando lo stesso Talete è fenicio d’origine e kulturore e materiale. Deri në studimet e deritanishme, si dëshmi më e hershme riques à Torovicë de Lezhë, Iliria,vol. 14 nr. 2, 1984. f. 19-45.) per formazione culturale; quando si fanno sparire dalla didattica tutte le generee marrëdhënieve umano ed midis hanno dy portatobrigjeve të la Adriatikut, civilizzazione është nell’Egeo një kamë (Fenici)e bronzit, nellatë penisolaDisa ngaBalcanica shembujt më domethënës të këtyre të fundit, dhe si ilustrim i (Pelasgi)mesëm,, gjeturItalica në (Pelasgi gërmimet ed arkeologjike Etruschi) ed në Ibericatumën e( FeniciVajzës enë Punici) Vlorë. (Përed oltreme , inepokës poche së paroleBronzit tëin Vonë, ndodhen të ekspozuar në stendat e Muzeut Historik fonti e le prove della presenza nel tempo, in Fenicia, di correnti di pen- Kombëtar. siero filosofico che si rifacevano a pensatori quali: il grande Ferecide, occidente:tepër mbi nell’ERB, këto marrëdhënie, nelle allora shiko: “terre M. del Korkuti, buio”. Marrëdhëniet midis dy brig- jeve të Adriatikut në epokën e bronzit dhe të hekurit /I rapporti fra le due coste Gjithashtu, në tumat e Patosit dhe të Dukatit, janë zbuluar disa fibula të Sanchoniathon, Cadmo di Mileto, Filone di Biblo, Biante, per non citare dell’adriatico meridionale nell’epoca del bronzo e del ferro, Iliria, vol. 15 nr. 1, tipit italik, të periudhës submikene dhe protogjeometrike. Në radhën e objek- il grande filosofo e scienziato Moco (Mo-q-so), considerato il vero padre 1985. f. 93-109). teve të importuara nga Italia e Jugut bën pjesë edhe një gjoksore bronzi në trajtë della filosofia atomistica, il caposcuola, i cui seguaci erano ancora seguiti Nisur nga forma dhe zbukurimi i fletës, megjithëse e ndryshme pasi i mu- rrote, e zbuluar në tumën e Hamallajt (Durrës). Ajo është e vetmja e këtij lloji e dal grande filosofo Pitagora, quest’ultimo definito da diversi autori e da ngon doreza metalike, ajo gjen analogji me kamat e tipit «Polada» të bronzit të zbuluar në territorin e vendit tonë, po që gjen analogji me objekte zbukurimi në Clemente Alessandrino “tuscus-tirrenico” e non, come viene spacciato hershëm të Italisë, dhe konsiderohet si prodhim vendas i bërë sipas modeleve trajtë disku të Italisë së Jugut. dalla storiografia ufficiale, dalle origini misteriose, proprio perché non të kamave italike. Një vlerë të pakrahasueshme në përcaktimin e këtyre raporteve, ka pady- lo si può definire greco; certo si denota una mancanza di orizzonte con- Në periudhën e bronzit të mesëm në Shqipëri shfaqen edhe objektet e para shim qeramika e pikturuar e stilit devollit e gjetur në Otranto dhe e përcaktuar të importuara nga Mikena, të dëshmuara nga objekte të tilla si shpata, thika, nga F. D’Andria si import ilir, dhe të cilën e daton jo më të herët se shek. oscitivo che non va al di là di certi campanilismi e presunzioni greche VIII p. Kr. Lidhur me problemin e raporteve midis dy brigjeve, vlen të vëmë nascenti dallo “chauvinismo” del tempo che spacciava per elleni nu- maja heshtash etj., këmbime të cilat do të vazhdojnë të thellohen me tepër gjatë periudhës së bronzit të vonë. në dukje disa përputhje gati të plota të formave kryesore të enëve që janë të merosi pensatori Tirreni. Ed ancora, perché non si riconosce il fatto Zbulimet e realizuara përtej Adriatikut, nga profesori i palodhur F. D’An- pranishme në kulturën devollite, dhe qeramikën e periudhës gjeometrike të che Tolomeo nella sua Geografia ha ampiamente scritto che partiva e si dria në vendbanime të bronzit të vonë në rajonin e Apulias, kanë kontribuar Italisë së Jugut. serviva degli studi di Marino di Tiro, grande pensatore fenicio? Per non mjaftueshëm në qartësimin e raporteve midis dy brigjeve në këtë periudhë të Në mbështetje të këtyre lidhjeve kulturore, një tregues i rëndësishëm është citare che Platone andò a studiare per ben dieci anni nelle scuole degli historisë sonë. (F. d’Andria, Nuovi dati sulle relazioni tra gli Illiri e le popo- edhe sfera e botës shpirtërore — shprehur nga riti i varrimit në tuma, që është egizi……. e come lui Isocrate scriveva che i grandi legislatori e filosofi lazioni dell’Italia Meridionale / Të dhëna të reja për lidhjet ndërmjet Ilirëve dhe karakteristikë për kulturën devollite dhe i përhapur edhe në territorin e Apulias, quali Licurgo, Solone e lo stesso Pitagora avevano portato in Grecia la popullatave të Italisë së Jugut, Iliria, vol. 16 nr. 1, 1986 (Kuvendi II i Studimeve kryesisht në tuma të kohës së vonë të bronzit, dhe fillimit të epokës së hekurit. pagina 7 Anno 18 n.4 Settembre 2020 Albanologia GJUHA SHQIPE - DËSHMI E SË VËRTETËS HISTORIKE Nga Fatbardha Demi –Zeusi, sipas Pitagorës shqiptohet «Zan». Mbas për « fiset idoeuropiane greke » apo «protogreke », Thrakës…». Edhe sot shqipëarët thonë « jemi farefis shumë kërkimesh, pohon Dr. Arif Mati, në studimin e për të cilat nuk dihet gjuha që kanë folur, besimi, » për një familje të zgjeruar. Atje lart në ato male, një ditë udhë prej këtu gjuhëve europiane, e madje të ashtu - quajtura «indo- ritet, mitet apo traditat e vëndit (të panjohur) të origji- Fabre d´Olivet: Histoire Filosophique du Genre (Shkodrës), njerëzit jetojnë siç kanë jetuar para europiane» (të vjetra dhe të reja),vetëm gjuha shqipe nës, të sjella me vete në « atdheun e ri ». Humain , vell.I, f. 306, shkruan: «Nga fragmenti i arrin ta bëj të kuptueshëm atë, nëpërmjet dialektit Bizancio thotë se popujt e Greqisë (e jugut të Manetonit, dimë se i famshmi Seti (dinastia XIX) nuk njëzet shekujsh, para se të dinte kush për grekët, geg të Shqipërisë : Zan, Zani që do të thotë - zë, zëri. Gadishullit Pellazgjik dhe Anatolisë -shën im) kanë ishte aspak me origjinë egjiptiane, pasi ai si mbret romakët apo sllavët. Atje lart ka qytete parahisto- E kjo përputhet plotësisht me vetë kultin e Zeusit qenë: jonët, aveadi, beotët, eololët, kaonët, lakonët nuk mbante titullin Faraon, por atë Larthe, pra rike, gjallërojnë legjenda, këngë e zakone që kurrë në tempullin e Dodonës (orakullit të përmëndur dhe kolonitë e tyre si pontiçi, bithini, trojanët, arja- titullin që mbanin mbretërit etruskë. Dimë se Setit i në të gjithë Lashtësinë parahelene dhe arkaike). nët, kariet, lyçi, panfili, çirenei etj. Homeri në Iliadë zuri vëndin i biri Ramseti (ose Ramsesi) II, ndoshta s´i ka dëgjuar kush. Të kujtojmë, se Pitagora rridhte nga një familje me i quan athinasit Jonë, së bashku me kolonitë e tyre, më i madhi i monarkëve që sunduan Egjiptin». Sipas Francesa Hardi origjinë tirrenase (Tirrenët ishin etni të afërta me ndërsa maqedonët dhe epirotët si fise Akeje. Zef Katapanos «Prej Hermi, dimë se Etruskët janë Pellazgët) dhe ka gjasa, që ai ta mbante akoma mënd Historia e fiseve që e emërtuan veten - Shqipetar Trojanë dhe Trojanët janë Hititë dhe se këta janë y frymëzim historik i albanologes Fran- gjuhën prindërore. Në tryezat akademike, sot vijojnë të trajtohen dy Ilirë Shqipetarë, si rrjedhojë: Ramsesi dhe Mojsiu cesa Hardi dhe amerikanes Rose W.Lane u Satya Loka (Sans.) – shpjegohet :Vëndi i pastër- teza për origjinën e këtij emri: Disa e nxjerin nga folja janë shqipëtarë». bë shkas i një «kuvëndi » të pazakontë deri K tisë dhe mënçurisë së pafund. Në gjuhën sanskrite «ai që flet shqip» (që kuptohet qartë), ndërsa shumica Emri «shqipetar» nuk figuron në dokumentet më sot në shkencën e Lashtësisë, ku u përballën fjala «lok» nuk tregon «vënd», ndërsa në dialektin geg e studiuesve, si Maksimilian Lambertz, Rilindasit, e lashtësisë, por gjuhëtarët mund ta vërtetojnë legjendat popullore të malësorëve shqipetarë të të shqipetarëve edhe sot kjo fjalë përdoret për vendin. Eqerem Çabej, etj. nga emri i shqiponjës. Por , të lehtësisht duke zbuluar rrenjën e tij në dialektin e Thethit, me botimet e studiuesve botërorë, mbi Trilokhana (Sans.)- Emri i perëndisë më të rëndë- gjithë bashkohen në përfundimin se, ka filluar të Çamërisë – Ipe (shqiponjë), e cila ka formuar emrin popujt e parë të Gadishullit dhe origjinën arbërore sishme në Indi-Shivës. Këtu kemi tre fjalë të pastra përdoret në periudhën e mesjetës, në shekullin e 15-të e lashte - Iperi (Shqiperi), i përmëndur edhe në apo greke të Aleksandrit të Madh (356 – 323 p.e.r.). shqipe: tre (dial çam- tri)+lok/vënd+Hana = vëndi i gjatë luftës së Skënderbeut kundra turqve. Trajtimi hartën e mësipërme. Emri Epir apo Pieri (tek N.Ketta Miket dëgjuan të habitura emrat e 21 mbreterve Zotit/Hënë, e cila në besim simbolizohet me numrin 3. i origjinës së emrit «shqipetar» ka nxjerrë në pah, në shk.19 dhe Adamit Frasstari/Frashëri në shk.20) paraardhës të Lekës së Madh, siç e thërrisnin ata, si Të tre rastet e marra nga shkrimet e sanskritishtes mungesën e njohurive të gjuhëtarëve të shk.19 dhe është i shkruesve, ndërsa në folklorin popullor të dhe Emadhinë e Mat-it (Shqipëri) ku ai kishte lindur. dhe greqishtes, që mbahen sot si gjuhët më të lashta, studiuesve të sotëm, për rolin e botkuptimit besimtar të Çamërisë njihet me emrin Iperi. Rreth zjarrit të vatrës, plaku i shtepisë së Sadri Llukës, dëshmohet se vetëm gjuha shqipe arrin t´iu jap kupti- fiseve zanafillore, në formimin e fjalëve dhe të emrave. Si përfundim, emri «shqipetar », në ndërtimin e tij u tregoi se ky bir i dy prindërve shqipetarë, u pais me min e saktë gjuhësor. Duke marrë në shqyrtim fjalë jo Në fillim qe FJALA, pohon Petro Zheji, e cila, si gjuhësor dhe historik, mbart mitin e lashtë besimtar, shumë dituri nga bashkombasi i besuar i Filipit II- rastësore, por të përsëritura të sanskritishtes, pohon një relike e gjallë bart në vetvete urtësinë njerëzore të krijimit të NJERIUT nga ZOTI. Me qënëse kjo të të Maqedonisë, Aristoteli (384–322 p.e.r.) i fisit Petro Zheji: «Arrijmë në përfundimin se gjuha shq- ndër shekuj, në lindjen dhe zhvillimin e saj historik tezë është trajtuar në botimin « Sellenizmi, besimi që të Ajeropit, i vendosur në Maqedoni. Në qëndër të ipe është më e lashtë se sanskritishtja», rrjedhimisht, dhe prehistorik, një relike e gjallë që është e aftë të sundon Botën» (f.102-104), nuk po zgjatem më tej. këtij «kuvëndi» shtrohej problemi i origjinës etnike Atllantido-Pellazgët ishin fiset me gjuhën më shpjegojë vetveten , mbasi ajo përfaqëson njeriun , Le të vijojmë gjurmimin e së Vërtetës (trashëgimia të figurave historike dhe mitike të popujve në të lashtë në historinë e Euro- Azisë. Vincenzo është vetë njeriu me forcën e pamposhtur – mendimin. historike gojore apo librat historik), i pari për nga Gadishullin pellazgjik (ballkanik), që vijon t´i përball Gioberti (1801-1852), një prej figurave kryesore të Në gjuhën e njeriut të Lashtësisë, këto cilësi i mbartin tematika në historinë e debatit shkencor… studiuesit edhe në ditët e sotme. Duke qënë një Rilindjes italiane, pohon se gjuha shqipe përmban EMRAT dhe veçanërisht emri i shqiponjës në gjuhën Origjina mitike e fiseve «greke» problem që lidhet me të VËRTETËN dhe METODËN gjurmë të gjuhëve që qarkullonin në Greqi, para arbërore-shqipe. Burimi i vetëm i Historisë së Lashtësisë dhe i në shkencën historike, do të nisim me gjurmimin pushtimeve deukalioniane, dmth para formimit të po- Mitet dhe arkeologjia dëshmojnë se shqiponja origjinave të popujve europianë ishin Mitet, ku kryeso- historik dhe gjuhësor mbi fiset që emërtohen «greke» pullsisë që emërtohet « hellene». (Primato, Bruselles ka shërbyer si simbol i Krijuesit, siç e pohonte edhe nin veprat e Homerit dhe të ndjekësve të tij të mëvon- dhe «shqipetare». 1844T.II, p.133) Sami Frashëri (Shqipëria ç´ka qenë, ç´është e ç´do shëm. Të bazuarit vetëm tek mitet nga ana e studiuesve E trajtuar gabim, nuk është vetëm teza «indoeu- të bëhet): «Kombi i tërë ka marrë emrin Shqipetar ka rreziqet e veta, vëren mitollogu Aristidh Kola : «Dhe Grekët si fise Indoeuropiane ropiane» e shk.19, por edhe përcaktimi i drejtimit dhe vendi ynë emrin Shqipëri, fjalë të bëra prej nënvizoj përsëri se me përparimin e qytetrimit grek Historia e Lashtësisë fillon me ardhjen e fi- të emigrimeve parahistorike. « Është e qartë se nuk shqipes, Zogut të bekuar të Hyjit, që i faleshin dhe me ardhjen e filozofëve e të profetëve profesion- seve Indoeuropiane, midis të cilëve edhe fiset mjafton të nxjerrësh përfundime vetëm nga gjuha! - prindërit e vjetër tanë dhe që e kemi në flamur.» ist , të ashtuquajturit - himne homerike (shumica, të «greke». Gjuhëtari Francesco Villar (Gli indoeuropei Shqipetare e shk.21, një dëshmi e pakundërshtueshme e lidhjes etnike me banorët e parë pohon Lidio Cipriani (Creta e l´origine mediterranea Historiani i Aleksandrisë, Filone (30 p. e.r.-45 pas paktën, janë krijime të kohës Helenistike), urtësia e e le origini dell’Europa. Lingua e storia.) pohon se: della civiltà), i cili grumbulloi fakte mbi popullsinë e europiane.r.) në (Quaestiones: Atllantido et Solutiones-Pellazgët. in Genesis ) pohonte miteve të vjetra harrohet e nuk kuptohet. Mitet klasike «Fiset indoeuropiane të etnis greke, janë çfaqur në tre kontinenteve që rrethojnë Mesdheun - Në kënd- se, në besimin e lashtë, Shqiponja përfaqësonte: ose pas-klasike kanë një dozë të madhe budallallëku, Greqi në periudhën e Bronxit (...) Këto fise vinin, ka vështrimin e antropollogjisë, edhe sot Kreta dhe jo Zotin e dytë dhe Mënçurinë e tij. Emrin e saj vijon e as që mund të krahasohen me mitet e vjetra». Kjo shumë mundësi, nga Epiri dhe Thesalia qëndrore, Simbolet e shqiponjës dhe të «bijve të saj» - shqipetarëve të lashtësisë - ndodhen në muzeumet Greqia, dikton nevojën e një përmbysje të plotë të ta mbaj popullsia Shqipetare e shk.21, një dëshmi vlen sidomos për tezën tonë . Megjith faktin se për em- duke zhvilluar në Greqi atë që ne e përcaktojmë tezës së drejtimit të valëve emigrimuese zanafillore mëe pakundërshtueshme të famshme të Botës, e lidhjes njëri etnike prej me tëbanorët cilëve e karin qenë «grek» edhe nuk Ramsesinjihet ndonjë II. mit, dokument besimtar Qytetrim mikenian, qytetrim që rënohet rreth shk.XII të qytetrimit të sotëm europian: Jo nga Azia drejt parë europian: Atllantido-Pellazgët. parahistorik apo i lashtësisë dhe nuk është zbuluar p.e.r, kur, ka shumë mundësi, janë çfaqur në gadi- Mesdheut, por prej tij në Azi; jo nga Veriu në Eu- shull fiset, gjithëmonë indoeuropiane, të Dorëve». ropën Jugore (teza «kurgan» e Maria Gimbutës-shën Nga 14 teza të shtruara në shk. 19-të e deri në ditët im), por nga Mesdheu drejt Europës Veriore». Ishin e sotme dhe e para historikisht, origjina e fiseve In- pellazgo-ilirët, vëren Xh.Katapano, që duke kaluar doeuropiane shikohet në Indi, bazuar tek gjuha san- nëpër Kaukaz, i janë ngjitur vargmalit të Himala- skrite e pranuar si më e lashta. Kjo ide u mbështet jave që në epokën e Gurit. Nga këto marshime drejt nga Gordon Childe (The Aryans,1926) me teorinë e Lindjes, grykat shkëmbore të maleve të Kaukazit, në tij, mbi pushtimet e fiseve të ashtuquajtura « arjane » lashtësi emërtoheshin « Portat e Albanit ». të stepave aziatike, që u përhapën drejt Perëndimit. Fiset Pellazge dhe Dardano-Iperiote, siç dëshmo- Giuseppe Ciardi-Dupre në Enciklopedinë Ital- het në një material të më përshëm (F.Demi Nga Dodo- iane (1933) sqaron se shprehja « indoeuropian na në Tibet) patën një ndikim të fuqishëm mbi popujt » duhet kuptuar si «popuj që flasin gjuhët aziatik. Mjafton të kujtojmë se « syri i tretë » i Shivës, indoeuropiane» (...) Me një fjalë, ka një lloj emërtohet me foljen e gjuhës shqipe « bindu » dhe gjuhësie indoeuropiane, por nuk ka asnjë fis në ritet e tij përdoren simboli i shqiponjës dhe i dhisë. apo racë indoeuropiane. Metoda e ndjekur për (F.Demi, Bindu –emri që i dhanë Arbërit Perëndisë) tezën « indoeuropjane » ka qënë krahasimi i fjalëve Këtë ndikim të fiseve shqip-folësve e ka ndjerë edhe të përbashkëta apo të ngjashme në gjuhët e popujve Egjipti, fakt i përmëndur nga Platoni dhe trajtuar të ndryshëm, me synimin e zbulimit të histoisë së për herë të parë shkencërisht prej eruditit arbëresh gjuhëve në Euro-Azi dhe të gjuhës « mëmë »- rrënjë Në fig.1 të Ramsesi II-të, shprehet simbolikisht Hëna e plotë (Zoti/femër pellazg) mbi gjoksin e shqiponjës (përfaqësuesja e Xhuzepe Katapano (Thoti fliste shqip). Ngjashmeritë Nësaj fig në.1 tokë), të Ramsesi e cila qëndronII-të, shprehet mbas simbolikisht fronit të tij dukeHëna treguare plotë (Zoti/femërnatyrën hyjnore pellazg) të faraonit.mbi gjoksin Gishti e shqiponjës i drejtuar (përfaqësuesja nga goja, shpreh e saj menë tokë), e cila e pemës gjuhësore. gjuhësore (jo gjithëmonë të trajtuara shkencërisht) qëndron mbas fronit të tij duke treguar natyrën hyjnore të faraonit. Gishti i drejtuar nga goja, shpreh me gjest, se fjala e tij është « ligj » hyjnor. Kjo metode ka pesë mangësi kryesore : gjest, se fjala e tij është « ligj » hyjnor. Në fig.2 shikojmë kokën e mumjes së Ramsesit II, ku dallohet forma rrumbullake e të popujve europian, me gjuhën priftërore sanskrite, Nëkafkës fig.2 dhe shikojmë hunda kokën - krrabë e mumjes (me kurriz), së Ramsesit tipare II,tipike ku dallohettë shqipetarëve forma rrumbullake si e Gjergj Kastriot e kafkës Skëndërbeut dhe hunda - nëkrrabë fig.3. (me kurriz), tipare tipike të 1. Janë krahasuar gjuhët e vjetra me të rejat, si burojnë nga PUSHTIMET e fiseve pellazge, ndërsa shqipetarëve si e Gjergj Kastriot Skëndërbeut në fig.3. dhe dukuritë gramatikore, si mbaresat, parashtesat, me popujt e tjerë, sidomos të hapësirës Kaukaziane Simbolet e shqiponjës dhe të «bijve të saj» - ndonjë simbol arkeologjik në Euro-Azi që ta përfaqsojë nyjet, kohët e foljeve, etj. që janë dukuri të periud- dhe Azisë së Afërme, nga NGULIMET e fiseve të tyre Emrishqipetarëve Faraon të lashtësisë[fara+(e) - ndodhen+(j)on →në ngamuzeumet raca e jonë]atë, ai enënkuptohet tregon etnin nëpërmjet e tij nëtre modelevegjuhën eqë sotme afron shqipe, have më të vona historike të gjuhëve në studim. gjatë lashtësisë (fakt që nuk merret parasysh kur flitet më të famshme të Botës, njëri prej të cilëve ka qenë Historia moderne e shk.19 -21: 2.Nuk është marrë parasysh historia e popujve, për huazimet gjuhësore). eedhe përdorur Ramsesi edhe II. nga Aleksandri i Madh « Unë Aleksandri, 1. Nëpërmjet bir mitit i Filipit,të Hellenit. mbretit të maqedonasve, mbi gjuhët e të cilëve behej studimi, levizjet dhe Për rrjedhojë: Kanë qenë fjalët e gjuhës pel- (…)Emri pinjoll Faraon i Farës [fara+(e)së shquar+(j)on →të ngapopujve raca eIlirikë 2.të Emigracionit Dalmacisë të dhefiseve Liburnisë Dore apo Akeje. dhe të popujvë të përzjerjet (sidomos me ato mongole) që kanë pësu- lazgo-shqipe apo rrënjet e huazuara prej saj, jonë] e tregon etnin e tij në gjuhën e sotme shqipe, e 3. Qytetrimit mikenian. ar ndër shekuj apo çfaqja e vonshme si popull dhe shkaku i ngjashmërive midis gjuhëve të Lashtë- tjërëpërdorur të së edhe njejtës nga Aleksandri gjuhë që i Madh popullojnë « Unë Alek Danubin- Le dhe t´i marrimzonën me qëndrore rradhë. të Thrakës…». Edhe sot gjuhë, siç janë fiset sllave të Gadishullit ballkanik. sisë Euro-Aziatike. shqipëarëtsandri, bir i Filipit,thonë mbretit « jemi të far maqedonasve,efis » për (…) një pin familje- tëNë zgjeruar. një bllok mermeri i njohur si «Parian Chroni- 3. Nuk është marrë parasysh dallimi midis U zgjatëm jo pa qëllim mbi këtë tezë, sepse në joll i Farës së shquar të popujve Ilirikë të Dalmacisë cle» i shekullit të 3 p.e.r. i zbuluar në ishullin Paros, gjuhëve «naturale» (i popujve parahistorik) dhe atyre shk.18-19 u ndërtua origjina më antishkencore e dhe Liburnisë dhe të popujvë të tjërë të së njejtës sipas studiuesve, shkruhej se Pthia ishte vëndorigji- të ndërtuara artificialisht (gjuhët kishtare apo të shek- popujve dhe gjuhëve europiane, veçanrisht kur flitet Fabregjuhë qëd´Olivet popullojnë: Histoire Danubin Filosophiquedhe zonën qëndrore du Genretë na Humaine Hellenëve,, vell.I, emër f. me306, të shkruan:cilin quheshin «Nga më fragmenti ullit 18-19). i Manetonit, dimë se i famshmi Seti (dinastia XIX)parë Grekët nuk ishte. Sipas aspak Ecateo me dhe origjinë Ellanico nga egjiptiane, Mitilena pasi ai 4. Mos përqëndrimi tek fiset Atllantido-Pellazge, (shk.5 p.e.r.) për Hellenin mitik janë thurrur shumë fiset e para që njeh historia europiane. Emigrimet si mbret nuk mbante titullin Faraon, por atëorigjina, Larthe por, pra historianët titullin preferojnëqë mbanin mitin mbretërit e Deuka- etruskë. dhe pushtimet e tyre, për një periudhë shumë të gjatë Dimë se Setit i zuri vëndin i biri Ramseti (oselionit Ramsesi) sepse lidhej II, mendoshta Epirin, mëdhe ngai madhi ana gjuhësore i monarkëve e që kohore, kanë lënë gjurmë në popullsinë e Euro-Afro- afronte me emrin e Sellenës dhe priftërinjve të Dodo- Azisë. Gjuha e tyre gjallon akoma, e folur dhe e shk- sunduan Egjiptin». Sipas Zef Katapanos «Prejnës «sellëHermi, ». Në dimë mitologjinë se Etruskët«greke» (pellazge), janë Trojanë Hel- dhe ruar, dhe me një fond të pasur dialektor dhe folklorik Trojanët janë Hititë dhe se këta janë Ilirë Shqipetarë,leni njihej si siudhëheqës rrjedhojë: i tribuve Ramsesi Hellene dhe në PthiaMojsiu janë tek pasardhësit e tyre historik. dhe djalë i Deukalionit dhe Pirrës. 5. Përjashtimi në studim, i shkencave të tjera shqipëtarë». Emrat e marra nga ky mit, mbi origjinën e emrit « ndihmëse si Besimi (emrat në teologji dhe mite, grek » dhe të vëndndodhjes - Pthia, duke gjurmuar faktet emërtimet e riteve, objekteve fetare, etj.), Historia, Emri «shqipetar» nuk figuron në dokumentetshkencore e lashtësisë, historike, dopor të kemigjuhëtarët pasqyrën emund mëposhtme: ta vërtetojnë Arkeologjia (epigrafet), Gjeografia (emërvendet), dhe Hellen - në zanafill (Sellen), emër i një mbreti të sidomos Dialektologjia e gjuhës shqipe, të cilat kanë lehtësisht duke zbuluar rrenjën e tij në dialektinLashtësisë e Çamërisë i cili kryente – Ipe edhe (shqiponjë), detyrën e kryepriftit e cila ka të formuar lidhje me lashtësinë e gjuhëve dhe të popujve. etj. emrin e lashte - Iperi (Shqiperi), i përmëndurperëndeshës edhe në hartënSellena nëe mësipërme.tempullin e Dodonës, Emri emrinEpir eapo Pieri Mangësinë më të rëndësishme në metodën e Gjuhë- së cilës mbante, krahas priftërinjtve «sellë», të përmën- sisë krahasuese dhe historike e zbulon Petro Zheji (tek N.Ketta në shk.19 dhe Adamit Frasstari/Frashëridur nga Homeri. në shk.20 Emri i njeriut) është –Hellen, i shkruesve shpreh emrin , ndërsa në «Shqipja dhe Sanskritishtja» duke theksuar se: gjuha folklorin popullor të Çamërisë njihet me emrine Iperi.besimit të pellazgëve - hellenizmin, (si emri i simbolit e cila e shpjegon kuptimin gjuhësor të fjalëve Kryq, [dial.çam-kriq] emërtoi besimin e kristianizmit në gjuhët e tjera (që përputhet tek emrat edhe me dhe të Krishtit). Këtë e dëshmojnë edhe predikimet e mitin - shën im), që ato vetë nuk e arrijnë ta bëjnë, Si përfundim, emri «shqipetar », në ndërtiminShen e Palittij gjuhësor (Atti degli Apostolidhe historik, ) ku «hellenë» mbart përdoret mitin si e lashtë është më e lashta. besimtar, të krijimit të NJERIUT nga ZOTIemër. Me i besimit qënëse të kundërt kjo tezëme atë është të hebrejve trajtuar në botimin Poshtë kemi tre shëmbujt, një i mitit pellazg Aristoteli e vendos vëndin e besimtarëve të (grek, sipas Historisë botërore) dhe dy fjalë nga mitet Kjo Kjoduket duket qartë edheqartë në edhepasqyrën në epasqyrën hartës, e bazuare hartës, tek gjeografët e bazuar e« lashtë,tekSellenizmi, gjeografët përveç rasteve e besimilashtë, kur emërvëndi përveç që sundon rasteve Megàle HellàskurBotën emërvëndi(Hellas» (f.102 i Madh) -104),Sellenës-hellenëve, për nuk po zgjatem Hellasin më e tej. lashtë në Epir, mid- budiste në gjuhën sanskrite. SiçilinëMegàle dhe Hellàs kolonitë (Hellas e Gadishullit i Madh) italik, për të Siçilinëshkruesve dhe latinë kolonitë të shekullit e Gadishullit të 3-të, nga autorët italik, moderne të shkruesve u zëvëndësua latinë me të « Magnashekullit të is Dodonës dhe brigjeve të Achelous-it, vend i Sellëve Emri më i rëndësishëm i mitologjisë Dodonase Graecia3-të, nga» (Greqia autorët e moderneMadhe). u zëvëndësua me « Magna Graecia » (Greqia e Madhe). (Aristotle, Meteorologica, 1.14). Bizancio thotë se popujt e Greqisë (e jugut të Gadishullit Pellazgjik dhe Anatolisë -shën im) kanë qenë: jonët, aveadi, beotët, eololët, kaonët, lakonët dhe kolonitë e tyre si pontiçi, bithini, trojanët, arjanët, kariet, lyçi, panfili, çirenei etj. Homeri në Iliadë i quan athinasit Jonë, së bashku me kolonitë e tyre, ndërsa maqedonët dhe epirotët si fise Akeje.

Historia e fiseve që e emërtuan veten - Shqipetar

Në tryezat akademike, sot vijojnë të trajtohen dy teza për origjinën e këtij emri: Disa e nxjerin nga folja «ai që flet shqip» (që kuptohet qartë), ndërsa shumica e studiuesve, si Maksimilian Lambertz, Rilindasit, Eqerem Çabej, etj. nga emri i shqiponjës. Por , të gjithë bashkohen në përfundimin se, ka filluar të përdoret në periudhën e mesjetës, në shekullin e 15-të gjatë luftës së Skënderbeut kundra turqve. Trajtimi i origjinës së emrit «shqipetar» ka nxjerrë në pah, mungesën e njohurive të gjuhëtarëve të shk.19 dhe studiuesve të sotëm, për rolin e botkuptimit besimtar të fiseve zanafillore, në formimin e fjalëve dhe të emrave.

Në fillim qe FJALA, pohon Petro Zheji, e cila, si një relike e gjallë bart në vetvete urtësinë njerëzore ndër shekuj, në lindjen dhe zhvillimin e saj historik dhe prehistorik, një relike e gjallë që është e aftë të shpjegojë vetveten , mbasi ajo përfaqëson njeriun , është vetë njeriu me forcën e pamposhtur – mendimin. Në gjuhën e njeriut të Lashtësisë, këto cilësi i mbartin EMRAT dhe veçanërisht emri i shqiponjës në gjuhën arbërore-shqipe.

Mitet dhe arkeologjia dëshmojnë se shqiponja ka shërbyer si simbol i Krijuesit, siç e pohonte edhe Sami Frashëri (Shqipëria ç´ka qenë, ç´është e ç´do të bëhet): «Kombi i tërë ka marrë emrin Shqipetar dhe vendi ynë emrin Shqipëri, fjalë të bëra prej shqipes, Zogut të bekuar të Hyjit, që i faleshin prindërit e vjetër tanë dhe që e kemi në flamur.» Historiani i Aleksandrisë, Filone (30 p. e.r.-45 pas e.r.) në (Quaestiones et Solutiones in Genesis) pohonte se, në besimin e lashtë, Shqiponja përfaqësonte: Zotin e dytë dhe Mënçurinë e tij. Emrin e saj vijon ta mbaj popullsia Archeologia& Albanologia Anno 18 n.4 Settembre 2020 pagina 8 Manastiri i Studenicës së Pejës (Istorgut) Nga Jahja Drancolli 1381 kjo seli ipeshkvnore do të ngritët në mitrop- oli të kishës ortodokse të Rashës. Kisha kryesore anastiri i Studenicës së Pejës (Istogut) e manastirit, njënefëshe, është një ndërhyrje pas është lokalitet arkeologjik në fshatin vitit 1219, mbi bazilikën paleokristiane trinefëshe MStudenicë që gjendet 8-9 km në perën- dhe kishte një absidë altari të madh, nga jashtë dim të Istogut dhe rreth 20 km në verilindje të katrore, nga brenda gjysmërrethore, më pastaj Pejës. Është i njohur së paku nga viti 1908, kur kishte transeptin e këndimit, traveun e shkurtër një fshatar duke gërmuar në rrënoja të Man- perëndimor dhe narteksin e gjerë. Pjesa e mesme astirit Studenica, ka ndeshur një kambanë dhe në e naosit është ngritur me kube. Kisha është muro- mbetje tekstili. Tekstili është dërguar në Patrikanë sur me sigë të gdhendur nga mjeshtër të trojeve të Pejës, ndërkaq kambana është vendosur në bregdetare romane-katolike. Këtej, edhe ndërhyr- Kishën Françeskane të Pejës. jet e kryera këtu janë nën ndikimin e romanikës Raporti i parë profesional për rrënojat e Ma- bregdetare. Gjetjet e fragmenteve të shumta nga nastirit të Studenicës (pa gërmime) është bërë në suvaja e afreskave, provohet se kisha ka zotëruar vitin 1936. Raporti është shoqëruar edhe me disa dekorime afreskash. Ndërkaq sa i përket skulp- foto të kohës. Gërmime sistematike janë bërë më turës janë gjetur vetëm ca fragmente. 1966-1970. Pas gërmimit janë kryer konservime Rrënojave të bazilikës paleokristiane u tako- të domosdoshme. Sipas gërmimeve janë arritur nin edhe dy varreza nëntokësore të murosura për një sërë rezultate. Është dëshmuar se kompleksi shumë njerëz, si dhe qeramika e hershme bizan- mesjetar i manastirit, si seli ipeshkvnore e Fosnës tine. (Hvosnës), pas pushtimeve nemanjide dhe pas Nga pjesët e tjera ndërtuese të manastirit është vendosjes së organizmit kishtar ortodoks të Rashës zbuluar salla e ngrënies dhe konakët, të vendosur në këto anë (pas vitit 1219), është ndërhyrje mbi në veri te kishës. Në qendër është vendosur rezer- një ndërtim të tërësishëm kulturor paleokristian vuari i ujit. Shihen gjithashtu e murit mbajtës të (shek. IV-VI), dhe të rindërtimeve të saja bizantine manastirit, sidomos në pjesën veriore dhe themelet gjatë mesjetës së hershme (deri në shek. XI). e një kulle katrore, ku mund të ketë qenë dera Nga fundi i shek. XIV, respektivisht nga viti kryesore. Çdo gjë tjetër është e shkatërruar!

Piktori akademik Nagip Belegu, detaj nga Bazilika e Studenicës së Pejës (Istorgut), shek. IV-VI. GJUHA SHQIPE - DËSHMI E SË VËRTETËS HISTORIKE vijon nga faqja 7 Manastirini (Geography i Studenicës,p.285,bookVII,chapter7) së Pejës (Istorgut) shkruan: fetare, veçanërisht të Mistereve eleusine. (...) Nga zbulimi i tabelave prej argjili në Pilos (v.1250 Në kujtimet e tij, François Pouqueville, konsull i Ky orakull, sipas Eforit (historian 405-330 p.e.r), Emri Hellen, i cili në mite lidhet me paraardhësin p.e.r. ) me një shkrim të mbiquajtur Lineari B , që Napoleon Bonapartit në Janinë shkruan (Voyage de u themelua nga Pellazgët që pranoheshin si populli e fiseve Akeje, Dore dhe fiseve të tjera, gjëndet u dëshifrua nga Michael Ventris dhe më vonë John Grece VI,35) se «me emrin Epirot , historianët më i hershëm i Gadishullit. Poeti shprehet: «O Lord edhe në kampin e trojanëve. Helleni, djalë i Priamit Chadwick, u nxorr hipoteza se ishte një formë e «greq- emërtojnë shqipetarët». NgaZeus, JahjaDodonas, Drancolli Pellazgjik». (...) Në kohët e lashta, të fiseve Dardane, i cili sikurse motra e tij binjake ishtes arkaike» që përdorte gërmat e alfabetit kretas Dhimitër Kamarda (1821-1882) pohon se, gjuha Dodona ishte nën zotërimin e Thesprotëve; sikurse Kasandra, kishte dhuntinë të zbulonte profecitë. Ai u (Linearin A), duke shpallur se bëhej fjalë për gjuhën e epiriote (shqipe-shën im) në fondin e saj themelor, i edhe mali Tomarus apo Tmarus, në këmbët e të cilit tregoi sekretin e orakujve palës kundërshtare se, Troja Mikenëve, ndërkohë që Pellazgët ishin zotër të vëndit. afrohet më bindshëm me dialektet e shumta të fiseve Manastiriishte ndërtuar i tempulli.Studenicës Të dy poetëtsë Pejës tragjik së(Istogut) bash- mund është të pushtohej lokalitet nese arkeologjik djali i Akilit, Neoptolemeu në fshatin do (...) Pra si mund të trajtohet një gjuhë paragreke se më të lashta, të cilat në kohët historike formuan pop- Studenicëku me Pindarin, që e quaningjendet «Dodona 8-9 Thesprote km në ».perëndim bashkohej të meIstogut ta. Helleni dhe ndërtoi rreth Butrintin 20 km - Trojën në është gjuhë greke, ndërkohë që grekët nuk ekzistonin ullin hellenik. Në Epir, sikurse edhe në pjesën tjetër Përsa më sipër, emri HELLENË është i mi- e re - në Iperi (Epir), ku sipas Virgjilit (Eneide, III), ? Që qytetrimi «minoik» dhe «mikenian» ka qenë të Greqisë, Shqipetarët dhe Ellenët nuk kanë asnjë verilindjeteve të etnive të pellazgo-shqipetarePejës. Është i njohur, që ndiheshin së paku e gjeti nga Enea. viti Duke1908, e diturkur rëndësinënjë fshatar e madhe duke që i fiseve shqip-folëse e dëshmojnë edhe emërvendet. dallim, përveç faktit që të parët ishin më energjik. gërmuarBESIMTARË në të Zotit-rrënoja Hënë tëtë DodonësManastirit dhe prano Studenica,- kishte emri ka në ndeshur lashtësi, si mundetnjë kambanë një pinjoll dhei familjes në Në Kretë ndodhet një ultësirë e rrethuar prej masive Shkruesit e lashtësisë, sikurse ndodh edhe sot, si heshin si « sellenë / hellenë». mbretërore dardane të huazonte emrin e tij nga malore Ida, Asteroussia dhe Dikte, e quajtur shqip pasojë e përdorimit të dialekteve apo gjuhëve të ndry- mbetje tekstili. Tekstili është dërguar në Patrikanë të Pejës, ndërkaq kambana është vendosurKëtë fakt në e kanëKishën ditur tëFrançeskane gjithë shkruesit të e lashtëPejës.- Raportifiset etnikisht i parë të huaja profesional , sipas historianëve për rrënojat modern, e Messara (mes + ara = ara/toka që ndodhej në mes [të shme, jo rrallëherë i kanë deformuar emrat. Kështu, sisë, shqipetarët dhe priftërinjtë ortodoks të shekul- atyre « greke »? Fakti që mbreti/kryeprift i akenjve maleve] ku ndodhej qyteti Phaistos, banorët e të cilit tek Iliada , në pjesën kur Akili i drejtohet Zeusit pel- Manastiritlit të 19-të, portë edheStudenicës filozofët ortodoks (pa gërmime) të ditëve të ështëdhe aybërë i trojanëve në vitin kishin 1936. emrin Raportime origjinë është nga morrën pjesë në Luftën e Trojës. Kretasit messapë, si- lazgjik të Dodonës (Hom.II, 16,233) përmendet emri sotme. Sipas Diodorit të Sicilisë, Leka (Aleksandri) i Sellena e Dodonës (pra të besimit hënor), verteton pas Tuqididit , në vitin 413 p.e.r. mbështetën qytetin i priftërinjve të Zeusit - Selloi, tek Scholiet përdoret shoqëruar edhe me disa foto të kohës. Gërmime sistematike janë bërë më 1966-1970. e Athinës në luftën e Peloponezit në emër të traktateve Elloi , ndërsa Pindari do të shkruaj «rreth teje bano- PasMadh, gërmimit si aiakas i janëdevotshem kryer ndaj konservime Dodonës, para të sedomosdoshme. edhe një herë, Sipas se fiset gërmimeve «akeje », « dore janë » arriturapo ato të lashta të miqësisë të quajtura “palaia philìa”, shqip jnë Helloi». Ky ndryshim i emrit me origjinë nga Sell- njëtë vdiste, sërë kishte rezultate. caktuar njëËshtë sasi të dëshmuarmadhe ari (1500 se kompleksi«panhellene »,mesjetar së bashku ime manastirit, fiset trojane i përkisninsi seli ena e Dodonës, nuk do të ndikonte në studimet mbi telente, afro 4 kuintalë) për ndërtimin e një faltoreje etnisë pellazgo-arbërore. Flitet shumë për fiset Dore : pal /bëhen palë/ bashkohen +(ph/f)fill = palët që Lashtësinë, por duke patur parasysh se, në shk.19 ipeshkvnoretjetër të Zojzit (Zeusit) e Fosnës pellazg (Hvosnës), në Dodonë. Në pas qelesh pushtimeve- si “greke”, nemanjide ndërkohë që dhe shkruesit pas evendosjes lashtë pohojnë së lidhen me marrëveshje. nuk njihej besimi hënor i Atllantido-Pellazgëve, si- organizmiten e tij ai mbante kishtar simbolin ortodoks e besimit “sellenik”të Rashës Hena/ në këtotë kundërtën: anë (pas Sipas vitit Herodotit 1219), ngaështë Halikarnasi ndërhyrje dhe Gjuhëtari dhe mitollogu Niko Stillo (Etruskishte- kurse edhe sot, pati pasoja katastrofike: E gjithë Ylli si e mbretërise së Arbërve të mesjetës. Strabonit, eolët dhe akejtë ishin pellazge. Studiuesi Toskërishte) pohon se: Mikenet, apo më saktë En- mitollogjia e Titano- Pellazgëve ju fal «grekëve të vër- Akej – Dorët dhe fiset e tjera gjerman Dorfmüller vëren se edhe dorët ishin eskët mikenej, flisnin gjuhën jonike dhe konkretisht tetë». Sipas Enciklopedise Britannika, lexojmë, Hel- Për origjinën pellazge të familjes së Akilit , emrin pellazgë dhe me emrin “dore” për herë të parë u dialektin çam, të shqipetarëve të Iperisë (Epirit). Në leni mbret i Pthias, djalë i Deukalionit, djalit të parë e të cilit e morrën fiset e mbretërisë së tij, « aleanca quajtën në Peloponez, ndërsa në Pind ata quheshin mitet e lashtësisë ai njihet me emrin e Minotaurit, i të titanit Promethe, ju dha emrin të gjithë Grekëve ushtarake » kundër Trojës dhe krahina (Akaia), na e Maketë (Maketai). Nga emri i ilirit nga Pindi - Maketa cili përbëhet prej : Mino+taur dmth Mino/ kau dhe të vërtetë, që për nder të tij u emërtuan Hellenë. sqaron Herodoti dhe Pausanja (Hdt.7. 94; Paus.7.1): dhe Maketai u formua emërtimi për popullin pellazgo sipas N.Stillos bëhet fjalë për mbretin e Mikenës - Për këta «grekë të vërtetë», deri më sot, nuk kemi Banorët autokton të Akaisë thuhet se ishin Pellazgë (thrako)-ilir Makedonia. Ndërsa tek Dh.Kamarda Mino, i njohur edhe me shumë emra të tjerë. Për asnjë fakt apo studim shkencor. dhe thirreshin Aegialeis (Αἰγιαλεῖς), emër i lashtë lexojmë se studiuesi Ferrari (Costumi d›Europa) ka rrjedhojë, Qytetrimi të cilin historia botërore e njeh Deukalion - Emri i tij kuptohet me besimin pel- i vendit. «Nuk ekzistonte asnjë dallim etnik, treguar se zakonet e popullsisë shqipetare (albanesi) si e « grekëve të lashtë », ka lulëzuar në mjedisin e lazg dhe gjuhën shqipe : (Deu/Zoti+kali/rrënja « fetar apo kulturor midis akejve dhe trojanëve», të rikujtojnë qartësisht Maqedoninë dhe Dorët e fiseve më të famshme pellazge, ato Iperiote, fakt i ka »→ energjia krijuese (Zoti) +on/jonë = Krijuesi dëshmon Dr. Arif Mati. Ky fakt shprehet në mitin e lashtë. Nuk mund ta quajmë një lajthitje rastësore fshirë tinëzisht nga Historia botërore. ynë). Nikoll Ketta (Nicolò Chetta, Tesoro di Notizie perëndisë së Detit. Ishte Posejdoni , që së bashku të Historisë botërore, e cila vijon të mbështetet tek Pra qytetrimi « minoik » dhe « mikenian » ka su de´Machedoni ) shkruan se : Prometeo (pro/i me Apollonin i ndërtuan muret e Trojës mbretit formuala pa asnjë fakt: Hellen = Grek, kur shkruesit qenë në fakt qytetrim i fiseve që flisnin gjuhën pari+the/foli = i pari u tregoi zjarrin/dijen) i quajtur Laomedon, ndërsa Homeri përshkruan zëmërimin e e lashtë dhe modern,sidomos eruditet arbëresh e Shqipetaro-Arbërve të sotëm. edhe Epimetho (epi/ipe/shqiponjë + më + the/flet = Posejdonit, babait të Akilit, i cili mbështet trojanët (shk.18-19) të Italisë, theksonin se “Është e qartë që Adamit Frasstari (Les Pelasges et leur descendants orakulli/prift që flet në emër të shqiponjës ), të cilin kundër ushtrisë akeje. Historia, jo më pak se Gjuhësia, dëshmojnë në çdo les Albanais,1902) vëren se, në kohën e qytetrimit Deodori e quan një nga emathiotet (fis pellazg), ishte Homeri ishte i pari që përmëndi (një herë) emrin periudhë, lidhjet e ngushta të tribuve iliro-maqedono- «minoik» e «mikenian» dhe të miteve olimpike të i jati i Deukalionit, që e zgjeroi mbretërinë e tij nga « panhellenë » për fiset e aleancës Akeje në Luftën epiriote me ato ellene, që janë eolo, doro,jonike. (...) Homerit, VËND KRYESUES dhe të dokumentuar nga Maqedonia deri në Kretë. Deucalioni ishte mbret në më të famshme të lashtësisë, për Hellenën e bukur, Një shumicë fjalësh të dialektit dorik, nuk mund të autorët e lashtësisë, e zinin fiset e Epirit. Epiri, në Thesali (Virg.G1,62, Ovid. M.1,318; 7,356), ku ba- pasurinë e Trojës dhe pushtimin e udhëkryqit më të kuptohen mirë me anë të greqishtes, ndërsa mund Albaninë e jugut (Shqipërinë e lashtësisë-shën im), nonin fiset iperiote/epiriote (shqipetare). rëndësishëm Lindje-Perëndim. Studiuesit modern të kuptohen fare mirë me anën e rregullave të gjuhës ishte qëndra e racës më të mirë të Pellazgëve hyjnorë Pthia (it.Ftia) - në mitologjine «greke» (pellazge) janë të bindur se ky emërtim është përdorur prej ilire”.(Hans Krabe). të Homerit. Mollosët, Myrmidonët, Sellët apo Hellët, ishte qytet i Thesalisë, fiset e së cilës kishin emigruar tij si sinonim, për të nënvizuar etninë e përbashkët apo Graeci (siç i quanin romakët fiset iperiote -shën nga krahina e Thesprotisë së Iperisë (Epirit) , pra «greke» të tyre, sipas formulës : Panhellen = të gjithë Qytetrimit mikenian im), të mbledhur përreth oraklit të Dodonës pranë ishin fise Iperiote (shqipetare). Hellenët = të gjithë Grekët. Sipas Fjalorit historik të Enciklopedisë Treccani malit Tomor, janë përmëndur prej autorëve të ndry- Epir – emër i deformuar në shkrimin greqisht, E vërteta është se, emri Hellen është historik dhe (2010), ky emërtim i është vënë nga emri i qytetit të shëm, sidomos tek Iliada si ushtarë të Akilit (...). i krahinës së lashtë të Iperisë (Ipe, në dial.çam- në lashtësi emri shprehte edhe rolin (funksionin) lashtë «grek » në Argolide ,Peloponez, i cili pati gjatë Si rrjedhojë, ishte gjuha pellazge ajo, me të cilën kën- shqiponjë), e përmendur nga Homeri në Iliade e qënjes së cilës i ngjitej : Selleni (Helleni) ishte shk.15 -12 p.e.r., shkëlqimin më të madh të «qytet- doheshin odet e Olimpit, të Orfeut, të Thamyrsëve si atdheu i Mirmidonëve, i themeluar nga Aiaksi mbreti / kryeprift që mbante emrin e perëndeshës rimit mikenian ». Ky qytetrim u lidh me zbulimet e (Çamëve-shën im) etj. gjatë festimeve të Muzave (Aeacus-Eacus),bir i Zeusit. Ajaksi ishte gjysh i Akilit Sellena. Homeri , nuk i dha shumë rëndësi pallateve madhështore në ishullin e Kretës dhe u njoh të Pierisë (Iperisë/Epirit), perëndive pagane dhe (Hakilit/që merr hak) i cili kishte baba Peleun (pelë- emërtimit «panhellenë». Ai e përdori thjesht për të si qytetrimi më i famshëm i Lashtësisë. Sipas studiuesit heroizmave të Herkulit. kali femër), nënë Thetin (Deti, perëndesh e detit) dhe dalluar ushtrinë akejase e cila vinte nga hapësira të gjuhës «indoeuropiane », Francisco Villar «Ishte ar- Një tjetër fakt i rëndësishëm historik, u paraqit nip Pirron (shqiponjë/shqipetarin). Pelopsi (i jati i ku ndododhej tempulli i Dodonës, prej fiseve që dhja e Grekëve-Indoeuropianë që zhvilluan në Greqi para Akademisë Egjiptiane (1902) prej A.Frasstarit Akilit) ishte i pari nga heronjtë pellazgë, sikurse Zeusi mbështetën mbretin Priam në Azinë e Afërt, pra për atë që ne e përcaktojmë si Qytetrim mikenian». Por (Frashërit): «U desh të kalonin shumë shekuj luftrash ishte i pari i zotave pellazg. një dallim gjeografik, jo etnik. Që emri « panhellenë» studiuesi i mitollogjisë së lashtë, Francis Vian, vëren dhe emigrimesh të ngadalta, që KJO RACË të gjithë Pirra- emër që, krahas atij të Pirro Burrit (shqi- lidhet me besimin e përbashkët, e përshkruan se: Do të ishte më e drejtë të flitej për qytetrim «ake- EPIRIOTESH ARRITI TË ASIMILOJË popujt e tjerë , të Beotisë, Attikës, ponjë +burr = shqipetar trim dhe luftëtar «burrë ») Tuqiditi («Histories», I, 132): Për të përjetësuar fitoren jas» që të zëvëndësonte mbiemrin «mikenas » i cili TË NJË GJAKU etj. Një orakull i ri i Dodonës u ngrit në Thesali sipas dhe i vëndit Iperi (Epir), e kanë origjinën nga emri i e shkelqyer mbi Persianët dhe meritën e Pausanias, ka vlerë gjeografike. Ky emër dhe ky qytetrim janë shëmbullit të atij në Epir. (...) në lartësinë e malit Or- shqiponjës në dialektin çam. Kryekomandantit të Hellenëve, në tempullin e fabrikuar fund e krye nga arkeologët modern, veçan- thys, Deukalioni themeloi një orakull tjetër të famshëm, Dodona- Tempulli i lashtë i Pellazgëve ku shër- Delfit ju skalit një përkushtim. Ndergjegjësimi i një risht nga Heinrich Schliemann, vëren Dr.Arif Mati tempullin e Delfit, i cili do ta zëvëndësoj emrin Pellazg benin priftërinj Sellë, sipas emrit të Sellenës. Strabo- bashkësie «panhellenike» u mbështet prej festave (Mikenët=Pellazg), pra është krejtësisht i parregullt. me atë Hellenë». pagina 9 Anno 18 n.4 Settembre 2020 Mediovale & Albanologia “Enigmat e portreteve mesjetare te kishes se Apollonise”!

Nga Ilirjan Gjika qendrimit kavaleresk, kjo figure, eshte veshur ne te njejten menyre si perandori Andronik II. Po istoria e Bizantit na kumton zhvil- keshtu ai mban ne koke te njejtin tip kurore me limin e nje kulture te shkelqyer e te perla ndersa ne doren e djathte mban nje element Hshumellojshme qe bashkeudhetoi ne qe i ngjan ushtes (Nallbani, 1976: 101). menyre te drejteperdrejte me njerez te shquar gjate Nje afresk tjeter interesant eshte edhe ai qe ekzistences se saj. E materializuara ne objekte dhe ndodhet ne pjesen veriore te kishes, ne vendin ku vepra arti ajo na prezantohet edhe sot me vlerat e ajo lidhet me kapelen (paraklisin) e Shen Mitrit. saj te jashtezakonshme. Per tu vecuar ne kete rast Fragmenti i piktures ndodhet prane dyshemese dhe eshte edhe kisha e Shen Marise se Apollonise nje ka nje mbishkrim qe flet sebastokratorin Joan dhe objekt kulti mesjetar qe ruan ne vetvete vlera te te shoqen Kalien. Mbishkrimi mban daten 1291, medha artistike. Pikerisht ne kete godine mund te fakt qe i ka bere studjuesit te aludojne se ai mund permendim edhe nje imazh enigmatik, sic eshte te jete bere ne kohen e drejtimit te Despotatit Bi- portreti i gdhendur ne nje prej kapiteleve te saj. zantin te Beratit nga dy nepunes te larte qe mbanin E vendosur ne dyshemene e kishes, ai, eshte i emrin Joan. I pari ne vitin 1277, qefali i Beratit ka prekshem nga te gjithe, qofte vizitore, pelegrine qene vellai i perandorit Mihal VIII, Joan Paleologu, apo studjues. Por deri me sot askush nuk eshte ndersa i dyti ka qene qefali ne vitin 1314, Joan marre me te duke e klasifikuar thjesht si portreti Pinkerni (Xhufi, 2009:57, 53). Nderkohe dihet qe anonim i kishes se Apollonise. ky manastir bente pjese ne territorin e Despotatit Ne kishen e Shen Merise se Apollonise, midis te Beratit dhe ndodhej fare prane skeles lumore te stileve arkitektonike qe nderthuren, spolieve antike Spinarices, qender e rendesishme ushtarake dhe te murosura, mbishkrimeve dhe kolonades, ruhen ekonomike e ketij formacioni shteteror bizantin. edhe disa imazhe te rralla, unike nje pjese e te Duhet thene se sebastokrator ishte titulli i trete ne cilave jane bere qysh heret objekte studimi. Te tilla hierarkine shteterore bizantine dhe ka mundesi qe jane afresku mesjetar i Paleologeve, mbishkrimi i Peshkopates se Kanines, ne vitin 1307 (Puzano- i tille te kete qene Joan Paleologu, i cili se bashku me kapele perandorake ne koke, te gdhendur ne Joanit dhe Kalies, si dhe portreti i ‘’padeshifruar’’ va-Dhamo, 1965). Ndersa hipoteza e dyte eshte me te shoqen, mund te kete ndertuar kapelen e te kater faqet e tij. Pa u futur ne analizen e tij i kapitelit te njeres prej kolonave te interierit te formuluar nga Theofan Popa, nje nga studjuesit e Shen Mitrit dhe per ta perjetesuar kete veper kane “Enigmatmund te themie portreteve se ky portret mesjetare arkaik te ̈ kisheeshte s̈ nj see ̈ ngaApollonise ”!̈ naosit. Por le ti shohim me radhe keto vlera. Ki- artit ikonografik, i cili thekson se ne kete pikture lene edhe mbishkrimin ne fjale. Ndersa imazhi i panjohurat qe mban ‘’te fshehur” ky objekt kulti. sha e Shen Marise ka nje te vecante sepse ne te paraqitet familja e Mihalit te VIII Paleolog, se trete qe ka te beje me kishen e Shen Marise se NgaAi Ilirjanedhe Gjika sot mbetet enigmatik, me format e plota, mungon mbishkrimi i ndertimit te saj si edhe emri bashku me te birin, Andronikun II dhe te shoqen manastirit te Apollonise eshte koka e gdhendur por pa ndonje tipar te vecante dallues ku mund Teodoren (Popa, 1967: 139). Historiate shquhet e Bizantit portreti na kumton i zhvilliminndonje e njefigurë kulture historike. të shkelqyer̈ Kjoe të shumellojshmë që bashkeudhë toï i ndertuesit. Kjo ka bere qe autore te ndryshem te ne njerin prej kapiteleve romanike te saj. Edhe në menyrë ̈ të drejtepë rdrejtë ̈ me njerez̈ të shquar gjatë ekzistences̈ së saj. E materializuara në objekte hedhin hipoteza te ndryshme per kohen, ndertimit Sipas Popes, ne qender te piktures ndodhet sot studjuesit nuk e kane sqaruar se cilen figure dhendodh vepra ngaarti ajo fakti na prezantohet se gurgdh edheend sote mesi qvlerate e ep sajergatiti te ̈ jashte atezakonshmë . Per̈ tu vecuaŗ në ketë ̈ Mihali VIII i cili mban edhe emertimin ‘’Kostandin rastduhet eshtë ẗ eedhe ishte kisha mjesht e Shen̈ e Mariser ne ̈ realiziminsë Apollonise ̈ njee kapiteleve,̈ objekt kulti mesjetar që ruan në vetvete vlera të dhe autorin e saj. Kush e ndertoi ate? A mos valle perfaqeson ky portret. Mundet qe ai duhet te kete medhä artistike. Pikerishẗ ne ̈ ketë ̈ godinë mund te ̈ permendim̈ edhe nje ̈ imazh enigmatik , siç eshtë ̈ porositesi e perjetesoi emrin ne afreske apo por- i Ri’’, qe e mori si clirues i Kostandinopojes nga qene njeri prej ndertuesve te kishes apo personi portretipor jo i gdhe mjeshtndur̈ e ner ̈nnjee ̈ realiziminprej kapiteleve e te figur̈ saj.eEs vendosurse njeriut. ne ̈ dyshemene ̈ e kishe s̈ , ai, eshtë ̈ i latinet, duke e krahasuar me themeluesin e ketij qe me vone ka financuar punime ndertuese ne preksheMegjithatm̈ ngae tealudimeẗ gjithe,̈ qofte ̈edhevizitore ,̈ kpelegrineetu nuk̈ apo mungojn studjues. Pore. deriA më sot askush nuk eshtë marrë trete qe ndodhen ne muret e saj? Keto jane pyetjet me të duke e klasifikuar thjesht si portreti anonim i kishes̈ së Apollonise.̈ qe i intrigojne edhe sot studjuesit. Per kete qellim qyteti, Kostandinin e Madh. Ndersa prane figures te. Ndoshta perfaqeson ndonje nga paleologet eshte ai portreti i perandorit bizantin qe ndertoi te gjitha teorite, pervec krahasimit te modeleve se perandorit ndodhet perandoresha Teodora. e mesiperm, ndonje zyrtar lokal te kohes, apo Nekisḧ kisheenn̈ ne eShe shekullinn̈ Me risë ̈ seë ApolloniseXIII?! Apo,̈ midis mos stileve ndoshta arkitektonike nje që nderthuren̈ , spolieve antike te ̈ Midis tyre eshte vendosur pak me poshte figura murosuranga perandor, mbishkrimeveet pararend dhe kolonadees gdhs̈ , ruhenendi edhe ne disate portretin imazhe te ̈ rralla, unike një pjesë e të cilave arkitektonike dhe analizes se objektit, ne menyre ndoshta ndonje nga perandoret pararendes, qe janë berë ̈ qysh hereẗ objekte studimi . Të tilla janë afresku mesjetar i Paleologe ve,̈ mbishkrimi i Joanit te natyrshme mbeshteten edhe te pikturat dhe e Andronikut II, ku edhe ajo si dy figurat e tjera njiheshin si mbrojtes dhe financues te kishes. dhee tij?Kalies P,esir dhehipotez portretie in ‘’padeshifruar’’ e dyte mund i kapitelit te tenä nje shrë s̈ e prejrbej kolonavee të interierit të naosit. Por le skulptura dekorative e saj. mban kurore ne koke. Mbi te ndodhet mbishkrimi Ne vitet 1980, Instituti i Monumenteve te edhe kostatimi qe kane bere edhe autoret e restau- Keshtu ne murin perendimor te parasalles se “Androniku, besnik ne krishtin, perendine, mbret Kultures, kreu nderhyrje te gjera restauruese ne rimit te kesaj kishe ne vitet 1980, arkitektet e kishes se Shen Marise se Apollonise, ndodhen i Romejve, Komnen, Duke, Angelos, Paleologu”. kishen e Shen Marise dhe ne ambientet e man- njohur A. Meksi dhe R. Gega, te cilet ne shkri- mbetjet e nje afresku teper te rralle. Me permasa Kurse ne anen e majte te perandorit ndodhet astirin te Apollonise (Gega-Meksi, 1989: 6, 7). min e tyre ‘’Punimet restauruese ne manastirin e 1.32 x 3.30 m, ai paraqet nje nga familje peran- Shen Maria qe mban ne dore maketin e kishes. Midis demtimeve te shumta qe paraqiste ky objekt Apollonise’’ theksojne se: ‘’... programi i ndertimit dorake bizantine. Mbi perandorin qe paraqitet Nje figure tjeter e afreskut eshte edhe nje shenjt i ishin demtuar edhe kater kapitelet e kolonave te te kishes ka ardhur nga qendra’’ (Monumentet, 2, ne qender te piktures dhe me kurore ne koke, pikturuar me veshje hierarkike, i cili mund te jete naosit (salles) dhe pjeseve qe ndodheshin mbi to. 1989: 15). ndodhet mbishkrimi: “Kostandini i ri Komnen, Shen Kolli. Ndersa tre figurat e tjera te afreskut Si rezultat i nje pune te madhe dhe voluminoze te Pra, qendra nenkupton Kostandinopojen, Duke, Angelos, Paleologu si krishtdashes dhe jane te demtuara. Paraqitjen e kesaj familje ne mu- zhvilluar gjate nderhyrjeve restauruese, u hoqen kryeqytetin e Perandorise Bizantine. Biles njeri murgdashes i vertete”. Interesant eshte fakti se rin e kesaj kishe Theofan Popa e lidh me idene se keto kapitele, te cilat u zevendesuan me elemente prej tyre, Aleksander Meksi, ne librin e tij ‘’Arki- rreth ketij afresku ekzistojne tre hipoteza. E para kjo kishe eshte ndertuar ose rindertuar nga keta te kopjuara me perpikmeri dhe te prodhuara nga tektura Mesjetare ne Shqiperi’’, thekson se ‘’Kisha u formulua nga kerkimet e dy studjueseve te njo- perandore ne vitet 1280-1290 (Popa, 1967: 138- materiale rezistente si, armature hekuri, cimento e manastirit te shen Merise te Apollonise perben hura te artit kishtar bizantin, Viktori Puzanova 143). Hipoteza e trete eshte formuluar nga stud- e bardhe dhe pluhur guri gelqeror (po aty, f. 11). te vetmin rast te variantit kryeqytetas te ketij tipi’’ dhe Dhorka Dhamo, te cilat theksojne se ne kete juesi Hasan Nallbani i cili ne vija te pergjithshme Per qellime muzeale kapitelet qe u zevendesuan (Meksi, 1983: 166). Gjithsesi portreti i skalitur ne afresk si figure qendrore paraqitet Androniku i II eshte dakort me hipotezen e Theofan Popes. Ai u vendosen prane kolonave ne dyshemene e kapitelin e vjeter mbetet akoma enigme. Edhe py- Paleolog me te shoqen, perandoreshen Irena dhe mendon se figura ne krah te dy perandoreve nuk kishes. Ndryshe nga tre te tjerat qe perbehen etja se cilen figure perfaqeson ai i sherben hapjes te birin Kostandinin IX. Sipas tyre ky afresk men- i perket gruas se perandorit Mihal VIII, por Des- prej motivesh bimore e vecanta qendron te kapi- se nje debat te ri ne kete drejtim. Nderkohe qe do dohet se eshte fiksuar ne momentin e dorezimit te potit Joan, vellait te tij, nje ushtaraku. Duke u nisur teli i kolones jugperendimore. Ai ka te skalitur te jene studimet e ardhshme te cilat do te zbulojne diplomes perandorake, nga ana e Andronikut II, nga studimi i imet i saj, Nallbani, veren se krahas midis zbukurimeve te tjera edhe nje figure burri historine e vertete te ketyre potreteve.

Rrok Perolli (...), pohon R.Lane. Në vëndin e qytetit Emadhia (pranë Bulqizës së sotme-shën im) hasëm në gjurmë që na u dukën me siguri të mbetura nga puna e Siç u sqarua edhe më lart, emri Hellenë, shprehte besimtar Hellen, shpreh periudhën e mëvonshme të të gjithë popujve flitet për të kaluarën, mbi bëmat e të dorës së njeriut. (...) Fshati i sotëm gjëndet në shpatin besimin e fiseve autoktone, sikurse edhe ai Pellazg, olimpikëve me mbret Deukalionin, kur u hyjnizua parëve, mbi perënditë, kafshët e shenjta dhe ngjarjet e malit ku ka qenë qyteti. Fshatarët thonë se kanali prandaj nuk bëhet fjalë për « asimilim » etnik sepse të njeriu tokësor - Sellena, e njohur si Diona apo Menes natyrore dhe njerëzore, të cilat kanë lënë gjurmë të është ndërtuar nga Filipi II-të (...) fshatarët e anës së gjithë ishin « të një gjaku », por për pushtime të trev- dhe emra të tjerë. Të njejtin fakt e përmënd edhe thella në kujtesën e shumë brezave. Të gjitha këto Matit shpreheshin lirshëm për « qytetin e moçem të ave të Europës mesdhetare dhe detyrimin e banorëve Tuqididi se, « Para helenit Deukalion ky emër (Hel- mbresa janë përcjellë gojarisht në popull, siç e për- Emadhisë» dhe «vëndlindjen e Lekës së Madh». Për tu bindeshin ligjeve besimtare dhe civile të mbretërve las) aspak nuk ekzistonte, popuj të tjerë veç e veç, mend udhëtarja amerikane Rose W. Lane për tregi- të VËRTETËN në kuvëndin e malësisë së Thethit, na Pellazgë, Iperiot apo Dardan, që sunduan në Iperi dhe populli pellazgjik i dhanë vendit emrin e tyre në min e malësorit analfabet : « këtë tregim e dëgjova në ndihmon edhe Heroi i Kombit tonë - Gjergj Kastriot (Epir). Që në historinë e lashtë të Iperisë ka patur edhe një gjerësi të madhe». (Thuqididi, lib.I, KAP.3) Thethin e Epërm në pranverën e vitit 1921» : Skëndërbeu në letrën drejtuar Princit të Tarantos, ku mbretër dardanë, e dëshmon edhe historia. Në tem- Por fiset autoktone, duke qënë shumë fanatik ndaj «Leka i Madh ka lindur në Emadhinë e Matit. Atë me një gjuhë krenarie pohon: «Fiset tona madhështore pullin e Delfit « hellenik » adhurohej Perëndia Apollon, trashëgimisë së të parëve, si emërtim etnik gjithëmo- kohë ka pasur dy kryeqytete të mbretërisë së bashkuar, ishin Epirotët prej të cilëve e ka origjinën Pirro (...) i cili emërtohej « mbiverior» (prej veriu) jo vetem nga në kanë privilegjuar emrin e ndërmjetësit (orakullit) ka qenë Pela mes Selanikut dhe Manastirit dhe në se do thuash që Albania (Shqipëria) është pjesë e Hesiodi , Pitagora, por edhe Olini, i përmëndur nga më të lashtë të besimit të tyre – atë të Shqiponjës, IPE Emadhia, kryeqyteti i vjetër që shtrihej në luginën që Maqedonisë, del se paraardhësit e tyre ishin akoma më shkruesit e vjetër si poet hymnesh për Apollonin. Edhe (shqipetar), i cili i shoqëroi gjatë të gjithë historisë së tani quhet Mat. Në Pela dhe Emadhia, Filipi II-të kishte fisnikë, të cilët nën udhëheqjen e Aleksandrit të Madh në qytetin e famshëm të Athinës, vëren Aristidh Kola, tyre qindramijë-vjeçare deri në ditët e sotme. Proble- shtëpi të mëdha (...) Por e vërteta është se, para se të arritën deri në Indi, duke nënshtruar të gjithë ata që me pjesa më e madhe e fiseve, këmbëngulnin se e kishin mi i fundit që u ngrit në «kuvendin» e Maleve ishte ay lindte Leka i Madh, e ëma iku nga Pela dhe u kthye në vështirësi ju kundërvunë». (Cf.Pompilio Rodotà Storia prejardhjen nga lapët (labët), dhesprotët (çamët), i Metodës, në trajtimin e figurave historike: Ku qën- qytetin e Emadhisë dhe Leka i Madh u lind aty (...) Ai i del rito greco in Italia, I,III,2) molosët dhe dardanët, që njihen si fise pellazge. dron e VËRTETA e origjinës së Aleksandrit të Madh, hipi kalit për herë të parë kur vajti në Pela (...) nga kali, Lidhur me problemet aq të rëndësishme të qytetrimit Në arenën historike të Gadishullit Pellazgjik, sipas trashëgimisë gojore apo botimeve botërore aka- Leka i Madh e pa për herë të parë të atin». Vërtetësia europian, në shkrim u sollën shumë prova shkencore megjith «suksesin» e botimeve mbi Lashtësinë për demike? Për të gjukuar për këto dy burime, duhet të e tregimit të malësorit dhe në përgjithësi, tregimi (të trajtuara edhe nga studiues të tjerë, shqipetar dhe të t´i fshirë bashkësitë e mëdha fisnore Atllantido- sqarojmë fillimisht rëndësinë e tyre … popullor, bazohet tek fakti, siç e sqaron Enciklopedia huaj), të cilat dëshmuan se: Historia e Lashtë e Europës Pellazge, faktet dëshmojnë se ishin IPERIOTËT Historiografia e lashtë – Historia e parë Britannica se, «të gjithë personat për të cilët flasin, mesdhetare, në botimet akademike është keqtrajtuar dhe dhe DARDANËT, faktorët kryesorë qytetrues Sipas Enciklopedisë Britannica, « Gjatë dhjetra- kanë jetuar dhe ngjarjet e përshkruara kanë ndodhur nuk pasqyron të VËRTETËN. Me këtë mendim pajtohet të Euro-Afro-Azisë. «Nga të gjitha fiset që shtri- mijë vjetësh, njerëzit e kanë treguar të kaluarën pa në të kaluarën. Historianët nuk mund të thonë asgjë edhe malësori i moshuar i Kuvëndit të Thethit, kur dëgjoi heshin në lashtësi, nga Danubi deri në Azinë e Vogël shkrim. Historia gojore akoma është e rëndësishme mbi njerëzit dhe ngjarjet, po të mos mbështeten nga miket e huaja të tregonin se çfarë shkruanin librat mbi (pohon studiuesja e shkrimeve pellazge-Nermin Vlora në çdo kënd të Botës , e cila dëshmon se njerëzit, të dhënat e dokumentave». Por, në asnjë dokument Aleksandrin e Madh : «Nëse zonjat amerikane duan të Falaski) më të zhvilluarit ishin ato që perfshiheshin edhe në mungesë të të shkruarit mund ta kenë një nuk janë paraqitur faktet mbi jetën e Aleksandrit, të dinë se ç´na kanë thënë të parët tanë, që e kanë mësuar në trojet nga Kosova deri në Çamëri». Në kundërsh- ndjenjë të sofistikuar historike ». Në shkurt 1806 mbledhura nga mbresat që ka lënë tek njerëzit ku u nga etërit e tyre dhe ata nga gjyshërit, do t´iu tregoj. Të tim të tezave akademike për parahistorinë, nuk ka konsulli francez Pukëvili kalon nëpër Tepelenë. Plot lind, u rit e që e ndoqën deri në Indi. Ai u përshkrua gjitha këto (histori) janë shumë të moçme dhe asnjë nuk patur asnjë kolinizim apo asimilim, etnik, gjuhësor pas 2004 vjetësh, kujtesa e vëndasve mbante mend në « historinë » e tyre ashtu siç ishte në jetë, pa shkruhet në libër, ndaj janë të vërteta». I takon shkencës apo qytetërues « mikenian » prej fiseve me një emër- manovrën rrethuese të Tit Kuinkt Flaminit kundër paragjykim, shtrëmbërim apo hyjnizim, thjesht i parë Albanologjike detyra, ta njohë « historinë gojore» tim, larg të qënit historik, «helleno-greke» apo qytete Filipit V. Pukëvili dëgjoi aty stratagjemën e bariut, nga syri njerëzor. Se sa e vërtetë është kujtesa gojore të shqipetarëve dhe t´u ndriçojë me fakte shkencore, “koloni greke”. Emri besimtar Pellazg shpreh peri- dërguar nga tradhëtari epirot Haropi tek gjenerali ro- e Kombit shqipëtar e dëshmojnë gjurmët arkeologjike Institucioneve akademike botërore të VËRTETËN, udhën e matriarkatit, kur u hyjnizua Dheu, kur Atl- mak, dhe e shënon atë dëshmi të kujtesës popullore , dhe emër vendet në trevat e tyre. «Në verën e v.1922, se: Aleksandri i Madh nuk ishte «grek» e as «sllav» i lantido-pellazget e shpallën veten «bij të Tokës». Emri vërtet mahnitëse, në librin e vet (1821) Në kulturat e vizitova Matin, e shoqëruar nga Annette Marquis dhe Maqedonisë, por farë e trojeve Arbërore. Cultura Anno 18 n.4 Settembre 2020 pagina 10 Scrivendo questo epistolario, mi Frymëzimin e gjej tek atdheu attraversavano la mente diverse immagini dhe të parët tanë të hershëm… Sono cominciato le celebrazione del 750° “Jam krenar për lashtësinë e popullit tonë, -Xhemi, ju njohim si aktor i shumë roleve anniversario della nascita di Dante dhe dua që këtë krenari ta bartë kudo që negative, ndërkohë që nëpër ndejat tona (2020-2021). dukesh gjithmonë njeri shumë i lumtur e i shkoj dhe çfarëdo që bëj” buzëqeshur. Pse një njeri kaq pozitiv t’i dojë Di Luan Rama Xhemi Agaj rolet negative? Ku e si e filluat këtë rrugëtim? Intervistoi: Shani Pnishi - Kanada Siç më njihni jam njeri shumë i hapur e pozitiv pistolario di Zarata: la veritá storica e la creazi- në jetë, por gjithmonë kam dashur të luajë role nega- one artistica hemi Agaj, aktor i diplomuar në Fakultetin tive. Rolin e parë të tillë në Kosovë e kam luatjur tek E “La Divina Commedia” è il capolavoro e Arteve, dega e aktrimit në Universitetin e che dovevamo studiare tempo fa nelle aule univer- XPrishtinës tek klasa e Enver Petrovcit 94-98, sitarie. Il mio professore di Letteratura Antica e del ku studimet i ka përfunduar me sukseset më të larta. Medioevo, Myzafer Xhaxhiu, si esprimeva con una Dante Alighieri Gjatë viteve 90’të sa ka qenë në Kosovë ka pasur an- tale immensa passione su Dante e Beatrice da sem- Scrivendobambini, questo gente epistolario, che misomigliava attraversavano a laquella mente diverse dell’inferno immagini. gazhime në shfaqje teatrale dhe në serialet televizive brare patetico; ci pareva una persona bizzarra, come dantesco. Persone che, pur circondate dal mare, që janë prodhuar në Kosovë. Rolin e parë në Kosovë se quel mondo lo attanagliasse entro le sue grazie. Sonorinchiuse cominciato le celebrazione nel buio del 750° anniversariototale deldella nascita castello di Dante (2020non-2021). avrebbero e ka luajtur tek filmi i Sunaj Raçës “Atje ku nuk lind Invano tentava di convincere noi, i suoi studenti, di dielli”, ndërsa më vonë është angazhuar edhe në fil- Di Luanmai Rama:potuto vederlo, il mare; sentivano solo il rumore leggere l’Inferno, Il Purgatorio ed il Paradiso. In ver- delle onde e gli strilli dei gabbiani che sorvolavano min “Qëndresa” të Adem Mikullovcit, ku ka shkëlq- ità noi all’epoca ascoltavamo i Beatles oppure Celen- Epistolarioda qualche di Zarata: parte la veritá sotto storica un e la cielocreazione che artistica loro non potevano yer në rolin si personazh negativ. Shfaqjen e diplomës tano, Battisti ect. Dante a quel tempo ci sembrava “La Divina Commedia” è il capolavoro che dovevamo studiare tempo fa nelle aule universitarie.ammirare. Il mio Tutto professore ciò di faceva Letteratura pensare Antica e dela “L’OrecchioMedioevo, Myzafer di Xhaxhiu, e si bëri në Teatrin “Dodona” të Prishtinës në nëntor troppo difficile e successivamente ce ne dimenticam- esprimeva con una tale immensa passione su Dante e Beatrice da sembrare patetico;të ci vitit 1997 me dramën “Zonjusha Julia” në regji parevaDionisio una persona di Sicilia”, bizzarra, come e ai setiranni quel mondo più loferoce attanagliasse della entro storia: le sue grazie. mo perfino. Anni dopo, quando visitai per la prima Invanopare tentava che diDioniso convincere avesse noi, i suoi rinchiuso studenti, di dentroleggere l’Inferno, una cavaIl Purgatorio a edtë il Florent Mehmetit dhe me dy aktoret Flutra Zymi volta Firenze, andai alla casa dove ha vissuto Dante Paradiso. In verità noi all’epoca ascoltavamo i Beatles oppure Celentano, Battisti ect.dhe Gjejlane Godanci. Në këtë shfaqje, Komisioni e Danteforma a quel di tempo orecchio ci sembrava gigante troppo difficilele sue e successivamente vittime e le cespiasse ne dimenticammo e il mio amico e pittore, Frederik Ivanaj, mi mostrò perfino.dall’alto Anni dopo, in casoquando tramassero visitai per la prima qualche volta Firenze, sommossa andai alla con casa- dove vlerësoiha me notën më të lartë lojën e aktorëve dhe come oltre quasi cinquanta metri più in là si erge- vissuto Dante e il mio amico e pittore, Frederik Ivanaj, mi mostrò come oltre quasipoashtu profesori Ekrem Kryeziu vlereson se Xhemi cinquantatro di metri lui...Tutte più in là siqueste ergeva unaimmagini volta la casa mi dell’amatasi confondono di Dante, Beatrice. va una volta la casa dell’amata di Dante, Beatrice. Tempocon dopo,quelle redigendo dei prigionieriun articolo su Botticelli,di Zvernec: scoprii le alcunisue meravigliose di loro illustrazioni Agaj do të jetë ndër aktorët më të mirë të brezit të Tempo dopo, redigendo un articolo su Botticelli, sulla trama della “Divina Commedia”; egli gran parte di queste non riuscì a rappresentarletij për rolet me personazhe negative. Anëtarë të ko- a colori.venivano Davanti aglida occhialtre mi siprigioni aprì un altro o mondo,da campi con quei di corpi isolamento che cadevano dall’alto scoprii le sue meravigliose illustrazioni sulla trama contorcendosicome quello nei gironi di dell’inferno, Porto Palermo, e l’Inferno era di senza Tepelena dubbio la ect.parte più sconvolgentemisionit ishin: Enver Petrovci, Faruk Begolli, Fadil della “Divina Commedia”; egli gran parte di queste di quei disegni. Ovviamente noi, di quell’altro lato della medaglia, cioè della crudele realtàHysaj dhe Ekrem Kryeziu. Pas diplomimit, ka qenë del mondo umano,Ė stata quella poi, del davvero crimine, dell’infernouna strana nelle coincidenzaprigioni e nei campi che di lavoro filmi i Sunaj Raçës “Atje ku nuk lind dielli”, ndërsa non riuscì a rappresentarle a colori. Davanti agli oc- forzato,tempo del linciaggiofa, mentre arbitrario ero dell’essere al ginnasio, umano inavevo cerca della conosciuto propria libertà, la abbiamoi angazhuar në shfaqjen e Isa Qosjes “KarvaniXhemi Agaj i bu- më vonë u angazhova edhe në filmin “Qëndresa” të chi mi si aprì un altro mondo, con quei corpi che ca- preso coscienza specialmente dopo i cambiamenti politici in Albania, quando nel 1990brrecave” në Strugë të Maqedonisë, ku producent i crollavafiglia il disistema Mark totalitario Ndoia, e siMarinta. chiudeva Abitavamol’epoca della dittatura,nello stessocome d’altronde Adem Mikullovcit. Pas këtyre paraqitjeve të miat të devano dall’alto contorcendosi nei gironi dell’inferno, accadevaquartiere in tutti e gli io altri allora paesi nondell’Est sapevo Europa. che Proprio quella allora ragazzacominciarono così a diventareshfaqjes dhe njëkohësisht edhe aktor i shfaqjes ishte para, unë thuajse shumicën e projekteve kam luajtur e l’Inferno era senza dubbio la parte più sconvolgente note le stragi, i crimini, le violenze e la privazione della libertà di parola, rivelando cosa furonogracile veramente e bella le prigioni era di laSpac, figlia di Burrel... dell’ex deputato ed ex se- Agim Comaj, shqiptaro-amerikan. Xhemi ka pasur role të personazheve negative, sepse aty jam ndier di quei disegni. Ovviamente noi, di quell’altro lato gretario della Accademia e dell’Unione degli Scrittori, edhe angazhime të tjera në seriale dheFrymëzimin shfaqje të komode gjej tekdhe atdheumendoj se dhe pikërisht të parët aty e tanë kam gjeturtë hershëm… ve- della medaglia, cioè della crudele realtà del mondo che era finito appunto a Zvernec. Però guarda caso, ndryshme të kohës. Gjatë luftës së Kosovës më 1999, ten më së miri. Baca Adem me rolin në filmin e tij, umano, quella del crimine, dell’inferno nelle prigioni ci è voluto questo libro per fare sì che lei mi raccon- Xhemi ka ardhur në Toronto të Kanadasë,“Jam krenarku jeton për lashtësinë mendoj e popullit se tonë, ma dhe ka dua hapur që këtë një krenari derë ta bartë të kudore në që shkojkarrierën dhe çfarëdo që bëj” e nei campi di lavoro forzato, del linciaggio arbitrario tasse chi era. Anche Marinta aveva passato lo stesso edhe sot së bashku me gruan dhe vajzën e tij. Roli i time, ku edhe gjatë xhirimeve e kuptova që unë dell’essere umano in cerca della propria libertà, ab- calvario del mio compagno Henrik Gjoka; anche lei parë që e ka luajtur në Kanada ka qenë në qershor të mund t’i kushtohesha kësaj, sepse aty më bindi Xhemise Agaj biamo preso coscienza specialmente dopo i cambia- con sua madre e i fratelli, si arrischiavano ad attraver- vitit 2000 kur ironia e fatit të pellazgo-ilirit e ka çuar kisha dhunti për role negative… menti politici in Albania, quando nel 1990 crollava sare la palude per andare a incontrare il loro padre ta luajë pikërisht rolin e refugjatit në filminIntervistoi televiziv Shani-E Pnishi përdmendët - Kanada bashkëpunimin me aktorin il sistema totalitario e si chiudeva l’epoca della ditta- a Zvernec. Lei mi raccontò quello che era successo “Haven” Alliance Atlantis/CBS/John Gray. Për një dhe regjisorin Adem Mikullovci. Sapo u dha tura, come d’altronde accadeva in tutti gli altri paesi mandat (2013- 2015) ka qenë nënkryetar i Shoqatës quando una volta era rimasta indietro da sola e stava Xhemi Agaj, aktorlajmi i diplomuar për largimin në Fakultetin e tij nga e Arteve, jeta. degaA mund e aktrimit të na në Universitetin e dell’Est Europa. Proprio allora cominciarono a diven- per essere inghiottita dallo stagno, ma per fortuna, suo së Bashkësisë Shqiptaro- Kanadeze të Torontos,Prishtinës kutek klasandani e Enver ndonjë Petrovcit kujtim 94-98, me ku të? studimet i ka përfunduar me sukseset më tare note le stragi, i crimini, le violenze e la privazione fratello le aveva suggerito, gridando da lontano, di ag- mbahet mend për rolin e tij bashkues tëbrezash larta. Gjatë dhe viteve 90’tëHerën sa kae qenëfundit në që Kosovë e ndamë ka pasur skenën angazhime dhe xhiri në shfaqje- teatrale dhe della libertà di parola, rivelando cosa furono vera- grapparsi ai rami di ginestra. E così, afferrando quelle bashkëpunues me shoqatat simotra… Nënë intervistënserialet televizive min, që ishte janë nëprodhuar vitin 2010, në Kosovë. në serialin Rolin evendor parë në “Kafe Kosovë- e ka luajtur tek mente le prigioni di Spac, di Burrel... piante e coperta di fango, era riuscita a salvarsi. Posso për gazetën “Diaspora Shqiptare” si flet përfilmi jetën i Sunaj e tij Raçësneja “Atje Jonë”. ku Kurnuk ulind takuam dielli”, atë ndërsa dite më më hodhi vonë ësytështë me angazhuar edhe në filmin “Qëndresa” të Adem Mikullovcit, ku ka shkëlqyer në rolin si personazh negativ. Eppure, dovevo leggere un articolo della gazzetta immaginare per un attimo la giovane disperata costretta si aktor, botën e filmit, botën shqiptare, komunitetin shumë kureshtje dhe më tha: “djalo, po më dukesh albanese sull’illustre latinista albanese Pashko Gjeci shqiptar në Kanada e shumëçka tjetër. Shfaqjen e diplomës e bëri në Teatrin “Dodona” të Prishtinës në nëntor të vitit 1997 me ad affrontare le fatalità della vita; una spinta titanica, dramën “Zonjushai njohur”.Julia” në Nukregji tëkishte Florent faj Mehmetitqë nuk i dhekujtojesha me dy aktoretsepse Flutra Zymi dhe e poi uno su Mark Ndoja, per venire a sapere che l’amore per suo padre, le diede forza e volontà per vin- -Cila ka qenë rruga e integrimitGjejlane tuaj Godanci.në hera Në ekëtë fundit shfaqje, që ishim Komisioni takuar ishte e vlerësoi viti 1996, me notënpra gjatë më të lartë lojën e presso una piccola isola di una laguna, nelle vicinan- cere la melma della palude che la stava inghiottendo. Kanada? aktorëve dhe poashtuxhirimit profesori të filmit Ekrem “Qëndresa”. Kryeziu Edhe vlereson pse unëse Xhemi isha ende Agaj do të jetë ndër ze del golfo di Valona, a Zvernec, quasi nascosti dal Un’adolescente come lei, per poter incontrare suo pa- Kam ardhur në Toronto në qershoraktorët të mëvitit të mirëstudent të brezit i vitit të tijtë përdytë rolet në Akademinëme personazhe e Arteve,negative. aktori, Anëtarë të komisionit mondo che li circondava, i prigionieri politici trasci- dre, doveva spogliarsi davanti alle guardie della prigione 1999 nga Kosova. I vetëm, ndërsa familjaishin: më Enver mbe -Petrovci,kolegu Faruk dhe Begolli,shoku im Fadil Jehon Hysaj Gorani, dhe Ekrem që gjithmonë Kryeziu. ka Pas diplomimit, ka navano a fatica il peso di una vita più che dolorosa. per essere controllata. Lei si ricordava delle mele che ti në Kosovë. Si për çdo të ardhur rishtazi,qenë i angazhuarfillimi besuarnë shfaqjen tek unë,e Isa meQosjes propozon “Karvani për i bubrrecave” atë rol, gjë në për Strugë të të Maqedonisë, Pashko Gjeci pubblicò la traduzione della “Divina aveva dato a suo padre il giorno dell’arresto, quando ka qenë shumë i vështirë… Di të them se kam fil- cilën i mbetem mirënjohës përjetë. E kështu u takuam Commedia” quando uscì di prigione, mentre in- lo presero dalla loro casa... le mele che io, pur non luar menjëherë të interesohem të inkuadrohem në te “Hani i dy Robertëve” me Bacën Adem. Ai më segnava Letteratura Antica e Rinascimento Italiano sapendo questo fatto, menziono in questo epistolario. industrinë e filmit si aktor duke kontaktuar njerëz shikoi fund e krye e m’u kthye: “E paske fytyrën ta- all’Università, mentre Mark Ndoja aveva cominciato Una straordinaria storia che fa riferimento alla meravi- profesionistë dhe agjensi të ndryshme të filmit te man të Supovcit/Sigurim-sit”. Qeshëm e u shkulëm la traduzione dell’Inferno di Dante a Zvernec. Lessi gliosa opera di Dante è quella di Xhavit Qose. Egli cilat bëjnë reprezentimin e aktorëve. Pas 9 muaj- gazit… Unë i përkulem këtij njeriu të madh të skenës allora dei passaggi di una lettera indirizzata alla mo- ha partecipato alla guerra di liberazione contro i nasi- sh të ardhjes në Kanada, në pranverë vitit 2000, dhe artit, i cili mua ma dha rastin dhe besimin për glie, in cui le parlava delle difficoltà riscontrate nella fascisti, facendo il commissario della XXIII Brigada pas shumë përpjekjeve kam nënshkruar kontratë me t’u bërë pjesë e filmit. Në elegjinë time që shkrova traduzione di quell’opera sconvolgente, cosa che mi dei partigiani. Lo puoi distinguere accanto a Enver agjensionin e reprezentimit të aktorëve “The Noble për shkuarjen e tij në amshim e luta që t’i bënte të spinse a scrivere questo libro in forma epistolare, Hoxha in una foto scattata i primi giorni della libera- Caplan Abram’s Talent Managment Agency”. Nga fala Bekim Fehmiut, Faruk Begollit, Istref Begollit, valutando proprio quel fatto unico nel suo genere: tra- zione dell’Albania. Era un vero idealista. Aveva studiato aty ka filluar karriera ime si aktor në industrisë së Leze Qena, Xhevat Qena, Aleksandër Moisiut e të gji- durre “L’Inferno” di Dante subendo in prima persona di Filosofia a Mosca però una volta tornato in Albania filmit në Kanada. thë të tjerëve dhe e porosita që t’u tregonte që ne po e contemporaneamente l’inferno dei processi politici egli ha capito che la sua Repubblica Popolare stava slit- -Keni diplomuar në vitin 1997 në Fakulte- mundohemi e po përpëlitemi me mish e me shpirt qe di quel periodo, vivendo in prigionia. Una trovata per tando verso la dittatura. Fu arrestato nel 1958 e subito tin e Arteve të Universitetit të Prishtinës. Pas t’iu bëjmë krenarë jo vetëm juve, por gjithë kombin quanto geniale, tanto tragica allo stesso tempo! Mi costretto sua moglie di divorziare benché avevano dei fi- dy vitesh jeni larguar nga Kosova, pikërisht shqiptar. Po gjithashtu, e luta t’u tregojë se si na kanë sembrava tutto straordinario. Ed è stato proprio al- gli insieme. Dopo la condanna lo mandarono a Zvërnec gjatë luftës së Kosovës. Sa janë të mjaftuesh- katandisur, degraduar, zhvlerësuar e shtypur në mi- lora che ho cominciato a leggere Dante, specialmente dove rimase dieci anni e poi al carcere di Burrel, dove me dy vite jetë profesionale (nëse mund të the- sionin tonë fisnik, artistik, shpirtëror, kombëtar… T’i l’Inferno, ho iniziato a raffigurarmi le scene e i gironi, di continuo ha fatto gli scioperi di fame. Un giorno egli si mi kështu shkaku i situatës) për të qenë aktor tregojë po ashtu se si po tallen me ne., se si e kemi il suo viaggio, il suo incontro con l’illustre poeta Vir- informò che Xhemal Ferra, l’amico di una volta in Italia, i mirëfilltë? humbur rrugn në oborr si komb!… gilio e con le varie personalità della storia e dell’arte gli aveva mandato l’intera opera di Dante, la ”Divina Rrethanat kanë qenë shumë të vështira për të -Ndër sukseset tuaja më të mëdha ka qenë se- che lo accompagnavano lungo la trama dell’opera Commedia”. Ma il libro non glielo hanno consegnato, ndërtuar karrierë arti, ngase ne veç ishim në prag të riali i njohur kanadez “Flashpoint”. Çfarë mund dove si descrive quell’infinito e pauroso viaggio, da con la scusa che proveniva da un cosiddetto ”conte” di luftës pikërisht kur diplomova unë. Megjithë kohën e të na thoni më tepër rreth rolit dhe serialit? un girone all’altro dell’Ade. L’immagine dell’inferno un paese occidentale. Allora egli fece lo sciopero della vështirë që po e kapërcente Kosova, me ato mundësi Kam qenë i pranuar si mysafir special (guest star) nell’opera di Dante assomiglia a un cono che diventa fame. Soffrì la fame e la sete otto giorni di seguito, fino që kishim, kam luajtur ne disa seriale dhe filma që që në episodin e parë dhe njëkohesisht ka qenë pi- sempre più stretto andando verso le profondità della a che il comando del carcere si costrinse di darglielo. ne atë kohë ne i quanim “filma të videokasetave”, lot-projekt dhe prodhim i televizionit kanadez CTV. terra, fino a che egli non arriva insieme al suo com- Quell’uomo ha patito trent’anni di prigionia in vari carc- poashtu edhe disa angazhime në teatër, deri në ditën Ky serial më vonë i është bashkangjitur rrjetit televi- pagno di viaggio in una grotta in cui trovano una scala eri dell’Albania, ed è stato scarcerato solo nel 1991, kur jeta jonë u paralizua. Lutem që askush të mos e ziv amerikan CBS. Ky projekt ka bërë histori në vete, che li aiuta a salire verso la luce, a vedere il cielo stel- quando si stabilì il pluralismo politico. fillojë karrierën në një formë të tillë… sepse per here te pare mbas 20 viteve nje serial i lato, per poi giungere dritti in Purgatorio e poi ancora Dopo la prima pubblicazione di questo libro, una -Deri më tani keni marrë pjesë në rreth 35 prodhuar ne Kanada është shitur dhe shfaqur para in Paradiso, dove Dante incontrerà la sua Beatrice. mia amica, la figlia di Tuk Jakova, mi consegnò oltre projekte të ndryshme filmike në Kanada. A publikut amerikan. Ndërkohë më vonë është shfa- Scrivendo questo epistolario, mi attraversavano la un libro anche delle lettere che suo padre mandava mund të na tregoni rreh këtyre më shumë? qur në më shumë se pesëdhjetë vende të ndryshme mente diverse immagini. Per cominciare, rammento le da Zvernec alla moglie, Mita. Erano delle lettere Duhet theksuar se gjysma e këtyre projekteve të botës. Siç edhe mund të kuptohet, roli im edhe immagini di un viaggio verso Zvernec... di molto tempo sconvolgenti, senza dubbio, impressionanti e che mi janë produksione amerikane, por që janë xhiruar këtu ka qenë një rol negativ, e arsyeja për këtë është fa, con la troupe delle riprese di un film. In quell’isola facevano riflettere e meditare, e mi ispiravano a scriv- në Kanada dhe në vende të ndryshme të botës. shumë e thjeshtë. E para, më bën të luajë njeriun e idilliaca, in quel “paradiso” autentico, ho visto la chie- ere di esse, essendo uno squarcio dentro quel mondo Këto projekte nuk janë vetëm kanadeze, pra disa keq që në jetën e përditshme unë nuk jam i tillë, dhe sa vuota e il monastero silenzioso dove non c’era più di buio quotidiano che incombeva sulla vita dei pri- janë edhe të karakterit ndërkombëtar. Në shumë e dyta, gjithmonë është më interesant të luash role traccia dei prigionieri politici, come Kasem Trebeshi- gionieri, dopo i processi politici e le gravi condanne. prej projekteve kam qenë në role me kategori të negative se sa pozitive. Pse? Personalisht për mua na, Tuk Jakova, Mark Ndoja, Spiro Gjoka ed altri. Mi Le ho lette, tornando a casa mentre volavo verso ndryshme si psh: “guest star” (mysafir special) perveç që është mundësia të futesh në një territor të vennero alla memoria anche i racconti del mio amico Parigi, e tutto questo mi ha dato i brividi, volando “recurring character” (personazh i riparaqitshëm) ri poashtu, qasja, ritmi dhe energjia e këtij roli për di adolescenza e di gioventù Henrik Gjoka, il quale sotto quei cieli pesanti che li vedevo annebbiati per dhe “regular cast member” (anëtar i rregullt i mua është e rëndësishme. Dua të shtoj se roli im në ricordava nostalgico quando, insieme a sua nonna, an- le lacrime. Capii allora che tutto ciò che avevo creato trupës), dhe poashtu në fillim të karrierës edhe këtë episod ka qenë një personazh që ka patur trauma dava a piedi lungo la costa, da Valona fino alla laguna scrivendo questo libro non era altro che una seconda “large principal” (rol protagonist). lufte dhe thyerje shumë të thella emocionale, gjë që di Zvernec, riuscendo a trascorrere un giorno o due copia, magari pallida, di quella realtà così dolorosa e -E përmendët që keni xhiruar nëpër vende për mua sa më i trazuar që të jetë personazhi, aq më con i prigionieri e con la loro persona cara. Ė questa che faceva parte del mondo dantesco, proprio come të ndryshme të botës. Veç Kosovës e Kana- lehtë futem në botën e tij. Sa ironike është që shumica dunque la scena, i personaggi storici, il loro dramma. aveva immaginato il Sommo Poeta, che chiuse gli oc- dasë, cilat janë ato? e aktorëve që luajnë role pozitive e që duan të adhu- Aggiungo a tutto questo le immagini che mi chi in esilio, lontano dalla sua patria, condannato a Deri më tani vendet ku kam xhiruar janë edhe rohen nga publiku, në jetë të përditshme nuk janë venivano in mente guardando il castello di Ali Pasha morte e sempre minacciato fino al termine dei suoi në Hungari, Bosnjë dhe Hercegovinë, në Rusi, dhe bash të tillë. Hmmm Hahahaha…?!, Ndërsa për mua di Tepelena, sulla riva dello Ionio, a Porto Palermo; giorno, nel 1321. Le grandi opere nascono senza në Itali. Jam i bindur se në të ardhmen e afërt do është e kundërta; ngase jam shumë pozitiv në jetën e un castello veneziano che ospitava nelle sue celle dubbio, da un profondissimo dolore... të kem oferta edhe në vende të tjera, me projekte përditshme, nuk e kam fare problem e as që mërzitem circa 200 prigionieri e condannati, uomini, donne, (Traduzione: Roza Ruci) të reja. që në film të dukem negativ. NJË KRYETAR BASHKIE PËR QYTETARËT

Nga Hasan Aliaj - Grottaferrata

pagina 11 Anno 18 n.4 Settembre 2020 Attualità Liliputët sulmojnë Skënderbeun Një kryetar bashkie Un sindaco per Nga Prof. Dr. Lisen Bashkurti iliputet prej disa kohesh po sulmojne Gjergj Katriotin, Skender- për qytetarët i cittadini beun. Edhe monumentet deshirojne t’ia heqin. Gjithefare cudirash Lpo na degjojne veshet! Mesa duket nga ndejtja me gojembyllur nen Nga Hasan Aliaj - Grottaferrata Hasan Aliaj - Grottaferrata skllaveri serbe apo te sovjetkit sojuz po perjetojne nje periudhe gojesh- qyerje ne keto vite lirie e pavaresie. hpesh kemi shkruar për qytetin e Grottaferratës, duke e kra- pesso abbiamo scritto per il comune di Grottaferrata, de- hasuar si një “Montekarlo të vogël” por me një ndryshim, që finendolo un “Piccolo Montecarlo”, però con una differenza, Askush ne vendin e vet Snë këtë qytet të mrekullueshëm mbizotëron jeshillëku dhe jo Sil nostro comune è una meraviglia, dominato da paesaggi Ne kete lajthitje gojeshqyer mbar e mbrapsht ata qe duhet te flasin deti i kaltërt. Kemi shkruar për manastirin e abacisë “San Nilo” verdi e non dal mare blu. Abbiamo pubblicato informazioni per heshtin dhe ato qe duhet te heshtin flasin. Ato qe kane kokat plot i ulin dhe murgjit arbëreshë, si një ndër thesaret më të çmuara të këtij l’Abbazia di “San Nilo”, uno dei tesori preziosi del nostro comune poshte ne heshtje. Ato qe kane kokat bosh i ngrejne lart dhe ulurijne. qyteti e më gjerë. Kemi shkruar për qytetarët e jashtëzakonshëm e e di più, abbiamo raccontatoLa conferenza dei frati nella arbëreshë. Biblioteca del Monumento Nazionale dell’Abbazia di San Nilo in ricordo dell’eroe nazionale albanese, Perjetojme nje coroditje te nxitur nga cuname paditurie. Disa grisin ekra- me kulturë, si edhe për shumë problematika të ndryshme. Nel nostro giornale abbiamoScanderbeg scritto sugli straordinari cittadini, net nga mengjesi deri ne darke. Te tjere per karshillek hane mikrofonat NJË KRYETARNdërsa në BASHKIE këtë artikull PËR QYTETARdo të ndalemiËT tek thjeshtësia, përkush- sulla cultura cittadina e su altri aspetti di vita nel comune di Grotta- si sandvic. I padituri ben eruditin, i dituri ben fakirin. Budallai luan inte- timi, këmbëngulja, arritjet dhe sukseset e kryetarit të bashkisë Z. ferrata. Questo articolo ligjentin, i mencuri ben naivin. Jemi perballe foltoreve ku mjeku flet per NgaLuçianoHasan Aliaj Andreotti.- Grottaferrata l’abbiamo dedicato alla ushtrine, ekonomisti per mjeksine, perkthyesi per finance, fermeri per capacità direzionale, drejtesi, teneqexhijte per muzike, bojaxhinjte pikturojne, piktoret filozo- alla modestia e alla te- fojne, filozofet vegjetojne ... nacia del primo citta- Paradokset nuk kane te sosur. Te gjithe flasin se qenka koha e gje- dino, il nostro sindaco nerates tjeter. Ciles?! Asaj qe lind per te Luciano Andreotti. ikur, apo e asaj qe Noi non abbiamo ike per te ardhur?! conosciuto il sindaco Asaj qe zyren e ka ne precedente, però quan- ekran, apo asaj qe cv- do Luciano fu presenta- ne e ka bordero!? Asaj to come candidato per il qe punesohet e pastaj sindaco, conoscendo il shkollohet, apo asaj suo programma riforma- qe shkollohet e me tore, tutta la comunità pas shkallohet?! Tere albanese che vive nel jeten kam punuar comune di Grottafer- me rinine, por kete rata ha votato Luciano. punen e gjeneratave Questa esperienza elet- kurre nuk e kuptova. torale è servita a rafforzareSindaco i rapporti Luciano diAndreotti amicizia e di collaborazione Te tere kane thene e La conferenza nella Biblioteca del Monumento Nazionale dell’Abbazia di San Nilo in ricordo dell’eroe nazionale albanese, ScanderbegLa conferenza nella Biblioteca del Monumento Nazionale tra Luciano e la comunità albanese. Il nostro primo cittadino è stato thone...”rinia eshte e dell’Abbazia di San Nilo in ricordo dell’eroe nazionale albanese, presente ed ha partecipato a tutte le nostre attività culturali e alle ardhmja”, por vetem Scanderbeg nostre feste nazionali, organizzate da noi albanesi. rinia nuk e thote ate. Kryetarin më parë nuk e njihnim, por duke u nisur nga pro- Il nostro sindaco è sempre presente nel bene e nel male dei Nuk e thote se nuk e cittadini, anche di noi albanesi, ovviamente senza privilegi e fa- perjeton ate ... E vet- grami i tij ambicioz e domethënës komuniteti shqiptar dha ndi- vori. Lui quando passa per le strade del nostro comune, non è mai mja gje per te cilen hmesën, duke e votuar. Që nga ky moment z. Luciano filloi ta flasin te gjithe me njohë më nga afër komunitetin tonë, duke u përfshirë në çdo ak- solo, sempre accompagnato dalla gente, si ferma e saluta i passanti, “kompetence” eshte tivitet kulturor e historik të organizuar prej nesh. Rastet janë të parla con loro, ascolta i loro problemi e si impegna a risolvere in futbolli. Lavdi Zotit qe shumta, ashtu siç ka qenë prania e tij e shpeshtë dhe konstruktive. breve tempo e con giustizia. Dopo ogni appuntamento con il sind- per futboll kemi unitet Gjatë kësaj periudhe të mandatit si Kryetar, na është gjendur aco Luciano, la gente esce contenta e sorridente e con la fiducia di politik dhe kohezion pranë në të mira e në të këqia, jo vetëm komunitetit tonë, por trovare la soluzione giusta e in breve tempo. social. Per futboll fla- gjithë qytetarëve të Grottaferratës. Nëpër rrugët e qytetit asnjëherë Questo è il nostro sindaco, il primo cittadino al servizio dei sin boll te gjithe. Po te nuk e shikon të vetëm, por të shoqëruar nga njerëz të ndryshëm, cittadini senza distinzione politico, religioso o etnico. Da due anni gjithe ama … kryetare që diskutojnë e flasin për problemet që i preokupojnë. Pas çdo che Luciano è sindaco, il bilancio del comune di Grottaferrata è shteti, kryetar qeverie, takimi shikon që qytetarët largohen prej tij me një fytyrë tjetër, të positivo. La nostra città è cambiata molto, più pulita, più ordinata, Sindaco Luciano Andreotti kryetar partie, kryetar qeshur e me shpresë. sono asfaltate le strade, sono stati aggiunti nuovi parchi, sono stati bashkie, kryetar katundi e kryetar shtepie ... fut, fut, fut..boll per te gjithe. Ja, ky është kryetari, që me të drejtë po e quaj të parin e piantati tanti alberi, sono aumentate le attività culturali e sociali, qytetit në shërbim të banorëve pa dallim poklitik, fetar dhe etnik. si organizzano attività di tradizioni locali e delle varie etnie che Lajthitjet me zarar abitano nel nostro comune. In tutti gli aspetti domina l’armonia tra Ne kete lajthitje gojeshqyer duket sikur jane fundosur malet dhe jane Prej dy vitesh që është në krye të detyrës bilançet e arritjeve janë Liliputet sulmojne Skenderbeun i cittadini. Non esageriamo se diciamo che nel nostro comune reg- ngritur halet. Kjo gjendje eshte me shume zarar. Demi qe behet eshte i pozitive. Qyteti ka marrë një pamje tjetër, duke u bërë më i pastër, madh. Pasojat afatgjate.Nga Sic eProf. thashe Dr. ne Lisen kryeradhe Bashkurti ka disa kohe qe lili- me rrugë të asfaltuara, me parqe të sistemuara, me aktivitete të nano umanità, cultura, regolarità ed armonia. Grottaferrata si può putet po atakojne Gjergj Kastriotin. Disa e quajne etnikisht serb. Disa e larmishme kulturore, sociale, tradicionale etj. Grottaferrata është definire la città dei libri. In queste attività sta il segreto del nostro karakterizojne si terrorist.Liliputet Te tjere preje quajne disa tradhetar kohesh se braktisi po sulmojne Porten Gjergjnjë qytet Katriotin, në zhvillim Skenderbeun.me emrin kuptimplote Edhe Qyteti i librit. Në çdo sindaco, il quale dirige ed è parte di questa armonia cittadina. Per e Larte. Ne kete agresivitet liliputesh ka edhe vandale e te dhunshem qe aspekt dominon harmonia midis qytetarëve. Nuk e teprojmë të noi, che abitiamo in questa città con aria pulita, dove si sentono monumentet deshirojne t'ia heqin. Gjithefare cudirash po na degjojne veshet! le canzoni degli uccelli e il fruscio delle foglie degli alberi, queste heqin portretet e SkenderbeutMesa duketose qe ngatentojne ndejtja te vene me dore gojembyllur mbi bustet nen themiskllaveri se humanizmi,serbe apo tekultura sovjetkit e inteligjienca sojuz po janë në harmoni të e tij. Lavdi Zotit qe Skenderbeu ka pese shekuj qe ka vdekur, sepse plotë me natyrën e bukur me pemë e plot gjelbërim. Pikërisht, non sono curiosità. Quando arrivano i turisti, rimangono sorpresi e liliputet injorante, fanatikeperjetojne e te dhunshem nje periudhe do e listonin gojeshqyerje ne organizatore ne teketo vitekëtu lirieqëndron e pavaresie. sekreti i kryetarit të bashkisë, i cili është përfshirë sentono questa meraviglia della natura e degli abitanti amichevoli. ndonje grushti shteti ne Ballkan ... Keto mjerane duan te afirmohen me mes kësaj harmonie, duke i dhënë impulse të reja. Ky fakt prej Io ricordo tante visite dei miei amici, in particolare quelle di sulme kunder majave kombetareAskush nedhe vendin emblemave e vet te paarritshme. Keto nesh që banojmë në këtë vend me plot ajër të pastër, ku dëgjohen Artan Shkreli, Oltjon Muzaka, Ylli Polovina, Mark Palnikaj, Emil driteshkurter marrin poza dijetaresh, por vetem pak t’i gervishesh e sheh vetëm cicërimat e zogjve dhe fërfërimat e gjetheve nuk na bën Lafe …, i quali sono rimasti meravigliati dal paesaggio e con entusi- se prapa ngjyres se arte Nekane kete thjeshte lajthitje nje varak gojeshqyer e dale boje. mbar Keto e qe mbrapsht shti- pershtypje, ata qe duhet por tekur flasin vijnë vizitorë,heshtin ata dhe e ndiejnëato qe këtë mirësi të falur asmo mi hanno detto: “Caro Hasan sei fortunato a vivere in questa ren si te ditur nuk bejneduhet dot dallimin te heshtin midis flasin.Perandorive Ato teqe medha.kane kokatNuk plotnga inatyra ulin poshtedhe të mirëmbajturne heshtje. meAto kujdes qe kane prej qytetarëve. natura rilassante, che ti ispira e ti crea la calma dell’anima”. In ndajne dot Perandorine kokatOsmane bosh nga shtetii ngrejne kombetar lart modern dhe ulurijne. e laik Turk.Perjetojme Më nje kujtohen coroditje disa tenga nxitur vizitat nga e miqve, cuname por rasti më i veçantë particolare vale sottolineare che ogni volta che guardiamo l’abbazia Keto qe hiqen si dijetarepaditurie. nuk kane lexuar Disa historinegrisin ekranet e Skenderbeut nga mengjesi te Bar- deriështë ne ai darke. i vizitës Te që tjere bënë per Artan karshillek Shkreli, haneOltjon Muzaka, Ylli Po- ti si offrono immagini della storia dei nostri antenati che sono venuti letit, te Marin Becikemit, te Nolit. Nuk kane lexuar romanet per Skender- lovina, Mark Palnikaj, Emil Lafe …, të cilët jo vetëm janë mahni- in questo paese. Lì iniziano le nostre radici. Dopo questi 30 anni beun te Kadarese e te Godos.mikrofonat Nuk kane si pare sandvic. gravurat I e papikturatdituri boterore ben eruditin, i dituri ben fakirin. Budallai luan tur nga pejzazhi i mrekullueshëm, por me dashuri me kanë thënë: vissuti a Grottaferrata mi sento fiero come cittadino ed amico del me portretin e Skenderbeut. Nuk kane denjuar te shkojne ne Krujen e sindaco Luciano. bekuar dhe aq me pak ne Muzeun e Vjenes ku ruhen armet e perkrenarja -Hasan je me fat që jeton në këtë natyrë çlodhëse, që të frymëzon për krijimtari dhe të qetëson shpirtin. Mbi të gjitha është manastiri Il mio amico Ylli Polovina, dopo la visita nella nostra città, ha e Kastriotit. Nuk kane perjetuar madheshtine e Sheshit Albania ne Rome, pubblicato un bell’articolo nel giornale prestigioso “Yliria” in USA. ne Londer, ne Paris ku ndrijne monumentet e Gjergj Kastriotit. Nuk kane shekullor, që sa herë e shikon të krijon imazhe të forta besimi për Ritorniamo al personaggio del giorno, l’instancabile sindaco degjuar operen qe gjeniu i muzikes klasike , Antonio Vivaldi ia dedikoi historinë e të parëve tanë. Aty fillojnë rrënjet tona. Skenderbeut. Nuk kane pare dhe as degjuar per enciklopedite italiane, Le ti lemë këto raste e qindra të tjerë. Në këto 30 vite ndihem Andreotti. Mi ricordo un appuntamento con il sindaco Luciano franceze, angleze, spanjolle, amerikane, polake, austro-hungareze, ruse krenar si banor i përkushtuar i këtij qyteti. Këtë fakt miku im i për- nella sala di lettura della biblioteca dell’Abbazia di “San Nilo” etj., ku Gjergj Katrioti ze vend dinjitoz karahas figurave me te njohura e korë Ylli Polovina e ka përshkruar në reportazhin e tij të publikuar nell’occasione dei festeggiamenti del 550° anniversario della te cmuara nga mbare njerezimi. kohë më parë tek gazeta prestigjoze “Yliria” në SHBA. morte del nostro eroe nazionale Giorgio Castriota Scanderbeg. Le ti kthehemi njeriut të ditës, punëtorit të zellshëm të qytetit Tra i vari relatori, come l’ambasciatrice dell’Albania, la signora Energji qe prodhon terr z. Andreoti. Më kujtohet takimi me të në sallën e bibliotekës së Anila Bitri e diversi professori, ha pronunciato un bel discorso Eshte e dukshme qe jetojme ne nje kohe liliputesh. Por lilipute me anche il signor Luciano, il quale si è presentato con belle cono- zarar. Jo sepse jane te fuqishem nga vlerat cilesore, por sepse jane bere Abacisë «San Nilo» me rastin 550 vjetorin të vdekjes së Heroit tonë Kombëtar Gjergj Kastriotit Skënderbeut. Midis shumë kumtesave scenze non meno degli storici. Entusiasmato dal suo discorso, gli shume nga ana sasiore. Energjia qe kjo mase e madhe liliputesh prodhon ho fatto una domanda: “Come mai conosci cosi bene la storia di nuk jep drite, por prodhon terr. Terr sketerre. Pus te zi. Te thelle. Te të ambasadores Anila Bitri dhe profesorëve të ndryshëm foli dhe Scanderbeg? E lui sorridendo mi ha risposto: “Io conosco bene pambarimte. Thone se nga ky batak do shpetojme me rotacione politike. z. Luciano, i cili e njihte mirë figurën e Skënderbeut. Më bëri për- Thone se integrimet do na clirojne prej pellgu liliput. Thone se do ike shtypje ky fakt dhe nuk ngurova ta pyes. Ai me modesti më tha: Scanderbeg dalla mia infanzia, perché la mia nonna montenegri- mazhoranca e do vije opozita per te sjelle ide, deshira e nevoja. Thone se «Njihem me figurën e Skënderbeut që në vitet e fëmijërisë, sepse na mi raccontava sempre storie legati con le gesta di Scanderbeg. zhvillimi ekonomik do na shpetoje nga fundi ku kemi rene. qyshja ime, që është me origjinë malazeze më fliste shpesh për të. Non solo i racconti della mia nonna, però ho anche letto tanti libri Jo … jo … asnjera nga keto thone … thone … thone nuk do na Jo vetëm nga rrëfimet e gjyshes, por edhe nga leximi i librave të dedicati a Scanderbeg e pubblicati in Italia” shpetoje nga aradha qindra mijeshe e liluputeve injorante e te dhunshem. shumtë, që janë shkruar për të. Sa herë që e takoj rastësisht, gjith- Ogni volta che io incontro il sindaco Luciano, gli ricordo la sua Naimi yne i ndritur na e ka lene nje amanet, te cilin pak dhe aspak e kemi monë i kujtoj gjyshen e tij, sepse kam dëshirë të mësoj për origjinën nonna, gli faccio tante domande per conoscere meglio la sua origi- degjuar ne keto vite lajthitese ... se “... drita e diturise perpara do na e saj. Ky fakt më ngacmon që në të ardhmen ti bëj një intervistë. Ai ne senza dubbio degli albanesi che abitano in questo paese. Questo shpjere”. Kjo eshte vaksina qe i zhduk liliputet injorante e te dhunshem si gjithmonë është i gatshëm dhe i papërtuar dhe me buzëqeshjen e fatto mi spinge sempre a fare una lunga intervista a Luciano, e lui si dhe mbron vlerat e ndritura, pa te cilat edhe kombet me te medha do tij karakteristike më thotë: -Patjetër Hasan, që një ditë do ta bëjmë sorridendo mi risponde: “senz’altro facciamo questa intervista, e shuheshin nga pluhuri i harreses ... intervistën, por di të them se me ju shqiptarët kemi mjaft gjëra të dirò che con voi albanesi abbiamo tante cose in comune, abbiamo Por Naimi ishte Rilindas prej verteti... përbashkëta, kemi të njëjtën fytyrë – dhe të njëjtën race! la stessa faccia – siamo la stessa razza”. Attualità Anno 18 n.4 Settembre 2020 pagina 12 Vullnet Sinaj dikur një emigrant në Itali, sot parlamentar me aktivitet të suksesshëm në fushën e biznesit Intervistoi: Hasan Aliaj, Romë Çfarëdo që të bëjmë për diasporën, asnjëherë nuk do edaksia e gazetës “Rrënjët” për herë të parë në historikun e saj publikon një intervistë mjaftojë. Unë do përmendja Rme karakter kulturor, human e historik me nismën e qeverisë Rama për deputetin e Vlorës, z. Vullnet Sinaj. Arsyeja e kësaj aministinë fiskale. Ju dhe unë interviste është sepse z. Sinaj para se të fillonte bashkë e dimë shumë mirë punën në sektorin privat ka qenë emigrant në Itali. “që ka punë pa rregulla në

çdo vend të botës dhe shumë -Z. Sinaj në çfarë periudhe keni qenë emigrant në Itali? bashkëkombas tanët do kenë Në Itali kam qënë emigrant gjatë viteve mundësinë që kursimet e tyre 1992-1996. Në vitet 1996-2000 mora një zo- t’i përdorin për krijimin e një “ tim dhe arrita të hap një aktivitet në vendin tonë. biznesi në Shqipëri. Mos prisni vetëm nga politika. Filloni dhe -Ju e keni njohur mirë jetën e migra- cionit, si ju kanë konsideruar e trajtuar organizohuni e shtroni kërkesat italianët? tuaja që mendoni së janë të Për mua Italia është vendi ku mësova çfarë drejta. ishte ekonomia e tregut dhe kapitalizmi. Kjo ndoshta ishte shumë e rëndësishme për të ar- të kem unë? Ndihem i plotësuar dhe dua që të dhmen time në biznes. Ruaj konsideratat më jap kontributin tim për vendin. Politika për mua të mira për popullin italian. Jam ndjerë shumë është impenjim dhe jo përfitim. Në Vlorë kam mirë dhe vazhdoj të ndihem shumë mirë kur ndërtuar me shpenzimet e mia një zyrë, ku pu- kthehem në Itali. Katër vitet e pandërprea të nojnë pesë juristë, që japin asistencë juridike fa- punës time atje, për gjithshka që mësova dhe las, për gjithë banorët e Qarkut të Vlorës. Zyra ndryshova në jetën time, i kam quajtur si një ime merret me çdo problem të qytetarëve dhe universitet të dytë. i çon ato deri në zgjidhjen përfundimtare. Unë

nuk kam marë asnjë lek të rrogës time, por atë e -Kanë kaluar shumë vite nga jeta në kam përdorur, për ndërtim shtëpish, në ndihmë mërgim, si e kujtoni atë kohë? të të sëmurëve si edhe në ndihmë të familjeve në Koha e emigrimit është më e rëndësishmja nevojë. Këto i thashë se më detyruat me pyetjen, në jetën time. Unë para se të emigroja isha ush- nëse ka ndonjë interes? Zyra ime mbështeti me tarak dhe them se vendimi më i vështirë dhe më gjthshka Agjensinë Shtetërore të Kadastrës, i madh jetës time ka qenë pikërisht momenti, Vlorë dhe arritëm që të bëjmë më shumë se 800 kur lashë punën si oficer ushtrie dhe emigrova. matje të ndërtesave të pa legalizuara. Rreth 200 Unë them gjithmonë, se emigrantët janë shqip- legalizime janë përfunduar dhe brenda këtij viti tarët e vërtetë, patriotë dhe njerëz me vlera të të nisja një biznes. Emigrimi është një faktor mendojë jo se çfarë atdheu bën për mua, por besoj që në Bashkinë Selenicë nuk do të ketë mëdha. Këto i them sepse kështu e ndjeja kur tjetër, më shumë për ndryshimin e mentalitetit unë çfarë po bëj për atdheun sot. asnjë ndërtesë të pa legalizuar. Zero korrupsion. isha vet emigrant. Nuk e di pse, por emigrantët dhe të konceptuarit për të bërë biznes. Bashk- Zero bakshish. janë si shqiptarët që kanë ruajtur brenda vetes, shortja kishte një peshë të madhe për të mbajtur -Konsideroheni i suksesshëm dhe cilësi shumë të mira dhe i kanë gërshetuar ato familjen kur unë bëja biznes. Faktorët kryesorë shumë rezultativ në fushën e biznesit. A dhe me cilësitë më të mira të popujve në ven- për këtë arritje janë guximi dhe kokfortësia. Ka mundeni që këtë përvojë pozitive ta shtri- -Flitet shumë që Diaspora do të votojë det e Europës, apo në Amerikë ku ata punojnë. dhe shumë faktorë të tjerë, por që ata nuk i ng- ni në inkurajimin e mbështetjen e profe- në zgjedhjet e ardhshme. Me çfarë plat- Mendoj se kanë një forcë të madhe brenda, por jajnë njeri-tjetrit nga biznesi në biznes. sionistëve të mirëfilltë në diasporë që me forme ka dalë Kuvendi për ta zgjidhur re- edhe një dashuri për atdheun, që tani me ligjin kërkimet e tyre pasurojnë dhe zhvillojnë alisht këtë fenomen, që ky mekanizëm të e ri për votimet në Shqipëri, ju jep të drejtë të -Në diasporë shumë studiues nga kërki- me të dhëna të sakta shkencore historio- funksionojë si në shumë vende të botës? Për votën e emigrantëve ka një Ministri, që votojnë, kanë për të ndikuar drejt në zgjedhjet e met e kryera kanë mundur të kryejnë disa grafinë? besoj do nxjerri në vazhdim udhëzime të nevo- ardhëshme në Shqipëri. Nuk e di pse, por unë zbulime të reja si: dorëshkrime të vjetra, Sa mirë që e ngrini këtë çështje dhe unë në jshme. Kam bindjen se çdo gjë do të shkojë më nuk e harroj dot kurrë kohën që emigrova dhe harta e libra të shumëllojshëm, thesare që vend që të them fjalë, po ju jap fjalën, duke ju së miri. nuk gjej dot fjalë tjetër për t’ju thënë veç asaj, pasurojnë historiografinë tonë. Mos vallë thënë se jam gati si deputet i parlamentit t’ju se ju dua shumë dhe se jeni shqiptarët më të në sallën e Kuvendit është bërë ndonjë ndihmoj për këtë që ju po më pyesni. mirë. Remitancat që hynë në ekonominë tonë studim e diskutim për t’i mbështetur këta -Nëse po, ju si e konsideroni këtë ini- nga emigrantët shqiptarë janë një vlerë e konsi- individë profesionistë? -Në një numër të gazetës sonë kemi siativë? A janë kushtet e favorshme që di- derushme, rreth 1 miliardë Euro, duke u kthyer Nuk di që parlamenti të ketë pasur një vë- publikuar një shkrim ku flitej për ndih- aspora të votojë? Diaspora ku ju shumë në një nga shtyllat më të forta në ekonminë shq- mendje të veçantë për historigrafinë, apo punën mën tuaj humane dhënë të dëmtuarve nga kohë më parë keni qenë pjesë e saj është iptare. që kanë bërë studiues të ndryshëm nga diaspora, tërmeti. Pa ju bërë komplimente, ishte një një istrument i fuqishëm në mbarëvajtjen e por edhe nuk besoj se për të pasqyruar të dhëna rast unik, sepse përveç pagës si deputet, zhvillimin e kulturës, historisë, ekonomisë së Atdheut mëmë. Çfarë mendoni për ta -Tashmë jeni shumë i sukseshëm në të tilla do të duhej mbështetja e parlamentit. ju dhatë ndihmë dhe 100 milion lekë të forcuar e përdorur këtë mekanizëm, i cili sektorin e biznesit. Kujt ja dedikoni këtë vjetra. Dëshirojmë të dimë ky xhest i lartë në çdo vend të botës luan rolin si një urë arritje? -A mund të na thoni nëse prej Kuven- mos vallë e ka origjinën nga DNA juaj, Për të ndërtuar një kompani si kjo që unë dit ka interes për këtë punë kolosale në apo për interesa të tjera? lidhëse të shumë vendeve më Shqipërinë? Çfarëdo që të bëjmë për diasporën, as- kam sot, më është dashur shumë mund dhe Diasporë, sepse me sa dimë institucionet Po më pyesni për tërmetin dhe do ju njëherë nuk do mjaftojë. Unë do përmendja punë. Suksesi arrihet kur shumë faktorë bëhen shtetërore të specializuara për këtë punë përgjigjem se bëra atë që më tha zemra, për të nismën e qeverisë Rama për aministinë fiskale. bashkë. Në radhë të parë qëllimit që i vura janë shumë larg këtij realiteti. Përse cilën kisha edhe mbështetjen e familjes time. Ne Amonice duke folur per projektin e Ujësjellësit. Ju dhe unë bashkë e dimë shumë mirë që ka vetes, pasi unë dhe në emigracion erdha me ekziston ky përçmim? Veç 100 milion lekëve që ju thoni, biznesi im punë pa rregulla në çdo vend të botës dhe synim të qartë, për të fituar lekët e para, që Çdo njeri nga ne kudo që ndodhet duhet të dhuroi edhe 100 mijë euro. Çfarë interesi mund shumë bashkëkombas tanët do kenë mundësinë që kursimet e tyre t’i përdorin për krijimin e një biznesi në Shqipëri. Mos prisni vetëm nga poli- tika. Filloni dhe organizohuni e shtroni kërkesat tuaja që mendoni së janë të drejta.

-Këto ditë ju festuat 55 vjetorin e lindjes. Përfitojmë nga rasti t’ju urojmë vetëm suksese, por dëshirojmë që në Ku- vend të jeni një zë i fuqishëm për hallet e problemet e mëdha që ka diaspora. Zëri juaj të jetë një vullnet i lirë e demokratik, sikurse vetë emri juaj Vullnet Sinaj? -Faleminderit për urimin dhe pres të më thoni, se kur jeni gati që të vi të takohemi dhe të më shprehni kërkesat tuaja. Shpresoj të kaloj sa më shpejt kjo flamë e covid 19 dhe te mos kemi pengesa për t’u bërë bashkë në një takim. Ju dua shumë. Ju jeni më të mirët e Shqipërisë!

Ne Amonice dukeNe folur Amonice per projektin duke e folur per projektin e Ujësjellësit. Vizite ne shkollen “Perlat Rexhepi” Vajze Ju faleminderit! Ujësjellësit. Vizite ne shkollen “Perlat Rexhepi” Vajze

Vizite ne shkollen “Perlat Rexhepi” Vajze pagina 13 Anno 18 n.4 Settembre 2020 Attualità VULLNET SINAJ; EX EMIGRANTE IN ITALIA, OGGI UN PARLAMENTARE ED IMPREDITORE DI SUCCESSO Intervistato da Hasan Aliaj, Roma a tutti i residenti della Regione di Valona. Il moi ufficio si occupa di ogni problema dei cittadini e a redazione del giornale “Le Radici” per li conduce alla soluzione finale. Ho scelto di non la prima volta nella sua storia, pubblica fare uso personale del moi stipendio da depu- Lun’intervista di carattere culturale, sociale, tato, ma di usarlo per costruire case, per aiutare umano e storico con l’onorevole Vullnet Sinaj, i malati e per aiutare le famiglie bisognose. Mi deputato di Valona nel Parlamento Albanese. sono sentito obbligato dalla sua domanda “se La spinta di questa intervista è stato il fatto ché c’erano altri interessi” per raccontare tutto l’onorevole Sinaj è stato immigrato in Italia, questo. Tra l’altro il mio ufficio ha sostenuto pi- dove iniziò a lavorare nel settore privato e dopo enamente l’Agenzia Cadastrale Statale a Valona diventò un impeditore di successo. e siamo riusciti a fare più di 800 misurazioni di edifici abusivi. Sono state completate circa 200 - Onorevole Sinaj, in quali anni sei stato legalizzazioni ed entro quest’anno credo che nel immigrato in Italia? Comune di Selenica non ci sarà edificio senza Sono stato immigrato in Italia negli anni legalizzazione. Zero corruzione. Zero soldi sot- 1992-1996. Poi, nel 1996-2000, mi sono im- tomano. pegnato ed ho fatto l’imprenditore nel nostro paese. - Si parla molto che la diaspora voterà alle prossime elezioni. Quale piattaforma - Lei ha avuto modo di conoscere bene ha approvato il Parlamento Albanese per la vita degli immigrati, come ti considera- risolvere davvero questo fenomeno, affin- vano e come ti trattavano gli italiani? ché questo meccanismo funzioni come in Per me l’Italia è il paese dove ho imparato molti paesi del mondo? cosa fossero l’economia del mercato ed il capi- C’è un ministero che si occuperà per il voto talismo. Questo è stato molto importante per il degli immigrati, che credo manderà le istruzioni mio futuro nel mondo degli affari. Ho le migliori necessarie. Sono convinto che andrà tutto bene. impressioni per il popolo italiano. Mi sono tro- vato molto bene e continuo a trovarmi benissimo - In caso affermativo, come considera ancora oggi quando ritorno in Italia. Durante questa iniziativa? Le condizioni sono fa- quattro anni ininterrotti del moi lavoro in Italia, vorevoli al voto della diaspora? La dias- tutto quello che ho imparato e che ha cambiato pora di cui ne fate parte da molto tempo la mia vita, li considero una seconda università. è un potente strumento per il benessere e lo sviluppo della cultura, della storia, - Sono passati molti anni dalla vita in dell’economia della madrepatria. Cosa esilio, come lo ricorda quel periodo? pensa per rafforzare e utilizzare questo Il periodo dell’emigrazione lo considero la meccanismo, che in ogni paese del mondo più importante della mia vita. Ero nell’esercito svolge il ruolo di ponte che collega tanti quando ho preso la decisione più importante paesi con l’Albania? della mia vita; lasciare il servizio come ufficiale Me mbesen ne diten tone te shenuar une 55 vjeç ajo 1 vjeçe Qualunque cosa abbiamo fatto e facciamo dell’eseercito e di emigrare in Italia. Dico sem- (kemi lindur ne nje dite) per la diaspora, non basta. Voglio riccordare pre che i veri albanesi sono proprio immigrati, in l’iniziativa del governo Rama per l’amnistia fis- quanto sono patrioti e persone di grande valore. - Nella diaspora, molti ricercatori dagli loro ricerche arricchiscono e sviluppano cale. Tu ed io sappiamo molto bene che ci sono Lo dico perché è così che mi sentivo anch’io studi effettuati hanno potuto fare alcune la storiografia con dati scientifici accurati? lavori senza regole in tutti i paesi del mondo, quando sono venuto in Italia. Non so perché, nuove scoperte come: vecchi manoscritti, È positivo che solleva la questione e invece però noi dobbiamo aprovare le regole, per dare ma a mio avviso gli immigrati sono come gli al- mappe e libri vari, tesori che arricchiscono di dire delle parole in merito, le do la mia paro- possibilità che molti dei nostri connazionali di banesi che hanno conservato in sé ottime doti e la nostra storiografia. Sono stati fatti degli la, dicendo che sono pronto come membro del avere l’opportunità di utilizzare i propri risparmi le hanno unite alle migliori qualità dei popoli dei studi o argomenti validi nel Parlamento Al- parlamento ad aiutarla con quanto mi chiede. per creare un’impresa in Albania. Non aspettat- paesi Europei, dell’America o altri paesi dove banese per sostenere questi professionisti? - In un numero del nostro giornale evi solo dalla politica! Iniziate a organizzarvi e Non mi risulta che il nostro parlamento abbia vivonon e lavorano. Me mbesen ne diten tone te shenuar uneabbiamo 55 vjeç pubblicato ajo 1 vjeçe un articolo(kemi lindur in cui neab -njepresentate dite) le vostre richieste che ritenete giuste. Penso che gli immigrati abbiano una grande prestato particolare attenzione alla storiografia, biamo parlato del vostro aiuto umanitario o al lavoro svolto da vari studiosi della diaspora, forza interiore, ma anche un grande amore per dato alle vittime del terremoto. Senza fare -In questi giorni hai festeggiato il la patria, che ora con la nuova legge che da a ma non credo neppure che per riflettere tali dati i complimenti, è stato un caso unico, per- tuo 55esimo compleanno. Cogliamo loro il diritto di voto in Albania, avranno un im- occorrerebbe l’appoggio del parlamento. ché oltre allo stipendio da deputato, lei ha l’occasione per augurare buon compleaan- patto diretto sulle prossime elezioni del nostro paese. Non so perché, ma non sono riuscito e non riuscirò a dimenticare mai il periodo quando ho emigrato e non riesco a trovare altre parole, se non questo, per dirvi che vi amo moltissimo e che siete gli Albanesi migliori. I guadagni degli immigrati, che sono entrate nell’economia Alba- nese sono di un valore considerevole, all’incirca un miliardo di euro all’anno, dunque gli im- migati sono diventati uno dei pilastri più forti dell’economia albanese.

- Hai già molto successo nel settore de- gli affari. A chi dedichi questo risultato? Per costruire un’azienda come quella che gestisco oggi, mi ci è voluto molto impegno e lavoro. Il successo si ottiene quando molti fattori Gorisht nje takim pune mbi studimin e mundësive Gorishtpër ndërtimin nje takim pune e urave mbi studimin në përrenjtë e mundësive e fshatrave. për ndërtimin e urave në përrenjtë e fshatrave. si uniscono. In primo luogo l’obiettivo che mi ero prefissato, - Puoi dirci se il Parlamento Albanese è dato aiuto e donato anche 100 milioni di no, buona salute e buona fortuna, ma poiché io in immigrazione sono venuto con interessato a questo lavoro colossale nella lekë. Questo nobile gesto deriva dalla sua vogliamo anche che nel Parlamento Alba- intenzioni ben chiare di guadagnare i primi sol- Diaspora, perché per quanto ne sappiamo DNA oppure da altri interessi a noi scon- nese siate una voce forte per risolvere le di, e poi di investire in una impresa nel nostro le istituzioni statali specializzate in questo osciuti? problematiche della diaspora. Mi auguro Mi stai chiedendo del terremoto e risponderò paese. L’emigrazione è un altro fattore, più per lavoro sono molto lontane da questa realtà. che la sua voce di avere la forza e la volo- che ho fatto quello che mi ha indicato il cuore, cambiare la mentalità e la concezione di fare Perché esiste questo disprezzo? ntà libera e democratica, come il suo nome Ognuno di noi, ovunque sia, dovrebbe pen- per il quale ho avuto anche il sostegno della mia impresa. Vullnet Sinaj? sare non a ciò che la patria fa per me, ma a ciò famiglia. Oltre ai 100 milioni di lekë che lei ha Grazie per gli auguri e non vedo l’ora di Nel frattempo mia moglie ha avuto un che sto facendo io oggi per la patria. menzionato, la mia azienda ha donato altri 100 accogliere ben volentieri tutte le sue richieste. grande ruolo e peso nel sostenere la famiglia mila euro. Che interesse posso avere? Mi sento Dopo che passerà questa fiamma del covid-19 quando io ero concentrato a fare affari. Devo soddisfatto e voglio dare il mio contributo al nos- il prima possibile trovaimo tempo ad incontrarci dire che gli strumenti principali per avere -E’ considerato di successo e molto tro Paese. La politica per me è un lavoro impeg- e discutere e risolevere insieme tutti i problemi! questi risultati positivi sono il coraggio e lavora- produttivo nel campo degli affari. Po- nativo e non un vantaggio. A Valona ho costruito Gli amo! Voi siete la parte migliore re con tenacia. Ci sono molti altri fattori, ma tete estendere questa positiva esperienza a spese mie un ufficio, dove lavorano cinque av- dell’Albania. non si assomigliano da esperienza a esperienza all’incoraggiamento e al sostegno di veri professionisti della diaspora che con le vocati, che forniscono assistenza legale gratuita o dal tipo d’imprese. Grazie! Gorisht nje takim pune mbi studimin e mundësive për ndërtimin e urave në përrenjtë e fshatrave.

cmyk Architetura Anno 18 n.4 Settembre 2020 pagina 14 CENTRI ANTICHI MINORI IL LUOGO DEI CINQUE SENSI di Atanasio Arch. Pizzi – NAPOLI dell’ambiente che nel suo quadro generale non mini in armonia con lo scorrere del tempo. atteggiamenti capaci di innescare un vero processo presenta punti o note stonate. Comprendere la differenza sostanziale che es- di riqualificazione nelle soluzioni operative, nelle a straordinaria varietà di sistemi urbani pre- Per questo i Centri antichi minori rappresenta- iste tra il “Borgo” inteso come “luogo”del comando, procedure di gestione e in quelle di controllo. Non senti nel territorio italiano, ci obbliga a ten- no l’espressione della più intima ritualità, creden- fortezza da cui si dipartivano le disposizioni riconoscere e, di conseguenza, non rilevare quali tare una definizione storica, che restituisca L za e pensiero; evoluzione delle esigenze, il segno sociali economiche, e restrizioni legali, difesi e siano i valori storici, estetici e materici del patri- senso ogni qual volta, si riferisce o si annotano i minore della necessità sociale ed economica per protetti dalla solidità delle mura, per questo ben monio architettonico dei piccoli centri, significa “centri antichi minori”. Quando si parla di “Borgo l’uomo, che si adopera con il ritmo dell’ingegno distanti dai sudori delle attività agresti di « Casali, seguire variabili sociali, culturali ed economiche medioevale” o di Casali, Frazioni, Katundë, Terra, locale, in tutto, l’espressione genuina del Genius Frazioni, Katundë, Terra, Vico e Villaggio “, è già senza porsi il problema di progettare per la conti- Vico e Villaggio rinascimentali, bisogna essere Loci. I centri antichi detti “minori”, purtroppo oggi un buon inizio specie se si mira a fare “un discorso nuità storica del manufatto e del paesaggio. molto precisi su quale di questi sistemi aggrega- si sono trasformati in vere e proprie “purpignere” nuovo”. Notoriamente, le genti che vivevano, con Il fine progettuale deve seguire la linea: ieri, tivi si vuole riferire, senza fare uso comunemente (vurvinë), dove il fatuo ha attecchito e le “carte non pochi patimenti, il luogo del lavoro predispo- oggi e domani, secondo un’impronta sempre ri- ed esclusivamente dell’appellativo “ Borgo”. I del restauro” sono volate via con il vento; lo stesso nendo strategie di mitigazione e bonifica dei ter- conoscibile delle tappe sociali ed economiche, in riferiti della storia non devono essere intesi come che un tempo accarezzava questi elevati per ripu- ritori, lavorando la terra, per renderla produttiva tutto della conquista del benessere diffuso e deve elemento per sollecitare l’immaginario collettivo, lirli e sostenerli come “luogo dei cinque sensi”. e salubre. I frutti, o per meglio dire il ricavato del diventare sfida, per la qualità del tessuto urbano, fermando il tempo all’epoca delle murazioni con Oggi di sovente, anzi molto spesso, i centri antichi duro lavoro, si otteneva partendo la mattina e rien- secondo le caratteristiche ritrovate. Solo in questo merlature, i relativi fossati, ponti levatoi, a difesa minori, sono diventati oggetto di numerosi inter- trando la sera nei “Rioni” per ottenere poco meno modo la scena urbana può essere riconosciuta del castello, giacché rappresentano “errata consue- venti, oserei dire pericolosi, perché prevale la tu- di quanto serviva per il sostentamento, mentre la nell’identità tipica del luogo; non come singolo tudine diffusa”. tela esclusiva dell’aspetto funzionale e cromatico, quasi totalità delle risorse finiva nelle disponibilità monumento che prevale e si distingue dal resto del I borghi dalla fine del XIV secolo non avevano senza alcuna attenzione rivolta verso le “carte del dei “borgatari” tramutandosi in ricchezza. paesaggio urbano. più ragione di essere, in quanto, iniziarono a essere restauro” e del consolidamento strutturale. All’imposizione di realizzare murazioni più di Riconoscere i centri storici minori come mod- edificati i modelli aperti o diffusi, come “ Casali, ello di qualità è la finalità da perseguire, solo con Frazioni, Katundë, Terra, Vico e Villaggio “, identi- temi finalizzati e concernenti la valorizzazione ficati storicamente, in senso di luogo, tempo, ruolo, dell’insieme luogo, può tutelare il nostro patrimo- adempimenti sociali ed economici. Per questo è nio culturale. Recuperare le risorse e le energie per opportuno rilevare, quali hanno le caratteristiche tutelare e salvaguardare un immenso patrimonio per risvegliare “i cinque sensi”, dove gli uomini si storico dei piccoli centri, i quali altrimenti rischiano confrontarono e trovarono l’equilibrio per vivere in di scomparire per incuria o di essere ‘banalizzati’ o armonia con l’ambiente naturale, i propri simili, a spogliati di significato, a seguito d’interventi, detti di contatto con il territorio circostante. Riguardo al ter- ‘recupero’. Ciò alla luce di adempimenti ormai ab- mine “centro antico” va rilevato che esso individua bastanza diffusa dove prevale la consapevolezza che i fuochi, attorno ai quali hanno avuto origine e poi la tutela di questo patrimonio diffuso sia un campo si sono ampliati i sistemi urbani aperti, secondo le di semina per i figli dei re dell’architettura, gli stessi linee guida dei “Rioni” suburbani. che per essere credibili si presenta non con il cane Il “centro antico”, non va confuso con il “cen- al guinzaglio ma “alberi” immaginando quello che tro storico” che vuole indicare l’intero sistema la natura non ha mai osato proporre all’uomo. È edilizio, compreso quello moderno, in quanto, il altresì evidente che intervenire in ambiti cosi estesi termine intende, ogni ambito dove gli uomini si con la metrica del restauro, richiede doverosamente sono confrontati per progredire nel corso e i tempi di circoscrivere e identificare zone omogenee, della storia. Così anche il termine “minore”, non intercettando le tipologie edilizie, i materiali deve costituire aprioristicamente un parametro utilizzati negli elevati murari, degli orizzontamenti e qualitativo, riferito a centri, secondari o di rilievo nelle coperture. Un ‘indagine condotta ed eseguita insufficiente. Essi si presentano notoriamente, con dovizia di particolari (senza essere distratti dalle come “Sistemi Urbani Diffusi” apparentemente irrequietezze degli alberi al guinzaglio) secondo ‘le disposti disordinatamente, lungo gli anfratti più regole dell’arte locale’, in altre parole creare una reconditi delle nostre regioni, ciò nonostante non “logica del luogo” per interventi ‘strategici’ che sono da considerare generici è privi di signifi- puntano a rimuovere i fattori che hanno generato il cato, in quanto, rappresentano la sintesi storica degrado, recuperando o rinvigorendo un rapporto delle città moderne o delle grandi metropoli, il cui di ‘necessario’ tra manufatto, contesto circostante, In altre parole si attuano atteggiamenti generali controllo che per la difesa, attorno alla metà del XI prodotto primitivo è stato sovrastato da pratiche paesaggio e uomo. senza predisporre indagini storiche, materiche e secolo, venne preferito costruire; prima capanne in successive, tendenti a cancellare la memoria, per Per tanto è indispensabile che l’emergenza un’edificazione priva di aspettative naturali. CENTRIdi verifica strutturale ANTICHI di tutto l’isolato, MINORI quest’ultimo IL LUOGOmateriali deperibili DEI (Kalive), CINQUE scaturito da SENSIun nomad- architettonica dei “centri antichi minori” diventi Per questo, i centri antichi minori non devo- in specie fondamentali per queste perle di ar- ismo locale per imposizioni di gabelle, segui una espressione di un processo più ampio di tutela e no essere intesi come, minori nella definizione chitettura, in caso di eventi naturali o indotti. I definizione di ruoli che si tramuto in luoghi stanziali riqualificazione, esteso al paesaggio e come cer- generale, minori nella trattazione della storia, mi- ditemi Atanasio citati sono alla Arch. base dellePizzi carte– delNAPOLI restauro e quindi ebbero inizio le costruzioni riconoscibili nel chi concentrici che partono dal tessuto urbano nori nell’edificato, minori nelle architetture, minori storico, le uniche che possono garantire la validità modulo edilizio minimo, in muratura, i noti Katoj. armonizzano il paesaggio circostante. Recuperare in senso urbanistico, minori nell’economia o ad- Ladell’animo, straordinaria la mente e l’arte, varietà degli esecutori;di sistemi se In urbani epoca successiva, presenti iniziarono nel le territorioaggregazioni del italiano, il rapporto ci necessario al paesaggio, che corre tra dirittura memore di senso inferiore. Essi sono così obbligapoi ci volessimo a tentare soffermare una sulle definizione caratteristiche storica,modulo abitativo, che restituisca per i modelli sociali senso ed economici ogni qual edilizia volta, storica minore, tessuto urbano e visione appellati perché rispettano l’ambiente e il paesaggi dei mandanti, è meglio stendere un velo pietoso in evoluzione e, gli stessi moduli furono ampliati si riferisce o si annotano i "centri antichi minori". Quando si parla diconnettiva"Borgo del paesaggio, fa la differenza nel pro- naturale, non lo sovrastano o segnano con episodi e non pensare ai ricorsi della storia. Soffermarsi nel tempo e costruite con materiali locali e con getto di valorizzare il patrimonio che ha iniziato costruiti variegati le linee generali di inviluppo natu- medioevale”a riflettere sulle azionio progettualidi Casali, rivolte al Frazioni,patri- tecniche Katundë, più sicure. Quando Terra, l’insieme Vico aggregativo e Villaggiopesante mente a sgretolarsi. Leggere con attenzi- rale, mirano semplicemente a rispettare le tracciate rinascimentali,monio dei ‘centri storici minori’bisogna significa, essere porsi al - moltonon consentì precisi più di utilizzaresu quale territorio storicamentedi questi onesistemi la morfologia dei luoghi, analizzare con diversi dettate dalla natura. Sono minori perché gli uomini aggregativimeno la domanda: si cosa vuole si voleva riferire, inventare, insenza più, circoscritto,fare uso i modulicomunemente abitativi, iniziarono ed aesclusivamente svilup- livelli di lettura contesti apparentemente marginali, che li elevarono, con saggezza e ponderazione, af- dell’appellativorispetto a quanto già predisposto “ Borgo”. nelle I“carte riferiti del dellaparsi verticalmente, storia non e per devono il frazionamento essere della intesi richiedono come particolare attenzione e conoscenza del fiancarono la natura, percorrendo la stessa rotta nel restauro”? Alla fin dei conti non serviva una par- discendenza si aggiunge il profferlo, aggregando carattere storico-architettonico locale, le operazio- corso dei secoli rispettando un patto di coopera- elementoticolare capacità per intellettuale, sollecitare bastava l'immaginariosolo leggere volumi collettivo,di parentela o difermando nuova acquisizione. il tempo Una all'epocani conoscitive non si devono trasformino in passive zione e tutela, antico. Ambiti costruiti che non con- dellee predisporre murazioni il progetto dicon restauro, merlature, consolidam - i relativisequenza costruttiva fossati, secondo ponti un edificatolevatoi, storico a difesae acritiche del catalogazioni di situazioni edilizie. tengono, né Colossi, ne Cattedrali o Ponti proiettati castello,ento e riqualificazione, giacché comerappresentano fanno gli architetti"errata ben delineato, consuetudine attuato in tutto diffusa"i centri storici. minori, Oggi osserviamo nascere le ”città nuove” verso l’alto, giacché, i componimenti di mitigazione che si occupano di questi capitoli. Il condizionale che si dispongono in senso “articolato” rispettando (News Town) quale esperimento abitativo di eventi per consentire la vita degli uomini sono composti è d’obbligo, perché, numerosi centri minori subis- sempre l’orografia del lotto. Lo stesso avviene in ep- naturali o indotti, partoriti deformi di sintesi e secondo il principio di convivenza, tra natura e Icono borghi forme di dalla degrado fine causato, del dall’abbandono, XIV secolo oca nonpiù tarda, avevano quando dal piùXVIII ragionesecolo, il modulo di essere,freddi presupposti in urbanistico/catastali o tecni- uomo. Sono questi gli ingredienti che consentono quanto,ma ben più graveiniziarono è l’incuneandosi a essere senza rispetto,edificati base i èmodelli aggregato in aperti forma lineare, o diffusi, ripercorrendo come la "cismi Casali, storici senza alcuna formazione culturale che la vita nel magico luogo dei cinque sensi, in specie Frazioni,di adempimenti Katundë senza rispetto, Terra, che approfittando Vico e si Villaggio metrica identica ", identificati nel lungo termine. storicamente, Una sequenza perin sensoquesto sono incapaci di offrire l’equivalente quello mediterraneo, il più genuino e sempre un ditratti luogo, di minore tempo,“minore” e ruolo,quindi privo adempimenti di forza costruttiva sociali diversa da edcome economici.capita oggi, per un Perqual- questoprodotto, conè le radici localmente evoluta nel luogo passo avanti rispetto ad altri ambiti. opportunoper difendersi, compiono rilevare, gesti inconsulti.quali hanno lesiasi caratteristiche manufatto edilizio abitativo, per che risvegliare si progetta e si “inaturale, cinque imbibita nelle particolari acque. Diversa- I centri, per questo, vanno considerati espres- Il risultato di tali atteggiamenti, fa perdere la realizza nel tempo di un anno solare o poco meno, mente dalla storia dei centri antichi minori, che sione indelebile di qualità e sperimentazione sensi”,purezza del dove “minore” gli che uomini attraverso sila manoconfrontarono della diversamente e trovarono da come si sono l’equilibrio sviluppati i manufatti per viveresenza fretta, in quindi molto lentamente, procedono dell’uomo, in quanto, la “freccia temporale” burocrazia “infligge gli accadimenti”, senza che un dei centri antichi minori, in cui all’elevato di base accumunando magicamente gli elevati, le strade, ha depositato nello spazio costruito e naturale, lamento di dolore possa essere liberato da quelle erano aggiunti elementi costruiti secondo le esigen- gli spazi, definendo gli itinerari che s’incrociano l’esperienza maturata in diverse epoche, in senso intimità della storia. Tutto ciò appare nelle vesti ze delle epoche, terminando la fabbrica nel corso di e si mescolano, in un insieme di scambio di pa- di patimento, di genialità locale, di confronto e che i portano i segni e i colori della perdita di quel poco più di quattro secoli. role condivise; la solitudine si dimentica perché “i credenze. Nei sistemi urbani diffusi di tipo rinasci- valore irripetibile, difesa da un lamento soffocato. Ogni azione progettuale che si aggiun- cinque sensi” ti riportano a casa e ciò che vedi e mentale, “ Casali, Frazioni, Katundë, Terra, Vico Ancora troppo spesso s’interviene nei nuclei storici geva ripristinava l’originario senso nel rispetto ciò che avverti, è il tuo luogo di appartenenza, lo e Villaggio “ contengono gli elevati civili e religiosi, minori, come se questi fossero svincolati dal pro- dell’esigenza del gruppo familiare, così com’è scenario di luce, dove ha avuto inizio la tua storica la cui consistenza generalmente è caratterizzata prio ambiente e dal proprio valore materiale ed giunto sino a noi. La lettura delle esigenze delle identità. Questo è il segno che il progettista, (senza dalle pietre offerte dalla natura una ad una, per immateriale; pur e ben chiaro, che in realtà, il varie epoche, racconta la storia di quel territorio e natura al guinzaglio) ha fatto un buon lavoro; il poi essere utilizzate negli elevati costruiti. Le stesse luogo è necessariamente coniugato con identità e dei centri antichi, motivo per il quale devono as- luogo dei “centri antichi minori” ha ripreso a bat- malte che sigillano l’unione degli innumerevoli tas- relazione, sin da quando ha inizio la minima sta- solutamente essere indagati rispettando l’intimità tere il suo tempo, in senso di odori, sapori, pros- selli calcarei, sono espressione cromatica giacché: bilità sostenibile. Solo quanti hanno vissuto gli am- costruttiva del rapporto identità/qualità. E soprat- pettive e suoni; la vita continua, è tempo di sed- sabbie di torrente, argille, calce, acqua e le trava- biti minori, prima che questi fossero contaminati, tutto nel tessuto ricadente all’interno del centro ersi, davanti casa, non c’è fretta, a breve passerà ture per gli orizzontamenti e le lamie inclinate sono riescono a riconoscerli e intercettarne i riferimenti antico “minore”, che la scena urbana mette in ri- chi ti riconosce e avrai modo di conversare: “in locali rendono il costruito una parte fondamentale che accomunano elevati, ambiente naturale, uo- salto esigenze di contestualizzazione e costringe ad arbëreshë”.

pagina 15 Anno 18 n.4 Settembre 2020 Cultura Epilogu Monumenti shkrimor per Shen Angjelinen gdhendur nga Golomarja e Re, Zenepe Luka ë këto rreshta të fundit të Nga Mga Dr. Albert HABAZAJ “Angjelina Arianiti Komneni – Shpir- Nëse në qytetin e Librazhdit Gjergj librit “Angjelina Arianiti ti i shenjtë i Arbërisë”, është libri i Arianitin e derdhi në bronz skulptori NKomneni - Shpirti i shenjtë dihem fatlum që jam një 18-të i autores, që botohet me rastin Odise Paskali në atë monument epik, i Arbërisë”, bindem në vetvete, me ligjërues në promovimin e e 500 vjetorit të ndarjes nga jeta të të bijës së tij shenjtore, shkrimtarja shpresë, se do të bindet edhe lexue- Nmonografisë “Angjelina Aria- Shenjtores shqiptare, e panjohur dhe Zenepe Luka i bëri një përmendore si, që pas shumë mundimesh, u re- niti Komneni, shpirti i shenjtë i Ar- e pavlerësuar në vendlindjen e saj, në lëvizje me botimin e librit “An- alizuan një ëndërr dhe një amanet. bërisë” të autores Zenepe Çekrezi në vitin e 18 të kryesimit nga ana e gjelina Arianiti Komneni, shpirti i Ja, në 300 faqet e librit, me fakte, Luka, gazetare dhe shkrimtare shq- Lukës, si Presidente e Fondacionit shenjtë i Arbërisë”, që përurojmë sot. të dhëna historike e foto, sollëm në iptare. Kam fatin të jem në Qytetin Kulturor Mbarëkombëtar “Nermin Nuk do të analizoj figurën e shenjtores vendlindje dhe në kujtesën histor- e Luleve dhe Diturisë dhe pikërisht Vlora Falaschi”. së parë shqiptare, sepse e ka gdhen- ike të kohës, pas 500 vjetësh, bijën këtu, në sallën e Prefekturës Elbasan, Angjelina, bija e gjashtë e Gjergj dur në monument shkronjor Golomar- e Arbërisë. Shenjtoren Angjelina ku pikërisht sot, të enjten e 30 kor- Arianitit të historisë apo Gjorgj Gole- ja e e Re, Zenepe Luka, ndërsa men- Arianitii. Kam sjellë edhe reliktet, rikut jemi mbledhur sipas situatës që mit të Epikës historike, për jetën e saj dimet e ndjenjat e mia janë të botuara që mora në Manastirin e Krushedo- ndodhemi për të kujtuar bashkë me të devotshme ajo është shpallur shen- në këtë libër dhe nuk e kam natyrë lit, në Vojvodinë, ku Angjelina jonë ju, Lulëzimtarë të Nderimit, për herë jtore dhe nderohet si e tillë nga Kisha të përsëris të njëjtat gjëra dy herë. prehet; i mora me vete si bekim për të parë pas 5 shekujsh, në vendlindjen ortodokse serbe dhe, tash e 500 vjet, Kjo Zenepe kaq e fortë përballë furtu- prehet shenjtërisht në Manastirin e nave të kohërave, që njohim të paktën bashkëkombësit, për t’i prekur me e saj, 500 vjetorin e të vetmes shenj- tore shqiptare mes 40 shenjtorëve në Krushedolit në Vojvodinë. Ka që sh- tash e pothuaj 50 vjet, në fund të fun- dorë e pasuruar shpirtin me shen- kishën e Fan Nolit në Boston, Shën trojnë pyetjet: – Nga ishte Angjelina? dit, është një njeri, një qytetare, një jtërinë e saj, relikte, përpara të Angjelina Arianitin e shekullit XV, që Nga Librazhdi, nga Berati, nga Vlora, bijë, një femër, një grua, një nënë. cilave, besimtarët e shumë vendeve, i dihet dita e vdekjes 30 korrik 1520. nga Mallakastra, nga Dibra, nga Kani- Siç qesh bujarisht bukur, ajo, edhe luten prej shekujsh. Ishte ëndërr… Fondacioni Kulturor Mbarëkombëtar na, nga Serbia?! … Kush ka të drejtë pse rrallë nxjerr lot, qan dhembshur- sikurse jam shprehur tek parafjala “Nermin Vlora Falaschi”, falë mirësisë të krenohet me të?! Unë them, së pari isht, sa të këput shpirtin për mikeshat e librit. Vendlindja ime është në humane të kryetarit të bashkisë Vlorë vendorigjina, Librazhdi, Elbasani, e shtrenjta që i mungojnë vetëm fiziki- kufi me Sopotin e lashtë, vatrën, ku dr. Dritan Leli, në bashkëpunim me Berati, Çermenika, Mokra, Shpati, sht, që nga Nermin Vlora Falaschi e lindi kënga e Gjergj Golemit. Eposi kishte parë dritën e botimit, nëse nuk do të gjenim mbështetjen Prefektin e Elbasanit z. Maksim Malaj Sopoti, Vlora, Kanina, edhe Serbia, Violeta Manushi e deri tek Modeli i i kësaj kënge - legjëndë, më mbrujti gjithë mëhalla e Ballkanit. Jo thjeshtë saj, hyjnesha Zylfie Ymer Çekrezi e Ambasadës serbe në Tiranë, dhe kryetarin e bashkisë së Librazh- shpirtin me trimërinë e sopotareve dit, z. Kastriot Gurra, po realizon këtë për të hequr një paralele rastësore, (lindur në Mokër më 13 tetor 1915 e shkrimtares serbe Liliana Habja- luftëtare, që rrokën thika e rrokën bashkëbisedim serioz dhe të bukur, shtroj pyetjen: nga është Zenepe Luka mbyllur sytë në Librazhd më 4 nëntor shpata, për të mbrojtur princin e noviq Gjuroviq, kryetarit të shoqatës edhe pse të kushtëzuar nga protokolli nga Dardha e Librazhdit, njëri nga 1999). Nuk mund të kuptohet Zenep- tyre, atin e Angjelinës. Jam ndjerë “Amza e shqiptarëve” në Novi Sad, antipandemik, në pamundësi të kon- 100 fshatrat turistikë shqiptarë, nga ja pa natyrën krenare, por Luka nuk krenare, por ka qënë edhe obligim i z. Demo Berisa, kolegëve të mi ferencës shkencore të planifikuar me Mokra, nga Elbasani, nga Tirana, nga është mermer. Në hidhërime ajo qan kahershëm për të studjuar e shkruar gazetarë Idro Seferi në Beograd, kohë për këtë rast të rrallë. Ky festim Kukësi, nga Gramshi, nga Vlora apo me lot fisnikje, siç di një bijë e mirë për arianitëtët, që kanë qënë zotër Raimonda Mojsiu dhe Fuat Memeli solemn na vjen i trishtuar edhe për nga Cellino San Marco e Puglias në për nënëbardhën. Dhe shprehet e edhe në vendlindjen time. në SHBA, publicistit dhe studiuesit faktin se s’na erdhi dot shpirttrëndelta Italinë e Albano Carrisit?! Bija dard- malluar denjësisht: “E shtrenjta nëna Arenc Bebja ne Francë, professor. Margarita Xhepa dhe i urojmë shërim hare dhe mbesa mokrare ka marrë ime! Jam krenare për ty, jam e lum- të shpejtë Divës së Artit Shqiptar, mar- e ka dhënë mirësi edhe në Librazhd tur që përmbusha amanetin tënd, pas garitares Margaritë, që mezi e presim dhe në Elbasan, edhe në Kukës e ndarjes nga jeta. Vetë historia jote, mes nesh me atë zërin e saj hyjnor, me Tiranë, edhe në Gramsh e në Vlorë, përcjell modelin e gruas mokrare, atë humanizëm fisnikërisht buzagaz… edhe në Krushedol e Puglia, edhe në që përballoi e sfidoi cdo vështirësi e Fjalën time do ta paraqes shkurt në dy Tërbaçin tim të Labërisë. Ajo, si një dhimbje që solli jeta. Ti ike duke lënë pamje. misionare vullnetare e Shën Angjelinës pas 8 fëmijë, 40 nipër e mbesa e 176 Pamja e parë: Përgjithësisht, si nuk i përket vetëm një lokaliteti, një stërnipër e stërmbesa. Nuk të harroj turmë pa organigramë kulturore, që vendlindjeje gjeografikisht të ngushtë; dhe do të nderoj sa të kem jetën e sh- shfaqemi se jemi, tek hiqemi sikur ajo është një krijesë e veçantë ballkan- trenjta dhe e paharruara Nëna ime!”. dimë shumë, fatkeqësisht sa pak ike që i kalon përmasat europiane deri Dhe nga goja e nënës së saj, për- gjëra dimë!… Sidomos gjithologët në Kinë… Me të krenohemi të gjithë, cjell mesazhin altruist: “Ti njeri, që kaptinëlartë për modë janë të paparë sepse gazetare e shkrimtare të klasit kalon këndej, mësoje se jam nënë dhe mushkonjërisht deri në bezdisje. Më Luka i zgjerojnë natyrshëm përmasat për ty” Nuk e citova pa qëllim këtë vjen ndër mend shprehja e mbarën- e vendlindjes dhe, vetvetiu, hapësirat epitaf mbi varrin e nënë Zylfies, sepse johur që thonë të huajt për ne, shqip- e krenarisë së motivuar. Pika e dobët vetë Zenepe Luka është një nënë për tarët, se heronjtë i bëjmë baltë, ndër- dhe frymëzimi i Lukës janë sopotaret të gjithë meritorët e kombit, për tërë sa ata nga balta krijojnë heronj. Mirë me histori, është Golomarja e Gjorgj dritanët e mirësisë edhe tej hapësir- Kisha dëgjuar edhe për dott Lutfi Alia në Itali dhe shumë gjatë kohës së kaluar, po gjatë këtij 30 Golemit, që mjeshtërisht e përjetësoi ave shqiptare, sepse ajo ndërton ura Angjelinën, bija e gjashtë e princit personaliteteve të tjera, që me faktet vjeçari të famshëm të lirisë demokra- në baladën e tij liriku ynë i shquar miqësie, nuk ngre mure armiqësie;

Gjergj Arianitit, se kishte lindur në e trajtuara në materialet e tyre, tike pa kufi (!!!) përse ende të mbetej Koçi Petriti. E nëse poeti Koçi Petriti nuk i than, por i lulëzon kopështet e Elbasan, buzë Shkumbinit të lashtë, sollën në faqet e librit, portretin në baltë kjo arbërore e madhe e për- e përjetësoi nënë Marën – Golomare, mirëkuptimit e mirëshkuarjes midis ku kam lindur edhe unë. Kishte të dhe nderimin, që i bëhet Shenjtores masave tejballkanike?! Përjashto 2-3 legjendaren bujare, të ëmën e Gjergj vëllazërive të popujve në mëhallën Epilogudhëna mjegullore, se prej shekujsh Angjelinë në Amerikë, Francë, shkrime në vitet 2000-2002, u desh Golemit Arianinit, Zenepe Luka për- e Ballkanit. Po nuk e kuptuam këtë ishte shpallur shenjtore e kishës Itali,Vojvodinë etj. të vinte viti i bekuar 2020 që të na jetësoi në vendlindjen e saj Shën An- mision të lartë, që duhet të realizo- Zenepe Luka gjelinën, të bijën e tij, vajzën e gjashtë jmë – mjerë ne, se bota ngroh duart, ortodokse serbe dhe respektohej si Faleminderit kryetarit të paraqitej i plotësuar profili i Shenj- tores së Parë Shqiptare, Shën Angjeli- të Arianitit, figurës më të përndritshme kur ne si fqinjë jetësorë me njëri- e tillë nga shumë vende e popuj dhe bashkisë së Vlorës, zotit Dritan Leli, nës së Arbërisë e shekullit XV, pas të shek. XV, ajzbergut historik ende tjetrin grindemi, mbajmë mëri sher- Upër realizua çudi nuk një ëndërrnjihej dhedhe njëvlerësohej amanet në që kontriboi për botimin e librit. së cilës vjen edhe Shënjtorja e Madhe të pashfaqur, zotëruesit të Aulonës, rnajash e më keq vritemi e pritemi, vendlindje. E pra, ky libër, do të pro- Mirënjohje! Shqiptare, Ulliri i Mirësisë Universa- Kaninës dhe Elbasanit, birit të një sikur do të marrim gjë me vete, kur movohetNë këto më rreshta 30 korrik të fundit të këtij të viti,librit që“Angjelina Arianiti Komneni - Shpirti i shenjtë le,i Arbërisë”, Nënë Tereza Jonë e shekullit XX… dere fisnike dhe trimash, që reputa- të ikim, e, fatkeqësisht, duke harruar bindemështë fiks në data vetvete, e 500 me vjetorit shpresë, të vdekjesse do të bindetShqipëria edhe lexuesi, ka që dy pas Shenjtore shumë mundimesh, u realizuanPamja e dytë: Veçanërisht e pikër- cionit të paraardhësve i shtoi reputa- mesazhin kuptimplotë të Aleksan- njësë Shenjtoresëndërr dhe Angjelinë.një amanet. Shpresojmë, Ja, në 300 faqet e librit, me fakte, të dhëna historike e foto,isht sollëm “kokëforta në e kombit”, e paepura, cionin e vet, nderuar ndërkombëtar- drit të Madh para frymës së fundit… vendlindje dhe në kujtesën historike të kohës, pas 500 vjetësh, bijën e Arbërisë. Shenjtoren që në këtë datë kaq të largët, por që U ngrit Shqipja përmbi retë, e pakthyeshmja prapa për synimet e isht, si lavdimadh kundër hordhive të Jo thjesht miqësisht, dardharen e Angjelina Arianitii. Kam sjellë edhe reliktet, që mora në Manastirin e Krushedolit, në Vojvodinë, na e sjell mes nesh Angjelinën tonë, Nis të bukurin fluturim, mëdha, të larta e të gjera, gruaja shq- tmerrshme osmane. Gjithashtu, shen- Hotolishtit, bijën tuaj dhe qytetaren kuemri Angjelina dhe vepra jonë e psajrehet; të përjetësoheni mora me vete si bekimKapton për male, bashkëkombësit, lum e det, për t’i prekur me dorë e pasuruar shpirtin me shenjtërinë e saj, relikte, përpara të cilave, besimtarët e shumë vendeve,iptare e luten cila, deri në harrim të vetvetes, jtorja Angjelinë ishte e bija e Marije tonë, Gardianen shpirtërore të Kalasë prejnë emra shekujsh. rrugëshIshte e sheshesh,ëndërr… sikurse në shta jam- shprehurPër të tek mbërritur parafjala n’Arbëri.e librit. Vendlindja imeaspiron është nderimin në e të tjerëve që kanë Andrea Muzakës, të bukurës fisnike, së Skënderbeut, Mëmëbletën e Shpel- kufitore, me për Sopotin të përcjellë e lashtë, për vatrën, brezat ku që lindi vi- kënga e Gjergj Golemit. Eposi i kësaj kënge - legjëndë,kontribute më të dallueshme, të mira e të të mbushurës me një paqe të veçantë, lës së Shkëmbit të Bletës, viganen, re- mbrujtijnë shenjtërinë shpirtin eme saj. trimërinë e sopotareve luftëtare,Është që shenjtorja rrokën thika Angjelinë, e rrokën shpata, përdobishme, të mbrojtur simboli i gazetares guxim- trupdrejtës së mirëmbajtur me ecje të belen, sentimentalen, Lukën tonë të princinAmaneti e tyre, i atinkryer?! e Angjelinës. Jam ndjerë krenare,Plot pesë por shekujka qënë larguar, edhe obligim i kahershëmtare, e për veçanta të bijë juaja dhe qytetare sigurt, veshur me rroba të zeza, të pre- dashur, unë e quaj “kokëforta e kom- studjuarPo. Ështëe shkruar amaneti për arianitëtët, i Ambasadores që kanë qënë zotërVjen edheme mall në vendlindjen e drithërimë, time. jona mund dhe duhej ta bënte këtë ra dhe qepura me elegancë, me flokët bit”. Për përkushtimin qytetar dhe së KishaKombit dëgjuar Nermin edhe Vlorapër Angjelinën, Falaschi bija e gjashtëPër vendlindjen e princit Gjergj përvëluar. Arianitit, se kishtepunë lindur kaq në fisnike e, ndoshta askush e gjatë të thurur gërshet dhe të kthyer atdhetar shembullor, jo shfaqur për Elbadhe san,misioni buzë i ShkumbinitFondacionit të me lashtë, emrin ku kam lindur edhe unë. Kishte të dhëna mjegullore,tjetër sejo! prej Për të mirën e kulturës shq- në qafë, si dhe një unazë me fytyrën e dukje, po thelbësisht mirëshuar në shekujshe saj, që ishteunë, shpallurautorja shenjtoree këtij libri, e kishës e ortodokseBija e Princit serbe dheArianiti, respektohej si e tillëiptare, nga shumë për emancipimin e publicis- Zonjës së Bekuar… udhëtimin gati gjysmë shekullor fush- vendedrejtoj e prejpopuj 18 dhe vjetësh, për çudi për nuk promovi njihej dhe- vlerësohejMotra në e vendlindje.Donikës fisnike, tikës letrare dhe gazetarisë profesion- Angjelina Gjergj Arianit Komneni ave, kodrave, shtigjeve, shkrepave, Emin pra, e kyvlerave libër, dodhe të kontributevepromovohet më të 30 korrikShpirt të këtij i saj viti,në botëqë është shndrriti, fiks data e 500iste, vjetorit për letërsinë të e bukur me të gjitha u martua në Shkodër më 1461 me honeve dhe majave të Gazetarisë së vdekjes së Shenjtores Angjelinë. Shpresojmë, që në këtë datë kaq të largët, por që na e sjell mes gruas së shquar shqiptare në shekuj. Për t’i dhënë shenjtëri drite. ngjyrat e jetës, Zenepe Luka edhe sot një trim serb të verbuar nga sulltani Terrenit dhe Letërsisë Shqiptare, nesh Angjelinën tonë, emri dhe vepra e saj të përjetësohen në emra rrugësh e sheshesh, në shtatore, qysh më 8 maj 1441, pas rënies së shpreh dëshirën, që nga ky takim Kemi bërë shumë botime, dokumen- e kësaj dite është po ajo që ka njo- për të përcjellë për brezat që vijnë shenjtërinë e saj. hur Dritërori Dritëro Agolli qysh në Smederevës. Ajo e lidhi jetën me simbolik e domethënës të formulojmë tarë dhe vetëm para një viti, sollëm Shqiponjës sonë në flamur, I thonë: Shqipja dykrenore, vitin 1973: “vajzë e gjallë dhe me fisnikun Stefan Brankoviç, të birin e propozimin drejtuar Presidentit të në Vlorë shtatoren e Donika Kastrio- mendje plot fantazi”. Sot Luka, si Gjergj Brankoviç, Despotit të Serbisë Republikës, që E Hekurta e Synimit, tit, gruas së Heroit të Kombit Gjergj Shqipëria jonë gjithë nur, Ka dy të urtat shenjtore. gazetare në terren ka të regjistruar dhe të Irena Kantakuzenit. Po ashtu, Zenepe Luka të dekorohet me titullin Kastriot Skënderbeut, motrës së mbi 12.000 shkrime të botuara, ku Angjelina ishte kunata e Heroit tonë më të lartë, që u jepet qytetarëve shq- Shenjtores Angjelinë. Ky mision nuk Nga këto troje bekuar zotërojnë zhanret e intervistës, repor- Kombëtar, Gjergj Kastrioti-Skënder- iptarë, të cilët me veprat dhe emrin e do të ndalet. doli dritë për njerëzinë tazhit, kronikës, etj. Në shkrimtarinë beut, i cili ishte burri i motrës së tyre nderojnë kombin shqiptar bren- Duke përfunduar e them me Nënë Tereza yllësuar, e saj harmonizohet sipas standardeve madhe, Andronikës/ Donikës, si e da dhe jashtë vendit, me Urdhërin e gojën plot, që ky libër, nuk do ta Ballëdafina Angjelinë… të kërkuara profesioni me pasionin. njohim ne Zonjën e parë të Arbërisë. Artë “Nderi i Kombit”. Mediovale Anno 18 n.4 Settembre 2020 pagina 16 Venti Anni di combattimenti di un bellicoso Epirota in Italia Di Roberto Paribeni monti di Peloponeso da superiori forze turche, fu accolto e portato in salvo da tre galere napoletane ostantino Sarthas, egregio studioso di storia medievale della che navigavano verso Rodi. Teodoro Buas riuscì Grecia, pubblicò nel 1867 con erudita introduzione un poema anch’egli a scampare all’inseguimento dei Turchi e Cgreco scritto a Venezia nel 1519 conservato in un manoscritto a riparare di nuovo a Nauplia (1481). E a Nauplia della Biblioteca nazionale di Torino. In esso un Tzanes (Joannes nacque l’eroe del nostro poemetto, Mercuri Buas. pronunziato alla veneta) Koronaios di Zante raccontava in dician- Il poeta si dilunga a narrarci segni meravigliosi nove canti le gesta di Mercurios Buas greco o albanese elleno fono che accompagnarono la nascita, ma dimentica di rif- che trascorse gran parte della sua vita combattendo in Italia, preso erirci e la data della nascita e il nome del padre, nel vortice di quelle continue guerre che straziarono l’Italia tra la probabilmente uno dei tre fratelli che per insoffer- fine del secolo XV e i principii del XVI. Il Koronaios aveva avuto dal enza del giogo turco avevano, come dicemmo, cer- Buas stesso il racconto della propria vita guerresca, e a lui dedica cato rifugio all’ombra dello stendardo di S. marco. la sua poetica fatica. La quale non lo pone in molto alto luogo tra i Rimasto orfano in giovane età, Mercurio Buas si seguaci delle Muse. Il metro scelto è il doppio settenario a rime baci- recò a Venezia ad offrire i suoi servigi alla repub- ate. I versi spesso zoppicano, e la tirannia della rima non di rado fa blica la quale, presa sul finire del sec. XV in sempre dire delle cose strane e incluse (2). Per esempio agli ultimi versi del più gravi questioni per i suoi domini di terra ferma, canto primo: teneva al proprio soldo reparti di soldati tratti dalla Questo battaglia avvenne a Tarsia di Fornovo e come ti ho detto penisola balcanica, che chiamava con greca voce le cose vecchie, così ti scriverò il nuovo. stradioti. Il poeta dice che il senato veneto ricevette Ma non solo la forma poetica si rivela debole; l’autore è un con grande onore il giovane Buas, e lo nominò ka- modesto e semplice uomo che mostra di non aver capito nulla dei petanios di una banda di stradioti. grandi fatti storici ai quali accenna. Era appunto il tempo in cui il progresso delle Nella fatua e monotona esaltazione del suo eroe, e nella ingenua armi da fuoco, e gli ordinamenti delle fanterie concezione levantina del potere dei sovrani egli non vede e non si avevano reso meno schiacciante il vantaggio che rende ragione di nulla. Puerili sono i discorsi di cui infiora abbon- il cavaliere completamente rivestito di ferro, egli e dantemente i suoi canti, attribuendoli al Buas e ad altri personaggi. il cavallo, aveva avuto sul combattente a piedi. La Profondo sempre il senso di rispetto per la signoria veneta, anche massiccia e costosa cavalleria feudale, in cui ogni quando il suo eroe è dal turbinoso mutar di eventi di questa età tratto cavaliere recava seco sei o otto aitanti, e tutti insieme a militarle contro. costituivano una lancia, non rendeva più quanto una E in fondo nel molto lontani da verità i fatti, solo errata la valuta- volta. Si pensò allora di utilizzare una cavalleria leg- zione che alle brillanti ma modeste imprese compiute dal Buas, alla gera, con poche o nessuna arma di difesa, ma as- testa di quattro o cinquecento uomini al massimo, attribuisce valore sai più agile e veloce della catafratta. La celerità di risolutivo. Non altrimenti forse un rapsodo somalo potrà pensare, movimenti permetteva di adoperarla pei servizi di che un muntaz dei dubat abbia vinto la guerra d’Etiopia. ava scoperta e di fiancheggiamento, per aggiramen- Eppure il Koronaios non è del tutto ignorante, e gli eroi di Omero ti, inseguimenti, colpi di mano, sorprese, distruzi- e Alessandro Magno sono sempre pronti a servire di termine di para- oni e catture di convogli, e anche per azioni frontali gone, non solo, ma se si parla di armi, viene a mano Efesto, e due d’urto, dato il lento ritmo di fuoco concesso dalle volte è citato anche Tolomeo, ma per far rima con Bartolomeo (Al- uffici nel Peloponneso dignitario bizantino in sottordine ai fratelli armi del tempo. viano). Non solo, ma il fatto che i canti cominciano con riflessioni Mercuriodell’imperatore Bua Spat Giavannia Paleologo, despoti della Morea. Colà li Potendo pertanto difficilmente avere azione risolutiva in una morali, tirate filosofiche etc., induce a pensare, che il poeta, vissuto trovò il disastro della conquista ottomana di Costantinopoli e della grossa battaglia, era però concessa a questi seminudi cavalieri una a Venezia abbia conosciuto l’Orlando Furioso o qualche altro poema fine dell’impero romano d’oriente. I due Paleologi despoti di Morea, parte molto brillante, se rapidi e ardimentosi (che l’azione risolu- cavalleresco. meno eroici dell’imperiale fratello, morto combattendo sugli spalti tiva spettasse sempre alla fanteria e alla cavalleria pesante, anche I Buas erano una potente famiglia della regione epirota che della contesa città, vennero a trattative con Maometto II, che ed più che alla scarsa e lenta artiglieria, si può vedere anche dal fatto, pretendevano discendere da Pirro e d’aver avuto da lui lo stemma essi e ad altri dignitarii bizantini della Morea promise salva la vita, che le parole indigene greche o romano-bizantine relative al com- familiare, al quale avrebbero aggiunto la Croce per privilegio di Ventigli averi Anni e le cariche, di combattimenti sol che si fossero sottomessi di un ebellicoso avessero pagato Epirota battimento in Italia sono nel. poema del Koronaios poche e limitate alle armi Costantino, quando questi passò per Durazzo per andare fondare tributo. Nel relativo firmano pubblicato dallo Hammer – (Historie de bianche:). Costantinopoli. Così dice il poeta. I possessi della famiglia pare siano Dil’Empire Roberto Ottoman, Paribeni vol.III) – tra le persone ricordate figura anche Popolazioni primitive o rinselvatichite come gli abitanti dei Bal- stati tra Arta, Argirocastro, Giannina. Il primo dei Buas di cui riman- Pietro Buas. cani nel Medio Evo potevano fornire elementi eccellenti per queste gono memorie è un Nicola che favorì o accettò con gli uomini della Ma la sottomissione dei Buas al conquistatore turco non fu di genere di combattimento inebriante e ferace di preda e di saccheg- sua tribù l’estendersi delle conquiste e delle usurpazioni del kral dei Costantinolunga durata. Il Sarthas,poema di Zanes egregio Koronaios studioso ci dice che di tre storia fratelli megio.dievale E l’Impero della bizantino Grecia, aveva avuto pubblicò necessità dinel formarsi una tale Serbi Stefano Duscian ai danni dell’impero bizantino, ne ebbe onori di questa famiglia con un migliaio di seguaci fuggirono a Nauplia, specialità d’arma a cavallo per contrapporla ai suoi nemici, Slavi e investiture di terre, e pare sia morto circa il 1350 lasciando fratelli 1867tenuta alloracon dalla erudita repubblica introduzione di Venezia, e offrirono un i loropoema servigi grecodelle steppe scritto di Russia, a Persiani,Venezia Arabi, nel tutti eccellenti1519 cavalieri, es- e figli. Un di questi che il poeta chiama …. Di Argirokastro. Si ha poi alla Serenissima. Non solo, ma quando un altro epirota Korkodeilos pertissimi arcieri a cavallo, volteggiatori e inseguitori rapidissimi. La memoria di un Ghino Buas che portò anche il nome Spatas. Ebbe conservatoKladas, intraprese in perun suo manoscritto conto una guerriglia della contro Biblioteca i turchi del nazionale materia prima di pertantoTorino. per Inquesto esso genere un di Tzanes milizia Venezia trovava vita avventurosa, e si imparentò con i Buondelmonti di Firenze, ed Peloponneso, e i Veneziani che avevano trattati di pace col Sultano per lunga tradizione pronta nei suoi possessi d’oltremare e nei paesi uno dei quali diede una figlia in sposa. Morì il 29 ottobre 1400 (Joanneslo sconfessarono, pronunziato e posero una tagliaalla diveneta) diecimila perperiKoronaios sul capo di Zantecircostanti raccontava in diciannove canti lasciando i suoi domini al fratello Maurizio e al figlio Paolo. Due figli lelui, gesta uno dei diBuass, Mercurios Teodoro, con Buassessanta greco cavalieri ofuggi albanese da Nauplia, ellenoPresso fono da Rivista che d’Albania trascorse gran parte di Paolo: Ghino e Alessio ebbero dall’imperatore bizantino terre e e si unì al guerrigliero che dopo non poche vicende, inseguito pei (continua nel prossimo numero) della sua vita combattendo in Italia, preso nel vortice di quelle continue guerre che straziarono l’Italia tra la fine del secolo XV e i principii del XVI. Il Koronaios aveva Frymëzimin e gjej tekavuto atdheu dal Buas stesso dhe il racconto të della parët propria vita tanë guerresca, të e a luihershëm… dedica la sua vijon nga faqja 10 poeticasepse shkaku fatica. i pandemisë, La qualeshfaqjet janë non të limituara, lo pone ndërsa in në molto shumë alto Eh!luogo Ajo më tra dhemb i seguaci më së shumti. delle E përcjell Muse. me vëmendje,Il dhe vende ende nuk ka publik, e në vende të tjera kinematë janë të mbyl- mund te them se Kosova kurrë nuk ka qenë më keq pas mbarimit të -A ka qenë anglishtja problem për ju? lura. Në Kanada këto ditë pas rihapjes së ekonomisë, është bërë edhe luftës. Kosova është në prag të zhbërjes, shpopullimit e defaktorizi- Unë me gjuhën angleze qëndroj shumë mirë. E lexoj dhe e kuptoj rihapja e kinemave, por me kapacitet të limituar deri më 50 persona mit ndërkombetar si përgjegjësi e disa njerëzve të papërgjegjshëm. dhe dua, mirëpo në të folme e kam theksin e shqiptarit. Anglishtja në publik. Kjo e lë filmin dhe teatrin pa ndonjë ide të qartë se si do të E njëjta gjë vlen për Shqipëri, ku një grusht njerëzish e kontrollojnë gjithmonë është problem për çdo aktor, i cili nuk e ka gjuhë amtare. duket salla e teatrit apo e kinemasë… tërë pasurinë e shqiptarëve, ndërsa vet i ndërrojnë pozitat e larta në Mirëpo gjithmonë, kam shkuar në audicione ku personazhi e flet an- -Keni luajtur role edhe në Kosovë edhe në Kanada. Cili mes veti. Pra shkurt e shqip thënë, me hajna s’ka ardhmëri, me hajna glishten me theks (akcent), dhe besoj se në këtë aspekt gjithmonë ia është dallimi? s’ka shtet… E dua një ndryshim edhe në Shqipëri edhe në Kosovë, e kam dalë mbarë. Eshtë kontrast i madh. Pa dashur t’i krahasoj këto vende të pa- ndryshimin nuk mund ta bëjmë duke heshtur, por duke reaguar në -Në një mandat keni qenë nënkryetar shumë aktiv i Shoqa- krahasueshme, mund të them se niveli organizativ e profesional në çdo mundësi që na jepet. tës së Bashkësisë Shqiptaro- Kanadeze të Torontos. Si aktivist Kanada është në të njejtin nivel me produksionet hollivudiane. Në i pandalshëm, a mendoni se e keni dhënë atë që keni dashur bazë të asaj çfarë shoh, dhe përmes komunikimeve të shpeshta, viteve -Kur jemi këtu duhet të themi se vërehet që gjeni frymëzimin ta jepje? te fundit, ka pasur një ndryshim për të mirë edhe në Kosovë. nga atdheu dhe të parët tanë të hershëm… Nga viti 2013- 2015 kam qenë nënkryetar i shoqatës më të vjetër -Sa e ndjek kinematografinë shqiptare? Sa jemi ne afër Më duhet ta them se inspirimi im si shqiptar vjen nga prejar- shqiptare në Kanada. Kemi ndihmuar së bashku rreth konsolidimit apo larg me zhvillimin dhe përhapjen e filmit tonë nëpër botë? dhja jonë pellazgo-ilire. Gjuha jonë është nëna e të gjitha gjuhëve të të shoqatës, punën aktive në përpilimin e statutit të ri, kemi sjellë një Po, e ndjek aq sa kam mundësi. Nuk është që ka zhvillime Evropës. Êshtë gjuhë kozmike. Jam krenar për lashtësinë e popullit energji të re, kemi ndërruar edhe lokacionin e shoqatës, që deri më marramendëse, por që ka lëvizje në këtë drejtim viteve të fundit, tonë, dhe dua që këtë krenari ta bartë kudo që shkoj dhe çfarëdo që atëherë kishte për qira një bodrum, kemi filluar procedurat dhe kemi mund të them që po. Kam dëshirë që çdo herë që shkoj në Kosovë bëj. Ky frymëzim, besoj unë, më ka bërë aktor më të mirë, dhe se finalizuar projektin për shpalljen e muajit nëntor si muaj të trashëgim- mundohem të shkoj në muajin gusht që të marrë pjesë në Festivalin shpesh e paramendoj se si të parët tanë në lashtësi kanë luajtur në isë shqiptare në Ontario. Me përvojën time si aktor kam punuar më Ndërkombëtar të Filmit “DokuFest” që mbahet në Prizren. Eshtë amfiteatrot e famshme si Apollonia, Butrinti, Bylisi… shumë rreth anës artistike të prezentimit të shoqatës në çdo aktivitet vërtetë një festival i përmasave botërore, për ç’gjë edhe gëzon respekt. -Ju njohim edhe si moderator të shumë organizimeve kombëtar e kulturor. Gjithashtu si njeri pozitiv që jam edhe në komuni- Jam i lumtur që festivali, ashtu sikurse edhe qyteti i Prizrenit, po bëhet komunitare të shqiptarëve në Toronto dhe më gjerë… Nëse tet, jam fokusuar që të sjell anëtarë të rinj në shoqatë, ndërsa shoqatës ikonë e kulturës shqiptare në pergjithesi, që më bën krenar që i takoj mund ta veçoni njërën nga to, cila do të ishte ajo? t’i ofroj biznesmenë të rinj. Ngaqë jam njeri i hapur dhe komunikativ botës së filmit. Edhe këtu në Kanada, viteve të fundit ka filluar të vijë Po, gjithësesi ka momente të bukura, sepse moderimi i një ogani- jam munduar që të ndikoj që të sjellë një frymë bashkëpunimi edhe një erë e ndryshimit nga atdheu. Shumë autorë dhe regjisorë shqiptarë zimi me karakter kombëtar, kulturor e artistik e ka në vetvete bukurinë me shoqatat simotra në Toronto dhe Ontario. Natyrisht se kam mun- kanë filluar të shfaqin filmat e tyre nëpër festivalet ndërkombëtare e vet. Më së shumti përshtypje më ka lënë publiku i koncertit të ba- dur dhe kam patur dëshirë të kontribuoja më shumë, por angazhimet si psh në Festivalin Ndërkombëtar të Filmit në Toronto, por edhe mirësisë “Tinguj për vendin tim” organizuar nga “Dea Art” nën drejti- e punës, aktrimit dhe vullnetarizmit të lënë pak kohë për t’i mbërrirë në qytetet tjera si Montreali e Calgary, të cilët i uroj nga zemra për min e çiftit të mrekullueshëm Ervin Meço dhe Lindita Aga Meço në të gjitha. sukseset e arritura. bashkëpunim me emisionin “ Shqiptarët për Shqiptarët” që ka patur -T’i kthehemi edhe njëherë filmit. Sa do të jetë ndryshe -Nga bisedat tona të shpeshta vërehet që ndiqni situatën karakter bamirësie në Shqipëri. Ajo ka qenë një mbrëmje e veçantë bota e filmit pas kësaj periudhës së pandemisë COVID- 19? politike në Shqipëri, Kosovë e tek shqiptarët kudo që janë. Si ku jam ndjerë shumë i pranuar nga publiku sa bamirës aq edhe artda- Ka ndikuar shumë negativisht kjo situatë e krijuar papritmas. Kjo mendoni, ju nga distanca hapësinore, që po shkojnë punët shës. Mund të them që ka qenë mbrëmje e paharrueshme edhe për të po ndikon jo vetëm gjatë xhirimeve, por edhe me shfaqjen e filmave, atje? tjerët, duke e fituar peshën e një organizimi fantastik. pagina 17 Anno 18 n.4 Settembre 2020 Cultura Franeçesko Petrarka, “ati humanist”, dashnori Tregim satirik zemërthyer i lirikave flakatare dhe Laura Harroje mushkë valarenë Franeçesko Petrarka, “ati humanist”, dashnori zemërthyer i lirikave flakatare dhe Laura zjarrvënëse e pasionit që rroku përjetësinë Nga DHIMITER SHKURTI Komandanti … Opa, opa, freno pak zjarrvënëse e pasionit që rroku përjetësinë Dhimitër. Historiani Uran Butka, Nga Alberet Vataj në, që kam dhënë provim ka deklaruar se ajo ishte luftë civile. disa herë lëndën e historisë së Enveri, nuk bëri luftë se gjermanët i nuk mund të njihej pa atë, ajo UShqipërisë, që kam lexuar kaq ishin kalimtarë këtu. Po ballistët nuk kushte gjas të jetonte kaq gjatë libra e artikuj historikë, që kam ndjekur çfarë bënë? A thua të kenë qenë kaq Anë kujtesën e botës pa jetësimin që gjithë ato emisione e debate televizive largpamës, sa të parashikonin se çdo pena e tij do t’i bënte asaj dashurie, që me tema historikë, sot m’u tha fyti të katranoste Enveri pas luftës? Ndaj ashtu siç arriti të dalldiste atë pasion, po dhe m’u mbyll goja. Jo se i harrova historiani kërkon tani që të shpallen ashtu mundi të zinte një vend në eterin e s’më kujtoheshin, por qarkullon një edhe ballistët dëshmorë, pasi u e zjarreve të adhurimit dashuror. Pe- fjalëmnajë kaq e zhurmshme vitet e pushkatuan nga Mehmeti. Nga ana trarka dhe Laura, ishin, janë dhe do të fundit, sa më bën të dyshoj për ato tjetër, edhe historianët komunistë jenë gjurmë vezulluese në përjetësinë që që kam mësuar. Është si puna e asaj i kanë rënë kaq shumë borive të pasioni shndërroi dy forca përjetuese në historisë se kovaçit që hodhi në gjyq propagandës së kuqe sa kanë shtypur simbolin e dëshirimeve që marrin dhe japin nga shpirti dhe gjaku i çdo kohe. bariun e fshatit. E kishte të fituar dhe nxirrë çdo kundërshtar të idealeve Sepse ata janë te secili nga ne. Ata ditën gjyqin. Megjithatë i dhuroi edhe një të tyre. Nuk ka kush na bie n’fije, kaq ta ngrenë dashurinë, këtë magjesës të sëpatë të bukur kadiut. Por bariu si shumë i kemi ngatëru punët. ndjenjave aq lart sa ç’mund ta ngremë e Homerit nga një dorëshkrim i blerë prej iu blatuan kurorat më të mëdha të lavdisë pehlivan që ishte, ditën e fundit, i bën ‘’Edhe horrat kanë nevojë për peshqesh kadiut, një mëzat. Tek jepte ideale’’ futet në debat edhe Lubonja. çdo ditë ndjenjën, epshin. Dashuria mar- Ngatij Alberetnga Boccaccio. Vataj Në vitin 1345 zbuloi letrare të Romës, megjithatë në antologjitë roke për Laureta de Noves, 366 sonetat- personalisht një koleksion të letrave të Ci- e ndryshme ajo është anatemuar si një vendimin kadiu po përtypej. Ahere Por nuk qëndron aty. Ai jep alternativa psalme hyjnizese të këtë marrëdhënie, ceronit, të parin dhe të vetmin që na lidhë kumt mediokër i poetit. Ajo që mban në kovaçi i shkel syrin dhe i thotë; Ndaje të reja për historinë e Shqipërisë. Tek kësaj dashurie që harbohej pengimesh e Aime nuk këtë mund gurthemel të njihej patë klasikëve.atë, ajo nuk kushte gjas apogjetë jetonte këtë kaq penë gjatë dhe në shpirtkujtesën janë e botëslirikat. këtë punë zotëri. Bjeri me, sepatë. ne , historinë e shkruajnë gazetarët zjarresh pasionuese, i mëkoi amshimin pa jetësimin që pena e tij do t’i bënte asaj dashurie, që ashtu siç arriti të dalldiste atë Kadiu me syte përdhe i përgjigjet me dhe politikanët. Pas gjithë kësaj “babait të Rilindjes Italiane”. Krejtçfarë pasion,F poun ashtudi dhmundie filli të zinte i k ënjësa vendj në eterinLi ne djzjarrevea e ntëjë adhurimit yjësie dashuror. lirike gjysmë zëri; Ke të drejte o usta, por zallamahije, çfarë t’i shpjegoj unë sendërtoi këtë personalitet krejt të paza- shkreptime Lirikat kushtuar Laurës, janë gjith- erdhi mëzati, dhjeu bishtin e sëpatës, këtij të huajit këtu. Edhe unë jam i kontë, të dijes dhe kulturës, humanizmit Petrarka dhe Laura, ishin, janë dhe do të jenë gjurmë vezulluese në përjetësinë që pasioni Mëngjesin e 19 korrikut 1374, në një sejt 366. Hamendet se ata janë shkruar e, ku ta kap unë tani?. turbulluar. E kam inatin me mësuesen dhe sharmit estetik, u kredh në gjunjët e shndërroi dy forca përjetuese në simbolin e dëshirimeve që marrin dhe japin nga shpirti vilë pranë Padovës, ku kaloi në qëtësi vitet ndërsa Françesko Petrarka çlodhej nga Me mikun tim grek ulemi shpesh e e historisë, me gjithë ato ditë e kësaj dashurie platonike, e cila shkrep- dhe gjaku i çdo kohe. Sepse ata janë te secili nga ne. Ata ditën ta ngrenë dashurinë, këtë e fundit të jetës, mbylli sytë në moshën tensioni i ngjizjes së poemës “Afrika”. kuvendojmë. Marrim nga një gotë raki, netë mbi libra, dhe për vlerësimin, tiu në mëngjesin e 6 prillit të vitit 1327 magjesës69-vjeçare, të ndjenjave Françesko aq Petrarka. lart sa ç’mund Ai la tapas ngremë Në këtëçdo ditëshpengin ndjenjën, mish epshin. e shpirtë, Dashuria të krijo - në Avinjon, ku ai behte i mirëpirtur në ca meze dhe biseda “ndizet’’ për tema shkëlqyeshëm. Ç’ti dua. Harroje! marrokenjë pasuri për çdoLaureta gjë qëde kishte,Noves, më366 të sonetat vyerën,-psalme het hyjnizese përshtypja të këtësikur marrëdhënie, je pranë një kësaj miniere oborrin papal, pas studimeve të juris- të ndryshme. Sot, miku im kish qejf të Janë me fat këta grekët. Zgjodhën dashuriemë ngadhënjimtaren që harbohej pengimesh dhe amshuesen, e zjarresh pasionuese,pafund himneshi mëkoi amshimindashurie, “babait gëzimesh, të prudencës që i kishte kryer në Monpelie veprën, atë që do të ishte simbol, yll që grindjesh, vuajtjesh, ankthesh e psherëti- fliste për historinë. E filloi me heronjtë festë kombëtare, jo ditën e çlirimit, por dhe Bolonjë. Ishte ky shigjetim Kupidi Rilindjesudhërrëfente Italiane”. rrugën Krejtçfarë shtegtimit sendërtoi të mëtejmë këtë personalitet mash, tëkrejt cilave të pazakontë, nuk i ka tëshpëtuar dijes dhe asnjë e revolucionit grek të vitit 1821 për ditën kur I thanë; JO, pushtimit fashist që do të tejpërtejtë zemrën e tij dhe do kulturës,të humanizmit, humanizmit pasionit, dhe sharmit gjuhës estetik, dhe kum u kredh- shpirtnë gjunjët njerëzor, e kësaj sikundër dashurie as plat ai.onike, Ishte aie zë, pavarësi. Fliste dhe përmëndte emrat e italian. Ata nuk rrijnë të numërojnë të plazmonte shkëlqimin më të ambroztë cilatit. shkreptiu Në planetin në mëngjesine poezisë, eemri 6 prillit i Petrarkës të vitit 1327 ajo në melodi,Avinjon, dridhmatku ai behte e i atijmirëpirtur shpirti, në kën - disa kapedanëve. Kur lexon në shtypin kur iku gjermani i fundit dhe nga iku; të memories italiane, prej lirikave që ky oborrinështë papal,i pandashëm pas studimeve nga ai i tëLaurës, jurisprudencës i gruas, qëdimi i kishte i asaj kryer kambane në Monpelie që dehu dhe Bolonjë.me ëmbëlsi grek për këta luftëtarë, çdo shkrim nga toka, nga ishulli, nga deti apo nga shpirt pasionesh të stuhishme gatoi. Ishtee cila ky shigjetimu bë shkak Kupidi që qëletërsia do të botëroretejpërtejtë të zemrën e gazmim e tij dhe njerëzit,do të plazmonte të cilët nisën shkëlqimin ta këndo - fillon me shprehjen; Ishin grekë trima! ajri. Kështu jane te kenaqur, të gjitha trashëgojë një nga thesaret më të mrekul- nin. Që nga takimi i parë, atë mëngjes të 6 Edhe miku im ishte në të njëjtën linjë forcat politike. më të ambroztë të memories italiane, prej lirikave që ky shpirt pasionesh të stuhishme Mirënjohje për poetin lueshmë të lirikës, një nga këndimet më prillit 1327, duket se Laura është treguar me shtypin e shkruar. Nuk kishte fakte Tani që dëgjoj mikun tim, më dhe humanistin gatoi. të zëshme të shpirtit njerëzor. Studiuesit e ngrohtë për miklimet e dashurisë që të reja siç gërmojmë ne shqiptarët. M’u erdhi një ide gjeniale, patriotike, E merituar do të ishte gjithëçfarë nder- dritëlëshojnë përnga ky takim epik, zanafil- kishte goditur si një Kupid zemrën e atij im dhe mirënjohje për t’rrallin burrë që kujtua një shprehje e Ahmet Zogut. historike… lën e cila pikënis asokohe kur Italia e Veriut burri. Por për një grua të martuar nuk do Kur e pyeti nje gazetar i huaj se çfarë Përse të mos festojmë edhe ne, 7 kultivoi një gjuhë, që hyjnizoi një ndjenjë të ishte e lehtë. Xhelozia e bashkëshortit vuante nga plagët e luftës midis familjeve përfaqëson ti, ai u përgjigj; Unë nuk Prillin, si festë kombëtare. Kjo do të dhe jetësoi modelin e tokësorit që preku me origjinë gjermane Gibelinëve dhe nga njëra anë, harbimi i gojëve të liga i apogjeun. Saora kremtojmë ditëlindjen Guelfëve, të Bardhëve dhe të Zinjëve. Pas vënë frerë akulli këtij harbimi zjarmues jam mbreti i 1 milion shqiptarëve, por kënaqte të djathtët, por edhe të majtët. 20 korrik 1304 dhe datëvdekjen 19 kor- fitores së këtyre të fundit, që u mundësua pasionesh, duke e ndrydhur vërshimin e i 1 milion kapedanëve. E pra ç’punë Pasi socialistët, kanë përparuar mjaft rik 1374 e atij, “atit humanist”, Fran- nga ndihme e të huajve dhe tradhtia nisi këtij vullkani. Me botën kundër dhe të pa- do të na prishte ne, në se hiqnim 3-4 dhe nuk janë me idetë e Enverit. Ata çesko Petrarka, poetit italian, lirikut, i cili një valë e tmerrshme dënimesh pa gjyq, mundurën dashuri, Petrarka e veshu fund kapedanë dhe ia dhuronim fqinjëve? kanë rehabilituar plot udhëheqës lidhi në mënyrë të pazgjidhshme, emrin burgosjesh dhe masakrash të padëgjuara e maj, çdo qelizë të jetës dhe përfytyrime- Në fund të fundit kapedanët dhe të Ballit Kombëtar. Dëgjoja Majkon dhe veprën e tij me zemrën e një gruaje më parë. Ata që ishin më me fat u detyruan ve me më të bukurat dhe të dhimbshmet peshëngritësit tanë kanë bërë karierë në një intervistë televizive.’’Mirë me emrin Laura. Dashuria legjendare që të marrin mbi vete barrën e rëndë të ikjes. shkëlqime. Ajo ishte gjithnjë ajo e takimit ndërkombëtare, vetëm pas pagëzimit. bëri që iku mbreti’’, deklaroi ish kremtoi kësisoj me sonetat monumentale, Mes këtij eksodi epik janë edhe figurat em- të parë, e pamundur dhe ngasëse. Trokitëm gotat. Unë, pak nga kryeministri i majtë. Ndryshe, do ta të cilat udhëtojnë atëditë e sot si shkrep- blematike Dante Aligeri dhe Petrarka, i ati Dhe vjen dhimba, dyshimet, netët patriotizmi dhe ca nga rakija, desha të kishin pushkatuar fashistët.’’Po paratë timat më të ndritshme zjarmëtare të pa- i poetit të ardhshëm. e gjata pa gjumë, pshërëtimat pafund e ekuilibroja situatën. Po flas, thashë me që mori’’ e pyet gazetari. ‘’Mirë bëri sionit, e mitizoi pasionin e këtij burri të prehja në ndarje. Krejtkjo është e send- madh, e bëri të gjithmonshëm shkëlqimin vete, për heroin tonë kombëtar, atë, të që i mori. Të paktën paratë ngelën Laura, dashuri që flaku ërtuar ditë për ditë te “Këngëtorja”, e madhin, të bukurin, të fuqishmin, të në duart e shqiptarëve dhe jo të e famës së emrit të tij, duke e ngjitur atë cila kumboi papushim në të gjallë e në të një zemër dhe ndërtoi një famshmin Skenderbe. fashistëve’’ përgjigjet ai. Kjo është grua në podin e perëndive. monument shuar të gruas zjarrvënëse. Me sa është Petrarka lindi më 20 korrik 1304 në Po Laura kush është, ajo së cilës Pe- bërë e mundur nga dokumentimet dhe Por, në çast, u stepa. politikë e hollë patriotike! Arezzo, Republika e Firencës dhe u nda trarka i këndoi që nga çasti që e njohu, përkimet historike, mësohet se Laura do Po sikur miku im të ketë dëgjuar Mirë socialistet i bindëm, por do nga jeta në moshën 69-vjeçare, më 19 me rimat më të ëmbla dhe tinguj të pan- të ketë vdekur gjatë një epidemie mortaje historianin e famshëm z. Jazexhiu, që të kundërshtojnë veteranët për datën, korrik 1374 Arquà, Republika e Venedi- johur. Letërsia që po lindte pas muzgun e pikërisht ditën dhe datën kur ai e takoi, të e nxjerr Skënderbeun terrorist? do të thotë dikush. Ka të drejtë, por kut. Mbamendet si një prej dijetarëve më Mesjetës i është mirënjohës këtij takimi, premten e 6 prillit të vitit 1348, plot 38 Nga ta ketë dëgjuar? edhe ata, pak kanë ngelur. Deri sa i veçëm dhe poeti i një rëndësi historike i këtij akti sublim, të dashurisë me shikim vite më vonë. Por dashuria e Petrarkës do Po mbase e kanë përkthyer rrjetet ta vendosim ne, ata do të na kenë Rilindjes Italiane. Si ndër të hershmit hu- të parë. Sikundër Beatriçe e Dantes, edhe të jetonte ende në rimat dhe strofat e tij sociale. Informacione të tilla kanë lënë shëndenë, ose nga mosha, ose manist, Petrarka ka përvetësuar vlerësimin Laura ishte një tjetër italiane e mrekul- për të, duke mos dashur ta besojë se ajo vlerën e shpikjeve të shekullit. Pastaj, nga Covid-19. Vetëm një frikë kam më të epërm, atë të “Atit të humanizmit”. lueshëm, së cilës i detyrohet aq shumë ka marrë rrugën e amashimit. Ai do ti miku im e ka gruan arvanitase. Mund për 7 Prillin. Nuk jam I sigurtë në Në shekullin e XVI, Pietro Bembo krijoi letërsia e atij vendi. Aq me shkëlqim e këndonte kësaj dashurie plot 40 vjet deri t’parin model për gjuhën moderne ital- t’ja ketë përkthyer ajo. se Gjeneral Gramafoni erdhi me 6 ëmbëlsi, ngjyra dhe pasion, kushtim e në të fikur së gjalli. Pra, nuk duhet të ngutem. apo me 7 Prill. Ky fakt nuk do t’u iane, bazuar në veprat Petrarkës, si dhe amshim iu këndua asaj gruaje, sa aso- Tek rrotulloja gotën e rakisë, u shpëtoje as historianëve të shkollës ato të Giovanni Boccaccio, padyshim në kohja dhe e mëvonshmja, do ta kishte të Të pamundurat, një shtysë edhe të Dante Aligerit. Sonetet e pamundur ta besonin se ishte një person ndarje dhe dashuri kujtova se Skënderbeut, i kanë dalë se kuqe.. Petrarkës përftuan një admirim popullor të real. Mosbesuesit dhe të mëdyshtit thanë Por mbetet e pashpjegueshme edhe ca njolla të reja në biografi p.sh, Dhe thonë pastaj se lënda e panjohur më parë. Ende pa u tharë boja, se Petrarka nuk bëri as më pak e as më për kritikët dhe studiuesit sesi lirikat nëna thonë nuk është shqiptare, historisë është e lehtë. Pa na pyet ne ata fluturonin në këndimin e asokohshëm, shumë se atë që bënë piktorët e mëdhenj, vazhdojnë të jenë me një ngarkese dhe vendlindja, nuk është Kruja, kryqin, shqiptarëve? Ne, përveç se kapedanë, duke stërpikur me yjësi pasionesh dhe për- para dhe pas tij, të cilët krijuan një për- inkandeshëncë ndjenjash dashurie edhe nuk e bënte nga e djathta, por nga jemi edhe historianë të thekur… U jetimesh zjarmuese netët e tyre dashurore. fytyrim idilik, të një gruaje të virtytshme, pse këtë shpirt e ushqejnë tashmë vetëm e majta… Këto, e të tjera, nuk janë dorëzova nga historia e Shqipërisë. “Këngëtorja” që mikloi shpirtin krijues të një kreaturë të kulluar, për të derdhur në kujtimet. Dukej se nga të mbramit e jetës, muhabete kafenesh. I kam dëgjuar në Tani merrem me historinë e mikut Evropën gjatë Rilindjes, erdhi më vonë, të format magjepsëse frymëzimet e tyre. ai po e ndjente brenda një zë të vetvetes, kanalet kryesore televizive shqiptare, tim dhe e shoqëroj me raki deri sa të duke u bërë kështu model i poezinë lirike. Kundërshtitë dhe dilemat, zelli për të hed- një zjarr që e përvëlonte së brendshmi nga kronikanë të lëçitur në fushën e bëhemi bashkë(?) dhe të shkruajmë Në kumtimin e universit të këtij per- hur dritë mbi të vërtetën çoi deri atje sa të atë për ta ngritur në monument poetikën letrave. Nuk e prek heroin kombëtar, historinë e vertetë të popullit tonë. sonazhi të pashoq, shquajmë tek Petrarka hapej varri ku preheshin eshtrat e Laurës, e saj. Rend, rrëzohet dhe rinjihet sër- të parin turist, nofkë që e rrëmbëu për thashë me vete. Harroji ato që dije. Deri atëhere shijoni këtë anekdotë; dhe kjo ndodhi diku në shekullin e XVI. ish. Te e vona vargjet nisin të shterrin, u Më kot i mësove. Një burrë kish dalë rrugëve për të shkak të udhëtimeve të shumta nëpër Ev- Për ata që e kanë studiuar gjithë mungon ndjenja e zjarrtë, turbullimi dhe Pasi priti ca dhe unë nuk po kërkuar gruan. Përpara gjen një burrë ropë gjatë shërbesës si ambasador. Këso- gamën e zhvillimeve, poetike dhe his- dehja e ëmbël, aq depërtuese në vargjet dore del në pah hobi i tij i alpinizmi. Më torike nuk kanë më asnjë mëdyshje se e dikurshme. Një vetvete kishte nisur të përgjigjesha, miku im, u hodh në luftën tjetër me të njëjtin hall. Tek kërkojnë, 26 prill 1336, sëbashku me me vëllain Laura ka jetuar. Emri i saj është Laureta thyhej prej mungësës, të mposhtej prej e dytë botërore. Foli për rezistencën i porsa ardhuri pyet tjetrin; dhe dy shërbëtorët, ai u ngjit në majë të de Noves, kur ishte vetëm 15 vjeç, më harrimit. Gjithqysh lirikat mbeten atëkohë kundër gjermanëve, e sidomos, -Ore, si është gruaja jote? malit Ventoux, 1,912 metra i lartë, duke 16 janar 1325 ajo u martua me Ugo de e tash, më gjas edhe përtej, një ngucamë kundër italianëve. Ah, këtu më rri, -Simpatike, e gjatë, bjonde, me sy shënjuar saora nismën e parë alpinistike. Sades. Petrarka e takoi atë dy vite më zjarmuese e ndjenjave delikate, amshim i thashë me vete. Informacionet i kam bojeqielli, seksi… Gjatë udhëtimeve të shumta, ai kushtoi vonë, të premten e Pashkëve të 6 prillit shpirtrave të kapluar prej zjarrit të dashu- të freskëta, e jo si ato të Skënderbeut -Po e jotja,-i kthehet të porsa një interesim të veçantë mbledhjes dhe të vitit 1327 në kishën e Sainte-Claire risë. Ky ishte Françesko Petrarka, poeti para 5-6 shekujsh. Solla në mënd ardhurit. ruajtjes së dorëshkrimeve të hershme d’Avignon. Ai shkroi shumë, madje për dhe humanisti madh, zemra e ndjeshme luftën për çlirimin e vëndit nga -Lëre timen, as unë nuk e njoh latine, të cilat kërcënoheshin nga koha poemën “Afrika”, në të cilën përshkruhen e shpirti i shpërthimeve të duhishme dhe mungesa e kujdesit. Ai inkurajoi dhe partizanët, 28000 dëshmorët, ushtrinë mirë... fushatat e Skipionit Afrikan dhe së cilës i ngjyrash dhe drite, ëmbëlsimi dhe idh- nacional-çlirimtare të udhëhequr nga Hajde të kërkojmë gruan tënde… e këshilloi Leontius Pilatus për përkthimin kushtoi vitet më prodhimtare të jetës së tij, nimi, pengimi dhe hyjnizimi. Storia Anno 18 n.4 Settembre 2020 pagina 18 Historia dhe vlerat që mbart krahina e Mesaplikut Prof. Asoc. Dr. Bernard ZOTAJ Ato jetojnë në harmoni e miqsi midis vetvetes dhe me fshatrat fqinjë, me Kurveleshin, me bregdetin, me Toponimi “Mesaplik” krahinën e Dukatit etj. rahina e Mesaplikut shtrihet në pjesën e sipërme të lumit Shushicë, kufi me fshatrat Luftërat legjendare Ke Kurveleshit të Poshtëm. Kjo krahinë është Dokumentet arkivore, por dhe këngët, rrëfenjat një zonë me bukuri të rrallë natyrore, që i ngjan një nga memorja popullore dëshmojnë për luftërat legj- “amfiteatri” gjigand, midis hapësirës së maleve të endare që kanë zhvilluar të parët, banorë të këtyre Gribës e Çipinit në veri-lindje dhe Çikë-Lungarës në trevave, që nga ndeshjet me romakët, me sllavët, me jugë-perëndim. Përmes kësaj lugine gjarpëron Lumi osmallinjtë, me shovinistët grekë, e deri me imperi- Shushica, ose ndryshe dhe Lumi i Vlorës, me dy alistët italianë, në Luftën e 1920-ës dhe në veçanti, degët e saj: Buronjat e Kuçit dhe Lumin e Smokthi- heroizmi masiv i këtyre banorëve do të spikaste në nës, që buron në Bletaj të Vermikut, kufi me fshatin Luftën e lavdishme Nacionalçlirimtare, kundër fash- Bashaj të Smokthinës. Emrin e merr nga toponimi istëve italianë dhe gjermanë, gjatë Luftës së Dytë “Mesaplik”, që ndodhet në hapësirën trikëndore, që Botërore. Në luftën për mbrojtjen e trevave shqip- formohet midis dy degve të Shushicës e që bashko- tare nga shovinistët grekë, pas shpalljes së Pavarsisë hen në Cerje, midis kufijve të fshatrave Brataj, Ram- (1913-1914), që përkon me fillimin e Luftës Ball- icë (Smokthinë) dhe Tërbaç. “Porta” kryesore hyrëse kanike, banorët e fshatrave të krahinës së Mesaplikut në këtë krahinë është Ura e Gjormit. Në anën e majtë ju përgjigjën thirrjes së Ismail Qemalit, dhe nga çdo të Shushicës, që quhet “Rrezë” hyjnë fshatrat: Vra- fshat shkuan me dhjetra e qindra vullnetarë, të cilët, nisht, Tërbaç, Brataj, Lepenicë dhe Gjorm, ndërsa duke mos kursyer jetën, më se 80 ranë dëshmorë. në të djathtë të këtij lumi, që quhet “Shullë”, hyjnë Po kështu, dhe në Luftën e Vlorës pjesëmarrja ishte fshatrat e mikrokrahinës Smokthinë: Ramicë, Malas, masive, duke shkuar me turne, dhe gjatë luftimeve Bashaj, Matogjin, Mesaplik dhe fshati Velçë. ranë në fushën e nderit qindra veta, me në krye Her- Maja e Çikës të Tërbaçit “Mbretëreshë e onjtë e Popullit Zigur Lelo e Sali Murati (Vranisht). Hyjnive”, si “kullë” në “bedenët” e asaj kalaje të Në këtë luftë do të binin dëshmorë 30 veta dhe do të stërmadhe natyrore, është maja më e lartë nga të plagoseshin 82 të tjerë. gjithë malet që përfshin lugina e Lumit të Vlorës, me Tokat bujqësore janë të pakta dhe në shumicën drevicës e të Bogonicës etj., të cilat, sipas mitologjis Gjatë Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare, pa 2045 m mbi nivelin e detit dhe më e bukura nga e tyre mbi ujë. Në vitet e para çlirimit shumica e së Lashtë, shkarkesat atmosferike konsideroheshin si përmendur qindra vullnetarët që bënin pjesë në çetat natyra. Në të majtë të Çikës, “motra” e saj, Qorja, Historiabanorëve dhenuk siguroninvlerat që në mbart tokat e tyrekrahina as më shume Mesaplikut se “dyfeqe të zotit”. territoriale të çdo fshati, të cilët do të luftonin krah for- vjen paksa më e ulët, 2018 m. Të tjerët vijnë më pas. 3-6 muaj bukë, e për rrjedhoj ata jetonin me “bukë Fjala “Çikë” dhe “Vetëtimë”, sipas emërtimeve cave partizane do të inkuadroheshin në formacione, Kështu, Stogoi i Brate është 1863 m, Tartari, për- mushku”, siç i thoshin në atë kohë, që bereqetin nga Tërbaç-Vranishti, për anën lindore dhe bregasit, sidomos në Brigadën e I-rë dhe të 5-të Sulmuese, 119 ballë 1700 m etj. Ndërsa lartësia minimale e ultësirës Prof.e blenin Asoc. në VlorëDr. Bernard e Delvinë, ZOTAJ apo fshatra të tjerë të për anën perëndimore të të njëjtit mal Çkës, vjen nga veta, prej të cilëve 43 ishin femra. Do të jepnin jetën është 120 m nga niveli i detit. thellësisë dhe e sillnin me mushka. Në vitet e kolek- terminologjitë dialektore përkatëse, që do të thotë për çlirimin e vendit 207 dhe do të plagoseshin 140 Nga lartësitë e këtyre malave, mahnitesh dhe me tivizimitToponimi jo vetëm që “Mesaplik”sipërfaqet e tokave u shtuan, me “Çikë” “shkëndi”. Të shumta janë gjurmët e objekteve të tjerë. 6 ishin dëshmorë femra. Nga pjesëmarrësit soditjen e Jonit të pafund, deri në Korfuz, por dhe hapjen Ke tokaverahina tëe reja,Mesaplikut por u vunë shtrihet nën ujë,në me pjesën anë emonumentale sipërme të lumittë kultit, Shushicë, siç kanë kufiqenë mekishat fshatrat e man -e në luftë, për trimëritë e treguara, 6 veta, prej të cilëve deri në Bari të Italisë, natën duke parë xixëllimin e elektropompash dhe ujëmbledhësish. Përrjedhojë, astiret, vendet e varreve, që, sipas sllavishtes quheshin një femër të kësaj krahine do të nderoheshin me titul- dritave elektrike nga ato lartësi. E ndërkohë, sytë dhe Kurveleshitdhe drithërat tëe bukësPoshtëm u siguruan. Kjo krahinnë vend.ë ëPorsht vitetë një e zonë“mogila”, me bukuri qytezat t ëdhe rrallë kalatë, natyrore, urat etj. që Kështu i ngjan mund një lin e lartë të Heroit të Popullit, si: Hysni Kapo, Ve- shpirti do të “ngopen” me ato bukuri të rralla të vet “amfiteatri”tranzicionit, sigjigand, në shumë midis fusha tëhapësirës tjera, dhe sëveprat maleve e tëtë përmendim,Gribës e siÇipinit një ndër në monumentet, veri-lindje siçdhe përcakton Çikë - hbi Hoxha, Hysen Çino (dëshmor), Hajredin Bylyshi luginës së kësaj krahine, që ndjehesh sikur ndodhesh Lungarësinfrastrukturës në jusëg ëbujqësisë-perëndim pësuan. Përmes barbarizëm kësaj dhelugine studiuesi gjarpëron Halo AbaziLumi “...mbetet Shushica Mozaiku, ose ndryshePaleokristian, dhe (dëshmor), Qeriba Derri (dëshmore) dhe Laze Nuro mbi avion, por që qëndron në një vend e shikon sa të tokat u kthyen në “identitet”, në mos më keq se para i krishtërimit të hershëm, të Mesaplikut, 150 m2, sot (dëshmor). Në periudha të ndryshme historike, në duash, me fshatrat e saj, me gjarpërimin e Shushicës, Lumilufte. iTokat Vlorës më, tëme mira, dy degëtjo vetëm e saj: si sasi, Buronjat por dhee Kuçitsi pasuri dhe kombëtare,Lumin e Smokthinës në Muzeun Historik, që buron Kombëtar, në Bletaj në këtë krahinë kanë ndodhur ngjarje dhe evenimente nëpër zallin e bardhë si bora dhe ujin ngjyrë gurkali, tënën Vermikut, ujë i kanë kufipasur me fshatrat fshatin Velçë, Bashaj Smokthinë të Smokthinës e Vra- Tiranë.. Emrin Në eqender merr tënga Mozaikut toponimi vizatuar “Mesaplik”, figura mad që- të rëndësishme, siç ka qenë Kuvendi i Mesaplikut, i si kristali. Që këtej syri arrin të shohi deri në Myzeqe ndodhetnisht, por në dhe hapësirën Brataj. trikëndore, që formohet midishështore dy dege burritve të lab, Shushicës me qylafin e nëqë majë,bashkohen me ballin në mbledhur më 14 gusht 1847, me pjesëmarrjen e rreth lart, krenar e me flokët e lëshuar, me shikim “të ash- e më gjerë. Vargmali Çikë-Lungarë-Karaburun, për- Cerje,Si burimmidis kryesorkufijve jetese të fshatravekëta banorë Brataj, kanë pasur Ramicë (Smokthinë) dhe Tërbaç. “Porta” kryesore 2.000 përfaqësuesëve nga Mesapliku, Mallakastra, bëjnë dhe skajin më perëndimor të Jugut të Ballkanit. blegtorinë, ku ishte e zhvilluar sidomos në fshatrat: për” e “të kthjellët e mobilizues”, “trim e guximtar”. Kurveleshi, Delvina, Bregdeti dhe Arta e Preveza, për Konfiguracioni gjeografik i kësaj krahine është i hyrëseTërbaç, në Gjorm, këtë krahinëVranisht eështë Smokthinë. Ura e TërbaçiotëtGjormit. Në Ndoshtaanën e kemimajtë të tëbëjmë Shushicës, me një që“prijs quhet vigan”, “Rrezë” zot i organizimin e kryengritjes kundër Tanzimatit, në krye brishtë. Me male të lartë rreth e rreth, me kodra, lugi- hyjnëkishin fshatrat:“zaptuar” Vranisht, malin e Shashicës, Tërbaç, Brataj,pronë e Lepenicëkanin- krahinës. dhe Gjorm, Në vazhdim ndërsa tënë këtyretë djathtë gjetjeve të këtijmonumen lumi-, të të cilëve u zgjodh Zenel Gjolek Kuçi. na e shpate të veshura me pyje e shkurre, por në disa qëjotëve, quhet ku “Shullë”, kishin nomete hyjnë e tyre fshatrat për mijëra e mikrokrahinës kokë bagë- tale,Smokthinë: janë gjetur Ramicë, po aty, Malas,në Mesaplik, Bashaj, me Matogjin,përputhje Klubi atdhetar “Lumi i Vlorës” në vitin 1900 raste dhe të zhveshura, me mikrofusha e parcela të ti, sidomos për dimër, ashtu siç kishin dhe në vende etnografike labe dy stela varresh mesjetare, gdhëndje vepronte në krahinën e Mesaplikut dhe kishte për- veçuara tokash bujqësore të punueshme, me përrenj Mesapliktë tjerë, si dhenë Ravenë fshati tëVelçë. Dukatit, në Buallar të Vajzës, në gur i dy figurave të grave “labe”, me kostum leshi faqësues dhe të kësaj krahine, si dhe klubi atdhetar të thellë e të vegjël. Përmes luginës përshkon rruga në MavrovëMaja etj. e Çikës Këshu të ndodhte Tërbaçit dhe “Mbretëreshë me barinjtë e e Hyjnive”,(kokore, triko, si “kullë” fustan nëme “bedenët”pala, të punuara e asaj me kalaje shtiza, të “Labëria”. Në vitin 1908 erdhi në këtë krahinë Is- automobilistike, e shpallur rrugë nacionale, që lidh stërmadhefshatrave të natyrore,tjerë, por në është një masë maja më më të vogël.e lartë Male, nga tëbis). gjithë Po kështu malet një që gdhendje përfshin në gurlugina i një efigure Lumit burri të mail Qemali dhe mori takim me përfaqësues, tek lab me fustanell. Edhe në antikitet, shek. III-II p.k. në Vlorën me Kurveleshin e Poshtëm dhe me Sarandën. Vlorës,për kullotë me të 2045 blegtorisë, m mbi gjatë nivelin verës ee detitvjeshtës, dhe kishin më e bukura nga natyra. Në të majtë të Çikës, “motra” Rrepet e Mesaplikut. Qysh nga ajo kohë, këta rrepe Para lufte nuk ka pasur rrugë automobilistike në më tepër fshatrat: Tërbaç, Vranisht e Smokthinë, më rrethinat e Mesaplikut shfaqet koka e një femre shënj- do të merrnin emrin “Rrepet e Ismail Qemalit”. këtë zonë. Para vitit 1920, të huajt, sidomos austriakët epak saj, Brati Qorja, e Gjormi, vjen kursepaksa Velça më enuk ulët, kishte 2018 fare m. male, Të tjerëttore, vijnëgdhëndur më nëpas. qeramik Kështu, (Bramyshnje, Stogoi i Tërbaç),Brate ësh portë Në vitin 1919, një grup mësuesish dhe intelektu- dhe italianët, kishin ndërtuar rrugë të rregullt deri në 1863por kishte m, Tarta kullotari, dimri.përballë 1700 m etj. Ndërsa lartësiadhe minimalenë kalanë e eHore ultësirës (Vranisht) është është 120 gjetur m nga një skulpniveli- alë të tjerë, si Halim Xhelo, Jani Minga, Murat Tër- Milenjë të Gjormit. Ura mbi lumë, nuk kishte, përveç i detit.Nëpër male, por edhe në disa zona të vërriat, tur, figurë burri. Me vlera kulturore monumentale janë baçi, Abdurrahman Çiraku, Murat Tartari, Rexhep urës së Brate, e cila shërbente si për lidhjen midis sidomos buzë lumenjve, ndodhen një numër i madh kishat (rrënoja) gati në të gjithë fshatrat e krahinës, siç Sulejmani etj., u mblodhën në Brataj dhe formuan or- fshatrave të Rrezës me ata të Shullërit, ashtu dhe për shpellash, të cilat u kanë shërbyer barinjve si stre- janë kishat e Tërbaçit: kisha Marmurit (Bramyshnje), e ganizatën “Shtizat e Qytetërimit”, e cila më pas do të të udhëtuar në drejtim të Vlorës. Përmes një rruge him në muajt e vjeshtës, por dhe si vendstrehim për Shemitrit (Gryka), e Shënkollit (Dushk), e Shëngjergjit. ndryshonte në “Mbrojtja shkollore”, kurse në pragun këmbësore, tërë baltë, përrenj e shkurre, sidomos të luftëtarët, të plagosurit dhe banorët në rast të opera- Shtatë kishat e Vranishtit, si e Shënpremtes (në Du- e fillimit të Luftës së Vlorës, do të quhej “Mbrojtja fushës së Brate dhe Qafat e Lepenicës, të cilat (këto të cioneve armike. Le të kujtojmë, si shembull më do- shk), Kisha e Aligjonit, Kisha e Gjinkollit (kufi me Kal- kombëtare”. Më 20 maj 1920, përfaqësues të kra- fundit), ishin dhe “prita kusarësh”. Po kështu në anën methënës Shpellën e Birbilenjve në Soma të Tërbaçit, laratin) etj. hinës, nga të gjithë fshatrat u mblodhën tek Rrepet e e kundërt, buzë Shushicës ishte rruga tjetër këmbë- ku, me përkrahjen e banorëve të këtij fshati u stre- Kisha e Kacorre në Mesaplik, e Shëngjergjit në Ismail Qemalit dhe vendosën për kryengritjen kundër sore, që kalonte midis fshatrave të Brate, Lepenice e huan për disa muaj një çetë komitesh nga Kurveleshi, Brataj, apo vendbanimet varreza, si: Qafa e Elimit pushtuesve italianë. Pas disa ditësh, më 1 qershor, Gjormit, dhe përfund tokave (buzë lumit) të fshatrave që ndiqeshin nga osmallinjtë. Si numër, shpellat më (Tërbaç), Mogila e Sere (Brataj), Fitoci në Lepenicë Osman Haxhiu, me pjesëmarrjen dhe të figurave më Gumenicë, Lapardha, Vodicë e deri në Drashovicë. të shumta i ka Tërbaçi, Velça e Smokthina. etj. Kështu mund të përmendim urën e Bogdanit, ve- në zë të krahinës, si: Ali Beqiri (Velça), Halim Xhelo Rrugë shumë e keqe, përmes shkurresh e baltërash. për e Lashtësisë, që lidh Smokthinën me Tërbaçin, e Murat Miftari (Tërbaç), Zaçe Xhelo e Zigur Lelo, Në vitet ’30 të shek. XX, nga regjimi zogist fil- Ndarje e vogël administrative me destinacion lidhjet midis qyteteve të Amanties (Smokthinë) etj. Bënë një takim në Ramicë të Smok- loi ndërtimi i segmentit të rrugës, që nga Gjormi, tek Si qendër e krahinës, me emërtime të ndryshme, (Ploçë) dhe Horës së Vranishtit të sotëm. Qytetet kala thinës, për problemet e përgatitjes për kryengritjen. lumi, deri në Qafë të Pëllëmbit, në Tërbaç, me punë sipas regjimeve që kanë drejtuar, tradicionalisht ka të Cerjes, të Boderit në Smokthinë, të Horës etj. Me Po kështu, në kuadrin e këtyre përgatitjeve do të zh- angari (të detyruar), për çdo burrë, të cilët duhej të qenë fshati Brataj, për shkak se ndodhet jo vetëm në vlera të çmuara kulturore, të periudhës së mesjetës villoheshin dhe Kuvendet e Baçallasë, mali i Dukatit, ndërtonin nga një segment të caktuar. Por kjo nuk u qendër të krahinës, që lidh dhe dy krahët e Shushicës janë gjithashtu Ura e Bratit, e ndërtuar nga bizantët dhe të Beunit (territor midis Smokthinës e Vajzës), përfundua kurrë. ndërmjet urës që e ka m’u pranë, por dhe për shkak dhe me ndihmën e Venetikut, një vepër me bukuri të me pjesëmarrjen dhe të përfaqësuesëve të krahinës Gjatë Luftës Italo-Greke, ushtria italiane, për in- se midis tij kalon rruga kryesore e tërë luginës. Në rrallë, e vetmja që ka ekzistuar për lidhjen e dy brin- së Mesaplikut, për organizimin e kryengritjes, që do teresat e veta nisi punimet për hapjen e saj, si trase, vitet ’90 të shek. XX, u bë një ndarje e vogël admin- jëve të lumit Shushicë, por dhe në qendër të krahinës të çonte në Luftën e 1920-ës. pa vepra arti dhe pa shtrim. Urat i bënte me dërrasa, istrative duke ndarë prej krahinës së Bratit fshatrat: së Mesaplikut, dy urat e mëdha në territorin e Vra- Ngjarje të tjera, me rëndësi historike do të vetëm për kalimin e mjeteve të luftimit, të karrocave Tërbaç e Vranisht, të cilat u lidhën me Komunën e nishtit: e Bege dhe e Xhame, që janë ujësjellësa: urat ndodhnin në këtë krahinë dhe gjatë Luftës Anti- që tërhiqeshin me kuaj dhe të topave. Pas kësaj lufte Horës së Vranishtit. Tashmë kjo njësi administrative në territorin e Tërbaçit, si: Urat e Vaut e Derstilës fashiste Nacionalçlirimtare. Kështu, më 25 shtator përsëri rifilloi kjo rrugë, me punëtorë vendas, ku i ka kaluar Bashkisë së Himarës, ku bëjnë pjesë fsha- dhe e Ambullit, pazaret etj. 1942, në vendin e quajtur Qafa e Pëllumbit (territor kam punuar dhe vetë, në moshën 13-vjeçare. Por kjo trat e Kurveleshit të Poshtëm: Kuçi, Kallarati e Bole- Me bukuritë e rralla dhe objekte kulturore, mon- i Tërbaçit), do të ndodhte aksioni i parë i përballjes, vazhdoi deri nga mesi i vitit 1942, dhe për shkak na. Ndërsa fshatrat e tjerë, duke përfshirë Vermikun, umentale, Krahina e Mesaplikut paraqet interes dhe me luftë të armatosur kundër pushtuesve fashistë të fillimit të Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare në që i përket Kurveleshit të Sipërm, ka ngelur ashtu siç për turizëm. Më interesante në këtë drejtim mund të italianë. Më datën 28 nëntor 1942, në kuadrin e këto anë punimet u ndërprenë, për të rifilluar, deri në kanë qenë, d.m.th me qendër në krahinën e Bratit, që përmëndim Shpellat e Velçës, të Lepenicës, Zonën “30-vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë, nga Qarkori përfundim të plotë, vetëm pas çlirimit. Edhe degëzi- tani i përkasin Bashkisë së Selenicës. e Mesaplikut, fshatin Vranisht, me ujë të bollshëm i Vlorës do të organizohej në Brataj një manifestim met e rrugëve të fshatrave të Shullërit u ndërtuan në Stinët e pranverës dhe të verës, duke veshur “pet- dhe bukuri të rralla, i vendosur rrëzë malit, zonën i madh popullor, me parrulla kundër pushtuesit dhe vitet e Pushtetit Popullor. kun” e gjelbërt, me aromën e luleve, por edhe me e Shëngjergjit në Tërbaç. Në atë luginë të rrethuar do të hiqeshin flamujt italianë nga zyrat që funksion- Në të tri anët: lindje, perëndim, jug krahina e “mantelin” e bardhë të dëborës gjatë dimrit nëpër malet me male ka dhe Shpellën e Pirgut, atë të Qafës së onin aty, si në komunë, në postën e karabinierisë, Mesaplikut është e rrethuar me male, kurse veriu që e rrethojnë, si dhe kaltërsinë e Shushicës, e bëjnë Shëngjergjit në mal, Pazaret, Shtëpinë muze të Sulej- ndërsa zyrtarët do të paralajmëroheshin për t’u lar- është “Porta hyrëse” midis shpateve të maleve, dhe këtë krahinë më tërheqëse, në të gjitha stinët e vitit. man Tahirit etj. Mbi të gjitha lartësitë e malit të Çikës guar. Dhe, qysh nga ajo ditë, krahina e Mesaplikut “mbyllet” me malet e Kurveleshit të Poshtëm: Çipin, “Mesaplik, lugin’ e fortë,/ gur’ e shëmbinj me çika,/ (në majën e këtij mali ndodhet një sterrë me borë konsiderohej e çliruar. Valanidh, Papadhi dhe Bogonicë. Klima është mesd- se ç’u dallove në luftë,/ nuk u trembe nga e liga. Kësh- shekullore) etj. Pushteti tashmë ushtrohej nga Këshillat Nacional- hetare kodrinore, ku mund të prodhohen për bukuri tu i ka kënduar Shefqet Peçi, Hero i Popullit kësaj Ashtu si tërë Labëria, banorët e këtyre trevave, çlirimtarë dhe komanda e vëndit. Më 4 dhjetor 1942, pothuaj se të gjitha llojet e pemëve frutore, vreshtave, krahine. janë njerëz me cilësi e virtyte të spikatura, të dal- në fshatin Gjormë u formua Çeta “Plakë” e Vlorës, e perimeve, deri dhe tek agrumet e ullinjt. Por, në disa luar për trimëri e patriotizëm, të mikpritjes, të fjalës cila u bë bërthama kryesore e formacioneve partizane mikrozona mikroklima është më e butë, siç ndodh Gjurmë të kulturës e të kuvendit, të humorit e të këngës, me sedër e të në këtë qark. Dhe, po gjatë atij viti, prej datës 30 p.sh. në Fushën e Veshtit e në Lugun e Thellë të Vra- Në trevat e kësaj krahine ekzistojnë me bol- pasionuar për kryerjen me përkushtim të detyrave që dhjetor 1942, deri më 1 janar 1943 u zhvillua Lufta nishtit, në Shëngjergj e Vozdol të Tërbaçit, në anën e lëk gjurmë (mbeturina) të kulturës së lashtësisë, të marrin përsipër, sa miqsore, dashamirës e të sinqertë epope e Gjormit. Më 28 nëntor 1943, në fshatin Gu- djathtë të lumit të Smokthinës, në Lepenicë etj. Kul- antikitetit e të mesjetës. Vendbanimet shpellore, me miqët, aq dhe të “egër” e përçmues me armiqët menicë (në atë kohë territor i krahinës së Mesaplikut) tivimi i bimëve dhe i pemëve frutore mund të jenë më si të Velçës, të rralla ato për llojin e tyre, shpellat e keqbërësit. “Labëria karakterizohet nga tri shtylla u formua Brigada e 5-të Sulmuese partizane, me tri të zhvilluara e prodhimtare. Në fshatin Lepenicë qysh e Boderit, në Smokthinë, Shpella me Shkronja e kryesore: trimëria, patriotizmi dhe kultura”. Në këto batalione, e cila, më 20 janar 1944, me përurimin e tani ka filluar prodhimi i verës për tregtim, për shkak Lepenicës, e vetme në Ballkan për llojin e saj, apo fshatra, sidomos qysh nga vitet e pas çlirimit e këtej saj, në Bramyshnje të Tërbaçit, u kompletua dhe me të vreshtave të zhvilluar atje. “Hyjnitë” e Çikës e të Qores, ashtu si dhe të Kën- nuk njihet fenomeni “hasmëri”, apo “hakmarrje”. dy batalione të tjera. pagina 19 Anno 18 n.4 Settembre 2020 Etimologia “BEKO O PAPA JANI” Nga Andrea Llukani, Tiranë DUÈLLO (shq. DUEL) “BEKO O PAPA JANI” Nga Agron Dalipaj (shkak) me kuptimin (nxjerr shkakun)”. Por për Nga Andrea Llukani, Tiranë fjalën lat. cāusa te il nuovo etimologico f. 315 DUÈLLO (shq. DUEL). shkruhet: “forse di orig. straniera”, që d.m.th. “Beko o papa Jani” ishte thirrja që bëri be- “ndoshta me origjinë të huaj”. Pra nuk mund simtari i devodshën xha Foti nga fundi i kishës jala shënon luftën që zhvillohet të shpjegohet një e panjohur me një tjetër të katedrale të Ungjillëzimit dhe papa Jani filloi të sipas rregullave të veçanta midis dy panjohur siç bën Topalli. lëçiste uratën e përfundimit të shërbesës. Thir- Fpretendentëve me armë të barabarta për E vërteta e fjalës ndodhet brenda fjalës. Përsa rja që buroi nga zemra e xha Fotit “Beko o papa të zgjidhur mosmarrveshjet, veçanërisht për fjala AKUZË është përgojim publik përpara Jani” ka mbetur në kujtesën time për vite me çështje nderi. Dueli është edhe sportiv. ligjit dhe ka shkaktuar një problem (një zënkë, rradhë. Por kush është Jani Trebicka? Te “il nuovo etimologico” f. 499 dhe te Topalli sherr) midis dy palëve, shqipja pozon: Jani Trebicka ka lindur në Korçë më 30 (FEGS 416) gjejmë të njëjtin variant, sikur fjala AKUZË = AK-U-ZË = ZË U KA. Që do të shtator 1952 dhe rrjedh nga një familje thel- vjen nga lat. [bellum] = luftë, por nuk japin dot thotë se ka një ZË (padi) kundër dikujt = lësisht besimtare, prej së cilës u edukua që në etimologji. dikush është përgojuar ligjërisht e publikisht. vogëli me frikë Perëndie. Mbyllja e kishave e Shqipja e ka shumë të thjeshtë motivimin. Anagrama gjeti në moshën 15-vjeçare, por në rrethin e tij Përsa duelet kanë qenë festat fetare vazhdonin të kremtoheshin rregul- edhe lodra sportive në lisht. I formuar me këtë traditë së bashku me amfiteatrot e antikitetit, shokë dhe miq ai shkonte për pelegrinazh në shqipja pozon: vende të shenjta si në Shën Konstandin e Bra- it. DUELLO = dvicë, Shën Marenë e Dishnicë, ku i luteshin DUELO = Zotit. Duke punuar si fonditor ai derdhte kryqe shq. DUELOj = dhe ua shpërndante të afërmve ose i linte nëpër DYELOJ = kishat e shkatërruara që t’i merrnin besimtarët DY E LOJ = ortodoksë, që i frekuentonin fshehurazi. Në E LOJ DY = E LOJnë kremtimin për herë të parë të Ujit të Bekuar më DY vetë. 6 janar 1991 në vendin ku më parë ndodhej Shkaku që italishtja nuk kisha e “Shën Triadhës”, Jani Trebicka ishte jep dot etimologji qëndron ndër organizatorët. Më pas u zgjodh llogaritar te fjala “LOJë” e cila nuk i kishës, por dëshira e tij ishte të bëhej prift. ka kuptim as në latinisht Kështu me ardhjen në Shqipëri të Fortlumturisë në godinën e ish kampit të punëtorëve “Niko e as në italisht. Nëse kjo së Tij Kryeepiskopit Anastas si Eksark i Patriar- Bellojanis”, në Durrës. Në atë kohë Ilia Katro etimologji është e vështirë kanës Ekumenike ishte dhjaku i parë që u hiro- ka qenë drejtor i seminarit dhe ka pasur për gjuhëtarët italianë, që tonis nga dora e tij më 28 korrik 1991 përjashta marrëdhënie“Beko të o shkëlqyera papa Jani” me ishte Jani thirrja Trebickën, që bë rii besimtari i devodshën xha Foti nga fundi i kishës nuk e njohin shqipen, për te shkallët e Mitropolisë së Korçës. Ndërsa më katedralecili në atë tkohëë Ungjill ka qenëëzimit dhjak. dhe papa Jani filloi të lëçiste uratën e përfundimit të shërbesës. Thirrja Topallin duhet të ishte shumë e thjeshtë, po të AKUZË = AK-U-ZË => ZË-U-KA si në 24 nëntor 1991, Jani Trebicka u dorëzua prift. Ndihmesa e Jani Trebickës në rimëkëmbjen DUÈLLO (shq. DUEL). që buroi nga zemra e xha Fotit “Beko o papa Jani” ka mbetur në kujtesën time për vite me mos punonte me syzet e nihilizmit antishqiptar. shprehjen “[ku ka zë] s’është pa gjë”, që Përkushtimi ndaj detyrës së shenjtë, aftësia e kishës ka qenë e madhe. Si një nga Kjo etimologji nuk është gjetjeNga e vështirë Agron Dalipaj d.m.th. se ka një çështje dhe [ku-ka-zë] dha e shpresëtaria e tij bënë që në shkurt të vitit rradhbashkëpunëtorëtë. Por kush ëmësht ëtëJani afërt Trebicka? të Kryeepiskopit shkencore, por ka rëndësi shumëDUÈLLO të madhe (shq. DUEL). se Fjala[ak-ku-zë] shënon meluftën metatezë që zhvillohet ka > sipas ak dhe rregullave përngjitje të veçanta 1993 ai të zgjidhet nga Këshilli i Përgjithshëm Anastas,Jani Protopresviter Trebicka ka lindurJani nëTrebicka Korçë më ka 30 shtator 1952 dhe rrjedh nga një familje thellësisht tregon më se qartë se si është krijuar latinishtja i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, midis dy pretendentëve me[ak’ku-zë] armë të barabarta= accusa. për Vetë të zgjidhur fjala it. mosmarrveshjet, ACCUSA në besimtare,sakrifikuar shumë,prej së dukecilës dhënëu edukua kontributin që në vogëli e tij me frikë Perëndie. Mbyllja e kishave e gjeti në e italishtja thjeshtësisht prej shqipesveçanërisht dhe për se çështjesa nderi.shqiptim Dueli dëgjohet është edhe AKKUZA sportiv. dhe ndarja e saj si Epitrop i Përgjithshëm Arkiheratik i Kishës modest në rimëkëmbjen e kishës nga rrënojat. aut janë albanologët tanë. Te "il nuovo etimologico" naf. 499 jep: dhe AK-KU-ZA te Topalli (FEGS= (ak =416) ka) gjejmë => tëKA-KU- njëjtin variant,Ortodokse sikur Autoqefale të Shqipërisë. Gjithashtu moNjerishën fisnik 15 dhe-vjeçare, i ndershëm. por në Me rrethin këto fjalëe tij mund festat fetare vazhdonin të kremtoheshin rregullisht. I fjala vjen nga lat. [bellum]ZA = luftë, = KAKU-ZA por nuk japin = dotKAKU-ZË etimologji. = ZË KAKU me formimin e Sinodit të Shenjtë të Kishës formuartë përkufizojmë me këtë karakterintraditë së bashkue Protopresviter me shokë dhe miq ai shkonte për pelegrinazh në vende të ACCUSA (shq. AKUShqipjaZË e). ka shumë të thjeshtë= ZË motivimin.I KEQ (sepse Përsa kak-u duelet = kanë keq; qenë i keq) edhe dhe lodra sportiveOrtodokse Autoqefale të Shqipërisë, në vitin shenjtaJani Trebickës. si në Shën Mbi Konstandintë gjitha njeri e Bradvicë,i lutjes dhe Shën Marenë e Dishnicë, ku i luteshin Zotit. Duke në amfiteatrot e antikitetit,njeriu shqipja përfundon pozon: në gjyq për KAKO’FONI, 1998 Protopresviter Jani Trebicka u zgjodh shpresëtar. Ndonëse me përgatitje autodidakte it. DUELLO = punuar si fonditor ai derdhte kryqe dhe ua shpërndante të afërmve ose i linte nëpër kishat e ACCUSA (shq. AKUZË). Fjala ka kuptimin ku FONI = FOLI = me fol (l:r:n). Te fjala Kryesekretar. në fushën e studimeve teologjike Protopresviter e përfoljes a përgojimit të dikujtDUELO para = gjykatës Protopresviter Jani Trebicka aktualisht shkatërruara që t'i merrnin besimtarët ortodoksë, që i frekuentonin fshehurazi. Në kremtimin për shq. DUELOj = FONI, nëse bëjmë barazimin FONI = ZË, Jani Trebicka për shumë vite ka qenë atë dhe ndjekja e një procedureDYELOJ ligjore për= të marrim KAKOFONI = KAKOZË = KAKUZË shërben në Boston të Shteteve të Bashkuara herëshpirtëror të parë i qindra të Ujit besimtarëve. të Bekuar mëMe 6këshillat janar 199e 1 në vendin ku më parë ndodhej kisha e “Shën vërtetuar fajësinë e tij në gjykatë.DY E LOJ = = KA’KU’ZË = AK’KU’ZË = ACCUSA të Amerikës në kishën e “Trinisë së Shenjtë”. tij të vyera ka udhëhequr jetën shpirtërore të Te “il nuovo etimologico” f.E 52 LOJ nuk DY munden = E LOJnë të DY= vetë. AKUZA. Përfundimisht shqipja jep një Kjo kishë është në juridiksionin e Patriarkanës ortodoksëve, ndërsa me jetën e tij shpresëtare japin asgjë për etimologjinë Shkakue fjalës. që italishtja nuk jepzbërthim dot etimologji etimologjik qëndron bindës, te fjala të "LOJë" vetëm e dhe cila tënuk ka kuptimElumenike të Kostandinopojës dhe ka si primat është bërë burim frymëzimi për brezat. Njerëz Topalli (FEGS 88) për fjalënas ▪︎[akuzë] në latinisht të e as në italisht.pakonkurreshëm Nëse kjo etimolo derigji më është sot e e vështirë deri sa përdikush gjuhëtarët të Episkopin Ilia Katro me origjinë nga Sinica e si Protopresviter Jani Trebicka do të kujtohen shqipes shkruan se është “huazimitalianë, i qëri nganuk e njohin shqipen,sjellë një për etimologji Topallin duhetmë bindëse, të ishte shumëfjala AKUZË e thjeshtë, poKorçës. të Episkop Ilia ka ardhur në Shqipëri me respekt. Jani Trebickën do ta ruaj përherë it. accusa, prej foljes lat. accusāri nga cāusa pranohet me origjinë e burim prej shqipes. në vitin 1992, me çeljen e seminarit teologjik në kujtesën time vetëm duke bekuar. shkencore, me dhjetra talente në fushën e krijmtarisë letraro artistike dhe publicistike etj. Kalimi mespërmes i rrugës së Lumit të Vlorës dhe rikonstruktimi i saj në një kohë të shkurtër do vijon nga faqja 18 dhe lapidar për Heroin e Popullit, Abaz Shehu, ish ndër fitoret e arritura të asaj lufte legjendare ishte të sjellë që vlerat dhe rëndësia e kësa treve të njohet komandant i Brigadës së 5-të sulmuese, rënë në dh- dhe fillimi dhe zhvillimi me shumë sukses i shkollave dhe të popullarizohet dhe më tej, për rëndësinë, his- Zhvillimet e Luftës Antifashiste Nacionalçlirimta- jetor 1943. Në Velçë, lapidar për dëshmorët e fshatit dhe pjesëmarrja e nxënësve në to, ishte 100%. Ato, torinë, traditat dhe kulturën e saj të lashtë. Vizitorët re dhe të viteve pas çlirimit, do të sillnin dhe pasuri- dhe për Brigatën e I Sulmuese. gradualisht u zgjeruan shkallë-shkallë, nga fillore në do të njohen me një krahinë që gjatë gjtihë vitit ka min me simbole të tjera historike e kulturore të kësaj Në vitin 1944, në shtëpinë e Rait Miftarit, në 7 e 8 vjeçare dhe më së fundmi dhe në shkolla të gjelbërim si dhe fruta e pemë nga më të ndryshmet, krahine. Kështu, në Bramyshnje të Tërbaçit është fushën e Mesaplikut ishte dislokuar misioni anglez, mesme, me profil bujqësor. pasi banorët e zonës, jo vetëm janë blegtorë të mirë, ngritur lapidari kushtuar ngjarjes së më sipërme, me ku kishte dhe një motor me naftë, me anën e të ci- Shkolla të mesme u ngritën në Brataj, në Vranisht, bujqësor të zot, por rujanë dhe trashëgojnë vlera his- emrat e të 363 dëshmorëve, të kësaj brigade, nga të lit vinte në funksionim radion. Në atë kohë, po në në Ramicë (Smokthinë) dhe në Gjorm. Këto shkolla u torike dhe atdhetare në shekuj. cilët vetëm nga krahina e Mesaplikut ishin 65 veta. Po këtë fushë, por dhe në territorin përreth, deri te sh- bënë burim i pashtershëm kuadrosh e specialitetesh aty, afër lapidarit ndodhet dhe bazorelievi kushtuar tëpia e familjes time, në Horë të Tërbaç-Vranisht, për të gjithë sektorët e administratës shtetërore, të Literatura: ekonomisë, të kulturës e të strukturave të Forcave të marshimit luftarak të Brigadës së 5-të sulmuese, nga ish aleatët anglez hidhnin parashuta me armatime, -Akademia e Shkencave, Fjalori enciklopedik shqiptar, Ti- Bramyshnja, deri në Vishegrad të ish Jugosllavisë. veshmbathje, për forcat partizane e për veten e tyre Armatosura. Në të gjithë fshatrat u ngritën kopshte e çerdhe fëmijësh, vatra kulturore e muzeume, siç ndo- ranë, 1985. Tek ish shtëpia muze “Hysni Kapo”, pranë varrit ku (për misionin). Në një rast, një parashut e tillë kishte -Historia e Shqipërisë, Vëll. I, Tiranë, 1959. prehen eshtrat e Heroit Hysni Kapo është ndërtuar rënë natën në arën tonë, afër shtëpisë. Dhe, si për dhi, në Tërbaç që u hap Shtëpia muze “Hysni Kapo” -Historiku i Qarkut të Vlorës, Instituti i Historisë, Tiranë, dhe bust-përshkrimore i tij, ndërsa në vendin e quaj- çudi ambalazhi, një lloj arke centrifugale prej llama- dhe një pallat kulture modern. 1974. tur “Bregu i Bragjinë”, lapidari kushtuar dëshmorëve rine ishte hapur dhe aty pamë se këpucët, të cilat Në Vranisht, në vitin 1971 u ngit shtëpia e kul- -Brigada I Sulmuese, Shtëpia Botuese “8 Nëntori”, Tiranë, të Tërbaçit dhe së fundmi, përpara shkollës 9-vjeçare llogariteshin për 50 palë, ishin që të gjitha në një turës, e para e këtij lloj në krahinë. Nga asnjë infer- 1977. “Halim Xhelo” është vendosur busti i këtij heroi. këmbë, pa asnjë vlerë! mjere në vitet e paraçlirimit, në të gjithë fshatrat u -Historiku i Brigadës V Sulmuese, Kombinati Poligrafik, Në fshatin Vranisht, dy shtatore të Heronjve të Megjithë rrënimet totale të trashëguara nga Lufta ngritën ambulanca dhe shtëpi lindjeje. Në Brataj, me shtypshkronja e Re, Tiranë, 1989. Popullit Sali Murati (Vranisht) dhe Hysen Çino lapi- e Dytë Botërore, më se 5-vjeçare, përfshi edhe Luftën bazë krahine, u ngrit spitali rural, me disa shtretër -Ago Agaj, Lufta e Vlorës, Toronto, 1969. dari për dëshmorët e Atdheut. Italo-Greke, e cila në atë zonë ishte fushë luftimesh, dhe farmaci, kurse në Vranisht e Ramicë qendra -Bardhosh Gaçe, Hamza Isai, Një jetë në shërbim të kombit, Në Smokthinë, lapidari kushtuar qëndrimit dhe për të dyja forcat ndërluftuese e sidomos nga dje- shëndetësore. Shtëpia Botuese “GLOBUS R”, Tiranë, 2000. punës gjatë viteve 1943-1944, në Ramicë të orga- gjet e shkatërrimet e shkaktuara nga pushtuesit na- Me elektrifikimin e plotë të gjithë vendit, dhe -Bardhosh Gaçe, Osman Haxhiu, Shtëpia Botuese “Naim Fra- neve udhëheqëse të luftës të Qarkut të Vlorës dhe zi-fashistë, gjatë operacioneve të herëpasherëshme, në çdo familje, deri në skajet malore të këtyre fsha- shëri”, Tiranë, 2001. spitali partizan në Shpellë të Ramicës, lapidari për me çlirimin e vendit, banorët e kësaj krahine ju vunë trave u vendosë drita elektrike. Çdo fshat u lidh me -Dritëro Agolli, fjala e mbajtur me rastin e 10-vjetorit të kri- dëshmorët e Ramicës. Në Matogjin (Smokthinë), la- punës me optimizëm dhe entuziazëm, për shërimin telefoni fikse. Madje, në kuadër të sektorëve, bazë jimit të Shoqatës Kulturore Atdhetare “Labëria”, dhjetor pidari për dy batalionet partizane: “Halim Xhelo” e sa më të shpejtë të plagëve të pësuara. Kështu, bren- kooperativash bujqësore ishin vendosur dhe telefona 2001. me çentrale të brendshme. Por, si kudo dhe në këtë -Dasho Matodashaj, Smokthina pesëqind shtëpi, Botimet TO- “Ismail Qemali”, për çetën “Zigur Lelo” dhe dësh- da viteve 1945-1946 u ndërtuan të gjitha shtëpitë e ENA, Tiranë, 2005. morët e fshatit. Në Bashaj lapidar për dëshmorët e djegura, në të gjithë fshatrat, dhe në vijim ato i bënë krahinë, vitet e “famshme” të “demokracisë”, do të shkatërronin çdo gjë, me përjashtim të shkollave, të -Bardho Hysenaj, Histori e Labërisë, Tiranë, 2011. fshatit dhe në Mesaplik, lapidar për Heroin e Po- dhe më të mira. -Halo Abazi, Gazeta “Labëria”, viti 2002. pullit “Zigur Lelo” dhe për dëshmorët e fshatit. Në cilat, dhe ato, gradualisht po dalin “jashtë loje”, për -Mexhit Kokalari, Trima të kryengritjeve popullore, Shtëpia fshatin Brataj, lapidar kushtuar çlirimit të krahinës Hapjen e shkollave të para fillore shkak të braktisjes së fshatrave. Botuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1979. së Mesaplikut, lapidar për Heroin e Popullit Laze Arsimi në gjuhën shqipe në këtë zonë kishte ni- Për secilin fshat janë me dhjetra emrat e spika- -Halo Abazi, Të njohim vendlindjen, rrethi i Vlorës, Shtëpia Nuro dhe një lapidar në vendin e quajtur Brashec, sur me hapjen e shkollave të para fillore, në të gjitha tura të figurave historike të së shkuarës, por dhe ato botuese e librit shkollor, Tiranë 1979. kushtuar dëshmorit nga Vranishti, Laze Seferi, rënë fshatrat gjatë viteve 1913-1916, pjesëmarja e nxë- të Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare e të viteve -Pashko Vaso te “Shqipëria dhe Shqipëtarët”. në luftime me nazistët gjermanë në janar 1944. Në nësve në ato vite kishte qenë tepër e ulët, për shkak pasçlirimit, madje dhe nga ata me përmasa kom- -Prof. Dr. V. Bala, me rastin e 100-vjetorit të kësaj vepre, të fshatin Gjorm, lapidar, te Ura e Gjormit, në përkujtim të kushteve të njohura social-ekonomike dhe të vetë bëtare. Nuk është pak që nga kjo krahinë të kenë titulluar “Pashko Vaso”, viti 1979. të luftërave të zhvilluara kundër pushtuesve të huaj politikave që ndiqeshin nga regjimet në fuqi. Dhe, dalë 6 gjeneral, 11 deputetë, me dhjetra kuadro e -Shefqet Peçi, Poezi, Shtëpia Botuese “Naim Frashëri”, Ti- në këtë vend strategjik, lapidar për çetën “Plakë”, si si në çdo sektor tjetër e në të gjithë vendin, si një specialistë të lartë, apo personalitete me tituj e grada ranë, 1982. TANAGRA QYTET I LASHTË PELLAZGO-ILIR … Anno 18 n.4 Settembre 2020 pagina 20 TANAGRA QYTET I LASHTË PELLAZGO- ILIREtimologia …

Nga Aleksandër Hasanas NgaTANAG Aleksandër RHasanasA QYTET I LASHTË PELLAZGO-ILIR … Nga Aleksandër Hasanas të tjera gjejmë të shkruar fjalën; “AT” ose “B” në performancën e figurës së kalit. Këto monedha u Tanagra është një qytet dhe komunë etimologjia e emërtimit; “Tanagra =riformuan të tana nga gra”, 550 -315 të p.sgjitha “Tanagra” vajza, tashmë ashtu u si edhe vet emri në veri të Athinës në Boeotia, Greqi. bë një qendër politike, ekonomike e Biotias. Duke Qëndra e komunës është qyteti “Tanagra” i vajzës së fundit të këtij filluarçifti me perëndish, një seri të re të një monedhaveemërtim me inicialet ku i cili i përket gjuhës i Schimatari. “AT” përsëri për qytetin e Tanagra dhe BCI për të shqipe duke treguar se banorët, popujtgjithë e territorinatyre visevee Biotia. Mburojaflisnin karakteristike shqip, e e normalisht që ishin yteti antik i Tanagra është ndërtuar në një vrazhdë, por me një fytyrë tjetër e në anën e pasme kodër në bregun e majtë të lumit Asopos shqiptare, autoktonë mbi tokën e tyre,për qyshçdo qytet në – kjofillesë Tanagra në ende lashtësi ilustron njëprovë kalë e padiskutueshme Qdhe kufijtë e Atikës. Tanagra përmendur galopant me AT originale dhe në gjuhën shqipe nga shkrimtarët e lashtë Pausanias, Straboni, kjo edhe nga vet mitologjia e lashtëAT e =këtij Zot (ZEUS) fisi perëndija“Skamatar” e Dritës, perëndiasiç e lexuame edhe më lart Herodoti dhe të rinj George Tseva. Straboni, i cili gjithë gjallesave përreth saj, e jetës në tokë e kudo, vizitoi qytetin, na tregon se ky vend banim ishte i nga martesa e bijës së “Dadonës” mefara- birinZëri, Zani, e perëndisëZanafilla, fjala e vetme“Asopus” =Perëndi. lindën shumë vajza, ndërtuar në një kodër të lartë dhe shkëmbo- Në vitin 315 pes Tanagra me të gjitha teri- re të njohur me emrin; “Grimada” ose “Gri- dhe pikërisht për nder të vajzës së fundittoret e tëBeotis këtij në 338 çifti, pes siquajtur 288 pes, i“Tanagra” takonte nga burri i saj mala” Shtëpitë e “Tanagra” ishin stolisur me Mbretërisë së Maqedonisë dhe nga viti 288 pes arkadat bukur dhe afreske. Banorët kishin një Pimander u ngrit ky qytet me të njëjtinderi në emër244 pes TanaGra.Ajo ishte e pavarur.Në traditënNë 244 pes e popullit shqiptar sjellje Brilante, kursimtarë në jetë, të gjithë përsëri u bashkua me Mbretërinë e Maqedonisë. fermerë në punën e vet dhe në pronat e tyre, akoma dhe sot kur një çift nga martesaTransferimi e tyre i sundimit lindin të Bizantitvetëm dhe vajza, miratimin vajzës më të fundit i ata ishin “Besnik, të drejtë, bujar dhe mikpritsa. e krishterimit si fe zyrtare më të Perandorisë Ro- me gërmimet e vitit 1890. në Thives. Qyteti është ndërtuar në rrëzë të kodrës dhe në vendosin enrin”Mbaresa” apo sinonimemake, shekullitë tjera i 4 tëi jep kwtij qytetit emërtimi, “Tanagra” një me iden për të mos Homeri këtij qyteti i referohet me emrin; Ekzistenca e këtij vendbanimi (1450 -1200 krye janë tempujt e tyre. Muri rrethues i qytetit frymë të re të energjisë, një forcë të bazuar në Tanagra“Graia” ose; “Tanagra”është një. qytet dhe komunëpes) ishtenë verii panjohur të Athinësderi në mes në të vititBoe 1950,otia, Greqi. ishte dy milje e cila është demoluar në vitin 456 lindur të tjera femra ashtu si në rastinshfaqjen, e “Tanagra” në Episkopi, ndër 10 të tilla që ishin pes dhe aktualisht është në grumbuj dhe rrënoja. Lexoni me kujdes paragrafin e mëposhtëm: kur plaçkitësit zbuluan monumentet, të mbushura Qëndra e komunës është qyteti i Schimatari. në atë kohë. Qyteti ekziston për një shekull dhe Faltoret më të rëndësishme për banorët e Tana- Historia e “Tanagra së lashtë” fillon në ko- me sarkofagë të pazakontë e terrakote. Përmendja Ndërsa Herodoti përmend për “Tanagra”përshtatet në semënyrë banorët kronologjike e lashtënë periudhën të këtij qyteti ishin grave ishin: Faltorja e “Dionisit” pas statujës kult, hët e lashta mitike, ku Perëndia lumor i Biotias e parë e vendbanimit “Tanagra”- i vendosur në e Justinianit (527-565 AD). Fundi i Tanagra, pa- vepër e skulptorit të famshëm Praxiteles dhe një “Asopus”, birit i oqeanit nga martesa për ven- malin “Grimadha” në juglindje të Tanagra mod- “Phoenicians” (Fenikas) të cilët kanëpritmas ardhur erdhi me në nëCadmus fund të shekullitnë Boeotia,të 6-të pas pas përfundimit të statujë shtesë Tritonos (Dritonit – Dritës së Diellit din pishtar të Fronit, me bijën e Δάδωνα “Da- erne – daton rreth vitit 700 pes dhe demonstruar Tanagra është një qytet dhe komunë në veri të Athinës në Boeotia, Greqi. Krishtit banorët e saj, u plaçkitën nga popolli – Apollon). Pranë tempullit janë tempujt e Themis donas” lindën shumë vajza. Thebe, Plataea, projektevenga një numër hidraulike i vulave, i publikuar në Thives kohët e fun. - QëndraAfërditës, Apollo, e Hermeskomunës dhe e kryeforit është e Pro- qytetiEuboea, Nemea, i Schimatari Aegina dhe Tanagra.. Burri i dit nga Dr. R.C.S. Frisch. Pausanias na tregon se nomad “Tattaris” së bashku me “sllavët” duke machos. Mbetjet e këtyre kishave dolën në dritë “Graia” është emri Homeric i Mikenase Tanagra. shkatëruar këtë banim të hershëm e shumë të

banim ishte i ndërtuar në një kodër të lartë dhe shkëmbore të njohur me emrin; “Grimada” ose “Grimala” Shtëpitë e “Tanagra” ishin stolisur me arkadat bukur dhe afreske. Banorët kishin një sjellje Brilante, kursimtarë në jetë, të gjithë Qyteti antik i Tanagra është ndërtuar në një kodër në bregun e majtë të lumit Asopos dhe fermerë në punën e vet dhe në pronat e tyre, ata ishin “Besnik, të drejtë, bujar dhe kufijtë e Atikës. Tanagra përmendur nga shkrimtarët e lashtë Pausanias, Straboni, mikpritsa. Qyteti është ndërtuar në rrëzëHerodoti të kodrës dhe të dhe rinj nëGeorge krye Tseva.janë tempujtStraboni, e tyre.i cili Murivizitoi qytetin, na tregon se ky vend rrethues i qytetit ishte dy milje e cila është demoluar në vitin 456 pes dhe aktualisht është në grumbuj dhe rrënoja.Faltoret më të rëndësishme për banorët e Tanagrave ishin: e perëndisë “Asopus” lindën shumë vajza, dhe “Tanagra” Pymander, themeloi për nder të saj Varrezat mikenase gjetur 200 metra në lindje lashtë. Inkurajuar pas vitit 783 pas Krishtit nga Faltorjapikërisht për e nder “Dionisit” të vajzës së pasfundit statujëstë këtij çifti, kult, një vepërqytet duke e skulptorite quajtur; “Tanagra”. të famshëm Pymander Praxiteles të fshatit të dhe tanishëm një Tanagra dëshmon se ajo zhvillimet e fundit dhe konsolidimin e bizantinëve quajtur “Tanagra” nga burri i saj Pimander u ishte biri i Hairesilaou, dhe Stratonise. Pas kësaj ishte varrezë për Graia, dhe në pllakate e varit në rajon fillojnë Tanagraiet të kthehen në vatrat Qytetistatujëngrit ky qytet shtesëantik me të njëjtiniTritonos Tanagra emër TanaGra. (Dritonit është Në tra ndërtuar-– Dritësmë se e qartë së në etimologjiaDiellit një kodër e– emërtimit;Apollon) në “Tanagra bregun. Pranë = Ekzistenca gjendene tempullit majtë pikturuar të ejanë lumitvetemkëtij figura vendbanimi Asopos grash ashtu dhe siç (1450 e e tyre-1200 shekullore. pes) “Grimadha”, ishte i panjohurnjë emër me deri në mes të vitit lindje të fshatit të tanishëm Tanagra dëshmon se ajo ishte varrezë për Graia, dhe në kufijtëditën e popullit e shqiptarAtikës. akoma dheTanagra sot kur një çiftpërmendur të tana gra”, të gjithanga vajza, shkrimtarët ashtu si edhe vet emri e lashtëshikoni edhe Pausanias, në foton e mëposhtmePas Straboni, vitit 550 origjinë greke thuhet – por që ndoshta vjen prej tempujtnga martesa ee tyreThemis lindin vetëm Afërditës, vajza, vajzës Apollo, më të “Tanagra” Hermes i vajzës dhe së fundite kryeforit të këtij çifti perëndish,e Promachos. 1950,pllakatepes u krijua kurMbetjet e varit Federataplaçkitësit gjenden e e njohur pikturuar zbuluan“e vrazhdët vetem e figuraashmonumentet,- grashgjuhës, ashtu me origjinë siçtë embushura shikoni ilire, të edhecilët u në mevendosën foton sarkofagë e këtu të pazakontë e fundit i vendosin enrin”Mbaresa” apo sinonime të një emërtim ku i cili i përket gjuhës shqipe duke për” e qyteteve – shteteve të përbashkëta treguar në vitet 600-630 ps dhe quajtur zonën Gkrimada Herodotikëtyretjera të kwtij kishave emërtimi, dhe dolën metë idenrinj në për dritë Georgetë mos me lindur gërmimet Tseva.treguar se eStraboni, banorët,vitit 1890. popujt ie ciliatyre visevevizitoi flisnin qytetin,terrakote.mëposhtmePaskjo edhe nganaPërmendja prerja tregonvitit e550 monedhave pes see uparë krijuaky argjendi vend eFederata vendbanimit nga e= njohur rrënojat. “e “Tanagra”Pak vrazhdët me lart e lexuam ashpër”- i sevendosur emali qyteteve aty pranë, në malin “Grimadha” të tjera femra ashtu si në rastin e “Tanagra” shqip, e normalisht që ishin shqiptare, autoktonë qytetet e Thebs, Tnagra dhe Haliartus. quhej Grimadha, kjo e përmendur edhe nga Ndërsa Herodoti përmend për “Tanagra” se mbi tokën e tyre, qysh në fillesë në lashtësi provë në– shtetevejuglindjeMonedhatë epërbashkëta Tanagrastë Tanagr ishte treguar preja moderne kjoargjendi, edhe tënga – “Straboni”prerjadaton e monedhave rrethdhe historianë vitit argjendi të700 tjerë, ngadhepes joqytetet rrënojatdhe demonstruar e nga një Homeribanorët e lashtë këtij të këtijqyteti qyteti iishin referohet “Phoenicians” me emrin;e padiskutueshme “Graia” kjo edhe ose; nga “Tanagra” vet mitologjia .e ecilat Thebs, kanë Tnagraqenë gjithmonë, dhe Haliartus. me figurën e mburojës qytetit të vjetër pra në rast se i besojmë historive, (Fenikas) të cilët kanë ardhur me Cadmus në lashtë e këtij fisi “Skamatar” siç e lexuam edhe numërsë vrazhdë i vulave, nga njëra anëi publikuar dhe në anën kohëte pasme, e funditshkrimeve nga dhe wikipedias Dr. R.C.S. greeke Frisch.sipas së cilësPausanias se na tregon se Boeotia, pas përfundimit të projekteve hidraulike më lart nga martesa e bijës së “Dadonës” me birin gjendet shpesh shkronja “T” dhe në disa prerje shqiptaret e ardhur ne vitet 600-630, e gjetën “Graia” është emri Homeric i Mikenase këtëTanagra. qytet të shkatëruar Varrezat me mikenaserrënoja ndaj e gjetur 200 metra në quajtën; “Grimadhë = Gërmadhë” ashtu si ende në gjuhën e sotme shqipe, është krejt gabim Fjala gërmadhë sigurisht që është shqipe, por “Grimadh” në gjuhën shqipe ka edhe kuptimin “Mal i n’gri/tur”→ Grimal, mal i lartë shkëmbor. Veç kësaj lexuam më sipër se qëndra e kësaj komune është qyteti me emrin “Skimatar” dhe duke ju referuar gjithë emërtimeve të përemendura në lidhje me banorët dhe qytetin “Tana/Gra” i për- kasin gjuhës shqipe, por edhe duke parë se ky qytet ndodhet në shpatet e malit te thyer dhe “shkëmbor” sigurisht që edhe emërtimi i këtij vendbanimi buron prej aty, pra kemi; “Skamatar = Skimatar”. Schimatari. Vula origjinale e komunës ishte rrethore pa em- blemë. Emblema ilustruar themeluar nga VP e 11 tetor 1870 GG 43 / faqe 340. Në mes të vulës së Tanagra ishte një *grua*, e cila kishte përreth kokës së saj lidhur një shall -shirit të mirë. Perimetri i vulës janë shkruar fjalët KOMUNA *TANAGRA*.

Monedha e Tanagras ishte prej argjendi, të cilat kanë qenë gjithmonë, me figurën e Lexoni me kujdes paragrafin e mëposhtëm: mburojës së vrazhdë nga njëra anë dhe në anën e pasme, gjendet shpesh shkronja “T” dhe në disa prerje të tjera gjejmë të shkruar fjalën; “AT” ose “B” në performancën e Historia e “Tanagra së lashtë” fillon në kohët e lashta mitike, ku Perëndia lumor i figurës së kalit. Këto monedha u riformuan nga 550 -315 p.s “Tanagra” tashmë u bë një Biotias “Asopus”, birit i oqeanit nga martesa për vendin pishtar të Fronit,qendër politike,me bijën ekonomike e Biotias. Duke filluar me një seri të re të monedhave me e Δάδωνα “Dadonas” lindën shumë vajza. Thebe, Plataea, Euboea, Nemea,inicialetAegina “AT” përsëridhe për qytetin e Tanagra dhe BCI për të gjithë territorin e Biotia. Tanagra. Burri i “Tanagra” Pymander, themeloi për nder të saj një qytetMburojaduke e karakteristikequajtur; e vrazhdë, por me një fytyrë tjetër e në anën e pasme për çdo “Tanagra”. Pymander ishte biri i Hairesilaou, dhe Stratonise. Pas kësajqytet më –sekjo e Tanagra qartë ende ilustron një kalë galopant me AT originale dhe në gjuhën shqipe AT = Zot (ZEUS) perëndija e Dritës, perëndia e gjithë gjallesave përreth saj, e jetës në tokë e kudo, fara- Zëri, Zani, Zanafilla, fjala e vetme =Perëndi.

Në vitin 315 pes Tanagra me të gjitha teritoret e Beotis në 338 pes si 288 pes, i takonte Mbretërisë së Maqedonisë dhe nga viti 288 pes deri në 244 pes Ajo ishte e pavarur. Në 244 pes përsëri u bashkua me Mbretërinë e Maqedonisë. Transferimi i sundimit të pagina 21 Anno 18 n.4 Settembre 2020 Mediovale MEZZOJUSO MEZZOJUSO Nga Nilo Borgia i shkaktonin Anxhonët me synimin për të rifituar Di Nilo Borcia perduto. L’aiuto richiesto non tardò a venire: fronin e humbur. Ndihma e kërkuar nuk vonoi e durante l’anno 1444 il Nobile Demetrio të vinte: dhe gjatë vitit 1444 Fisniku Demetrio Con la partenza dalla Chimara del Reres, insieme con i figli Giorgio e Basilio, Me nisjen nga Himara të Vikarit Aposto- Reres, së bashku me bijtë Giorgio e Basilio, qe Vicario Apostolico Mons. Arcadio fu in Italia e quindi nella Calabria inferiore, lik Imzot Arcadio Stanila, që ka ndod- në Itali dhe pra në Kalabrinë e ulët, ku më të Stanila, avvenuta nel 1685, termina dove più frequenti e più tumultuose erano le hur në vitin 1685, përfundon periudha e shpeshta dhe më të furishme ishin kryengritjet sedizioni e più pericolose le ribellioni. Formate parë e aktivitetit misionar katolik në atë primo periodo dell’attività missionaria dhe më të rrezikshme rebelimet. Të formuara cattolica in quella regione. alla scuola bellica dello Scanderbeg, queste rajon. truppe si dimostrarono valorisissime: sedarono në shkollën luftarake të Skënderbeut, këto trupa Il secondo periodo, che si iniziò nel Periudha e dytë, që filloi në vitin 1692 shfaqeshin shumë të zotët: shtypën në pak kohë in poco tempo i tentativi di rivolta e riportarono dhe zgjati një shekull e gjysëm, pati 1692 e durò circa un secolo e mezzo, la pace nella provincia. Si desume tutto ciò da tentativat për kryengritje dhe sollën paqen në ebbe per zelanti operai evangelici i un Cedola Regia rilasciata al Comandante in punëtorë të zellshëm ungjillorë Murgjit provincë. Gjithë kjo kuptohet nga një Dëftesë Monaci Basiliani del monastero di capo di quelle milizie, Demetrio Reres. Bazilianë të manastirit të Mezzoiuso-s Mbretërore dhënë Komandantit në krye të atyre Mezzoiuso (Palermo). Eccone il tenore: (Palermo). milicive, Demetrio Reres-it. Ci è sembrato, pertanto, doveroso, Alfonso per grazia di Dio Re degli Ndërkaq, na është dukur se e kemi për Ja si shprehet: Aragonesi, delle “Due Sicilie, di Gerusaleme, detyrë, përpara se të rimarrim tregimin Alfonso për hir të Hyjit Mbret i Arago- prima di riprendere la narrazione nasve, i “Dy Sicilive, të Jeruzalemit, Valenza-s Valenza ed Ungheria ecc. e bëmave në Himarë, të parashtrojmë delle vicende missionarie in Chimara, Al Nobile Soldato Demetrio Reres valoroso dhe Hungarisë” etj. Ushtarit Fisnik Demetrio premettere brevi cenni storici del Capitano degli Epiroti, nostro diletto fedele, disa të dhëna të shkurtra historike të vetë Reres-it, Kapiten trim i Epirotëve, besniku ynë monastero stesso. è stata accordata la nostra Regia liberalità, manastirit. i dashur, i është dhënë liria jonë Mbretërore, sempre solita a rimunerare gli Ausiliari, gli gjithnjë e prirur për të shpërblyer Ndihmëtarët, MEZZOJUSO – MENZEL IUSUF Amici, i Sudditi, i Commensali ed altre Persone MEZZOJUSO – MENZEL IUSUF Miqtë, Nënshtetasit, të Ftuarit dhe Personat e Benemerite per servizi prestati alla Nostra Merituar për shërbimet e dhëna Kurorës së È una delle poche colonie superstiti, fondata Regia Corona. Considerando che grandemente Është njëra prej kolonive të mbetura, e Mbretërisë Sonë. dagli Albanesi nella seconda metà del secolo ti sei adoperato con faticose imprese militari themeluar prej Shqiptarëve në gjysmën e dytë Duke konsideruar se me të madhe ti ke ve- XV, quando, con l’avanzarsi dell’invasione come Condottiero di tre Colonie Albanesi a të shekullit XV, kur, me përparimin e pushtimit pruar me ndërmarrje të lodhshme ushtarake si Turca, moltissimi abitanti dell’Albania nostro servizio con spargimento di sangue per turk, banorë tejet të shumtë të Shqipërisë jugore, Komandant i tri Kolonive Shqiptare në shër- meridionale si sono rifugiati in Sicilia e nella la conquista di tutta la Provincia della Calabria janë strehuar në Sicili dhe në Kalabri dhe bimin tonë me derdhje gjaku për pushtimin e Calabria ed in numero più accentuato dopo Inferiore, e sempre in altre occasioni e servizi tanti dell’Albania meridionale si sono rifugiati gjithë Provincës së Kalabrisë së Ulët, dhe gjith- la morte dell’eroico Scanderbeg. Delle origini fosti pronto e preparato insieme con i tuoi figli in Sicilia e nella Calabria dhe, me një numër monë në raste të tjera dhe shërbime ti ke qenë e degli sviluppi di questa colonia ha trattato Basilio e Giorgio il quale ora rimane nel nostro më të theksuar, pas vdekjes së Skënderbeut. i gatshëm dhe i përgatitur së bashku me bijtë a lungo e con buona critica Papàs Onofrio Regno di Sicilia oltre il Faro a nostro servizio Për zanafillën dhe zhvillimet e kësaj kolonie e tu Basilio e Giorgio i cili tashmë mbetet në Buccola Arciprete della colonia stessa. I brevi come Duce degli Epiroti nostri sudditi a difesa ka trajtuar gjatë dhe me kritikë të mirë Papàs Mbretërinë tonë të Sicilisë përtej Faro-s në shër- cenni, che ora noi presentiamo ai nostri lettori, del detto Regno dalle Galliche invasioni; per Onofrio Buccola Famullitar i vetë kolonisë. Të bimin tonë si Prijës i Epirotëve nënshtetas tanë si basano sul lavoro di Buccola, che, a nostro rimunerare anch’essi per la tua antica Nobilità dhënat e shkurtra, që tani ne i paraqesim për në mbrojtje të Mbretërisë së sipërpërmendur parere, è decisivo e degna di ogni attenzione. che trasse origine dalla illustrissima Famiglia lexuesit tanë, bazohen mbi punën e Buccola-s, nga pushtimet Gale; për të shpërblyer edhe ata I nome Mezzojuso non è né siciliano né Castriota dei Principi Epiroti: abbiamo stabilito që, sipas mendimit tonë, është vendimtare dhe për Fisnikërinë tënde të lashtë që pati zanafillën albanese, ma di derivazione araba – Menzel di eleggere, creare, nominare Te, nobile e denjë për çdo vëmendje. Emri Mezzojuso nuk nga tejet e ndritura Familje Kastrioti e Princave Jusuf -, posto a indicare fin da principio un Demetrio Reres, Nostro Regio Governatore është as sicilian as shqiptar, por me prejardhje Epirotë: kemi vendosur të zgjedhim, të krijo- castello edificato dagli arabi, durante la della predetta nostra Provincia della Calabria arabe – Menzel Jusuf -, që është vënë për të jmë, të emërojmë Ty, fisniku Demetrio Reres, si loro dominazione in Sicilia, sopra le alture Inferiore, come in virtù della presente nostra treguar që në fillim një kështjellë të ndërtuar Qeveritarin Tonë Mbretëror për Provincën tonë dell’odierno Mezzojuso. Cedola, Ti eleggiamo, creiamo e nominiamo nga arabët, gjatë sundimit të tyre në Sicili, mbi të sipërpërmendur të Kalabrisë së Ulët, ashtu MENZEL IUSUF – Castello di Giuseppe predetto Nostro Regio Governatore della lartësitë e Mezzojuso-s së sotme. sikurse me forcën e kësaj Letre Tonë, Të zgjed- – fu eretto e così nominato per onorare un cennata Provincia Inferiore della Calabria, con MENZEL IUSUF – Kështjella e Jozefit – qe him, të krijojmë dhe të emërojmë Qeveritarin celebre Emiro, molto benemerito dei suoi i diritti, ragioni, preminenze, dignità, autorità, ndërtuar dhe kështu emëruar për të nderuar Tonë Mbretëror të parathënë të Provincës së sudditi per la bontà del suo animo e per potestà, grazie, privilegi, lucri ed emolumenti, një Emir të famshëm, shumë i dashur prej nën- Ulët të përmendur të Kalabrisë, me të drejtat, l’equità del suo governo: probabilmente si in qualsiasi modo spettanti ed appartenenti al shtetasve të tij për mirësinë e shpirtit të tij dhe arsyet, spikatjet, dinjitetin, autoritetin, fuqinë, tratta di Aba Al Fafah Isuf. detto ufficio ed alla carica di Governatore. për drejtësisë e qeverisë së tij: ka gjasë se bëhet hirin, privilegjet, përfitimet dhe shpërblimet, në Il Castello di Giuseppe non ebbe lunga Perciò, comandiamo a tutti ecc. ecc. fjalë për Aba Al Fafah Isuf. çdo mënyrë që i takon dhe i përket kësaj zyre durata: costruito nella seconda metà del secolo Firmato: Io il Re Alfonso Kështjella e Jozefit nuk pati një kohëzgjatje dhe autoritetit të Qeveritarit. X, seguitò a sussistere ancora dopo la cacciata Dato in Gaeta il 1 Settembre 1448. të madhe: e ndërtuar në gjysmën e dytë të shek- Prandaj, ju urdhërojmë të gjithëve etj., etj. dei Saraceni per opera dei Normanni nel secolo Dell’andata in Sicilia dei due capitani ullit X, vijoi të qëndrojë akoma pas dëbimit të Firmosur nga: Unë Mbreti Alfonso XI, quale piccolo centro abitato dai villici di Basilio e Giorgio Reres (non ostante che la Saraçinëve falë veprës së Normanëve në shekul- Dhënë në Gaeta, më 1 Shtator 1448. quelle campagne durante il dominio degli Cedola nomini il solo Giorgio) possiamo essere lin XI, si qendër e vogël e banuar nga fshatarët Svevi e degli Angioini: non venne abbattuto e Për shkuarjen në Sicili të dy kapitenëve Bo- certi, dato che ritroviamo in Sicilia le truppe e atyre fushave gjatë sundimit të Svevëve dhe silio e Giorgio Reres (megjithëse Letra emëron ridotto a marcerie che degli Angioini, per fare che avevano felicemente pacificata la Calabria. të Anxhonëve: nuk qe shembur dhe kthyer në scomparire perfin le tracce dei suoi aborriti vetëm Giorgio-n) mund të jemi të sigurtë, meqe- In un primo tempo esse si fermarono a Bisiri, gërmadha përveçse prej Anxhonëve, që të bëjnë nëse rigjejmë në Sicili trupat që lumturisht fondatori. Sopravvisse nondimeno, riattato castello che sorgeva in quel di Mazzara; più të zhduken madje edhe gjurmët e themeluesve alla meglio, come modestissima borgata, ma kishin paqësuar Kalabrinë. Në një kohë të parë tardi, non si né per quale via, né per quali të tyre të neveritshëm. Mbijetoi prapëseprapë, non più col nome primitivo, sibbene con altro u ndalën në Bisiri, kështjellë që lartësohej në motivi, si rileva la loro presenza in Menzel e riparuar më së miri, si periferi tejet modeste, che in qualche modo ne rievocava la memoria, tokë të Mazzara-s; më vonë, nuk dihet se nga Iusuf. La loro permanenza vi diverrà definitiva, por jo më me emrin primitiv, por më tepër me ed era perciò chiamato Casalvecchio: l’antico cila rrugë, dhe për çfarë arsyesh, del prania avendo richiamate presso di loro anche le tjetër që në ndonjë mënyrë thërriste kujtesën, nome rimase a indicare tutto il territorio a e tyre në Menzel Iusuf. Qëndrimi i tyre do të famiglie, esposte a mille pericoli a causa dhe ishte prandaj, quajtur Casalvecchio: emri fondo rustico, in cui era stato eretto. Ciò bëhet përfundimtar, pasi kanë thirrur pranë dell’invasione feroce e incalzante dei Turchi i vjetër mbeti që të tregojë gjithë territorin me avveniva verso la fine del secolo XIII. Nel vetes edhe familjet, të ekspozuara ndaj një mijë nell’Albania. L’anno 1447, probabilmente, rrënjë fshatare, në të cilin ishte ndërtuar. Kjo 1132 Re Ruggero donò il detto fondo al ebbe così gli inizi la colonia albanese, che, rreziqesh për shkak të pushtimit mizor dhe kër- Monastero di S. Giovanni degli Eremiti di ndodhte nga fundi i shekullit XIII. Në vitin 1132 cënues të Turqve në Shqipëri. Në vitin 1447, come vedremo, per l’arrivo di altri fuggiaschi Mbreti Ruggero dhuroi fondin e sipërpërmen- Palermo, con la borgata Casalvecchio e con fonderà l’odierna Mezzojuso. me gjasë, pati kështu fillimet kolonia shqiptare, una edicola sacra, eretta nel frattempo, ma in dur për Manastirin e Sh. Gjonit të Eremitëve të që, siç do të shohim, për mbërritjen e shumë të Menzel Iusuf ormai non vien più nominato Palermo-s, me lagjen Casalvecchio dhe me një luogo lontano da essa. Noi vedremo in seguito neppure sotto le molte storpiature Miziliusuffu, mërguarve do të themelojë Mezzojuso-n e sot- kioskë të shenjtë, e ndërtuar ndërkohë, por në come quell’edicola diverrà frequentato centro Mirsiliusuf, Menzoiuffursu: il dialetto siciliano me. Menzel Iusuf tashmë nuk përmendet më vend larg prej saj. di culto e di nuove abitazioni. in Mezzoiuso e latinizzato in Dimidiusum. as nën shtrembërimet e shumta si Miziliusuffu, Ne do të shohim në vijim se si ajo kioskë Ma dove presero stanza precisamente i Mirsiliusuf, Menzoiuffursu: dialekti sicilian në do të bëhet qendër e frekuentuar kulti dhe ban- I primi albanesi nuovi arrivati? Mezzoiuso dhe i latinizuar në Dimidiusum. imesh të reja. in Menzel Iusuf. Non certo in Mezzoiuso città, che ancora Po ku zunë vend saktësisht të arriturit e rinj? doveva sorgere, ma neppure in Casalvecchio, Jo sigurisht në Mezzoiuso qytet, që akoma È fuori dubbio che il nucleo più numeroso che ormai cadeva in rovina, per il susseguirsi Shqiptarët e parë në Menzel duhej të lindte, por as në Casalvecchio, që tash- e più compatto tra coloro che a quel territorio dell’esodo dei suoi miseri abitanti; dovettero Iusuf. më po shkonte drejt shkatërrimit, për rrjedhën e hanno chiesto ospitalità, prima ancora ancor essi crearsi dei rifugi o dei casali, da cui eksodit të banorëve të tij të mjerë; iu desh ako- che sorgesse la cittadina di mezzojuso, fu venne fuori una borgatella non tanto piccola, S’ka asnjë dyshim se bërthama më e shumtë ma atyre të krijonin disa strehime ose grumbull costituito da alcune colonie militari provenienti così che dai documenti più antichi tutto il dhe më kompakte mes atyre që në atë territor shtëpish, prej ku doli një fshat jo shumë i vogël, dall’Albania. Furono esse espressamente territorio viene riconosciuto come Phegu de li kanë kërkuar mikpritje, akoma më përpara se të kështu që nga dokumentet më të lashta gjithë richieste da Alfonso I d’Aragona al suo amico dicti Grechi. lindë qyteza e Mezzojuso-s, qe përbërë nga disa territori që njohur si Phegu de li dicti Grechi. Giorgio Castriota Scanderbeg. Egli si sentiva Nel 1501 la borgatella era chiamata Casale koloni ushtarake me prejardhje nga Shqipëria. Në vitin 1501 fshati quhej Casale dei Greci dhe scuotere il dominio della Calabria dalle dei greci e ci si presenta organizzata con Ato i qenë kërkuar shprehimisht, nga Alfonsi I i paraqitet i organizuar me Kapitenë, Gjykatës, continue e gravi sommosse che gli causavano Capitanii, Iudichi, Nutaru ecc. Aragonës, mikut të tij Gjergj Kastriotit Skënder- Noterë etj. gli Angioini con la mira di ricuperare il trono (continua al prossimo numero) beut. Ai ndihej të shkundë zotërimin e Kalabrisë (vazhdon në numrin e ardhshëm) nga kryengritjet e vazhdueshme dhe të rënda që (Përktheu: Nikolin Sh. Lëmezhi) Storia Anno 18 n.4 Settembre 2020 pagina 22 PRIZRENI DHE KROJET SHUMË SHEKULLORE Nga ARGJIRA (ARI) UKIMERI,MA.SC. PEDAGOGE Zona historike e Prizrenit, është pjesa më e bukur KROI DHE XHAMIA dhe më e ndjeshme e E TERZI MAHALLËS qytetit. Në të zënë vend një numër i madh i objekteve hamia e TERZI MAHALLËS është ndër xhamitë më të vjetra në Prizren. kulturore dhe fetare. XËshtë ndërtuar në vitin 1721. Gjindet Përmes këtyre objekteve, në lagjen e Terzive në Prizren, gjegjësisht në tregojet dhe njëherë kryqëzimin e rrugës kryesore dhe rrugës anë- që Prizreni është qytet sore, në pjesën ballore xhamia është e orien- multikulturor. Në mesin e tuar kah veriperëndimi. Duke u bazuar në faktet historike, në fillim kjo xhami kishte 3 emër- objekteve kulturore është time: Xhamia e Terzi Memit, Xhamia e Terzi edhe Kroi i Bimbashit. Memishit dhe Xhamia e Mehmet Mehmet Beut. Kroi i Bimbashit, gjindet Ndërsa sot në popull njihet me emrin XHAMIA në pjesën perëndimore të E TERZI MËHALLËS. Krahas xhamisë, është zonës historike të Prizrenit, ndërtuar edhe një krua. KROI I TERZI gjegjësisht mes xhamisë MËHALLËS, shërbente për ritualet e fetare të banorëve të lagjes (për pastrimin e trupave të të së Iljaz Kukës dhe ish vdekurve, për ritual të ndryshme fetare). Mbish- ndërtesës Beledye. krimi në gjuhën arabe mbi këtë krua, ruhet në Ky krua u ndërtua nga një Muzeun arkeologjik të Prizrenit. Kroi së bash- officer i lartë shqiptar, që kuë me xhaminë, sot paraqesin vlerat më të ishte pjesë e Perandorië mëdha historike, kulturore, religjioze në vend. Osmane. KROJET TOPOKLI – 6 KROJET

6 Krojet janë ndër objektet kulturore më me Vlen të përmendet se Pasha Çeshme ka luajtur rëndësi në Prizren. Këto kroje gjinden në hyrje rol të rëndësishëm edhe në kohën kur është të lagjes së Marashit, përballë shtëpisë së Ymer ndërtuar Kalaja e Prizrenit dhe Kalaja e Cucave, Qysesë. Gjithësej ka gjashtë cepa të punuar në dhe si e tillë ka shëbryer me pozitivitet. Një bronz, dhe një vaskë prej guri. Nuk dihet saktë- histori për këtë krua tregohet kështu: Një ud- sisht, se kur është ndërtuar, por mendohet që hëheqës i lartë turk (Në Perandorinë Osmane), egziston para ardhjes së Perandorisë Osmane ishte dënuar me burg. Pasi e kishte përfunduar në trojet tona. Këto kroje vizitohen nga shumë burgun, ishte liruar dhe dërguar në Turqi, në njerëz, madje edhe uji që rrjedhë aty, ëshë një detyrë të re. , Por udhëheqësi pas 3 mua- shumë shërues. Qytetarë të asaj lagje thonë s uji jsh, kishte dëshirë që të pinte përsëri në këtë i 6 krojeve shëron shumë sëmundje: dhimbjet krua. Më vonë ai mori Fermanin (Urdhërin), që e koës, sëmundjet reumatologjike etj. Në vitin nuk mund të vizitonte edhe njëherë Prizrenin, 1994, janë restauruar këto kroje, duke e kthyer ai (udhëheqësi) vrau veten. Pas përfunfimit të këtë pjesë të vendit në një vend mahnitës për Luftës së Dytë botërore, në Pasha Çezmë ka pa- shumë vizitoë tur një vend-banim. Kryesisht banorët ishin nga Luma e Shqipërisë, për shkak të kulltoavë dhe KROI I ESMA HANËMIT uji i shëndetshëm që ishte.

Në bazë të dhënave historike dhe gojëdhë- KROI I QORR AGËS nave të ndryshme, tregohet se Esma Hanëm ishte donatore kryesore e këtij kroi, dhe si i tillë krua u ndërtua nga një officer i lartë shqip- i përmbajnë këto elemente: trupin me bazë I ndërtuar në zonën historike të Prizrenit, e mori edhe emrin e saj. Kroi i Esma Hasëmit, PRIZRENItar, që ishte pjesëDHE e Perandorië KROJET Osmane. TëSHUM katroreË të SHEKULLOREpunuar nga gurë të gdhendur gëlqer- KROI I QORR AGËS gjindet në kuadër të u ndërtua në gjysëmn e shekullit të XIX. Vend- dhënat historike na tregojnë që na paraqiten orë, kurorën me përfundim (turban) në pjesën xhamisë së Haxhi Ramadanit – në lagjen JENI ndodhja e këtij kroi ishte në shehshin Çlirimi Ngapërmes ARGJIRA një mbishkrimi (ARI)në gjuhën UKIMERI,MA.SC. e vjetër Os- e epërme në PEDAGOGEformë piramidale, të ndarë në tri MËHALLA 9LAGJA E RE). I ndërtuar afër i Popullit. Mirëpo, me qëllim të punimeve in- mane, tregojnë për një donacion që e ka bërë breza horizontale, vendi ku ka qenë i vendosur xhamisë dhe me një mur të rrethues të xhamisë, frstrukturore, është zhvendosur në oborrin e një officer i lartë ushtarak me emër Bimbash, mbishkrimi, nisha për vendosjen e sapunit, ru- në popull njihet si Kroi i Qorr Agës. Bazuar në Muzeut Arkeologjik të Prizrenit, në vitin 1975. në vitin 1902. Dhe në bazë të këtij kontributi bineti prej nga rrjedh uji dhe vaska me planime- analogjinë e krojeve publike në Prizren, forma, Për periudhën e ndërtimit nuk ka të dhëna të të dhënë, quhet KROI I BIMBASHIT. Si të tri katrore nga guri i mermerit të bardhë. material dhe teknikat e ndërtimit na tregojnë se saktë. Deri në vitin1975 (viti kur u largua prej gjitha krojet që janë publike, edhe ky krua ka ky Krua u ndërtua në fund të vitit të XIX. Nga vendit paraprak), ky krua ka shërbyer për nevo- KROItë njëjtin DHEepitet. Poashtu, XHAMIA edhe ky Eshërben TERZI për MAHALLPASHAËS ÇEZMA koha e ndërtimit, e deri në ditët e sotme, KROI ja të qytetarëve dhe nevoja higjienik. Ndërsa, furnizim të banorëve dhe kalimtarëve për ujë të I QORR AGËS, shërben si krua i lagjes, për sot është një Kura dhe një eksponant shuëm i pijshëm dhe higjienë mentale. Kroi i Bimbashit, Pasha Çeshmja është një krua që gjindet furnizimin me ujë të banorëve të kësaj lagje, dhe rëndësishëm për kulturën e Prizrenit. Është i është punuar me gurë gëlqerorë të gdhendur në një kodër afër Kalasë së Prizrenit. Ky krua për nevojat e mirëmbajtjes së higjienës për be- punuar me gurë gëlqerorq të gdhendur me mad- në formë drejtkëndëshi. Planimetria e tij është (çezmë), ka qenë pjesë e burgut në periudhën simtarët që shfrytëzojnë xhaminë. Planimetria e hësi të ndryshme. Kurse pllanimetria e tij është katrore që përfundon me një kurorë të profiluar e Perandorisë Osmane. Poashtu, mendohet Kroit është drejtëkëndëshe që përfundon me një katrore që përfundon me një kurorë të profiluar thjeshtë, mbi të cilin është mbulesa (turbani) e se çezma në fjalë ishte burgu për eprorë dhe kurorë të profiluar thjeshtë, në formë piramida- thjeshtë, mbi të cilin është mbulesa (turbani) e përbërë prej tri pjesëve në formë piramidale, të jeniçerë, që dënoheshin me ferman Nga Peran- le dhe të punuar me gurë të gdhendur dhe me punuar prej dy pjesëve në formë piramidale të punuar me gurë të gdhendur të profiluar. Pjesa doria Otomane. Në vendin tonë kjo njihet edhe gurq gëlqerorë. Në pjesën ballore ka një për- punuar me gurë të gdhendur të profiluar. Në e ballores e këtij kroi është gdhendur në formë si Çezma e Pashës. Për këtë çezme ka gojëdhë- punim-gdhendje të cektë në formë kornize me maje të kulmit është vendosur një gjyle meta- të një kornize të profiluar brenda të cilit gjen- na dhe të ndyshme si: Ndihmon në zgjidhjen e harqe të shkallëzuara, të profiluara, me gjerësi like. Pjesa e ballores është gdhendur në formë den dy nisha. E para ka formë të hapjes me halleve dhe problemeve të ndryshme, mendime rreth 7.5 cm. Në mes të kësaj balline gjendet të një kornize të profiluar brenda së cilët gjen- hark të thepisur dhe shërben për vendosjen e të ndryshme! Në atë kohë, mendohet se Uji nisha për vendosjen e sapunit, derisa mbish- det nisha, ku duhet të kishte qenë e vendosur sapunit, kurse e dyta ka formë drejtkëndëshe Pasha Çeshmes, ishte nxitës për dashuri, dhe krimi nuk ekziston dhe nuk kemi informatë pllaka e mbishkrimit. Vaska është një pjesëshe ku ka qenë i vendosur mbishkrimi. Mbishkrimi shumë nga të burgosurit e pinin atë, dhe binin se a ka ekzistuar ndonjëherë. Që nga fillimi i prej guri gëlqeror. Gjatë kohës së zhvendosjes është larguar nga kroi gjatë viteve ’70 dhe tani në dashuri. Një gojëdhënë tjetër shpjegon se ujit ndërtimit, KROI I QORR AGËS është aty, dmth së kroit në vendin actual, është ndryshuar lartë- gjendet në Muzeun Arkeologjik të Prizrenit. Prej i këtij kroi lidhej ngushtë edhe me kultin e zjarrit nuk iu është lëvizur vendi asnjëherë. Poashtu, sia e saj origjinale dhe në vend të tri hapjeve për kohës kur është ndërtuar e deri më tani, kroi e kjo kishte të bënte me ripërtëritjen e natyrës Kroi ka përfunduar me një kurorë të punuar me depërtim të ujit është bërë vetëm një. ka mbetur në vendin fillestar me disa adaptime dhe bimësisë Një tjetër gojëdhënë mbi Çezmen katër rende tullash prej argjilës së pjekur dhe të ambientit përreth. Gjatë restaurimit të kroit e Pashës, ishte edhe Lisi i Pashës. Sipas ple- me një rend gurësh shpuzë, dhe në fund është KROI I BIMBASHIT në vitin 2014 janë gjetur gypat prej qeramike qërisë në atë kohë, rridhte ujë porsi qumësht, vendosur një rend tjegulla të luguara. Gjatë një origjinale prej nga ka rrjedhë uji nga përren- që shërbente për shërimin e fëmijëve që kishin studimi që është bërë para disa viteve, është Zona historike e Prizrenit, është pjesa më jtë që degëzoheshin nga lumi Lumbardhi. Ky problem në të pamur, Gratë që nuk lindnin (U vërtetiar se kurora që ka tani kroi, nuk është e bukur dhe më e ndjeshme e qytetit. Në të krua është i vendosur në veri të Xhamisë “Iljaz ndihmonte që të bëheshin Nënë), mbylljen e origjinale. Në restaurimet e bëra në vitim 2014, zënë vend një numër i madh i objekteve kul- Kuka”. Ndërsa në trotuar, ku bëhet kryqëzimi i plagëve të ndryshme etj. etj. Karakteristikë e është vërtetuar që kurora origjinale është ndër- turore dhe fetare. Përmes këtyre objekteve, dy rrugëve, rruga: “Shuaip Spahiu” dhe rruga këtij Kroi të Pashës, sipas banorëve të Prizrenit, tuar në shekullin e XIX. Kjo kurorë përbëhej tregojet dhe njëherë që Prizreni është qytet “Iljaz Kuka”. Kroi i Bimbashit takon tipit të kro- shërben për shërimin e sëmundjes “IBRET”. prej 3 pjesëve, pa ndonjë trajtim dekorativ. Por multikulturor. Në mesin e objekteve kulturore jeve të mbështetura të cilat janë ndërtuar pranë Të gjitha familjet për të patur suksese në jetën me kalimin e kohës, kurora është tjetërsuar. është edhe Kroi i Bimbashit. Kroi i Bimbashit, ndërtesave të vendosura në kënd të rrugëve. e tyre, familje dhe shoqëri, merrnin enët e tyre Vitet e fundit janë rindërtuar pjesët e deëmtu- gjindet në pjesën perëndimore të zonës his- Planimetria është pothuajse katrore me dimen- me vete për të mbushur ujë në këtë krua. Shumë ara të këtij kroi. Sikur të gjitha korjet tjera edhe torike të Prizrenit, gjegjësisht mes xhamisë sione 98 x 90 cm. Të gjitha karakteristikat e njerëz në Prizren (Pleqë dhe të rinjë), këtë krua ky është monument culture dhe i përdorueshëm së Iljaz Kukës dhe ish ndërtesës Beledye. Ky krojeve publike të ndërtuara gjatë shek. XIX e konsidrojnë të Shenjtë – si dhuratë nga Zoti. për nevojat e të gjithë qytetarëve. pagina 23 Anno 18 n.4 Settembre 2020 Cultura

Studim mbi veprën “Hija e maleve” të Ernest Koliqit Nga Ardit Mehmetaj ndërrohet me kulturat e huaja. Ky tregim është më ndryshe të largohet me të dashurin e ta lë të fejuarin. Veprimi i se tregimet e tjera të kësaj vepre pasi përveç ambientit saj bëhet shkak i shumë vrasjeve pastaj. Dashuria edhe “Hija e maleve” është vepra e parë me tregime e që është i njëjtë edhe këtu (ambient i malësisë) të tjerat njëherë del që për njeriun e ri shqiptar të jetë më e fortë botuar nga Ernest Koliqi në Zarë në vitin 1929. Kjo vepër dallojnë. Këtu kemi një vajzë të re e cila është e llastuar se çdo rregull kanunor, madje ajo për individin malësor përmban dymbëdhjetë tregime: nga babai i saj, ajo s’është portretim i vajzës shqiptare të del edhe më e fortë se vetë vdekja. Në këtë tregim kemi të 1. Nusja e mrekullueshme – Ky është tregimi i parë kohës, ajo është e veçantë pasi pin cigare gjë që s’është e pranishëm si emër protagonistin e tregimit të tretë të kësaj i veprës “Hija e maleve”. Tregimi fillon me meshën dhe zakonshme për kohën dhe dëgjon simfoni të kompozitorit vepre Ton Laskun që është personazhi kryesor i tregimit përfundon me një dyshim të personazhit që është edhe francez Claude Debussy që edhe kjo s’është e zakonshme Kânga e re, ai është këngëtar e organizues ahengjesh e si i rrëfimtar në këtë tregim. Ai ngrit dilema në mendjen e tij për vashat malësore. Për këtë kulturë të huaj që vjen në tillë del edhe këtu. lidhur me një rast se a është halucinacion apo aventurë Shqipëri pa e mësuar kulturën tonë ringjallet axha Filip e 12. Zâna e fundme – Zanat në Shqipëri këndonin e qanin unike e padëgjuar më parë. Në këtë tregim paraqitet bota thotë “Nuk tham me jetue krejt me mënyrën t’onë, jo. Kishem vetëm për gjëra të bukura, për to bukuria ishte ushqim. Pasi shqiptare, ambienti malësor, njëra nga lojërat tradicionale me dashtë, veç, qi jeta e juej të zhvillohet mbi themelin e asaj që në Shqipëri humb bukuria, fillojnë e vdesin të gjitha zanat shqiptare që është lojë e burrave e çmimi i fitorës është s’onës”13. E tërë kjo në fund del të jetë vetëm një ëndërr, por nga uria. Mbet vetëm zana e fundit që e këndon këngën e admirimi dhe dhuratat e vajzave të reja që shikojnë edhe pse e tillë prapë axha Filip bashkë me dy motrat e tij fundit dhe vdesë. Për t’u ringjallur zanat, populli duhet t’i përreth se cili është më i saktë në shenjë. Në këtë tregim nëpërmjet ëndrrës Netës ia ndryshojnë realitetin. bëjë bashkë pjesët e këngës së fundit, e kënga vjen vetëm pasi vasha shqiptare portretohet si krahnorë mbushun e fytyrë 8. Kur orët lajmojnë... – Bestytnia se Orët janë të kthehet e bukura në Shqipëri. – bardhë. Aventura e çuditshme që ngreh dilema se a paralajmëruese e vdekjes këtu edhe pse del të jetë Në tregimin e fundit kemi thirrjen për ndalimin e është e vërtetë apo ndonjë çrregullim psikologjik është paralajmërim i saktë prapë besimi në to del të jetë besim vëllavrasjes. Për Koliqin gjakmarrja është njëra nga historia e Lekës i cili bëri martesë sekrete me një qenie i kotë pasi besimi në to bëhet shkak i vdekjes së Lulash zakonet më të këqija në trojet malësore shqiptare, andaj të mbinatyrshme shqiptare: shtojzovallen. Martesa e tyre Prelës, sikur ai të mos besonte se brenda shtatë ditëve do i rritur në atë anë kjo bëhet njëra nga temat themelore që karakterizohet me kushtëzimin e bërë nga shtojzovallja që të vdiste ose ai ose shoku i tij atëherë nuk do të shkonte të Koliqi trajton në krijimtarinë e tij letrare. Kjo temë bën martesa e tyre të mbetet e fshehtë si dhe paralajmërimin rrëfehej tek prifti dhe nuk do ta vizitonte familjen e tij. Por pjesë në mbi gjysmën e tregimeve të Koliqit në veprën që në të kundërt e pret dënimi i menjëhershëm Lekën. ai beson dhe shkon tek familja e tij, kështu besimi tek Orët Hija e maleve, vrasja direkt ose indirekt hyn tek tregimet Leka s’e mban fjalën, tregon sekretin dhe dënohet. Pra, bëhet shkak e vdekja është vetëm pasojë. Tek ky tregim Se qofsh, pleqnofsh, Miku, Kur orët lajmojnë, Ke tre lisat kemi dënimin për besën që s’mbahet. Personazhi – kemi një keqkuptim të dyfishtë pasi Gjeto Marku e Lulash e Diloca, në të gjitha këto tregime trajton vëllavrasjen, rrëfimtar shtron një dilemë në fund të tregimit “A kje, Prela mendojnë se gjuajtja me armë e xhandarmërisë ndërsa në tregimin e fundit është thirrja kundër këtij mbandej, aventurë vërtet e jetueme prej tij a por efekt i nji është mesazh i Orëve, kurse xhandarët mendojnë se Gjeto fenomeni famëkeq të asaj kohe “Trimnîn e trashigueme autosugjestioni, s’dij me thânë...”1, por kjo dilemë zgjidhet Marku e Lulash Prela janë hije që po lëvizin natën në mal. filluen t’a përdorin ndër vrasje me shoqishoqin”20 kjo është vetë brenda tregimit pasi shtojzovallja i dërgon lule çdo 9. Kopshti – Shuk Dila, njeri melankolik e i mallengjyer njëra nga arsyet që zanat s’këndojnë, pra vëllavrasja bëhet natë Lekës dhe ia mbush dhomën me aromë trëndafilesh për fëmijërinë. Vitet që kanë kaluar kanë bërë që të shkaktare e vdekjes së tyre. “Nusja e mrekullueshme, me bukurín hyjnore qi gojë njeriu Prof. Ernest Koliqi me të shoqen Vangjelija dhe ndryshojnë rrugët e njerëzit, Shuk Dila mezi e gjen shtëpinë Ernest Koliqi tek Hija e maleve është tejet i sistemuar, Prof. Ernest Koliqi me të shoqen Vangjelija dhe Matilde Mancinelli drejtoresha e “Shejzavet” s’mundet rrëfye, hyni pa çelë derë. Kishte një tubë të madhe Matilde Mancinelli drejtoresha e “Shejzavet” ku e kishte kaluar fëmijërinë dhe nuk e njeh Dushen, me të ai në tregimin e fundit i bën pjesë elementet kryesore që lulesh ndër krahë dhe i shkatrroi mbi dyshek...”2. Kur nëna cilën kishte kaluar ditët më të mira të fëmijërisë. Edhe pse trajton në tregimet e tjera si gjakmarrjen, kroin e zanat duke e pyet Lekën dhe insiston të dijë se çfarë e mundon të cili e luante rolin e kushtetutës; Oda, e cila e luante rolin kanë ndryshuar dhe nuk i njeh, ndjenjat nuk gënjejnë. Ai e përcjellur mesazhin e tij përfundimtar mbi jetën shqipta- birin e saj ajo e pyet “Pse e mbulon dyshekun me lule, e gjykatës; Plaku, i cili e luante rolin e gjykatësit. Pleqnia ka një ndjesi ndryshe kur e sheh nusen e Linit pa e ditur re. Koliqi veprën e fillon me tregimin Nusja e mrekulluesh- bír-o? Për ditë nadje e gjêj odën mbush me erë. Mos â tue të (rasti gjyqësor) këtu zgjidhet shumë shpejtë. Plaku kryesor se ajo është Dusha, dhe ka një ndjesi kur futet në kopshtin me për ta përfunduar me tregimin Zâna e fundme, tek të dy bâ keq era e luleve?”3, nga kjo del se historia e Lekës nuk i djalit e pyet plakun e Sukës: “Pse m’a derdhe at miell?”6 e që e kishte kaluar pjesën më të lumtur të jetës në të. Shuk këto i kemi të pranishme qeniet e mbinatyrshme që janë është halucinacion i tij, por histori e vërtetë pasi sikur të ai i përgjigjet me pyetje “Ça kërkoi mielli yt në thes t’em?”7, Dila këtu është përfaqësues i njeriut që është më i veçuar pjesë e mitologjisë shqiptare, në tregimin e parë e kemi ishte halucinacion atëherë lulet që atij ia sjellë shtojzovallja kjo përgjigje është edhe përfundim i rastit ku del fitues se shoqëria, është më i dijshëm se ta dhe në të kushtimisht Shtojzovallen, kurse në tregimin e fundit e kemi Zanën. në mbrëmje, nuk do t’i shihte edhe nëna e tij në mëngjes. plaku i Sukës. Gjuha e pleqnarëve të malësisë është gjuhë mbizotëron ndjenja e superioritetit. “E lumja ti qi nuk din Në tregimin e parë e kemi një qenie të mbinatyrshme 2. Gjaku – Ky është njëri nga tregimet më të mira të konotative plot figuracion që sikur të kthehej në gjuhë se ç’âsht melankonija. Mue kjo sëmundje e hollë m’a bren që është aktive në popull, kurse në tregimin e fundit e Koliqit, si nga vlerat letrare ashtu edhe nga mesazhi që ai denotative këto dy fjali do të nënkuptonin “Pse ma vrave shpirtin shpesh. Me t’i kallzue ty këto sende, kishin me t’u kemi vdekjen e qenieve të mbinatyrshme. Të dy tregimet përcjell. Këtu Koliqi kërkon njeriun që i rrëfen shqiptarëve atë fëmijë?”, “Çfarë kërkoi fëmija yt në shtëpinë time?”. dukë të çuditëshme e, ndoshta qesharake. E lumja ti” – përfundojnë me një dilemë që s’ka përgjigje, në tregimin rrugën e qytetarisë. Për këtë ai i ngarkon me përgjegjësi të 5. Kërcimtarja e Dukagjinit – ky tregim edhe pse ka kështu mendon Shuk Dila. Ky tip i personazhit në periudhën e parë personazhi që e rrëfen ngjarjen e përmbyll tregimin gjithë shqiptarët e shkolluar, e veçanërisht ata me kulturë e personazhe reale – historike si Skenderbeu, Donika e Lekë e letërsisë moderne shqipe ka qenë shpesh i pranishëm në me padijeninë e tij se a ishte histori e vërtetë apo vetëm dije perëndimore. Koliqi e sheh mësuesin si boshtin ku mund Dukagjini, prapë se prapë mbetet tregim i zhanrit fantastik veprat e autorëve që ose kanë studiuar jashtë vendit ose kanë halucinacion, kurse në tregimin e fundit Koliqi e përmbyll të lind civilizimi ndër shqiptarë, andaj kuptimi i rëndësisë pasi kemi shpërndërrim të qenies së mbinatyrshme nga lexuar shumë autorë të mëdhaj të huaj. Të tillë e kemi Gjon tregimin me padijeninë e Reshidit se kush do t’i ringjallë të pozitës së mësuesit është gjëja e parë që duhet ta dijë Zanë mali në njeri. Kërcimtarja e Dukagjinit në fillim Zaverin tek romani “Nga jeta në jetë. Pse!?” të autorit Sterjo zanat. secili mësues. Gjaku është një tregim – ide në të cilin Koliqi mendohet që është Lulja që krijon përshtypjen që ka pësuar Spasse, të tillë e kemi edhe Nushin tek tregimi i Migjenit Kanuni tek këto tregime është mjaftë i pranishëm ku nëpërmjet Dodës shfaq pikëpamjet e tij mbi moralin e kohës. metamorfozë nga një vajzë shumë e ngathtë në një ndër “Studenti”, ky tip i personazhit është i veçuar nga shoqëria në mbi gjysmën e tregimeve kemi prani të rregullave që Ai kundërshton oksidentin për disa doke e zakone të cilat ai krijesat më të shkathta të tokës, por më vonë kuptohet që dhe në vetvete ndjejnë që shoqëria nuk i kupton ata. burim e kanë pikërisht Kanunin e Lekë Dukagjinit. Individ i quan parime që sipas tij janë të dëmshme për të riun shqiptar. Lulja s’ka ndryshuar pasi është një qenie mbinatyrore që 10. Ke tre lisat – Tek ky tregim kemi një ndeshje vs shoqëri mund të lexohet tek Koliqi si individi përballë Kërkesa e tij është t’i ruajmë traditat tona të mira, ndërsa ato ka marrur pamjen e saj. Njëjtë pëson transformim gjendjeje që është e zakonshme tek krijimtaria letrare e Koliqit: Kanunit, pasi Kanuni është kodi moral e etik i shumicës. të këqijat mos t’i marrim nga paraardhësit tanë. Për këtë ai edhe nëna e saj Zoga, e cila nga frika e poshtërimit ballafaqimi kolektiv vs individ. Dy të rinjtë për të vendosur Koliqi tek Gjaku e vë në ballafaqim njeriun dhe Kanunin, e sheh rolin e mësuesit si misionar që duhet të rrënjos ideale kalon pastaj në krenari me vajzën e saj. Bukuroshja e për martesën e tyre janë para dy zgjedhjeve. E para këtu njeriu (Doda) e kundërshton Kanunin për të mirën të reja mbi të rinjtë shqiptarë. Mbi traditën e kulturën tonë Dukagjinit së pari arrin ta zë vendin e parë në kalerim me është imponimi që vjen nga Kanuni e që është mohim i shoqërore, por në fund detyrohet vetë ta praktikojë atë. t’i vendosim vetëm të mirat e kulturës europiane. Asessi njëra shokët e pastaj vendin e parë në vallëzim para mbretit të dashurisë së tyre. E dyta është liria e që vjen nga zgjedhja Tek Miku e kemi njeriun që me vetëdëshirë pranon ta kulturë ta përjashtojë tjetrën, por gjithmonë e reja të vendoset shqiptarëve, Skenderbeut. S’është Lulja, por është Zana e individuale por që ka pasoja pastaj nga kolektivi. Prania praktikojë Kanunin para kërkesave qeveritare, madje mbi themelet e të vjetrës. Roli kyç që mund të bëjë kthesë është Dukagjinit që vetëm për t’ia zbardhur fytyrën Lekës e tërë e Kanunit është e madhe në këtë tregim. Kanuni bëhet edhe duke qënë pjesë e policisë dhe duke pasur levërdi mësuesi, e thirrja e Koliqit për ta është t’i mësojnë fëmijët në fisit merr pamjen e Lulës dhe shkon e i mahnit të gjithë shkak që dy të rinjtë s’mund të vendosin për fatin e jetës së personale nëse punon sipas kërkeses së qeverisë. Tek frymën e refuzimit të zakoneve të këqija që ka tradita e që me vallen e saj. Pra, funksioni i Zanës që në mitologjinë tyre, pasi sipas Kanunit vajza s’mund të vendosë për fatin Diloca për të mirën individuale njeriu (Diloca) mohon mund të trashëgohen. Ai thotë se dy nga tiparët më të këqija të shqiptare është t’i ndihmojë trimat e trimëreshat tona, del e saj asnjëherë (përveç vejushës), kurse djali përderisa i ka praktikimin e Kanunit. Pra, mbi çështjen e gjakmarrjes, shqiptarit janë haku dhe besa. E para në kuptimin e marrjes edhe tek ky tregim i Koliqit. Karakteristikë dalluese e këtij prindërit gjallë për fatin e tij vendosin prindërit e tij, e kjo besës e dashurisë është një vajzë që për këtë të fundit mohon së hakut, ku drejtësia merrët vetë në dorë nga personi që tregimi është përshkrimi detajues që i bën autori bukurisë ndodh me Gacin pasi ai e ka nënën gjallë ende. “Kishe me kushtetutën fundamentale të kohës. Përderisa në tregimin konsideron se i është bërë padrejtësi, siç ndodh në rastet e së Lulës si dhe vallëzimeve në festën e Skenderbeut. thânë se e ke gabim e nusen kam me t’a gjetë un, pse nuk Gjaku kemi fjalë kundër rendit kanunor por stopim në gjakmarrjes. Ndërsa e dyta, në kuptimin që të mos mbahet 6. Miku – Njësoj si tek Gjaku dhe tek ky tregim kemi të tokon ty me i a gjetë vetes. Edhe mue më ka martue tata veprim, në tregimin Diloca s’kemi fjalë por veprim konkret besa e dhënë për mbrapështi e të mos mirren njerëz të këqij një ballafaqim mes ligjit qeveritar të kohës dhe rregullave të (dritë pastë!) pa më pëvetë asnji fije”14, “Flasim edhe me mohues. Njësoj si tek Gjaku ashtu edhe tek Diloca te dy në besë. Në këtë tregim kemi ndeshjen mes dy kulturave, kahmotshme të Kanunit. Por, për dallim nga Doda tek Gjaku nânën nji herë”15 këto janë fjalët e Zekës që ia thotë vëllait personazhet kryesore luftojnë kundër shoqërisë. Dallimi mes urbanës dhe ruralës, në rastin konkret mes Shkodëres i cili detyrohet ta zbatojë rregullin kanunor të gjakmarrjes të tij Gacit në lidhje me fejesën që ai planifikonte ta bënte qëndron se Doda lufton kundër shoqërisë për të mirën dhe malësisë, e që atëkohë këto ishin dallime të theksuara. pasi autoritetet policore nuk e bëjnë punën e tyre, këtu Ucë me Mrikën, fjalë që ishin mënyrë e të jetuarit në malësi e kolektive, kurse Diloca lufton kundër shoqërisë për të Në Shkodër, Doda shkon tek shtëpia e të fejuarës së tij e Lleshi me dëshirë zgjedh zbatimin e Kanunit para urdhërit që rridhnin nga Kanuni: “Djali sa të ket prind s’ka tager: mirën individuale. kalojnë kohë bashkë, në malësi kjo as që paramendohet. qeveritar. Ucë Lleshi është oficer rezervë në Shkodër, ai a) me mendue per martesë të vet; Tregimet në veprën Hija e maleve janë shkrimet e para Në qytet vetëm ishin mbjellur farat e para të civilizimit merr urdhër nga qeveria për ndalimin e një gazetari që të b) me shenjue shkuesin në prozë të mirëfilltë, tregimet edhe pse janë moderne perëndimor, kurse në malësi ende e drejta kanunore mos e kalojë kufirin, i njëjti gazetar i vie në shtëpi bashkë c) m’u perzie në fejesë të vet;”16 përmbajnë tipare dhe karakteristika si të Klasicizmit, rregullonte çdo çështje. Gjithashtu në këto dy zona dallonte me armikun e tij Gjokë Vatën, i cili ia kishte vrarë vëllain Njësoj si tek tragjedia “Romeo dhe Zhulieta” e William Romantizmit e Realizmit. Shembull tek tregimi Kopshti e edhe botëkuptimi mbi shkollimin pasi në malësi djalin që e dhe i kishte një gjak borxh. Mes urdhërit qeveritar dhe Shakespeare-it ku dy të rinjtë e dy fiseve armiqësore tërë ngjarja zhvillohet në një vend e brenda një dite, kjo dërgonin në shkollë e shihnin si të humbur nga prindërit e rregullit kanunor Ucë Lleshi zgjedh të dytin. Pra, tregimi dashurohen mes vete (Romeo i Mongtageve dhe Zhulieta karakteristikë është tipar i periudhës klasiciste. Personazhi tij e shkollën si shkak për zhburrërimin e tij. Ndeshje tjetër jep mesazhin se sado që në qytete kanë filluar të zbatohen e Kapuleteve) njësoj edhe këtu e kemi dashurinë e dy të i Koliqit herë i nënshtrohet fatit e rregullit zakonor e herë e kemi edhe kolektivin me individin, respektivisht në rastin rregullat policore, në zemrat e malësorve jeton ende rregulli rinjëve që fiset e tyre janë në armiqësi njëra me tjetrën. rebelohet kundër tyre, ai është gjithmonë në kërkim të konkret traditën me civilizimin e që kjo e fundit humbet pasi zakonor i Kanunit. I tërë tregimi përcjell mesazhin e jetës në Dashuria e Gacit me Mrikën është dashuri e ndaluar njësoj lirisë personale e kolektive, karakteristikë kjo e përbashkët përfaqësohet nga një pakicë e vogël. Doda në fund e bën atë malësi që është jetë e bazuar në atë çfarë urdhëron Kanuni. si dashuria e Romeos me Zhulieten. Dallimi qëndron se me heroin romantik. Ndërsa te disa tregime tjera si Gjaku, që e urrente më së shumti: gjakmarrjen. Për këtë i vë në faj Kemi së pari Ucë Lleshin që e pranon në shtëpi armikun e Romeo e Zhulieta nuk heqin dorë nga dashuria e tyre, Se qofsh, pleqnofsh, Miku, Kur orët lajmojnë, Ke tre lisat dy autoritete: autoritetin e kishës që nuk ka bërë më shumë tij e që përputhet me urdhëresën kanunore “Po të hini miku kurse Gaci e Mrika po. Për këtë Koliqi e tregon arsyen e Diloca kemi karakteristika të periudhës së Realizmit për ta ndërruar këtë mentalitet dhe autoritetet policore që në shpi, gjak me të pasë, do t’i thuejsh: Mirë sè erdhe!”8. Gjokë “Me i pasë ndëgjue ndiesinat mâ të hovshme të shpirtit e pasi kemi pasqyrim real të problemeve të kohës dhe të s’i dënojnë vrasësit. Vata i dorëzon armët tek i zoti i shtëpisë “Ruj hi në shpi, kishte shtrëngue të dashunin ndër krah e puthë, puthë problematikave shoqërore. Në këto tregime nuk kemi 3. Kânga e re – Shprehjen e famshme e William mikut do t’i mbajesh armen”9. Pastaj Ucë Lleshi e nderon atë dishprueshëm për herën e fundit. Por gjaku shqiptar, tue zbukurime artificiale nga autori dhe ai padashje e vërteton Shakespeare -it se “muzika është qejf, është fe” të cilën me kafe, bukë e raki “Për mik të mirë duhet kafja, rakiia e i vlue ndër dej të njomë, e ndalonte me u poshtnue n’at fjalinë e Balzakut se realiteti flet vetë. e përdor dhe Faik Konica tek Kritika Letrare, e gjejmë buka e shtrueme me ndo’i send mâ teper”10 dhe krejt në fund mënyrë para anmikut, pse anmik do t’ishte ai edhe për tê pasi mbarojnë bisedat dhe çohet Gjokë Vata që të shkojë në 17 edhe tek Koliqi, ku për Ton Laskun që ishte këngëtar mbas tashit” , pra këtu nga dashuria e Mrikës për Gacin Referenca 4 thotë “Feja e Tonit, muzika” . Toni ishte këngëtar e njeri shtëpi, atëherë armiku i tij Ucë Lleshi i jep një përcjellës që kalohet në ndjenjë armiqësie për të pa fajin e tij. Këtu 1 Ernest Koliqi, Vepra 2 – Hija e maleve, Faik Konica, Prishtinë, gazmor por që e transformon dashuria. Metamorfoza që edhe kjo është në përputhje të plotë me rregullat kanunore krenaria që rrjedh nga zakoni shoqëror del triumfues mbi 2003, f. 17. pëson nga dashuria është e përkohshme. Me rikthimin e “Miku do të perciellet deri kû të lypë me e percjellë”11. Kështu, dashurinë individuale. 2 Po aty, f. 15. tij tek muzika e tek njeriu gazmor që ishte dikur, ai e fiton Ucë Lleshi punon në bazë të asaj që e thotë Kanuni, ai edhe 11. Diloca – Njësoj si tek tregimi Gjaku edhe këtu e kemi 3 Po aty, f. 16. edhe dashurinë. Për Tonin muzika bëhet mjet për të arritur pse shpresonte të bëhej kapidan me këtë punë që po e bënte një ndeshje mes dy mentaliteteve, Shkodrës dhe malësisë. 4 Po aty, f. 55. qëllimin e tij: fitimin e zemrës së Çiles. për qeverinë, kur i hyri në derë armiku i tij dhe ia la në besë Leci është shkodran e Diloca është malësore, mendimi i 5 Po aty, f. 74. 4. Si qofsh, pleqnofsh – Edhe pse tregim i shkurtër gazetarin ai më nuk e shikojë interesin personal por u vë në shkodranit për malësoret është se ata janë njerëz primitiv 6 Po aty, f. 79. sherbim të besës së dhënë dhe e çoi atë deri në fund. I tërë 7 Po aty, f. 79. shpërfaq shumë nga jeta e malësisë. Ngjarjet në këtë “E kemi gabim na qi kujtojmë se psika e Malsoreve s’mund të 8 Shtjefën Gjeçovi, Kanuni i Lekë Dukagjinit, Shkodër, 1933, f.62. tregim zhvillohen shpejtë, në të ballafaqohen nderi e turpi. mesazhi që përcjellë tregimi jepet në fund “pa besë e pa miq përmbajë gjâ t’interesueshme. Pse? Shpirti primitiv a s’mund (me rregullu ma mirë) 12 Për ta ruajtur të parën në malësi bëhet çdo gjë, për të s’ka ça na duhet as jeta në këto malet t’ona” të ketë hove ndiesinash si ai i yni?”18, pra shkodranët ia 9 Po aty, f. 62. mos ardhur tek e dyta janë bërë shumë vrasje. E nderin 7. Ândërr e nji mbasditje vere – Botëkuptimi koliqian se mbanin vetës për bajraktarë të civilizimit dhe i mendonin 10 Po aty, f. 61. shtëpisë së Sufës ia cenon vajza e tij e cila ishte në lidhje s’bën e reja pa të vjetrën del edhe këtu. Ai nuk e pranon të malësoret si njerëz primitiv, kurse malësoret i mendonin 11 Po aty, f. 62. dashurie pa dijeninë e miratimin prindëror, turpi që renë si rrënim i të vjetrës veçse si ndërtim mbi të vjetrën. qytetarët shkodranë si njerëz të zhburrëruar. Diloca është 12 Ernest Koliqi, Vepra 2 – Hija e maleve, Faik Konica, Pri- ajo i kishte sjellur shtëpisë me ligjet e maleve mund të Tek ky tregim kemi ballafaqim mes gjeneratash: Neta, e tregim që trajton temën e dashurisë dhe vdekjes, ku e para shtinë, 2003, f. 98. lahej vetëm me gjak “Zakoni i maleve âsht mâ i fortë se cila është përfaqësuese e gjeneratës së re dëgjon muzikë bëhet shkak i të dytës e këtë më së miri na e paraqet Koliqi 13 Po aty, f. 106. 14 Po aty, f. 128. 5 të huaj, kurse axha Filip, halla Leze e halla Gjysto janë 19 dashunija atnore...” , kështu Sufa për nderin vret bijën e “(...) ndër male t’ona, dashunija e deka janë sinonime” . 15 Po aty, f. 129. tij. Bija ishte shtatzënë e Suka e vrau bashkë me fëmijën gjeneratë e vjetër që kanë dëgjuar e kënduar këngë të Këtu Diloca është fejuar sa ishte në djep me Vuksan 16 Kanunu, f.10. që e kishte në bark. Sufa e kërkonte që ta vrasë djalin që moçme shkodrane. Ndeshja mes gjeneratave është edhe Gjelin, fejesë kjo që ishte zakon në malësi të Shqipërisë 17 Po aty, f. 135. ia çnderoi vajzën, djali donte ta vrasë Sufën që ia vrau ndeshje mes kulturash. Apeli i gjeneratës së vjetër është që e madje edhe në shumë vende të Kosovës. Vajza sipas 18 Po aty, f. 140. fëmijën. Rasti ishte i komplikuar e mund të zgjidhej vetëm të dëgjohet muzika shkodrane, këtu jepet pjesa për tërësinë Kanunit nuk mund të shkurorëzohet për asnjë arsye 19 Po aty, f. 156. nga organet kompetente të atëhershme që ishin: Kanuni, i pasi apeli është të ruhet e tërë kultura shqiptare e mos të nga burri. Kështu Dilocës i mbetet vetëm një zgjidhje: 20 Po aty, f. 160. Reclama Anno 18 n.4 Settembre 2020 pagina 24

Romë