Jesień Nr 3 (21) 2020

4 14

Nie wolno Jestem sumą się poddawać własnych wyborów – wywiad z Elżbietą Sokołą – wywiad z Beatą Tadlą 28

Komu leczenie, temu czas Michał Fiedorowicz i Adam Dziki

Ekskluzywny kwartalnik lifestyle’owy

STOMIA • NAUKA • MEDYCYNA • ZDROWIE • EDUKACJA • PSYCHOLOGIA • DIETA PRAWO • MODA • PRZYRODA • SZTUKA • URODA • WYWIADY • WYDARZENIA Otwór wentylacyjny rozwiąże problemy z BALONOWANIEM woreczka i EFEKTEM PRÓŻNI

Teraz to Ty decydujesz ile powietrza jest w Twoim woreczku Komfort i bezpieczeństwo – efekt płaskiego woreczka w zasięgu ręki

Możesz opłukać woreczek, Opróżnianie korzystając z otworu woreczka otwartego wentylacyjnego zyskało nową jakość

Większy komfort i higiena woreczków otwartych bEzpłatna infolinia 800 121 122 www.zEnsiv.pl

Reklama A4.indd 2 2016-05-31 13:34:21 SPISSPIS TREŚCI TREŚCI

NA OKŁADCE 3 Redaktor Naczelna 68 Na talerzu 68 Warzywa, warzywa, warzywa 3 Edytorial 4 Życie ze stomią 70 Własne owoce i warzywa 4 Życie ze stomią Wywiad z Elżbietą 4 Nie wolno się poddawać 72 Dobre rady Wywiad z Elżbietą Sokołą 72 Najnowsze trendy ślubne Sokołą 7 Stomik w przedszkolu w czasach zarazy Rozmawia: Bianca-Beata Kotoro Wywiad z Katarzyną Wołos 74 Na zdrowie 8 Zasady realizacji zleceń na sprzęt 75 Pomysł na jesienny wieczór „Nie wolno się stomijny, czyli jak nie zgubić się 76 Jesienne poszewki w nowych przepisach? poddawać” 10 O powikłaniach stomii raz jeszcze 78 Moda i uroda Pilates – metoda holistycznego Ukochaj siebie 78 13 treningu ciała 14 Znani 14 Znani 82 Po prostu KRATA 14 Jestem sumą własnych wyborów 84 Jesienna barwa terakota Wywiad z Beatą Tadlą Wywiad z Beatą Tadlą 18 Nadzieja 86 Przyroda i przygoda Rozmawia: Bianca-Beata Kotoro Odkryj Polskę! Wywiad z Arturem Ligęską 86 90 Tajemniczy i piękny kot „Jestem sumą 24 Okiem specjalisty 24 Hejt – prawo do wyrażania swoich 92 Kalendarz własnych wyborów” poglądów, mowa nienawiści czy 92 Wrzesień, Październik, Listopad przestępstwo? 93 Poezjoterapia 27 Rozwód czy separacja 93 Wiersze 28 Komu leczenie, temu czas 94 Poezja w czasach inwersji 32 Nasz diabełek 34 Tęsknota w barwach życia 95 Warto wiedzieć 37 Lepszy i gorszy czas 95 Bezpłatne szkolenia dla pedagogów 38 Zastosowania druku 3D 96 Pamięć to nie tylko znicz w medycynie 97 Działacz dochodzi do ściany 40 Światło, które leczy 100 Na czym polega praca Rzecznika Wywiad z Aleksandrą Stachowską Praw Pacjenta i jak zorganizowane jest jego biuro 42 Dziennikarskie pióro 42 Gruzja rozkwita jesienią 103 Na zakończenie 28 Okiem specjalisty Wywiad z Lianą Gamcemlidze 103 To jest spisek 45 Ciemnobiały – w imię Komu leczenie, poprawności nie tylko politycznej temu czas 48 Z pasją do podrzucania! 50 Zapinam pasy Tekst: Michał Fiedorowicz 52 Odporność zabezpiecza przed i Adam Dziki chorobami 54 Jestem Watsonem medycyny Wywiad z Lisą Sanders 57 Siła zmian 58 Ryzykowny temat 60 Druga twarz trzeciego sektora 64 Sztuka przepraszania i sens wybaczania

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 WEŹ UDZIAŁ W PLEBISCYCIE

Doceńmy i uhonorujmy osoby, które od lat poświęcają się pacjentom stomijnym, pomagając im każdego dnia. Nagrodzimy najlepszych: • pielęgniarkę / pielęgniarza stomijnego • lekarkę / lekarza • osobę, która w szczególny sposób angażuje się w życie stomików • miejsce przyjazne stomikom

Plebiscyt stomaPERSONA organizowany jest w ramach działań fundacji

Wystarczy podać imię i nazwisko zgłaszanej osoby oraz miejsce, w którym pracuje /nazwa placówki i oddziału/. Oddając głos na miejsce wystarczy podać jego adres.

ZGŁOSZENIA PRZYJMUJEMY: listownie na adres: Fundacja STOMAlife ul. Tytusa Chałubińskiego 8 00-613 Warszawa sms-owo: +48 668 648 292 mailowo: [email protected]

ORGANIZATOR SPONSOR PATRONAT HONOROWY

szczegóły i regulamin plebiscytu dostępne na www.stomalife.pl/stomapersona REDAKTOR NACZELNA EDYTORIAL

esień to nostalgia i zatrzymanie ubrane w dostojne kolory. To czas refleksji po energetycznej wiośnie ŻYJ a Po Prostu Ji hałaśliwym, upalnym lecie, kiedy tempo zwal- Redaktor Naczeln nia, a wyciszenie ma magiczną moc... Ale w tym roku jest inaczej, gdyż wiosnę przymusowo spędzali- gdzie w wyjątkowy sposób łączone są spostrzeże- śmy w domach, zaś nadzieja pokładana w lecie nie nia starożytnych filozofów z wynikami najnowszych przyniosła magicznych przemian i powrotu do tego, badań psychologicznych i podsuwane zaskaku- co było wcześniej. Kopiuj-wklej nie zadziałało w realu. jąco proste, a przy tym niezwykle skuteczne strategie Potrzebujemy teraz odrobiny czarów i magii, radzenia sobie z nieoczekiwanymi wyzwaniami, które które może nam dać jesień. A co ciekawe, choć stawia przed nami codzienność. A obok leży przeczy- kiedyś czary uznawaliśmy za coś niebezpiecz- tana już dwukrotnie Sztuka diagnozy doktor medycyny nego, od czego lepiej trzymać się z daleka, Lisy Sanders, która jest wcieleniem medycznego detek- teraz – przytłoczeni problemami – szukamy w codzienno- tywa, doświadczającego wszystkiego, co nieoczywiste ści okruchów magii… I odnajdujemy je w trochę nadprzy- w swojej profesji. Droga do wyjaśnienia pewnych obja- rodzonym przebywaniu z osobami podobnymi do nas, wów i leczenia bywa kręta i czasem frustrująco mglista. w takich właśnie ciut baśniowych, małych rytuałach, Ale dzięki obszernej specjalistycznej wiedzy, drobia- w ziołach, które parzymy, kiedy boli głowa, w nadziei, że zgowej analizie oraz szczypcie szczęścia – na koniec natura uleczy nas skuteczniej niż pigułka, w ogródkach, wszystkie elementy skomplikowanej układanki trafiają które robimy na parapetach, balkonach, tarasach. Przy- na właściwe miejsca. A więc, jaka będzie nasza przy- 3 tulamy drzewa, oglądamy zaćmienia Słońca i Księżyca, szłość? Przekonacie się... Jakoś wkrótce, gdy zagłębicie gwiazdy i planety, medytujemy, spotykamy się (nie się w możliwości rozwoju naszej cywilizacji. To zaś tylko online), by rozmawiać o naszych doświadcze- przezabawnie zilustrowana i pełna humoru książka Kelly niach. A więc może czarownice i czarnoksiężnicy wciąż i Zacha Weinersmithów o technologiach, które mogą w pewnym sensie istnieją, drzemią w nas cichutko i dają odmienić nasze życie... lub wszystko popsuć. Chcemy znać o sobie co jakiś czas? A w ryzach nasz świat trzy- drukować w 3D ludzkie narządy, ulepszać ludzki mózg mają właśnie te chwile, w których można odnaleźć owe lub mieć precyzyjne leki – już niebawem… zobaczymy, skrawki czarów? Przed pandemią uwielbiałam prowadzić doświadczymy. warsztaty, na których ludzie siadali w kręgach, będących Ale teraz mamy jesień. Cudną złotą jesień z kolej- przecież symbolem nieskończoności i braku hierar- nym egzemplarzem „Po Prostu Żyj”, któr y dmucha szóstą chiczności, wzajemnej obserwacji oraz bliskości, by świeczkę na torcie życia. wspólnie rozmawiać o człowieczeństwie, rodzicielstwie, wychowaniu, życiu... chłonąć wiedzę i siebie wzajemnie. Teraz jeszcze bardziej potrzebujemy zbliżyć się do natury i swego wnętrza, zgłębić wiedzę, a inspiracji szukać w drugiej osobie i z drugą osobą. Szukamy podobnych sobie, bo lubimy przecież te rzadkie momenty, gdy trafiamy na „równie zakręconych, jak my sami”. Teraz, siedząc na tarasie, otoczona jesiennym powietrzem i magią spokoju, sięgam po Wyzwanie stoika profesora filozo- fii Williama Irvine’a. Z tej lektury dowiaduję się, jak jeszcze lepiej mogę odnaleźć siłę, spokój i odpor- ność psychiczną. To nie kolejny poradnik, zapewniam, to podróż do przeszłości i mądrości Seneki czy Epikteta,

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 ŻYCIE ZE STOMIĄ

Nie wolno się poddawać Wywiad z Elżbietą Sokołą

Rozmawia: Bianca-Beata Kotoro Zdjęcia: z archiwum Elżbiety Sokoły

Bianca-Beata Kotoro: Pani Elżbieto, ES: Tak jak mówiłam z powodu ES: Straszny i ciężki był czas czeka- od ponad roku jest pani stomiczką. bólu poszłam do szpitala. On trwał już nia na wyniki histopatologii. Wynik Pierwsze urodziny świętowała ponad dwa dni, a ja nigdy w życiu nie wyszedł ujemny. pani 8 sierpnia? miałam żadnych poważnych proble- B-BK: I co dalej? mów zdrowotnych. Kiedy się wybudzi- Elżbieta Sokoła: Tak, zgadza się łam, około trzeciej w nocy przyszedł ES: Pierwszy termin zamknięcia i chciałam dodać słowo – do mnie chirurg i poinformował, że stomii był planowany na luty 2020, ale 4 radosną (śmiech)! niestety byli zmuszeni do wyłonie- niestety wyszło, jak wyszło. Pande- B-BK: Świetnie! A więc jest pani nia stomii, ponieważ zobaczyli COŚ, mia koronawirusa, szpital nie funkcjo- radosną i optymistyczną stomiczką. czego do końca nie byli p e w n i, c o to może nował i były zaopatrywane tylko nagłe Ale co się stało, że lekarze wyło- być. Może ropień, może guz, nowo- przypadki, więc trzeba czekać. nili u pani stomię? Na co pani choro- twór... i decyzję musieli podjąć podczas B-BK: Wracając do przeszłości, nie wała? Stomia była wyłaniana w trybie operacji. Powiedział to i wyszedł. miała pani żadnych objawów? planowym, z wyznaczeniem jej miej- B-BK: I? sca, z wcześniejszą edukacją...? ES: Nie, nic! Absolutnie nic się nie działo. ES: I z taką informacją zostawił mnie Nigdy nie miałam problemów z jelitami. ES: Nie, niestety nie. Ja nie miałam nic do rana. Dopiero rano na obchodzie Przestałam miesiączkować prze- do powiedzenia. raz jeszcze na spokojnie wytłuma- szło 2 lata temu. Wszystko w normie. B-BK: Jak to? czono mi, że podczas operacji nie Byłam i jestem stale (profilaktycznie) było dużo czasu na zastanawianie się pod kontrolą ginekologa. A więc ES: A więc po kolei. Było lato i wakacje, i gdybanie, a nie do końca mogli rozpo- nic, po prostu zabolał mnie brzuch. a ja zgłosiłam się do szpitala z okropnym znać, co to jest, a niestety stan zapalny A na drugi dzień jeszcze bardziej bólem brzucha. Byłam na czczo, a leka- był w całej jamie brzusznej. Muszę i ból wzrastał, zaczął mnie ściągać, rze podejrzewali zapalenie wyrostka, dodać, że mój brzuch był tak duży, przeginać, i pojechałam do przy- a wręcz rozlania się go. Trafiam więc jakbym była w ósmym miesiącu ciąży. chodni, gdzie lekarka powiedział mi, w trybie pilnym na stół. Wybudzam się Był permanentny stan zapalny wszyst- że to raczej otrzewnowe odruchy, więc i... mam wyłonioną stomię. kiego, więc musieli wyciąć i nie trzeba do chirurga, aby to zobaczył. B-BK: Stomię? mogli ryzykować, podejmując inną decy- B-BK: Chirurg w szpitalu bada i... zję. Lekarz przekazał mi także informacje, ES: O tak, to był dla mnie gigantyczny I zleca szybkie prześwietlenie, szok! że materiał poszedł do badań, do histo- ES: patologii i jeżeli nie będzie to nowotwór, bo na niego czekałam w bólach osiem B-BK: Co na to lekarze? Co takiego to bez problemu można przywrócić i pół godziny. Okazuje się, że jest stan okazało się na tym stole chirur- z powrotem ciągłość układu. zapalny wewnątrz taki, iż nic nie widać, gicznym? muszą mnie otworzyć w trybie nagłym. B-BK: A więc czekanie... B-BK: Trzeba ciąć.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 ŻYCIE ZE STOMIĄ

ES: Tak, bo objawy są niejednoznaczne. B-BK: Jaki był wypis ze szpitala? ES: Stomia na jelicie grubym. Zacho- wane zwieracze i napisane, że nowotwór o nieznanym charakterze.

B-BK: Jaka była reakcja Pani najbliższych? ES: Byli w szoku i przecierali oczy ze zdziwienia. Pytali, co to jest, to na brzuchu. Co to ta stomia? Co dalej? Stomia na początku Stomia obecnie

B-BK: Pani już wiedziała. ES: O stomii wiedziałam, bo jestem zawodowym opiekunem osób starszych i jedna z moich podopiecznych wała mi pod powłoki z powrotem miała wyłonioną stomię. Dokładnie do brzucha. Po 10 dniach leże- wiedziałam, co to jest ta stomia i jak ją nia w szpitalu wypuścili mnie z fioleto- przestraszona bardziej niż w momencie obsługiwać. wym brzuchem od pępka do dołu oraz informacji od lekarza, że mam stomię. B-BK: Pomogło? z potwornym bólem, przy którym ból B-BK: Co działo się dalej? porodowy to nic i kazali być dzielną. ES: Jak już ochłonęłam i oswoiłam ES: Wycieram brzuch i widzę, że się z myślą, że mam stomię, B-BK: Słucham? mam czarny placek na skórze wiel- to wiedza czysto techniczna pomogła. kości obwodu kubka do herbaty. Jak ES: Zapytałam lekarza, dlaczego mnie Z tym, że mojej podopiecznej niestety ten brzuch tak bardzo boli, a lekarz na złość jestem sama, wszyscy w pracy. odklejał się worek i czasem podciekał. do mnie: „no, przeszła pani taką Nie miałam samochodu, a pogotowie Nie raz i nie dwa miała ubrudzone poważną operację i chce pani, aby nie nie przyjedzie, bo przecież to nie jakiś 5 łóżko i ubranie, a więc to wszystko mnie bolało? To nielogiczne”. Pomyślałam, nagły wypadek. Zbieram się i dzwonię przerażało. Tym bardziej, że zostałam że tak ma to wyglądać. Wróciłam po męża. Wyszedł wcześniej z pracy, stomiczką w najfajniejszym okresie życia. do domu w piątek, a we wtorek a do szpitala nie było już sensu przykle- Wtedy po operacji była jedna myśl, przyjechała pielęgniarka stomijna. jać płytki, tylko ręcznik przyłożyłam. dlaczego właśnie teraz, kiedy jestem Przywiozła sprzęt, wytłumaczyła kolej- w takim momencie życia! Cudowne, B-BK: I co było w szpitalu? ność działań, bo ja wcześniej miałam dorosłe dzieci, chata wolna, fajny do czynienia z taką książkową stomią, ES: Oznajmili, że zrobił mi się ropień, mąż, seksualność buzuje i nie muszę zagojoną. Pielęgniarka z racji tego, tak po prostu sam, i że czasem tak się już obawiać niespodzianki pod że mnie to tak bardzo bolało, dora- bywa, a ja przyjęłam to tłumaczenie. tytułem ciąża. A tu przychodzi specjali- dziła używać sprzęt dwuczęściowy, Położyli mnie na oddział, na którym sta i mnie informuje, że było COŚ, ale on ponieważ worek jednoczęściowy spędziłam tydzień. Trzeba było jakoś do końca nie wie CO i musiał operować. trzeba za każdym razem odklejać i zmie- zaopatrzyć tę stomię i ranę. Przed To wszystko razem spowodowało moją niać, a płytkę to się przyklei na parę dni. moimi oczami stanął ten sam chirurg. wściekłość. Brzmiało logicznie i ona chciała dobrze. Bez znieczulenia, skalpelikiem odkroił mi tę czarną skórę. B-BK: Wszystko się ułożyło? Przykleiłyśmy tę płytkę, przyczepiłyśmy woreczek. ES: Niestety nie. Później zaczęły się B-BK: To jakiś horror! komplikacje. B-BK: Aż się boję, co od pani ES: Wyłam z bólu i omal nie zemdla- zaraz usłyszę... łam. Łzy mi leciały, chociaż nigdy B-BK: Jakie? wcześniej nie płakałam publicznie. ES: Przetrwałam do piątku i uznałam, że ES: Powiem brzydko i dobitnie, należy już zmienić płytkę, bo potwornie Takie podejścia do tej rany były dwa. za co z góry przepraszam, dając upust mnie szczypało, prócz tego bólu, który Tylko, że następne zrobił starszy złości do przeszłości. Niestety, lekarze cały czas czułam. Poszłam do ubika- lekarz i już po ludzku. Jak już to fajnie spieprzyli swoją robotę. Abym nie cji i tam przy umywalce odkleiłam płytkę wyczyścili, okazało się, że mam dziurę była gołosłowna, już podaję fakty. i... wybuchnął ze mnie jeden wielki gnój! w brzuchu na głębokość kciuka. Od góry uciekł chirurgowi szew. Nie Tam było wszystko, łącznie z ropą! W tym W szerokości z czasem zarosło, troszkę miałam więc tej stomii takiej równej lub momencie poczułam taką ulgę, a ból wyszło od spodu i niecały centymetr od ponad, tylko wciągniętą do brzucha. mi odpuścił! Ale jednocześnie byłam stomii zaczyna się taki lej. W związku z czym treść z jelit wpły-

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 ŻYCIE ZE STOMIĄ

Fakt jest taki – zrobili mi krzywdę. Ja się nie znam na medycynie. Moje odczucie jest takie, że lekarz od początku podjął kroki na wyrost. Mam takie przypuszczenie, że gdyby dotyczyło to jego lub jego rodziny, podszedłby do operacji odpowiedzialniej.

B-BK: I co na to lekarze? chicznie, to do dzisiaj miewam doły B-BK: To znaczy jakie? pomimo mojego optymizmu. ES: Usłyszałam od nich: „Proszę pani, ES: Gazy. Wychodzi powietrze, nad czasami się tak dzieje, to jest nieczyste B-BK: To bardzo ważne, co pani mówi, którym nie ma się kontroli – ani ja, ani miejsce, to stomia”. Ze względu na wiel- gdyż często ludziom się wydaje, że żaden stomik. Jedni przyjmą słowo prze- kość dziury po ropniu, w którą wcho- jak ktoś jest radosny i optymistyczny, praszam, a inni oczekują wyjaśnienia. dził gazik 10/10 cm musiałam jeździć to nie miewa spadków nastroju. W i e m , ż e p e w i e n w p ł y w ma tu nasza dieta. na opatrunki co drugi dzień do szpitala, A to nieprawda! Są góry i doliny. Pojechałam do Niemiec do jednej a w pozostałe zmieniałam sama. Wciska- To jest prawdziwa rzeczywistość. A jak z moich podopiecznych. Ona uwiel- łam tam żel, a cudowna pani Magda pani powrót do życia seksualnego, biała jeść cebulę, kapustę i paprykę... Swojak doradziła mizakup opatrunku ze jeśli mogłabym zapytać o tak intymną Mój niemiecki nie jest perfekcyjny srebra, co bardzo przyspieszyło proces przestrzeń? i nie wiedziałam jak zareaguje na moją gojenia. Przy którejś z kolejnych wizyt, stomię, jak mam jej o niej opowie- ES: Z tym nie było problemu (śmiech). lekarz podczas przeglądu wyjął z tej dzieć. Popijając po południu kawę, Jak minął ból, to stomia sama w sobie mi mojej dziury plastikowy szew... grałyśmy w karty i pech chciał, że w tym nie przeszkadza. Ona przecież mój brzuch przemówił. Przeprosiłam B-BK: Brak na to słów. nie jest przeciwwskazaniem. Po około i wyjaśniłam, że nie mam nad tym dwóch i pół miesiąca wróciłam do aktyw- 6 ES: Niestety, brak. Gdyby stomia kontroli. A moja podopieczna do mnie ności seksualnej. We wrześniu tańczyłam była dobrze wykonana i przyszyta z takim politowaniem: „a dlaczego ty na weselu. Zaś w październiku miałam jak należy, to treść nie miałaby mi nie powiedziałaś, że ty nie możesz tej „śmierdzącą przygodę”. Niestety prawa wchodzić mi pod powłoki. cebuli i fasoli? Kochana m o j a, p r ze c i e ż my podczas spaceru odkleił mi się worek. Przez to wszystko przyklejanie worków tego nie musimy jeść. Mój brat rodzony Wtedy miałam żal do wszystkich, jest teraz bardziej skomplikowane, miał stomię, więc wiem, co to znaczy do życia, do świata. Ale już nie mam, ponieważ muszę tę dziurę wypełniać, i jak ważna jest odpowiednia dieta. zapewniam. Od tego wydarzenia wróci- żeby worek był szczelnie doklejony, Trzeba mówić”. łam do sprzętu dwuczęściowego i osobi- a szczelność jest podstawą. ście czuję się o wiele bezpieczniej. B-BK: Trzeba? B-BK: Jak pani to wszystko wytrzy- B-BK: Skąd tyle optymizmu? Radości? ES: Tak. Pewnie, że nie na każdym mała? Pani, która jest obecnie radosną kroku, ale mówić. Dzięki temu oswajamy stomiczką. ES: Przecież mam dwie ręce i dwie nogi! innych z tym tematem. Nie należy się Żadnego nowotworu! Życie przed sobą. ES: Fakt jest taki – zrobili mi krzywdę. Ja wstydzić. Na przykład mój dziewię- Rodzinę! Trójkę wspaniałych i wiernych się nie znam na medycynie. Moje odczu- cioletni wnuk do mnie mówi: „babciu, przyjaciół. Inni mają zdecydowanie cie jest takie, że lekarz od początku ale ty pierdzisz głośno” i zaczyna się gorzej. podjął kroki na wyrost. Mam takie śmiać. Mówię mu: „skarbie, ja nie mam przypuszczenie, że gdyby dotyczyło B-BK: A ma pani jakieś „złote rady” na to wypływu, ty możesz swoje pier- to jego lub jego rodziny, podszedłby dla innych? dzioszki kontrolować, ja nie”. I jest do operacji odpowiedzialniej. jeszcze jedna różnica mówię: „jak ty ES: To trudne, bo każdy z nas jest inny puścisz bąka to twojego czuć, a moje- B-BK: A moment dochodzenia i sam musi sobie poukładać życie. go nie”. Pół żarem pół serio, a eduka- do zdrowia? Jedno jest pewne – poddawać się abso- cja zrobiona. • lutnie nie wolno! A względem stomii? ES: Zaczęłam zdrowieć w momencie, To nie jest wstydliwy temat i nie powi- kiedy mi się to wylało! Kiedy zaczął nien być tabu. Ale są sytuacje krępujące. schodzić ten stan zapalny, a więc jak wróciłam do domu po kolejnym pobycie w szpitalu. Zaczęłam i doszłam Bianca-Beata Kotoro Współczesny człowiek renesansu. Psycholog, terapeuta, psychoseksuolog, psychoonkolog, wykładowca, edu- do dobrej formy fizycznej, boopsy- kator, superwizor ECE. Od wielu lat ekspert telewizyjny i radiowy. Z pierwszego wykształcenia magister sztuki, artysta grafik, projektant wnętrz, fotografik. Laureatka kilku prestiżowych nagród, autorka i współautorka wielu książek. Jako jedna z pierwszych osób wprowadziła w Polsce program opieki psychologiczno-seksuologicznej dla pacjentów z wyłonioną stomią. „Oswaja” ludzi z tematem śmierci. PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 ŻYCIE ZE STOMIĄ

Stomik w przedszkolu Wywiad z Katarzyną Wołos

Rozmawia: Fundacja StomaLife

Fundacja StomaLife: Co spowodo- Fundację STOMAlife i po rozmowie wszyscy pracownicy placówki. Czy wało, że zdecydowała się pani przyjąć z panią Zuzią wiedziałam już bardzo dużo. uważa pani, że każdy z opieku- malucha ze stomią do przedszkola? nów powinien swobodnie poruszać FSL: Bez wahania zdecydowaliście się się w tematyce stomii? Katarzyna Wołos: Chłopiec przeszedł na zaproponowane przez nas szkole- pozytywnie postępowanie kwalifika- nie „Oswoić Stomię” dla pracujących KW: Oczywiście, że tak. Nauczyciele się cyjne. W związku ze stomią ma orzecze- u was pedagogów. Czyja to była decy- zmieniają, pomoce nauczycieli również. nie o niepełnosprawności, a w naszej zja? Jakie było nastawienie zespołu? Fajnie, że nasza kadra zechciała uczestni- gminie dzieci z orzeczeniem zyskują czyć w szkoleniu. Uważam, że unikniemy KW: To była moja decyzja. Jak dodatkowe punkty w postępowa- sytuacji stresowych spowodowanych tylko usłyszałam, że istnieje taka niu kwalifikacyjnym. Przyjęliśmy go tak, niewiedzą. możliwość, w ogóle się nie wahałam, jak przyjmujemy każde inne dziecko. stwierdziłam: „super, organizujemy”z– FSL: Gdyby mogłaby pani powiedzieć FSL: Według pani niepełnosprawność oczywiście pod warunkiem, że zgodzi coś innym dyrektorom placówek, 7 nie powinna powodować skierowa- się nasz dyrektor. Zarówno ja, jak i moje szczególnie tym, którzy mają opory nia dziecka do placówki specjalnej? koleżanki bałyśmy się naszej niewiedzy. w przyjęciu dzieci z odmiennościami, Jeśli pozna się już dany problem od a szczególnie ze stomią, co by to było? KW: Do naszego przedszkola może środka, to łatwiej to wszystko ogarnąć uczęszczać każde dziecko – zdrowe, KW: Mam w sobie dużo empatii, ale i zorganizować. Jakie były nastroje? z niepełnosprawnością ruchową, umys- nie rozumiem osób odpowiedzialnych Ogromna ulga i radość, że jest łową, innym zaburzeniem... To decy- za kierowanie placówkami oświatowymi, ktoś, kto chce nam pomóc rozwiać zja rodziców, oni wybierają placówkę, którzy boją się dzieci z orzeczeniami, wszystkie wątpliwości, podsu- a my, jeśli tylko mamy miejsce – przyj- a tacy są, nawet w moim otoczeniu. nąć rozwiązania i zaopatrzyć mujemy. Jesteśmy w stanie pracować Może mnie jest łatwiej, bo jestem peda- w ogrom wiedzy. W szkoleniu uczest- z każdym rodzajem zaburzenia. Mamy gogiem specjalnym, a może dlatego, niczyła mama naszego przedszko- wykwalifikowaną kadrę, zawsze możemy że sama wychowuję dziecko z niepeł- laka – to też wiele dla nas znaczy. zatrudnić dodatkowych specjalistów. nosprawnością i doskonale rozumiem Od swojej strony opowiedziała, jak rodziców starających się o miejsce FSL: Czy miała pani jakieś wątpliwości, wygląda opieka i zaopatrzenie jej synka. w placówce i wszystko, co najlepsze, gdy dowiedziała się pani, że dziecko, FSL: Po odbytym szkoleniu myśli pani, dla ich dziecka... Myślę, że żadne moje które przyjęliście do placówki, że było to potrzebne? słowa nie wpłyną na czyjeś myślenie czy ma stomię? podejmowane decyzje. Są instytucje, KW: Oczywiście, że tak. Ja już KW: Wątpliwości nie miałam żadnych. które pomogą przebrnąć przez wszyst- po rozmowie z panią wiedziałam Miałam za to mnóstwo pytań, ponie- kie etapy. U nas pomaga Kuratorium, dużo więcej niż wcześniej. Pokazaliście waż ze stomią spotykam się pierwszy Poradnia Psychologiczno-Pedago- nam państwo wszystko od środka, uspo- raz w życiu. Chciałam zapewnić giczna, Organ Prowadzący, pomagają koiliście nas. Mama chłopca doprecyzo- dziecku profesjonalną pomoc, zapew- koledzy i koleżanki dyrektorzy. Trzeba się wała, jak wygląda to wszystko w ich nić rodziców, że będzie ono u nas tylko otworzyć na niepełnosprawność konkretnym przypadku. Myślę, że bezpieczne, i dać komfort pracy nauczy- i chcieć się z nią zmierzyć, ogarnąć było nam to bardzo potrzebne. cielowi w grupie. Nikt nie potrafił sytuację i swój strach. Bardzo dziękuję mi udzielić odpowiedzi na moje pytania. FSL: Dzisiaj na szkoleniu odnośnie za rozmowę i za to, że państwo jesteście Pomógł... Internet. Tam znalazłam stomii uczestniczyli praktycznie i że pomagacie. •

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 ŻYCIE ZE STOMIĄ

ZASADY REALIZACJI ZLECEŃ NA SPRZĘT STOMIJNY, CZYLI JAK NIE ZGUBIĆ SIĘ W NOWYCH PRZEPISACH?

Od 1 stycznia 2020 roku obowiązują nowe zasady wystawiania i realizacji zleceń na wyroby medyczne, w tym sprzęt stomijny, pieluchomajtki i cewniki. Elektroniczne potwierdzanie zleceń w NFZ, którego można dokonać w gabinecie lekarskim, ma oszczędzić niepełnosprawnym pacjentom oraz ich opiekunom dojazdów i często długiego oczekiwania w kolejkach w oddziałach NFZ. W praktyce, w niektórych placówkach wystawiane są nadal stare zlecenia, ponieważ przychodnie są jeszcze w trakcie przejścia na system nowych zleceń. Od lipca br. korzystanie z nowego systemu będzie obowiązkowe. Co stomicy powinni wiedzieć, by nie zgubić się w przepisach?

NOWE ZLECENIE ELEKTRONICZNE – medyczne do końca roku 2020 może otrzymać zlecenie wystawione odręcznie lub bez nadanego kodu kreskowego i będzie 8 PODSTAWOWE INFORMACJE mógł zrealizować takie zlecenia bez konieczności przesyła- Pierwsze zlecenie pacjent otrzymuje wraz z wypisem ze nia go do akceptacji NFZ. szpitala. Zlecenie jest w postaci wydruku, na którym znajdują się m.in. dane adresowe, pesel, kod choroby, ilość i rodzaj OTRZYMANIE ZLECENIA PO WYJŚCIU ZE wyrobów medycznych, termin ważności zleceniea i dane SZPITALA wystawcy. Od stycznia 2020 roku zlecenia mogą być potwier- Sprzęt stomijny wydawany jest zawsze na pełne miesiące, dzane już w trakcie wizyty u lekarza. W przypadku, gdy nie ma znaczenia, czy pacjent opuszcza szpital pierwszego, lekarz dysponuje dostępem do systemu i zlecenie pozy- czy ostatniego dnia miesiąca. Jeśli wyjście zaplanowano pod tywnie przejdzie weryfikację online, na zleceniu znajdzie koniec miesiąca, należy dopilnować jak najszybszego prze- się także kod kreskowy, unikalny numer zlecenia oraz adno- kazania zlecenia do sklepu medycznego, aby odebrać sprzęt tacja, czy zlecenie udało się potwierdzić, jeśli natomiast jeszcze na bieżący miesiąc. W przypadku nowych stomików, lekarz nie ma dostępu do systemu lub Internetu, pacjent którzy jeszcze uczą się wymiany worków i płytek, każdy worek otrzyma zlecenie bez kodu kreskowego i numeru. Sposób jest na wagę złota. Warto także wypróbować środki do pielę- wystawiania zlecenia jest uzależniony od możliwości tech- gnacji skóry wokół stomii i akcesoria zapewniające dyskrecję nicznych, jakimi dysponuje placówka medyczna wystawia- i komfort funkcjonowania ze stomią. jąca zlecenie. Zlecenie może być nawet wystawione odręcznie i również będzie ważne, natomiast pacjent będzie z takim SKLEPY MEDYCZNE, W KTÓRYCH MOŻNA zleceniem musiał wykonać dodatkowe czynności. ZREALIZOWAĆ ZLECENIE Zlecenie, które pozytywnie przeszło weryfikację online Zlecenie można zrealizować w sklepie medycznym, oraz ma nadany unikalny numer identyfikującyi kod kreskowy, który ma podpisaną umowę z NFZ. Każdy oddział woje- można od razu przekazać do sklepu medycznego. W innym wódzki NFZ publikuje na swoich stronach listę sklepów medycz- przypadku konieczne jest uzyskanie akceptacji NFZ. Pacjent nych ze wskazaniem, jakie grupy wyrobów medycznych mogą może osobiście odwiedzić najbliższy oddział NFZ lub wydawać na refundację. Lista oddziałów wojewódzkich jest przesłać zlecenie do NFZ, aby uzyskać akceptację. Zweryfi- dostępna pod linkiem: https://www.nfz.gov.pl/. Czasem kowane przez NFZ zlecenie zostanie odesłane na podany zdarza się, że sprzęt stomijny można znaleźć w aptece, ale przez pacjenta adres. są to sytuacje niezmiernie rzadkie. Nawet jeśli przez pewien Wizyta w NFZ również jest konieczna, jeśli zlecenie nie prze- czas pacjent odbiera sprzęt w jednym miejscu, może szło pozytywnie weryfikacji online lub wystawiono je ręcznie. w kolejnych miesiącach wybrać innego dostawcę lub inną Pacjent posiadający ważną kartę na zaopatrzenie w wyroby markę, jak również mieszać marki sprzętu na tym samym

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 ŻYCIE ZE STOMIĄ

Sprzęt stomijny wydawany jest zawsze na pełne miesiące, nie ma znaczenia, czy pacjent opuszcza szpital pierwszego, czy ostatniego dnia miesiąca. Jeśli wyjście zaplanowano pod koniec miesiąca, należy dopilnować jak najszybszego przekazania zlecenia do sklepu medycznego, aby odebrać sprzęt jeszcze na bieżący miesiąc.

Raz otwarte przez sklep zlecenie będzie natomiast czekało na decyzję odbioru kolejnego pakietu sprzętu i wówczas można zweryfikować, czy sprzęt jest dobrany prawi- zleceniu. Zmiana nie wiąże się z żadnymi kosztami i utratą dłowo. Warto też pamiętać, że zlecenia nie można zrealizować prawa do refundacji jednakże trzeba jej dokonać w NFZ lub wstecz. Jeśli pacjent zapomni odebrać limit na jakiś miesiąc, w gabinecie lekarskim. wówczas ten limit przepada.

LIMITY ODBIORU REFUNDOWANEGO WYMIANA LUB ZWROT SPRZĘTU SPRZĘTU Wymiany sprzętu stomijnego odebranego w ramach Ustawodawca określił jednoznacznie, że dla każdego rodza- refundacji można dokonać za pośrednictwem najbliż- ju stomii jest miesięczny limit kwotowy: kolostomia – 300 zł, szego oddziału NFZ. Pacjent powinien napisać pismo wyja- ileostomia – 400 zł, urostomia – 480 zł. Przewidzianą limi- śniające, z jakiego powodu chce dokonać wymiany. Dalsze 9 tem kwotę refundacji można przeznaczyć np. na woreczki, kroki można podjąć po otrzymaniu informacji zwrotnej. płytki lub środki do pielęgnacji stomii i skóry wokół niej. Taka procedura wchodzi do praktyki razem z wprowadzeniem W dobrym sklepie medycznym istnieje możliwość skorzysta- nowych zleceń. nia z podpowiedzi profesjonalistów, którzy mają doświad- czenie ze względu na pracę z wieloma stomikami i szerokim DODATKOWE UPRAWNIENIA DO ODBIORU spojrzeniem na różnorodność ich problemów. SPRZĘTU REFUNDOWANEGO W obecnie obowiązujących przepisach należy pamiętać, CZAS OBOWIĄZYWANIA ZLECENIA że kod ZN nadal uprawnia do zwiększenia przysługują- Od 1 stycznia 2020 r. zlecenia można wystawiać nawet na 12 cego limitu na sprzęt stomijny. Odbiór w ramach zwiększo- miesięcy, ale to pacjent ze stomią decyduje, na jaki okres nego limitu możliwy jest tylko raz w miesiącu. W praktyce chce odebrać sprzęt. Jednorazowo można odebrać nawet oznacza to, że podczas odbierania zlecenia musimy z góry sześciomiesięczny limit. Jednak w przypadku osób rozpoczy- ustalić z lekarzem nasze zapotrzebowanie na sprzęt stomijny, nających korzystanie ze sprzętu stomijnego lub problemów ze lekarz wystawiając zlecenie np. na 12 miesięcy z góry wpisze stomią, warto odbierać zlecenie w mniejszych częściach, gdyż przysługujący nam miesięczny limit. Obecnie nie ma możli- raz wydany sprzęt medyczny nie podlega wymianie. wości otrzymania dodatkowego zlecenia na sprzęt, nawet „Po wyłonieniu stomii pacjenci często przez kilka miesięcy jeśli nam go zabraknie, pomimo uprawnień wynikających testują różne rodzaje sprzętu, by dobrać zestaw najbardziej z kodu ZN. odpowiedni do własnych potrzeb. Z naszych doświad- Odbiór sprzętu może nastąpić raz w miesiącu, a zwiększyć czeń wynika, że wybór optymalnego rozwiąza- ilość zapotrzebowania można ponownie, udając się do leka- nia to kwestia czasu i zaznajomienia się z pielęgnacją rza i prosząc o nowe zlecenie na okres, na który jeszcze nie stomii. Nasze placówki umożliwiają na przykład bezpłatne pobraliśmy sprzętu, w takim wypadku stare niezrealizowane konsultacje z doświadczonymi pielęgniarkami stomijnymi, zlecenie ulega anulowaniu i zastępuje je nowe. • które doradzają jak prawidłowo pielęgnować stomię, ale tam gdzie pacjent sam dobiera sprzęt zwykle proces może zająć nawet kilka miesięcy” – podkreśla Joanna Zakrzewska Odpowiedzi na inne pytania znajdziesz pielęgniarka stomijna z Punktu Konsultacyjno Szkolenio- na stronie www.stomalife.pl lub kontaktując się: wego w Warszawie przy sklepie medycznym Med4Me Chału- [email protected] bińskiego 8. bezpłatna infolinia 800 633 463

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 ŻYCIE ZE STOMIĄ

O powikłaniach stomii raz jeszcze

Tekst: Wojciech Szczęsny

Nie ma powikłań ten chirurg, który nie operuje. autor nieznany

10 ak słownik języka polskiego definiuje jak dobrze wiemy, stomia sama w sobie ale i sam nasz organizm przyczynia się Jpowikłanie? Otóż tak: jest niefizjologiczna. Uważamy tak do tego, że stomia sama w sobie może z kilku powodów. Po pierwsze, jej wyło- prowadzić do różnego rodzaju powikłań. 1. «skomplikowany splot spraw, nienie jest interwencją w ciągłość prze- Znawcy problemu piszą, że ich odsetek wydarzeń, losów ludzkich» wodu pokarmowego, co skutkuje oceniany jest na 21-70%. Co więcej – 2. «schorzenie będące następstwem powikłaniami metabolicznymi. Po drugie, pacjentów ze stomią będzie reopero- jakiejś innej choroby, operacji, naturalne otwory naszego ciała otoczone wana w ciągu 10 lat od czasu pierwot- niewłaściwego leczenia itp.» są zazwyczaj specjalnym rodzajem nego zabiegu. Trzeba trafu, że akurat powikła- nabłonka, który zabezpiecza okolicę Pisałem już, że medycyna lubuje się nia stomii wyczerpują treść obu tych przed drażniącym działaniem wydzielin. w podziałach. Znamy przecież różne znaczeń. Bo przecież choroba powo- A co niezwykle ważne, prócz wspo- rodzaje stomii, więc takich podzia- dująca wyłonienie stomii jest splo- mnianych nabłonków, zaopatrzone łów możemy wyróżnić wiele. Również tem przykrych ludzkich losów, zaś są one również w systemy, zazwyczaj powikłania pogrupowano w zależno- jeśli sama stomia spowoduje (a jest zwieracze mięśniowe zabezpieczające ści od wielu czynników. Pierwszym to niemal pewne) jakieś komplikacje, przed niekontrolowanym wydalaniem z nich – dość oczywistym – jest czas. druga część określa to doskonale. czy cofaniem się wydzielin. Stomie nie Innymi słowy, są to powikłania wcze- Nie jest tajemnicą, że wiele powikłań maja, takiego mechanizmu i działają sne i późne. Cezurę w różnych miej- zależy od operatora. Doświadczenie „na żywioł”. Stąd potrzeba odpowied- scach stawiają różni autorzy opisów, i dobra technika (a to zazwyczaj idzie niego sprzętu, który źle dobrany czy lecz zazwyczaj przyjmuje się za wczesne w parze), są podstawą unikania nieko- nieodpowiednio używany może być powikłania te, które występują do 30 rzystnych następstw zabiegu. W przy- przyczyną powikłań. Jelito lub moczo- dni od zabiegu lub wypisu ze szpitala. padku wyłaniania stomii już w roku 1967 wód najczęściej przeprowadzane są Te, które wystąpią później, nazywamy opracowano tak zwane „zasady dobrej przez powłoki na zasadzie (mówiąc właśnie późnymi. Drugim kryterium jest s tomii”, c z yli kilka zaleceń technicznych, kolokwialnie) zrobienia w nich dziury, miejsce wystąpienia powikłania i wyróż- których przestrzeganie jest pomocne czyli otworu. Organizm traktuje niamy tu powikłania ogólnoustrojowe, w unikaniu powikłań. Oczywiście, choć taki otwór jako ranę, którą trzeba zagoić. spowodowane obecnością stomii, zasady te są aktualne do dziś, nie zabez- Dlatego i tu pojawiają się problemy. oraz miejscowe, które występują w niej piecza to całkowicie przed tym, co może Widzimy więc, że nie tylko chirurg, samej lub tuż obok. Zwróćmy uwagę, że się wydarzyć. Dzieje się tak, ponieważ,

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 ŻYCIE ZE STOMIĄ powikłanie może mieć kilka cech. Biorąc śluzówka się złuszczy, nara- przepuklina okołostomijna. Jej wystą- pod uwagę przepuklinę okołostomijną, sta nowa, już prawidłowa. Niestety pienie jest nieomal pewne i pozostaje widzimy, że pojawia się ona zazwyczaj czasami zdarza się, że objawy wska- tylko kwestią czasu życia ze stomią. Prze- po kilku miesiącach lub latach od zują na pełnościenną martwicę, puklina okołostomijna jest uwypukle- zabiegu, czyli spełnia kryterium powi- która powoduje oderwanie jelita od niem obok stomii, które powiększa się kłania późnego; dotycząc jednocześnie skóry, a nawet od powięzi, co prowa- wraz z upływem czasu. Jak w każdej okolicy stomii, czyli jest powikłaniem dzi do konieczności interwencji chirur- przepuklinie jedyną metodą jej lecze- miejscowym. gicznej. Dlatego też tak ważna jest obser- nia jest zabieg. Technik operacyjnych wacja i stałe kontrolowanie stanu stomii. możemy wyróżnić wiele, zaś łączy je to, Łatwo dociec, że powikłania wczesne Kolejnym, mogącym pojawiać się niepo- że każda z nich opiera się na użyciu siatki. mają bezpośredni związek z zabiegiem żądanym objawem jest krew w stomii, Problemem pozostają jednak wska- oraz jego techniką. Przy tym tema- która zawsze (i słusznie) budzi niepokój. zania do zabiegu, ponieważ każdy cie pamiętajmy jednak, że operacje Śluzówka jelita w warunkach fizjolo- przypadek powinien być rozpatrywany „na os tro”, a więc w przypadku niedroż- gicznych nigdzie nie kontaktuje się indywidualnie. Najlepiej, aby opera- ności lub krwawienia, mają zawsze z otoczeniem. W stomii zaś takie zjawi- cja była wykonana w ośrodku mającym więcej niekorzystnych następstw niż duże doświadczenie tej kwestii. te planowane przez kilka tygodni. W tych ostatnich pacjent jest przy- Nieco podobne, bowiem także gotowany, a więc zdaje sobie mogące sprawiać trudności w aplikacji sprzętu, jest wypadanie stomii. Każda stomia powinna być nieco wypukła, przy czym uznaje się, że owe uwypuklenie powinno być najwięk- sze w przypadku ileostomii. Czasa- sprawę z konieczno- mi zdarza się jednak, że duża część ści wyłonienia stomii, jelita wysuwa się (wypada) poza otwór. oraz spodziewa się jej umiejscowienia. O ile małe wypadanie stomii nie Bardzo prawdopodobne, że spotkał się przeszkadza w wypróżnieniu i aplika- sko występuje i właśnie z tego powodu już z wolontariuszem, które opowiedział cji worka, o tyle jeśli wypadnięcie jest 11 niewielkie ilości krwi mogą pojawić mu sporo o życiu po t a k i m z a b i e g u , j e s t w i ę c zbyt duże, potrzebna jest reoperacja. się w woreczku czy przy jego zmianie. przynajmniej częściowo przygotowany Na szczęście wiele z tego rodzaju zabie- Niepokoić powinna dopiero większa na to, co nastąpi. Bez względu na to, czy gów można przeprowadzić bez otwie- ilość treści krwistej czy czarnej (smoli- zabieg jest planowany, czy nagły, powi- rania brzucha. Niejako „odwrotnym” stej). Jej pojawienie się może świadczyć kłania wczesne występują u bardzo dużej stanem jest zwężenie stomii. Powyżej o krwawieniu z przewodu pokarmo- grupy pacjentów. Jak je leczyć? Czy wspominałem już, że organizm wego, które wymaga pilnej inter- zawsze trzeba ponownie operować? próbuje zamknąć otwór w powłokach. wencji. Pamiętajmy jednak, że To trudne pytania, a medycyna nigdy nie Rozpoczęte w tym celu procesy pacjent ze stomią może mieć wrzody daje odpowiedzi zgodnych z tak częstym bliznowate mogą prowadzić do znacz- żołądka czy dwunastnicy, a więc poja- przykładem 2 + 2 = 4. Tu często wynik nego zwężenia. W wypadku ich wystą- wiająca się krew nie musi i zazwyczaj wynosi 3,5 albo 4,5. Co ciekawsze – pienia często stosuje się mecha- nie oznacza nawrotu choroby nowo- każdy może być dobry. niczne rozszerzanie, lecz niekiedy tworowej czy innej poważnej potrzebna jest tzw. plastyka stomii. Dość powszechną niepożądaną komp- choroby. Niemniej jednak, zawsze Wykonuje się ją w zakresie powłok likacją jest obrzęk stomii, który zazwy- trzeba to wyjaśnić. Zdarza się również, i zazwyczaj jest wystarczająca. Wyjąt- czaj dotyczy śluzówki i ustępuje samo- że pomimo prawidłowego wyglądu kowo rzadko trzeba wykonać relokację istnie. Tylko w wyjątkowych sytuacjach stomii nie dokonuje się zrost śluzówki ze (przeniesienie) stomii w inne miejsce. należy interweniować operacyjnie, skórą. Przyczyny takiego stanu rzeczy Kolejnym objawem niepokojącym poszerzając otwór w powłokach. mogą być różne, lecz zazwyczaj zależą pacjentów są gruzełki pojawiające się Zazwyczaj obrzęk z czasem ustępuje, od ogólnego stanu chorego spowodo- wokół stomii. Jest to nic innego, jak ziar- a stomia osiąga swoją właściwą formę. wanego np. wyniszczeniem lub brakiem nina powstała na skutek reakcji śluzówki Gorszą przypadłością jest niedo- białka. Można podejmować próby na warunki zewnętrzne, takie jak urazy krwienie końcówki jelita. Gdy uszczelniania oraz dodatkowego zszy- mechaniczne płytki od sprzętu czy wystąpi, tak samo jak w przy- wania. Najważniejsze będzie tu jednak warunki chemiczne w okolicy stomii. padku obrzęku w początkowym okresie dobre odżywienie chorego i wyleczenie Ziarnina często pokrwawia co dodatko- stomię należy obserwować, gdyż schorzeń współistniejących. wo wzbudza niepokój oraz rozpoczy- przypadłość może dotyczyć jedynie Miejscowe powikłania późne pojawiają na serię pytań związanych ze strachem błony śluzowej. Kiedy niedokrwiona się z czasem, a ich najczęstszą formą jest przed nawrotem nowotworu. Jeśli przy-

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 ŻYCIE ZE STOMIĄ

czyną wyłonienia był nowotwór, ziarninę wyróżniamy zarówno kwasicę jak trzeba zbadać, jednak niekoniecznie i zasadowicę metaboliczną zależną musi wiązać się ona z powrotem od rodzaju, ilości i długotrwało- choroby. Jak leczymy tę przypadłość? ści zwiększenia wydzieliny ze stomii. Są różne metody – z użyciem lapisu, Często pacjenci, chcąc zmniejszyć ilość wymrażania i różnych podobnych tech- wydzieliny z ileostomii, nik. Najważniejsze jest jednak uważne piją mniej, doprowa- zaopatrywanie stomii zgodne z zasa- dzając tym do ciężkich dami przekazanymi przez pielęgniarkę powikłań. Pamiętajmy, stomijną. że bez względu na ilość spożywanych płynów Bardzo dużą grupę powikłań stanowią JESTEM STOMIKIEM treść z ileostomii nigdy odczyny dermatologiczne. Skóra brzu- nie będzie gęsta, dlate- 009001 cha wbrew pozorom jest bardzo deli- go też takie działania katna oraz niezwykle wrażliwa na odczyny nie tylko są niebezpieczne, Infolinia 800 633 463 chemiczne z kału i treści jelita cienkiego. www.stomalife.pl ale nie mają też większe- Dlatego tak ważna jest poprawna go sensu. Mówiąc jeszcze aplikacja sprzętu. Zacieki, podcie- o zaburzeniach metabo- kanie, odsłonięte powierzchnie czy licznych, warto zaznaczyć, KARTA STOMIKA nieumiejętna aplikacja sprzętu mogą że biegunka może dotknąć pacjenta ze powodować drażnienie skóry. Następ- gwarancją bezpieczeństwa stomią bez względu na jej rodzaj. Jest nym etapem są odczyny zapalne, i intymności osób ze stomią to jednak objaw, którego nie wolno owrzodzenia i nadżerki skórne, których Imię i Nazwisko posiadacza karty: lekceważyć. Czasami należy nawet przy

ICE / W sytuacji zagrożenia zadzwoń do:

12 leczenie może być trudne. W przy- nim wprowadzić nawodnienie dożylne padku wystąpienia niepokojących obja- oraz dożylne podawanie leków. wów trzeba przede wszystkim odróżnić Na koniec warto wspomnieć jeszcze zmieniony stan skóry, spowodowany jedną kategorię powikłań – powi- np. podciekaniem, od alergii na sprzęt. kłania psychologiczne. Wykra- Jeśli mamy do czynienia z alergią, należy cza to już poza ramy tego tekstu, pilnie zmienić producenta i wdrożyć jednak nie można o tych powikłaniach leczenie przeciwuczuleniowe miej- zapominać, ponieważ jest to spra- scowe, a w uzasadnionych przypadkach wa niezwykle ważna. Dlatego też wiele i ogólne. Postępowanie w odczynach artykułów w pismach dla pacjen- Dla stomisty nie ma rzeczy niemożli- zapalnych wokół stomii bywa trudne, tów porusza ten temat. Ja powiem wych. Pokonał chorobę. Pokona i powi- ponieważ wymaga dokładnego przyj- jedno: bez względu na sytuację nie kłania, jeśli takie się zdarzą, ale pod rzenia się, jak chory obsługuje sprzęt. wolno nigdy się poddawać. Trze- jednym warunkiem – trzeba sięgać Kiedy obserwacja oraz standardowe ba szukać wsparcia u ludzi wokół i nie do wiedzy i doświadczenia innych. procedury nie pomogą, należy wdrożyć wstydzić się. Są tacy, którzy „zjedli zęby” Żadnych domowych „babcinych” wielospecjalistyczne leczenie, w którym na stomii. Oni też byli na początku tej sposobów typu kapusta czy „trzy będzie uczestniczył chirurg, alergolog drogi, ale pokonali strach, zniechęcenie, zdrowaśki”. Pielęgniarka, lekarz i dermatolog. zwątpienie. Bo można i trzeba. i przyjaciele. • Powikłania metaboliczne związane są nie tyle ze stomią jako taką, ale także z tym, że ingeruje ona w fizjologię przewodu pokarmowego. Są rzadkie

w kolostomiach, które wydzielają już dr hab. n. med. Wojciech Szczęsny zmetabolizowany kał, a częstsze w przy- Duszą i ciałem związany z Bydgoszczą. Tam się urodził i wychował, szlifował wiedzę medyczną na tamtejszej Akademii Medycznej i tam od lat leczy. Specjalista w dziedzinie chirurgii, pracuje w Klinice Chirurgii padkach ileostomii, gdzie kał nie jest Wątroby i Chirurgii Ogólnej CM UMK. Równie pewnie co skalpel trzyma w dłoni pióro i z niezwykłą lekko- jeszcze właściwie przetworzony. Pacjenci ścią przybliża trudne sprawy. Swoją wiedzą i doświadczeniem dzieli się ze stomikami już od ponad 30 lat. z ileostomią mogą rozwinąć zagraża- jące życiu zaburzenia elektrolitowe i kwasowo-zasadowe, w których

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 ŻYCIE ZE STOMIĄ

Ukochaj siebie Tekst i zdjęcia: Fundacja StomaLife

omimo że mamy cudną jesień, jechało 20 osób – byli to stomicy z całej żyło się wejść do wody, do basenu. to musimy opowiedzieć o tym, Polski wraz z osobami, które od lat Czasami worek trzeba było poprawić, Pco wydarzyło się jeszcze latem, towarzyszą im w chorobie. Po czasami nauczyć się, w jaki sposób a dokładniej w jeden z ostatnich pierwszych godzinach stres odszedł nakleić go tak, aby się nie odklejał. sierpniowych weekendów... A więc w zapomnienie i rzuciliśmy się w wir Ale po kilku krótkich próbach każde- udało nam się zorganizować spotka- rozmów i historii otwartych i życzliwych mu udało się wejść do wody nie, o którym w Fundacji myśleliśmy ludzi, którzy cieszyli się z tego, że mogą i wszyscy mogliśmy wspólnie pływać już od dawna. A może by tak następ- być po prostu sobą. bez obaw o worki, stomię, chorobę. Czuliśmy się wolni, czuliśmy, że może- ną stomijną sesję zdjęciową połączyć Pierwszego dnia – gdy jeszcze trochę my wszystko, a stomia… to tylko stomia. nie tylko z filmowym planem, ale także się zapoznawaliśmy – w specjalnie do Oczywiście wszędzie towarzyszyli nam z momentem, w którym my – stomi- tego celu przygotowanym studiu foto- fotografowie, dzięki którym nasze rado- cy możemy być po prostu razem ze graficznym tworzyliśmy portrety naszych sne przesłanie o stomii będziemy 13 sobą? Z prostego pomysłu wyrosły niezwykłych gości. Indywidualne oraz mogli posłać dalej w świat. I pokazać, że kolejne. A może razem podjąć jakąś z osobami towarzyszącymi. Podczas licz- ograniczenia są tylko w naszej głowie. aktywność, przełamać tabu, a przy nych ujęć goście opowiadali nam o tym, tym wszystkim po prostu dobrze się kim są i dlaczego przyjechali na to spotka- Ostatni dzień wyjazdu był dla nas kolej- bawić? Może zaproponować stomikom nie. Fotografowie próbowali wydobyć ną okazją do rozmów i dzielenia się – coś nowego, coś wakacyjnego, zwią- z modeli ich wewnętrzne piękno; pięk- już z coraz większą otwartością – tym, zanego z wodą, obalającego mit, że no, które mówi samo za siebie i nie co czujemy – naszymi lękami, obawa- stomia i basen/jezioro/morze się nie potrzebuje pokazywania „na siłę” tego, mi, ale także tym, z czego jesteśmy lubią? Nie pozostało nam nic innego, jak co nie zawsze nam się podoba. W efek- po prostu dumni. Odwiedziliśmy poło- zrealizować taki szalony pomysł o wspól- cie powstały niezwykłe portrety osób, żoną niedaleko miejsca naszego poby- nym weekendzie pełnym zdjęć, ale które na pewno same w niedalekim tu Żelazową Wolę i spacerowaliśmy także śmiechu, serdeczności i rodzinnej czasie opowiedzą swoje historie. razem jako grupa przyjaciół, którzy chcą atmosfery. Chcieliśmy zgromadzić pod dla siebie dobrze. Którzy chcą być ze jednym dachem różne osoby oraz histo- Kolejny dzień obfitował w wydarzenia. sobą i pomagać zarówno sobie nawza- rie ludzkiego życia, w których jednym W końcu w czasie jednego jem, jak i innym, którzy jeszcze się nie z punktów jest właśnie po prostu stomia. weekendu chcieliśmy zmieścić licz- przekonali, że stomia wcale nie musi być Ale nie w tym przykrym wydaniu, ne atrakcje oraz podjąć tematy, które ograniczeniem. z jakim się często spotykamy. Chcieliśmy od dawna chodziły nam po głowie. zrobić to po naszemu, czyli na wesoło, Nie zapominając o dobrej zaba- Na efekty sesji zdjęciowych jeszcze w sposób, który mówi o stomii wie, chcieliśmy łamać stereotypy czekamy. Ale już dzisiaj wiemy, że jako o symbolu zwycięstwa. oraz pokazywać, że przy odpowiednim najważniejsze już się wydarzyło. Spędzi- nastawieniu stomia nas w niczym nie liśmy razem niezapomniany czas, który Byliśmy trochę zestresowani, bo nie ogranicza. Dlatego mimo mitu, że stomik pokazał nam, jak bardzo jesteśmy wiedzieliśmy, czy ludzie odnajdą się i woda się ze sobą nie łączą, wzięliśmy do siebie podobni i jak bardzo potrze- na takim spotkaniu. Godzinami omawia- udział w spływie kajakowym, kąpaliśmy bujemy siebie nawzajem. I choć wszyscy liśmy plan dnia, atrakcje, próbo- się w jeziorze oraz w basenie. Korzysta- musieliśmy się rozjechać w swoje strony, waliśmy dopasować wszystko pod liśmy także z sauny i innych plażowych mamy nadzieję, że jest to jedno z pierw- potrzeby grupy. W końcu przyszedł udogodnień. Wiele osób, które przy- szych takich spotkań, a na kolejnym ten długo przygotowywany dzień były, pierwszy raz od operacji odwa- będzie nas jeszcze więcej. • i na weekendową sesję zdjęciową przy-

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 ZNANI

Jestem sumą 14 własnych wyborów Wywiad z Beatą Tadlą

Rozmawia: Bianca-Beata Kotoro

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 ZNANI

Beata Tadla Dziennikarka radiowa i telewizyjna oraz prezenterka telewizyjna. Związana z Radiem Zet, gdzie prowadzi audycję To właśnie weekend oraz jest gospodynią programu Zet jak związki. Współpracowała z TV Puls, TVP i TVN Style oraz z TVN24, w których prowadziła: serwisy informacyjne, „Magazyn 24 godziny”, „Fakty po Faktach” i „Fakty po Południu”, zaś z Piotrem Marciniakiem prowadziła weekendowe wydania „Faktów” w TVN. Przez cztery lata była gospodynią głównego wydania „Wiadomo- ści” TVP1. W marcu tego roku została prowadzącą programu „Onet Rano”. Pracuje m.in. ze studentami, przyszłymi dziennikarzami. Jest wykładowcą w Instytucie Dziennikarstwa i Ko- munikacji Społecznej Uniwersytetu Wrocławskiego. W roku 2009 zajęła trzecie miejsce w plebiscycie Mistrz Mowy Polskiej. W 2010 roku w tym samym plebiscycie otrzymała tytuł Mistrza Mowy Polskiej. W roku 2013 została uznana za „najlepiej ubraną kobietę mediów”. Zaś w 2018 roku otrzymała statuetkę Osobowość Roku oraz wygrała plebiscyt magazynu „Party” za „debiut roku”. Napisała cztery książki: Pokolenie 89, czyli dzieci PRL-u w Wolnej Polsce (2009), Kto pyta, nie błądzi. Rozmowy wielkich i niewielkich (2010), Niedziela bez Teleranka (2011) i Czego oczy nie widzą. Opowieści z życia (poza)telewizyjnego (2016). Ta niesamowicie pogodna, piękna i energetyczna osoba to Beata Tadla. Ma dystans do siebie i olbrzymią otwartość na świat oraz ludzi.

Bianca-Beata Kotoro: Beato, słyszysz sobą, ani na poziomie mąż – żona czy mężczyźnie. Z tym, że możemy swobod- słowo TABU i? dziecko – rodzic. nie rozmawiać na te tematy. Beata Tadla: I daję znak równości ze B-BK: A dziś? B-BK: I pyta? słowem dojrzałość. A wtedy tabu znika, BT: Dzisiaj to jest tak, jakbym nagle BT: Jasne. Dopytuje na przykład nie ma go. przestała rozmawiać o jedzeniu, a więc o lata osiemdziesiąte, w których B-BK: To znaczy? to temat życiowy, normalny i istniejący. panoszył się wirus HIV. Oglądał ostatnio dokument i chciał o tym wszystkim BT: Dojrzałość oznacza wiedzę B-BK: A czy pamiętasz ten moment rozmawiać, o tej rewolucji seksualnej, na temat życia. Gdy jest się niedojrza- zmiany i dania sobie przyzwole- 15 która wtedy nastąpiła i pewnie nie jest łym, to wszystkie takie obszary zawsty- nia na rozmawianie o tym, zgłębianie powszechna, ale w głowach wielu świa- dzające nas pochłaniają. tego tematu? domych ludzi po prostu istnieje. B-BK: Czy to według ciebie ma zwią- BT: Nie pamiętam, czy był jeden B-BK: To znaczy, że ty rozmawiałaś zek z wychowaniem? taki moment, czy ja do tego dojrzewa- łam...? Jako matka pomyślałam sobie, że z Jankiem zawsze i o wszystkim, BT: W bardzo dużej mierze z wycho- czasy się zmieniły i nie chciałabym, żeby nauczyłaś go mówienia, słuchania, waniem, i to z wychowaniem w wierze mój syn rósł w przekonaniu, że to coś pytania... katolickiej. Niestety ona robi pod złego, wstydliwego, o czym się nie mówi. Tak, to mi się udało (śmiech). Mówiąc wieloma względami bardzo dużą krzy- BT: Gdy był przedszkolakiem i byliśmy bardzo poważnie, bardzo ważne jest, wdę ludziom, którzy wkraczają w doro- w aptece, a on zapytał „co to jest” – aby nasze dzieci wiedziały, że są osoby, słość, a nie posiądą jeszcze świadomo- wskazując na stojak z prezerwaty- które nie mają w sobie wykształconych ści życiowej. Wtedy chcą czy nie, to żyją wami i żelami intymnymi – odpowie- potrzeb rozmawiania na taki czy inny wedle narzuconych stereotypów. działam mu. Oczywiście na tyle prosto, temat, a wtedy muszą się nauczyć szukać B-BK: Pierwszy taki stereotyp, tabu, na ile mogłam i na ile on mógł wtedy dalej kogoś, kto będzie mógł i chciał jakie przychodzi ci do głowy i doty- zrozumieć. Chyba trafnie, bo kolejnych swobodnie mówić. czyło też ciebie? pytań nie było. Ciekawość została zaspo- B-BK: A okazywanie sobie uczuć kojona. Z wiekiem zadawał coraz więcej BT: Kiedyś dla mnie tabu była sprawa w miejscach publicznych? pytań i zawsze uzyskiwał odpowiedź. seksu, bez dwóch zdań. Jestem przeko- Myślę, że ważne jest, iż w domu nikt nie Obecnie w publicznym dyskur- nana, że był to wynik tego, że w dzieciń- BT: kazał mu zasłaniać oczu, kiedy w tele- sie dużo jest na temat epatowa- stwie moi rodzice, którzy byli cudowni, wizji pojawiały się sceny intymne, kiedy nia uczuciami, szczególnie przez nieświadomie wpajali mi pewne rzeczy, ludzie się całowali i przytulali. środowiska LGBT... i słyszę głosy: zdani byli na intuicję, bo nikt ich nie dlaczego oni chcą się tak public znie cało - uświadamiał, nikt z nimi nie rozmawiał. B-BK: Z jakim przekazem na dorosłość wać, przytulać? I myślę sobie, ale prze- Sprawy seksu z powodu religii były pozostawiłaś Janka, swojego syna? cież ja też chcę się publicznie całować uznawane za coś, o czym nie należy Że intymność jest wspaniała z odpoczy przytulać do mojego mężczyzny, dać rozmawiać publicznie, ani między BT: wiednią osobą, że kobieta potrzebuje buziaka w czoło mojemu synowi. Więc czułości i chce okazywać tę czułość dlaczego odbiera się to samo prawo

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 ZNANI

Gdybym miała narzekać na życie, to tak jakbym miała narzekać na siebie, bo to ja, moje życie. To ja sobie je organizuję i układam.

komuś innemu? Po prostu tego nie rozumiem! Nasz heteroseksualny poca- łunek, przytulenie, chodzenie za rękę nikogo nie gorszy, ale nagle gorszy, 16 jeśli chcą to robić pary jednopłciowe. To jest poza sferą mojego pojmowania. Gdzie ta tolerancja? Gdzie poszanowanie bliźniego? Jakaś refleksja?

B-BK: Beato, to nie usprawiedliwia nikogo, ale może to jest tak, że pewne grupy ludzi boją się tego co nieznane, inne? Co mogłoby im ułatwić jakoś ten strach przezwy- pokolenie moich rodziców idzie nie je ma i jest bardziej otwarte na świat. ciężyć? Masz jakiś pomysł? przez życie z takimi strasznymi deficy- My wyjeżdżamy, mamy międzynarodo- tami i ograniczeniami, więc ja daję sobie wych znajomych, wiemy, co się dzieje BT: Zatrzymanie się. Refleksja. Ale pewnie jest to kwestia skła- prawo, żeby ich również edukować i gdzie, jak można żyć inaczej. Mamy dowa wielu rzeczy. Według mnie to, jakie w tych i innych dziedzinach. Pokazywać, potrzebę i możliwość czytania książek, ma się cechy w sobie, to kwestia naszej dyskutować. Po prostu być w dialogu. zdobycia takiej wiedzy, aby nie dać się zatrzymać w tej czarnej dziurze, osobowości, spotkanych ludzi oraz prze- B-BK: Przyjmują ten rodzaj edukacji? czytanych książek. A co najważniejsze w którą wtłoczył nas dawny system Dam przykład – rozmawiam z nimi jakości tych książek... przecież nie BT: edukacji. Kolorowy świat spodobał się o tym, że jako nastolatka zamykałam rodzimy się z kulturowym bagażem. nam bardziej, a nie taki świat w ogra- oczy na filmach podczas romantycznych Musimy go sobie stworzyć i wypełnić. niczeniach przekazywanych z pokole- scen, ponieważ panowała taka atmos- Jeżeli mądry człowiek, którego uznaję nia na pokolenie. fera. Mówię to teraz, kiedy jestem za autorytet, mówi mi jasno, że to jest dorosła i mam dorosłego syna. B-BK: A więc mamy prawo do eduka- dobre, to dlaczego nie mam tego spró- Moja mama przejęta reaguje: „ojej, cji starszych pokoleń... bować. Próbuję i jest mi z tym dobrze, naprawdę? tak się czułaś? Byłam Zdecydowanie tak. To dla nich a nawet świetnie, wtedy automatycz- BT: taka zła?”. Mówię jej, że nie. I w to wierzę, powstały UTW. Oni też są otwarci. nie wychodzę z tych tzw. ograniczeń bo byli cudowni. Oni po prostu nie OK, może troszeczkę fizycznie mniej społecznych. Jako przedstawicielka innej mieli w sobie tej determinacji, żeby wy- sprawni, ale głowy mają wciąż otwarte. generacji w stosunku do pokolenia moich chodzić poza schematy. A moje pokole- Dla mnie przeciwwagą hasła „starych rodziców czuję, że mam tę moc. Niestety

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 ZNANI drzew się nie przesadza” jest hasło „wiek epatować, mając świadomość, że zapachy, ludzi i spotkania z nimi, widoki, to stan umysłu”! po drugiej stronie jest ktoś, kto nie talenty... i sentencje (śmiech)! ma ochoty i potrzeby słuchania. Gdy B-BK: A skoro jesteśmy przy wieku... B-BK: To poproszę kolejną. byłam młodsza, to się denerwowałam, to czy w XXI wieku w mediach jest że ktoś może mnie nie lubić, że komuś BT: „Ukradłam” ją Mai Angelou – jakieś tabu zdrowotne? mogę się nie podobać – natomiast „Życia nie mierzy się liczbą oddechów, BT: Jak dobrze wiesz, szeroko rozumiane wraz z wiekiem i dojrzałością wiem, iż ale liczbą chwil, które zapierają dech media to takie miejsca, którego odbior- ja też nie wszystkich lubię i nie wszyscy w pier si”. I jeszcze to „Ludzie nie cami są bardzo różni ludzie, o różnych mi się podobają. W związku z czym nie będą pamiętali, co powiedziałeś czy typach wrażliwości i różnych potrzebach. mam już takiej potrzeby absolutnej co osiągnąłeś, ale zawsze będą pamię- Myślę, że rozmowy na konkretne tematy akceptacji przez wszystkich dookoła. tać, co czuli dzięki tobie”. sprowadzają się do pewnych grup i są B-BK: Co chciałabyś, żeby ludzie do nich skierowane. Bo wtedy wszyscy B-BK: Masz myśli, sentencje, które czuli dzięki tobie? odbiorcy są zainteresowani tym tema- przyświecają ci w życiu? tem, wszyscy coś wiedzą i wszyscy są BT: Mam kilka takich myśli. Jedna, że BT: Bardzo dużo dobrej energii! To, otwarci. Mam przyjaciółkę, która choruje jestem sumą własnych wyborów. Nie co dajemy innym, sami też byśmy na chorobę autoimmunologiczną, jestem kompletnie roszczeniowa wobec chcieli otrzymać. Jest w tym taki zdrowy i ona ma taką grupę w mediach społecz- otoczenia, innych ludzi, rządu czy decy- egoizm, ale on jest w porządku. nościowych. Tam wszyscy wiedzą, dentów – to jest poza mną. Gdybym Nie mogę mówić, że chcę mieć o co chodzi, i wszyscy rozmawiają, bo są miała narzekać na życie, to tak jakbym to czy tamto, a sama jednocześnie zainteresowani, co oczywiście sprowa- miała narzekać na siebie, bo to ja, innym tego nie dawać. Taka spójność dza się, nie chcę brzydko powiedzieć, moje życie. To ja sobie je organizuję człowieka – jego myśli, gestu, słowa – „do get ta”. i układam. Kolejna ważna myśl, zgod- to wszystko jest całością tworzącą czło- nie z Diane Ackreman: „Nie chcę pod wieka, i bardzo chciałabym, żeby inni B-BK: Ale czy to nie powoduje, że koniec życia stwierdzić, że przeżyłam o tym pamiętali. Zawsze lubiłam się reszta społeczeństwa nigdy się tylko jego długość. Chcę przeżyć też śmiać i bardzo pielęgnuję w sobie moje o pewnych rzeczach nie dowie? pełną jego szerokość”. wewnętrzne dziecko, które zachwyca się BT: I nie będzie świadoma, że takie światem z szeroko otwartymi oczami. 17 rzeczy istnieją. Tak. Ale myślę, że może B-BK: Jak to interpretujesz? B-BK: Jak to zrobić, gdy lęki i leni- nie wszystkie rzeczy, tematy muszą BT: Że po drodze mogę nie zauważać stwo nas dopada? byś głośno wykrzyczane. Raczej nie tego, co jest, zmieniających się pór roku, jest dobrą drogą, żeby na siłę czymś zmieniającego się świata i tego, jaki jest BT: Wykrzesać to z siebie, koniecznie! on śliczny, piękny i uroczy. A na tym Należy stanąć rano przed lustrem świecie są ludzie, których warto spotkać, i uśmiechnąć się do siebie. To nie jest warto coś sobie od nich wziąć. To jest zawsze łatwe. Oczywiście, iż czasem ta moja szerokość życia. To moje czerpa- dopadają nas takie stany, w których nie i osadzenie się w „tu i teraz”. Myślę, bardzo ciężko pomyśleć, że jutro będzie że pandemia nam wszystkim pokazała, lepiej i to wszystko jest takie banalne. że nie warto się zastanawiać, co będzie Ale zróbmy to! kiedyś, ale co będzie za chwilę. Więc B-BK: Czego życzysz ludziom? moje myśli nie wybiegają dalej niż do popojutrza (śmiech). Nie jestem BT: Aby byli zwykli, a czasem w tej osobą, która robi potężne plany i się swojej zwykłości – zupełnie niesamo- ich kurczowo trzyma, a potem, jak się wici! Trzeba poukładać życie z samym coś nie uda, to jest zawiedziona. Nie, sobą, lubić siebie, podobać się sobie ja nie lubię być zawiedziona. Jakiś czas i dobrze się czuć we własnym towa- temu porzuciłam chęć posiadania, rzystwie, bo głęboko wierzę, że gromadzenia dóbr, tworzenia z rzeczy jak ludzie są dobrzy dla siebie – materialnych bożków. Na szczęście to są też dobrzy dla innych. Taka prosta to jest już dawno poza mną. Obecnie zasada zależności. • kolekcjonuję wspomnienia, smaki,

Bianca-Beata Kotoro Współczesny człowiek renesansu. Psycholog, terapeuta, psychoseksuolog, psychoonkolog, wykładowca, edukator, superwizor ECE. Od wielu lat ekspert telewizyjny i radiowy. Z pierwszego wykształcenia magister sztuki, artysta grafik, projektant wnętrz, fotografik. Laureatka kilku prestiżowych nagród, autorka i współautorka wielu książek. Jako jedna z pierwszych osób wprowadziła w Polsce program opieki psychologiczno-seksuologicznej dla pacjentów z wyłonioną stomią. „Oswaja” ludzi z tematem śmierci.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 ZNANI ZNANI

Nadzieja

Wywiad z Arturem Ligęską

Rozmawia: Michał Olszański

18 Zdjęcia: z archiwum Artura Ligęski

Michał Olszański: To nieprawdopo- nie, która była przez kolejnych 8 miesię- Bankructwie nie tylko materialnym dobna historia, a jednak wydarzy- cy moją toaletą, bez materaca, bez łóżka. ale też społecznym. Straciłem szacu- ła się naprawdę. Ma pan zdiagnozo- Wręcz niewiarygodne, ale prawdzi- nek do samego siebie. Emiraty miały wany zespół stresu pourazowego, we doświadczenie. Ja, jako katolik, być odskocznią i szansą na szyb- zatem – czy wrócił pan z wojny? głośno krzyczałem, że wierzę w Boga, ki zarobek na spłatę zobowiązań, które a nie w Allaha. Dwukrotnie próbowa- miałem w Polsce, a przy tym odzyska- Tak, w pewnym sensie Artur Ligęska: no mnie skonwertować na islam. Odma- nie pewności siebie. Faktycznie jest byłem na wojnie przez 13 miesię- wiałem, więc ponosiłem tego konse- to kraj, który daje możliwość pozna- cy. Z czego przez 8, na takiej praw- kwencje. Mniejsze porcje jedzenia, nia ludzi, i te znajomości procentu- dziwej wojnie, bo wydaje mi się, że zakaz wychodzenia do sklepu więzien- ją później przez całe życie. Natomiast wojna to jest niszczenie jednego człowie- nego czy to, że przez te 8 miesięcy słoń- mentalność, obyczajowość, kultura, ka przez drugiego. Widziałem potwor- ce widziałem dosłownie kilka razy. no i wpływ religii na życie społeczności, ne tortury, widziałem śmierć, byłem będącej obywatelami Emiratów, to jest też gwałcony, więc opowiadając swoją MO: Pan nie opowiada o wojnie coś, czego nie znałem. System karny jest historię, zawsze znajduję w niej analogię w Afganistanie czy w Afryce, to jest całkowicie oparty na prawie Koranu i nie do wojny, dokładnie do relacji o obozach historia ze Zjednoczonych Emira- jest prawdą, że obcokrajowcy są tam koncentracyjnych. tów Arabskich. Kraju bliskowschod- sądzeni wg jakiegokolwiek prawa cywil- niego, uznanego za jeden z najprężniej MO: Wie pan, że tam ludzie maso- nego, bo takiego prawa nie ma. rozwijających się systemów państwo- wo umierali. Czy pan też żegnał wych współczesnego świata. Niesły- MO: Ale wiedział pan, że to się z życiem, czuł, że dłużej nie chane bogactwo – najlepsze hotele, są rejony świata, gdzie za narkoty- wytrzyma? najpiękniejsze laguny. ki można dostać karę śmierci. AL: Tak. Przewieziono mnie z cywili- AL: Tak, to prawda, Emiraty są prze- AL: Tak. zowanego więzienia na pustynię pięknym krajem. Poleciałem tam, do izolatki, gdzie zamknięto w 4 m2, MO: Po tych strasznych 13 miesią- żeby się odbudować po bankruc- bez wody, bez łazienki, z dziurą w beto- cach, po upodleniu, traktowa- twie, którego doświadczyłem w Polsce.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 ZNANI

niu gorzej niż zwierzę… Co sprawiło, MO: Ma pan duszę wojownika. AL: Tak. Mój problem polegał na tym, że może pan dzisiaj w miarę normal- A skoro mówię o panu jako o wojowni- że miałem wiele masek. Zawsze chcia- nie funkcjonować, napisać książkę, ku, to spróbujmy spojrzeć na pańskie łem być perfekcyjnym szefem, perfek- pojawić się w radiu i telewizji. Wrócił dzieciństwo. Bo to też jest przykład cyjnym znajomym. Pamiętam takie sytu- pan do żywych? tego, jak mały chłopak z prowin- acje, kiedy zapraszałem wszystkich cji na Podkarpaciu, gdzieś między i płaciłem za nich. Kupowałem sobie AL: Wróciłem do żywych, tak. Zają- Tarnowem a Dębicą, ma poczucie, ludzi, dlatego że bałem się samotno- łem się sobą, prawie codzienne byłem że jest inny od swoich rówieśników. ści. A poza tym naprawdę ciężko praco- u lekarzy. Regeneruję organizm, napra- Był pan małym grubaskiem, w dodat- wałem. Przez 10 lat stworzyłem 3 firmy, wiam po gwałcie, którego się wobec ku lubiącym się przebierać w dziew- skończyłem studia podyplomowe mnie dopuszczono. częce ciuchy. w Stanach Zjednoczonych. Byłem prak- MO: Strażnicy więzienni? tycznie prekursorem profesjonalne- AL: Tak. Byłem takim dziec- go biznesu fitness w Polsce. AL: Strażnicy więzienni wstrzyknę- kiem. I mimo swojej otyłości byłem li mi coś podczas snu. Obudziłem bardzo aktywny. Grałem z chłopaka- MO: Nawet mówili o panu „król się kilka godzin później w strasznym mi w piłkę czy badmintona, a potem polskiego fitnessu”, prawda? stanie. Straciłem część uzębienia. Dzię- przebierałem się w sukienkę i udawa- Tak. Pracowałem ponad miarę, prak- ki Funduszowi Sprawiedliwości, który łem jakąś gwiazdę. Bawiłem się w dom AL: tycznie bez przerwy. Do tego jeszcze funkcjonuje bardzo sprawnie przy z dziewczynami. I jedni, i drudzy – chłop- doszedł niefortunny związek, który mnie Ministerstwie Sprawiedliwości, otrzy- cy i dziewczynki – bardzo mnie lubi- wyniszczył. No i choroby: moja, wyma- małem nowe zęby. Mogę korzystać li, chociaż nie rozumieli, co się w tej gająca trudnej, bardzo bolesnej opera- z porad psychoterapeutów, psychia- mojej głowie dzieje. I zawsze musia- cji, oraz choroba nowotworowa mojej

Emiraty miały być odskocznią i szansą na szybki zarobek na spłatę zobowiązań, 19 które miałem w Polsce, a przy tym odzyskanie pewności siebie. trów, seksuologów, kompletnie nieod- łem udowadniać sobie, że jestem silny, mamy, z którą jestem mocno związa- płatnie. I jestem ogromnie wdzięcz- że dam radę. Pamiętam, że przełomem ny. Koniec końców sięgnąłem po koka- ny, że w tej trudnej sytuacji, w jakiej w mojej walce z otyłością było obejrzenie inę. I ta kokaina była moją kochanką się znalazłem, polskie organy państwo- wideo z wesela mojego kuzyna. Zoba- i żoną przez cały rok. I gdyby nie to, we, stanęły za mną murem. Ale gdyby czyłem wtedy, jakim jestem potwor- że przez przypadek trafiłem do kościo- mnie pan dzisiaj zapytał o uczucia, o to, nym grubasem. Taką trzęsącą się becz- ła Wszystkich Świętych w Warszawie, czym jest miłość, przyjaźń itd., to ja nie ką tłuszczu. I w ciągu 3 miesięcy waka- a tam na księdza Mateo, Włocha mówią- wiem. I chyba cieszę się, że tak jest, cji, przy pomocy mamy, zrzuciłem 11 kg. cego perfekcyjnie po polsku, to nie bo nie chciałbym chyba definiować Ćwiczyłem dość prowizorycznie, wtedy wiem, co by było ze mną dzisiaj. Natych- tego typu uczuć, tym bardziej że w miło- nie było fitness klubów. o P wakacjach, miast poddałem się terapii i lecąc ści, zawsze byłem jakoś źle traktowany. kiedy pani w klasie wyczytała: „Ligę- do Dubaju, byłem trzeźwy, czysty. Na przykład przez syna szejka, który się ska”, a ja wstałem, ona mnie nie pozna- we mnie zakochał, taką miłością psycho- ła. To był taki znak – „kurde, daję radę”. MO: Dlaczego Dubaj? patyczną i maniakalną. To jest coś prze- Zacząłem bardzo intensywnie ćwiczyć AL: Bo dawał możliwość bardzo szyb- rażającego. Wracam powoli do życia, pod okiem bardziej lub mniej profesjo- kiego i zgodnego z prawem zarobie- dlatego że w więzieniu postanowiłem, nalnych trenerów, no i w końcu, proszę nia pieniędzy. że niezależnie od tego, ile mnie będą mi wierzyć, skończyłem na wybiegach trzymać, wytrzymam i nie umrę. Pomo- dla czołowych projektantów. Prezento- MO: W pańskiej branży? gła mi modlitwa. Choć wszyscy naoko- wałem kolekcje Hugo Bossa w Hambur- AL: Tak. Miałem być ekspertem fitnes- ło się ze mnie śmiali i mówili: „Ty jesteś gu, Kenzo. sowym i współpracować ze spółkami, niepoważny. Jesteś chory psychicznie. MO: Panie Arturze, szedł pan jak które tworzyły fitness kluby dla biur. Jesteś skazanym na dożywocie Pola- burza i biznes zaczął pana pochła- No i jedna z fitness spółek, dla których kiem – katolikiem”. A ja waliłem ręka- niać. A w biznesie można się zatracić. pracowałem, należała do członka rodzi- mi w drzwi i krzyczałem: „Nieprawda!”. I to się panu zdarzyło. ny królewskiej w Abu Dhabi. I tak wiecznie. Wiecznie, wiecznie...

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 ZNANI

MO: Czy pan uciekał do Emiratów od lata wszystko sam ureguluję. Chcę dobit- AL: Tak. Zauważyłem, że on ma problem sytuacji, która była w Polsce? nie zaznaczyć, że my nigdy nie mieli- ze zdefiniowaniem miłości. Trochę śmy takiej męsko-męskiej relacji seksu- mu współczułem. Ale niedopuszczal- AL: W pewnym sensie tak. Miałem świa- alnej. To był człowiek, który potrzebo- ne były dla mnie sytuacje, w których domość swoich zobowiązań, których nie wał wsparcia psychicznego. I ja byłem uczestniczył. Kiedyś pojechaliśmy byłem w stanie spłacić, będąc w Polsce. na początku takim psychologiem, który na imprezę do jego znajomych w Duba- Poza tym lekarz zalecił mi zmianę środo- mu ustawiał niektóre rzeczy w głowie. ju do Burdż Chalify. Gdy weszliśmy wiska, bo nie wytrzymam psychicz- Był zakompleksionym, otyłym człowie- do środka zauważyłem przechadzają- nie i fizycznie. Komunikowałem się cały kiem, który nie wiedział, czego chce od ce się 10-12-letnie dziewczynki w bikini. czas z wierzycielami. Poprosiłem, żeby życia. Bardzo zazdrościł swoim braciom, Nosiły tace, na których było coś białe- 20 dali mi kilka miesięcy. I tak się stało – którzy ćwiczyli i mieli efekty, a on go. Wybiegłem stamtąd i wysła- zgodnie z umową zacząłem ich spłacać... ćwiczył, ale tych efektów nie miał. Przyj- łem mu SMS, że jest potworem, że są MO: Zatem zaczyna mieć pan dobre rzałem się temu i zaczęliśmy ćwiczyć dla mnie zupełnie niezrozumiałą nacją. relacje biznesowe i zarabia pan dobre razem. W ciągu 3 miesięcy zaczął się Napisałem, że nie chcę mieć z nim nic pieniądze. Wchodzi pan w bliską rela- robić z niego całkiem fajny facet. wspólnego, że dla mnie integracja doro- cję z osobą, która okazuje się bardzo, słych z dziećmi na takich imprezach jest MO: On był pod pana ogromnym ale to bardzo wysoko zawieszo- ohydna. Wtedy zaczęło się piekło, które wrażeniem. Bo nie dość, że zyskał na w tamtejszej hierarchii. mogę nazwać prześladowaniem. Byłem takiego personalnego trenera, śledzony, on na pewno miał wgląd w mój AL: Na jednej z imprez po ukończeniu to zaczął widzieć też zmiany w sobie, telefon. projektu, przedstawiono mi mężczy- więc zafascynował go młody Polak, znę, który okazał się synem jedne- który był dla niego bardziej atrakcyj- MO: Ten SMS go uraził, poczuł się go z najpotężniejszych władców emirac- ny niż jego koledzy z Emiratów. odrzucony. kich. Powiem szczerze, że nie zrobi- On miał świadomość różnic obycza- Tak było. Arabom bardzo trudno jest ło to na mnie większego wrażenia, AL: AL: jowych między Europą a Emirata- odmówić, oni nie znają słowa „nie”. bo człowiek ten zachowywał się całkiem mi. Wiele razy mówił o zepsuciu Euro- A przebywający tam licznie imigran- zwyczajnie. Był bardzo inteligentny, py. Ja jej broniłem, bo miałem świado- ci z Dalekiego Wschodu (Filipiń- studiował w Londynie. Wie pan, spotkać mość tego, co się naprawdę, w tych ich czycy, Wietnamczycy, itd.) zawsze Araba, k tór y wie dużo o Janie Pawle II czy pałacach, dzieje. Pod przykrywką isla- przytakują. Widziałem to w więzie- o Lechu Wałęsie, to niespodzianka. Inte- mu i Koranu oni naprawdę wyprawiają niu w Dubaju, kiedy konwertowano kato- resowało go, dlaczego tam przylecia- tak gorszące rzeczy, że to się w głowie lika z Wietnamu na islam. Natychmiast łem. Od razu mu powiedziałem szczerze: nie mieści… się zgodził. Dostał za to 5000 dirha- „Mam bardzo dużo długów, przyjecha- mów, czyli równowartość 5000 zł łem tutaj na 2 lata, aby zarobić, odbudo- MO: Ta znajomość z synem szej- do wykorzystania w sklepie więzien- wać się i wrócić”. I on od razu, na począt- ka była coraz bliższa i zoriento- nym. Dla mnie to nie do pomyślenia. ku naszej znajomości chciał mi te wszyst- wał się pan, że z jego strony jest Doświadczyłem tam ekstremalnych kie długi spłacić. Ale ja obiecałem to rodzaj miłości? Aczkolwiek, tak sytuacji, kiedy nie jadłem przez kilka dni, sobie, że nigdy więcej się nie zadłu- jak pan mówi, nie dochodziło między a piłem tylko wodę z rury doprowadzo- żę i jeżeli będę miał zdrowie, to przez 2 wami do seksu.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 ZNANI

nej do mojej celi, która miała też funk- cję toalety. Cały się trząsłem, widząc Dostałem SMS o treści: „Jeżeli wyjedziesz jedzenie roznoszone muzułmanom. lub będziesz chciał wyjechać, to cię Z jednej strony powtarzałem sobie: zabiję lub TRAFISZ DO WIĘZIENIA”. „nie możesz, nie możesz, nie możesz...”, a z drugiej głos podpowiadał mi: „tak, przejdź na islam, to będziesz jadł”. To są dylematy, które teraz ciężko opisać, ale oczywiście, o co chodzi, ale dodał, AL: Oczywiście. I to jest wręcz miałem wrażenie, że jestem na skra- że moje bagaże muszą u nich zostać nie do pomyślenia, że na rozpra- ju wytrzymałości psychicznej i fizycznej, przez 2 dni. Zadzwoniłem do mojej przy- wie, która doprowadziła do skaza- bo w życiu nigdy wcześniej nie czułem jaciółki, Polki, która przyjechała odebrać nia mnie na dożywocie, a prokurator głodu. Potworny głód, który czuję nawet mnie z lotniska. Powiedziałem jej, żeby oskarżał mnie o posiadanie, używanie teraz, jak o tym opowiadam, to było coś zabrała ze sobą rzeczy do ćwiczeń, że i chęć sprzedaży metamfetaminy, nicze- poniżającego i strasznego. To jest niesa- pojedziemy do jakiegoś fitness klubu, go mi nie pokazano, żadnego dowodu. mowita tortura i gdyby nie było we bo muszę odreagować tę sytuację, Moje testy, jak powiedział mi mój obroń- mnie tej wiary, że wyjdę, bo przecież bo nie wiem, co o tym wszystkim myśleć. ca, były całkowicie negatywne! W czasie jestem niewinny, że wszystko skończy Po powrocie z fitness klubu, dostałem sprawy byli przy mnie pracownicy amba- się dobrze, tobym się wtedy wykończył. SMS od niego z pytaniem, czy już wyle- sady i ci ludzie zdali egzamin na 100%. MO: Kiedy relacja z synem szej- ciałem. Zastanowiłem się, bo on wiedział Za aresztowaniem na pewno s t a ł s y n s zej - ka stawała się coraz trudniejsza, pan dokładnie, o której mam lot. Ten SMS ka, bo przecież to oni, po skazaniu mnie mu zakomunikował, że chce wyjechać przyszedł w chwili, kiedy powinienem na dożywocie, po dopiero co rozpo- z Emiratów. Nie na stałe, ale na jakiś być gdzieś w powietrzu. Gdy wróciłem czętej apelacji, wydali dekret, na mocy czas, żeby się uwolnić z tej relacji. do domu, przed budynkiem rzuciło się którego zostałem uniewinniony i zwol- Wtedy on powiedział, że absolutnie na mnie kilkunastu mężczyzn ubranych niony z więzienia. Ta historia jest rewe- sobie tego nie wyobraża. tak po dresiarsku. Zaczęli krzyczeć coś lacyjnym scenariuszem na film, tak jest po arabsku, zobaczyłem, że mają para- nieprawdopodobna. TAK. Dostałem SMS o treści: AL: lizator, padały wulgarne słowa po arab- „Jeżeli wyjedziesz lub będziesz MO: To pierwsze więzienie jesz- sku i angielsku. Krzyczeli: „przyznaj się, 21 chciał wyjechać, to cię zabiję lub cze było w miarę cywilizowane. Tam że masz narkotyki, że bierzesz narkoty- TRAFISZ DO WIĘZIENIA”. czekał pan na decyzję sądu i tam ki”. Cały czas jeszcze myślałem, że ktoś odwiedzał pana syn szejka. MO: Był kwiecień 2018 roku, pojechał mi zrobił żart, bo oni nawet nie wygląda- pan na lotnisko... li na policjantów. Rzucili mnie na ziemię, AL: Odwiedzał mnie zarówno w dubaj- zakuli, kazali powtarzać: „mam narko- skim więzieniu centralnym, jak i później AL: Pamiętam ten dzień jak dziś. tyki”. Mówiłem: „słuchajcie, nie mam w izolatce. W Dubaju byłem wśród Pojechałem na lotnisko do Duba- żadnych narkotyków, poddaję się“. ludzi. Organizowałem chłopakom ju, miałem lecieć z przesiadką w Dżed- Wiedziałem, że to trzeba powiedzieć, (byłem tam jedynym Europejczy- da w Arabii Saudyjskiej do Londynu. Przy że się poddaję, wcześniej ktoś mi o tym kiem) ćwiczenia w czasie wolnym. stanowisku do odpraw Saudi Arabian powiedział, że jak mnie złapią, to trze- Z worków po jedzeniu zrobiliśmy skakan- Airlines oddałem bagaże, a ponieważ ba powiedzieć: „poddaję się dobrowol- ki, a z butelek po wodzie ciężarki. byłem już kilka miesięcy w Emiratach nie wszelkim możliwym testom na obec- Ale mijał kolejny miesiąc, inni dostawa- mogłem sam się paszportowo odpra- ność narkotyków“. W Emiratach panuje li swoje wyroki, a mnie nawet sąd nie wić, skorzystałem więc z self chec- procedura, że jak ktoś jest podejrzany wezwał. Prokurator, który się spotkał ze k-in kiosk. Po dotknięciu paszpor- o narkotyki, to ma sprawdzane mieszka- mną po otrzymaniu wyników na obec- tem tego urządzenia, pojawił się czer- nie, samochód i jego znajomi z najbliż- ność narkotyków, powiedział, że nie wony ,X” i potworne wycie. Podszedł szego otoczenia też są zabierani na poli- ma nic przeciwko mnie, ale z więzie- do mnie człowiek, sprawdził paszport cję. Miałem przy sobie skórzaną torbę nia mnie nie wypuści. Przez ostatnie 2 i zaprosił do biura imigracyjnego, gdzie z ciuchami i ubraniami z treningu, nikt jej tygodnie pobytu w więzieniu w Duba- siedział z nogami na stole mężczyzna. nawet nie otworzył, nie sprawdził. Zawie- ju zacząłem głodować. Zażądałem Dałem mu dokumenty, które spraw- ziono mnie do siedziby policji antynar- spotkania z dowódcą więzienia, który dził w systemie, i powiedział, że przy kotykowej w Dubaju. Oddałem wszelkie mi powiedział: „Ty nie jesteś więźniem, moim nazwisku jest adnotacja: „wróć możliwe próbki, powiedziano, że będę nie mas z w yroku, po prostu masz zabuko- do domu i zastanów się”. Wie pan, czekał 3 tygodnie na wyniki. wane u nas miejsce”. I dosłownie dla logicznie myślącego człowieka to jest kilka dni później powiedziano mi, że jakiś absurd. Wcześniej odwiedziłem MO: Z ręką na sercu, i tak jak pan jestem wolny, oddano mi paszport, prawie 40 krajów i nigdy nie doświad- przyznaje się do wiary w Boga, może oddano telefon... czyłem czegoś takiego. Próbowałem pan powiedzieć, że był pan napraw- dyskutować, ten oficer nie wiedział, dę czysty?

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 ZNANI

Wychodząc z izolatki, obiecałem chłopakom, którzy tam tkwią, że będę o nich walczył. Bo uważam, że po tak potwornych przeżyciach, mam prawo do tego, żeby zaangażować się w walkę o prawa człowieka.

MO: Ale zagranie! Stworzono nadzie- Później wchodzili wcześnie rano, Kaza- się bałem, że oni coś szykują. Dopie- ję i iluzję, że pan wychodzi. li mi patrzeć sobie w oczy i wtedy się ro jak przyjechał konsul, jak mogłem onanizowali. Po zakończeniu wycho- porozmawiać z rodzicami, uwierzyłem, AL: To był koszmar – wieziono mnie dzili. A dzień przed moją apelacją że naprawdę jestem już wolnym czło- w stronę lotniska w Dubaju. Pozwolo- weszli do celi, kiedy już spałem. Obudzi- wiekiem. Po 8 miesiącach pierwszy no mi zadzwonić do przyjaciółki, której łem się spięty kajdankami i wtedy zosta- raz spojrzałem na siebie w lustro. Byłem powiedziałem: „Dzwoń do ambasady, łem zbiorowo zgwałcony. Wstrzyknę- przerażony. bo widzę lotnisko i samoloty”. Ale obje- li mi także jakieś substancje psychoak- chaliśmy lotnisko kilka razy i w końcu MO: Ocalał pan i to jest najważniej- tywne, bo tego tak do końca nie znalazłem się w piekle. Tak mi powie- sze. I widzę, że jest w panu moc pamiętam. dziano... że jadę do piekła. Al Sadr, jakieś i siła, bo nie boi się pan mówić na ten 70 km za Abu Dhabi na pustyni. Potwor- MO: Może na szczęście? temat. Bo to też jest ważne. Pole- ne. Rozebrano mnie do naga i kazano cam pana książkę Inna miłość szej- AL: Myślę, że to jest mądrość moje- wykonywać potwornie upokarzające go mózgu, tak zadziałał, że wyłą- ka. Ma pan świadomość zagrożeń, ćwiczenia, jakieś pozy. Później czył mi pamięć i doznałem amnezji. a jednak chce pan na ten temat mówić. dano mi taki kubrak, który często widać Teraz ten stres cały czas schodzi ze mnie, AL: Wychodząc z izolatki, obieca- na filmach z Korei Płn. Zamknięto mnie bo przez 13 miesięcy byłem w gotowo- łem chłopakom, którzy tam tkwią, że w 4 m2. Cela śmierdziała, nie było tam ści bojowej. W listopadzie byłem w szpi- będę o nich walczył. Bo uważam, że wody. Był prysznic, ale nigdy nie działał. talu „cerowany” po tych gwałtach... po tak potwornych przeżyciach, mam Nie było łóżka i materaca. Po kilku tygo- prawo do tego, żeby zaangażować się dniach dotarł do mnie ktoś z ambasady MO: Panie Arturze nie epatujmy okru- w walkę o prawa człowieka. Ludzie tam i jakoś przeforsował materac dla mnie. cieństwem... Chcę, żeby pan jakoś 22 często umierają jeszcze przed skaza- Było ciemno, zimno. to zamknął. Bo na szczęście stara- niem. Ta książka ma na celu przede nia naszych dyplomatów, pańskich MO: To była taka studnia. wszystkim edukację. Ja polecia- przyjaciół, ujawnienie tej sprawy łem do Emiratów kompletnie nieświa- AL. Tak. 11 m wysokiego muru. 2948 w mediach sprawiły, że prawdopo- dom tych zagrożeń, które mnie później kratek na suficie. Przeliczyłem, miałem dobnie sam ojciec pańskiego prześla- spotkały. Ta historia może dotyczyć czas. Na wysokości 8 m było okien- dowcy podjął decyzję, że musi pan każdego. Emiraty są pięknym miej- ko wielkości smartfona. opuścić więzienie. scem na wakacje, to jest też rynek, gdzie MO: A jak było z wodą? AL: 9 maja naczelnik więzienia otwo- można bardzo szybko zarobić olbrzy- rzył drzwi mojej izolatki i powiedział, mie pieniądze. Natomiast pamiętajmy AL: Woda od czasu do czasu bywa- że jestem wolny. Byłem 3 dni po pierw- o tym, że to jest inna religia, inna obycza- ła. Mówili, że mają problemy z instala- szej rozprawie apelacyjnej. Złapałem jowość, inna mentalność, inne wszystko. cją. Jak już była, to mając kilka 1,5 litro- go za mundur i pytałem: „Dlaczego pan I już. wych plastikowych butelek, próbowa- ze mnie kpi? Przecież jestem dożywot- łem sobie nalać wody z tej rury, żeby się nim więźniem”... i tak przez kilkanaście MO: Bardzo dziękuję, za tę obmyć od czasu do czasu. minut. „Dlaczego pan chce mnie znisz- rozmowę i mam nadzieję, że nie tylko pańska głowa, ale też pańskie MO: Był pan cały czas głodny? c z yć?”. W końcu on powiedział: „Słuchaj, jesteś wolny, bierz swoje rzeczy i idź serce wróci do normy. AL: Dostawałem na śniadanie i kolację do bloku deportacyjnego, bo tutaj już Też mam taką nadzieję. A nadzie- po kromce chleba, takiego arabskiego, AL: nie musisz siedzieć”. Zrozumiałem, że ja jak wiadomo jest bardzo ważnym i ewentualnie łyżkę dżemu. Na obiad faktycznie jestem wolny, ale cały czas elementem w życiu każdego z nas. • dawano porcję ryżu i odrobinę kurczaka. Pierwszy raz w życiu jadłem kości.

MO: Dodajmy do tego psychopatycz- nych strażników… Michał Olszański Dziennikarz telewizyjny i radiowy. Z wykształcenia pedagog po studiach w Instytucie Profilaktyki Spo- łecznej i na wydziale Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego. Były dyrektor Ośrodka Socjoterapii AL: Tak. Zaczynali od podglądania mnie, i Programu III Polskiego Radia. Obecnie nadal pracujący w Trójce, gdzie prowadzi audycje sportowe „Trzecia strona medalu” oraz piątkową „Godzinę prawdy”. Współpracuje równolegle z TVP2, gdzie jak się obmywałem, jak byłem nagi. jest gospodarzem „Magazynu Ekspresu Reporterów”. Przez ponad 10 lat prowadził poranny program „Pytanie na śniadanie”. Prywatnie mąż, ojciec i dziadek.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020

OKIEM SPECJALISTY PRAWO

Hejt – prawo do wyrażania swoich poglądów, § mowa nienawiści czy przestępstwo?

Do: [email protected] Dw/Udw: prawnik Od: Ewelina Temat: hejt - porada

Dzień dobry, Jestem nauczycielką języka francuskiego i od 3 lat stomiczką. Swoimi doświadczeniami ze zdrowieniem i wyłonieniem stomii dzielę się na swoim blogu i FB. Oprócz podziękowań i wsparcia dostaję niestety nieraz niewybredne wpisy od „anonimowych” internautów: że jestem obrzydliwa..., że to nie pomoc tylko ekshibicjonizm..., żebym zajęła się nauczaniem a nie radzeniem...! Czy to jest HEJT? Czy to podlega jakiejś regulacji prawnej?

Pozdrawiam i czekam, jeśli to możliwe, na informację o tym zagadnieniu. Ewelina

24 Tekst: Marcin Juwa CZĘŚĆ I z III

łowo hejt wywodzi się z języka angielskiego od czasow- hejtem jest obraźliwy lub agresywny komentarz zamieszczony nika hate, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza ‘niena- w Internecie3. W tym miejscu warto odnieść się również S widzić’. Najczęściej odnosi się ono do negatywnych do słownika Vasisdas.pl, który podaje takie definicje: komentarzy zamieszczanych w Internecie. W naukach socjo- hejt (hejting) (ang. to hate – nienawidzić) 1. «nienawiść; logicznych przyjmuje się, że jest to albo nowe zjawisko kultu- wrogość; niechęć» 2. «przesadne, cyniczne krytykanctwo; rowe stanowiące produkt uboczny społeczeństwa cyfrowego, 1 oczernianie; zniesławianie» 3. «oszczerstwo; pomówienie; albo ewolucja mechanizmów powszechnie już znanych – mowy zniesławienie» 4. «wyrachowana złośliwość; perfidna obłuda; nienawiści – jako jeden z jej przejawów albo jej skutek uboczny. przewrotna hipokryzja» Problem z pojęciem jest na tyle istotny, że trudno jest dokład- nie zdefiniować, czym on jest, choć znane jest jego podłoże, hejter (ang. to hate – nienawidzić) 1. «osoba zawistna, nie przebieg oraz skutki społeczne i psychologiczne. Hejt jest 2potrafiąc a docenić czyjegoś osiągnięcia, sukcesu, wytyka- narzędziem służącym do wyrządzenia krzywdy konkretnej jąca wszystkie możliwe wady i nieprawidłowości» 2. «krytykant; osobie. Jego motywy mogą być różne, a jako zjawisko w komu- osoba, która bezpodstawnie oczernia, zniesławia» 3. «prowo- nikacji nierozerwalnie wiąże się z Internetem, w tym przede kator; podżegacz; wichrzyciel; ktoś, kto jątrzy i podjudza» wszystkim z siecią 2.0., która umożliwia globalną komunikację hejterstwo (ang. to hate – nienawidzić) 1. «nienawiść; pomiędzy jego użytkownikami. 3wrogość; niechęć» 2. «przesadne krytykanctwo; oczernia- PRÓBA DEFINICJI ZJAWISKA nie; zniesławianie» W naukach socjologicznych przyjmuje się, że współcześnie hejtować (hejcić) (ang. to hate – nienawidzić) 1. «oczer- hejt oznacza taki komunikat językowy, w którym zawarta jest 4niać; mieszać z błotem; zniesławiać; poniżać» 2. «wytykać nienawiść skierowana ku temu, do czego komunikat się odnosi1, nierzadko wyimaginowane błędy i niedociągnięcia» 3. «perma- albo publiczny komunikat bądź opinię o jednolitym wrogim nentnie krytykować» wobec odbiorcy charakterze, mające na celu wyszydzenie, hejtowy (hejterski) (ang. to hate – nienawidzić) 1. «niena- obrażanie lub urażenie jego osoby, poglądów, przekonań lub wistny; wrogi; krzywdzący» 2. «złośliwy; wredny; perfidny» zainteresowań2. Słownik języka polskiego PWN wskazuje, że 5 3. «przesadnie krytykancki; oczerniający; oszczerczy» 4

1. A. Olczyk, Czym jest hejt? Kilka słów o werbalnej nienawiści, [w:] J. Dynkowska, N. Lemann, M. Wroblewski, A. Zatora (red.), Hejterstwo. Nowa praktyka kulturowa? Geneza, przypadki, diagnozy, Łódź 2017, s. 27. PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 2. S. Stasiewicz, Hejt – zło odwieczne czy kulturowy nowotwór?, [w:] J. Dynkowska, N. Lemann, M. Wroblewski, A. Zatora (red.), op. cit., s. 21. 3. Słownik języka polskiego PWN, Hejt, [w:] http://sjp.pwn.pl/slowniki/hejt.html 4. http://vasisdas.pl/h.html (dostęp: 28.07.2020). OKIEM SPECJALISTY PRAWO

Warto przy tym podkreślić, że zjawiskiem znacznie szerszym, oznaczonego podmiotu. Osoba używająca hejtu wzywa do niż sam hejt jest mowa nienawiści, z której ten akt językowy tego, aby nienawidzić, usprawiedliwia nienawiść, się wywodzi. M. Karwat zjawisko to definiuje jako wszelkie kody często wyposaża komunikat w zaplecze o quasi-intelektual- i wynikające z nich znaki, które są ekspresją, a zarazem instru- nym charakterze. Hejt może przybierać charakter werbalny mentem propagowania i narzucania otoczeniu postaw niena- (komunikat w postaci komentarza lub opinii) i pozawerbalny wiści oraz pokrewnych im emocji negatywnych – takich jak (język migowy, grafika, memy itp.). Istotnym elementem jest pogarda, odraza, wstręt, obsesyjna nieufność i podejrzliwość jednak, aby treść takiego komunikatu skierowana do indy- skłaniająca do „profilaktycznej” wrogości i mściwości – motywo- widualnego podmiotu była dla niego krzywdząca i wzbu- wanych krzywdami rzeczywistymi, wyolbrzymionymi oraz urojo- dzała u niego cierpienie oraz ból8. Jak wynika z definicji, hejt § nymi, a dotyczą określonych grup i kategorii społecznych5. wyraża nienawiść, wrogość oraz niechęć w stosunku do okre- S. Łodziński w ekspertyzie Kancelarii Sejmu określa mowę ślonej osoby, i przejawia się poprzez przesadne, cyniczne nienawiści jako ustne lub pisemne wypowiedzi, a także poni- krytykowanie, oczernianie, zniesławianie, oszczerstwo, pomó- żanie, wyszydzanie i oskarżanie grupy lub jednostki z powo- wienie, zniesławienie, a także wyrachowaną złośliwość, perfidną dów po części od niej niezależnych. Może to być przynależność obłudę oraz przewrotną w stosunku do adresata hipokryzję. rasowa, etniczna czy religijna, a także płeć, orientacja seksualna, Dla lepszego zrozumienia charakteru hejtu warto posłu- kalectwo, przynależność do grupy społecznej, terytorialnej, żyć się konkretnymi przykładami. I tak nazywanie Polaków do określonego zawodu lub mówienie określonym językiem6. w Niemczech złodziejami, a w Belgii i Holandii narodem Autor ekspertyzy wskazuje, że „mowa nienawiści” może alkoholików, poparte argumentami w postaci danych odnosić się zarówno do całych grup społecznych, jak również statystycznych dotyczących kradzieży samochodów czy do jednostek. wypadków drogowych z udziałem nietrzeźwych kierowców, Z historii znamy wiele przykładów mowy nienawiści, które nie będzie mową nienawiści (a już na pewno nie hejtem). Ale współcześnie moglibyśmy zdefiniować jako hejt. W przeszło- to samo w połączeniu z nawoływaniem do nienawiści, krytyko- ści była ona wielokrotnie stosowana wobec określonych jedno- waniem, oczernianiem bądź znieważaniem Polaków jako grupy s t e k b ą d ź c a ł y c h g r u p s p o ł e c z n y c h . P r z y w o ł a ć t u warto chociażby narodowej, będzie już przejawy mowy nienawiści wyczerpy- retorykę III Rzeszy Niemieckiej przeciwko ludności żydowskiej wać. A to samo działanie w stosunku do konkretnej osoby, lub nienawistne komunikaty wydawane przez prasę związaną ze jakim będzie Jan Nowak, będzie przejawem hejtu. Stronnictwem Narodowym i Obozem Wielkiej Polski z lat 30. XX A na przykład zamieszczenie negatywnego komenta- wieku, skierowane przeciwko ludności niemieckiej lub pocho- 25 rza pod nowym teledyskiem konkretnego wykonawcy, dzenia żydowskiego. Zarówno w pierwszym, jak i w drugim przy- a w jego treści zawarcie komunikatu oceniającego wyko- kładzie ludność żydowska była oskarżana o próby zawładnię- nawcę lub treści o charakterze nienawistnym (szyderczym, cia całym światem, stworzenia światowego rządu, działaniem oczerniającym, zniesławiającym itp.) wobec tego wykonawcy, na s zkodę pańs t wa narodowego i całego społeczeństwa. Konse- będzie wyczerpywać definicję „hejtu”. Sformułowanie k w e n c j ą t y c h p u b l i k a c j i b y ł r o z w ó j n a s t r o j ó w antysemickich w okre- typu „najgorszy teledysk ever, niech autor umrze w męczar- ślonych społecznościach, a wraz z nimi przestępstwa na szkodę niach, niech się lepiej nie pokazuje, bo przynosi ws t yd”, ludności wyznania mojżeszowego. Mowa nienawiści była jednym nie stanowi krytyki dzieła, ale odnosi się do jego autora/ z najważniejszych elementów propagandy totalitarnej, której wykonawcy. Nadawca wskazuje tutaj przede wszystkim celem była przede wszystkim mobilizacja i integracja społe- na konkretnego adresata swojego komunikatu i kieruje wobec czeństwa wokół centralnej idei, skierowanej najczęściej prze- niego określone słowa nacechowane nienawiścią oraz ciwko określonej grupie społecznej, określanej mianem „wroga” złośliwością w postaci m.in. życzenia śmierci w męczarniach. i obarczanej za obecne niepowodzenia. Mowa nienawi- Z kolei sformułowanie typu „jeden z najgorszych utworów, ści poza funkcją integrującą społeczeństwo w ramach psycho- wykonawca teledysku kaleczy język angielski, powinien podu- logicznego oddziaływania na emocje odbiorcy, miała również czyć się tego języka” nie będzie już hejtem czy destruktywną na celu stygmatyzację i piętnowanie określonych grup krytyką, gdyż nawet jeśli jest to komentarz negatywnie ocenia- społecznych. jący konkretną osobę (wykonawcę utworu), to autor komuni- Inaczej mowę nienawiści definiują M. Kućka i K. Pałka, katu wskazuje w niej na b łę d y, k tóre je g o zd anie m leż ą p o stronie którzy podkreślają, że odnosi się ona przede wszyst- wykonawcy i mają wpływ na stworzony przez niego utwór. kim do całych zbiorowości. Nawet jeśli pozornie atakuje Tu nadawca komunikatu wskazuje przede wszystkim na błąd, ona jednostkę, to w rzeczywistości podmiotem atakowanym jakim jest „kaleczenie języka angielskiego”, podkreślając przy jest cała grupa wyróżniona w oparciu o jej cechy społeczne czy tym potrzebę zastosowania korekty poprzez „poduczenie biologiczne7. się” tego języka. Przykład ten stanowi przejaw konstruktywnej krytyki cudzego dzieła i jego twórcy i nie można go zakwalifi- Sam hejt jest zjawiskiem odwrotnym. W swoich treściach kować do hejtu. stanowi przejaw nienawiści i nawoływania do niej, ale ukierunko- wany jest przede wszystkim na konkretny podmiot – określoną Zgodnie ze Słownikiem języka polskiego, czasownik krytyko- i skonkretyzowaną osobę. A. Olczyk podkreśla, że hejt jest skut- wać należy rozumieć «oceniać kogoś lub coś negatywnie, wyty- kiem mowy nienawiści i stanowi wypowiedź do indywidualnie kając błędy i braki». Warto przy tym zauważyć, że krytykowanie

5. M. Karwat, Mowa nienawiści jako przemoc. Dyskusja redakcyjna „Societas/Communitas”, „Societas/Communitas: język propagandy a kreacje rzeczywistości”, nr 2, Instytut Stosowanych Nauk Społecznych, UW, 2010, s. 16. 6. S. Łodziński, Problemy dyskryminacji osób należących do mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce (polityka państwa, regulacje prawne i nastawienia społeczne), Raport nr 219, Kancelaria Sejmu. Biuro studiów i Ekspertyz, Warszawa.2003, s. 5. PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 7. M. Kućka, K. Pałka, Ochrona przed mową nienawiści – powództwo cywilne czy akt oskarżenia, [w:] A. Bodnar, A. Gliszczyńska-Garbias, R. Wieruszewski, M. Wyrzykowski (red.), Mowa nienawiści a wolność słowa. Aspekty prawne i społeczne, Oficyna 2010, LEX nr 121580. 8. A. Olczyk, op. cit., s. 30–35. OKIEM SPECJALISTY PRAWO

ma na celu stosowanie negatywnej oceny przy jednoczesnym Hejt pomimo tego, iż zawiera taki sam mechanizm oddzia- wskazaniu na błędy i braki. Krytyka wpisuje się w podstawy ływania na odbiorcę jak mowa nienawiści, jest zjawiskiem, prawne swobody wypowiedzi, a została uregulowana w art. które występuje wyłącznie w rzeczywistości wirtualnej, 54 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwiet- a jako nowe zjawisko związane z komunikacją w mediach nia 1997 r., w której zagwarantowane zostało każdemu prawo do społecznościowych jest obiektem badań socjologów, psycho- wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszech- logów, medioznawców i przedstawicieli wielu innych dziedzin niania informacji. Z wolności wyrażania poglądów wynika zatem naukowych, których celem badawczym jest określenie etio- prawo do krytyki. Jak wskazuje K. Synak, (łac. criticus, krytyka logii tego zjawiska, mechanizmu oddziaływania na jednostkę pol. osądzający) to przede wszystkim analiza i ocena dobrych i skutków tego oddziaływania. • oraz złych stron z punktu widzenia określonych wartości (np. praktycznych, etycznych, poznawczych, naukowych, estetycz- nych, poprawnych)9. Autorka wyróżnia przy tym konstruk- Bibliografia: Akty normatywne i orzecznictwo: tywną krytykę, jako taki jej rodzaj, który charakteryzuje się 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 tym, że osoba krytykująca jednocześnie przedstawia lub poz. 483 z późn. zm.). 2. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 2020, poz. 875). sugeruje sposób lub sposoby rozwiązania problemu podda- 3. Ustaw a z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 2020 poz. 288, 462, 875, 956, 1017, 1086). nego krytyce. Jest to informacja zwrotna niezbędna do tego, 4. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. 2020 poz. 568, 875, 1086). by podążać dobrą ścieżką i wprowadzać odpowiednie korekty. 5. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 2020 poz. 30, 413, 568, 1086). Wymaga ona wysiłku, a do tego jest przejawem szczerości i trak- 6. Ustawa z dnia 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Dz.U. towania drugiej osoby i jej pracy z odpowiednim szacunkiem. 2020 poz. 344). 7. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 kwietnia 2018 r., sygn. akt IV KK Innym jej rodzajem jest destruktywna krytyka, która zazwy- 296/17, OSP 2019/2/15. czaj wyrażana jest w formie ogólnych, subiektywnych uwag 8. Wyrok Sądu Najwyższego z 30 września 2016 r., sygn. I CSK 598/15. 9. Uchwała składu 7 sędziów SN z 20.09.1973 r., VI KZP 26/73, OSNKW 1973/11, koncentrujących się na cechach osobistych; przyjmuje formę poz. 132. 10 nieobiektywnych komentarzy . Literatura przedmiotu: 1. M. Bojarski, W. Radecki (red.), Kodeks wykroczeń. Komentarz, Legalis 2018. Analizując powyższe, należy wskazać na podobień- 2. M. Czajka, Dowody (w sprawie) [w:] Prawo nie tylko dla prawników. Encyklopedia, Bielsko-Biała 2002. stwo hejtu i destruktywnej krytyki, a ich elementem wspól- 3. P. Daniluk (red.), Kodeks wykroczeń. Komentarz, Legalis 2018. nym jest przede wszystkim koncentrowanie się na cechach 4. A. Gawenda, Hejt jako przejaw patologicznych zachowań i konsekwen- cja rozwoju technologicznego, „Bezpieczeństwo, Obronność, Socjologia” 2018, 26 osobistych i nieobiektywnych komentarzach. Hejt jest nr 9/10. tego typu krytyką, która w połączeniu z negatywną oceną 5. K. Gawrol, Hejt w internecie – analiza zjawiska, „Edukacja –Technika –Informa- tyka” nr 4/18/2016. adresata może wyczerpywać znamiona przemocy psychicz- 6. J. Helios, W. Jedlecka, Współczesne oblicza przemocy. Zagadnienia wybrane, nej oznaczającej powtarzające się „poniżanie i ośmieszanie, Wrocław 2017. 7. M. Karwat, Mowa nienawiści jako przemoc. Dyskusja redakcyjna „Societas/ manipulowanie dla własnych celów, wciąganie w konflikty, Communitas”, „Societas/Communitas: język propagandy a kreacje rzeczywisto- brak właściwego wsparcia, np. wyśmiewanie poglądów, ści” 2010 nr 2, Instytut Stosowanych Nauk Społecznych, UW. 8. M. Kućka, K. Pałka, Ochrona przed mową nienawiści – powództwo cywilne czy akt religii, pochodzenia, narzucanie własnych poglądów, karanie oskarżenia, [w:] A. Bodnar, A. Gliszczyńska-Garbias, R. Wieruszewski, M. Wyrzy- kowski (red.), Mowa nienawiści a wolność słowa. Aspekty prawne i społeczne, przez odmowę zainteresowania, uczuć czy szacunku, stałą Oficyna 2010, LEX nr 121580. krytykę, wmawianie choroby psychicznej, izolację społeczną, 9. U. Kalina–Prasznic (red. nauk.), Leksykon prawniczy, Wrocław 1996. 10. S. Łodziński, Problemy dyskryminacji osób należących do mniejszości naro- czyli kontrolowanie i zakazywanie bądź ograniczanie kontak- dowych i etnicznych w Polsce (polityka państwa, regulacje prawne i nastawie- tów z innymi ludźmi, domaganie się posłuszeństwa, ogra- nia społeczne), Raport nr 219, Kancelaria Sejmu. Biuro studiów i Ekspertyz, Warszawa 2003. niczanie snu i pożywienia, stosowanie gróźb, degradację 11. Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1968. werbalną (wyzywanie, poniżanie, upokarzanie, zawstydza- 12. A. Olczyk, Czym jest hejt? Kilka słów o werbalnej nienawiści, [w:] J. Dynkowska, N. Lemann, M. Wroblewski, A. Zatora (red.), Hejterstwo. Nowa praktyka kultu- nie)” . Warto przy tym wskazać, że przemoc psychiczna jest rowa? Geneza, przypadki, diagnozy, Łódź 2017. trudna do zmierzenia, gdyż czasem pozornie mało istotne 13. S. Stasiewicz, Hejt – zło odwieczne czy kulturowy nowotwór?, [w:] J. Dynkowska, N. Lemann, M. Wroblewski, A. Zatora (red.), Hejterstwo. Nowa praktyka kultu- dla zewnętrznego obserwatora zdarzenie lub zachowanie „nie rowa? Geneza, przypadki, diagnozy, Łódź 2017. nosi znamion nękania czy krzywdzenia, ale dla ofiary, w zależ- 14. K. Synak, Krytyka w procesie dydaktycznym, „Oeconomica“ 2009, nr 273 (56). 15. A. Wysokińska, Hejtowanie hejterów, czyli jak radzimy sobie z mową nienawi- ności od jej pozycji w rodzinie, w grupie, częstotliwości, z jaką ści w internecie, [w:] J. Dynkowska, N. Lemann, M. Wroblewski, A. Zatora (red.), ma miejsce, może stać się okrutnym ciosem dla psychiki, pozo- Hejterstwo. Nowa praktyka kulturowa? Geneza, przypadki, diagnozy, Łódź 2017. Źródła internetowe: stawiając w niej trwały ślad pozbawiający daną osobę godno- 1. M. Jaromin, Jak social media wpływają na naszą psychikę?, [w:] https://socialpress. ści i poczucia własnej wartości” . Reasumując, można zatem pl/2014/04/jak-social-media-wplywaja-na-nasza-psychike/ (dostęp: 15.07.2020). 2. Słownik języka polskiego PWN, hejt, [w:] http://sjp.pwn.pl/slowniki/hejt.html zauważyć, że niektóre zachowania sprawcy przemocy psychicz- 3. https://sjp.pwn.pl/slowniki/awatar.html (dostęp: 28.07.2020). nej stosowane są również przez osoby hejtujące, a są to np. 4. Media społecznościowe. Jak zmieniają nasz język?, https://www.polskieradio. pl/10/5367/Artykul/1867425,Media-spolecznosciowe-Jak-zmieniaja-nasz-jezyk poniżanie i ośmieszanie, wciąganie w konflikty, wyśmiewanie (dostęp: 28.07.2020). poglądów, religii, pochodzenia, stała krytyka, stosowanie 5. http://vasisdas.pl/h.html (dostęp: 28.07.2020). 6. Hejt a zaburzenia psychiczne, http://psycholog-pisze.pl/hejt-a-zaburzenia-psy- gróźb bądź degradacja werbalna (wyzywanie, poniżanie, chiczne/ (dostęp: 30.07.2020). upokarzanie, zawstydzanie).

9. K. Synak, Krytyka w procesie dydaktycznym, „Oeconomica“ 2009, nr 273 (56), s. 179. dr n. prawa Marcin Juwa 10. Ibid., s. 180. Właściciel pierwszej w Polsce kancelarii śledczej łączącej usługi zawodowych śledczych i adwokatów. Prawnik, kryminalistyk oraz pedagog. Doktorant Uniwersytetu SWPS w Warszawie na wydziale prawa. Autor wielu publikacji z zakresu więziennictwa, wykładowca akademicki oraz prelegent. Pomysłodawca projektu kształcenia skazanych na poziomie studiów w polskich zakładach karnych. PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 OKIEM SPECJALISTY PRAWO Rozwód zamó[email protected] czy separacja Tekst: Joanna Hetman-Krajewska

Fragment z książki: Rozwód czy separacja. Poradnik praktyczny to jedy- By sąd orzekł rozwód bądź separację, musi zaistnieć rozkład ny na rynku tak obszerny praktyczny poradnik dotyczący pożycia, który polega na ustaniu każdej z trzech więzi spaja- spraw o rozwód i separację. Napisany w przystępny sposób, jących małżeństwo. Jest to sytuacja, gdy małżonkowie utraci- przejrzyście skonstruowany – i dzięki temu zrozumiały li porozumienie duchowe, przestali darzyć się uczuciem, nie dla osób niebędących prawnikami. Tekst poradnika uzupeł- prowadzą wspólnego gospodarstwa domowego, wreszcie niają wywiady ze specjalistami: sędzią rodzinnym, media- ustało między nimi pożycie fizyczne. Rozkład pożycia między torami, psychologiem dziecięcym, psychoterapeutą par, małżonkami to proces, czyli zjawisko dynamiczne, które detektywem, seksuologiem. może ulegać zmianom, np. pogłębieniu. Może zdarzyć się, że zachowanie jednego z małżonków wzmaga rozkład poży- Jako adwokat z wieloletnim doświadczeniem, wycho- cia pomiędzy nimi, np. reakcja na zdradę, której dopuścił się dzę z założenia, że kryzys małżeński, również ten zakoń- drugi małżonek. czony rozwodem, może być szansą na rozwój – wszak Może się zdarzyć, że dojdzie do trwałego i zupełnego rozkła- słowa „rozwód” i „rozwój” dzieli zaledwie jedna litera. Jedno- du pożycia, mimo że jeden z małżonków stoi na stanowisku, cześnie uważam, że rozwód to często ucieczka przed proble- że powrót do wspólnego pożycia jest możliwy. Należy w takim mem – wtedy doradzam „konstrukcję” zamiast „destrukcji”. przypadku brać pod uwagę stanowisko drugiego małżonka. Rozwód czy separacja to nie tylko znakomity poradnik Czy to prawda, że... dla osób mających problemy małżeńskie, ale również cenne ...sąd nie stwierdzi rozkładu pożycia w postaci usta- 27 źródło informacji dla mediatorów, psychologów, psychote- nia więzi gospodarczej między małżonkami, jeśli małżon- rapeutów, psychoedukatorów pomagających małżeństwom kowie złożyli wspólne rozliczenie podatkowe za okres, w kryzysach. w którym już nie mieszkali razem? „Nie ulega wątpliwości, że podjęta problematyka, stale aktu- NIE. Wspólne rozliczenie podatkowe małżonków za okres, alna, jest ważna z punktu widzenia dobra dziecka i rodziny. w którym trwała pomiędzy nimi separacja faktyczna czy Książka zawiera wiele praktycznych porad i może stanowić nawet trwała już sprawa o rozwód bądź separację, nie wska- przydatną pomoc dla skonfliktowanych małżeństw”. zuje jeszcze, że nadal istnieje między nimi więź gospodarcza, a tym samym nie nastąpił trwały rozkład pożycia. Jednak dr hab. Helena Ciepła, sędzia Sądu Najwyższego w stanie spoczynku jeśli inne okoliczności będą wskazywały, że między małżon- „Szczególnie polecam publikację profesjonalistom, jak kami nadal istnieje więź – nie tylko gospodarcza, ale również i osobom, których życie zmusiło do zmierzenia się z nową duchowa bądź fizyczna (np. małżonkowie robią razem zaku- rozwodowo-separacyjną rzeczywistością. Zanim zdecydują py, wychodzą wspólnie do znajomych, dochodzi do poży- się Państwo na proces, zapoznajcie się z lekturą tego porad- cia fizycznego), wówczas wspólne rozliczenie podatkowe nika, który Wam uzmysłowi co to oznacza. Nie ma bowiem nic może być uznane za przejaw tego, iż nie doszło do rozkła- prostszego niż powiedzieć „to spotkajmy się w sądzie”, nie du pożycia. ma nic trudniejszego, niż to zrobić. Dzięki publikacji Joanny Czy to prawda, że... Hetman-Krajewskiej łatwiej można zrozumieć całą złożoność ...sąd stwierdzi rozkład pożycia tylko wtedy, gdy procesu sądowego z jego wielowątkowością i wielopłaszczy- co najmniej przez trzy miesiące przed wniesieniem znowością (udział psychologów, pedagogów, psychiatrów, pozwu nie było między małżonkami pożycia fizycznego? detektywów, prokuratorów, ośrodków pomocy społecznej, NIE. Prawo rodzinne nie wyznacza żadnej tego typu granicy niebieskiej linii, ect.). Gorąco polecam”. czasowej, czyli okresu, który musi upłynąć od ustania między Magdalena Marquez-Vazquez, mediator, Fundacja Mediacja i Prawo małżonkami pożycia fizycznego. Istotny jednak dla ustalenia, że nastąpił rozkład pożycia, jest zanik więzi fizycznej – uznaje się, że nawet sporadyczne stosunki seksualne między małżonkami świadczą o tym, że rozkład ich pożycia nie jest jeszcze zupełny. • Joanna Hetman-Krajewska Adwokat i radca prawny w Kancelarii Prawniczej PATRIMONIUM. Ma 17-letnie doświadczenie zawodowe, chociaż pierwszy raz w sądzie była w wieku 5 lat – z mamą, która przez ponad 40 lat pracowała jako sędzia rodzinny. Specjalizuje się w prawie rodzinnym i prawie autorskim. Obsługuje klientów w sprawach rozwodowych bądź okołorozwodowych. Ukończyła Studium Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie prowadzone przez Stowarzyszenie Niebieska Linia. Prowadziła wiele spotkań z kobietami na tematy prawne związane z funkcjonowaniem rodziny, m.in. w Centrum Praw Kobiet. PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 OKIEM SPECJALISTY

Komu leczenie, temu czas

Tekst: Adam Dziki Tekst: Michał Fiedorowicz 28

Czy od tego, w jakiej porze dnia odbędzie się nasza operacja lub otrzymamy dawkę leku, może zależeć powodzenie leczenia? Najnowsze badania sugerują, że nasz zegar biologiczny ma wpływ na to, jak nasz organizm poddaje się leczeniu bądź dochodzi do siebie po przebytym zabiegu.

egar biologiczny, zwany też Michael Rosbash oraz Michael W. Young POPOŁUDNIE rytmem okołodobowym to, wyizolowała gen kontrolujący normalny Z KARDIOCHIRURGIEM jak wyjaśnia dr Michael Breus, dzienny rytm biologiczny. Naukowcy Z Operacje na otwartym sercu, takie jak chronobiolog i psycholog, autor p o k a z a l i, że g e n t e n ko d u j e b i a ł ko groma- wymiana zastawek czy wszczepienie książki Potęga KIEDY: „główny zegar dzące się w komórce w ciągu nocy, bajpasów, są dużym obciążeniem organizmu, który kontroluje tuziny a ulegające degradacji w ciągu dnia. dla serca, które należy na czas opera- innych zegarów w twoim ciele. Wszystkie organizmy wielokomórkowe, cji zatrzymać. Czy jednak termin W ciągu dnia twoja temperatura, w tym ludzie, wykorzystują podobny operacji może mieć wpływ na jej powo- ciśnienie, poziom hormonów, czujność, mechanizm kontroli rytmu okołodobo- dzenie? Aby to sprawdzić, naukowcy poziom energii, trawienie, głód, meta- wego. Także poszczególne narządy z Instytutu Pasteura w Lille przeanalizo- bolizm, kreatywność, towarzyskość naszego organizmu funkcjonują, w zależ- wali stan zdrowia 596 pacjentów, którzy i sprawność fizyczna, zdolność rege- ności od pory dnia, z różną intensywno- w ciągu sześciu lat przebyli zabieg neracji, pamięć, sen ulegają wahaniom ś c i ą , c o m o ż e m i e ć w p ł y w na to, jak znoszą na otwartym sercu w tym szpitalu. pod wpływem twoich wewnętrznych zabiegi operacyjne czy regenerują się Naukowcy prześledzili stan pacjen- zegarów” – tłumaczy Breus. W 2012 po zabiegu. Chronoterapia, zwana też tów na przestrzeni 500 dni po przebytym roku za wyjaśnienie mechanizmu działa- chronomedycyną, czyli leczenie oparte zabiegu. Wyniki badań opublikowane nia rytmu okołodobowego na poziomie na dostosowaniu procesu lecze- w prestiżowym piśmie „Lancet” poka- molekularnym przyznano Nagrodę nia do naszego rytmu dobowego, jest zały, że poważne powikłania po zabiegu, Nobla z dziedziny medycyny i fizjologii. wykorzystywana coraz częściej m.in. jak zawał czy niewydolność serca, Nagrodzona Noblem trójka amery- w chirurgii, onkologii lub kardiologii. prawie dwa razy częściej przydarzały kańskich naukowców: Jeffrey C. Hall,

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 OKIEM SPECJALISTY

się chorym operowanym rano, a nie po południu; w tej pierwszej grupie było to 18,1 proc. w drugiej 9,4 proc. „Nasz system sercowo-naczyniowy ma największą wydajność po południu, wielu sportowców osiąga swoje najlepsze wyniki właśnie w tym czasie” – tłumaczy dr John O’Neil z Laboratorium Biologii Molekularnej w Cambridge. I odwrotnie – ryzyko wystąpie- nia zawału serca jest największe tów po zabiegu operacyjnym m.in. kolan o poranku. Czy oznacza to, że wszystkie c z y bioder. Autor z y badania opublikowa- operacje kardiochirurgiczne powinny nego w 2020 roku w „Scientific Reports” w Ohio. Statyny to inhibitory reduktazy odbywać się po południu? „Niemożliwe – Faleh Tamimi Marino, Belinda Nico- 3-hydroksy-3-metyloglutarylokoenzymu jest, by szpitale przeprowadzały wszystkie lau i Laura Stone z kanadyjskiego McGill A (HMG CoA), poziom tego operacje popołudniami” – wyjaśnia prof. University – wskazują, że leki przeciwza- enzymu najwyższy jest w godzinach Bart Staels z Instytutu Pasteura, jeden palne są najskuteczniejsze w promowa- wieczornych, więc wtedy skuteczność z autorów badań. Zauważa jednak, że niu gojenia i regeneracji pooperacyjnej, statyn jest największa. najnowsze wyniki badań mogą sprawić, gdy są przyjmowane rano lub do połu- że lekarze będą selekcjonować pacjen-

Badania przeprowadzone na zwierzętach wykazały, że blisko połowa z 250 najpopularniejszych leków na świecie, wg Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), może działać inaczej, 29 gdy przyjmuje się je rano lub wieczorem.

tów, u których ryzyko zgonu podczas W badaniu zespołu z hiszpań- dnia. Naukowcy porównali gojenie się zabiegu jest najwyższe i operować ich skiego University of Vigo, naukowcy kości u dwóch grup myszy ze złamaną np. po południu, kiedy szanse na niebez- wykorzystując m.in. opaski monitorujące kością piszczelową. Jednej grupie pieczne komplikacje są niższe. ciśnienie krwi pacjentów w ciągu doby, podawano stałe dawki leków przeciw- doszli do wniosku, że leki na nadciśnienie zapalnych przez okres 24 godzin, WEŹ PIGUŁKĘ, WEŹ PIGUŁKĘ działają najefektywniej, jeśli podawane drugiej leki przeciwzapalne Podobnie jak w przypadku operacji także są na noc. Wykazali, że w grupie pacjen- podawano tylko rano, a na noc skuteczność wielu leków jest większa, tów, w której zaczęto tak dawkować leki, zwierzęta otrzymywały tylko środki jeśli przyjmuje się je o określonej liczba poważnych incydentów serco- przeciwbólowe. Badanie wykazało, porze w ciągu doby. Badania przepro- wych (w tym ataków serca) spadła o 67 że druga grupa zwierząt szybciej wadzone na zwierzętach wykazały, że proc. w stosunku do grupy, która przyj- doszła do siebie. Leki przeciwzapalne blisko połowa z 250 najpopularniejszych mowała leki rano. przyjmowane po południu lub w nocy, leków na świecie, wg Światowej Organiza- podczas faz odpoczynku w rytmie Skąd te różnice? Jak wynika z badań cji Zdrowia (WHO), może działać inaczej, okołodobowym, mogą poważnie m.in. naukowców z University of Pennsy- gdy przyjmuje się je rano lub wieczo- powstrzymać gojenie i naprawę lvania geny regulujące funkcjonowanie rem. „Terapia małymi dawkami aspiryny kości po operacji. To dlatego, że są poszczególnych narządów są najbardziej najskuteczniej obniża ciśnienie, gdy to okresy, w których komórki zwane aktywne o różnych porach doby. Przyj- lek zażywa się wieczorem, tymczasem osteoblastami odbudowują kość” – mowanie leków o niewłaściwej porze, gdy co najmniej 50 proc. pacjentów przyj- tłumaczy Faleh Tamimi. muje aspirynę rano. Jedna szósta pacjen- geny są najmniej ak t y wne, może sprawić, Podobnie jest w przypadku gojenia się tów zażywa statyny, leki obniżające że terapia nie przyniesie spodziewanych ran. Badacze z brytyjskiego Laborato- poziom cholesterolu r a n o” – w y l i c z a John rezultatów. A nawet nam zaszkodzić. Tak rium Biologii Molekularnej MRC porów- Hogenesch, chronobiolog z Cincin- jest np. w przypadku leków przeciwza- nali proces gojenia się poparzeń u 118 nati Children’s Hospital Medical Center palnych przyjmowanych przez pacjen-

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 OKIEM SPECJALISTY

Perspektywa wdrożenia chronomedycyny do leczenia onkologicznego jest kusząca. Zwiększenie efektywności stosowanych leków nie tylko przedłużyłoby życie pacjentów, ale też docelowo mogłoby redukować skutki uboczne.

pacjentów; u jednej z grup poparze- zolomidu – w szczycie dziennej ekspre- JAK ZDYSCYPLINOWAĆ nia powstały w dzień, a u drugiej w nocy. sji genu BMAL. Niestety, wyniki badań PACJENTÓW? Te „dzienne” (w których już pierwszej na ludziach, które zespół Rubena opubli- Chronomedycyna wiąże się z wie- nocy mógł rozpocząć się proces gojenia) kował w maju 2020 roku w „Journal loma trudnościami – jedną z nich goiły się średnio 17 dni, zaś „nocne” aż of Clinical Oncology” nie są już tak jest fakt, że ludzie różnią się, 28. Widać w powiedzeniu „sen to najlep- obiecujące. W badaniu wzięli udział jeśli chodzi o rytm okołodobowy. szy lekarz” jest ziarno prawdy. pacjenci z zaawansowanym glejakiem Np. w fazie dojrzewania ulega on zabu- (III lub IV stopnia). Pacjenci prze- rzeniu – u nastolatków później nastę- CHEMIA Z RANA? szli miesięczną terapię temozolomidem; puje wydzielanie melatoniny, przez Perspektywa wdrożenia chrono- piętnastu pacjentom podawano chemio- co są oni bardziej aktywni wieczorem, medycyny do leczenia onkologicz- terapeutyk w godzinach porannych a rano mają problemy z funkcjonowa- nego jest kusząca. Zwiększenie (przed 10), a trzynastu wieczornych niem. Aby chronoterapia przyczyniała efektywności stosowanych leków nie (po 8 wieczorem). Ich rytm około- się do efektywniejszego leczenia, tylko przedłużyłoby życie pacjentów, dobowy był śledzony z pomocą wymaga ustalenia, jaki jest rytm około- ale też docelowo mogłoby redukować aplikacji Actiwatch. Badacze nie zauwa- dobowy każdego pacjenta. Tu z pomocą skutki uboczne, jakie niesie za sobą żyli znaczących różnic, jeśli chodzi o jakość przychodzą nowoczesne rozwiązania, leczenie nowotworów – pacjenci mogliby życia pacjentów, zauważono nato- takie jak monitorujące opaski, aplikacje przyjmować np. mniejsze dawki leków. miast, że pacjenci w grupie porannej na smartfony, a także badania ekspre- mieli mniejszą liczbę limfocytów we Grupa Francisa Léviego z Warwick sji genów. Problemem jest jednak jeszcze krwi. Badacze postulują prowadzenie University chciała sprawdzić, czy kwestia zdyscyplinowania pacjentów, badań na szerszej grupie pacjentów. 30 podawanie chemioterapii o określonej a więc przekonania ich, że korzystne Podobne badania prowadzone są m.in. porze dnia może poprawić efektywność dla ich zdrowia jest przyjmowanie na pacjentach z rakiem piersi lub płuc. jego działania. 186 badanych podzie- leków o określonej godzinie. • lonych losowo na dwie grupy otrzy-

mywało standardowe leczenie Bibliografia: chemio terapeutyczne albo leczenie, R.C. Hermida, D.E. Ayala, J.R. Fernández, A. Mojón & M.H. Smolensky, Hypertension: New perspective on its defi- nition and clinical management by bedtime therapy substantially reduces cardiovascular disease risk, „European w którym dawka leku zsynchro- Journal of Clinical Investigation” 2019 116(44): s. 21957–21959, https://doi.org/10.1111/eci.12909 (2018), (dostęp nizowana była z rytmem około- 8.09.2020).

dobowym pacjentów. W grupie H. Al-Waeli, B. Nicolau, L. Stone, L. Abu Nada, Q. Gao, MN. Abdallah, E. Abdulkader, M. Suzuki, A. Mansour, A. Al Subaie, F. Tamimi, Chronotherapy of Non-Steroidal Anti-Inflammatory Drugs May Enhance Postoperative pierwszej terapia dała pozytywny efekt Recovery, „Scientific Reports” 2020; 10 (1). u 29 proc. pacjentów, w grupie drugiej M.D. Ruben, D.F. Smith, G.A. FitzGerald, J.B. Hogenesch, Dosing time matters, „Science” 2019, 365, s. 547–549. liczba ta wzrosła do prawie 50 proc. F. Lévi, U. Schibler, Circadian rhythms: Mechanisms and therapeutic implications, „Annual Review of Pharmacol- „Kiedy podajemy leki, zawsze stosu- ogy and Toxicology” 2007, 47, s. 593–628. jemy odpowiednią dla pacjenta dawkę. R. Zhang, N.F. Lahens, H.I. Ballance, M.E. Hughes, J.B. Hogenesch, A circadian gene expression atlas in mammals: Tymczasem okazuje się, że równie Implications for biology and medicine, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA” 2014 (111), s. 16219–16224. ważna może być pora podania leku” – mówi autor badania Francis Lévi. F. Lévi, R. Zidani. & J.-L.. Misset, „Lancet” 1997 (350), s. 681–686. A. Himachandana, J. Li Campian, G. Talcott, M. Meyer, E. Slat, J. Rubin, Effect of temozolomide chronotherapy Joshua Rubin, neuroonkolog z Washing- in patients with high-grade glioma, „Journal of Clinical Oncology”, https://ascopubs.org/doi/abs/10.1200/ ton University School of Medicine w St. JCO.2020.38.15_suppl.e14525?af=R& (dostęp 8.09.2020) Louis postanowił sprawdzić, jak mechanizm ten zadziała w leczeniu glejaka, trudno poddającego się terapii nowo- dr n. med. Michał Fiedorowicz tworu mózgu. Początkowo prowadził Biolog i dziennikarz naukowy. Pracuje w Instytucie Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej PAN w Warsza- wie, gdzie zajmuje się badaniami przedklinicznymi z wykorzystaniem technik rezonansu magnetycznego. testy na hodowlach komórkowych. Współpracuje z miesięcznikiem „Focus” i tygodnikiem „Polityka”. Pozazawodowe pasje to jazda konna Okazało się, że komórki tego nowo- i fotografia. tworu są najbardziej wrażliwe na działa- nie standardowego chemioterapeutyku, stosowanego w leczeniu glejaka – temo- prof. dr hab. Adam Dziki Kierownik I Katedry Chirurgii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi oraz Kierownik Kliniki Chirurgii Ogólnej i Kolorektalnej tamtejszego UM. Ordynator Oddziału Chirurgii Szpitala w Brzezinach. Pomysłodawca i założyciel Centrum Leczenia Chorób Jelita Grubego. Doskonały chirurg i proktolog doceniany na mię- dzynarodowym forum naukowym. Często wykłada za granicą. Prywatnie i zawodowo związany z Łodzią. Jest jednym ze stu honorowych członków prestiżowego Amerykańskiego Towarzystwa Chirurgicznego, PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 a także członkiem Królewskiego Brytyjskiego Towarzystwa Chirurgicznego. Pearls™ – super poOKIEM SPECJALISTYchłaniacz saszetki żelujące i kontrolujące zapach Czy możesz wyobrazić sobie brak przykrego zapachu z woreczka? Także podczas opróżniania go. Czy możesz wyobrazić sobie płaski i dyskretny

Czy możesz wyobrazić sobie nieprzerywany sen, bez konieczności opróżniania woreczka i wypuszczania gazów?

KOMFORT I BEZPIECZEŃSTWO Super pochłaniacz Pearls™ zapewnia wszystkie korzyści zwykłych saszetek żelujących jak: • większy komfort • minimalizacja ryzyka podciekania • bardziej płaski i dyskretny woreczek • rzadsze opróżnianie • neutralizacja zapachów z woreczka • redukcja odgłosów z woreczka oraz dodatkowe korzyści dzięki nowej technologii ActiveOne™ zapewniającej kontrolę nad zapachami i zapobiegającej balonowaniu. W trakcie badań laboratoryjnych oraz testów konsumenckich udowodniono, że 31 Pearls™ znacząco zmniejsza lub całkowicie eliminuje niepożądane zapachy - podnosząc poczucie komfortu oraz świeżości, zwłaszcza w trakcie opróżniania oraz wymiany woreczka.

Opatentowana technologia kontroli zapachu jak również zapobiegająca balono waniu woreczka ActiveOne zawarta jest w każdej maleńkiej saszetce. Wrzucenie jednej saszetki do woreczka zapewni poczucie komfortu i dyskrecji noszonego woreczka. To bardzo istotne z uwagi na fakt, iż balonowanie woreczka spowodowane nadmierną ilością zbierających się gazów podnosi ryzyko podciekania treści jelitowej pod płytkę. 8 na 10 ileostomików używających PEARLS twierdzi, że zapach z woreczka został zmniejszony lub wyeliminowany.

• Zmniejszone balonowanie SZYBKIE, CZYSTE I ŁATWE DO UŻYCIA 1. Umieść całą saszetkę w woreczku – treść jelitowa zagęści • Większy komfort noszonego woreczka się. Nie rozrywaj saszetki przed włożeniem do woreczka. • Zminimalizowane ryzyko podciekania 2. Opróżnij woreczek jak zwykle. Dodatkowe saszetki możesz wkładać przez otwór do • Bardziej płaski i dyskretny woreczek odpuszczania. Wyłącznie do użytku zewnętrznego. Treść • Rzadsze opróżnianie jelitowa może być ciemniejsza po użyciu saszetek lub zawierać czarne kropki. To oznaka działania systemu ActiveOne™. • Zmiejszone odgłosy z woreczka Przed użyciem zapoznaj się z instrukcją obsługi umieszczoną na • Wspomaga dobry sen bez obaw o awarię opakowaniu.

Zamów bezpłatną próbkę 885 130 111

[email protected] PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020

Reklama A4.indd 1 2016-05-31 14:35:49 OKIEM SPECJALISTY NASZ DIABEŁEK

Tekst: Dorota Marta Pędzieszczak

zieci często reagują – Wiecie, jak to jest, gdy kogoś boli? impulsywnie. – Tak – mówi chłopiec w imieniu swoich rąk. D I zdarza się, że – Jak? jedno drugie uderzy… Jak – Bardzo boli. budzić w nich poczucie – Stasiu, powiedz swoim rączkom, by nie biły dzieci. odpowiedzialności za swoje Staś patrzy na swoje rączki, potrząsa nimi, mówi: czyny? Jak wesprzeć je – Nie bijcie dzieci! w rozwoju emocjonalnym – Bo? i społecznym? – Bo je to boli! Przypomina mi się – Powiedz rączkom, co mogą dobrego robić, bo może taka scenka z przedszkola: one nie wiedzą. Bawią się ze sobą dwaj – Budować wieżę – mówi chłopiec. najlepsi przyjaciele: – Budować domy – odezwało się nagle inne dziecko z kąta, Jaś i Staś. Nagle – Jaś wybu- gdzie było zajęte budowaniem domu. cha płaczem. Podchodzę i pytam, co się Rozejrzałam się po sali. Okazało się, że wiele dzieci przysłuchi- stało. Okazuje się, że Staś uderzył Jasia, bo ten nie TAK poło- wało się mojej rozmowie ze Stasiem. Teraz zaczęły się do niej żył klocek i zbudowana przez nich wieża się zawaliła. spontanicznie włączać, podrzucając pomysły, co mogą robić – Aaa! – wyje Jaś. – Uderzył mnie klockiem! rączki: 32 – No, bo on położył ten klocek i przez niego wieża runęła! – – Mogą rysować – mówi Ania, pochylona nad swoim krzyczy Staś. rysunkiem. Słucham Jasia, tulę, ocieram mu łzy, głaszczę po obolałej – I jeść – woła Grześ, pakując sobie do ust kawałek jabłka. głowie. Słucham też Stasia… – I ubierać lalki. Zastanawiam się, jak sprawić, by poczuł się za siebie – za to, – Głaskać i przytulać. co zrobił teraz, jak i za swoje rękoczyny w ogóle – odpowie- – Klaskać. dzialny. Staś był dzieckiem nadpobudliwym. – Przepraszać. Myślę, że najlepiej będzie, jak porozmawiamy sobie ze – Przepraszać, aha – podchwyciłam radośnie. – Stasiu, Stasia rączkami, które przecież powinny się go słuchać! Biorę co teraz ty i twoje rączki możecie zrobić? ręce chłopca w swoje, przyglądam się im uważnie, czuję, – Przeprosić Jasia – mówi Staś i wyciąga do Jasia rękę. Jaś jak są napięte. Staś nie wie, czego się po mnie spodziewać, się śmieje. Przytulają się do siebie, gotowi do dalszej zabawy. co zamierzam zrobić z jego rękami. Mówię do rączek: Stoję nad Stasiem i Jasiem, patrzę, jak znów budują wieżę – Rączki Stasia… jakie jesteście piękne i mięciutkie… takie i zastanawiam się, co będzie, jak z kolei ta wieża się przewróci? rączki do głaskania i do przytulania. Czuję, że jesteście po to, Pytam więc: by robić różne dobre i fajne rzeczy. Na pewno nie po to, by – No to, jak było z tamtą wieżą? bić. Słuchajcie się Stasia, on jest waszym panem; wie, co jest – Przewaliła się przez Jasia! – krzyczy Staś. dla was najlepsze. Słuchacie się Stasia? – Przez kogo??? – okazuję zdziwienie. – Nie zawsze się mnie słuchają! – mówi Staś. – Przez Jasia! – Stasiu, powiedz, co można zrobić z rączkami, żeby nie biły? – Rozumiem: Jaś położył się na czubku wieży – Wytłumaczyć im. i wieża przez to runęła… – Dobrze. I co jeszcze? Chłopcy śmieją się. – Pogłaskać je. – Nie, runęła przez klocek. – Dobrze. I co jeszcze? – Aha, wieża runęła przez klocek! To znaczy klocek tu zawinił? – Schować je do kieszeni. – Tak! – śmieją się. – Dobrze. I co jeszcze? Podnoszę klocek z ziemi i mówię: – Pilnować ich. – Klocku, z twojego powodu przewaliła się wieża. – Nasłu- – Dobrze. Jak myślicie, rączki, co czuje Jaś, gdy go bijecie? chuję. – Wiecie, co powiedział klocek? Stasiu, co mówią twoje rączki? – Co? – zapytali chórem chłopcy. – Mówią, że go boli – odpowiada Staś. – Że często tak bywa, gdy wieże są wysokie. Wystarczy jeden klocek więcej i wieża się wali.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 OKIEM SPECJALISTY

On, klocek wcale nie jest winny. Nikt nie jest winny. Jak Wszelkie próby przemówienia mu do rozsądku spełzały wieża znów się wam zawali, to potem, co można zrobić? na niczym. Odnosiło się wrażenie, że wręcz czeka na nasze: – Odbudować! „Nie wolno bić, szczypać, pociągać za kucyk… to boli!” – A jak znów się zawali? oraz na kary, np. izolowanie go od bawiących się dzieci. – To ją znów odbudujemy! „Przeproś teraz” – mówiłyśmy. „Przepraszam” – skwapliwie – Super! – mówię. – No, to budujcie. odpowiadał i po minucie dokuczał kolejnemu dziecku. Chłopcy z zapałem wrócili do zabawy, która polegała tym Doskonale wiedział, co robi. Ale czy wiedział, czemu to robi? razem nie tylko na budowaniu wieży, lecz również na jej burze- Pomyślałam, że być może w ten sposób podświadomie niu. Trochę to była hałaśliwa zabawa, ale… co tam… doprasza się naszej uwagi. A w każdym razie dostaje ją, Co ja zrobiłam w wyżej opisanej sytuacji? Pocieszyłam i owszem, ale swoje za złe zachowanie. Od tej pory bacznie Jasia. Wysłuchałam obu stron. Pogadałam sobie z rącz- Leszka obserwowałam i gdy tylko spostrzegłam, wyczułam – kami Stasia, które działają często bardzo impulsywnie i się po jego zachowaniu i spojrzeniu – że znów zamierza wyrzą- Stasia nie słuchają. Nie obarczałam winą Stasia, tylko próbo- dzić dzieciom jakąś szkodę, wołałam go do siebie i prosiłam wałam uświadomić mu, że to on jest odpowiedzialny za to, o pomoc np. w przytrzymaniu czegoś, posprzątaniu ze stołu, co robią jego rączki. I niech się sam weźmie za ich wycho- zamieceniu podłogi itp. Chłopiec szybko porzucał swój pier- wanie! Próbowałam więc wzbudzić w Stasiu – drogą trochę wotny zamiar i bardzo chętnie mi pomagał, a ja oczywiście okrężną – poczucie odpowiedzialności za siebie i za swoje dziękowałam mu, wyrażałam mu swoje uznanie. czyny, empatię oraz świadomość swego ciała. Któregoś dnia chłopiec pochwalił się odprowadzającym Zdarzyło się jeszcze parę razy, że Staś uderzył któreś z dzieci. go rodzicom: Po czym potrząsał rękoma w powietrzu i mówił do nich: – A ja cioci pomagam! „Mówiłem wam, rączki, żebyście nie biły dzieci, nie róbcie – Ty pomagasz??? – zdziwiła się jego mama – A mnie tego więcej, bo je boli!”. Potem podchodził do dziecka, przytu- w domu nie pomagasz, tylko psocisz! Ja już, proszę pani – lał, przepraszał. Sam więc uczył się panować nad swoją impul- zwróciła się do mnie nad jego głową – nie mam do niego siły! sywnością. Aż wreszcie znalazł skuteczne rozwiązanie: Gdy Kątem oka obserwowałam Leszka i widziałam, jak mu pod „chciało mu się” uderzyć dziecko – pakował ręce pod pupę nosem złośliwy uśmieszek wyrasta… (jeśli siedział) lub splatał je za plecami. Sam do tego doszedł! Zaprosiłyśmy z koleżanką rodziców chłopca na rozmowę… Wtedy wkraczałam ja i pomagałam mu znaleźć inne rozwią- Zmęczeni pracą, mówili, że marzą o ciszy i spokoju w domu; 33 zanie konfliktowej sytuacji niż: „kulą w łeb”. Pomagałam Leszek zaś – jakby na przekór ich życzeniom – rozrabia, mu pytaniami – głównie po to, by sam dochodził do najlep- psoci, przeszkadza. Więc na niego krzyczą. Czasem nawet szego – jego zdaniem – rozwiązania. Rozwiązania – społecznie dają klapsa lub wymyślają jeszcze inne kary, które pomagają akceptowalnego. na chwilę. Oczywiście Staś w wyżej opisanej sytuacji wzbudził we mnie, – To taki nasz diabełek – powiedziała mama. w pierwszym momencie, złość i oburzenie, bo: „Jak on – Diabełek??? mógł uderzyć kolegę klockiem w głowę!? Czy on w ogóle – No, tak go czasem nazywamy. Aniołki mu daję za przykład, zastanawia się nad tym, co robi?!!!” Najchętniej nakrzycza- ale on woli być czarnym diabełkiem – uśmiechnęła się. łabym na niego i w jakiś sposób ukarała, np. kazała usiąść Przypomniało mi się, że Leszek mówił często o sobie: „Jestem na krzesełku, nie pozwoliła bawić się z dziećmi itd., itp., ale… zły! Zły!”. Być może utożsamił się z etykietką, jaką rodzice no, właśnie. Czy on na pewno wie, co robi? Działa impulsyw- nieświadomie mu przykleili. Tym bardziej, że za złe zachowanie i w przekonaniu, że Jaś zasługuje na to, aby go walnąć nie dostawał od nich to, na czym mu szczególnie zależało – ich klockiem, ponieważ zburzył wieżę! Co osiągnę, krzycząc uwagę. Co prawda krzyczeli na niego, czasem dali klapsa lub na Stasia, izolując go na jakiś czas od grupy? I… jak JA będę inaczej ukarali – ale był w centrum ich uwagi. się z tym czuć? Wzięłam głęboki oddech, uspokoiłam emocje, Karanie nie ma sensu, bo utwierdza dziecko w przekonaniu, podeszłam do chłopca. Wykorzystałam tę sytuację, żeby że jest złe, oraz zwalnia je z poczucia odpowiedzialno- popracować z nim nad jego poczuciem odpowiedzialno- ści za siebie. Do kar można się też przyzwyczaić, a nawet ści za siebie, panowaniem nad odruchami, nad świadomością uznać je za pewnego rodzaju gratyfikację: jeśli złe zachowa- własnego ciała, empatią. nie stało się sposobem na uzyskanie czyjejś uwagi, to czy Inny chłopiec, czteroipółletni Leszek (ileostomik od warto się poprawiać? drugiego miesiąca życia), uwielbiał dokuczać dzieciom, psuć Zamiast karać dziecko za niepożądane zachowanie, im zabawę. A to przewrócił stolik, na którym dziewczynki bawiły warto spróbować dotrzeć do przyczyny: czemu zachowuje się się w teatrzyk, a to wgramolił się do kącika lalek i wszystko tam ono tak lub inaczej. Trzeba też uświadomić sobie, że to nie poprzewracał. Poza tym uwielbiał dzieci szczypać, ciągnąć my mamy problem z dzieckiem, lecz – że to ono ma problem za włosy, podcinać im nogi… Potem obserwował reakcję ze sobą. Nastroi nas to empatycznie i zbliży do zrozu- dziecka, na którym się właśnie wyżył, czekał też na reakcję mienia, co dziecku dolega. Jesteśmy po to, aby pomóc wychowawczyń. „Jestem zły, zły!” – mówił z uśmieszkiem. Leszkowi, Stasiowi i innym. Aby wesprzeć ich między innymi w rozwoju emocjonalnym i społecznym. •

Dorota Marta Pędzieszczak Polonista, pedagog i arteterapeuta. Obecnie prowadzi szkolenia dla dorosłych z baśnioterapii, bajkoterapii oraz terapeutycznych zajęć plastycznych. Pasjonuje się psychologią, sztuką, a także PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 pisaniem opowieści psychoedukacyjnych dla dzieci i dorosłych. OKIEM SPECJALISTY

Tęsknota w barwach życia

Tekst: Monika Mularska-Kucharek

logicznym. I co najważniej- ardzo często, kiedy sze, że nie musi ono łączyć się myślę czy mówię o tęsknocie, z umieraniem czy usychaniem, jak Bpobrzmiewa w moich uszach to zwykło się mówić, a zatem, że nie piękny wiersz z gatunku miłosnej i reflek- ma jedynie wymiaru destrukcyjnego. syjnej liryki Antoniego Słonimskiego pt. Jedno jest jednak pewne, najczę- Żal. Dotyczy on klasycznego wymiaru ściej kojarzy się nam z doznawaniem tęsknoty, utożsamianej na ogół przykrych i trudnych emocji. Kiedy z miłością, pragnieniem bycia z kimś, tęsknimy, odczuwamy przecież kogo kochamy, wspominaniem wspólnie smutek, złość lub też wspomniany spędzonych chwil. Podmiotem lirycznym przez Słonimskiego żal, za którymi kryją jest zakochany mężczyzna, który w senty- się różne emocje, pragnienia, potrzeby. mentalny sposób powraca do wspo- Do tego dochodzą negatywne mnień z ukochaną. Jednak najbardziej wspomnienia z wczesnych lat dzieciń- znamienne zdanie czytamy w ostatniej stwa i tęsknoty za oddalającą się matką, Tęsknota to uczu- zwrotce: niewłaściwe wzorce radzenia sobie cie, które towarzyszy nam z separacją. I przekonanie, że tęsk- od najmłodszych lat. Dlatego też jest nota czyni człowieka nieszczęśliwym, że „Tęsknota, słowo zużyte, otwarło mi przez nas bardzo często odczuwane stoją za nią obficie wylewane łzy i poczu- swoją dal... w różnych sytuacjach, nie zawsze tych cie straty, a nawet utratą sensu życia. Jak różne są słowa ukryte w króciut- związanych z miłością. Mam jednak poczucie, że niejednokrotnie nie kim wyrazie: żal”. A gdyby tak spojrzeć na tęsknotę zdajemy sobie sprawy, co się bardziej konstruktywnie? Przyjrzeć się za tym uczuciem kryje w sensie psycho- temu, co się za nią naprawdę kryje, jakie

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 OKIEM SPECJALISTY

potrzeby, pragnienia? I w końcu, gdyby Dlatego też warto wiedzieć o tęsknocie tak tęsknotę zaakceptować i potrak- nieco więcej, a jeśli trzeba, poprosić tować ją jako pewne doświadczenie, o wsparcie! które może nas wzmocnić, rozwinąć czy Warto pamiętać, że W sensie psychologicznym tęsk- też zainspirować do przewartościowa- tęsknota jest integralną nota to uczucie braku kogoś dla nas nia naszych potrzeb? częścią naszego życia ważnego albo czegoś istotnego. Najczę- Przypominam sobie rozmowę z pewną i że dla naszego zdrowia ściej kojarzy się nam z pragnieniem panią w średnim wieku, która z żalem bycia z kimś, kogo nie ma. Wówczas psychicznego dobrze wspominała czasy młodości, wyrażając wszystkie nasze myśli krążą wokół jednocześnie ogromną tęsknotę za tym, jest jej doświadczać konkretnej osoby bądź konkret- co było i minęło i, co oczywiste, już nie w sposób świadomy i nego tematu. Dzieje się tak, ponieważ wróci. Ta tęsknota powodowała, że konstruktywny, podob- tęsknota nierozerwalnie łączy się odczuwała dużą frustrację i niezadowole- z miłością. Kiedy kogoś kochamy, nie jak i tych wszystkich nie ze swojego aktualnego życia. Gene- przebywanie z nim jest bardzo silną ralnie wszystko poza córkami było nie trudnych emocji, które potrzebą, dlatego jego nieobecność takie, jak powinno, i nie dawało jej satys- za nią stoją. wywołuje uczucie tęsknoty, której towa- fakcji. Jak to ujęła: „gdybym mogła rzyszą niepokój, zamyślenie lub smutek. cofnąć czas, to podjęłabym inne decy- Im bardziej tęsknimy, tym bardziej zje. I studia inne bym skończyła, i inną może to być dla nas dotkliwe. A zatem pracę wybrała, i może nawet mąż byłby Zdarza się przecież, że tęsknota wiąże się w trosce o swoje zdrowie psychiczne, inny”. Kiedy uświadomiła sobie, że z lękiem przed zmianą, np. nowym związ- a co za tym idzie również fizyczne, nie za tym wszystkim kryły się małe lub więk- kiem. Pamiętam historię pewnej kobiety, warto, jak mówi powiedzenie, z tęsk- sze tęsknoty za poczuciem szczęścia, która po wielu latach życia w destruk- noty usychać. Trwanie w takim stanie spełnienia, pasji, możliwości wyboru, cyjnej relacji postanowiła ten związek przygnębienia i frustracji może nawet nagle okazało się, że te potrzeby zakończyć. W radzeniu sobie z tą trudną prowadzić do depresji i wycofania się w pewnym stopniu może zaspokoić zmianą utknęła na wiele miesięcy z życia. Dlatego należy zadbać o siebie tu i teraz. Postanowiła zmienić pracę, w tęsknocie, wzmacnianej przez pozy- w sposób intencjonalny i świadomy. 35 wrócić do swojego hobby, przewarto- tywne i piękne wspomnienia, które Warto robić to, co sprawia nam przyjem- ściować swoje potrzeby. Oczywiście nie z miesiąca na miesiąc wypierały te ność i satysfakcję; przekierować uwagę zadziało się to ad hoc, ale to doświad- negatywne. Zaczęła zatem idealizować na inne obszary aktywności, a wtedy czenie tęsknoty pokazało jej, czego tak swojego byłego partnera i relacje, pogrą- czas minie szybciej, a uczucie tęsknoty naprawdę potrzebuje, co jest dla niej żając się w tęsknocie za nim i za tym, będzie mniej dotkliwe. Jeśli zajmiemy ważne. co pozytywne. Ale co bardzo ważne, czymś nasz mózg, nie będzie nas męczył odmawiała sobie prawa do szczęścia, tym, czego nie dostaje! Tak było w przy- Oczywiście podobne historie można do bycia z kimś innym, skazując się toczonej historii. Jej bohaterka, uświada- by mnożyć. Jednak warto zauważyć, wręcz na wieczną samotność. Tak, miając sobie, że ma wpływ na to, co się że płynie z nich bardzo cenny wniosek: niestety, to widziała. Oczywiście, pracu- z nią dzieje, a także na swoje emocje tęsknota sygnalizuje, co jest dla nas jąc nad sobą, przyglądając się swoim i odczucia, zaczęła podejmować świa- ważne, na czym nam zależy, pokazuje potrzebom i stłumionym emocjom, dome i konstruktywne decyzje. Ale nam nasze potrzeby. Niestety nie zawsze uświadamiając sobie psychologiczny co istotne, zrozumiała także, że rozstanie jesteśmy w stanie dotrzeć do prawdzi- aspekt zmiany oraz tego, co się za tym z partnerem nie oznacza całkowi- wego podłoża tęsknoty sami, ponieważ kryje, skonfrontowała się z tęsknotą tego wyrzucenia go ze swojego życia, albo wypieramy to uczucie, albo zagłu- w sposób konstruktywny. Przede wszyst- zapomnienia o nim, że może zachować szamy bądź też przeżywamy ją w sposób kim pozwoliła odejść swojemu part- to, co w związku z nim było dobre destrukcyjny. nerowi w sensie emocjonalnym. Zmie- i pozytywne. Warto pamiętać, że tęsknota jest inte- niła również nawyki myślowe dotyczące Tak to przecież już jest w naszym życiu, że gralną częścią naszego życia i że dla swojej przyszłości i budowania nowej niekiedy pozostają tylko wspomnienia, naszego zdrowia psychicznego dobrze relacji, ale już na innych zasadach. ale jeśli wracamy do czegoś, co minęło, jest jej doświadczać w sposób świadomy Pomocna okazała jej się i wiedza psycho- w sposób świadomy, w zgodzie ze sobą, i konstruktywny, podobnie jak i tych logiczna, i proces terapeutyczny, bez nadmiernej frustracji, rozgoryczenia, wszystkich trudnych emocji, które za nią dzięki czemu umiała wyciągnąć z tego to może się to okazać pomocne w radze- stoją. To może okazać się bardzo rozwo- trudnego doświadczenia cenne wnioski. niu sobie z tęsknotą. jowe i poszerzyć naszą perspektywę lub Zrozumiała, co się z nią działo i co może też umożliwić nam wyjście z negatyw- z tymi uczuciami zrobić, jak poradzić Przypominają mi się słowa kobiety, nych schematów. sobie z pustką, z deficytem. która zauroczyła się pewnym mężczy-

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 OKIEM SPECJALISTY

zną, a może nawet się w nim zakochała. I jeśli nawet przyjdzie nam potęsknić, ubrana w barwy życia, jest jego nieodłącz- A do tego tak bardzo za nim tęskniła, bo nasze serce niemalże wyrywa się nym elementem. Najważniejsze, aby dobrze że nie była w stanie skupić się w pracy z piersi w stronę osoby będącej źródłem ją przeżyć, czego Państwu życzę. A poniżej i w domu. Wszystkie myśli krążyły miłosnych westchnień, warto podejść wiersz z mojej płyty Drogowskazy szczęścia. głównie wokół niego. Ponieważ do tego ze zrozumieniem, nie obwiniać W drodze po lepsze dzień, wyśpiewany była w związku, nie mogła sobie pozwolić się, nie karcić, nie wyrzucać sobie, przez Piotra Podgórskiego. •

na to uczucie i go nie akceptowała. O tym, bo przecież często stoją za tym emocje, Tęsknota 1 co czuła, opowiadała z wielkim przeję- hormony, nad którymi trudno zapa- „Tęsknota słowo zużyte otwarło mi swoją dal”, Wydawnictwo Beata-Vita, Warszawa 2018 Warszawa Beata-Vita, Wydawnictwo Pisał Antoni Słonimski w wierszu Żal. 1

ciem i zaangażowaniem, a jednocześnie nować. Być może czasem warto pójść Poezjoterapia!, dobrego?! „Co Mularska-Kucharek Monika I przyznać rację autorowi trzeba, nieśmiałą nadzieją, że ją po prostu z tej za tą miłością, jeśli tak zdecydujemy. Że z tęsknoty rodzi się wielka potrzeba! miłości i tęsknoty wyleczę. I choć nie Ważne, aby być w zgodzie z sobą. Potrzeba, by być z kimś, z kim się nie jest. ma tabletki na „odkochanie się i nietę- Wspominana przeze mnie kobieta doko- By czuć czyjś dotyk i pocałunków szelest. By wtulić się w kogoś i na długo pozostać. sknienie”, to faktycznie z takiej niepro- nała wyboru w poszanowaniu dla swoich By trwać w tym i już nigdy się nie rozstać! szonej miłości i tęsknoty da się wartości, ale zrobiła to świadomie. Tęsknota wzbudza radość i wzmaga smutek wyleczyć. Ważne, aby ją zaakceptować, W taki sposób zaakceptowała także I dobrze, że rozum biegnie sercu na ratunek. Bo gdyby było inaczej, biedny byłby człowiek. bo często nie zdajemy sobie sprawy, że uczucia, które się zrodziły. Śmiem Tęsknota latami spędzać może sen z powiek. im bardziej się przed nią wzbraniamy, przypuszczać, że ta miłość i tęsk- I jaki paradoks w tym jest, że tęsknisz gdy nie ma, im bardziej staje się niedostępna, tym nota wzbogaciły ją także o pozytywne I tęsknisz, gdy był i spędził z tobą kilka tych chwil. A gdy więcej w tym smutku, żalu niż radości, bardziej jest atrakcyjna i mocniej jej doświadczenia, które warte będą To pozwalasz odejść takiej miłości. pożądamy, bo tak reaguje na wspomnień! Jej historia, tak jak i pozo- I to prawda, że jest ci żal, bo tęsknota ukazała dal, to nasz mózg. Znamy przecież dobrze stałe, które przytoczyłam, pokazują Ale gdy tęsknota oddech ci zabiera to lepiej się oddal, I posłuchaj nie serca miłością upojnego, a rozumu. powiedzenie: „zakazany owoc smakuje że tęsknota niejedno ma imię, że Dla dobra was obojga i w imię godności zaufaj jemu. najlepiej”! Dlatego też warto znaleźć w swoim sercu szczególne miejsce dla adresata naszych uczuć i być może dr n. hum. Monika Mularska-Kucharek Socjolog, terapeuta, trener umiejętności psychospołecznych, wykładowca Uniwersytetu Łódzkiego. pójść za radą wyśpiewaną przez Sewe- Autorka ponad pięćdziesięciu publikacji o jakości życia, przedsiębiorczości, kapitale społecznym. Redaktorka serii „Gerontologia” przy Wydawnictwie Łódzkim. W swojej pracy terapeutycznej i trener- ryna Krajewskiego w piosence Uciekaj skiej z oddaniem i zaangażowaniem stara się poprawić jakość życia osób poszukujących pomocy, tak aby 36 było ono dla nich źródłem radości i spełnienia. Prywatnie pełni dwie ważne role, żony i mamy. moje serce…

Psychoterapia par, małżeństw i rodzin Terapia osób z wyłonioną stomią i ich rodzin Psychoterapia i pomoc psychologiczna oraz pedagogiczna dla dzieci i młodzieży Edukacja seksulana dla dzieci i młodzieży oraz dorosłych Psychoterapia indywidualna Szkolenia i doradztwo Konsultacje psychologiczne, seksuologiczne i pedagogiczne Superwizje www.beata-vita.waw.pl Al. Komisji Edukacji Narodowej 49 lok. 235 02-797 Warszawa Metro Natolin tel.: 22 35 39 650 • 602 515 075 e-mail: [email protected]

Zapraszamy do naszego sklepu na beata-vita.waw.pl oraz do innych internetowych i stacjonarnych księgarni Lepszy i gorszy OKIEM SPECJALISTY czas... Tekst: Karolina Nowakowska

wiat sceny kusi, intryguje, przyciąga wszystkich. Tych, którzy marzą o świetle reflektorów,i tych, którzy zasilają w pełni cyfrowe widownie. Okupiony jest jednak ogromnym stresem How2 to technologiczno-wydawniczy startup –u pierwsze tego typ wu Polsceplatform a z ebookami. Ś oraz pierwsza w naszym kraj wykonawców: chorobami, uzależnieniami i nieustanną walką wydawnictwo a przez Agnieszkę Hyży – dziennikarkę, o spełnianie oczekiwań publiczności, która zwykle nie jest a How2 stworzon a został a oraz Platform i eventowej Global Medi Annę tego poświęcenia świadoma. prezenterkę telewizyjną, właścicielkę agencj i kreatywnej 4MC. Zofię Powierżę – fotografkę, reżyserkę, właścicielkę agencj Na czerwonym dywanie każdy czuje się lepiej. Każdy czuje się wartościowy. Samoocena, choćby na chwilę, wzrasta, Sytuacje, które opisałam powyżej, to mechanizmy znane wzmacniając tym samym naszą psychikę. Błysk fleszy mi z doświadczenia, z obserwacji świata, z którym jestem dodaje skrzydeł, a to, że słyszymy swoje imię wykrzykiwane związana od najmłodszych lat. Oczywistym jednak dla mnie przez tłum fotoreporterów, pozwala nam odnieść wrażenie, jest, że nie są one odległe także od życia tych, którzy nie że znaczymy więcej, niż dotąd sądziliśmy. Niestety nikt arty- parają się artystycznymi zawodami. Przykłady te z powo- stów nie uczy, jak z tym żyć. Nie wiemy też, jak radzić sobie dzeniem można przełożyć na inną branżę. To nie jest tak, że z zazdrością o sukcesy innych, kiedy wydaje się, że własnych artyści są inni. Artyści mają wrażliwsze, często bardziej kolo- nam brakuje, jak przebić się w tłumie i nie załamywać, gdy rowe dusze, przez co postrzegani są jako lekkoduchy. Mają przysłowiowy telefon nie dzwoni. Podejmując decyzję odmienny godzinowo system pracy, a specyfika ich profe- o wyborze uczelni artystycznej, nie mamy pojęcia, czy zrobimy sji sprzyja szybszemu nawiązywaniu relacji. Jednak prawi- oszałamiającą karierę, o której każdy adept sztuki aktorskiej dła, którymi rządzi się show-biznes, podobne są do tych, 37 marzy, czy do końca zmuszeni będziemy walczyć o przetrwa- które spotykamy w każdym innym zawodzie. Bo czy nie nie, nie chcąc zrezygnować z marzeń. Nikt nie tłumaczy nam, zdarzyło ci się stresować przed przymusowym wystąpieniem co zrobić, gdy osiągniemy sukces, kiedy z dnia na dzień wzra- na firmowym evencie? Czy nie czułeś na sobie spojrzeń sta popularność, rozpoznawalność, gdy wszystko nagle staje innych, kiedy stawałeś do konkursu? Czy nie byłeś załamany, się łatwiejsze i przez te pięć minut, nie wiadomo dlaczego, gdy nie udało ci się zdobyć tytułu pracownika roku, mimo że sami sobie wydajemy się lepsi. A nie daj Boże lepsi od innych. ciężko na niego pracowałeś? A może każdego dnia drżysz, czy szef przedłuży ci umowę? Widzisz, mamy podobnie! Też miałam lepszy i gorszy czas – jak większość osób, które Warto sobie uświadamiać, że wszyscy, niezależnie od tego, znam. Mam jednak poczucie, że woda sodowa nigdy nie w jakiej branży działamy, jedziemy na tym samym wózku, dając uderzyła mi do głowy, bo wartości, w jakich zostałam wycho- z siebie wszystko, by spełnić się w wykonywanej pracy. Pracy, wana, nigdy by na to nie pozwoliły. Znam jednak smutne przy- Psychoterapia par, małżeństw i rodzin która ma swoje blaski, ale i cienie. Dlatego warto zadbać padki, kiedy odnoszący sukces szczęściarze nie mieli w sobie o świadomość siebie. Terapia osób z wyłonioną stomią i ich rodzin dość sił. Zawsze uważałam, że należy mieć w sobie pokorę Rozwój osobisty ma kluczowy wpływ na nasze życie – Psychoterapia i pomoc psychologiczna i szacunek do innych. Taki, jakiego sami chcielibyśmy doświadczać. powtarzam to często na stronach, które czytasz. Robię oraz pedagogiczna dla dzieci i młodzieży to celowo. Przybliżając swoją historię, chcę unaocznić, jak Doskonale pamiętam też trudne początki, kiedy nie- Edukacja seksulana dla dzieci i młodzieży ważne jest rozwijanie własnej świadomości. Dzięki niej pewna i jeszcze nieświadoma własnej wartości starałam się bowiem znajdziesz w sobie odpowiedzi na pytania, które oraz dorosłych zaistnieć, choć nie byłam pewna, czy mam szansę. Nigdy nie życie postawi na twojej drodze. Poczujesz siłę, która pomoże Psychoterapia indywidualna zapomnę momentu, który odmienił bieg mojej drogi – otwo- ci utrzymać się na powierzchni podczas gorszych chwil, i nie rzył drzwi do najpopularniejszego polskiego serialu i spowo- Szkolenia i doradztwo stracisz wiary w siebie i własne możliwości, nawet gdy ludzie dował, że moja kariera nabrała rozpędu. Wiem, jak fanta- wokół będą mówili inaczej. • Konsultacje psychologiczne, seksuologiczne styczne jest poczucie wolności i pewność, że tak już będzie Fragment ebooka Karoliny Nowakowskiej pt. Jak zmienić swoje życie. Zbiór zawsze. Ale to „zawsze” zazwyczaj prędzej czy później się i pedagogiczne inspirujących felietonów. Całość dostępna jest na platformie https://how2.shop/ kończy bądź jego moc słabnie. Przekonałam się, jak wiele Superwizje mądrości potrzeba, aby się w tym wszystkim nie zgubić i nie Karolina Nowakowska zwątpić w siebie. Wymaga to dużo pracy, ale i pomaga umoc- Aktorka teatralna, filmowa, wokalistka, konferansjerka, life coach. Absolwentka dziennikarstwa i po- www.beata-vita.waw.pl nić charakter. dyplomowych studiów: Zarządzanie Kulturą. Związana z warszawskim Teatrem Komedia. Wcześniej ze sceną Państwowego Teatru Żydowskiego i Teatrem Kamienica. Finalistka IV edycji programu Jak Oni Al. Komisji Edukacji Narodowej 49 lok. 235 Śpiewają. Znana z wielu seriali: M jak miłość, Na Wspólnej, Przyjaciółki czy komedii romantycznej Randka w ciemno. Mistrzyni Polski i Republiki Czeskiej w stepowaniu. Współtwórczyni i felietonistka Akademii 02-797 Warszawa Metro Natolin Pozytywnych Kobiet – Stowarzyszenia, które wspiera kobiety w rozwoju osobistym. tel.: 22 35 39 650 • 602 515 075 e-mail: [email protected] PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 Zapraszamy do naszego sklepu na beata-vita.waw.pl oraz do innych internetowych i stacjonarnych księgarni OKIEM SPECJALISTY

Zastosowania druku 3D w medycynie

Tekst: Emilia Kiryk Część I z II

38 Wydrukowanie kawałka skóry w laboratorium – brzmi niemożliwie? Wyhodowanie organu z samych komórek – brzmi odlegle? Okazuje się, że te projekty są rozwijane od ponad 20 lat, a dzięki błyskawicznemu udoskonaleniu technologii druku przestrzennego w ostatnich latach są bardziej zaawansowane niż kiedykolwiek!

PROTOTYPY I NIE TYLKO… technologia nie jest nowa, jednak NIE MASZ ORGANU? jeszcze do niedawna większość osób Druk 3D to technika pozwa- WYDRUKUJ GO SOBIE! zupełnie nie zdawała sobie sprawy lająca na wytworzenie obiektu z możliwości jej zastosowań poza pier- Od czasów pierwszych nieśmiałych prób przestrzennego w sposób przyro- wotnymi dziedzinami, gdzie ją wykorzy- druku w medycynie wiedza na temat stowy warstwa po warstwie, przy stywano – c zyli poza przemysłem ciężkim biomateriałów oraz technologii ich wyt- użyciu dowolnych materiałów i sposo- do tworzenia prototypów nowoczesnych warzania poszła tak bardzo do przodu, bów spajania ich ze sobą. Drukowaniem rozwiązań, zanim trafią one do produk- że obecnie drukować można z biokom- 3D jest więc m.in.: nakładanie kolejnych cji seryjnej. Wielkie maszyny używane patybilnej żywicy, bioszkła, biozgod- warstw półpłynnego tworzywa sztucz- w przemyśle lotniczym i motoryzacyj- nych metali, biodegradowalnych lub nego (FDM), utwardzanie żywic światło- nym nadal kosztują miliony złotych i nie bioresorbowalnych polimerów, a nawet czułych za pomocą wiązki lasera (SLA) są dostępne dla szerszej publiki. Jednak bezpośrednio z ludzkich komórek. lub lampy UV (PolyJet / MJP), selekty wne dzięki ogromnej popularyzacji tych topienie sproszkowanych metali (SLM, Wielkim pr zełomem stał się t z w. biodruk, technologii dostrzeżono jej duży poten- DMLS, EBM) czy selektywne spiekanie dzięki któremu badania w dziedzinie cjał w personalizacji drukowanych sproszkowanych tworzyw sztucznych inżynierii tkankowej poszły znaczą- modeli, przez co stała się ona ideal- (SLS). Obecnie, posługując się technolo- co do przodu i już teraz podejmuje się nym narzędziem w medycynie, gdzie giami przyrostowymi, można z łatwością próby wytwarzania całych narządów. produkcja protezy czy organu jest nie bardzo precyzyjnie wykonać modele Proces biodruku 3D polega na pobraniu tyle małoseryjna, co dosłownie jednost- o bardzo skomplikowanych kształ- od pacjenta komórek, a następnie kowa i unikalna dla każdego pacjenta. tach i z różnokolorowych materiałów. namnożeniu ich i umieszczeniu Szacuje się, że aż ¼ zastosowań drukarek Stworzenie ich przy pomocy odlewów, w odpowiednim nośniku – np. hydrożelu. 3D to profesjonalny druk przestrzenny frezarek czy wycinarek byłoby zbyt Następnie, utworzonym w ten sposób w medycynie. trudne lub wręcz niemożliwe. Sama biotuszem, przystępuje się do drukowa-

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 OKIEM SPECJALISTY

nia tkanek. Mimo że proces rzenia skomplikowanej pato- ten jest niesamowicie logii bądź bardzo dokładnej skomplikowany oraz czaso- sieci naczyń krwionośnych chłonny, otwiera świat lub nerwów w mniejszych medycyny na zupełnie i bardziej złożonych narządach. nowe możliwości. Najwięk- Dzięki użyciu plastycznych sze nadzieje wiązane są materiałów naśladujących z dziedziną transplan- ży we tkanki, można przepro- tologii, gdzie wyprodu- wadzić dokładną symulację kowanie w laboratorium operacji na narządach, organu skróciłoby czas a po zabiegu modele oczekiwania na przeszczep mogą jeszcze wielokrotnie oraz znacząco zmniejszy- służyć lekarzom rezy- ło ryzyko odrzucenia wszcze- dentom oraz studentom pu, który przecież powstał z własnych fizycznego modelu wybranego narzą- do celów edukacyjnych. komórek organizmu. Tylko w ostatniej du pacjenta było czasochłonne, a koszty To tylko kilka z licznych zastosowań tech- dekadzie udało się opracować takie jego przygotowania zbyt wysokie, aby nologii przyrostowych w medycynie. tkanki jak miniaturowa nerka, model wykonać pojedynczy spersonalizowany Widząc tempo ich rozwoju oraz ludzką skóry, chrząstka stawowa czy zastaw- produkt, dlatego szpitale często rezy- kreatywność można ulec wrażeniu, że ka serca. Kolejnym wartym wspomnie- gnowały z tego rozwiązania. Tworzenie świat stoi pr zed nami otworem, a to prze- nia zastosowaniem biodrukowanych modeli przedoperacyjnych jest jednak cież dopiero początek… Co gdyby organów jest farmacja. Obecnie testo- ważnym ułatwieniem dla chirurgów, podobne technologie trafiły w ręce wanie leków odbywa się wieloetapo- pozwalającym nie tylko zmniejszyć zwykłych ludzi? • wo – najpierw substancja testowana jest ryzyko błędu i uniknąć niebezpiecz- na pojedynczych komórkach, następ- nych komplikacji, ale również znaczą- Bibliografia: nie na zwierzętach, a na koniec jest co skrócić czas zabiegu. Technologie A. Kruk, A. Gadomska-Gajadhur, A. Sebai & dopuszczana do badań klinicznych przyrostowe idealnie wstrzeliły się w tę P. Ruśkowski, Rusztowania komórkowe w inży- 39 na ludziach. Użycie biodruku z komórek niszę i obecnie wspomagające modele nierii tkankowej, „Wyroby Medyczne” 2017, 4(4), s. 31-35. pacjenta pozwala nie tylko na skrócenie do planowania operacji z powodze- całego procesu, ale również eliminuje Chee Kai Chua, Kah Fai Leong, Chu Sing Lim, niem są używane w takich dziedzinach Rapid Prototyping: Principles and Applications, etap badań na zwierzętach. jak ortopedia, otolaryngologia czy Singapore 2003, s. 124. Przykładem powszechnie stosowane- kardiologia. Służą również jako pomoc J. Doskocz, M. Magdziak-Tokłowicz, A. Jakóbczyk, go biodruku są skafoldy (ang. scaffold). dydaktyczna dla studentów oraz narzę- P. Kardasz, Zastosowanie druku 3D w medycynie, „Ogólnopolski Przegląd Medyczny” nr 5/2016. W przeciwieństwie do hydrożelu, który dzie do lepszej komunikacji z pacjentem. tworzy lepką otoczkę wokół komórek, Tanie modele tworzone w technolo- Surgeons develop personalised 3D printed gii FDM są używane do odwzorowa- kidney to simulate surgery prior to cancer opera- skafoldy są rodzajem sztywnego rusz- tion, European Association of Urology, https:// towania wytworzonego z silnie poro- nia prostych zależności między struktu- www.alphagalileo.org/en-gb/Item-Display/ watego materiału, który z łatwością rami w narządzie, ponieważ mimo niskiej ItemId/110625?returnurl=https://www.alpha- dokładności dają możliwość drukowa- galileo.org/en-gb/Item-Display/ItemId/110625 można zasiedlić komórkami. Skafoldy są (dostęp 1.09.2020). używane np. do implantów kości w sytu- nia w wielu kolorach i z wielu materiałów. Są popularne zwłaszcza w stomato- Lifelike 3D-printed heart to help train surgeons, acjach, kiedy ubytek jest zbyt duży, http://www.bbc.com/news/uk-england-notting- aby kość w naturalny sposób mogła się logii i chirurgii twarzowo-szczękowej, hamshire-29047165 (dostęp 1.09.2020). gdzie pokazują przebieg ważnych odbudować. Komórki kostne po wszcze- K. Karzyński i in., Use of 3D bioprinting in biome- pieniu powoli wrastają w stelaż, tworząc nerwów oraz ułożenie zatrzymanych dical engineering for clinical application, „Medical strukturę podobną mechanicznie zębów. Wiele droższej, ale niesamowicie Studies” 2018, vol. 34 (1). do prawdziwej kości. dokładnej, metody stereolitografii – SLA lub PolyJet – używa się do odtwo- ORGANY NIE TYLKO DO WSZCZEPIENIA Jeszcze do niedawna jedynym wglądem Emilia Kiryk lekarzy w ciało człowieka były cyfrowe Absolwentka Inżynierii Biomedycznej na Politechnice Warszawskiej. Interesuje się modelowaniem oraz symulacjami komputerowymi protez i kości. Za wieloletnią pracę nad rozwojem protezy ucha środkowe- obrazy z tomografii komputerowej lub go została uhonorowana nagrodą Rektora PW. Brała udział w licznych wymianach międzynarodowych rezonansu magnetycznego wyświetlane oraz projektach naukowych m.in. w Madrycie, Wiedniu oraz Zurychu. W ciągu ostatnich kilku lat zwiedziła 25 krajów i nie może się doczekać, kiedy zobaczy resztę. na ekranie komputera w postaci trój- wymiarowych wizualizacji. Stworzenie

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 OKIEM SPECJALISTY Światło, które leczy Wywiad z Aleksandrą Stachowską

Tekst: Agnieszka Fiedorowicz

Niedobór naturalnego światła jesienią i zimą może prowadzić do pogorszenia nastroju, spadku energii, zaburzeń snu. Nasz rytm okołodobowy zaburza też nadmiar sztucznego światła. O tym, jak z pomocą fototerapii poprawić swoje samopoczucie, rozmawiamy z Aleksandrą Stachowską, absolwentką School of Form Uniwersytetu SWPS, która zaprojektowała Dichromatic – lampę regulującą nasz rytm okołodobowy.

Aleksandra Stachowska. Absolwentka School of Form AF: Jak wynika z danych amerykańskiej National Uniwersytetu SWPS. Dichromatic – lampa, która reguluje Sleep Foundation liczba godzin snu w ciągu minionych nasz rytm okołodobowy jest projektem dyplomowym prezen- stu lat zmalała z 9 do poniżej 7. Tylko w Polsce na zaburze- towanym podczas Graduation Show 5 w School of Form nia snu cierpi od 25 do 40 proc. społeczeństwa. Uniwersytetu SWPS. Lampa wykonana jest z drewna jesiono- wego (podstawa), metalu lakierowanego proszkowo (nóżki) AS: Nadmiar sztucznego światła, a wręcz zanieczyszczenie i szkła dichroicznego. sztucznym światłem, to jedna ze stron medalu. Drugą są 40 okresowe niedobory lub nadmiar światła naturalnego. Jesienią i zimą mamy go za mało, co sprawa, że jesteśmy Agnieszka Fiedorowicz: Jak to się stało, że postano- senni, pozbawieni energii, mamy spadek nastroju. Wiosną wiła pani w ramach projektu dyplomowego stworzyć i latem często słońca jest za dużo, jesteśmy więc nadmiernie lampę regulującą nasz rytm okołodobowy? pobudzeni. Lampy towarzyszą mi od dzieciń- Aleksandra Stachowska: AF: Niektórzy z nas wyjątkowo źle znoszą te waha- stwa, mój tata jest projektantem oświetlenia – do mieszkań nia natężenia światła. Coraz częściej psychiatrzy diagno- i hoteli. Pracujemy razem w ramach firmy rodzinnej. zują tzw. chorobę afektywną sezonową (seasonal affective AF: Pani zdecydowała się stworzyć lampę, która nie disorder – SAD), która charakteryzuje się znaczącym tylko ładnie wygląda, ale może pomóc nam poczuć się obniżeniem nastroju, nawet depresją trwającymi od lepiej... października przez zimę. Natomiast wiosną występuje nadmierne pobudzenie. AS: Interesowało mnie to, jak światło wpływa na nasze samopoczucie, zdrowy sen. Bezpośrednią inspiracją była dla mnie AS: Stąd pomysł na lampę, która będzie działać dwuto- lektura książki Jonathana Crary’ego 24/7. Późny kapitalizm rowo – w zależności od pory roku i natężenia światła ma nas i koniec snu. Crary, który jest wykładowcą historii sztuki współ- albo pobudzać, albo uspokajać. czesnej i estetyki na Uniwersytecie Columbia w Nowym AF: Stosowane do tej pory w fototerapii lampy mają Jorku, opisał w niej, jak współczesny świat kapitalizmu stop- za zadanie nas pobudzać. Jak udało się pani osiągnąć ten niowo pozbawia nas snu; wymaga się od nas, byśmy funkcjo- podwójny efekt? nowali niemal 24 godziny – 7 dni w tygodniu, byśmy byli ciągle aktywni i dyspozycyjni. AS: W swojej lampie zastosowałam tzw. szkło dichroiczne, które działa na zasadzie selektywnego przepuszcza- AF: Nie udałoby nam się to, gdyby nie wynalazek sztucz- nia promieni światła. Strumień światła LED puszczany jest nego światła. na jeden z dwóch filtrów. Jedenz nich przepuszcza krótkie fale AS: Właśnie. Thomas Alva Edison, który wynalazł żarówkę, elektromagnetyczne, czyli niebieski i fioletowy, a odbija fale także był przekonany, że dzięki powszechnej elektryfi- koloru żółtego i czerwonego. Drugi działa odwrotnie – prze- kacji ludzkość będzie funkcjonować dłużej i efektywniej. puszcza fale żółte i czerwone, a odbija niebieskie i fioletowe. Owszem tak się stało, ale kosztem naszego zdrowia, a przede AF: Jak należy je stosować? wszystkim narastających problemów ze snem.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 OKIEM SPECJALISTY

AS: Światło niebieskie pobudza organizm, żółte nas wyci- okołodobowy ulega zaburzeniu, później wydziela się sza, dlatego pierwsze ze szkieł powinno być stosowane u nich melatonina przez co dłużej są aktywne wieczorem, jesienią i zimą, drugie natomiast wiosną i latem. Lampa jest a rano mają problemy ze wstaniem. bardzo prosta w użytkowaniu. Zamontowałam w niej specjalną AS: Mam nadzieję, że moja lampa pomoże im przejść kopułkę, którą wystarczy obrócić o 180 stopni, żeby zmienić przez trudny okres bycia nastolatkiem. • barwę światła.

AF: Ten typ szkła nie był chyba dotąd stosowany Czym jest fototerapia? Wywiad z Aleksandrą Stachowską w fototerapii? Fototerapia (od greckiego fotos ‘światło`) to leczenie chorób AS: Nie, szkło dichroiczne wykorzystywano m.in. w architektu- za pomocą naświetlania promieniami podczerwonymi, nadfio- rze – aby budynki zmieniały kolor w zależności od kąta pada- letowymi lub słonecznymi. Pierwszy Instytut Światła, w którym jącego słońca, a także w produkcji biżuterii. Skontaktowałam leczeni byli chorzy na gruźlicę, założył w 1898 roku Duńczyk Niels R. Finsen, który za swoje dokonania pięć lat później został uhonorowany się z niemieckim producentem tego szkła i kiedy przysłał Nagrodą Nobla. Fototerapia jest stosowana m.in. w leczeniu depre- mi szczegółowe parametry techniczne, okazało się, że ideal- sji sezonowej (SAD), stresu, problemów ze snem, nadpobudliwości, nie nadaje się do moich potrzeb. zaburzeń rytmu dobowego, bulimii, nadwagi, a także schorzeń skórnych takich jak łuszczyca, atopowe zapalenie skóry czy trądzik. A F: L a m p a Dichromatic ma być w założeniu prostym, niefar- Wpływa również na symulację produkcji kolagenu, opóźnia starzenie makologicznym sposobem na poprawę naszego samopo- się skóry i przyspiesza jej gojenie. czucia. Jak konkretnie? Dodatkowo fototerapia bywa skuteczna w leczeniu nowotwo- rów (terapia fotodynamiczna). W łagodzeniu dolegliwości bólowych AS: Światło oddziałuje na znajdującą się w naszym (bóle stawów, głowy, migreny, stany zapalne itd.) stosuje się niewi- mózgu szyszynkę, która odpowiada m.in. za produk- dzialne dla oka ludzkiego promieniowanie podczerwone IR. cję hormonu zwanego melatoniną. Hormon ten spra- Fototerapia uznawana jest za metodę małoinwazyjną, ale skuteczną wia, że się relaksujemy i zapadamy w sen. Gdy zimą w 60-80 proc. przypadków. W fototerapii stosuje się specjalistyczne światła słonecznego jest za mało wytwarzamy za dużo melato- urządzenia emitujące promieniowanie nadfioletowe, podczerwone niny, dlatego jesteśmy senni, pozbawieni energii. Odwrotnie, i widzialne (np. lampy Sollux, Fotovita, lampy kwarcowe, Lumina, Sunlamp). Oprócz lamp stosuje się także specjalne święcące gdy jesteśmy za bardzo doświetleni, zwłaszcza pobudzającym słuchawki, tu dawka światła dociera do nerwów wzrokowych światłem niebieskim, wytwarzanym np. przez laptopy czy przez uszy i kość skroniową. Sesje, w zależności od leczonego scho- 41 ekrany telefonów, nasz organizm nie wytwarza melatoniny rzenia i użytego światła, trwają od kilkunastu minut do nawet 2 i zaczynamy mieć problemy ze snem. godzin. Fototerapia jest niezwykle popularna, ze względu na duży niedo- AF: Ale wielu z nas przegląda przed snem telefon, by bór światła słonecznego, m.in. w krajach skandynawskich; lampy zasnąć. I zasypia. do fototerapii stosuje się w ośrodkach zdrowia, szpitalach, portach lotniczych, biurach i w prywatnych domach. AS: Owszem, ale ten sen nie jakościowo dobry, nie jest to sen głęboki, często wybudzamy się w nocy, w efekcie, choć spali- Przeciwwskazania do fototerapii śmy, nie jesteśmy wypoczęci. Fototerapia nie jest zalecana osobom cierpiące na poważne scho- AF: Do kogo kierujesz swój projekt? rzenia narządu wzroku – m.in. siatkówki. Skonsultować się z lekarzem powinny też osoby cierpiące na cukrzycę, która może wiązać się AS: Do wszystkich ludzi, którzy borykają się z zaburze- z uszkodzeniem siatkówki. niami rytmu okołodobowego. Moja lampa może być stoso- Przeciwwskazaniem do fototerapii jest choroba afektywna wana w zależności od potrzeb, nie tylko zimą czy jesienią. dwubiegunowa ze względu na ryzyko indukcji stanu maniakalnego. Okazuje się, że nawet wiosną możemy być narażeni na niedo- Przeciwwskazaniem jest również terapia solami litu, która znacznie bór światła słonecznego. obniża skuteczność fototerapii. Działania uboczne fototerapii pojawiają się rzadko. Do najczęściej AF: Tak stało się tej wiosny. Za sprawą pandemii SARS- występujących należą: -Cov-2 zamiast doświetlać się wiosennym słońcem w lasach • bóle i zawroty głowy, i parkach zamknęliśmy się domach. • nudności, AS: Dokładnie. Wiele osób nie tylko w związku z epidemią, ale właśnie zaburzeniem rytmu dnia, brakiem słońca doświad- • drażliwość, czało w tym czasie spadku nastroju. Ja sama czułam się senna, • nieostre widzenie, osłabiona. Mam nadzieję, że moja lampa może też wspoma- • bezsenność. gać osoby, które ze względów np. zawodowych są zmuszone lub wolą pracować w godzinach wieczornych.

Agnieszka Fiedorowicz AF: Nie każdy z nas jest skowronkiem. Wielu z nas Dziennikarka specjalizująca się w tematyce naukowej i zdrowotnej. Współpracuje z miesięcznikami to sowy, lubimy pracować wieczorem. Tak funkcjonują „Focus”, „Elle”, „Przekrój”, magazynem „Integracja” i portalem niepelnosprawni.pl. Laureatka nagrody Pióro Nadziei 2010 Amnesty International Polska dla dziennikarzy, piszących o prawach człowieka, za choćby nastolatki, u których, jak pokazują badania, rytm tekst poświęcony tematyce whistleblowingu (tzw. społecznego donosicielstwa). Trzykrotnie nominowana do Grand Press w kategoriach publicystyka i dziennikarstwo specjalistyczne.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 DZIENNIKARSKIE PIÓRO

Gruzja rozkwita jesienią Wywiad z Lianą Gamcemlidze

Czym się różni polska jesień od gruzińskiej? Chyba wszystkim… U nas deszcz, tam słońce. U nas wilgoć, tam feeria zapachów. Biesiada zamiast chandry. Na przekór słocie rozsmakujmy się zatem w tej porze roku z Lianą Gamcemlidze, od ponad 30 lat mieszkającą z rodziną w Polsce, właścicielką restauracji Gaumarjos. Obdarzona słuchem absolutnym pianistka i dyrygentka z wykształcenia, tak jak jest wrażliwa na dźwięki, tak samo genialnie wyczuwa smaki i o nich opowiada.

Rozmawia: Katarzyna Montgomery Zdjęcia: Bianca-Beata Kotoro

Katarzyna Montgomery: Zawsze mi na, a turystów o wiele mniej niż w czasie teli – malutkich słodkich winogron powtarzasz, że jesień w Gruzji wakacji. z cieniutką skórką w kolorze bursztynu. jest wyjątkowa, i namawiasz, żebym Kiedy wchodziłam pomiędzy ich krza- KM: Czym pachnie ta jesień w twoich właśnie wtedy tam pojechała. czki, żeby skubnąć tylko kilka owoców, stronach w Kachetii? Dlaczego? po chwili już nie mogłam się od nich LG: Owocami, które mają moc oderwać. A figi, które są wielkości dłoni, Liana Gamcemlidze: Każda pora roku odurzania. Brzoskwinie, melony czy czarne lub biało-zielone wystarczy, że w Gruzji jest piękna, ale jesienią jest tam arbuzy pozostawione w zamkniętym schłodzisz je w lodówce, potem delikat- idealna pogoda. Nad Morzem Czarnym pokoju mają tak intensywny aromat nie obierasz ze skórki i możesz rozkoszo- trwa barchatnyj sezon: słońce przyjem- jak perfumy. Wspomnienie gruzińskiej wać się miodowym smakiem miąższu. nie grzeje, woda jest ciepła i krystalicz- jesieni to dla mnie także zapach rqaci- Za nimi chyba najbardziej tęsknię. Ostat-

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 DZIENNIKARSKIE PIÓRO

LG: Wszystko wskazuje na to, że nio koleżanka namawiała mnie, żebym ją wino powstało właśnie w Gruzji, a są odwiedziła i użyła argumentu, że będę doniesienia, że już 6000 lat temu na mogła znowu jeść figi, jakich od lat nie Kaukazie zakopywano w ziemi qwewri – jadłam. ogromne gliniane naczynia, które mogą mieć od dwustu do trzech tysięcy litrów. KM: Jak wyglądają wtedy stoły? W nich fermentuje nie tylko sok z wino- LG: Kuszą barwami, jak cała natura gron, ale też pestki i skórki. Na dnie wokół. Nie musimy ich dekorować, zostaje miąższ, na bazie którego powstaje bo warzywa i owoce, po całym lecie bimber czacza, nieco wyżej fermentują dojrzewania w słońcu, jesienią nabierają wina stołowe, a najwyżej najlepsze niepowtarzalnego smaku i wyglądają jakościowo wino. Wszystko, co jest zwią- przy okazji jak żywe, wonne obrusy. zane z wyrobem tych naczyń, z uprawą Wyobraź sobie kolendrę, fioletową winogron, a potem z ich fermentacją czy bazylię, pietruszkę razem z pomidor- przechowywaniem, to wiedza przekazy- kami i ogórkami, podłużne chleby, wana w ro d zinac h o d p o kole ń, c h ło ną ją ju ż sery, smażone małe kurczaczki – dzieci. Piwniczki, w których przechowuje wszystko to w komponowane w widoki. się wino, czyli marani, to bardzo ważne Obraz, który do dziś mam przed oczyma, miejsce każdego gruzińskiego domu.

PIWNICZKI, W KTÓRYCH PRZECHOWUJE SIĘ WINO, CZYLI MARANI, TO BARDZO WAŻNE MIEJSCE KAŻDEGO GRUZIŃSKIEGO DOMU. to ten z tarasu domu mojego teścia w Gelati. Godzi- KM: Trzy tysiące litrów w przydomowej piwniczce?! nami można było podziwiać piękne potężne góry, zieleń, Taką miał mój teść. Żeby oczyścić i zdezynfekować plantacje winogron, drzewa, które jesienią mają tam liście LG: 43 we wszystkich kolorach tęczy. Atmosfera jest też wyjątkowa, takie kveri, szczupła osoba wchodziła do niego przez otwór bo po g o r ą c y m l e c i e p r z y c h o d z i wytchnienie. Gotujemy w kuch- i specjalną szczotką oraz środkami czyszczącymi przygo- niach na zewnątrz i z każdego domu roznosi się woń pysznych towywała je do następnego zapełnienia. Żartujemy, że gdy potraw, co jest pretekstem do spotkania z sąsiadami i skosz- się już otworzy takie naczynie, to trzeba je szybko opróżnić, towania tych pyszności. Zapach pieczonego chleba sprawiał, bo zawartość skwaśnieje. I jak się domyślasz, w Gruzji nie że szliśmy na koniec wioski, żeby się nim uraczyć. I tak od mamy z tym problemu, bo wystarczy jedno wielodniowe śniadania do kolacji. wesele na tysiąc osób i po zapasach.

KM: Ale to też czas winobrania, ciężkiej pracy… KM: Jesień to pewnie też okres robienia przetwo- rów na zimę. LG: I kolejna okazja do biesiadowania. Każda rodzina ma swoją mniejszą lub większą winnicę. Kiedy nadchodzi czas zbiorów, LG: Grzechem byłoby marnować takie warzywa i owoce. sąsiedzi pomagają sobie nawzajem. Jednego dnia idzie się Mąż mówi, że miałam kiedyś domowy zakład – w setkach do jednych, drugiego – do następnych, a potem wszyscy przy- słoików robiłam konfitury, powidła, marynowane pomidorki, chodzą do nas. Po pracy ucztowanie trwa do białego rana. ogórki, kapustę. Duszone bakłażany z pomidorami, przecier I tak codziennie przez dwa tygodnie. Co oczywiście nie ozna- z pomidorów. Niektó- cza, że później przestajemy się spotykać i bawić. rzy kiszą ostre zielone papryczki lub nieszat- KM: Jeśli winobranie to musi też być pewnie młode wino. kowaną, pokrojoną LG: Nazywa się madzari, ale to nie do końca to samo co beau- na kawałki czerwoną jolais nouveau. Nie można wypić go zbyt dużo, ponieważ kapustę z bura- ono nadal fermentuje i jest niebezpieczne dla żołądka. Wie- kami – całość w kolo- czory spędzamy, degustując wina ze starszych roczników. rze amarantu. Pyszny jest kwiat akacji dżion- KM: Fascynuje mnie sposób ich przechowy- dżioli – marynowany wania. Zresztą gruziński sposób wytwarzania jako gałązki i poda- wina jest od siedmiu lat na liście niematerialnego dzie- wany z czerwoną dzictwa kulturowego ludzkości UNESCO, podobnie jak cebulą pokrojoną gruziński śpiew polifoniczny. w talarki z domową oliwą. Jesienią robimy

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 DZIENNIKARSKIE PIÓRO

ją z prażonych pestek zane na nici zanurza się je słonecznika. Niefiltrowana, w tych garnkach dwa-trzy w kolorze bursztynu, razy, a po kilku dniach te gęsta jak miód nadaje naturalne, pyszne smako- bajeczny smak każdej łyki nadają się do jedzenia. sałatce. Wystarczy trochę Trzeba je potem odpowied- pomidorów typu bawole nio przechowywać, żeby serce, bazylii, kolen- zanadto nie stwardniały. dry i czerwonej cebuli, KM: A co po winobraniu? wszystko to polane tą oliwą, do tego ciepły chleb LG: Na zakończenie i domowy słony ser, kieliszek winobrania 23 listopada wina i jesteś w raju. obchodzimy Dzień Świę- tego Jerzego – Giorgoba. KM: Z winogron robicie słodkości na zimę? KM: I co wtedy robicie? LG: Czurczchela to deser, LG: To, co zwykle który powstaje na bazie przez cały rok! Jesienią czystego soku z winogron dopiero się rozkręcamy, i orzechów. Gotuje się go tak długo, aż zostaje tylko jedna trze- zimą wyciągamy zapasy, a za chwilę już czeka na nas cia soku, do tego dodaje się mąkę i dalej gotuje, aby powstała wiosna. Gruzja to kraj szczęśliwych ludzi, cieszących masa, którą oblewa się orzechy włoskie, laskowe lub migdały. Nani- się tym, co mają. •

CZANACHI – DUSZONA JAGNIĘCINĄ TY TEŻ MOŻESZ ZOSTAĆ TAMADĄ Gruziński przepis na polską jesień Wstęp do toastów 1,5 kg jagnięciny kroimy na średnie kawałki, myjemy Supra, biesiada, która ma swoje korzenie 44 i dusimy na wolnym ogniu w garnku pod przykryciem 20 minut, w przedchrześcijańskich ceremoniach, w prastarej od czasu do czasu mieszając. Nie dodajemy wody, wystarczy to, formie przetrwała w Gruzji do dziś. Przewodni- co wypuszcza umyta jagnięcina. czy jej tamada czyli mistrz ceremonii, który dba o atmosferę, o to, aby wszyscy czuli się w trakcie Przygotowujemy w tym czasie kolejne składniki: tego wielogodzinnego spotkania docenieni, • 3 duże cebule kroimy w piórka i wznosi toasty, w c z asie k tór yc h nie należ y mu przery- • 8 ziemniaków obieramy i kroimy na dość duże kawałki wać. To często całe przypowieści, które mogą trwać nawet pół godziny, a wypić wino można dopiero po ich • 4 bakłażany ze skórką kroimy w dość duże słupki, żeby się później zakończeniu. Tu kilka przykładów najprostszych, które nie rozgotowały mogą się przydać w czasie jesiennych wieczorów. • 3 papryki – żółtą, czerwoną i zieloną kroimy na duże kawałki Za pierwszą miłość! • 8 pomidorów, najlepiej malinowych, obieramy ze skórki i kroimy Za piękne kobiety! na kawałki Za kobiety, o których moglibyśmy pisać wiersze! • 1 marchewkę obieramy i kroimy Za wolność i kobiety stanu wolnego! • 2 ząbki czosnku obieramy Za kobiety, których pragniemy, a nie możemy mieć! • kroimy dużo kolendry, nieco mniej bazylii Za miłość frywolną i wolną jak wiatr! Po 20 minutach na uduszone mięso nakładamy przygotowane Za nas, przystojnych i bogatych! produkty kolejnymi warstwami. Najpierw cebulę, na niej ukła- Za miłych gości! damy ziemniaki, następnie słupki bakłażanów, na to paprykę. Kolejna warstwa to: czosnek, dużo kolendry, nieco mniej bazy- Za to, żeby nigdy nam niczego nie brakowało! lii i marchewka. Na samym wierzchu znajdują się pomidory. Solimy Za to, by nasze dzieci miały bogatych rodziców! i pieprzymy. Przykrywamy. To danie jednogarnkowe – po ułoże- Za to, i za wszystko! niu warstw już ich nie mieszamy, a jeśli zobaczymy, że potrawa się gotuje trzeba docisnąć nieco pomidory, żeby wypuściły wodę. Po około 30 minutach danie jest gotowe kiedy ziemniaki są miękkie.

Na podstawie książek Giorgi Maglakelidze: • Toasty gruzińskie. Zapominana sztuka światowej biesiady marani.com.pl Katarzyna Montgomery • Tajemnice gruzińskiego smaku, Nasza Księgarnia Dziennikarka z wieloletnim stażem w radiu, internecie, telewizji i prasie. Relacjonowała najważniejsze podróże zagraniczne prezydentów i ministrów spraw zagranicznych. Była Redaktor Naczelną: dwuty- godnika „VIVA!”, tygodnika „Życie Jest Piękne” dodatku „Dziennika”, miesięcznika „Zwierciadło”. W TV4 prowadziła kobiecy talk-show „Mała czarna”. Dwukrotnie nominowana do Wiktora – w kategorii Osobowość Telewizyjna. Autorka książki o Krystynie Jandzie Pani zyskuje przy bliższym poznaniu.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 DZIENNIKARSKIE PIÓRO

Ciemnobiały – w imię poprawności nie tylko politycznej

Tekst: Grzegorz Kotoro

45 Mówienie prawdy w epoce zakłamania jest czynem rewolucyjnym. Prawda jest mową nienawiści dla tych, którzy mają coś do ukrycia.

George Orwell – który dziś miałby wiele inspiracji!

hciałbym napisać białymi literami na czarnym tle wiście to tylko moje indywidualne spostrzeżenie. Ostatnie albo odwrotnie, tak aby naszych braci o innym odcie- doniesienia z wewnątrz tego wielowarstwowego społeczeń- C niu skóry Broń boże nie urazić. Nie wiem, jak będzie stwa zza oceanu, ale też Francji, przekazane mi przez znajo- bezpieczniej, żeby nie zaogniać konfliktu. Za wszystkie moje mego Francuza, bardzo mnie niepokoją. niedoskonałości z góry przepraszam. Proszę także o niezarzu- A oto kilka niezrozumiałych absurdów: canie mi niewiedzy związanej z sytuacją Czarnych w USA, znam historię, współczuję i wiem, że mocarstwowość USA zbudo- NUMER 1 wana została na ucisku nie tylko Czarnych czy w większo- Z platformy HBO zniknął film Przeminęło z wiatrem. ści Czarnych, ale po prostu LUDZI, którzy dla flagi USA, Jego usunięcie to reakcja na list otwarty Johna Ridleya. ojczyzny, potęgi USA oddali to, co najcenniejsze. Poznałem Scenarzysta filmu Zniewolony. 12 Years a Slave napisał ten kraj, obserwując armię Stanów Zjednoczonych podczas do „Los Angeles Timesa" i wezwał do usunięcia klasyka z 1939 interwencji zbrojnej w Jugosławii, Iraku oraz Afganistanie. roku. Jego argumentem było to, że Przeminęło z wiatrem Utwierdziłem się w jednym, że Amerykanie przypominają jest rasistowskie, utrwala stereotypy i pokazuje zafał- mi bardziej (terminem wielowarstwowe społeczeństwo szowany obraz Południa Ameryki w okresie przed wojną ujmuje się dużą zbiorowość społeczną zamieszkującą dane secesyjną. „Film Przeminęło z wiatrem to produkt swoich terytorium, posiadającą wspólną kulturę, wspólną tożsamość czasów, zawiera więc pewne etniczne i rasowe uprzedze- oraz sieć wzajemnych stosunków społecznych) zjednoczone nia, które, ubolewamy nad tym, były powszechne wśród przez rząd federalny niż prawdziwy , czyli wspólnotę Naród amerykańskiego społeczeństwa. Takie rasistowskie przed- ludzi utworzoną w procesie dziejowym na podstawie języka, stawienie postaci było złe i dziś jest tak samo. HBO Max terytorium, życia społecznego i gospodarczego, przejawia- uznało, że pozostawienie takiego tytułu bez wytłumacze- jącą się w kulturze i świadomości swych członków – ale oczy- nia i potępienia czegoś takiego byłoby nieodpowiedzialne.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 DZIENNIKARSKIE PIÓRO

Tego typu przedstawienie postaci stoi w opozycji z warto- o usunięciu z cokołów dwóch pomników Krzysztofa Kolumba – ściami wyznawanymi przez koncern WarnerMedia” – powie- (w Grant Parku – rok postawienia 1933 i w Arrigo Parku). Poin- dział rzecznik HBO MAX. formowała nas o tym amerykańska stacja NBC Chicago. Protestujący domagali się usunięcia posągów włoskiego Myślałem, że filmy, sztuki teatralne, powieści itp. to sztuka, podróżnika, ponieważ w ich ocenie Kolumb symbolizuje ucisk przez którą wypowiada się reż yser c z y autor. Można się z nią nie i nienawiść na tle rasowym. zgadzać, choć taka była prawdziwa historia. Pewnie wszystkim Indianom Ameryki Północnej dogorywającym w rezerwatach Wiem, że Krzysztof Kolumb odkrył Amerykę Południową, serce pęka – kiedy oglądają kolejny raz na rasistowskie sceny Łacińską oraz wyspy w pobliżu kontynentu, ale niekoniecznie jeszcze do niedawna dzieła wszech czasów. Nota bene Hattie Amerykę Północną, choć zdania są podzielone – czy to był McDaniel za rolę w tym filmie dostała jako pierwsza czarno- on, czy Amerigo Vespucci. Natomiast na pewno sprowadził skóra aktorka Oskara!!! pierwszych indiańskich niewolników do Europy i znów – co sądzą o wydarzeniach z Chicago rdzenni Indianie obserwu- NUMER 2 jący protesty z rezerwatów. Nawet Kolumbowi się oberwało, Francuski światowy koncern kosmetyczny L’Oreal wyco- jestem pewien, że gdyby nie on, to czarni bracia dłużej cieszy- fał z opakowań swoich produktów do pielęgnacji skóry liby się wolnością i dostatkiem w Afryce. słowa biały, wybielający i jasny, informacja została przekazana w oświadczeniu przez rzecznika marki. Po decyzji L’Ore - NUMER 4 ala inne firmy kosmetyczne zapowiedziały podobne zmiany. Doktor Priyamvada Gopal z Cambridge za hasło „White Sytuacja ta wpisuje się w ogólnoświatowe zainteresowanie Lives Don’t Matter!” AWANSOWAŁA na profesora zwyczaj- problemem rasizmu po śmierci George’a Floyda, Afroamery- nego, po tym jak podzieliła się tymi słowami ze światem. kanina zmarłego w wyniku brutalnej interwencji policji. Decy- Według mediów i wszelkich postępowych środowisk, jedynie zja L'Oreala zapadła niedługo po tym, jak inny kosmetyczny hasło „Black Lives Matter” jest słuszne i społecznie akcepto- gigant, spółka Unilever, zdecydowała się zmienić nazwę walne. Ba! Wyr aża sprzeciw wobec dyskryminacji. Rasistowskie kremu rozjaśniającego, sprzedawanego pod nazwą Fair&Lo- j e d n a k ż e s ą j u ż „ A l l L i v e s M a t t e r ” c z y, n i e d a j B o ż e ! , „W h i t e L i v e s vely. Angielsko-holenderska firma oświadczyła, że nie będzie Matter”. Panią profesor spotkała za to zrozumiała fala krytyki. już używała słowa jasny (ang. fair). Wyrażenie tak skrajne nie przystoi, szczególnie pani doktor renomowanej uczelni. Tymczasem kobieta napisała: „Powiem Przed podjęciem decyzji obie firmy były krytykowane właśnie 46 to raz jeszcze: Białe życia nie mają znaczenia. Jak białe życia”. z powodu nazw produktów. Wpisało się to w ogólnoświa- Sam tweet został usunięty. towe zainteresowanie problemem rasizmu po tygodniach protestów na tle rasowym. Jak zauważają eksperci, wiele Pani profesor poskarżyła się, że za swoje słowa otrzymuje firm obawiających się bojkotu lub procesów sądowych pogróżki od Internautów. Priyamvadę wzięła w obronę jej usuwa niektóre nazwy i słowa ze swych akcji marketingowych. macierzysta uczelnia i awansowała ją na profesora zwyczaj- nego. Uniwersytet Cambridge uzasadnił decyzję wolnością O krok dalej poszła inna kosmetyczna marka – Johnson & słowa i wypowiedzi zgodnych z prawem. Nie pomogła nawet Johnson. Zapowiedziała, że przestanie sprzedawać kremy petycja, której nadawcy domagali się zwolnienia pani doktor rozjaśniające skierowane na rynki Azji i Bliskiego Wschodu. za skrajny rasizm. Zmiany w identyfikacji wizualnej produktów zapowiedziało Zostawiam powyższe bez zbędnego komentarza! Ciężkie także kilka amerykańskich firm, między innymi Mars. Ogłosiła, czasy idą. że pracuje nad zmianą grafiki na opakowaniu ryżu Uncle Ben’s (Wujka Bena), na którym widnieje podobizna czarnoskó- NUMER 5 rego mężczyzny. Prezydent Czech Milosz Zeman podczas wizyty w rezyden- Jak podaje PAP, we Francji na włosku wisi także przyszłość cji ambasadora USA w Pradze Stephena Kinga z okazji 244 ciasteczek czekoladowych Pepito, których opakowanie rocznicy niepodległości Stanów Zjednoczonych powiedział, przedstawia Meksykanina. Ta wzięta z komiksu postać jest że hasło „Black Lives Matter” jest rasistowskie. Jak podkreślił: krytykowana i określana jako „nieprzychylna karykatura”, „ważne jest każde życie”. co, jak ostrzegają specjaliści od marketingu, grozi spadkiem Zeman uznał, że „nie potrzebuje nowych wielkich braci, którzy eksportu do USA. będą mu mówić, jakie wartości ma w y z n a w a ć”. P r ze d w yg ł o s ze - Jasny sposób na wybielanie poczynań białego człeka – niem w języku angielskim krótkiego przemówienia uprzedzał, w końcu się za nas wzięli. Strach pomyśleć, czym to się skoń- że „będzie niegrzeczny i nie tak ciepły jak zwykle”. Dodał, że czy, jeśli dalej będą sobie tak poczynać. Pytasz kto to taki? uczestniczy w obchodach amerykańskiego święta jako nieza- Nie znam ich! leżny obywatel i przyjaciel USA.

NUMER 3 Brawa dla prezydenta Czeskiej Republiki, który mówi, jak jest, i nie boi się ewentualnej fali krytyki. To prawdziwy mąż stanu. Po gwałtownych starciach pomiędzy policją i demonstrują- cymi w Chicago, pani burmistrz miasta nocą podjęła decyzję

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 DZIENNIKARSKIE PIÓRO

NUMER 6 Tak na przyszłość, aby była lepsza! Piłkarze Premier League wyszli na boisko z hasłem „Black „Miłość i szacunek. To wszystko, co jest potrzebne, aby poznać się Lives Matter” na koszulkach zamiast własnych nazwisk, ale i zrozumieć. To lekarstwo, które rodzice powinni podawać swoim kiedy w tej samej Anglii nad stadionem na paralotni prze- dzieciom. One muszą mieć szansę, by obdarzyć szacunkiem leciał kibic z hasłem „White Lives Matter” – dostał doży- innych ludzi i inne kultury. Jak wychowamy nasze dzieci, tak wotni zakaz stadionowy. będzie wyglądał świat w przyszłości”

Do kibiców – nigdy nie latajcie nad stadionami z jakimikolwiek Waris Dirie, Czarna kobieta, biały kraj napisami.

NUMER 7 Ważne – 12 sierpnia 2020 roku: W lipcu 2020 roku w Chicago „15 Murzynów zostało postrze- Na stronie Rady Języka Polskiego pojawił się tekst autor- lonych przez Murzyna na pogrzebie Murzyna, zastrzelo- stwa prof. Marka Łazińskiego, będący odpowiedzią na list nego przez Murzyna” – Black Lives Matter or does not Matter? z prośbą o opinię na temat pejoratywizacji słowa Murzyn. A w artykule amerykańskiej stacji CBS opisującym to zdarze- Choć nie jest to stanowisko RJP, bowiem ona takiego jesz- nie znalazło się tylko jeno słowo black i jedno brown – czarny cze nie podjęła (na stronie głównej Rady znajduje się także okazał się samochód, z którego oddano strzały, a Brown bardzo ważna informacja: „Należy stanowczo podkreślić, że to rzecznik policji relacjonujący wydarzenia! Rada Języka Polskiego nie ma kompetencji, by zakazywać Zdaję sobie sprawę, że Biali, Żółci, Czerwoni, Meksykanie – używania jakiegokolwiek słowa lub wyrażenia, ani też, ci z imienia zbierają za całą Amerykę Łacińską. Ale, co najważ- by nakazywać posługiwanie się jakimkolwiek wyrazem. Byłoby to zresztą niezgodne z poglądami członków Rady, niejsze, w całej tej tragedii chodzi o przekaz CBS. Gdyby to nie był czarny sprawca to opinia publiczna, pewnie w pierwszym którzy nie uważają się ani za właścicieli polszczyzny, ). wierszu dowiedziałaby się o jego kolorze skóry – ciąg dalszy ani za osoby mogące ingerować w rozwój języka” komentarza zbyteczny. A oto fragment tekstu profesora Łazińskiego: „Od kilku lat wyraz Murzyn pojawia się w prasie i tekstach publicznych Ku przestrodze, powtarzając za Ryszardem Kapuścińskim: po różnych stronach politycznej barykady bardzo rzadko, „Światu grożą trzy plagi, trzy zarazy. a jeśli już, to zwykle nie jako neutralne określenie czło- 47 wieka, lecz jako słowo, o które toczymy spór. Podkreślam, Pierwsza – to plaga nacjonalizmu. że słowo Murzyn było niegdyś neutralne, a w każdym razie Druga – to plaga rasizmu. najlepsze z możliwych, można znaleźć bez trudu neutralne i pozytywne konteksty tego rzeczownika, a osoby, które Trzecia – to plaga religijnego fundamentalizmu. używały go w latach osiemdziesiątych czy dziewięćdziesią- Te trzy plagi mają te samą cechę, wspólny mianownik – jest tych, nie mają w żadnym razie powodu do wyrzutów sumienia. nim agresywna, wszechwładna, totalna irracjonalność. Jednak słowa zmieniają skojarzenia i wydźwięk w toku natural- Do umysłu porażonego jedną z tych plag nie sposób dotrzeć. nych zmian świadomości społecznej. Dziś słowo Murzyn jest W takiej głowie pali się święty stos, który tylko czeka na ofiary. nie tylko obarczone złymi skojarzeniami, jest już archaiczne”. Wszelka próba spokojnej rozmowy będzie mijać się z celem. Nie Szanowny Panie Profesorze, najłatwiej jest coś „uznać”, o rozmowę mu chodzi, tylko o deklaracje. Żebyś mu przytak- poprosimy jednak o kilka możliwości w zamian, tak abyśmy nął, przyznał rację, podpisał akces. Inaczej w jego oczach nie mogli swobodnie po polsku rozmawiać na temat czarno- masz znaczenia, nie istniejesz, ponieważ liczysz się tylko jako skórych Polaków, których na terenie naszego kraju jest narzędzie, jako instrument, jako oręż. Nie ma ludzi – coraz więcej. jest sprawa”. Świecie – quo vadis? • Ryszard Kapuściński, Imperium

„Masz wrogów? Dobrze! To znaczy, że broniłeś czegoś w swoim życiu”.

Winston Churchill Grzegorz Kotoro Studia na kierunku stosunków międzynarodowych w zakresie dyplomacji, później studia ekonomiczne. Emerytowany żołnierz służb specjalnych elitarnej jednostki GROM uczestniczący w misjach międzynaro- dowych. Od wielu lat zajmujący się profilaktyką zdrowia i prawami pacjenta. Prowadził wiele konferencji i wydarzeń jako moderator i prelegent na arenie europejskiej, w tym w Parlamencie Europejskim. Obec- nie Prezes Europejskiego Centrum Edukacji PO PROSTU. Zawodowy kucharz (z pierwszego wykształce- nia) i miłośnik zdrowego talerza.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 DZIENNIKARSKIE PIÓRO FELIETON Z pasją a do podrzuc nia!

Tekst: Jakub Jamrozek

ycuszki” – tak określił je pewien znawca, z któr ym prze- Te doświadczenia stały się zresztą dla mnie bodźcem prowadzałem wywiad. Osobiście wolę jednak orygi- do przygotowania audycji z żonglerką w roli głównej. C nalną nazwę – „rusałki”, bo lepiej opisuje ich specy fikę. W wieczornej psychologicznej Strefie Prywatnej w Czwórce Istnieją też – moje ulubione – beanbagi (worki z fasolą) i „brzy- z profesjonalnymi kuglarzami rozmawiałem o tym, w jaki dule”, które wybaczają sporo błędów trenującym. Sam zaczy- sposób żonglerka wpływa na współpracę obu półkul nałem jednak od zwykłych piłek do tenisa ziemnego. naszego mózgu, co robi z istotą szarą i czy łatwiejsze jest żonglowanie piłkami czy maczugami (przedmiotami podob- W końcu trudno inwestować w sprzęt, kiedy nie wiadomo, czy nymi do kręgli). O i l e a k u r a t t y c h z a l e t ż o n g l e r s k i e g o fachu byłem żonglerka to prawdziwa pasja, czy może aktywność, do której świadomy, o tyle o właściwościach łączących ludzi nie miałem prowadzi słomiany zapał. pojęcia. Do momentu, w którym kuglarz Tomek Piotrow- W moim przypadku początki nie należały zresztą do najła- ski nie opowiedział mi o „Cyrku dla Rwandy”. To właśnie twiejszych. Leżałem z nogą w gipsie, rozpaczając, że kontu- w Rwandzie grupa 200 dzieciaków uczy się żonglować, przy zja kolana przerwała moją karierę piłkarza ręcznego. okazji integrując się ze sobą. Za piłki służą im – a właściwie 48 A skoro ręce do tej pory były przyzwyczajone do rzucania, służyły – kamienie, za maczugi natomiast butelki. Do czasu. to – z braku laku – zadowoliły się też podrzucaniem różnych Dzięki Tomkowi i jego przyjaciołom, dziś mogą trenować, przedmiotów… w niekonwencjonalny sposób. O to swoją używając profesjonalnego sprzętu. drogą chodzi w żonglerce… Piszę o przedmiotach, bo żonglo- To piękne, że Rwanda, która do tej pory kojarzyła się Europej- wać można właściwie wszystkim. Pamiętam na przykład, kiedy czykom raczej z krwawymi walkami Tutsi i Hutu, coraz częściej podczas studniówki wykorzystałem do tego banany i manda- pokazuje swoje łagodne oblicze. rynki – nie ukrywam, znajomi byli pod wrażeniem. Dla mnie to również dowód, jak powszechna staje się Swoją drogą, cieszę się też, że powoli przestajemy patrzeć żonglerka. Skoro istnieje „pedagogika c yr ku”, to może na kuglarstwo przez pryzmat clowna z czerwonym nosem, za jakiś czas kuglarstwo stanie się nieodłącznym elementem który podrzuca trzy kolorowe piłki w cyrku, a zaczyna być lekcji WF-u? traktowane jako sztuka teatralna albo fitness dla mózgu. Nie lubię powoływać się na badania osławionych „amerykańskich Kiedy piszę te słowa, przypomina mi się też moje pierwsze naukowców”, ale już fakt, że coraz więcej firm decyduje się zetknięcie z żonglowaniem. Jako kilkulatek miałem grać prowadzić dla pracowników szkolenia z żonglerki, mówi sam w spektaklu teatralnym Sztukmistrz z Lublina. Koniec za siebie. Słyszałem nawet o psychoterapeucie, który w proces końców nic z tego nie wyszło (nie doszło nawet do castingu), terapeutyczny wplata zabawę piłkami. Jestem skłonny uwie- ale pamiętam, że podczas próby, którą miałem okazję podpa- rzyć, że może mieć to sens, bo sam niejednokrotnie trakto- trywać, jeden z dorosłych aktorów żonglował obręczami. Robił wałem podrzucanie piłek niemalże jako formę medytacji. to bezbłędnie, a mnie wydawało się, że czaruje. Było to ponad Pozwalało mi to (i wciąż pozwala) być tu i teraz, uspokoić się, 20 lat temu. Ciekaw jestem, czy ten mężczyzna zdawał sobie zostać przy swoich emocjach i odpuścić natrętne – nic nie sprawę z tego, jak przydatną życiowo umiejętność zdobył? wnoszące – myśli. Kto wie, być może dzięki niej lepiej radził sobie też z matema- tyką, może był to jego sposób na wyciszenie, a może poznał Nigdy nie zapomnę też egzaminów na studiach, do przy- kogoś, na kogo nie natknąłby się w innych okolicznościach? • gotowania których wspomniane beanbagi albo rusałki były mi niezbędne; działały jak kolejna filiżanka kawy i spacer w jednym – taki dwupak. Pozwalały choć na chwilę odwró- Jakub Jamrozek Dziennikarz, lektor i podcaster. W Radiowej Czwórce prowadzi autorską, psychologiczną audycję cić uwagę od natłoku materiału, a jednocześnie nie dawały „Strefa Prywatna”. Z wykształcenia i z pasji miłośnik komunikacji społecznej i interpersonalnej – szans na rozkojarzenie. Godzina nauki, kilka minut żonglo- absolwent Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych. W wolnym czasie uczy się języka włoskiego, żongluje beanbagami, gra w planszówki i bada możliwość ich wykorzystania w rozwoju kompetencji wania, nauka i żonglowanie – tak wyglądała pogoń za piąt- miękkich. Czuły opiekun kota Vespera. kami (a czasami naciąganymi trójczynami) na uczelni.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 DZIENNIKARSKIE PIÓRO Jak w 14 dn i odzyskać równowagę hormonalną?

Tekst: Iza Farenholc

Hormony to silne związki chemiczne, kontrolujące nie tylko dojrzewanie płciowe i seks, ale także przemianę materii, zachowanie, sen, wahania nastrojów czy układ odpornościowy. Jednym słowem – rządzą nami. Zaburzenia hormo- nalne dotyczą coraz większej grupy ludzi, a w ich rozwoju pomaga stres i niezdrowa dieta. Przy dolegliwościach związanych z hormonami wizyta u specjalisty będzie konieczna, ale najpierw powinniśmy zmienić dietę i styl życia.

agdalena Wszelaki, autorka książki Hormony. Jak FAZA 1 CZYLI 3 KROKI W KIERUNKU odzyskać równowagę w 14 dni i bloga Hormones- UZDRAWIANIA JELIT balance.com, sama borykała się z wieloma proble- M W przywracaniu równowagi hormonalnej olbrzymią rolę mami zdrowotnymi. Cierpiała na chorobę Hashimoto, miała objawy zmęczenia nadnerczy i dominację estrogenową. odgrywa układ trawienny, wątroba, stężenie cukru we Krok po kroku, zmieniając swoje życie, odzyskiwała zdrowie. krwi oraz pożywienie. Problemy trawienne prowadzą do niedo- Stresującą pracę w korporacji zamieniła na praktykę diete- statecznego wchłaniania mikroelementów, zaburzenia równo- tyczki. I to właśnie wtedy zaczęła się jej droga do zdrowia, wagi mikroflory jelitowej odpowiedzialnej za metabolizm czy raczej – jak sama ją nazywa – podróż. Przez lata pracy estrogenu, zwiększone stężenie kortyzolu, przewlekły stan z pacjentkami, które borykały się z najróżniejszymi chorobami, zapalny unieczynniający receptory hormonów oraz upośle- opracowała autorski plan, pomagający odzyskać równowagę dzone wytwarzanie serotoniny. hormonalną. Na początku tej fazy czeka nas test określający typy zaburzeń Wiemy, jak wielki wpływ na funkcjonowanie organizmu i zacho- hormonalnych. W zależności od rodzaju zaburzeń czeka nas 49 wanie równowagi hormonalnej ma styl życia i sposób odżywia- diagnoza i dieta eliminacyjna, która powinna rozwiązać część nia. Tłumaczymy, że na choroby jesteśmy skazani genetycznie, problemów – to krok pierwszy. To droga do przemiany, ale badania pokazują, że genetyczna scheda dotyczy nas która pomoże w eliminacji upartych kilogramów nadwagi, nie tylko w 17%. Reszta zależy od nas. Coraz częściej słyszymy, że dopuści do efektu jo-jo, zredukuje tłuszcz brzuszny i sprawi, dieta zachodnia doprowadziła społeczeństwa do rozwoju scho- że przestaną nam puchnąć ręce i nogi. Krok drugi prowa- rzeń cywilizacyjnych – cukrzycy typu 2, chorób związanych dzi do normalizacji glikemii, trzeci ma na celu detoksykację z u k ł a d e m k r ą ż e n i a , o t y ł o ś c i . R z e c z y w i ś c i e p r o d u k t y n a półkach wątroby. Najczęstszymi przyczynami, dotyczącymi zaburzeń supermarketów powodują stany zapalne, dolegliwości żołąd- trawienia, z jakimi borykają się kobiety są: nietolerancje kowe i wahania stężenia cukru we krwi. Nic zatem dziwnego, pokarmowe, zmniejszona kwasowość żołądka, przerost flory że chorujemy. grzybów candida, SIBO (zespół nadmiernego rozrostu bakte- rii jelitowych), infekcje pasożytnicze. Modne stają się plany żywieniowe nie tylko obiecujące spadek wagi, ale także poprawę zdrowia – dietetycy mają FAZA 2 – OPTYMALIZACJA HORMONALNA coraz więcej pracy, najwyraźniej rośnie nasza świadomość. Jak twierdzi autorka, ukończenie pierwszej fazy Przed nami jednak długa droga, bo lata zaniedbań dają znać pomaga w pozbyciu się większości objawów, związanych o sobie i będą odbijać się na naszym zdrowiu. z brakiem równowagi hormonalnej. Jeśli uporczywe objawy Wysyp chorób takich jak Hashimoto, PCOS, endome- minęły i czujesz się lepiej, ale nie tak, jak byś chciała, powin- trioza czy uciążliwe dolegliwości związane z PMS lub naś wybrać dietę leczniczą, która pomoże w dalszej elimina- menopauzą dowodzą, że pobłądziliśmy, doprowadzając cji objawów. nasz organizm do hormonalnego rozregulowania. Magda- Ta książka na pewno pomoże rozpoznać zaburzenia, zmienić lena Wszelaki dowodzi, że możemy temu zaradzić w sposób nawyki i pozwoli przejąć kontrolę nad zdrowotnym prze- naturalny, a także pozbyć się dokuczliwych objawów. Zanim znaczeniem. Nauczy, jak korzystać z jedzenia, aby obudzić zdecydujemy się na inwazyjną ingerencję – poddanie się potencjał zdrowotny, cieszyć się dobrym poziomem ener- hormonalnej terapii zastępczej, zażywanie tabletek antykon- gii i dzięki temu lepiej żyć. cepcyjnych czy usunięcie np. macicy, warto sprawdzić, czy są Na czytelniczki czeka jedenaście dwutygodniowych to jedyne opcje. planów żywieniowych i ponad 120 przepisów, stymulujących właściwą pracę hormonów. •

Iza Farenholc Dziennikarka, redaktorka, fotoedytorka. Pisze artykuły, wywiady, recenzje, które ukazywały się m.in. w „Glamour”, „Zwierciadle”, „Gadze”, „Twoim Stylu”, „LaVie”. Jej pasje to bycie z synem oraz słuchanie, czytanie, bieganie, gotowanie i podróżowanie – w różnej kolejności w zależności od sezonu i samopoczucia. Na facebooku prowadzi grupę „Polka po godzinach”, adresowaną do kobiet po 40-tce. PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 DZIENNIKARSKIE PIÓRO FELIETON Zapinam pasy

Tekst: Monika Zamachowska

zisiaj chciałabym napisać Wszystko się zgadza, tylko nic się nie bliskim na drugi koniec Polski. Jej emocje do Was, drodzy Czytelnicy – zgadza. Oczywiście Monty jest total- nigdy nie kłamią, jest z tego dumna. Dtrochę o emocjach i o postawach, nym słodziakiem i po prostu nie da się Mnie zarzuca: blokujesz emocje, wypie- 50 czyli o odwiecznym konflikcie między- go nie kochać. Można to było przewi- rasz je, nie dzielisz się nimi z bliskimi. płciowym, międzypokoleniowym – dzieć, bo jeśli nie jesteśmy akurat To nie do końca prawda. Jestem wysoko o początku i końcu wszystkich kłót- ludźmi, którzy, niezależnie od emocjonalną (i mocno sekundalną) ni na tej ziemi. Konteksty są dwa. Jeden płci i wieku, po prostu nie lubią osobą, która wszystko przeżywa milion to tocząca się od dwóch lat dysku- dzieci, to taki zdrowy i śliczny nowo- razy i pisze w głowie najbardziej abstrak- sja między mną a moją przyjaciółką rodek jest po prostu „do schrupania”, cyjne scenariusze; wyobraża sobie na temat – po co nam emocje. Co psują, i wszyscy kochamy go niemal auto- i racjonalizuje wszystko to, co jej się przy- a co ratują emocje w kontekście związ- matycznie. Tylko że wydaje mi się, że darza, i to, co mogłoby się przydarzyć. ków romantycznych? Druga okolicz- tu chodzi o jeszcze coś innego. Monty Ja po prostu swoim emocjom nie ufam. ność jest dużo weselsza. Oto w naszej to zwycięstwo nad piekłem złych emocji, Tym bardziej, że wiem, iż często bywają rodzinie pojawił się nowy człowiek. rozwodu i w ogóle wszelkich rozstań. po prostu złe, negatywne, niszczące. Jest facetem, a w chwili, gdy piszę Monty to życie ponad choroby, ponad Wtedy nie chcę ich w moim życiu. Ale ten tekst, on ma tydzień, a jest synem ból i gniew, ponad stereotypy i konwen- to nie znaczy, że je blokuję. Ja je obser- mojego byłego męża i jego drugiej cję. Monty po prostu jest i czeka, żeby wuję, czasem się do nich uśmiecham, żony. Ma na imię Monty. Urodził się go kochano. Więc się go kocha, zawsze czasem biorę je pod lupę i najczęściej w patchworku i wydawałoby się, że lepiej kochać niż nienawidzić, prawda? odrzucam jako nieprzydatne. W pracy będzie budził tzw. ambiwalentne W tym sensie to także moja stro- staram się ich nie okazywać, choć uczucia. Oto maleńkie dziecko face- na argumentów w dyskusji o wyższo- nieprawdą jest, że potrafię zachować ta po pięćdziesiątce, człowieka z proble- ści postaw nad emocjami. się racjonalnie w każdej sytuacji. Prze- mami zdrowotnymi i dwójką nastolet- ciwnie, z wiekiem jest mi coraz trudniej nich dzieci z poprzedniego związku, Moja przyjaciółka jest milionem emocji zapanować nad łzami, gdy ktoś cierpi, które w dodatku mieszkają w zupełnie na minutę. Jest artystką, więc szczególnie dzieci. innym kraju. Z mojego punktu widze- to zrozumiałe, a nawet potrzebne. nia też, wydawałoby się, nie ma się To na emocjach buduje swoje role, swój Wierzę natomiast w postawy. Jedną za bardzo z czego cieszyć. Oto uwaga, teatr, który czasem wlewa się do jej z postaw, jakie przyjmuję w życiu, i tak już nieobecnego, ojca moich życia, czy tego chce, czy nie. Pod wpły- jest ta, która wynika z odpowie- dzieci została jeszcze bardziej „rozpro- wem emocji potrafi biegać boso po łące dzi na ważne pytanie: czy kocham szona” przez to nowe nadejście i nowe przez kilka godzin albo wsiąść do samo- człowieka, z którym dzielę życie? Nie inne życie. chodu i pojechać na spotkanie z kimś co dzień, ani raz w miesiącu, ale wtedy, gdy

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 DZIENNIKARSKIE PIÓRO FELIETON

dzieje się coś ważnego – wtedy wracam niśmy im pozwolić, aby nami kierowały. do swojej „rozkminki”. To może być coś Pamiętam, że zazdrość, złośliwa satysfak- dobrego albo coś złego, coś, co zmie- cja, małostkowość czy pamiętliwość też nia sposób, w jaki patrzymy na świat, zbudowane są z emocji. Dostrzegam je, 51 i co nas zmienia. Bo człowiek zmienia się czasem dziwię się, że w tak zaawansowa- w ciągu swojego życia, czasem nawet nym wieku zdarza mi się jeszcze wszyst- diametralnie, jestem o tym przekonana. kie te uczucia odnotowywać w sobie, Dlatego bywa i t ak , że d ro ga, k tór ą p o d ą - a potem spokojnie przechodzę nad żamy, przestaje być dla nas korzystna. nimi do porządku dziennego. Lubię A w przypadku mojego faceta nie robić sobie ten rachunek sumie- kierowały. chodzi tylko o motyle w brzuchu, o to, nia. Jest jak sprawdzenie listy i czy chciałabym nie wychodzić z nim przez pilota przed włączeniem o przecież wszyscy z łóżka, czy mnie rozśmiesza, czy jest silników samolotu: miłość – prawdomówny i odpowiedzialny, czy check, wzajemny szacunek – mógłby mnie i moje dzieci utrzymać, check, uczciwość – check, gdybym straciła pracę (do niedawna ten chęć wspólnego spędza- argument był całkowicie abstrak- nia czasu – check. Wtedy cyjny), chociaż pewnie wszystkie te zapinam pasy i spokojnie pytania pojawiają się w mojej głowie. lecę, bez oglądania się Chodzi o tak zwany całokształt. Czy jest mi z tym facetem dobrze? I czy za siebie. • ja mogę mu pomóc? Czy moja obec- powinniśmy im pozwolić, aby nam ność sprawia, że on rośnie, jest mądrzej- mojej „analizie”przeżywamy emocje je całygrają czas. rolę, Tyle b że, moim zdaniem, nie szy, dojrzalszy, bardziej doceniany W w środowisku? Jeśli odpowiedź na te pytania brzmi „tak”, to staram się trzy- mać tej postawy i po prostu kochać, zręcznie uchylając się przed ciosami, które każdemu z nas niesie życie. Monika Zamachowska Dziennikarka radiowa i telewizyjna, pisarka. Trener biznesu w zakresie sztuki prezentacji i autopre- W mojej „analizie” emocje grają rolę, zentacji, oddychania przeponowego, emisji głosu, dykcji i poprawnej artykulacji. Absolwentka Amerykanistyki oraz Iberystyki na UW. W latach 2006-2008 redaktor naczelna miesięcznika „Zwier- bo przecież wszyscy przeżywamy je cały ciadło”. Wielokrotnie prowadziła imprezy o charakterze charytatywnym. Była m.in. gospodynią programu „Pytanie na śniadanie” czy „Europa da się lubić”. Autorka książek: Lubię być Polakiem, czas. Tyle że, moim zdaniem, nie powin- Pożegnanie z Anglią, Polki na bursztynowym szlaku, Moja Europa da się lubić.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 DZIENNIKARSKIE PIÓRO Odporność zabezpiecza przed chorobami

Tekst: Iwonna Widzyńska-Gołacka Sposoby na poprawę odporności

Świat, w którym żyjemy, co chwila czymś nam zagraża. Wypadkom nie uda się zapobiec, natomiast sami możemy wiele zrobić, aby przygotować organizm na walkę z chorobami i dolegliwościami. W zasadzie najlepszy prezent, jaki każdy może sobie podarować, to zafundowanie własnemu organizmowi silnego układu immunologicznego. Uchroni on go przed chorobami i dolegliwościami. Nie chcę po raz kolejny przypominać o tak zwanym zdrowym trybie życia, jakim jest unikanie nałogów, przemyślane jedzenie, lekka aktywność fizyczna i odreagowywanie stresów.

zy zastanawialiście się kiedyś, jak to się dzieje, że bieganie – a także regenerująco, poprawiając koncentra- niektóre osoby rzadko albo wcale nie chorują, mają cję, kreatywność i jakość snu. Dodatkowo systematyczny, C dobry humor i nieźle wyglądają? A innym wszyst- codzienny ruch poprawia nastrój i zwiększa odporność ko szkodzi, stale im coś dolega, boli, kilka razy w sezonie mają organizmu na choroby, a tym samym wydłuża życie. Zauważył grypę, katar i ciągle narzekają. to już 2400 lat temu Hipokrates, który wypowiedział słynną sentencję: „Spacer jest najlepszym lekiem człowieka”. Czasami efekt zdrowia i optymizmu w decydującej mierze zależy od genetycznych predyspozycji, ale częściej doskona- Jeszcze jednym z pozytywnych skutków spacerów jest podnie- łe zdrowie to wynik wiedzy o tym, jak dbać o zdrowie. I nie sienie odporności. W wyniku wysiłku fizycznego wzrasta zarów- wystarczy tylko wiedza, ale konieczne jest stosowanie jej no liczba jak i aktywność leukocytów oraz substancji mających 52 w praktyce. Gdyby zdrowie zależało tylko od wiedzy, lekarze za zadanie niszczenie wirusów, a także oczyszczanie organi- prawie by nie chorowali, a przecież tak nie jest. zmu z toksyn. Gdy decydujemy się na ćwiczenia na dworze, skutecznie się dotleniamy oraz wspomagamy proces Pojawia się więc pytanie, co można zrobić, aby być zdrowym? hartowania. Przede wszystkim trzeba zadbać o odporność, czyli zdrowie fizyczne ciała, tak aby krążące wokół bakterie, wirusy zostały Kolejnym sposobem dbania o zdrowie jest właściwa dieta. I absolutnie nie chodzi o sposoby odchudzania, a raczej schwytane i zlikwidowane przez układ immunologiczny. o wprowadzenie do posiłków takich produktów, które zdecy- Jednak trzeba również zadbać o zdrowie psychiczne, ponie- dowanie są wskazane, gdy zależy nam na dobrym zdrowiu. waż człowiek nieszczęśliwy, nawet jeśli jest pozornie zdrowy, wcześniej czy później zapadnie na zdrowiu. Badania potwier- Wielu specjalistów podkreśla, jak ważne jest myślenie o tym, dzają, że nieodreagowany stres powoduje wydzielanie szko- co znajdzie się na talerzu. I lepiej zjeść mniej niż więcej. Obser- dzących zdrowiu hormonów. wacja tego, jak czujemy się po posiłku, to istotna informacja, czy to, co zjedliśmy, nam służy. Czynników, od których zależy wspomaganie naszego ukła- du odpornościowego, jest naprawdę sporo. Większość z nas zna zasady zdrowej diety. Warto jednak dowiedzieć się o kilku superproduktach, które nie są tak Na przykład Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) alar- bardzo znane, ale dla naszego zdrowia absolutnie rewe- muje, że siedzący tryb życia jest już czwartą przyczyną lacyjne. Zacznijmy od awokado – jednego z najlepszych zgonów na świecie. Tymczasem regularna aktywność fizycz- źródeł zdrowych tłuszczów. Poza tym źródła potasu i licznych na wydłuża życie i zmniejsza ryzyko wystąpienia wielu chorób soli mineralnych, których jest coraz mniej we współczesnej pr zewlekł ych. Już 30 minut spaceru każdego dnia może w ydłu- żywności. żyć życie o 3,5 roku. Dlatego dziś coraz częściej podkreśla się rolę aktywności fizycznej w procesie codziennej regeneracji, Warzywa kapustne są pod względem działa- dbaniu o zdrowie, a nawet w procesie zdrowienia. nia prozdrowotnego od kilku już dekad na radarze naukow- ców. A to z powodu licznych badań, które wskazują, że I podkreślmy: spacer jest najlepszym lekiem człowieka. dieta bogata w warzywa kapustne jest powiązana z mniejszym Ogromną rolę w poprawie wyników zdrowotnych ma codzien- ryzykiem różnych rodzajów raka i innych przewlekłych chorób. ny spacer. Badania naukowców dowodzą, że już 30 minu- towa przechadzka każdego dnia zmniejsza ryzyko chorób Jagody to źródło przeciwutleniaczy, w tym bardzo pożądanych serca, udaru, cukrzycy i raka piersi. Spacer dobrze również w diecie antocyjanów czy bioflawonoidów. Bardzo dobrym działa na stawy, nie powodując kontuzji – jak na przykład rezerwuarem prawie wszystkich mikroelementów oraz białek są jajka.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 DZIENNIKARSKIE PIÓRO

Migdały zawierają sporo magnezu, witaminy E i innych silnych ODPOCZYNEK I RELAKS przeciwutleniaczy. Organizm musi się regenerować, dlatego wolne dni czy godzi- Cenne są również orzechy włoskie. Podobnie jak migdały ny powinny być przeznaczone na relaks. Jest to również czas dostarczają minerałów, ale co ważniejsze – także kwasów na odreagowanie stresów. Metody na to są rozmaite i zawsze omega-3 i omega-6 w idealnej proporcji. Szparagi zaś wzbo- znajdzie się wśród nich taka, którą polubimy. Nie warto na siłę gacają nasz organizm w witaminę K. robić czegoś, co akurat jest modne i wiele osób to ćwiczy. Ulubiona aktywność fizyczna daje większą gwarancję, że tak zawiera prowitaminę A, z której w organizmie Marchew szybko z niej nie zrezygnujemy. Do wyboru mamy na przykład: powstaje witamina A oraz beta-karoten, którego jest jednym jazdę na rowerze (może być z rodziną i psem), pływanie, taniec, z najbogatszych źródeł. spacer, jogging, gimnastykę, wrotki, itp. Warto również wysy- Fasola i soczewica są bogate w błonnik, witaminy, minerały piać się. A przejściowe kłopoty z zasypianiem – jak twierdzą oraz dobrej jakości roślinne białko. neurolodzy – nie są powodem do niepokoju. Witamina C, naturalnie występująca w kiszonkach, owocach Natomiast osoby cierpiące na niedobory snu i przepracowanie i warzywach, niezbędna jest w przy wielu niedyspozy- są bardziej narażone na ryzyko złapania niepożądanej infekcji. cjach organizmu. Kwas askorbinowy nie tylko pozytywnie Zaś na wolne wakacyjne wieczory polecam bardzo ciekawą wpływa na produkcję komórek odpornościowych, ale też książkę: wzmacnia ich wzrost, spowalnia proces ich obumierania oraz aktywizuje ich działanie. Ta witamina nie tylko chroni nas W zdrowym ciele zdrowy mózg Andersa Hansena. przed potencjalną infekcją, ale także jest bardzo potrzeb- Choć przysłowie mówi, że w zdrowym ciele zdrowy jest duch, na naszemu układowi immunologicznemu w czasie choroby naukowcy z cieszących się największym autorytetem na świe- oraz w okresie rekonwalescencji. Warto zatem sięgać cie ośrodków badawczych dowiedli, że również mózg cieszy po kiszonki, owoce cytrusowe, porzeczki, szpinak czy brokuły, się ze zdrowego, aktywnego ciała. które są bogatym źródłem tego składnika. Okazuje się, że zaledwie po 6 tygodniach właściwego trenin- UBRANIE gu można potwierdzić korzystne działanie ruchu na mózg. Przed wyjściem z domu zawsze sprawdźmy pogodę. To ruch jest lekarstwem na stres i niepokój, a także świetnym I to przez cały rok. Najlepszym sposobem jest ubieranie się narzędziem do poprawienia pracy mózgu. Okazuje się – 53 na cebulkę, bo wtedy można coś zdjąć, gdy zrobi się gorąco, twierdzą badacze – że to spacer lepiej wpływa na ćwiczenie i w razie nagłej zmiany pogody coś założyć. mózgu niż na przykład krzyżówka albo sudoku. Jak to możli- we? W czasie spaceru dostrzegamy różne sytuacje, na które HARTOWANIE w odpowiedni sposób reagujemy, oceniamy, co się dzieje Znanym propagatorem hartowania ciała był ksiądz Kneipp. wokół, aktywujemy różne procesy psychiczne, a przy tym Uważał, że powoli możemy przyzwyczaić organizm do zmian wszystkim kora mózgowa kieruje naszymi ruchami. Tymcza- temperatury. Jest to bardzo ważne zwłaszcza dla naczyń sem w czasie rozrywek umysłowych ćwiczymy tylko umiejęt- krwionośnych, które zyskują większą odporność na chłód. ności językowe czy matematyczne. Dzięki temu nie będą się kurczyć, hamując tym samym I co bardzo ważne, badania wykazały, że w rodzinach, reakcję odpornościową. Powinno się to zacząć od codzien- w których ktoś z przodków chorował np. na alzheimera, znacz- nego naprzemiennego prysznica ciepłą i zimną wodą. nie rzadziej choroba ta dotyka osoby aktywne niż te, które Hartowanie zaczyna się od wyższej temperatury, stopnio- nie lubią się ruszać. wo ją obniżając i kilkakrotnie ten zabieg powtarzając. I nie trzeba się z tym spieszyć. Niektórzy przyzwyczajają się szyb- W zdrowym ciele zdrowy mózg to tytuł książki, której auto- ciej inni wolniej i nie ma w tym nic złego. rem jest Anders Hansen, przetłumaczyła ją Agata Teperek, a wydało Wydawnictwo Znak. Znany w Szwe- ĆWICZENIA cji psychiatra opisuje w sposób niemal beletrystyczny i łatwy Regularny ruch na świeżym powietrzu ma zbawienne do zrozumienia sekrety działania mózgu oraz sprawdzone działanie na organizm. Jednym z jego najbardziej pozy- przez ekspertów sposoby ćwiczenia go, które dla własne- tywnych skutków jest poprawienie odporności. W efekcie go dobra możemy zastosować.• wysiłku fizycznego wzrasta zarówno liczba, jak i aktywność leukocytów oraz substancji mających za zadanie niszczenie wirusów, a także oczyszczanie organizmu z toksyn. Ćwiczenia na dworze skutecznie dotleniają oraz wspomagają Iwonna Widzyńska-Gołacka proces hartowania. Bardzo ważne jest, aby przy regularnych Jest dziennikarką, pisze o zdrowiu zarówno akademickim, jak i komplementarnym, poprawianiu urody, treningach jeść coś, co zawiera kolagen, np. galaretki owoco- smacznej i oryginalnej kuchni, podróżach. Często rozmawia ze znanymi osobami, przygotowując wywiady. Ceni przyjaźń, prawdziwe pasje, talent, poczucie humoru. Ale przede wszystkim lubi spędzać czas we, galaretki z ryb lub mięsa, podroby – serca, nerki, wątróbki. z ciekawymi ludźmi, słuchając ich uważnie!

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 DZIENNIKARSKIE PIÓRO

Jestem Watsonem medycyny

Wywiad z Lisą Sanders

Rozmawia: Iza Farenholc 54

Książkę Szukając diagnozy i dokumentalny serial na Netflixie pod tym samym tytułem czyta się i ogląda jak świetny kryminał. Doktor Lisa Sanders dzięki internetowej społeczności pomaga ludziom w skomplikowanych przypadkach zdrowotnych. Udowadnia, jak ważna, jeśli nie najważniejsza, jest właściwa diagnoza.

Iza Farenholc: Miałam to pytanie wygląda życie lekarza, ale na pewno nie temu – powiedziałam do swojego męża: zadać na końcu, ale skoro zaczęłyśmy zdawałam sobie sprawy z tego, jak wielką żeby ludzie wiedzieli, jak dużo nie naszą rozmowę od koronawirusa… niewiadomą jest ta wiedza pomiędzy wiemy, bardziej by o siebie dbali. Tak, Jak pandemia zmieniła pani życie? symptomami a chorobą. Myśla- nie wiemy. A pacjenci myślą o sobie łam, że to bardzo proste – jak o swoim aucie – zepsułem się, więc Lisa Sanders: Życie przeniosło diagnoza i leczenie. Na praktykach, muszę oddać się w ręce mechanika, się do komputera – rozmawiamy które odbywały się w pogotowiu, kiedy który to naprawi i będzie dobrze. Może. przez komunikator y, nie spot ykamy się ze przywożono pacjenta i wszyscy próbo- znajomymi. Moje dorosłe dzieci miesz- IF: Znam kilku genialnych lekarzy, ale wali go zdiagnozować, szybko zdałam kają teraz z nami. Jako lekarz widzę, jak kiedy idę np. z dzieckiem do przypad- sobie sprawę, że to nie matematyka, bardzo ludzie się boją, i prawdę mówiąc, kowego pediatry i po 10 minutach gdzie 6 razy 4 zawsze będzie wyno- wcale się nie dziwię – mają się czego bać. wychodzę z niby-diagnozą i receptą, siło 24. Od początku stało się dla mnie Bo jeśli chodzi o koronawirusa, to Stany to mam wrażenie, że bycie lekarzem jasne, że często diagnoza jest skompliko- Zjednoczone zdecydowanie stały się to nic trudnego. waną zagadką. Bycie lekarzem stało się liderem w statystyce zachorowań. kompletnie inną historią, bo myślałam, LS: Powiem tak – większość ludzi nie IF: Kiedy i w jakich okolicznościach że to wszystko jest dużo prostsze. To jest jest zagadką. Wiem, że to brzmi dziw- zrozumiała pani, że bycie lekarzem przecież medycyna, która rozwija się nie, ale tak jest. My, lekarze wiemy bardzo przypomina pracę detektywa? od tylu lat – myślałam. Nie wiedziałam, dużo, ale jest masa rzeczy, o których że wciąż jeszcze mnóstwa rzeczy nie nie wiemy. O tym, co nas zabija wiemy LS: Właściwie od razu, kiedy zaczę- wiemy. Kiedyś – dwadzieścia kilka lat wiele. Wiesz dlaczego? Bo kiedy łam studiować. Nie wiedziałam, jak

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 DZIENNIKARSKIE PIÓRO

IF: Dlaczego? LS: Żartujesz? 60 procent! Moje doświadczenie mówi coś innego.

IF: Ale niektórzy twierdzą, że stres jest główną przyczyną chorób. LS: Prawdę mówiąc, wolałabym stres od jakiejkolwiek pandemii. Mówię moim pacjentom, że stres jest sposobem, w jaki reagujesz na pewną sytuację. Nie musisz reagować w sposób, który powoduje, że czujesz potężny strach. Oczywiście powinnaś pracować nad tą reakcją – ale masz wybór. Kiedy w zoo z klatki wyskakuje na ciebie tygrys – to jest stres, wiesz, że musisz uciekać. W większości przypad- ków, to raczej sytuacje typu: „o mój Boże, jestem przytłoczona pracą, nie wiem, co mam zrobić; o mój Boże, Wywiad z Lisą Sanders moja mama dziwnie się zachowuje”. To są sytuacje stresowe, ale możemy nauczyć się, jak sobie z nimi radzić, jak na nie reagować. Oczywiście nie mówię tutaj o problemach typu: „nie mam pracy, nie mam za co kupić Uważam, że powinni- jedzenia swoim dzieciom, nie mam jak śmy mieć specjalistów zapłacić czynszu”. To jest rzeczywiście 55 w diagnozowaniu. stres. I oczywiście jako lekarz zdaję sobie sprawę z tego, jakie to obciążające Doktor House był dla pacjenta. specjalistą od diagnozy, IF: Przypadki, które znajdujemy ale w prawdziwym w książce i które oglądamy na życiu nie ma takich Netflixie, dowodzą też – zresztą mówi specjalistów. pani o tym często – że doświadczenie jest ważniejsze od wiedzy. OK, nie umniejszajmy wiedzy, umrzemy, otwierają nas i widzą chorobę, stawionym bólem czy cierpieniem. LS: bo szanse, że rozpoznasz chorobę przez którą znaleźliśmy się w tym miej- Być może to nie fair, ale tak już jest. bez wiedzy medycznej, są raczej zerowe. scu. Większość ludzi po wizycie lekarskiej Nasza wiedza, którą nabyliśmy, ucząc Ale oczywiście doświadczenie jest będzie czuła się lepiej. Każdy symptom się zachodniej medycyny, nie przygo- bardzo ważne. Ostatnio miałam wystą- ma jakąś przyczynę i zazwyczaj lekarze towała nas do radzenia sobie z sytu- pienie na TED poświęcone doświad- wiedzą, jak się tym zająć. Jeśli natomiast acjami spoza racjonalnej rzeczywistości. czeniu. Uważam, że powinniśmy mieć pacjent czuje, że coś rzeczywiście jest Tylko dlatego, że nie wymyśliliśmy jesz- specjalistów w diagnozowaniu. Doktor bardzo nie tak – i to nie do końca jest cze, jak to zmierzyć. Nie mamy narzędzi, House był specjalistą od diagnozy, w porządku – będzie musiał to udowod- testów, czegokolwiek, co mogłoby ale w prawdziwym życiu nie ma takich nić. Tym dowodem jest to, że nie czuje to potwierdzić. Jedna z moich koleża- specjalistów. się lepiej po wizycie i leczeniu. Oczy- nek, która zajmuje się medycyną psycho- wiście jest masa ludzi, którzy nie czują społeczną, przekonuje mnie, że u 60% IF: Dlaczego? się lepiej. Czujemy w swoim ciele ból, pacjentów, zgłaszających problemy LS: Nie wiem, ale rzuciłam taki temat cierpimy – to nasze subiektywne samo- zdrowotne u lekarza ogólnego, mają i zobaczymy, co się wydarzy. poczucie. Ale znajdujemy się w sytuacji, one podłoże psychologiczne, interper- którą można ocenić i zbadać. Więc kiedy sonalne, socjologiczne, emocjonalne. IF: W czasach, kiedy social media doktor widzi, że pacjentowi się popra- Muszę przyznać, że podchodzę do tych oskarża się o głupotę i całe zło, dowo- wia, przechodzi do kolejnego problemu, badań z dużym sceptycyzmem. dzi pani, że mogą ratować życie. nie zastanawiając się nad tym pozo-

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 DZIENNIKARSKIE PIÓRO

LS: Jestem wielką fanką social mediów. IF: A jak ty, jako doktor, dbasz o zdro- Niektórych oczywiście. Nie korzystam wie? Co polecasz swoim pacjentom? z Facebooka, chociaż mam konto, ale Dzisiaj przeczytałam, że rząd brytyj- tylko dlatego, że chcę utrzymywać Otyłość jest wielkim ski postanowił walczyć z otyłością kontakt ze swoimi przyjaciółmi z liceum problemem także u nas. i zaleca obywatelom schudnięcie 2,5 i miasta, w którym się wychowałam – Mówię swoim pacjentom: kilograma, aby byli zdrowsi – pande- sprawdzam wiadomości 3 czy 4 razy utrzymaj tę wagę, którą mia spowodowała, że problem otyło- w roku. Ale Twitter jak najbardziej. Wiesz, ści stał się bardzo istotny. Internet bardzo zmienił medycynę. masz, nie możesz utyć. Otyłość jest wielkim problemem Większość ludzi tyje LS: IF: Ale nie doktor Google? także u nas. Mówię swoim pacjentom: rocznie od 1 do 2 kilo- utrzymaj tę wagę, którą masz, nie LS: Często googlowałam, szukając gramów. Przez lata może możesz ut yć. Większość ludzi tyje rocznie diagnozy – szukałam odpowiedzi, od 1 do 2 kilogramów. Przez lata może o czym mogłam nie pomyśleć, sporo się nazbierać. sporo się nazbierać. Jeśli przez 20 lat nie a powinnam. Sytuacje, w których stałam będziesz pilnować wagi, możesz przytyć w miejscu, i nagle znajdowałam podobny prawie 40 kilogramów – to naprawdę przypadek. Absolutnie googlowałam że robi serial o irytującym, aroganckim, bardzo dużo. Ja sama bardzo uważam i googluję! uzależnionym od narkotyków leka- rzu, który nienawidzi pacjentów, ale na swoją wagę. Ćwiczę tak często, jak IF: Bo prawie każdy ma w zana- kocha diagnozować. Muszę przyznać, mogę, czyli 3-4 razy w tygodniu – chcia- drzu jakąś historię. Pamiętam, jak mój że pomyślałam wtedy: kto chciałby coś łabym mieć czas na więcej. Odżywiam syn miał uczulenie dookoła ust i nic nie takiego oglądać! Kiedy jednak przy- się zdrowo, nie jem w restauracjach, pomagało – maści, leki, nic. I kiedyś słali mi pilot serialu z genialnym Hugh nie jem fast foodu, nie jem żywno- pewna lekarka przypadkowo powie- Lauriem, wiedziałam, że będę przy tym ści przetworzonej, bo to wszystko jest działa, żeby odstawić pastę z fluorem – pracować. I świetnie się bawiłam! bardzo niezdrowe i powoduje otyłość. i to rzeczywiście było to! Niby drob- To możemy kontrolować. Nie biorę wita- Szukając nostka, ale to właśnie siła diagnozy. IF: Będzie kolejny sezon min, właściwie nie wierzę w suplemen- diagnozy ? tację – witaminy na pewno poprawiają LS: Kocham takie historie! Ludzie 56 jakość wody w toalecie. Te syntetyczne piszą do mnie, że jestem Sherlockiem LS: Nie, na pewno nie. Po pierwsze nie dają nam nic – zaopatrujemy nasze Holmesem medycyny. Ale ja nie jestem Netflix nie był zainteresowany, ale zgło- ciało w witaminy z jedzenia, które Sherlockiem, jestem Watsonem – siły się do mnie inne stacje. Teraz jednak, spożywamy. ja tylko spisuję i analizuję historie. przez covida jest to niemożliwe – kto wpuści do domu ekipę telewizyjną? IF: Zostanie lekarką było twoim IF: Wiele przypadków, z którymi miałaś Więc jestem w jakimś sensie kolejną marzeniem od dzieciństwa? do czynienia, dowodzi, że trudniej ofiarą pandemii. o diagnozę niż o wyleczenie. LS: Nie, skąd. Do 30-tki pracowa- IF: Ale ciągle prowadzisz swoją łam w telewizji, zajmowałam się LS: To się zdarza. Ale nie w więk- kolumnę w „New York Timesie”? tematyką zdrowotną. Ta powtarzal- szości przypadków. Masz gorączkę, ność i świadomość, że robię ciągle zatkany nos, kaszlesz – jest jesień, LS: O tak! Tylko moja kolumna nie to samo, zaczynała mnie potwornie sezon grypowy – idziesz do lekarza, opisuje tak trudnych przypadków jak nudzić. Pewnego dnia, kiedy kręcili- masz grypę – dostajesz leki i uciążliwe film. Nie da się leczyć ludzi przez Inter- śmy program, mój kolega uratował dolegliwości mijają. W jednym z pierw- net. Wiem, że są lekarze, którzy twier- życie tonącej kobiecie. Zdałam sobie szych odcinków filmu o doktorze Housie, dzą, że to możliwe, ale jak zdiagnozować wtedy sprawę, że będąc producentką w czasie wielkiej epidemii grypy ktoś kogokolwiek przez Internet albo telefo- newsów o zdrowiu, mogę dotrzeć na nią nie choruje. I to jest interesujące, nicznie? Czy pacjent właściwie odczy- do milionów ludzi, ale nie mogę zmienić w tym tkwi element zabawy. Chociaż tuje swoje objawy? Mam takie i takie ich życia. Wtedy oczywiście nawet nie to złe słowo, bo mogłoby sugerować, że dolegliwości – rzeczywiście jest wzór wiedziałam, czy chcę zmieniać ludzkie nie utożsamiam się z cierpieniem ludzi, zakładający daną chorobę przy pewnych życie. Ale po kilku latach to do mnie a tak nie jest. Ale dla mnie rozwiązanie objawach – ale przypadek, że to właśnie dotarło i zaczęłam studia. I to była i jest tej zagadki jest najciekawszą rzeczą, jaką to, jest zerowy. Musisz być przy pacjen- moja droga. mogłabym sobie wyobrazić. cie, zbadać go, zobaczyć, skierować na testy, zadać dodatkowe pytania. IF: I już się nie nudzisz. IF: Ja k z ac zę ła s ię t woja praca na planie Moja książka pokazuje, co może ozna- Dr. House’a? czać jeden symptom, w ilu kierunkach LS: Nigdy się nie nudzę. Budzę się może pójść diagnoza. każdego dnia z myślą: jakie wspaniałe LS: Scenariusz oparto na historiach, mam życie. • które opisywałam w „New Yor k Timesie”. Zadzwonił do mnie producent, mówiąc,

Iza Farenholc Dziennikarka, redaktorka, fotoedytorka. Pisze artykuły, wywiady, recenzje, które ukazywały się m.in. w „Glamour”, „Zwierciadle”, „Gadze”, „Twoim Stylu”, „LaVie”. Jej pasje to bycie z synem oraz słuchanie, czytanie, bieganie, gotowanie i podróżowanie – w różnej kolejności w zależności od sezonu i samopoczu- PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 cia. Na facebooku prowadzi grupę „Polka po godzinach”, adresowaną do kobiet po 40-tce. DZIENNIKARSKIE PIÓRO FELIETON Siła Zmian Tekst: Karolina Nowakowska

upatrywania winy we wszystkich dokoła, Kiedy zrozumiałam, że zmiana myśle- ą takie momenty w życiu, kiedy nie pierwszy krok ku lepszemu życiu należy nia jest możliwa, że wraz ze zwiększo- wiemy, co będzie dalej. Wszyst- zrobić w głąb siebie. To był strzał w dzie- ną świadomością zwiększa się poziom ko wydaje się być nie takie, jak S siątkę. I choć jeszcze wtedy nie mogłam naszego spokoju i szczęścia wewnętrz- powinno, brak nam spokoju ducha, tego wiedzieć, to te właśnie decyzje nego, zapragnęłam dzielić się tym pewności i nadziei na lepsze jutro. Znam doprowadziły mnie do miejsca, w jakim z innymi. Dziś jako coach i trener zmia- to z własnego doświadczenia, ale jestem jestem dziś. ny pracuję z kobietami oraz wspieram je pewna, że i Ty tego czasem doświad- w rozwoju. Dodaję wiatru w żagle, które c zasz. Skąd się to bier ze? Nie wiem. Choć Gdzie dziś jestem? Po raz pierwszy od zapomniały pchać je naprzód. dziś wiem na pewno więcej na ten temat dawna mogę powiedzieć z pełnym prze- niż jeszcze kilka l a t t e m u . To właśnie wtedy konaniem, że jestem tam, gdzie być Jeśli odważamy się na zmianę sposo- 57 rozpoczęła się moja droga do zmian – powinnam. Pod każdym względem. bu myślenia, postrzegania siebie droga po lepsze jutro. i świata, mogą zacząć się dziać rzeczy Na przestrzeni ostatnich lat wykonałam niezwykłe. Nie wiedziałam, czy mi się uda, ale ogromną pracę. Przeszłam długą drogę, wiedziałam, że muszę zmienić swoje która nie szczędziła mi zakrętów. Drogę, Czy można się ich obawiać? Tak, życie. Skąd ta pewność? Przychodzi- która wielokrotnie namawiała do zmiany bo zawsze obawiamy się nieznanego. ła powoli, stopniowo, ale sukcesywnie. kursu i poddania się. Drogę, k tór a wybru- Czy warto spróbować? Zdecydowanie, Zaczęło się od poczucia, że z powo- kowana jest pracą nad sobą – codzien- bowiem jeśli sami sobie nie pomożemy, du dużej wrażliwości brak mi kontro- ną, regularną, niełatwą. nikt inny za nas tego nie zrobi. li nad własnym życiem. Dawałam z siebie Ale też dziś z czystym sumieniem O tym, jak można sobie pomóc, piszę za dużo, poświęcałam zbyt wiele. W imię mogę powiedzieć, że jestem wdzięcz- w swoim pierwszym e-booku zaty- ogólnego dobra odkładałam swoje na za wszystkie doświadczenia, które tułowanym Jak zmienić swoje życie. własne szczęście na bok i realizowa- były moim udziałem, bo to dzięki nim Zbiór inspirujących felietonów, które- łam plany innych. Moje samopoczucie znalazłam w sobie siłę, aby pokonać go premiera odbyła się latem, a kawałek było coraz gor s ze, co nie było bez znacze- wewnętrzny strach i zawalczyć o swoje można przeczytać na stronie 37. nia dla mojego zdrowia i wyglądu. lepsze jutro. Szybko bowiem okazało się, że nie Głęboko wierzę, że pewne słowa, zdania, tylko moja dusza cierpi z powodu prze- No właśnie, naszym najgorszym przemyślenia mogą stać się inspiracją, wlekłego stresu i bezsilności. To zawsze wrogiem jest strach. To on podcina nam swoistym drogowskazem ku temu, aby odbija się na zdrowiu. Te pierwsze skrzydła, on namawia do pozostania przy wejść na właściwe dla siebie tory. sygnały zaprowadziły mnie do lekarza. tym, co mamy, mimo że nas to nie satys- Bo w każdym momencie możesz to Jednego, drugiego... Długo szukałam fakcjonuje. To on sprawia, że odbiera- zrobić. Może warto zacząć teraz... prze- przyczyny pogorszenia mojego stanu. my sobie szanse na życie, o jakim zawsze cież jesień to piękna pora...• Równolegle z rozpoczętą walką o lepszą marzyliśmy. formę przyszła refleksja, żeby poszukać wsparcia na drodze rozwoju osobistego. Karolina Nowakowska Aktorka teatralna, filmowa, wokalistka, konferansjerka, life coach. Absolwentka dziennikarstwa i po- Już wówczas czułam podświadomie, że dyplomowych studiów: Zarządzanie Kulturą. Związana z warszawskim Teatrem Komedia. Wcześniej ze sceną Państwowego Teatru Żydowskiego i Teatrem Kamienica. Finalistka IV edycji programu Jak Oni zmiany należy zacząć od siebie i zamiast Śpiewają. Znana z wielu seriali: M jak miłość, Na Wspólnej, Przyjaciółki czy komedii romantycznej Randka w ciemno. Mistrzyni Polski i Republiki Czeskiej w stepowaniu. Współtwórczyni i felietonistka Akademii Pozytywnych Kobiet – Stowarzyszenia, które wspiera kobiety w rozwoju osobistym.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 DZIENNIKARSKIE PIÓRO

Ryzykowny temat

58 Tekst: Anna Maruszeczko

ajnie jest rano wstać. Kiedyś, trwa dłużej. Mało tego, jak pisze mój „Za młodu”, „Z wiekiem” – ja za młodu, bardzo tego nie lubiłam. ulubiony publicysta, autor kultowej tu dziś trochę ryzykuję. Temat dojrzało- F Zmieniło mi się, gdy mój ukochany Pochwały powolności Carl Honoré: ści, mówiąc poetycko – południa życia, Blondyn był niemowlakiem i budził nas „Naturalne spowolnienie, które przy- co dopiero starości?!, to ryzykow- mniej więcej o c z war tej nad r anem. Scho - chodzi z wiekiem, może wzmocnić efekt na sprawa. „Muszę uważać, co wrzucam dziłam na dół naszego wiejskiego domu, pozytywności”. na Instagrama, bo zależy mi, żeby śledzi- sadzałam dziecię w foteliku za wielkim Teraz, gdy Blondyn śpi do południa, ło mnie coraz więcej osób. Nie chcę stołem i zanim ono dostało jeść, w tym samym domu nad Bugiem nadal nikogo obrażać, ale starsi ludzie nie są mama już wwąchiwała się w parującą zrywam się o poranku, by jak najszyb- zby t atrakcyjni”. Buuu. To z innej, najnow- kawę z mlekiem, miodem, cynamonem, ciej zaparzyć kawę i pić ją powoli. szej książki C. Honoré’a – Siła wieku. kardamonem i imbirem. Zgodnie z zasa- Przestałam się denerwować, że moje Szczęśliwe życie w epoce długowiecz- dą: „Szczęśliwa matka, to szczęśliwe duże dziecię grasuje po nocy, a potem ności. Wyznanie nastolatki. Może jej dziecko” czy raczej: „Maseczkę w samo- przesypia pół dnia, bo razem z młodszą przejdzie. A może nie. Nie zapomnę, locie nakładamy najpierw sobie” – siostrą skutecznie mi wytłumaczyli, że gdy swego czasu zakładałam magazyn wszak to była kawa absolutnie ratun- nastolatki, zwłaszcza w wakacje, tak dla dojrzałych emocjonalnie, świado- kowa. Z czasem wręcz przebierałam mają i już, i że to fizjologia. No i w sumie, mych kobiet i próbując forsować tematy nogami, żeby wyskoczyć z łóżka i napić bardzo dobrze. Gdy wstaję i dom śpi, dotyczące wieku średniego, wzbudza- się tego boskiego napoju. Do tej pory ja jestem wolnym człowiekiem. Niech łam w redakcji powszechny popłoch. wstaję szybko, by powoli napić się śpi jak najdłużej! „Nie sprzeda się!“, „Nie kupią nas!“. Aż kawy. Najlepsze są pierwsze trzy gorące sama się wystraszyłam. To jest mój czas. A te mgły nad rzeką łyki. Ubolewam, że krótko trwają. Ale o świcie?! Tak samo magiczne jak naście Ciągle króluje kult młodości i ludziom, od jakiegoś czasu pracuję nad tym, lat temu. Efektowne, jak moja dymią- którzy wchodzą w wiek dojrzały, induku- by zatrzymać czas, serio, i jednym ze ca gorąca kawa, tylko piękniejsze. je się strach przed tym, że „zaczynamy sposobów jest radykalne spowolnienie. wypadać z obiegu, bo przybywa nam Zauważyłam, że to, co robię wolniej, lat”. „Sami strzelamy sobie w stopę.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 DZIENNIKARSKIE PIÓRO

Nie ma tabletek na cofnięcie czasu. nia podłużne dowodzą, że ludzkie szczę- myślenie o starości na bardziej opty- To szalona perspektywa, bez sensu!” ście opisuje wykres w kształcie litery U. mistyczne, to zawsze będą tacy, którzy – przyszedł mi wtedy z pomocą pewien Najniższ y punk t pr z ypada na wiek średni, bez nas sobie nie poradzą. znany psychoterapeuta. a potem, po pięćdziesiątce, zadowole- Kawa była z mlekiem, więc plama nie jest Przywołany tu współtwórca ruchu SLOW, nie rośnie. Starzenie odciska wprawdzie taka straszna. Powzięłam postanowienie teraz sam w sile wieku, w swojej ostatniej piętno na ciele, jednak zdrowie psychicz- o wyzwoleniu się spod jarzma „lajków” książce opisuje inny ważny trend naszych ne z wiekiem nierzadko się poprawia. etc., ale nie od opinii na temat ludzi i świa- czasów: rewolucyjną i bardzo potrzebną Hurrra! Dotyczy to zwykle nawet osób ta. Na końcu Nadziei Mariusz Szczygieł zmianę w naszym podejściu do starze- chorych bądź ubogich. zamieszcza ciekawą opinię na tytułowy nia się. Na to, że się starzejemy, nie Nie chcę spojlerować, powiem tylko, temat. ma rady. Jednak w epoce długowiecz- że wielką zdobyczą zaawansowanego „Wyjaśnię: «nie żyję nadzieją» ani nie ności – która jest faktem! – możemy wieku, o jakiej przeczytałam u Honoré’a, «mam nadziei» (...) Włączam program starzeć się lepiej niż nasi przodkowie. jest nieprzejmowanie się opinia- trzeci: niczego specjalnie nie oczeku- Honoré zebrał wiedzę na temat tego, jak mi i ocenami innych. A przyznajmy, ję. Albo inaczej: otwieram się na to, lepiej korzystać z dłuższego życia, nie że bycie więźniem własnego co ma być. Nie wiem, czy będzie lepiej, wycofywać się z niego przedwcześnie, czy cudzego wyobrażenia o sobie czy gorzej. Rozglądam się, staję się zasiadając przed telewizorem i pozwala- bywa mocno dojmujące i potrafi zmar- czujny i uważny. (...) Mogę w ogóle nie jąc na to, by rdzewiały ciało i duch. nować niejedno życie. „Dbaj o to, czekać, tylko działać. Samo działanie co myślą inni, a będziesz ich więźniem” Jest wiele przesłanek pozwalających jest wartością (praca, pisanie, pomaga- (Laozi). Honoré przytacza spowiedź wierzyć, że można sensownie żyć nie, podróżowanie, cokolwiek chcecie). niejednego szczęśliwego sześćdziesię- przez kilkadziesiąt lat drugiej połowy A przy tej okazji NA PEWNO znajdę coś, ciolatka, który mówi o swoim wyzwole- swojego życia. co będzie wskazaniem. niu z takiego więzienia. Jednak trzeba by porzucić schemat, Bo najważniejsze są wskazówki, które który każe nam uczyć się za młodu, daje nam życie.

59 Bagaż lat nie musi być balastem, tylko możliwościami. Ale uwaga! Takie myślenie o drugiej połowie swojego życia nie może być odkryciem na stare lata. pracować w średnim wieku, a odpo- czywać na stare lata. Ludzie, w swojej większości, planują, że będą odpoczy- wać, gdy tylko przejdą na emeryturę. Wydaje im się, że muszą odpocząć, zanim umrą. Marzą o tym i śnią. Znam takich, którzy odpoczywają, nudząc się niemożebnie i frustrując w samotności, czterdzieści lat. Tymczasem, w oczekiwaniu na swoje wyzwolenie, tak się przejęłam małą „Starość nie jest utraconą młodością, liczbą lajków pod wpisem na Facebo- lecz nowym etapem szans i sił y”, pr zeko - oku, że wylałam poranną kawę na moją nuje mój ulubiony autor z Kanady. Bagaż świeżutką Nadzieję. To książka cegieł- lat nie musi być balastem, tylko możli- ka akcji charytatywnej „Nadzieja. Polscy A więc ewentualnie podsuwające się wościami. Ale uwaga! Takie myślenie pisarze niosą pomoc w pandemii”. możliwości, a nie nadzieja”. o drugiej połowie swojego życia nie może Kupując tę książkę – pomagasz senio- Może więc zacznijmy myśleć, ile mamy być odkryciem na stare lata. Warto spoj- rom. Bo przecież, nawet jeżeli zmienimy możliwości w epoce długowieczności. • rzeć na to inaczej dużo, dużo wcześniej. Uwolnienie się od wizji smutnej staro- ści przyniesie prawdziwe ukojenie już wtedy, gdy odezwą się w sercu pierwsze lęki związane z przemijaniem. Anna Maruszeczko Dziennikarka. Twórczyni i wieloletnia Redaktor Naczelna magazynu dla kobiet „URODA ŻYCIA”. Autorka W książce Honoré’a znalazłam programów telewizyjnych w TVN Style, TVN, DDTVN, Canal+, TVP1. Przez wiele lat członek Zarządu Fundacji TVN „Nie Jesteś Sam”. Redagowała i prowadziła autorskie audycje publicystyczne w radiu mnóstwo krzepiących danych na temat TOK FM i Radiu Plus. Publikowała w magazynach „MaleMan”, „VIVA!”. Autorka bloga „Między Bugiem a prawdą”. Przynależy do grupy Angry Parents, wspiera Młodzieżowy Strajk Klimatyczny i inicjatywę cech zaawansowanego wieku. Na przy- Operacja Czysta Rzeka (www.operacjarzeka.pl). kład na całym świecie tak zwane bada-

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 DZIENNIKARSKIE PIÓRO

Druga twarz trzeciego sektora

Tekst: Małgorzata Fiejdasz-Kaczyńska

Organizacje pozarządowe są potrzebne, a ludzie tam zatrudnieni wykonują świetną robotę. Tym bardziej zasługują na środowisko pracy wolne od mobbingu.

ykupywanie zwierząt z rzeźni, co od dawna było tajemnicą poliszy- Czy chodziło o błędne rozliczenie walka o prawa osób LGBT+, nela – że tam, gdzie pomag a się innym, też grantu? Defraudację? Koleżanka Kata- W wspieranie pacjentów czy dochodzi do patologii. Alarmowała o tym rzyny usłyszała pod jej nieobecność, że 60 umacnianie demokracji – jeśli ktoś jest m.in. Maria Świetlik, działaczka Ogólno- ma „nikomu o tym nie mówić” i docho- w stanie przełknąć niską pensję, pełno- polskiego Związku Zawodowego „Inicja- wać tajemnicy, bo jeśli sprawa wyjdzie etatowa praca w organizacji pozarzą- tywa Pracownicza”, zresztą tuż przed tym, na jaw, „wszyscy stracimy pracę”. dowej może być spełnieniem marzeń. jak wybuchła afera w krakowskim Stowa- Sama Kasia coraz bardziej zapadała się Pozwala robić to, co naprawdę się rzyszeniu „Wiosna” (organizatora Szla- w siebie. Coraz rzadziej zabierała głos, lubi, daje poczucie sensu. W Polsce chetnej Paczki) po reportażu w Onecie. siadała gdzieś w kącie, schodziła wszyst- działa około stu tysięcy organiza- Kiedy kolejne zeznania obciążające kim z oczu, jakby chciała dosłownie znik- cji NGO (z ang. non-governmental orga- księdza, który prześladował i upokarzał nąć. Zgrany do tej pory zespół (wszyscy, nization), a wskaźnik zaufania do nich pracowników, zaczęły płynąć wartkim włącznie z szefostwem na ty) rozproszył w naszym kraju jest jednym z najwyż- strumieniem, prokuratura wszczęła śledz- się. Zaniknął zwyczaj wspólnego wycho- szych w Europie, wynika z badań two ws. mobbingu. dzenia na lunch. Poza dniami, kiedy Edelman Trust Barometer. Ludzie towarzyszyła jej koleżanka, Kata- zatrudnieni w stowarzyszeniach lub O CO TEN PROCES? rzyna jadła sama w kuchni. Po zwolnie- fundacjach ciężko sobie na to zapra- Większość spraw jednak nigdy nie ujrzy niu lekarskim nie wróciła już do biura, cowali. Ale, jak zauważyła na łamach światła dziennego. Historię Katarzyny ale niedomówienia i podejrzenia zos- portalu dla organizacji pozarządowych (imię fikcyjne) znamz drugiej ręki, ponie- tały. Było tak, jakby przekroczono jakiś ngo.pl Justyna Duriasz-Bułhak z Fundacji waż dziewczyna była w tak ciężkim stanie próg zaufania i każdego mogła spotkać Wspomagania Wsi, choć ich misją „jest psychicznym po tym, jak sama zwol- podobna historia. Ludzie zaczęli się najczęściej zmiana świata na lepszy, niła się z fundacji działającej w obszarze wykruszać, szukać innej pracy. Oczy- nie oznacza to automatycznie, że kultury, że opowiedziała mi o niej jej wiste pytania: dlaczego Kasia, do tej pracują i działają w nich ludzie koleżanka. Katarzyna wyłączyła telefon pory pracująca bez zarzutu, nie jest już lepsi czy bardziej moralni”. Napi- i nie oddzwaniała. Jej sprawa przy- włączana w pracę zespołu? Co spra- sała to w odpowiedzi na artykuł pomina Proces Kafki – tak naprawdę wiło, że zarząd fundacji stracił do niej Feudalny mamy klimat, który ukazał nie wiadomo, czym zawiniła. Koryta- zaufanie – rozpłynęły się w uśmiechach się na łamach „Tygodnika Powszech- rzowa plotka mówiła, że rzekomo nie i poklepywaniu po ramieniu. Bo prze- nego”. Jego autorzy, opisując mobbing dopilnowała kwestii finansowych,a kierownic- cież wszyscy jesteśmy dla siebie tacy na polskim rynku pracy, sporo miej- two straciło do niej zaufanie. W atmos- fajni i się kumplujemy. sca poświęcili przemocy właśnie w orga- ferze niejasności kwitły podejrzenia, nizacjach pozarządowych. Opisali to, których nikt (celowo?) nie dementował.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 DZIENNIKARSKIE PIÓRO

CISZA NA ŁĄCZACH niemal połowa czuje presję, by praco- tywa, co robić. A on musi mieć prze- wać i działać jeszcze więcej. Na pytanie: cież na wszystko oko. Nie ceduje Nazywając sprawę po imieniu, „czy organizacja (ruch), w której obecnie zadań, przekonany, że wizerun- Katarzyna padła ofiarą mobbingu. pracujesz (działasz) ma ustalone jakie- kowo organizacja jest tożsama z nim W małej organizacji, w której nie kolwiek procedury pomocowe dla osób, samym. To dzięki jego „twarzy” spły- było instancji odwoławczej (kompe- które doświadczają przemocy lub są wają datki od sympatyków. Co się tentnej osoby odpowiedzialnej w kryzysie psychicznym?” – „tak” odpo- dzieje wewnątrz, nikt nie wnika. Kiedy za HR, związków zawodowych), wiedziało zaledwie 7 proc. badanych. szef ma gorszy okres, gardę przej- sprawa rozeszła się po kościach. Możemy muje jego nieformalny zastępca, się tylko domyślać, że zgodnie z prawi- ORGANIZACJA TO JA który ustawia wszystkich wedle dłami, wedle których działa mobbing, Polacy najczęściej kojarzą organiza- własnego widzimisię. Kto mu się nie zaczęło się od konfliktu, który cje pozarządowe z tymi, które znają podoba, jest stopniowo eliminowany badaczka tego zjawiska socjolożka dr z telewizyjnych zbiórek pieniędzy, z organizacji, wygryzany – by użyć Adriana B a r t n i k n a z y w a „wynaturzonym”, i za którymi kryją się znane twarze. słowa najbardziej adekwatnie opisują- a to dlatego, że jego strony są nierówne. „Mimo wszystko” Anny Dymnej, cego w języku polskim mobbing. Jedna d z i e r ż y w ł a d z ę , d r u g a jest bezbronna. Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy Patologia tego zjawiska polega także na tym, że często trudno ustalić racjo- nalną przyczynę mobbingu. Może się zacząć od czyjegoś krzywego spoj- rzenia, gorszego dnia szefa lub szefowej, Czasami ciężko wyczuć, o co chodzi, a tym bardziej opisać to poczucia, że wobec osoby X można sobie pozwolić na więcej, bo nie postronnej osobie. To dlatego mobbing jest tak trudny do zaprotestuje, nie postawi granic, prze- udowodnienia, a przecież zanim jeszcze prześla- milczy. „Proces ten dotyczy relacji, dowca sięgnie po „twarde” środki, już gdzie jedna ze stron ma przewagę nad potrafi uprzykrzyć życie. drugą, która w ogóle nie komunikuje mobberowi albo robi to bardzo późno, Jurka Owsiaka czy „Akogo?” Ewy że jego zachowania jej przeszkadzają – 61 Błaszczyk to sztandarowe już przykłady. pisze dr Adriana Bartnik. Dodatkowo OD ZNIECZULENIA Te osoby mają autorytet społeczny, w trzecim sektorze mamy do często dorobek artystyczny, ufają PO OSTRE CIĘCIE czynienia z sytuacją, w której wszyscy im miliony Polaków. Abstrahując od Wachlarz środków jest szeroki i dokucz- pracują w imię wyższego celu, idei, przykładów powyżej – taki układ liwy. Po pierwsze, ofiara najpierw jest co stwarza pole do nadużyć. Jak to, miewa swoją drugą, ciemną stronę. „przygotowywana”. To znieczulenie pol- nie chcesz pojechać na interwencję Prezes czy prezeska mogą mieć ega na tym, że sprawdza się jej gra- do gospodarstwa, w którym chłop talent, ale nie do zarządzania nice. Czy zaprotestuje, sprzeciwi się, czy trzyma ciężarną sukę na łańcuchu? Jesteś ludźmi. Poczucie władzy, nietykalności, przełknie zniewagę? Wytrawny mani- zmęczony po dwunastu godzinach potrzeba kontroli prowadzą do pato- pulator nie idzie od razu na całość. pracy? Walczymy o prawa zwierząt, a ty logii w organizacji. Takim przykładem Dokuczanie, drwienie, upokarzanie mówisz o rozliczeniu prywatnej benzyny? była wspomniana „Wiosna”, w której zostawia na później. Najpierw zleca Na d ł uż s z ą metę nie da się tak żyć i praco- ksiądz (dodatkowo wykorzystujący jakieś błahe zadania poniżej kompeten- wać, stąd duże ryzyko wypalenia zawo- autorytet religijny) obrażał ludzi, poni- cji (będziesz tak miły i zaparzysz mi dzi- dowego, o czym opowiadali uczestnicy żał, krzyczał. Ta sprawa akurat siaj kawę, nie mogę wydostać się konferencji zorganizowanej m.in. ujrzała światło dzienne, ale o ilu nie spod tych papierów?), bagatelizuje przez Biuro Rzecznika Praw Obywa- mówi się głośno w obawie, że nikt nie czyjąś opinię, wywraca oczami, zapra- telskich i SWPS Uniwersytet Humani- uwierzy na słowo płotce w starciu z reki- sza na zebranie w ostatniej chwili. stycznospołeczny. Relację ze spotkania nem? I że do takiego pracownika przy- Czasami ciężko wyczuć, o co chodzi, zatytułowanego Kryzys psychiczny lgnie łatka awanturnika. Inny przykład: a tym bardziej opisać to postronnej u osób działających w NGO i ruchach organizacja ma na sztandarach wypisaną osobie. To dlatego mobbing jest tak nieformalnych można obejrzeć na face- walkę z nierównościami. Szef dwubie- trudny do udowodnienia, a przecież bookowej stronie wydarzenia i na stro- gunowy – raz w manii, raz w depresji. zanim jeszcze prześladowca sięgnie nie RPO. Z badań przeprowadzonych Kiedy jest na fali wznoszącej, zespół po „twarde” środki, już potrafi uprzy- wśród 918 osób pracujących w trzecim podpiera się brodą, nie wie, w co ręce krzyć życie. Jak z poważną miną pożalić sektorze (w tym jedna czwarta jest zwią- wsadzić, projekt za projektem, nerwy, się komuś, że druga osoba nie odpo- zana z ruchami nieformalnymi) wynika, brak czasu na rozliczenie z grantów. wiada na „dzień dobry” (może nie że najczęstszymi problemami działaczy Kiedy ma „zjazd”, ludzie szwendają zauważyła?), omija wzrokiem (była zamy- są stres i w yc zer panie fiz yc zne, pr z y c z ym się z kąta w kąt, bo nie pada dyrek-

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 DZIENNIKARSKIE PIÓRO

ślona), nie przydziela pracy (ciesz się, wiązane. Pod kategorią czwartą znajdują umiał go wyczuć w przyszłości. będziesz miał mniej roboty!). się bezpośrednie ataki na zdrowie – Trzeba też nauczyć się rozpoznawać zmuszanie do wyczerpującej pracy, środowisko pracy, w którym „cuchnie”. Heinz Leymann, psychiatra i ceniony stosowanie pogróżek, a nawet akty Niejasny podział kompetencji, zasłania- badacz mobbingu opisał następu- agresji, takie jak wspomniane molesto- nie się stosunkami koleżeńskimi w miej- jąco jego fazy: konflikt, zakłócanie wanie seksualne. sce procedur, brak reguł na wypadek procesu komunikacji, ataki na relacje konfliktów pracowniczych to składowe społeczne, a wreszcie osłabienie reputa- TO MIAŁA BYĆ PRACA wczesnego systemu ostrzegania. Nie cji i pozycji zawodowej. Cel? Wykończe- zaszkodzi łyknąć trochę wiedzy psycho- nie psychiczne człowieka poprzez MARZEŃ logicznej. Jak pisze Marta Pawlikowska- pozbawienie go godności, a w konse- Co się dzieje z ofiarą mobbingu w orga- -Olszta w książce Psychologiczny GPS. kwencji wyeliminowanie z gry. nizacji pozarządowej? Z jednej strony dostrzega cel i sens pracy, z drugiej Jak zadbać o siebie, stawiać zdrowe Choć, dodajmy od razu, są mobberzy, cierpi jej poczucie sprawczości. Czuje granice i tworzyć budujące relacje, którzy lubią się bawić swoją zdobyczą się coraz bardziej samotna. Zazwyczaj – ludzie zaspokajają poczucie własnej i sami nigdy nie zwalniają. Ofiara, kiedy o ile w ogóle – zabiera głos w swojej wartości na dwa sposoby: autono- ma j u ż d o ś ć , l ą d u j e n a zwolnieniu psychia- sprawie za późno, kiedy narastający miczny i relacyjny. Ci drudzy, wycho- trycznym lub sama odchodzi. Tak jak konflikti działania sprawcy nie pozwalają wani w rodzinach, gdzie rodzice zawsze Hanna z organizacji, w której założyciel, na jasną ocenę sytuacji. Człowiek czuje mieli rację, częściej porównują się działający na rzecz osób niepełnospraw- się wyssany z sił, zdołowany, rozżalony, z innymi i koncentrują na tym, by zado- nych i sam jeżdżący na wózku inwa- głos więźnie mu w gardle. Głowa mówi: wolić szefa czy szefową. Nie tędy droga, lidzkim, miał w zwyczaju upuszczać to miała być praca twoich marzeń. bo kiedy trafi się na manipulatorkę, „niechcący” długopis akurat w okolice Ciało zaprzecza. Bezsenność, rozko- narcyza, przemocowca, można wyjść krocza, a nastepnie prosić, by mu podać jarzenie, ból głowy, ucisk w żołądku, z takiego starcia mocno poturbowanym. ten długopis. Molestowanie seksualne kołatanie serca, nadmierna potliwość, Drogę do tego, by powiedzieć to też przejaw mobbingu, podobnie jak niepokój osłabiają. A im bardziej słab- sobie „to nie moja wina, to układ naruszanie granic cielesności, popycha- nie „ofiara”, tym bardziej rośnie w siłę w organizacji był chory”, niektórzy nie, bicie, szarpanie. Leymann stworzył mobber. przechodzą samodzielnie, liżąc rany, klasyfikację takich zachowań i podzielił 62 inni z pomocą psychologa. Praca w orga- je na cztery fazy. W pierwszej wymienił Niestety, konsekwencje długotrwa- nizacji pozarządowej może być satysfak- m.in. krytykę pracy i życia prywat- łego stresu często wiążą się z depresją, cjonująca, ale nie wolno jej idealizować. nego, werbalne oraz pisemne groźby załamaniem nerwowym, nadużywaniem Idąc na front walki o lepszy świat, (chociaż są spryciarze, którzy pilnują się, alkoholu. Dają symptomy przypomi- warto przywdziać zbroję, dzięki której żeby nie zostawić śladów w skrzynce nające PTSD (zespół stresu poura- nie zostaniemy poturbowani w szere- mailowej), przerywanie wypowiedzi. zowego). Pocieszenie jest takie, że gach własnych oddziałów. • W drugiej fazie prześladowca izoluje kto raz się spotkał z mobbingiem, będzie swoją ofiarę, czyni ją „niewidzialną”, uniemożliwia z nią rozmowy (podobnie CO SPRZYJA MOBBINGOWI W ORGANIZACJACH POZARZĄDOWYCH? było z Katarzyną, gdy zespół dostał zakaz mówienia o tajemniczej sprawie, • Brak kompetencji zarządczych u osoby, która jest twarzą organizacji, może to być np. co poskutkowało tym, że dziew- znana aktorka, wybitny działacz, postać medialna. Jeśli ta osoba skupia nieproporcjonalnie dużą władzę i nie podlega krytyce, może się zdarzyć, że kontroluje do przesady każdy ruch czyna stała się „trędowata”). Faza trze- organizacji i kieruje się osobistymi uprzedzeniami wobec niektórych członków zespołu. cia – nie zapominajmy, że mobbing jest procesem – to rozgłaszanie plotek • Zatarcie granic pomiędzy czasem prywatnym a zawodowym (wydzwanianie do pracow- ników w weekendy, wieczorami), używanie prywatnego mienia, np. samochodu w celach i pomówień, wyśmiewanie, np. stroju, służbowych. poglądów, sposobu chodzenia. To skutecznie obniża poczucie własnej • Wykorzystywanie misyjności organizacji do eksploatowania ludzi, praca ponad miarę. Liczy się walka o cudze prawa, a prawa pracowników się przemilcza. wartości. Niektórzy przemocowcy posuwają się do tworzenia obraźliwych • Źle rozumiana koleżeńskość i płaska struktura, czyli sytuacja, kiedy wszyscy robią wszystko, przezwisk, które bywają przejmo- co skutkuje brakiem jasnego podziału kompetencji i stwarza pole do nadużyć, np. jeden pracownik wykonuje zadania satysfakcjonujące, a inny tzw. czarną robotę. wane przez zespół łatwo poddający się takim manipulacjom. W kolejnym • Brak związków zawodowych (instancji odwoławczej). kroku zdaniem Leymanna mobber Bibliografia: A. Bartnik, Mobbing – stary problem, nowa instytucja, [w:] O prawie, społeczeństwie i obyczajach. Księga jubileuszowa dla Jacka Kurczew- odsuwa ofiarę od odpowiedzialnych skiego, Słowo/Obraz/Terytoria Gdańsk 2013. i złożonych zadań, co skutkuje finan- sowymi stratami, może też zlecać Małgorzata Fiejdasz-Kaczyńska zadania skrajnie różne i ze sobą niepo- Dziennikarka. Pracowała w „Newsweeku” i „Przekroju”, była szefową działów reportażu między innymi w „Pani” i „Elle”. Współautorka albumów Andrzej Wajda. Ostatni romantyk polskiego kina oraz Punkty zwrotne o ważnych postaciach polskiego świata kultury. Obecnie współpracuje z tygodnikiem „Wprost”. Mama dwóch córek.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 Naturalnie, że naturalny

Podrażniona, łuszcząca się skóra Otarcia powierzchowne Szwy i drobne uszkodzenia skóry

Powierzchowne Sucha, oparzenia popękana skóra

Oparzenia Grzybica słoneczne WOUND to w 100% naturalny i wolny od konserwantów produkt do zaopatrywania ran, wykorzystujący synergicznie działa- jące połączenie olejku z nasion neem, olejku z dziurawca i olejku z oliwek.

WOUND jest odpowiedni do samodzielnego zaopatrywania otarć, skaleczeń, oparzeń, trudno gojących się ran oraz uszkodzeń skóry towarzyszących różnego Skaleczenia rodzaju chorobom i zaburzeniom skórnym. Opryszczka WOUND to uniwersalny aerozol do pielę- gnacji ran działający przeciwdrobno- ustrojowo, który wspomaga proces gojenia rany, wspiera naturalne zabliźnianie się i zra- stanie tkanek oraz umożliwia szybkie i bezbo- lesne zaopatrywanie ran.

www.wound.com.pl | [email protected] | 668 649 373

Reklama_Wound.indd 1 2017-05-19 12:15:21 DZIENNIKARSKIE PIÓRO Sztuka przepraszania i sens wybaczania

Tekst: Maja Jaszewska

64 darza się, że w ciągu dnia Michalina bywa zmęczona, rozdrażnio- wę, że pewnie przyjaciółka jest obra- nawet kilka razy mówimy – na i czasami zdarza jej się powiedzieć żona, ale im bardziej to do niej docie- Z przepraszam. Używamy tego coś nieprzyjemnego. ra, tym większy czuje żal. Ona powin- słowa, jeśli kogoś niechcący potrącimy na zrozumieć, że jestem w złym stanie, Niedawno zadzwoniła jej przyjaciół- lub też chcemy wyminąć, albo nie dość bo mam kłopoty i zmartwienia. Praw- ka Ewa, chcąc się podzielić radością precyzyjnie wręczymy monetę sprze- dziwa przyjaźń wybacza, więc powin- z randki z nowo poznanym mężczyzną. dawcy i ta upadnie. Drobne sytuacje na mi wybaczyć moją nerwowość, Z uniesieniem opowiadała o uroczym wymagające od nas przeprosin grzecz- a nie dąsać się na mnie. W efekcie, wieczorze. Michalina nie wykaza- nościowych, pozbawionych jakiegokol- chociaż to ona nakrzyczała na Ewę, ła jednak takiego entuzjazmu, jak zazwy- wiek dyskomfortu, większości z nas nie czuje się skrzywdzona i niesprawie- czaj, i odpowiadała dosyć zdawkowo. sprawiają problemu. W takich momen- dliwie potraktowana. Na sugestie, że Kiedy Ewa zarzuciła jej brak zaangażowa- tach przepraszamy automatycznie, może warto przeprosić Ewę za swój nia i wsparcia, w Michalinę jakby diabeł bez zaangażowania emocjonalnego. wybuch, złości się, że przyjaciel rozumie wstąpił i wybuchnęła ze złością: „Wiesz, Dlaczego w takim razie tak trudno nam i wybacza bez takiego krygowania się. jak mi teraz ciężko! Zamiast mnie zapy- przeprosić, kiedy dotkniemy kogoś złym A skoro Ewa nie rozumie, że Micha- tać, czy znalazłam opiekunkę dla mamy, słowem, nieodpowiednim zachowa- lina ma prawo być podenerwowana, albo pomóc jej szukać, to opowiadasz mi, niem, wybuchem złości czy niesprawie- przechodząc trudny czas, to znaczy, że o jakimś facecie, którego nawet na oczy dliwą oceną? brak jej lojalności i zrozumienia. nie wiedziałam! Co mnie teraz obcho- Michalina ma ostatnio ciężki czas. dzi wasza wspaniała randka?! Mam tyle Dlaczego Michalinie tak ciężko przy- W pracy panuje nerwowa atmosfe- zmartwień na głowie, ale widzę, że cię znać się do winy? Dlaczego nie potra- ra, bo pracownia architektoniczna, to w ogóle nie interesuje!” fi sama sobie powiedzieć, że trudne chwi- w której pracuje, finalizuje duży i ważny le, z jakimi się musi mierzyć, w pewnym Zszokowana Ewa początkowo próbowa- projekt, starszy syn pomimo korepety- sensie tłumaczą jej nerwowość, ale jej ła się tłumaczyć, że chciała tylko podzie- cji wciąż ma problemy z matematyką, nie usprawiedliwiają i jeśli traci nad lić się swoją radością, ale Michali- a jakby tego było mało, mama Micha- sobą panowanie, co dotyka jej bliskich, na nie dała jej dojść do słowa. W rezul- liny ma coraz większe kłopoty z pamię- to powinna ich za to przeprosić i szukać tacie rozmowa skończyła się wzajemnym cią i kondycją fizyczną i trzeba pomyśleć takich sposobów rozładowania napięcia, wzburzeniem. Od tamtego dnia Ewa się o opiekunce dla niej. Nic dziwnego, że które nie będą rykoszetem nikogo ranić? nie odzywa. Michalina zdaje sobie spra-

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 DZIENNIKARSKIE PIÓRO

Może dlatego tak robi, bo przybrała rolę krok do zastanowienia się, skąd w nim ofiary, kogoś, komu dzieje się krzyw- ta impulsywność, a tym samym miałby da, i przyznanie się do tego, że swoim szansę poszukać metody na pohamowa- zachowaniem sprawia przykrość innym, nie jej. odbiera jej niewinność osoby skrzyw- U podłoża prawdziwych przeprosin dzonej przez los? Szczerze przepraszają leży bezdyskusyjne wyznanie – wiem, Ambiwalencja jest jednym z trudniej- tylko ludzie odważni. że postąpiłem źle. To nie znaczy, że szych doświadczeń. Ciężko nam pogo- Jakie zatem przepro- jestem złym człowiekiem. Być może dzić w sobie sprzeczności, szczegól- siny są szczere? Przede dla wielu osób przyznanie się do niewła- nie kiedy dotyczą one emocji. Czujemy wszystkim te, które ściwego zachowania jest tak trudne, wtedy ogromny dyskomfort. Znacznie bo tym samym chwieje się ich samo- lepiej posługiwać się jednoznaczny- mają za cel zadość- ocena. Dlatego tak wyraźnie trze- mi kategoriami, odczuwać klarowne uczynienie przykrości ba oddzielić zachowanie od osoby. Ktoś, emocje. Dlatego być może tak trudne czy krzywdzie, którą kto sprawi przykrość, zrani, ale uświa- jest dla Michaliny pogodzenie użala- wyrządziliśmy. damia to sobie, chce wyznać żal, prze- nia się nad sobą z jednoczesnym nieza- prosić, zmienić swoje zachowanie – dowoleniem ze swojego zachowania. Być może matka Małgorzaty była dowodzi swojej dobrej woli i dojrzało- A punktem wyjścia do szczerych prze- zdania, że rodzic nie powinien przepra- ści. Szczerze przepraszają tylko ludzie prosin jest przyznanie się przede wszyst- szać swojego dziecka, bo to podwa- odważni. Jakie zatem przeprosiny są kim przed samym sobą, że zachowało się ża rodzicielski autorytet, przez co dziec- szczere? Przede wszystkim te, które niestosownie. Dopiero takie wewnętrzne ko straci do rodzica szacunek. To błęd- mają za cel zadośćuczynienie przy- rozliczenie się, skonfrontowanie z nieza- ne podejście, bo przepraszając dziecko, krości czy krzywdzie, którą wyrządzi- dowoleniem z siebie, a niejednokrotnie pozwalamy mu doświadczyć sprawie- liśmy. Przepraszamy od serca wtedy, ze wstydem, może dać siłę do kolejne- dliwości i pokazujemy rozumne podej- gdy mamy na myśli tylko i wyłącznie go kroku – wyrażenia żalu i przeprosze- ście do własnych błędów. W żaden tego, kogo przepraszamy, a nie siebie. nia osoby, której sprawiło się przykrość. sposób nasz autorytet na tym nie Nie myślimy zatem wtedy o korzy- Nie lubimy myśleć o sobie krytycz- ucierpi. Wręcz przeciwnie, rodzic, ściach, jakich byśmy oczekiwali, nie nie, dlatego kiedy nawet słusznie ktoś który potrafi przeprosić, dowodzi, że żądamy wybaczenia, przyjmujemy, że 65 nam coś zarzuca, w pierwszym odru- jest osobą odpowiedzialną za swoje pomimo naszych przeprosin ktoś nadal chu się bronimy. Tak jak to robi Michali- słowa i czyny. Dziecko widzi też, że może czuć żal bądź urazę i potrze- na, która bagatelizuje ciężar swoich słów, każdy może popełnić błąd i zachować bować czasu, aby uporać się ze złym a wyolbrzymia niestosowność zachowa- się niewłaściwie, ale najważniejsze jest, samopoczuciem, jakie spowodowali- nia Ewy. Skoro doszło do konfliktu, ktoś jakie wnioski się z tego wyciąga i jak śmy. Często przepraszamy tak, jakby musi być winny. Znacznie łatwiej nam tą naprawiać szkody, które się wyrządziło. to słowo było czarodziejską różdż- winą obarczyć innych niż siebie. Z dzieci, których rodzice i opiekunowie ką, która w mgnieniu oka zlikwiduje nigdy nie przepraszali za popełnione dyskomfort, rozczarowanie lub smutek Bywa też tak, że dla niektórych osób błędy, wyrastają dorośli, którzy mogą przepraszanego, a wcale tak nie jest. przyznanie się do winy i przepraszanie mieć problem z zaufaniem do świa- To, że my jesteśmy gotowi do wyzna- za nią jest jednoznaczne z okazaniem ta i do ludzi, co wynika z latami kumu- nia winy i przeprosin, nie oznacza słabości. lowanego poczucia niesprawiedliwości. jeszcze, że druga strona ma obowiązek Małgorzata wspomina, że ilekroć jej Nie chcę kolejnej bransoletki ani łańcusz- w tym samym tempie wybaczyć nam matka powiedziała coś nieprzyjemnego, ka. Chcę, żeby Paweł wreszcie zrozumiał, i wrócić do takiej relacji, jaka była przed niesprawiedliwie oskarżyła córkę o coś że jego krzyk mnie rani i żadne prezen- konfliktem. Dajmy przepraszanemu czas, czy nakrzyczała na nią, nigdy za to nie ty tego nie zmienią – tłumaczy Agniesz- aby usłyszał naszą skruchę, przyjął ją przeprosiła. Z ust mojej matki nigdy ka, której mąż bywa impulsywny i kiedy do siebie, rozważył i wyciszył burzę, nie padło słowo – przepraszam, choć- coś go zdenerwuje, natychmiast podno- którą wywołaliśmy. by naprawdę zawiniła. Chodziła nadą- si głos. Widać, że jest mu potem przy- Z pewnością szczere nie są wszystkie te sana, a potem, jak gdyby nigdy nic kro i żałuje swojej impulsywności. Paweł przeprosiny, które obwarowujemy słów- proponowała, że zrobi mi moje ulubio- prezentami stara się udobruchać żonę. kiem „ale”. ne kakao. To była forma rekompen- Ale kupowanie rzeczy zamiast uczci- saty za przykrość, którą mi sprawiła. wego skonfrontowania się z tym, że Przepraszam, że byłam taka niemiła, ale Jeśli przyjmowałam propozycję, robi- czasami zachowujemy się niewłaściwie, miałam zły dzień. ła mi to kakao i rozmawiała, jakby nic tylko zamraża problem. Gdyby Paweł Przepraszam, że nie pomogłem ci, się nie stało. Jeśli mówiłam, że nie mam wyraził skruchę, sam przed sobą przytak jak obiecałem, ale w pracy miałem na nie ochoty, obrażała się i w rezultacie znał, że ma problem z panowaniem nad kłopoty i zapomniałem. to ja musiałam potem ją przepraszać. złością, być może byłby to pierwszy

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 DZIENNIKARSKIE PIÓRO

Przepraszam, że podniosłam głos, ale jąc się jednak, aby nasz ton nie był byłam zmęczona. oskarżycielski. Tak sformułowane zwroty są Zamiast oceniać krytycznie: Nawet nie tylko pozorami przeprosin, a tak Jeśli czujemy, że osoba, zadzwoniłaś, żeby uprzedzić, że nie naprawdę są tłumaczeniem się i baga- która nam sprawiła przyjdziesz na moje urodziny. Lekce- telizowaniem swojego zaniechania swoim zachowaniem ważysz mnie i jesteś źle wychowa- albo przewiny. Brzmią trochę jak wyzna- przykrość, nie liczy się na – lepiej powiedzieć: Jest mi przykro, nie – skoro była ważna przyczyna, nie że nie uprzedziłaś mnie, że nie przyj- mogłem postąpić inaczej, a tym samym z naszymi emocjami, dziesz na moje urodziny. Poczułam tak naprawdę nie ma za co przepra- lekceważy je, przeprasza się nieistotna dla ciebie. Ten pierwszy szać. Jeśli zależy nam na autentycznej zdawkowo, od niechce- sposób komunikacji od razu stawia barie- skrusze i prawdziwie prosimy o wyba- nia, wykręcając się od rę w porozumieniu się i najprawdopo- czenie przewiny, zapomnijmy o jakim- dobniej doprowadzi do scysji, natomiast kolwiek relatywizującym „ale”. Skupmy winy, warto szczerze jej mówienie o swoich uczuciach i wraże- się na odczuciach przepraszanej osoby, o tym powiedzieć. niach daje szansę rozmówcy na reflek- a nie dogadzaniu sobie usprawiedliwie- sję i pobudza go do empatii. Oczywiście niami. Powiedzmy więc raczej: A w oczach innych spokojnym przy- nigdy nie mamy gwarancji, że wyznając znaniem: Tak, masz rację, zachowałem swoje trudne uczucia, spotkamy się ze Przepraszam, że byłam taka niemi- się niestosownie – zyskamy więcej niż zrozumieniem. Może nas spotkać baga- ła. Zdaję sobie sprawę, że sprawiłam oporem, atakiem lub usilnym tłumacze- telizowanie, oskarżenie, że przesadza- ci przykrość. niem swojego zachowania. Tylko silny my, ale przynajmniej stawiamy sprawę Przepraszam, że nie pomogłem ci, tak i odważny człowiek umie zmierzyć się ze jasno. Dajemy szansę na uczciwe podję- jak obiecałem. Zdaję sobie sprawę, że swoimi słabościami. cie tematu, a jeśli ktoś tego nie wyko- cię zawiodłem. Kolejnym częstym błędem, który rzysta, mamy świadomość, że zrobili- śmy, co w naszej mocy, żeby spokojnie Przepraszam, że podniosłam głos. popełniamy, gdy chcemy przeprosić, i rzeczowo porozmawiać. To było niestosowne i nie powinnam jest bagatelizowanie skutków naszych 66 była tak zrobić. zachowań. Jeśli jednak czujemy, że ktoś, kto spra- wił nam przykrość swoim niestosow- A kiedy już tak powiemy, przyjmij- Przepraszam, że nie uprzedziłam, że nym zachowaniem, autentycznie tego my bez sprzeciwu i tłumaczeń, gdy nie przyjdę na twoje urodziny, ale żałuje, nie wybiela się i uznaje nasze przepraszana osoba potwierdzi nasze i tak miałaś tylu gości, więc może nawet prawo do złego samopoczucia, słowa, mówiąc, że rzeczywiście zawie- dobrze się stało, że jedna osoba mniej to bez względu na to, czy umie to lepiej dliśmy, sprawiliśmy przykrość czy byli- przyszła. Dzięki temu miałaś trochę czy gorzej zakomunikować, dajmy śmy niemili. Często na tym etapie prze- mniej sprzątania. sobie i jemu szansę na wybaczenie. Nie prosin dochodzi właśnie do tłumaczeń Przepraszanie za niewłaściwe zacho- przeciągajmy konfliktu wymawianiem w stylu: No tak, to prawda, „ale”... wanie powinniśmy traktować jako i skargami. A jeśli już wybaczymy, nie Niektórzy mają ten problem, że potra- swój obowiązek, ale nie ma obowiąz- wracajmy do tematu, nie wypominajmy fią wyznać swoją winę, przyznać się ku wybaczania. w nieskończoność, bo nie ma nic gorsze- do błędu, ale nie są w stanie tego samego dla relacji, jak nieustanne odgrzewa- go wysłuchać od drugiej osoby. Trochę Jeśli czujemy, że osoba, która nam spra- nie czyichś przewin. Albo jasno zako- na zasadzie – sam mogę się skrytyko- wiła swoim zachowaniem przykrość, nie munikujmy, że wydarzyło się zbyt wiele, wać, ale inni nie mają do tego prawa. liczy się z naszymi emocjami, lekceważy aby wrócić do poprzedniej dobrej rela- Takie podejście również utrudnia proces je, przeprasza zdawkowo, od niechce- cji, albo wybaczmy i zamknijmy sprawę przepraszania. Pozwólmy innym gnie- nia, wykręcając się od winy, warto szcze- raz a dobrze. Wywieranie presji, aby wać się na nas, mieć do nas słuszne żale rze jej o tym powiedzieć. Skrywany żal ktoś przepraszał nas bez końca, jest bądź pretensje i wyrażać je. Napraw- albo uraza prędzej czy później wyjdą szantażem emocjonalnym. dę nic nam nie ubędzie, jeśli wysłucha- na jaw i są w stanie zepsuć każdą rela- my spokojnie krytycznej opinii dotyczą- cję. Lepiej wprost je wyrazić, stara- Bądźmy hojni zarówno w przeprasza- cej naszego niewłaściwego zachowania. niu za swoje błędy, jak i w wybacza- niu innym ich niedociągnięć, słabo- ści bądź braku wyobraźni. Przepra- Maja Jaszewska szajmy tak, jak byśmy chcieli, żeby nas Dziennikarka, publicystka, autorka licznych wywiadów publikowanych między innymi w „Tygodniku Po- wszechnym”, „Zwierciadle”, „Sensie”, „Twoim Stylu”, „Modzie na Zdrowie”, „Przeglądzie Powszechnym”. przepraszano, i wybaczajmy tak, jak Autorka książek: W co wierzę?, Psychologia mitów greckich (rozmowa z doktorem Z.W.Dudkiem), Nie i Tak (rozmowa z Adamem Ferencym), Gwiazdeczka. Wydała dwa tomiki poezji zatytułowane Thalita kum byśmy chcieli, żeby nam wybaczano. • oraz Bardo. Ukończyła program rozwojowy dla liderów „Linia Życia”

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20) / 2020 Płytka Flexifit

NATURALNY NATURALNA NATURALNE NATURALNY KSZTAŁT KSZTAŁT OCHRONA DOPASOWANIE płytki Flexifit® Unikalna płytka Flexifit® Nacięcia w płytce zapobiegają Doskonała elastyczność pozwala jej na podążanie z pięcioma nacięciami idealnie załamywaniu się płytki, umożliwiając i przyczepność, jak również za ruchem ciała dopasowuje się do naturalnych jej krawędziom dokładne kształt płytki umożliwiają kształtów ciała, dając poczucie przyleganie do skóry wokół idealne dopasowanie bezpieczeństwa nawet stomii, co zabezpiecza skórę do kształtu każdego brzucha. w przypadku przepukliny. przed podciekaniem treści jelitowej.

www.salts.pl I bezpłatna infolinia 800 120 130 I [email protected] NA TALERZU warzywa, Warzywa, warzywa

Tekst: Anna Harton

SPOŻYCIE WARZYW – CZY ICH ILOŚĆ nych walorów odżywczych, dlatego korzyści zdrowotne wynikające z ich spożycia często wyliczane są łącznie. W DIECIE MA ZNACZENIE Do najważniejszych istotnych z punktu widzenia zdro- I WPŁYWA NA ZDROWIE wia zaliczyć należy składniki takie jak: fenole, flawonoidy, Występowanie przewlekłych chorób niezakaźnych, głównie witaminy (karotenoidy, witamina C, kwas foliowy, niacyna, chorób sercowo-naczyniowych, nowotworów, cukrzycy, otyło- witamina A i E) oraz składniki mineralne: np. potas, wapń, ści czy chorób układu oddechowego rośnie i ma znaczący 68 magnez jak również błonnik pokarmowy. Warto też zwrócić wpływ na społeczeństwo, gospodarkę i zdrowie. Obecnie 70% uwagę, że owoce, w porównaniu do warzyw, mają zwykle zgonów na całym świecie jest spowodowanych przez prze- wyższą zawartość cukrów, co nie jest korzystne dla zdrowia, wlekłe choroby niezakaźne. Głównym czynnikiem ryzyka tych zwłaszcza przy ich wyższym spożyciu. Z kolei warzywa mają chorób jest niezdrowa dieta, w tym niewielkie spożycie zwykle niższą kaloryczność, a wyższą zawartość błonnika warzyw. Wiele badań wskazuje na pozytywny związek między pokarmowego. Wybrane grupy produktów, które często zali- spożyciem warzyw a redukcją chorób układu krążenia, otyło- czane są do warzyw, np. suche nasiona roślin strączkowych ści, cukrzycy typu 2 bądź nowotworów. zawierają też stosunkowo dużo białka. Z tego powodu produkty z tej grupy w niektórych krajach traktowane jest DLACZEGO SPOŻYCIE WARZYW MA jako substytuty białka zwierzęcego. WPŁYW NA ZDROWIE? Korzyści związane ze spożyciem warzyw w profilaktyce ILE POWINNO BYĆ WARZYW przewlekłych chorób niezakaźnych można wyjaśnić tym, że W CODZIENNEJ DIECIE? zawierają względnie dużo witamin, składników mineralnych Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) i Orga- oraz innych związków przeciwutleniających, polifenoli oraz nizacji ds. Żywności i Rolnictwa (FAO) zalecane spoży- błonnika pokarmowego. Taki skład może przeciwdziałać cie owoców i warzyw powinno wynosić co najmniej procesom biochemicznym prowadzącym do wystąpie- 400 g/dzień. Chociaż ogólnie uważa się, że w większo- nia chorób układu krążenia i innych chorób niezakaźnych. ści krajów spożycie warzyw jest niewystarczające, obecnie Warzywa różnią się jednak od siebie składem odżywczym, brak systematycznego przeglądu, który koncentrowałby a z tego wynika ich odmienny wpływ na nasze zdrowie się wyłącznie na spożyciu warzyw w celu potwierdze- oraz znaczenie w prewencji wielu chorób. nia tych założeń. W badaniu Global Burden of Disease (GBD) z 2010 roku oszacowano spożycie warzyw i stwierdzono, BADANIA NAUKOWE DOTYCZĄCE WARZYW że spożycie było ogólnie zbyt niskie, aby zminimalizować Korzyści zdrowotne wynikające ze spożycia warzyw ryzyko chorób przewlekłych. Jednak w tym badaniu spoży- trudno jednak oddzielić od korzyści zdrowotnych cie warzyw zostało połączone z spożyciem suchych nasion wynikających ze spożycia owoców, bowiem często w bada- roślin strączkowych. Hall i in. (2009) stwierdził, że spożycie niach naukowych te grupy produktów występują łącznie. warzyw i owoców jest w krajach o niskim i średnim dochodzie Dla zwiększenia precyzyjności wnioskowania w wielu bada- mniejsze niż w krajach bogatszych; w badaniu tym jednak nie niach zaleca się, aby korzyści z tych dwóch grup żywności były rozdzielono spożycia owoców i warzyw. W polskich zalece- oceniane osobno. Owoce i warzywa mają jednak wiele wspól- niach opartych na piramidzie Zdrowego Żywienia i Aktyw-

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 NA TALERZU ności Fizycznej (wg IŻŻ, 2016) rekomendacje dotyczące dzanie warzyw do ich diety. Raz powstałe korzystne zacho- spożycia warzyw i owoców traktowane są łącznie. Podobnie wania żywieniowe warto jednak podtrzymywać w dalszych jest w przypadku piramidy dla dzieci i młodzieży (wg IŻŻ, 2019). latach życia. W aspekcie zachowań żywieniowych rodzice W tym miejscu wskazuje się jednak, aby warzywa i owoce zawsze są wzorem do naśladowania. Należy jednak równo- spożywać jak najczęściej i w jak największej ilości, pamiętając cześnie zwrócić uwagę na to, że pewne praktyki stosowane jednak o proporcjach – ¾ warzywa i ¼ owoce. przez rodziców mogą prowadzić wręcz do obniżenia spoży- cia warzyw przez dzieci, co w przyszłości może skutkować nega- CZY POLACY JEDZĄ WIĘCEJ WARZYW tywnymi zachowaniami i wyeliminowaniem warzyw z diety. W PORÓWNANIU DO INNYCH WARTOŚĆ ODŻYWCZA WYBRANYCH MIESZKAŃCÓW UE? Dane Eurostatu z 2 0 1 7 r o k u dotyczące spożycia warzyw wskazują, RODZAJÓW JESIENNYCH WARZYW że najwyższy odsetek mieszkańców deklarujących codzienne W tabeli poniżej zamieszczono wybrane rodzaje jesiennych spożycie warzyw notowano w krajach takich jak Irlan- warzyw wraz z ich kalorycznością i skróconą wartością dia i Belgia (w obu przypadkach deklaracje te dotyczyły 84% odżywczą. mieszkańców). W większości państw członkow- skich warzywa każdego dnia spożywało od 50% Tabela 1. Wybrane rodzaje jesiennych warzyw wraz z ich kalorycznością do80% populacji. W pięci upaństwach członkowskich odsetek i wartością odżywczą (w 100g produktu jadalnego) ten wynosił poniżej 50%. Były to: Węgry (30%), Produkt Energia Błonnik Potas Wapń Żelazo Beta- Witamina C karoten Rumunia (41%), Łotwa (44%), Litwa [kcal] [g] [mg] [mg] [mg] [µg] [mg] i Bułgaria (po 45%). W Polsce 61% miesz- Bakłażan 21 2,5 305 33 0,2 42 2 kańców zadeklarowało, że każdego dnia je Boćwina 17 4,4 548 97 43 4020 34 warzywa, co było wartością nieco niższą od Brokuły 27 2,5 385 48 0,9 920 83 Brukselka 37 5,4 416 33 0,9 447 94 średniej notowanej dla wszystkich krajów UE, Burak 38 2,2 348 41 1,7 12 10 która wynosi 64%. Cukinia 15 1,0 250 15 0,4 205 9 Cykoria 21 1,0 237 32 0,9 1586 10 DLACZEGO MAMY PROBLEM Dynia 28 2,8 278 66 0,8 2974 8 Z JEDZENIEM WARZYW? Źródło: Kunachowicz i wsp. (1998) 69 Problem z jedzeniem warzyw może mieć swoje korzenie w bardzo wczesnym dzieciństwie, bowiem zachowa- Podsumowując dane zamieszczone w tabeli, należy zauwa- nia żywieniowe kształtowane są właśnie w tym czasie. Dużą żyć, że warzywa mają stosunkowo niską kaloryczność. rolę odgrywają w tym względzie preferencje smakowe, W grupie prezentowanych warzyw najwyższą zwartość które często przekładają się na preferencje w wyborze błonnika ma brukselka, natomiast boćwina jest najbardziej produktów i ich udział w diecie. Niemowlęta preferują smak zasobna w składniki mineralne, takie jak potas, wapń i żelazo. słodki, natomiast odrzucają gorzki, co skutkuje awersją Boćwina zawiera też najwięcej beta-karotenu. Natomiast do warzyw i ich niskim spożyciem przez dzieci. W kształtowa- największe ilości witaminy C, w porównaniu do innych warzyw, niu preferencji smakowych dziecka względem warzyw szcze- znajdują się w brukselce. Dodatkowo warto pamiętać, że gólnie istotne są karmienie piersią i jego długość, wiek zielone warzywa są także zasobne w kwas foliowy, który obok wprowadzania żywności uzupełniającej oraz pierwsze innych witamin z grupy B (takich jak: B6 i B12) ma istotne produkty, które spożywa dziecko. Niemowlęta w wieku 4-7 znaczenie w profilaktyce chorób układu krążenia. • miesięcy są najbardziej otwarte na poznawanie i akceptację nowych smaków, dlatego jest to najlepszy czas na wprowa- DLA STOMIKA • Dieta stomika powinna mieć charakter diety łatwostraw- Literatura: nej, dlatego należy z niej wykluczać produkty ciężkostrawne, 1. A.L. Kalmpourtzidou, A. Eilander, E.F. Talsma, Global Vegetable Intake and w tym także niektóre warzywa. Stomikom nie zaleca się także Supply Compared to Recommendations: A Systematic Review, „Nutrients” jedzenia suchych nasion roślin strączkowych. 2020, vol. 12, s. 1558. 2. F. Riordan, K. Ryan, I.J. Perry, M.B. Schulze, L.F. Andersen, A. Geelen, • Do jesiennej diety stomika warto włączyć buraki, dynię P. Van’t Veer, S. Eussen, P. Dagnelie, N. Wijckmans-Duysens, i in., A systematic i cukinię. Warto jednak przygotowywać je tak, aby były lekko- review of methods to assess intake of fruits and vegetables among healthy strawne lub wchodziły w skład dań gotowanych. European adults and children: A DEDIPAC (DEterminants of DIet and Physical • W diecie stomika należy unikać warzyw takich jak: bruksel- Activity) study, „Public Health Nutr.” 2017, vol. 20, s. 417–448. 3. World Health Organization. Food and Agriculture Organization of the ka, kalafior, brokuły, kapusta czy cebula. United Nations, Diet, Nutrition, and the Prevention of Chronic Diseases: Re- port of a Joint WHO/FAO Expert Consultation, World Health Organization: Geneva, Switzerland, 2003, s. 149. 4. J.N. Hall, S. Moore, S.B. Harper, J.W. Lynch, Global variability in fruit and Anna Harton vegetable consumption, „Am. J. Prev. Med.” 2009, vol. 36, s. 402–409. Adiunkt w Katedrze Dietetyki, Instytutu Nauk o Żywieniu Człowieka SGGW w Warszawie, członek Polskie- 5. Piramida Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej, http://www.izz.waw. go Towarzystwa Dietetyki. Autor ponad 70 artykułów naukowych, promotor i recenzent ponad 100 prac dyplomowych. Autor, współautor i konsultant wielu tekstów popularno-naukowych i popularnych z za- pl/zasady-prawidowego-ywienia, (dostęp 1.09.2020). kresu żywienia człowieka i dietetyki. Na co dzień nauczyciel akademicki i pracownik Poradni Dietetycznej 6. Piramida Zdrowego Żywienia i Stylu Życia Dzieci i Młodzieży, https://ncez. działającej przy SGGW w Warszawie. Prywatnie optymistka życiowa umiłowana w twórczości malarskiej pl/abc-zywienia-/zasady-zdrowego-zywienia/piramida-zdrowego-zywienia-i- van Gogha, choć nie stroniąca też od koncepcji Salvadora Dalego. -stylu-zycia-dzieci-i-mlodziezy, (dostęp 1.09.2020). 7. Dane Eurostat, https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-eurostat- -news/-/DDN-20190401-1, (dostęp 1.09.2020). 8. A. Harton, Preferencje warzyw i owoców a zachowania żywieniowe dzieci - przegląd literatury i wyników projektu HabEat, „Standardy Medyczne/Pe- PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 diatria” 2014, t. 11, s. 390-395 NA TALERZU

Własne owoce i warzywa

Tekst: Magda Rodak Ilustracje: Anna Maria Ciemerych-Litwinienko

ermakultura to nowe podejście do uprawiania ziemi. w próchnicę i sole mineralne, dzięki czemu nie potrzebujemy Chodzi o uprawę nie tylko ekologiczną, ale też maksy- już nawozów chemicznych. 70 malnie uproszczoną i wykorzystującą rozmaite natu- P A jak się obejść się bez chemicznych środków ochrony roślin? ralne procesy. Jeśli masz niewielki nawet ogródek lub działkę, W tym celu permakulturowe uprawy komponuje się tak, by małym nakładem pracy możesz pokusić się o hodowanie łączyć na grządkach rośliny, które dobrze wpływają na siebie własnych zdrowych warzyw. A jeśli nie, zacznij od upraw… nawzajem. Rośliny zasila się też „gnojówką” z pokrzyw (otrzy- na parapecie. maną poprzez moczenie pokrzyw w wodzie przez kilka dni). Kto kiedykolwiek próbował wyhodować własne owoce czy To preparat, który nic nie kosztuje, ale ma jedną wadę – śmier- warzywa bez użycia środków chemicznych, ten wie, że nie dzi rzeczywiście jak gnojówka. jest to bynajmniej proste: czereśnie i śliwki robaczywieją, sałatę wyjadają ślimaki, krzaczki pomidorów są atakowane CZAS NA PIERWSZY KROK przez choroby grzybowe, a jabłka – przez brunatną zgniliznę… Już teraz, jesienią, możesz przygotować swoją perma- Praktycy permakultury uważają, że praprzyczyną tych wszyst- kulturową grządkę. Wybierz miejsce, gdzie w lecie kich trudności jest zaburzenie naturalnej równowagi środo- przez co najmniej 6 godzin dziennie jest słońce. Skoś tam wiska. Jak można przywrócić tę równowagę? Ograniczając trawę i rozłóż szarą tekturę (pozyskaną z niemalowanych do minimum naszą interwencję. kartonów) – to przyciągnie dżdżownice, które użyźnią twoją ziemię, i uniemożliwi wzrost chwastów. Na to wyłóż suche To dobre podejście dla leniwych. Ogrodu permakulturo- liście i gazety. Następnie ułóż na tym materiały bogate wego nie przekopujemy na jesieni. Trawnika już nie kosimy w azot: ściętą trawę, obierki, resztki kuchenne, ewentualnie – co tydzień – zamieniamy go w gościnną dla owadów łąkę obornik. Na koniec przykryj grządkę warstwą ziemi ogrodo- kwietną koszoną kilka razy do roku. Na jesieni nie grabimy wej lub kompostu oraz ściółką – słomą, zgrabionymi liśćmi, liści – w końcu lasu nikt nie grabi… Nie musimy plewić – zrębkami drewna pozostałymi z przecinki w twoim ogrodzie. wystarczy uprawy ściółkować słomą, skoszoną trawą bądź Przez zimę ten materiał ulegnie rozkładowi i na wiosnę zrębkami drewna. Nie podcinamy i nie nawozimy drzew, grządka będzie gotowa do zasiewów. bo to je osłabia. Za to dbamy o ziemię wokół nich, by stała się jak najbardziej żyzna. PERMANENTNA EDUKACJA By polepszyć strukturę gleby, do budowania grządek perma- Jeżeli ten temat cię zainteresował, możesz go zg łębiać na różne kulturowych wykorzystuje się tekturę, słomę i resztki kompo- sposoby. Jest już sporo blogów ogrodniczych i grup na Face- stowe, które tworzą idealne warunki dla rozwoju dżdżownic. booku zajmujących się tym zagadnieniem. Ja należę do grup I potem to właśnie te dżdżownice za nas „przekopują”, P e r m a k u l t u r aW a r s z a w ai O g r o d n i c t w oP e r m a k u l t u r o w e .Szczególnie t aostat - czyli spulchniają ziemię. Na dodatek użyźniają ją, wzbogacając

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 NA TALERZU nia jest kopalnią wiedzy o uprawie roślin, naturalnych sposobach ochrony Domowe resztki można przetwarzać ich przed chorobami i szkodnikami czy o zasadach kompostowania. na żyzną ziemię w miniaturowych Jej członkowie pokazują zdjęcia swoich planów i bardzo chętnie dzielą domowych kompostownikach. się doświadczeniami. Są też książki na ten temat. Japończyk Masa- UPRAWY DOMOWE nobu Fukuoka w książce Rewolucja źdźbła W doniczkach, na parapecie, na balkonie – możecie bez trudu założyć słomy tak opisuje swoje podejście do upra- miniogródek i cieszyć podniebienie smakiem wybornych świeżych ziół, wiania ziemi: „Jeśli glebę zostawimy samej a oczy sycić pięknem kwiatów. sobie, będzie nasycała się naturalnym nawo- zem zgodnie z cyklami życia i umierania roślin Pandemia sprawiła, że nieoczekiwanie musieliśmy spędzać dużo oraz zwierząt”. Fukuoka po latach pracy czasu w domu. Nasze mieszkania przestały wtedy pełnić tylko funkcję jako agrobiolog został rolnikiem, szukając sypialni. Trzeba w nich było urządzić porządne miejsce do pracy, nauczyć inspiracji w tradycyjnym podejściu Japończy- się w nich odpoczywać, szukać sposobów na harmonijne spędzanie ków do uprawy roli z czasów, kiedy prawie czasu z bliskimi. Dla wielu osób był to czas powrotu do zajęć, na które każda rodzina uprawiała kilka rodza- nigdy nie ma czasu: ułożenie zdjęć w albumach, zawieszenie na ścianach jów warzyw na własne potrzeby. dawno kupionych obrazów, zadzwonienie do kilku przyjaciół z dawnych lat, obejrzenie klasycznych filmów. Można też było wrócić do starych pasji: Wiele praktycznych rad znajdziecie w książce szycia, robienia na drutach, uprawiania ogrodu. Permakultura Seppa Holzera. Holzer prowadzi duże gospodarstwo w austriackich Alpach. Ogródek? – zapytacie. – Przecież ja nie mam ogrodu. Tymczasem jest W piękny, a zarazem przystępny sposób wiele możliwości uprawiania roślin nawet w bloku – na parapecie i balkonie. opisuje swoje doświadczenia związane między Zioła, sprzedawane w doniczkach, można przesadzić do skrzynki i ustawić innymi z uprawą drzew owocowych. na balkonie. By nie trzeba było się schylać, można zaopatrzyć się w planter – duży drewniany pojemnik na nóżkach. W takim pojemniku zioła takie jak Praktykę w permakulturowej uprawie ziemi melisa, mięta i szczypiorek mają szansę przetrwać jesień i zimę. można też zdobyć, odwiedzając polskie gospodarstwa, takie jak położone nad Jesienią i zimą można w domu eksperymentować z pędzeniem warzyw. Pilicą siedlisko Dolina mgieł. Mapę Cebula, której piętka będzie zanurzona w wodzie, odwdzięczy się nam pięk- gospodarstw i ogrodów permakultu- nym szczypiorem. Z końca pietruszki da się wyhodować natkę. Głąb kapusty 71 rowych w Polsce znajdziecie na stronie pekińskiej można posadzić w doniczce – wypuści nowe listki… Inne pomysły www.permakultura.edu.pl. Warto też zaglą- na uprawę warzyw znajdziecie na stronie www.inspekty.pl – to portal zajmu- dać na stronę www.permakultura.com.pl. jący się tematem miejskiego ogrodnictwa. Prowadzi ją Monika Podsiadła, która upra- A jeśli marzą wam się ziemniaczki z własnego balkonu, przeczytajcie wia swój ogród w duchu permakultury już od na blogu www.permisie.pl Sagę o permakulturowej uprawie ziemniaków. piętnastu lat. Wielu rolników prowadzących Jest tam opisany prosty sposób uprawy kartofli w jutowych workach, które gospodarstwa permakulturowe w Polsce mogą stać na betonie… i zagranicą organizuje warsztaty, spotkania, a nawet wymianę nasion. Można też do nich pojechać i mieszkać u nich w zamian za określoną liczbę godzin pracy dziennie. •

Zdjęcia udostepnione przez firmę Jagram

Magda Rodak Redaktorka, dziennikarka, tłumaczka. Po polonistyce na UW i studiach podyplomowych we Francji. Mężatka z długim stażem, mama dwójki dzieci, opiekunka psa i ogrodu. Przez wiele lat pracowała w organizacjach pozarządowych i w miesięczniku „Dziecko”. Teraz z radością współpracuje z magazynem dla seniorów 60+. Dzieli swoje życie między Polskę i Francję. Wciąż szuka równowagi i sposobu na dobre, mądre i piękne życie.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 DOBRE RADY Najnowsze trendy ślubne w czasach zarazy Tekst: Nina Jaszewska

andemia koronawirusa pokrzyżowała plany każde- w gronie najbliższych im osób, to jeden z głównych powodów, mu z nas. Przedsiębiorcom, pracownikom dużych dla których, jak sądzę, mikrowesela zostaną z nami na dobre. Pi małych firm, rodzicom, nauczycielom. Także przy- Ileż to razy wysłuchiwałam obaw przed niemal legendar- szłym nowożeńcom, którzy zmuszeni są weryfikować swoje nym krzywym spojrzeniem dalekiej kuzynki albo złośliwych plany ślubne, przez co nierzadko tracą nerwy oraz niemałe sąsiadów, zapraszanych na uroczystość tylko po to, żeby pieniądze. Z początku pandemia uniemożliwiła organizację im zaimponować. Małe wesele zapewni państwu młodym wesel, a teraz, mimo odmrożenia gospodarki, zorganizowanie komfort przeżywania wyjątkowych chwil wyłącznie z ważny- wesela stanowi prawdziwe wyzwanie. Utrudnienia przede mi dla nich ludźmi, obecnymi w ich życiu codziennym. Czter- wszystkim wynikają z obaw o bezpieczeństwo zarówno gości, dzieści, trzydzieści, w niektórych przypadkach nawet jak i rodziny oraz samej pary młodej. Informacje o ogniskach dwadzieścia osób na weselu, to także znacznie niższe koszty koronawirusa powstałych po zabawach weselnych, zatrwa- organizacji, dzięki czemu wszystko można zaplanować wedle żające raporty z zagranicy świadczące o ogromnym ryzy- idealnego scenariusza. Jeśli w takiej sytuacji możemy sobie 72 ku organizacji ślubów, przykre wiadomości o ciężkiej chorobie pozwolić na wynajęcie wymarzonej sali, zastanówmy się, czy państwa młodych – to wszystko sprawia, że przyszli nowożeń- warto z niej rezygnować dla zaproszenia kilkudziesięciu osób, cy, zamiast cieszyć się z rozpoczęcia nowej drogi życia, z prze- ostatni raz widzianych pięć lat temu, a samo spotkanie rażeniem myślą o konsekwencjach uroczystości. Co więcej, z nimi nie sprawiło nam szczególnej radości. Często słyszę, sami goście nierzadko decydują się odmówić udziału w wese- że młodzi decydują się na zapraszanie osób, za którymi nie lu z obawy przed zachorowaniem. Choć taka odmowna odpo- przepadają, aby zaimponować im rozmachem, z jakim urzą- wiedź w normalnych warunkach mogłaby być powodem dzili uroczystość. Jestem przeciwniczką takiego podejścia, do zmartwień i nieporozumień, obecnie trudno jej się dziwić. ale jeśli taki sposób regulowania rachunków w nieudanej relacji ostatecznie wygra ze zdrowym rozsądkiem, ukrad- Mimo niepewności zdarza się, że przełożenie terminu wese- kiem podsuwam sugestię o wynajęciu dobrego fotografa. la jest niemożliwe z powodów finansowych, rodzinnych czy Fantastyczne zdjęcia z ceremonii w mediach społeczno- jakichkolwiek innych. W takiej sytuacji znalazło się wiele par ściowych cieszą się naprawdę dużą popularnością. Ślub zaś młodych. Warto w takiej sytuacji zachować spokój i zdrowy powinien być przestrzenią otwartą wyłącznie na tych, z który- rozsądek. Pomoże w tym znajomość najnowszych tren- mi młodzi zwyczajnie dobrze spędzają czas. Jeśli do komfor- dów ślubnych przystosowanych do obecnej, kryzysowej tu spędzania go w gronie najbliższych, niższych kosztów orga- sytuacji, a które pomogą w zapewnieniu bezpieczeństwa. nizacji i intymnej atmosfery dodamy bezpieczeństwo, wycho- MAŁE WESELA dzi recepta na idealną uroczystość. Pandemia podyktowała warunki życia codziennego, a w przy- WESELE W PLENERZE padku ślubów i wesel – zainicjowała nowe trendy. Małe wese- Plenerowe wesela to najpiękniejsze uroczystości, a jak la to tak naprawdę moda, która już od pewnego czasu obowią- dobrze wiadomo, na otwartej przestrzeni minimalizuje się zuje na Zachodzie, a w wyniku zagrożenia epidemiologicz- ryzyko zakażenia koronawirusem. Warto jednak pamiętać, że nego zagościła i u nas. Mikrowesela – bo tak nazywamy je uroczystości plenerowe rządzą się swoimi prawami, a przy w branży ślubnej – nie tylko minimalizują ryzyko zakażenia, ich organizacji należy zwracać uwagę na każdy szczegół, ale posiadają też walory, które sprawdziłyby się w „normal- w celu zniwelowania ryzyka niepowodzeń. Mowa tu przede nych” sytuacjach, niezwiązanych z pandemią. Przewiduję, wszystkim o pogodzie, jeśli jednak para młoda zorganizuje że czasy, w których na wesele zapraszana była poło- taką uroczystość w ogrodzie restauracji lub hotelu, które wa miasteczka, bezpowrotnie minęły. Widzę w tym obrocie powinny dysponować awaryjnymi namiotami weselnymi lub, spraw niemal same plusy. Jakie? Intymność wydarzenia, w razie potrzeby, zaproponować inne pomocne rozwiązanie. kiedy państwo młodzi spędzają ten wyjątkowy czas wyłącznie

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 DOBRE RADY

Istotne jest także zabezpieczenie gości przed chłodem, przymocujemy błyszczące kamienie, brokat lub drobne meta- co zapewnią zwyczajne koce. Same w sobie mogą stanowić lowe gwiazdki. Pomysłów jest nieskończenie wiele. element dekoracji, jeśli ułożymy je w ładnym wiklinowym Maseczki ochronne stanowią nieco większe wyzwanie. Przy Najnowsze koszu przyozdobionym zgodnie z motywem przewodnim realizacji pomysłów z nimi związanych musimy posiłkować uroczystości. Warto także przy okazji rozdawania zaproszeń się wiedzą ekspertów oraz konkretnymi wytycznymi WHO. zasugerować gościom, aby wzięli ze sobą coś do narzuce- Dlatego najlepiej powierzyć to zadanie specjalistom zajmu- nia w sytuacji, gdyby zrobiło się chłodniej. trendy ślubne jącym się profesjonalną produkcją maseczek. Na polskim Istotne są także takie detale jak światło. Najlepiej spraw- rynku znajdziemy ich coraz więcej. Powoli także projektan- dzają się drobne światełka i lampiony oraz wysokie świece ci mody ślubnej wprowadzają dekoracyjne maseczki do swojej w czasach zarazy w pokaźnych szklanych świecznikach. Jeśli natomiast teren oferty. Jeśli jednak para młoda nie może sobie pozwolić na tak plenerowej uroczystości jest duży, polecam pomyśleć o deko- kosztowny zakup, warto pomyśleć o uszyciu ich samodzielnie. racyjnych drogowskazach, które z pewnością ułatwią gościom Po zapoznaniu się z wytycznymi, można kupić materiał pasu- poruszanie się po przestrzeni wesela. Warto także zwrócić jący kolorem do materiału strojów ślubnych państwa młodych uwagę na niuanse w postaci wachlarzy dla gości, ewentual- i uszyć maseczki, które nie tylko będą redukować ryzyko zaka- nie małych parasolek, jeśli jednak odpowiednio wcześniej żenia, ale i doskonale wyglądać. para młoda pomyśli o zorganizowaniu awaryjnego namiotu, Pa n no m m ło d y m d e c yd ując y m s ię na założenie maseczki suge- nie będzie takiej potrzeby. ruję wybór delikatniejszego makijażu dolnej części twarzy, Plenerowe wesele niesie ogromny potencjał atrakcji, a więc przede wszystkim ust, dzięki czemu poprawienie na które można sobie pozwolić tylko w nielicznych obiektach go przed sesją zdjęciową lub inną sytuacją wymagającą zdję- zamkniętych. Mam tu na myśli gry plenerowe, zabawy zarów- cia maseczki, zajmie zaledwie kilka minut. To samo dotyczy no dla dzieci, jak i dorosłych. Jeśli pójdziemy o krok dalej gości weselnych. Czerwona, trwała pomadka będzie trud- i zdecydujemy się na piknikowy motyw przewodni, możemy na do poprawienia oraz zmycia z niepożądanych części twarzy. wybrać także ekologiczną, biodegradowalną zastawę, dzię- ki której zapewniona będzie higiena, a co za tym idzie – jesz- WESELE W CZASACH ZARAZY cze bardziej zmniejszymy ryzyko ewentualnego zakażenia. Moje propozycje metod zapewnienia bezpieczeń- stwa na uroczystości ślubu i wesela nie tylko są skuteczne MASECZKI I PŁYN DO DEZYNFEKCJI i pozwalają zniwelować stres związany z ryzykiem zakaże- Choć w sklepach i innych przestrzeniach zamkniętych nia koronawirusem. Są także zgodne z najnowszymi trendami. 73 nadal obowiązuje nakaz noszenia maseczek oraz obecne są Prawdą jest, że nie tylko projektanci kształtują trendy, ale atomizery z płynem do dezynfekcji, często spotykam się i okoliczności. W końcu jeszcze rok temu nikt nie przypusz- z zaniedbaniem tej kwestii na weselach. Usprawiedliwia się czałby, że wysadzane kryształkami i wyszywane koronką to argumentem, że takie środki bezpieczeństwa szpecą – maseczki będą hitem wśród trendów weselnych. Z drugiej zarówno osoby, jak i otoczenie. Nic bardziej mylnego! Choć strony z tym twierdzeniem prawdopodobnie nie zgodziliby się faktycznie, najczęściej spotykane maseczki oraz płyny mieszkańcy najbardziej rozwiniętych miast Azji. Tam stosowa- do dezynfekcji wizualnie kojarzą się bardziej z wyposażeniem nie takich środków bezpieczeństwa od lat jest codziennością. szpitala niż salą balową, w bardzo prosty sposób możemy temu zaradzić. Wystarczy użyć wyobraźni, a w celu reali- Obecna sytuacja jest dla wszystkich wyjątkowo stresują- zacji pomysłu wykazać się kreatywnością i odrobiną cier- ca i niekomfortowa. Wirus krzyżuje nam plany, zabiera zdro- pliwości. Płyn do dezynfekcji przelany do przyozdobione- wie, wprowadza niepokój. Mimo to trzeba dalej żyć, pracować, go białą koronką i lśniącymi kamykami szklanego pojemni- podtrzymywać relacje i dbać o wszystko dokładnie tak, jak ka z dozownikiem lub wstawiony do wiklinowego kosza razem robiliśmy to przed pandemią. Lub nawet bardziej, bo musi- z mniejszymi szklanymi wazonami pełnymi kwiatów, to jeden my mieć także na uwadze niebezpieczeństwo wynikające z moich autorskich pomysłów. Warto wziąć pod uwagę z nierozważnych zachowań. przede wszystkim motyw przewodni wesela. Wyżej wymie- Organizacja ślubu stanowi obecnie ogromne wyzwanie. Orga- nione dekoracje doskonale sprawdzą się na klasycznej nizatorzy stają się bowiem odpowiedzialni j u ż ni e t y l ko za dobrą uroczystości, weselu w stylu glamour, natomiast wikli- zabawę gości, ale przede wszystkim za ich bezpieczeństwo. na idealnie wpisuje się w styl boho oraz klimaty piknikowe. Choć sam ślub i wesele to uroczystości o wysokiej estetyce, W przypadku jednego z najmodniejszych na Zachodzie a i c h o d b i ó r z a l e ż y o d n i u a n s ó w, e l e m e n t ó w, k t ó r e c z ę s t o pomi- – motywu księżycowego, pełnego granatowych lub czar- jamy w życiu codziennym, odpowiednie przygotowanie prak- nych tkanin, bogatego w świece oraz motywy tytułowe- tyczne i merytoryczne sprawią, że mimo wszelkich trudności, go Księżyca i gwiazd – szklany pojemnik z dozownikiem nawet w tych trudnych okolicznościach, ceremonia zaślubin można owinąć ciemnym, lśniącym materiałem, do którego oraz zabawa weselna będą niezapomnianym przeżyciem. •

Nina Jaszewska Dziennikarka, autorka wywiadów i artykułów. Autorka projektu społecznego „Ukraina - domy bez kobiet”. Pisze wiersze - póki co do szuflady. Jest miłośniczką reportaży. Interesuje się Bliskim Wschodem i tematami społecznymi z naciskiem na ruchy feministyczne oraz pokłosia migracji zarobkowych. PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 DOBRE RADY MANIERY Na zdrowie CIEKAWOSTKA HISTORYCZNA Z kichaniem wiąże się wiele przesądów i mitów. W starożyt- nej Grecji uznawano je za dobry omen, w Iranie zaś wprost przeciwnie – za zły znak, po którym należało zrobić przerwę w pracy, aby nie kusić losu. W Chinach, Japonii i Wietnamie jest to sygnał, że ktoś nas obgaduje. W kulturze europejskiej zwrotu na zdrowie pierwszy użył papież Grzegorz I Wielki, który kazał swoim wiernym właśnie w taki sposób reagować na kichanie innej osoby. Dlaczego? W Europie szalała epidemia dżumy. Chcąc uchronić się od choroby lub zabezpieczyć Tekst: Bianca-Beata Kotoro przed jej skutkami, należało życzyć sobie zdrowia.

CIEKAWOSTKA MEDYCZNA Kichanie to odruch polegający na gwałtownym wypuszcze- niu powietrza, w celu oczyszczenia śluzówki nosa z alergenów, wrot na zdrowie wynika z tradycji i zwycza- jów ludowych, które niekoniecznie pokrywają się ze wydzielin nosa i gardła, pyłów i zanieczyszczeń. Obkurczające współczesnym savoir-vivre’em. A używamy go zaskaku- się podczas tego procesu mięśnie brzucha i międzyżebrowe, Z a także zamykająca się krtań, prowadzą do wytworzenia nadci- jąco często – kiedy wznosimy toast, rozpoczynamy spożywa- nie posiłku oraz do kogoś, kto w naszym towarzystwie kichnie. śnienia w klatce piersiowej, czego skutkiem, po odblokowa- niu krtani, jest gwałtowne wypuszczenie rozpylonej mgiełki. Polskie na zdrowie ma swoje odpowiedniki również w innych językach. Angielskie bless you, niemieckie gesun- Płyny wypuszczane są na zewnątrz przez jamę ustną dheit czy francuskie a vos souhaits! oznaczają dokładnie i nos z prędkością nawet do 4,5 m/s, czyli 40 km/godz. to samo i używane są w podobnych sytuacjach. Czy jednak A podczas pojedynczego kichnięcia wydychanych jest około 74 te zwroty na pewno świadczą o naszej wysokiej kulturze 40 000 kropli. osobistej? Wstrzymywanie kichania, według lekarzy, może zwiększyć Jeśli w gronie rodziny lub przyjaciół powiemy komuś ciśnienie nawet 38 razy w porównaniu do swobodnego kich- na zdrowie, to zazwyczaj jest to odebrane pozytywnie, nięcia. To dla naszych dróg oddechowych potężny wstrząs! jako wyraz troski o drugą osobę. Jednak takich zwrotów Wyraźny brak kichania, a wręcz nawet niezdolność do kicha- grzecznościowych powinniśmy unikać w gronie mało nia może pojawiać się jako jeden z somatycznych sympto- znanych lub obcych osób. mów u osób ciepiących na trudności natury psychicznej. Czy to dobry pomysł, aby rozdzielać te dwie sytuacje? W jednym z numerów „British Journal of Psychiatry” czytamy Takie podwójne standardy prowadzą do niepotrzebnych m.in., że asneezia pojawia się głównie u osób cierpiących nieporozumień. na depresję endogenną lub schizofrenię, ale symptom ten zauważany był także u osób ze zdiagnozowaną depresją Rada nr 1: Bądźmy konsekwentni i nie twórzmy wzajemnie wyklu- neurotyczną i hipochondrią. czających się zwyczajów. Jeżeli przyzwyczaimy się mówić na zdrowie w domu, również będziemy tak reagować w sytuacjach oficjalnych. PRZED LUB PO SPOŻYCIU POSIŁKÓW Przyzwyczajenie jest bowiem drugą naturą człowieka. Zwrot na zdrowie w tych sytuacjach zastąpił praktykowaną wcze- śniej modlitwę dziękczynną. O ile w sytuacjach domowych, kiedy Rada nr 2: Jeżeli ktoś przy nas kichnął – nie komentujmy, nie pytajmy starsi uczestnicy posiłku do modlitwy lub wyrażeń na zdrowie bądź o zdrowie i nie zmuszajmy do tłumaczenia się. Kichanie jest natural- smacznego są przyzwyczajeni, możemy ich używać, to w sytuacjach nym zachowaniem organizmu. Stanowi reakcję odruchową, która nie oficjalnych starajmy się ich unikać. może być przez nas kontrolowana. Bywa objawem przeziębienia lub infekcji. Powiedzenie na zd rowie je s t w y mu s z anie m na kichającym, aby Rada nr 4: Przy wznoszeniu toastu bardziej taktowne jest zastąpienie przeprosił i podziękował za to, że zwróciliśmy uwagę na jego niedys- zwrotu na zdrowie krótką mową poświęconą osobie, na cześć której pozycję zdrowotną, a zdrowie należy do strefy prywatnej i nie każdy toast wznosimy. Przemowa powinna być krótka i konkretna. może mieć ochotę na dzielenie się informacjami o nim z innymi. Rada nr 5: Przy spożywanych posiłkach zawsze lepiej pochwalić Rada nr 3: Obowiązujące wytyczne savoir-vivre’u zgodnie kulinarne umiejętności gospodyni czy gospodarza, niż jeszcze przed orzekają, że osoba kichająca w towarzystwie powinna zasłonić jedzeniem życzyć smacznego albo na zdrowie. usta i nos chusteczką, ewentualnie przy jej braku kichnąć w zgięcie łokcia (nie w dłonie), odwracając się, i powiedzieć „przepraszam”, a pozostałe osoby powinny zachować milczenie i nie reagować Bianca-Beata Kotoro różnego rodzaju powiedzeniami: nie ma za co, pomyślności, na zdro- Współczesny człowiek renesansu. Psycholog, terapeuta, psychoseksuolog, psychoonkolog, wykładow- ca, edukator, superwizor ECE. Od wielu lat ekspert telewizyjny i radiowy. Z pierwszego wykształcenia wie, sto lat... magister sztuki, artysta grafik, projektant wnętrz, fotografik. Laureatka kilku prestiżowych nagród, autorka i współautorka wielu książek. Jako jedna z pierwszych osób wprowadziła w Polsce program opieki psychologiczno-seksuologicznej dla pacjentów z wyłonioną stomią. „Oswaja” ludzi z tematem śmierci. PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 DOBRE RADY

Pomysł na jesienny wieczór

Tekst: Magda Rodak Ilustracja: Anna Maria Ciemerych-Litwinienko

zeka nas jeszcze wiele długich pod hashtagiem #penpalswanted. W ostatnich latach Netflix i HBO GO jesiennych wieczorów, które Takie listy są nie tylko ciekawe, ale zyskały ogromną popularność. Nie Cmiło spędzić w domowym zaci- także piękne – często ręcznie zdobio- są to jedyne serwisy filmowe, które szu. Dobrze jednak mieć świadomość, ne z wykorzystaniem scrapbookingu, warto poznać. MUBI to serwis stre- że możemy je sensownie spożytkować opatrzone rysunkami lub fotografiami. amingowy, który oferuje filmy niszowe, i odkryć w sobie nowe pasje. Jeżeli nie chcemy inwestować w pape- często nieznane szerszej publiczno- terię i czekać kilka tygodni na pierwszą ści. Każdy film jest tam dostępny Jesienne wieczory zachęcają do spędza- odpowiedź, możemy na początek zain- tylko przez miesiąc, więc oferta zmienia czasu w domu. Ten czas kojarzy stalować aplikację Slowly. Listy pisze nia się codziennie. Miesięczny dostęp nam się z miłymi godzinami spędzo- się w niej przez Internet, ale to nie kosztuje około 30 złotych. Innym nymi pod kocem, z kubkiem herbaty znaczy, że odpowiedź przyjdzie do nas ciekawym serwisem jest Ninateka, i dobrą książką w ręku albo przyjemnym po kilku minutach – w zależności od tego, na której znajdziemy wiele polskich 75 serialem w telewizorze. Jednak okres jak daleko od nas znajduje się adresat, filmów – dokumentów, fabuł i animacji, pandemii pokazał nam, że także wiele każdy list „idzie” od kilku do kilkuna- a także zapisy spektakli teatralnych, oper naszych codziennych aktywności może- stu godzin. i koncertów. Na Ninatece można obej- my wykonywać z domu. Warto co jakiś rzeć zarówno polskie klasyki, jak i filmy czas próbować nowych rzeczy, a chwile Czy siedzenie w domu naprawdę zawsze eksperymentalne. Dostęp do serwi- spędzone w przytulnych wnętrzach są musi polegać na siedzeniu? Oczywi- su jest bezpłatny i wolny od reklam. do tego idealną okazją. ście, że nie! Zawsze warto wprowadzić do swojego życia odrobinę ruchu – np. Jeżeli jesienne wieczory chcieli- Nauka języków kojarzy ci się praktykując jogę. To idealna aktyw- byśmy poświęcić na rozwój inte- z nudą, mozołem, uczeniem się ność dla początkujących. Joga nie lektualny, warto zainteresować się na pamięć słówek i dziwnych grama- wymaga drogiego sprzętu i można ją propzycjami Khan Academy i Coursera. tycznych reguł? Tak nie powinno być! ćwiczyć w dowolnym miejscu na Ziemi – Khan Academy oferuje kursy, dzię- Warto ściągnąć na telefon dwie darmo- wystarczy wygodny strój, kawałek miej- ki którym możemy poznać podstawy we aplikacje – Duolingo i Memrise. sca na matę i… dostęp do Internetu. wielu dziedzin, np. makroekonomii, W lekki i przyjemny sposób pomogą Na YouTubie znajdziemy wiele filmi- historii USA czy elektrotechniki. Jesz- nam one poszerzyć zasób słownictwa. ków i tutoriali dla amatorów jogi. Godne cze szerszą ofertę możemy znaleźć Memrise oferuje kursy z pięciu różnych polecenia są np. kanały Yoga with Adrie- na Courserze – platformie oferującej języków na różnych poziomach zaawan- ne (po angielsku) i Małgorzata Mostow- multimedialne warsztaty prowadzone sowania. Z kolei Duolingo w wersji ska (po polsku). Obie nagrały po kilkaset przez różne instytucje, np. Museum of polskiej pozwala tylko na naukę angiel- (!) filmów z zajęciami o zróżnicowanym Modern Art w Nowym Jorku (moda, skiego, ale znając już ten język możemy poziomie trudności, a także filmy tema- fotografia czy sztuka współczesna) i Yale brać udział w kilkunastu innych kursach tyczne – np. joga da kobiet w ciąży University (psychologia, muzyka klasycz- – nie tylko francuskiego bądź niemiec- albo dla osób, które mają siedzący na czy rynki finansowe). • kiego, ale także koreańskiego, esperan- tryb pracy. to czy norweskiego. Ciekawym sposobem na poznanie Magda Rodak nowych kultur i podszkolenie języka jest Redaktorka, dziennikarka, tłumaczka. Po polonistyce na UW i studiach podyplomowych we Francji. Mężatka z długim stażem, mama dwójki dzieci, opiekunka psa i ogrodu. Przez wiele lat pracowała Bianca-Beata Kotoro wymiana listów z osobami z całego świa- w organizacjach pozarządowych i w miesięczniku „Dziecko”. Teraz z radością współpracuje z magazy- Współczesny człowiek renesansu. Psycholog, terapeuta, psychoseksuolog, psychoonkolog, wykładow- ta. Chętnych do takiej koresponden- nem dla seniorów 60+. Dzieli swoje życie między Polskę i Francję. Wciąż szuka równowagi i sposobu na ca, edukator, superwizor ECE. Od wielu lat ekspert telewizyjny i radiowy. Z pierwszego wykształcenia dobre, mądre i piękne życie. magister sztuki, artysta grafik, projektant wnętrz, fotografik. Laureatka kilku prestiżowych nagród, au- cji można znaleźć np. na Instagramie torka i współautorka wielu książek. Jako jedna z pierwszych osób wprowadziła w Polsce program opieki psychologiczno-seksuologicznej dla pacjentów z wyłonioną stomią. „Oswaja” ludzi z tematem śmierci. PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 DOBRE RADY 4

Jesienne poszewki 6 Tekst i zdjęcia: Diana Pieniążek

czym kojarzy wam się jesień? Z kolorowymi liśćmi, zapachem pieczonych jabłek, czy też gorącą kawą przy kominku? Mnie z pewnością kojarzy się z kolorem pomarańczowym, który Zjesienią dodaje nam energii. Cudowne dynie, pomarańczowe liście, jarzębina, wszystko to sprawia, że jesień jest niezwykle otulającą porą roku. Jeśli chcemy wprowadzić trochę jesieni do naszego domu, polecam uszycie poszewek na poduszki. Ich wykonanie jest bardzo proste, a mogą nam uprzyjemnić ten jesienny czas. Później możecie ugotować tę zupę dyniową, o której pewnie teraz każdy myśli.

76 2 POTRZEBNE MATERIAŁY (1): • Tkanina (w tym sezonie królują pomarańcze i terakoty) • Nici • Centymetr Krótsze brzegi zawijamy • Szpileczki 2 razy; aby było łatwiej 8 • Maszyna do szycia lub igła (wszyst- możemy je zaprasować. (2) ko to1 możesz wykonać również ręcznie) 3

Z tkaniny wycinamy prostokąt o wymiarach 100 x 43 cm (nasza poszewka będzie pasować na poduszkę o wymiarach 40 x 40 cm). (1)

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 Przeszywamy zaprasowane brzegi. (3) 4 5 DOBRE RADY Pozostałą część zawijamy na zakładkę, dzię- ki czemu powsta- nie kwadrat o wymiarach 40 x 43cm. (5) Zeszpilkowujemy 40cm brzegi. Zawijamy brzeg na 40 cm, jak 6 pokazano na zdjęciu. (4) 7

Przewlekamy poszewkę na lewą stronę i szyjemy 1 cm od brzegu tkaniny (7) Dzię- Szyjemy UWAGA lewą stroną do lewej ki temu strzępiąca się część zostanie w środku, 77 0,5 cm od brzegu tkaniny (6) po obu stro- a my będziemy mieć ładne wykończenie nach. Czyli na prawej stronie tkaniny. zarówno w środku, jak i na zewnątrz. 8 TO BARDZO PROSTE. TAKIE POSZEWKI MOŻECIE SOBIE SZYĆ NA KAŻDĄ PORĘ ROKU W SWOICH ULUBIONYCH KOLORACH, TAKIE MAŁE AKCENTY DODAJĄ WNĘTRZOM PRZYTULNOŚCI. MIŁEGO SZYCIA! 3

Gotowe! Wystarczy, że przewi- niemy na prawą stronę, włożymy naszą poduszkę i już możemy się cieszyć nowymi poszewkami. Diana Pieniążek Magister społecznej psychologii klinicznej, wieloletni konsultant Ogólnopolskiego Telefonu Zaufania dla Dzieci i Młodzieży 116 111. Ukończyła podyplomowe studia z pracy z dzieckiem wykorzystywanym seksualnie oraz jego rodziną. Pracę psychologa łączy z pasją do szycia. Nic, co związane z rękodziełem, nie jest jej obce, zaczynając od haftu, szycia czy robienia biżuterii poprzez wyrażanie siebie w bullet journalu. Prowadzi bloga Diana Art. Kocha podróżować i poznawać nowe kultury.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 MODA I URODA SPORT Pilates – metoda holistycznego treningu ciała

Tekst: Hanna Fidusiewicz Zdjęcia: Witold Jarosław Szulecki

Unikatowa metoda ćwiczeń, którą stworzył Joseph Pilates, W pozycji stojącej sprawdzamy prawidłową postawę, czy ma już sto lat. W założeniu metoda miała przede wszystkim głowa znajduje się poprawnie na środku kręgosłupa, broda działanie lecznicze, była stosowana w rehabilitacji, a później nie wystaje do przodu. Relaksujemy ramiona poprzez kilka- wykorzystywana przez zawodowych tancerzy, którzy krotne podniesienie w ich górę i opuszczenie w dół, bez nad- w wyniku dużego napięcia i przemęczenia mięśni tuło- miernego napinania łopatek. Kręgosłup i miednica powinny wia wywołanych trudnymi pozycjami baletowymi mieli nad- być w pozycji neutralnej, mięsnie brzucha lekko napięte, wyrężony dolny odcinek kręgosłupa. około 30%. Po kilku lekcjach znajdziesz właściwe napięcie, które pozwoli rozwinąć kontrolę nad tymi mięśniami. Celem pilatesu jest kontrolowany ruch skierowany 78 na poprawę sprawności mięśni oraz zwiększenie świado- W leżeniu na plecach kręgosłup powinien być w pozy- mości swojego ciała. Podczas zajęć zwraca się szczególną cji neutralnej. Aby ustabilizować kręgosłup w tej pozycji, uwagę na prawidłową pozycję wyjściową oraz technikę wyko- należy, leżąc na plecach z kolanami ugiętymi w jednej nania ćwiczeń. Zrównoważona ich sekwencja oraz skupienie linii ze stawami biodrowymi, delikatnie przycisnąć kręgo- podczas wykonywania przynoszą, jak twierdzi Joseph słup do podłogi, a następnie wygiąć w wyolbrzymiony łuk. Pilates, więcej korzyści niż trening bez nieskorygowanej, Punkt w połowie między tymi dwiema płaszczyznami będzie świadomej kontroli ruchu. właściwy. Pilates jest bezpieczny dla stomików. Wzmacnia Podczas ćwiczeń pilatesu należy oddychać piersiowo bocz- zewnętrzne mięśnie brzucha, które są ochroną dla trzewi, nie. Oddech powinien być skierowany i ograniczony do żeber oraz wewnętrzne (skośne zewnętrzne i wewnętrzne), których na boki. Aby to sprawdzić, połóż ręce na dolnych żebrach ze celem jest podtrzymywanie ciała w pozycji pionowej. złączonymi środkowymi palcami, nabierz powietrze nosem Mobilizuje odcinek piersiowy kręgosłupa, wzmacnia dolną i poczuj jak żebra rozciągają się na boki bez podnosze- i górną część pleców oraz szyi, pomaga w utrzymaniu natu- nia ramion, plecy się poszerzają, a palce rozłączają; następ- ralnego łuku odcinka lędźwiowego kręgosłupa, wzmacnia- nie zrób wydech ustami, wtedy palce się znowu połączą. jąc głęboko położone, stabilizujące mięśnie tułowia, które Stopy lekko skierowane na zewnątrz ustaw bezpośred- stanowią równowagę dla osłabionej przez wyłonioną stomię nio pod stawami biodrowymi, tworząc nimi literę V. przedniej ściany tułowia. W pozycjach leżących, zarówno na plecach jak i na brzuchu, W szerokiej, ciągle rozwijającej się metodzie pilates jest pozwala to lepiej napiąć mięśnie pośladkowe. wiele ćwiczeń wykonywanych w pozycji leżącej na brzu- Rozgrzewka może być wykonywana w pozycji stojącej lub chu. Sam Joseph Pilates opracował około 600 różnych leżącej. Jej celem jest zapamiętanie przez ciało prawidłowej rodzajów ćwiczeń. W proponowanym przeze mnie zestawie pozycji, która powinna być utrzymywana podczas wykony- wybrałam te, które są bezpieczne dla stomików, pomijając wania wszystkich ćwiczeń. Może to zająć trochę czasu, ale ćwiczenia w pozycji leżącej na brzuchu. tylko wtedy ćwiczenia będą skuteczne. Jak każdy trening, lekcja pilatesu, powinna być poprze- Ruch rozpoczyna się z centrum energetycznego ciała, dzona krótką, kilkuminutową rozgrzewką. Nie jest konieczne to znaczy od mięśni brzucha, czyli tzw. „CORE”. Powi- podniesienie temperatury ciała i krążenia krwi, jak w bardziej nien być on płynny, dokładny, świadomy, kontrolowany, dynamicznych zajęciach. połączony z oddechem. Istotą jest jakość, a nie liczba wykonywanych ruchów.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 MODA I URODA SPORT

ZALETY METODY PILATES, „ZŁOTA SIÓDEMKA” 1. Poprawia postawę i wzmacnia mięśnie głębokie. 2. Zwiększa i poprawia kontrolę ruchów podczas innych czynności sportowych. Mózg ludzki ma zdolność ciągłego tworze- 3. Zwiększa elastyczność mięśni odpowiedzialnych za ruch. nia nowych, lepszych wzorców ruchowych 4. Zwiększa zakres ruchomości stawów, siłę i wytrzymałość mięśni. w czasie całego życia. Ćwiczenia pilatesu są kompleksową integracją ciała, umysłu i ducha. 5. Masuje organy wewnętrzne. Edukacyjną stroną tej techniki jest poznawanie 6. Poprawia krążenie krwi. naszego ciała, a poprzez wybrane ćwicze- nia i izolację uświadamianie sobie specyficz- 7. Zapewnia harmonijny rozwój mięśni, wysmukla sylwetkę. nych jego potrzeb.

Ćwiczenie 1 ROLL UP-DAWN Usiądź z nogami ugiętymi w kolanach, stopy na szerokość bioder, ręce oprzyj na tylnej części uda – wdech. Na wydechu powoli opuszczaj tułów do podłogi, dotykając krąg po kręgu podłoża aż do całkowitego leżenia, przenieś ręce do góry – wdech. Na wydechu powoli podnoś tułów, stosując tę samą technikę. Wersja dla zaawansowanych – wykonuj to ćwiczenie z prostymi nogami. Zaangażowane mięśnie: prosty i skośny wewnętrzny brzucha, prosty uda, dwugłowy uda, pośladkowy wielki, prostownik grzbietu.

Ćwiczenie 2 SHOULDER BRIDGE Leżąc na plecach, ugnij nogi w kolanach, oprzyj stopy na szeroko- 79 ści bioder – wdech. Na wydechu unoś powoli biodra w górę krąg po kręgu – wdech. Pośladki napięte, linia ciała prosta – na wydechu powoli opuszczaj tułów, stosując tę samą technikę ruchu. To ćwiczenie stabilizuje górną część tułowia. Zaangażowane mięśnie: prosty i wewnętrzny skośny brzucha, pośladkowy wielki, dwugłowy uda, prostownik uda, trójgłowy łydki, naramienny, triceps, biceps, prostownik uda, pośladkowy wielki.

Ćwiczenie 3 TORPEDO Połóż się na boku z nogami wyprostowanymi lekko z przodu, unieś obydwie złączone nogi do góry. W wersji dla zaawansowanych wykonuj to ćwiczenie z ręką uniesioną w górę. Zaangażowane mięśnie: skośny wewnętrzny i zewnętrzny brzucha, przywodziciel, powięź zewnętrzna uda, mięśnie pleców.

Ćwiczenie 4 THE LATERAL KICK Połóż się na boku z nogami wyprostowanymi lekko z przodu – wdech, unieś górną nogę do góry, nie za wysoko – wydech. Dołącz do niej nogę dolną. Na wdechu opuść nogę dolną, a na kolejnym wydechu opuść drugą nogę. Zaangażowane mięśnie: skośny wewnętrzny i zewnętrzny brzucha, przywodziciel, powięź zewnętrzna uda, mięśnie pleców.

Hanna Fidusiewicz Absolwentka AWF-u w Warszawie i Podyplomowych Studiów Menedżera Sportu. Repre- zentantka Polski, członek kadry narodowej w gimnastyce sportowej. Pierwsza wprowadziła aerobic do Polski. Trenerka gimnastyki sportowej. Instruktorka rekreacji ruchowej – Fitness. Autorka programu telewizyjnego TVP2 Akademia Zdrowia, książek Aerobik, Bądź Kotem, czyli stretching. Autorka programu ćwiczeń 50 plus. Posiada międzynarodowe certyfikaty Nike Elite Poland Instructor, Step Reebok Instructor, Aerobic Instructor World Class Fitness Education, Train The Trainers. PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 MODA I URODA SPORT

Ćwiczenie 5 THE SIDE KICK Połóż się na boku, barki, biodra i stopy w jednej linii, nogi wyprostowane lekko z przodu, zgięte w biodrach pod kątem 45 stopni. Przenoś naprzemiennie nogi do przodu i do tyłu, utrzymując kręgosłup nieruchomo. Wykonuj wyłącznie ruch nogami w linii bioder, w jednej płaszczyźnie. Zaangażowane mięśnie: pośladkowy wielki, prostownik uda, dwugłowy uda, prosty i wewnętrzny skośny brzucha, naramienny, najszerszy i prostownik grzbietu. Ćwiczenie 6 SIDE PLANK Połóż się bokiem w podporze na jednej ręce, unieś biodra do góry, tworząc jedną linię całego ciała. Dłoń ustaw pod barkiem, zablokuj staw barkowy, szyja długa. Zaangażowane mięsnie: przywodziciele, najszerszy grzbietu, mały i duży piersiowy, triceps, wewnętrzny skośny brzucha, pośladkowy średni. Cel ćwiczenia: stabilizacja tułowia.

Ćwiczenie 7 THE HUNDRED Połóż się na plecach, unieś wyprostowane nogi pod kątem 45 stopni, unieś tułów do wysokości łopatek, wykonaj 100 rytmicznych ruchów rękoma w kierunku podłogi, licząc co pięć ruchów wdech i wydech. W wersji łatwiejszej – nogi ugięte w kolanach. Zaan- gażowane mięśnie: prosty, skośny wewnętrzny i zewnętrzny brzucha, obojczykowo-mostko- 80 wo-sutkowy, prosty uda, biceps, triceps i naramienny.

Ćwiczenie 8 SCISSORS W leżeniu na plecach, unieś wyprostowane nogi do góry oraz tułów do wysoko- ści łopatek. Naprzemiennie wraz z wydechem opuszczaj raz jedną, raz drugą nogę. Nie kładź tułowia, mięsień prosty brzucha pozostaje w napięciu izometrycznym. W wersji dla zaawansowanych – unoś nogę z jednoczesnym skrętem do niej. Zaangażowane mięśnie: prosty, wewnętrzny skośny brzucha, lekko zaangażowane prosty i dwugłowy uda, mostkowo-sutko- wo-obojczykowy, naramienny.

Ćwiczenie 9 SWIMMING Stań w klęku podpartym, dłonie pod barkami, kolana pod biodrami – wdech. Unieś jednocześnie jedną nogę i przeciwną rękę do jednej linii z tułowiem, napnij pośladek. Wydech – opuść nogę. Wykonaj powtórzenia najpierw na jedną, później na drugą nogę. Zaangażowane mięśnie: pośladkowy wielki i średni, dwugłowy uda, przywodziciel wielki, wewnętrzny skośny brzucha, powięź zewnętrzna uda.

Ćwiczenie 10 THE SAW (PIŁA) W siadzie prostym rozsuń nogi na szerokość barków, plecy trzymaj proste, ręce unieś na boki – wdech. Na wydechu wykonaj skręt tułowia, sięgnij ręką do przeciwnej stopy, jednocześnie skręcając dłoń do wewnątrz. Wdech. Na wydechu powróć do pozycji wyjściowej i wykonaj ćwiczenie w drugą stronę. Ćwiczenie rozciąga górną część tułowia, zwiększa zakres ruchu całego kręgosłupa, zmniejsza napięcie w nogach. Zaangażowane mięśnie: prostownik grzbietu, czworoboczny, wewnętrzny skośny brzucha, dwugłowy uda.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 Utrata włosów jest problemem, z którym boryka się coraz więcej kobiet. Kobiety leczące się onkologicznie muszą uporać się z wypadaniem włosów, będącym skutkiem ubocznym chemioterapii. Coraz częściej występującym problemem jest także łysienie plackowate. Bez względu na przyczynę, proces wypadania włosów jest bardzo trudny dla każdej kobiety pod względem emocjonalnym – towarzyszy mu strach, niepewność, zostaje również zachwiane poczucie kobiecości.

Peruka potraktowana jako element terapii pozwoli na komfortowe przejście przez chorobę. Dzięki peruce nie dopuścisz do pytań o sprawy związane z Twoim zdrowiem, unikniesz niewygodnych tematów, nikt oprócz Twoich bliskich nie zorientuje się, że coś złego dzieje się w Twoim życiu.

Jako producent peruk od wielu lat staramy się odczarować temat peruk w chorobie. Oferujemy peruki naturalne oraz syntetyczne wykonane ze specjalistycznego włókna, które doskonale imituje włos. Są to produkty dopuszczone do obrotu przez Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Szeroki wybór fasonów oraz kolorów pozwoli każdej z Pań znaleźć coś odpowiedniego dla siebie. W peruce będziesz wyglądać naturalnie i czuć się komfortowo i pewnie, gdy do jej pielęgnacji użyjesz kosmetyków dedykowanych danej marce.

Nasze peruki są projektowane z myślą o dobrym samopoczuciu i estetycznym wyglądzie kobiet, które zmagają się z utratą włosów.

tel. 32 270 70 12 www.nah.com.pl

/NAHSp

@nahperuki MODA I URODA Po prostu KRATA

Tekst: Magdalena Makarewicz

rata to setki wzorów i niezwykle bogata historia. Od jest nie tyko z kiltem, królową Wiktorią, ale także z modo- surowych ręcznych domowych manufaktur do gigan- wymi kreacjami największych projektantów, jak Chanel, Ralph Ktycznego przemysłu modowego. To nie tylko kaprys Lauren i in. 82 sezonu, to po prostu setki lat historii i kiełkującego stylu, okre- Kariera kraty w świecie mody to związek wielu przypad- ślenie przynależności, patriotyzm, stempel tradycji i duchowych ków, szczęścia, wyczucia chwili i intuicji. O takim sukce- transformacji. Każdy członek rodziny królewskiej posiada swój sie mógł mówić Thomas Burberry – twórca gabardyny w łasny t ar t an – będąc y swois t ym DNA , s t anem umysłu. Również oraz trenczy podszytych kraciastą podpinką, w które Polska otrzymała unikalny deseń – utrzymany w czerwieni, ubrani byli żołnierze Korony w bitwie pod Verdun, a także błękicie i bieli... brytyjscy gentlemani ceniący sobie praktyczny pragmatyzm. Masowa klientela i spektakularny podbój Londynu dopro- Z użytkowego punktu widzenia ten wzór ma atrakcyj- wadziły do rejestracji jako znaku towarowego beżowo-bia- ną właściwość kamuflażu niedoskonałości sylwetki. ło-czerwono-czarnej kraty, która kilkadziesiąt lat później Pewnie większość osób będzie chciała „coś” ukryć. została masowo spopularyzowana dzięki olimpiadzie w Tokio. Polecany jest dla kobiet noszących worki stomijne ze Był rok 1964. Opuszczająca samolot drużyna angielskich względu na możliwości optycznego ukrycia wszelkich sportowców wyeksponowała podszewki swoich trenczy. krępujących wypukłości. Od tego momentu nastąpiła swoista erupcja designu, który na stałe wpisał się do annałów historii mody – goszcząc zarówno w klasyce, jak i awangardzie, w zależności od potrzeb Szkocja to kraina niezwykła, surowa i piękna, kolebka tkaniny rynku i aktualnej koncepcji marketingu. o prostym wzorze złożonym jak klocki z paru kolorów, noszonej Bardzo szeroka gama asortymentu – ubrań i akcesoriów – spra- przez rdzennych górali. wia, że krata Burberry jest lustrem potrzeb kultury masowej, Nazwa tartan pochodzi od dźwięcznego francuskiego tiretaine synonimem mody, powściągliwości podlanej ekscentrycznym, lub teretaine i oznacza mieszankę lnu oraz najwyższej jako- zachowawczym brytyjskim kanonem. Ta cecha wiernej trady- ści owczej wełny. Pierwotnie był farbowany ręcznie jedynie cji utrzymuje się stale – niezależnie od bieżących trendów. przy użyciu naturalnych barwników pozyskiwanych z owoców, Niezwykłe bogactwo tartanów to Blackwatch utrzy- jednak z biegiem czasu, dzięki rozwojowi technologii, zaczął się many w granacie i zieleni, Border – połączenie różnicować, dając niezliczoną ilość rodzajów i wzorów. Układ bieli z ciemnym kolorem, stosowany w tkaninach skośnych; krzyżujących się ukośnych linii, różnobarwnych pasów określał dekoracyjny Argyle – gdzie linie tworzą tańczące romby, lokalną przynależność, stając się symbolem klanów miast nieodparcie kojarzące się z męskimi kolekcjami klasycz- i hrabstw. Ogorzały przez wiatry historii tartan zmodyfikował nych swetrów o wyjątkowych fuzjach kolorystycznych, ostatecznie swój kształt, tworząc szkocką kratę. Dziś kojarzony oraz interesująca szachownica Buffalo – powstała z czarnej

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 MODA I URODA

kraty z białymi lub czerwonymi polami, dobrze sprawdza- raciki kojarzące się z główkami szpilek. To bardzo dobra propo- jąca się w codziennej, nieformalnej garderobie. zycja do nieformalnego, codziennego użytkowania. Szykowna i ponadczasowa, pachnąca francuskimi perfumami Dzieje ubioru to również opowieść o obrusowej Vichy pepitka. Tak nieoczywista, jak wszystko, co niedopowie- i jej przewrotnej, światowej karierze, która rozpoczęła sie dziane: pied-de poule czy psi ząb to określenie wzoru, który około 400 lat temu. Kratka ta jest niekoronowaną boginią w swoim wyrafinowaniu sięgnął modowego everestu. Każdy dziewczęcej, naiwnej fantazji. Seksowna, fikuśna, dziecinna jak element stroju zawierający ten motyw – niezależnie od Lolita, słodka i zmysłowa jednocześnie. Drugą nazwę Gang- czasów i zasobności portfela – w y g l ą d a elegancko i zawadiacko. ham zawdzięcza prawdopodobnie malezyjskiemu przymiot- J e s t w y r a z i s t y, a l e z a c h o w a w c z y, m o c n y, a l e s t o n o w a n y – u k r y t y nikowi genggan. Pierwsze wzmianki o tej tkaninie pochodzą nieśmiało za fasadą własnego wstydu, odkrywa ignorancję z XVII wieku. Wzór przybył na Wyspy Brytyjskie z zamorskich swojej pychy i grzech doskonałości. Korzenie pepitki sięgają indyjskich i indonezyjskich kolonii około 1615 roku. Sto lat warsztatów tkackich w Skandynawii, które tworzyły około III w. później materiały przypłynęły angielskimi statkami do n.e. podobne, przesunięte w fazie wzory. Wersja kurzej stopki, Vichy, by następnie trafić do francuskich domów. którą znamy, pochodzi jednak z wieków późniejszych. Pojawiła się Początkowo były to paski, które w połowie XVIII w XVI-wiecznej Szkocji na kocach i ubiorach ubogiej społecz- wieku zaczęły się krzyżować, tworząc kraciasty wzór. ności. W XIX wieku podbiła serca arystokracji. W postaci czar- W Indiach podobna tkanina służyła jako ręcznik, no-białej wypromowana została przez Coco Chanel, stając a dla afrykańskich Masajów stała się nieodłącznym elementem się jednym z jej znaków rozpoznawczych. Pudełko pierwszych stroju narodowego. W wieku XIX krata przybyła do Stanów perfum Diora również miało na sobie pepitkę. Zjednoczonych, robiąc tam zawrotną karierę. W latach 20. i 40. XX wieku była absolutnym must have każdej modnisi. W roku 2009 Alexander McQueen wzbudził zachwyt wspa- niałą kolekcją, w sporej części wykorzystującą nadruk pepitki, W następnej dekadzie deseń ten stał się ukochanym modo- płynnie przechodzącej w sylwetki ptasie – zapożyczone wym wyborem gwiazdy kina francuskiego Brigitte Bardot, z twórczości M.C. Eschera która pasjami fotografowała się w kratce Vichy w oszała- 83 miających plenerach Riwiery Francuskiej. Wielkie zamie- Poprawność stylu, klasa i wyrafinowanie o t ukłon w stronę szanie wywołała jej słynna ślubna sukienka w biało-różowy Glen – dziennej kraty księcia Walii, inspirowanej tradycyjnym motyw. Gangham upodobały sobie również inne gwiazdy motywem ubioru walijskich łowczych. Wzór tworzy subtelny, ekranu – Audrey Hepburn, Grace Kelly, Jackie Kennedy barwny deseń naniesiony na delikatną biało-szaro-czarną oraz Judy Garland, która pojawiła się w Vichy w Czarno- kratę. Arystokrata zasłynął z zamiłowania do mody, stając księżniku z Krainy Oz. Noszona przez Amerykanki do levi- się jednym z największych ikon 20-lecia międzywojennego. sów stała się symbolem stylu Dzikiego Zachodu. Wraz ze swą żoną, księżną Wallis, która znana była również z uwielbienia kraciastej garderoby, stanowili zgrany duet Po Gangham sięgają bardzo chętnie: Dolce&Gabbana, wyjątkowo szykownych osobowości tamtych czasów. Carolina Herrera czy Simone Rocha, a także angielski klasyk Aquascutum – transformując ten deseń pod własny arty- Warto wspomnieć o ciekawym splocie tkaniny uwiecznionej styczny gust. we fragmentach średniowiecznej architektury XII i XIII wieku, widocznych szczególnie w kościołach powstałych pod wpły- Ostatnie trendy z Paryża, Mediolanu i Nowego wem kultury islamskiej – Murano pod Wenecją, katedrze Elgin Yorku to swoista eksplozja kraty. Projektanci prześcigają się i Stone Church w hrabstwie Kent. Podobny deseń zobaczyć w fasonach i stylach, proponując nowe, oryginalne podejście można na keffiyeh – męskim szalu używanym jako nakrycie do tematu. Na wybiegach królują niezliczone rodzaje krat, głowy w krajach arabskich. oczarowując kolorem i oryginalnością. Tutaj nie ma miejsca na pomyłkę – to sprawdzony pomysł na siebie, spotkanie Historia najsłynniejszych krat nie może pominąć wzoru Tatter- przeszłości z przyszłością w dobrym momencie w doborowym sall, w którym jasne i ciemne tło pokrywają kontrastujące towarzystwie i na sprawdzonym, modowym gruncie. • linie, oraz deseniu Madras stosowanego na lekkich baweł- nianych i płóciennych tkaninach. Nazwa pochodzi od indyj- skiego miasta o tej samej nazwie. Na uwagę zasługuje też Windowpane krata składająca się z równo ułożonych kwadra- Magdalena Makarewicz tów o sporej powierzchni. Świetnie sprawdza się Archeolog-historyk, krytyk ubioru i dziennikarz mody. Badaczka antropologii i etnografii stroju. Wielolet- nia redaktor prowadząca Fashion Magazine, oraz redaktor naczelna magazynu dla studentów „Positiff”. w ubraniach oversize i w innych elementach damskiego ubioru. Stylistka współpracująca z m.in z TV Polsat, TVN, TVP oraz wieloma czasopismami kolorowymi – m.in. „Viva”, „Gala”. Współautorka publikacji Doroty Wellman –„ I ja nie mogę być stylistką.” Szkoleniowiec Niezwykle zabawny jest wzór Pin check. Tworzą go małe kwad- wizerunku. Od 2017 roku twórca marki Jasmin projektującej unikatowe hafty ręczne, w których hippiczne motywy przeplatają się ze tematyką fantasy oraz ornamentami roślinnymi.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020

Foto: www.freepik.com MODA I URODA

Tekst, stylizacje i zdjęcia: Wiganna Papina JESIENNA BARWA – TERAKOTA

Sylwetka klepsydra Jesienna barwa terakota pięknie 1 podkreśli kształt dopasowanej sukienki dla sylwetki klep- Sylwetka jabłko sydra. Ten kolor wyeks- Tunika w kolorze cegły ponuje letnią opaleniznę to idealny pomysł dla figury zarówno brunetki, jak i blondynki. jabłko. Zgrabnie ukryje brak W razie porannych talii czy woreczek stomijny. chłodów panterkowy szal 84 Im krótsza – tym optycznie i kozaki, które ciepłą jesienią dłuższe nogi. Przy figurze mogą być noszone na gołe, jabłko możemy śmiało założyć opalone po lecie nogi. Aby nie ciepłe futrzane botki, które było przewidywalnie – dla rozbi- nie skrócą sylwetki. Gwiazdy cia kompozycji – czarna torebka. w Hollywood noszą te botki nawet w chłodniejsze letnie dni, więc na polską jesień będą po prostu idealne. 4 3 Sylwetka gruszka Zgaszony koral - to też Sylwetka banan odcień terakoty. Świetnie komponuje się z jeansem. Gruby sweter to efek- Dla figury gruszka pole- towny pomysł na jesień. cam optyczne posze- Można nosić go zamiast rzenie ramion, a więc kurtki. Tu w jesiennej kolory- sprawdzi się dekolt styce terakoty, pomarańczu, łódka w dopaso- żółci, zieleni i czerni. wanej w talii kurtce jeansowej. Masywne W obszernym swetrze, biodra i nogi można ukryć który wspaniale kamufluje pod rozkloszowaną spódnicą brzuszek czy woreczek z akcentami pomarańczu. stomijny, oraz wąskiej Jasnobrązowe sportowe mini – figura banan nabierze kozaki stworzą styl hippi. kształtu i podkreśli atuty sylwetki, czyli długie nogi.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 MODA I URODA

Terakota – to odcień pochodzący od czerwonej glinki, bliski pomarańczowemu. Jest energetyzujący, ale nie tak intensywny jak czerwień. To kolor, który dominuje w romantycznych zachodach słońca i bardzo kojarzy nam się z piękną, polską złotą jesienią. Ma wiele odcieni i komponuje się z wieloma barwami. Mniej wyszu- TERAKOTA kana nazwa to po prostu „ceglasty”.

Terakota to kolor również 2 dla mężczyzn. Jest alternatywą dla szarości. Tu garnitur w dwóch wersjach casualowej i eleganckiej. Marynarka w tym kolorze Lniana koszula ze może być też noszona do jean- stójką w kolorze sów i T-shirtu. terakota pięknie podkre- Tu wersja elegancka z białą śli urodę bruneta oraz letnią koszulą i krawatem. Terako- opaleniznę u blondyna. towy lampas na spodniach Można podwinąć rękawy. 85 w kolorze marynarki oraz buty Kolor i kształt koszuli noszonej – sztyblety dopełnią całość. na zewnątrz zakamuflują brzuszek lub woreczek stomijny. Zaś ten rodzaj 3 obuwia widoczny na zdję- ciu - obowiązkowo nosimy Różne odcienie terracotty na bose stopy! można zakomponować w st ylizacje total look - sweter w ciepłym kolorze cegły ze spodniami typu chinos o nasyconej barwie stworzy nowoczesny, jesienny total look nie tylko dla lekarza czy stomika, ale jest idealny dla każdego pana szanu- jącego modę.

Zamszowe mokasyny mogą być noszone nawet jesienią na gołą stopę. Kolor ceglasty sprawdza się z jeansem. Koszula w tym kolorze z krawatem

i krótkim rękawem to wersja dla odważnych Wiganna Papina na wczesną, ciepłą jesień. Nie wszyscy bowiem Stylistka, wizażystka, kostiumograf. Magister geografii Uniwersytetu Gdańskiego. Absolwentka 2-letniej Szkoły Kosmetycznej w Warszawie. Aktorka i współtwórczyni kultowego kabaretu Lalamido. akceptują krótkie rękawy w eleganckiej koszuli. Obecnie współpracuje z TVP, TVN, Polsat. Dba o wizerunek m.in. Moniki Olejnik, Grażyny Torbickiej, Alicji Resich-Modlińskiej, Marzeny Rogalskiej... Kocha podróże, uwielbia ludzi. Jednak na południu Europy ten rodzaj koszuli jest przyjęty pod warunkiem, że mamy mocny biceps.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 PRZYRODA I PRZYGODA PODRÓŻE

Odkryj Polskę!

Lato minęło jak zwykle za szybko, ale na szczęście złota jesień to doskonały czas na wyjazdy w Polskę. Podpowiadamy wam zatem kilka miejsc wartych odwie- dzin z dala od tłumów.

Tekst: Anna Olej-Kobus 86 Zdjęcia: Krzysztof Kobus

BESKID NISKI SERCU BLISKI „Za każdym razem, gdy tu jesteśmy, widzimy, ile tracimy, gdy nas tu nie ma” – wpisał się kiedyś Krzysztof do księgi pamiąt- kowej naszego ukochanego pensjonatu Domu na Łąkach. Święta prawda! Beskid Niski zauroczył nas dawno temu i wciąż wracamy tu z radością. Po pierwszym zachłyśnięciu się jego urodą i zabytkami przyszedł czas na delektowanie się byciem w pięknych okolicznościach przyrody. Dla tych, którzy nie lubią się męczyć na podejściach, mam dobrą wiadomość: Beskid Niski to góry, gdzie najciekawsze są doliny. Prowa- PARK NARODOWY UJŚCIE WARTY – NA dzące do nieistniejącego świata Łemków, do wsi, po których TROPACH TAJEMNIC pozostały tylko kamienne krzyże i zdziczałe jabłonie. Naszą Jeśli wybrać się do Parku Narodowego Ujście Warty to właśnie ukochaną jest dolina Bielicznej: gdy już miniemy ze trzy teraz, jesienią, gdy klucze żurawi i gęsi od świtu suną po niebie. przejścia przez potok dochodzimy do polany, na której Do tego jakie spektakularne są tu wschody słońca! Złote stoi malutka biała cerkiewka. To idealny cel na jednodniową promienie zmieniają mgły w iście baśniowy krajobraz. Choć wycieczkę lub przystanek w drodze na Lackową. wstawanie o świcie nie jest naszą mocną stroną, to możliwość zobaczenia tysięcy ptaków i niepowtarzalnych spektakli natury jest wystarczającą pokusą, by zdusić w sobie śpiocha i wyru- szyć na spotkanie z dziką przyrodą. Naszą bazą jest Słońsk – stolica Rzeczpospolitej Ptasiej. Przed wiekami był tu baliwat joannitów – administracyjna stolica, której podlegały koman- dorie m.in. w Łagowie, Rurce, Chwarszczanach i Czaplinku. Wewnątrz kościoła w Słońsku wszędzie widać białe krzyże herbu joannitów: na sklepieniach, w witrażach, na ambonie i w dekoracji malarskiej. Joannici trwali tu aż do końca drugiej wojny światowej, dopiero w 1945 roku musieli opuścić to miejsce.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21)(20) / 2020 PRZYRODA I PRZYGODA PODRÓŻE

ZŁOTY STOK – TAJEMNICE KOPALNI Choć przez stulecia wydobyto tu aż 16 ton kruszcu, to kopalnia nie zawsze była złotym interesem. Boleśnie przekonał się o tym Wit Stwosz, który zainwestował tu pieniądze otrzymane za ołtarz mariacki. Gdy wyczerpały się dotychczasowe złoża, a właściciele kopalni nie odnaleźli kolejnej żyły kruszcu, zdespe- GRABARKA – ŚWIĘTA GÓRA rowany Stwosz sfałszował weksle, co skończyło się skandalem! Znajdująca się na Podlasiu Grabarka to zdaniem wielu Kopalnia ma też mroczną tajemnicę: otóż w XVII wieku. przy- jedno z najbardziej mistycznych miejsc w Polsce był tu alchemik i aptekarz Hans Schärffenberg, poszukując i najświętsze miejsce prawosławia. Malutką, drewnianą receptury na eliksir nieśmiertelności. Przypadkiem odnalazł Odkryj cerkiew otacza kilka tysięcy krzyży. Najstarsze pochodzą z XIX Polskę! formułę na coś zupełnie przeciwnego: arszenik, uzyskiwany wieku, najmłodsze przyniesione zostały kilka miesięcy temu. z rud arsenowych. Przez ponad 100 lat miasto stało się jedy- Nad cerkwią pochylają się sosny – wedle legendy skłoniły się nym dostawcą arszeniku na świecie, a korzystali z niego m.in. tak w czasie wojny, by uchronić świątynię przed zbombardo- słynny Rasputin i cesarz Napoleon. Po II wojnie światowej waniem. Jednak nie uratowały one drewnianej cerkwi przed kopalnia podupadła, szczęśliwie trafiła tu Elżbieta Szumska. pożarem – w 1990 roku została podpalona przez szaleńca, Zastawiła dom, wzięła kredyt, zakasała rękawy i z miejsca będą- a ślady ognia są wciąż widoczne na stojących najbliżej krzy- cego zdaniem wielu tylko dziurą w ziemi – zrobiła niezwy- żach. W tym samym roku przystąpiono do jej odbudowy, kłą turystyczną atrakcję. W kopalni czeka nas spotkanie jednak wzniesiono ją jako świątynię murowaną. W dole, z alchemikiem, najwyższy w Polsce podziemny wodospad u podnóża wzgórza widać niewielką kopu łę, pod k tór ą znajduje (ośmiometrowy), a także spływ łodziami w sztolni. Ciekawym się studnia z cudowną wodą. Wciąż przybywają do niej wierni, miejscem jest jedyne w Polsce Muzeum Przestróg i Apeli, gdzie by obmyć chore ciało i uleczyć duszę. Szczególnym czasem warto pobawić się w poszukanie najbardziej zabawnego hasła. jest święto Spasa (Przemienienia Pańskiego) obchodzone 19 Póki co od lat prowadzi apel z PGR: „Rolniku, myj jaja przed sierpnia. W noc poprzedzającą święto otoczenie cerkwi pełne skupem” oraz tabliczka z przystanku autobusowego: „Walim jest płomyków świec, śpiewu i modlitw. Niektórzy zasypiają na żądanie”. Najnowszą atrakcją jest odtworzona średnio- między krzyżami, by od rana wziąć udział w uroczystej mszy. wieczna osada górnicza, gdzie można się przekonać, jak Kiedy zaś wierni powrócą do domów, góra pogrąża się w ciszy wygląda koło deptakowe (a nawet wejść do jego środka), przerywanej śpiewem ptaków i modlitwami mieszkających podnieść jedną ręką pięćsetkilogramową kłodę drewna 87 tu mniszek. (i dowiedzieć się jak fizyka pomagała górnikom przed wiekami!) albo spróbować swoich sił w kieracie. Atrakcji star- czy na cały dzień! NAD WIELOKULTUROWYM BUGIEM Bug z wolna meandruje między łąkami. Choć jest granicą Unii Europejskiej, niewiele się tu zmieniło. Nawet krótki wyjazd w te okolice pozwoli zapomnieć o całym świecie. O świcie śpiew ptaków zwiastuje narodziny nowego dnia, wieczorem złote mgły ścielą się niczym magiczny dywan. Być może takie krajobrazy oglądał Tadeusz Kościuszko. Mieszkał w tych okolicach, lecz z braku majątku nie mógł poślubić ukochanej. Wyruszając stąd ze złamanym sercem, nie przypuszczał, że stanie się narodowym bohaterem! O jego wyjeździe przypomina pamiątkowy kamień we wsi Kuzawka, gdzie wsiadł na łódź wiozącą go w świat. Nad tą rzeką przez wieki mieszały się kultury i religie. Obok siebie żyli katolicy, prawosławni, żydzi (Żydzi), muzułmanie (Tatarzy) i menonici (Olędrzy) – warto ich historię poznać, przemierzając szlak „Wielokul- turowy Nurt Bugu”. Najlepszy punkt widokowy na okolice znajdziemy na skarpie, usytuowanej 2 km od strony Serpelic przed wioską Gnojno. Rzeka wygląda tu niczym z lotu ptaka! W Mielniku przez Bug przepłyniemy promem. Natomiast tam, gdzie rzeka jest granicą państwową, nie wolno jej przekraczać! Nawet spływy kajakowe muszą mieć specjalne zezwolenia. Idealne do spacerów są też łąki w okolicy wioski Stary Bubel (8 km od Janowa Podlaskiego). W krajobraz są tu wkom- ponowane instalacje artystyczne powstałe podczas festi- walu Landart.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (20)(21) / 2020 PRZYRODA I PRZYGODA PODRÓŻE

DRAWIEŃSKI PARK NARODOWY – DZIKA RZEKA Największym skarbem parku jest rzeka Drawa, uważana za jeden z najpiękniejszych szlaków kajakowych w Polsce. Kapryśna rzeka to snuje się leniwie, to z furią rozbija się o kamienie i zwalone drzewa. Choć w herbie parku widnieje wydra, trzeba mieć nie lada szczęście, by spotkać to płochliwe stworzenie. Za to wystarczy pójść czerwonym szlakiem, by znaleźć Wydrzy Głaz. Trafił tu z wycieczką lodowcową jakieś 12 000 lat temu i Drawa tak mu się spodobała, że postano- wił osiąść tu na stałe. Swą nazwę zawdzięcza wydrom, które PIENINY – GÓRY PIĘKNE I ROMANTYCZNE w słoneczny dzień lubią się na nim wylegiwać, a i w jego kształ- Ich urodą zachwycali się malarze i poeci, zaś cie dopatrzyć się można głowy wydry. Dużą atrakcją okolic wygięta wiatrami sosna na Sokolicy to najczęściej foto- są też liczne szlaki piesze i rowerowe, zaś najwięcej tras grafowane drzewo w Polsce. Jej trwanie na przekór do wędrówek znajdziemy w Barlinku: nie na darmo jest on przeciwnościom to prawdziwa lekcja pokory. Historia najstar- Europejską Stolicą Nordic Walkingu! Czeka tu na nas aż 240 szego polskiego parku narodowego zaczęła się prawie sto lat km szlaków, w tym ponad 50 km to różnej trudności trasy temu. Pod koniec lat 20. ubiegłego wieku grono entuzja- dla miłośników spacerów z kijkami. Co ciekawe nad jeziorem stów rozpoczęło w ykup okolic znych łąk, aby ut wor z yć tu tereny Barlineckim zobaczymy... największe na świecie kijki do nordic chronione. Dzięki temu dziś, spacerując tutejszymi szlakami, walkingu, mające ponad 11 metrów wysokości! możemy bez przeszkód zachwycać się wspaniałymi krajo- brazami. Jednak przyroda to tylko część tutejszych skar- bów: równie wspaniałe są budowle wzniesione przez ludzi. ROZTOCZE – O CZYM SZUMI TANEW? Najbardziej znaną jest niewielki kościółek w Dębnie Podha- Roztocze jesienią wygląda wprost bajkowo. Histo- lańskim. Zbudowany z drewna modrzewiowego w XV ria tego miejsca nierozerwalnie wiąże się z Ordynacją Zamoj- wieku ma zrębową konstrukcję. Cieśle łączyli bale kładzione ską. Było to swoiste państwo w państwie, z własnym wojskiem, na siebie poprzez specjalne nacięcia, dzięki czemu wzno- 88 wyższą uczelnią, sądem i drukarnią. To właśnie Zamoyscy sili budowle bez użycia gwoździ. Urodę tego miejsca doce- utworzyli tu zwierzyniec, będący ostoją tarpanów, jeleni, nili filmowcy, umieszczając tu scenę ślubu Janosika z Maryną. wilków, dzików, rysiów i żbików. Natomiast Marysieńka Sobie- Natomiast w pobliskiej Niedzicy ponoć ukryty jest inka- ska stworzyła w powstałej miejscowości – Zwierzyńcu rezyden- ski skarb. Nikt dotąd go nie odnalazł, ale każdy, kto tu trafi, cję otoczoną parkiem, ze stawem powstałym przez spiętrzenie zostawia kawałek swego serca. A przecież tam skarb twój, Świerszcza zwanego wówczas Swińczą, wyspami, teatrem gdzie serce twoje... na wodzie i długim kanałem, po którym pływano gondolami. Prawdziwym skarbem roztocza jest Tanew. Płynąca nieśpiesz- nie rzeka meandruje między zwalonymi pniami, zaś spływając po malutkich wodospadach tworzy słynne „szumy nad Tanwią”, zwane też tutaj szypotami. W okolicy wsi Rebizanty na zaledwie 400 metrach spływa aż po 24 stopniach! Malowni- cze kaskady uwieczniali malarze, obecnie są nieustającą inspi- racją dla fotografów. Nieco inaczej brzmi rzeka Sopot. Przed wiekami uważano, iż w jej kaskadach słychać szepty czarownic, dlatego gdy tworzono tu rezerwat, nazwano go „Czartowe Pole”. Wedle innych legend o tutejszych niedostępnych pola- nach mówiono, że „jeno czarci tam hasali”, czego skutkiem miały być potem powodzie lub... pożary.

Anna Olej-Kobus Kobieta pracująca, co to żadnej pracy się nie boi. Z wykształcenia romanistka, z zawodu fotografka i dziennikarka. Podróżniczka i opowiadaczka historii. Prowadzi blog AfrykAnka.pl oraz współtwo- rzy portal TravelNamibia.pl. Pilotka wypraw - głównie do Afryki.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21)(20) / 2020 Anna Olej-Kobus Kobieta pracująca, co to żadnej pracy się nie boi. Z wykształcenia romanistka, z zawodu fotografka i dziennikarka. Podróżniczka i opowiadaczka historii. Prowadzi blog AfrykAnka.pl oraz współtwo- rzy portal TravelNamibia.pl. Pilotka wypraw - głównie do Afryki. PRZYRODA I PRZYGODA

Tajemniczy i piękny kot

Tekst: Joanna Troszczyńska-Reyman Zdjęcia: Paweł Fabijański

esienne wyprawy do lasu są niezwykle przyjemne. Ptaki już co prawda nie śpiewają, ale za to przyro- Jda zachwyca różnorodnością barw i swoimi darami: GDZIE MIESZKAJĄ RYSIE? owocami jarzębiny, głogu, orzechami laskowymi, a przede Mieszkają tam, gdzie występują zwarte obszary leśne: w Pusz- wszystkim grzybami. Kiedy wędrujemy w poszukiwaniu praw- czy Białowieskiej, Knyszyńskiej i Augustowskiej, na Rozto- dziwków, opieniek czy koźlaków, zwykle nawet nie jesteśmy czu oraz w Karpatach. Można je także spotkać na Mazurach świadomi, że bacznie obserwują nas zwierzęta. Niektóre (w Puszczy Piskiej), a od kilku lat także na Pomorzu Zachod- ptaki lub ssaki możemy czasem usłyszeć lub zobaczyć (oczy- nim. Około 10 osobników mieszka też na Mazowszu, dzię- wiście jeśli zachowujemy się cicho) z wyjątkiem jednego ki reintrodukcji tego gatunku w Puszczy Kampinoskiej. Rysie 90 z nich – rysia. żyją przede wszystkich w lasach o zróżnicowanej strukturze Ryś euroazjatycki (łac. Lynx lynx) jest niezwykle skrytym zwie- i gęstym, bogatym podszyciu. Dlatego rzadko zamieszkują rzęciem i jeśli chce, potrafi stać się praktycznie niewidoczny. lasy gospodarcze, takie jak monokultury sosnowe, których Przywiera do ziemi, chowa się za zwalonymi pniami, w wykro- jest w naszym kraju najwięcej. tach albo na drzewie, bacznie obserwując otoczenie. Dużym problemem dla rysia jest stosunkowo niewiel- W literaturze opisywano tego drapieżnika jako niebezpiecz- ka liczba odpowiednich kompleksów leśnych, które w dodat- nego także dla ludzi. W bardzo popularnej w okresie między- ku rozmieszczone są wyspowo, porozdzielane uprawami, wojennym książce Lato leśnych ludzi Marii Radziewiczówny miejscowościami, a przede wszystkim siecią autostrad ryś atakuje jednego z bohaterów, mocno go raniąc. To jednak i dróg szybkiego ruchu. Rysiom (podobnie zresztą jak prawdopodobnie jedynie literacka fikcja, bo te dzikie koty wilkom) trudno się przemieszczać, migrować w poszukiwa- unikają ludzi. Trudno im się dziwić, bo to człowiek jest dla nich niu nowych terytoriów. Często giną pod kołami samochodów. największym zagrożeniem. Za sprawą polowań, kłusownic- Oprócz cywilizacji i kłusowników ich największymi wrogami są twa i rabunkowej gospodarki lasami zwierzęta te zniknęły bezpańskie psy. Rysie nie tylko są ofiarami ich ataków, ale z terenów Europy Zachodniej. W Polsce jeszcze kilkanaście watahy psów kradną i zjadają upolowaną przez rysia zdobycz. lat temu było ich tak mało, że gatunek był skrajnie zagrożony. Na szczęście zaczęto je aktywnie ratować. Dużą rolę odegra- POLOWANIE? BYLE SIĘ ZBYTNIO NIE ła w ich ochronie W WF – światowa organizacja ratująca zagro- ZMĘCZYĆ żone wyginięciem gatunki zwierząt. Finansuje ona m.in. Rysie mają bogatą i różnorodną dietę. Jedzą zarówno kura- budowę wolier dla rysi na Mazurach (w okolicach Spychowa). ki leśne, zające, jak i gryzonie. Nad wodą polują na bobry, Samice urodzone w niewoli, rodzą w wolierach kocięta, chowając się za ściętymi przez nie drzewami. W Polsce przede które mogą się wydostawać na zewnątrz dzięki specjal- wszystkim żywią się sarnami, rzadziej młodymi jeleniami czy nym okienkom w ogrodzeniu. Młode stopniowo poznają dzikami. Samica, która ma do wykarmienia dwójkę lub trójkę dziki świat na zewnątrz, uczą się samodzielnego życia w lesie, kociąt, musi co drugi dzień zabić sarnę (a więc w ciągu roku ok. ale przez cały czas mogą wracać do matki. Dzieje się tak 190). Samcom wystarczy polowanie raz na kilka dni. Upolo- do momentu, aż będą za duże, by przedostać się do woliery. wana sarna lub łania jest zbyt duża, by zjeść ją na raz. Rysie Wówczas pozostaje im życie na wolności. Między innymi dzię- zostawiają resztki zdobyczy na później, starannie przykrywa- ki takim programom rysiów w Polsce sukcesywnie przybywa. jąc padlinę liśćmi, ziemią, gałęziami lub śniegiem. Niestety, Jest ich już blisko 300. Nadal jest to jednak gatunek rzad- spiżarnię często znajdują drapieżne ptaki, kruki albo ssaki, ki i chroniony. np. wilki, borsuki oraz psy, które kradną odłożone na później

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 PRZYRODA I PRZYGODA

jedzenie. Niektóre rysie (wzorem pumy) wciąga- potem szukają swojego miejsca do życia. ją więc swoją zdobycz na drzewo. Córki często pozostają w pobliżu matki, syno- wie ruszają w świat. Rysie są niezwykle szybkie. Ich polska nazwa wywodzi się od prasło- GŁOŚNA MIŁOŚĆ i piękny kot wiańskiego słowa – szybki, dawniej Jak już wspominałam, rysie przez więk- mówiono ruszyć rysią, czyli ruszyć szyb- szość roku zachowują się niezwykle cicho, ko. I rzeczywiście atakują błyskawicznie przemykając jak zjawy przez swoje tery- i prędko biegają, ale tylko na krótkich toria. Wyjątkiem jest okres godów, zwany dystansach. Wolą strategię powolnego, marcowaniem. Ze względu na ocieplenie bezszelestnego skradania się do celu. Wyko- klimatu może się zaczynać nawet pod koniec rzystują do tego naturalne zasłony, wykroty, stycznia. W tym czasie rysie intensywnie się krzewy, zwalone pnie, pagórki, głazy. Kiedy są przemieszczają w poszukiwaniu partnerów, głośno się już blisko, rzucają się na zwierzę i błyskawicznie zabijają. nawołują, miauczą i warczą (słychać to nawet z odległo- Pomagają im w tym ostre zęby i pazury. Kiedy polują na ptaki, ści kilkuset metrów). Zwierzęta wówczas prawie nie jedzą, potrafią wyskoczyć nawet na wysokość 2 metrów! a samce stają się bardzo agresywne w stosunku do poten- PIĘKNY JAK RYŚ cjalnych konkurentów. Kiedy para rysiów się spotka i przy- padnie sobie do gustu, przez kilka dni przebywa razem. Ryś to według mnie jedno z najpiękniejszych zwierząt, jakie Często kopulują, okazują sobie czułość, ocierając się o siebie możemy spotkać w naszym kraju. Ma wielkość owczarka i mrucząc jak domowe koty (tylko dużo głośniej). Później niemieckiego. Długość ciała dorosłego rysia wynosi 100-150 para rozchodzi się na swoje terytoria. W maju, w ukrytej cm, wysokość w kłębie to 50-75 cm, zaś waga waha się norze lub pod wykrotem samica rodzi 2-5 ślepych młodych, pomiędzy 12 a 35 kg. Samce są większe i cięższe od samic. którymi zajmuje się sama, najpierw karmiąc je mlekiem, a od Ryś ma okrągłą głowę ozdobioną kryzą. U samców w zimie 2 miesiąca życia dokarmiając mięsem. widoczne są także bokobrody. Krępe ciało pokryte jest pięk- nym futrem składającym się z trzech rodzajów włosów zapew- JAK SPOTKAĆ RYSIA? PRZYPADKIEM niających znakomitą izolację przed zimnem. Wierzch ciała Większość przyrodników marzy o spotkaniu oko w oko może mieć barwę od jasnożółtej do rudej. Część osobni- z „tygrysem polskiej puszczy”. Niestety, to chyba najtrudniej- ków (zwłaszcza te mieszkające w górach) ma na grzbiecie 91 sze do wytropienia i spotkania w naturze zwierzęta w naszym charakterystyczne brązowe plamki lub cętki, praktycznie kraju. Nie dość, że jest ich bardzo mało, to jeszcze prowa- niewidoczne u rysiów nizinnych. Futro jest miękkie i jedwa- dzą nocny tryb życia, polując od zmierzchu do świtu. biste w dotyku. Ryś – jak każdy kot – bardzo dba o higienę. W ciągu dnia zaś chowają się w trudno dostępne miej- Kilka razy dziennie dokładnie się myje, a swoje odchody sca w lesie. Proszę jednak nie tracić nadziei i zdać się na przy- zakopuje. padek. Ja spotkałam kilka lat temu dorosłego rysia latem Te drapieżne koty mają długie nogi zakończone potężny- w okolicy Ukty. Siedział zwyczajnie przy drodze. Kiedy zauwa- mi łapami z chowanymi pazurami oraz śmieszny krótki ogon. żył, że go obserwuję, wolno i dostojnie ruszył w las. Zdążyłam Najbardziej charakterystycznym znakiem rysia są czarne mu jednak zrobić serię zdjęć i nakręcić krótki filmik (inaczej pędzelki na uszach. Skupiają one fale dźwiękowe i dopro- nikt by mi nie uwierzył!). Paweł Fabijański, biolog i fotograf wadzają je do jego uszu. Ryś także bardzo dobrze widzi. (autor zdjęć do tego artykułu) opowiadał mi, że spotkał rysie Jego duże oczy mają ogromne źrenice, a liczba pręci- kilkanaście razy. Także przypadkiem, w różnych miejscach ków na siatkówce jest znacznie większa niż u człowieka. Dlate- Polski i porach dnia. Według niego najłatwiej zobaczyć te go ryś jest w stanie dojrzeć żerującą w podszyciu mysz leśną drapieżne koty na leśnych drogach, kiedy przemierzają swoje lub nornicę z odległości kilkudziesięciu metrów. terytoria. Najczęściej przed wieczorem lub bardzo wcześnie rano. Wystarczy mieć oczy szeroko otwarte i zachować ciszę. SAMOTNE ŻYCIE Rysie pozwalają podejść do siebie na odległość nawet 100 Rysie to tajemnicze samotniki. Każdy z nich ma swój rewir metrów i dopiero wtedy znikają w lesie. Jak duchy. • o dużej powierzchni. U samic jest to ok. 130 km², a u dorosłych samców nawet 350 km². Gdyby więc rysie chciały zamieszkać w Warszawie, to na terenie miasta byłoby miejsce jedynie na dwa osobniki. Co ciekawe areały samców czasem na siebie zachodzą, lecz nie powoduje to między nimi specjalnych Joanna Troszczyńska-Reyman zadrażnień. Natomiast rysice bronią zaciekle granic swoich Z wykształcenia i zamiłowania biolog-ekolog. Była redaktorem prowadzącym specjalistycznych pism medycznych. Niezależna dziennikarka. Publikowała m.in. w „Sukcesie”, „Gazecie Wyborczej”, „Twoim terytoriów. Jeśli dojdzie do konfront acji, samice, c zęs to wspo- Zdrowiu”, „Vicie”. Trenerka biznesu i technik pamięciowych. Zachwyca się przyrodą w różnych zakątkach Polski i świata. Ukończyła kurs i została certyfikowaną przewodniczką po Kampinoskim Parku Narodo- magane przez swoje dorastające dzieci, ostro walczą o swoje wym. Kiedy tylko może, ucieka na Podlasie, gdzie ma starą chatę. terytorium. Prawdopodobnie wiąże się to z konieczno- ścią zapewnienia przeżycia sobie i dzieciom, a do tego niezbędna jest odpowiednia ilość zwierzyny łownej. Młode pozostają ze swoimi matkami do 10-11 miesiąca,

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 PAŹDZIERNIK KALENDARZ Znak zodiaku urodzonych to Waga (do 23 ) lub Skorpion.

Światowy Dzień Wegetarianizmu 1 czw Międzynarodowy Dzień Ludz i Starszych Międzynarodowy Dzień Lekarza, Międzynarodowy Dzień Muzyki

Dzień Weteran a pt

wt 2 Międzynarodowy Dzień Be z Przemocy 1 Pierwszy Dzień Szkoły Rocznica Wybuchu II wojny światowej

a nd wt Międzynarodowy Dzień Piśmiennictw 4 Światowy Dzień Dobroc i Dla Zwierząt

8 Międzynarodowy Dzień Walk i z Analfabetyzmem wt śr 5 Dzień Stomika 9 Międzynarodowy Dzień Urody

a Samobójstwom sb czw Światowy Dzień Przeciwdziałani 10 Światowy Dzień Zdrowi i na Schizofrenię a Psychicznego 10 Dzień Solidarności z Osobami Chorym

sb Światowy Dzień Pierwszej Pomocy 12 pn Światowy Dzień Chorób Reumatycznych 12 Światowy Dzień Zdrowi a Jamy Ustnej

i wt wt Międzynarodowy Dzień Demokracj 13 Dzień Ratownictwa Medycznego

(do 22 ) lub Waga. lub ) 22 (do 15

Znak zodiaku urodzonych to Panna Panna to urodzonych zodiaku Znak Europejski Dzień Prostaty WRZESIEŃ

a śr

pn Międzynarodowy Dzień Zmniejszani Światowy Dzień Osób z Chorobą Alzheimer 14 a Skutków Klęsk Żywiołowych 21 Międzynarodowy Dzień Pokoju Dzień Nauczyciela (Dzień Edukacji Narodowej)

i czw wt Światowy Dzień Myci a Rąk Początek Astronomicznej Jesien 15

22 Międzynarodowy Dzień be z Samochodu Międzynarodowy Dzień Niewidomych pt czw 16 Światowy Dzień Żywności

24 Międzynarodowy Dzień Głuchych sb

nd i Światowy Dzień Turystyk 17 Dzień Walk i z Rakiem 27 Światowy Dzień Serca

a nd śr Światowy Dzień Monitorowani Międzynarodowy Dzień Tłumacz 18 a Wody 30 Dzień Chłopaka Światowy Dzień Menopauzy i Andropauzy

92 pn 19 Dzień Ratownika nd Wszystkich Świętych

1 wt

pn 20 Światowy Dzień Osteoporozy Dzień Zaduszny 2

wt Święto Myśliwych (Dzień Św. Huberta) czw 3 i Środowi- 22 Światowy Dzień Osób Jąkających się a Wyzyskow w Zbrojnych pt Międzynarodowy Dzień ZapobieganiKonfliktó o podczas Wojen i 6 ska Naturalneg nd Zmiana czasu z letniego na zimowy 25 i i Antysemityzmem Dzień Ustawy o Ochronie Zwierząt

pn Światowy Dzień Jakośc i z Faszyzmem

9 Międzynarodowy Dzień Walk wt u i Rozwoju 27 Światowy Dzień Dziedzictw wt i dla Pokoj a Audiowizualnego Światowy Dzień Nauk

10 czw śr o Niepodległości 29 Światowy Dzień Chorych n Narodowe Święt a Łuszczycę 11

sb a Cukrzycę

sb (do 22 ) lub Strzelec. lub ) 22 (do Światowy Dzień Chorych n

Znak zodiaku urodzonych to Skorpion Skorpion to urodzonych zodiaku Znak 31 Światowy Dzień Oszczędności LISTOPAD 14 w Drogowych i Ofiar Wypadkó nd Międzynarodowy Dzień Pamięc 15

pn Międzynarodowy Dzień Tolerancji 16 a wt Międzynarodowy Dzień Student i Dzień be z Długów 17 Ogólnopolsk

czw Światowy Dzień Przewlekłeja Palenia Obturacyjnej Choroby Płuc 19 Światowy Dzień Rzucani i sb Dzień Życzliwośc 21 Światowy Dzień Telewizji o Krzyża a Polskieg o Czerwoneg o Krwiodawstw nd a Dni Honoroweg 22-26 listopad 22 o Misia śr Światowy Dzień Pluszowegz Futra 25 Światowy Dzień be a 30) nd w nocy z 29 n Andrzejki ( 29 PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 Wiersze: Monika Mularska-Kucharek POEZJOTERAPIA

Tab u Po prostu żyć zostaje na zawsze, Zasłonięte kotarą wstydu, Słodka epidemia Przychodz i nagle i o na dnie. smutkom. I ukryte głębok Zmora Wbrew złościom, lękom i a co dzień, współczesnych czasów, Nie poruszane n która pochłani Bywa, że rujnuje zbudowany świat, z ludzi. a życie, a do góry nogami. I przemilczane prze święci triumfy A życie przewrac a uboczu, o nieproszony gość, Pozostawione n i ucieka medycynie. Wyjątkow z życia. oczekujący uwagi. I wykluczone Epidemi Wymagający i a XXI wieku, o jest inne, Tematy tabu I choć teraz wszystk która zbiera swe żniwo I sprawy niewygodne. To niezmienne pozostaje istnienie! mimo słodkiego tła Przyczyny zawirowań i skutkuje goryczą. Tu i teraz z towarzyszką chorobą, a przygoda. I ostrych życiowych zakrętów. By nie wpaść w jej sidł Zaczyna się niebywał a powierzchnię a a trwać, trzeb a iść, Wydobywane n trzeba Żeby mogł a drugich. inaczej żyć, Przez jednych dl zmienić reguły gry, Do przodu, przed siebie, o i z wiarą, W obronie wartości, i iść drogą świadomości. Mimo wszystk u żyć! Z troski o życie. Że trzeba po prost Aby tak dalej, Oby więcej.

Wiersze: Karolina Nowakowska 93

i Andrzejk Wróg Andrzejkow a noc nadchodzi. Drzewo Myśli, że się g Wielkie kroki słyszę jej. o boimy, Bo potężną siłę ma. Niezależnie od pogody, Jaką przyszłość nam przyniesie? z niej? Myśli, że się przestraszymy, W śniegu, deszczu, w letni dzień. Jaka prawda wyjdzie Ono zawsze cię ochroni. Bo roztacza kręgi zła. Dach zapewni ci lub cień. Wosk gotowy – szukam klucza. Tradycyjnie musi być. Łzy wyciska, serce kroi, a Wiele wiosen potrzebuje, Już za chwilę przepowiedni Patrząc nam z uśmiechem w twarz. By z wysoka patrzeć dziś. Powie nam, jak dalej żyć. Myśli, że nas już pokonał, Cierpliwością się cechuje, Zabierając honor nasz. Bez niej trudno by mu żyć. Gdyby tak raz nie poddawać Się losowi z wosku kart? Nie wie jednak, że silniejs Drzewo królem jest przyrody. i Gdyby chwilę zastanowić, Z każdym dniem stajemy się. Jego rola ważna tak. Ile każdy z nas jest wart? Naszą tarczą zawsze wiara, Nie myślimy o tym wcale, Co mocniejsz Wie to jednak każdy ptak. a jest niż miecz. Przecież szczęście w naszych rękach Ono bardzo jest potrzebne, Umiejscowił dobry Bóg. Ona zawsze nas obroni, Z A szacunku wciąż mu brak. Zamiast przepowiedniom wierzyć, kolan nam pomaga wstać Pomyśl o tym chociaż chwilę, Pomyśl i dopomóż MU. i choć czasem przegrywamy, Zacznij postępować tak. nasza wiara będzie trwać.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 aja Jaszewska – dziennikarka, pi- M sarka. Autorka licznych artyku i wywiadów publikowanych mi na łamach „Zwierciadła”, „Sensu”, „Tygodnikałów Powszechnego”, „Mody na Zdrowie”,ędzy „Krainy innymi POEZJOTERAPIA Bugu”. Autorka ksi Fot. Nina Jaszewska Rozmowa z Adamemążek: W Ferencym,co wierz Gwiazdeczka. ę?, Nie i tak. Zenonem Dudkiem ukazaRozmowy, które przeprowadzi mitów greckich oraz ły się w dwóch ksi

o psyche. Archetypy, Mity, Symbole. Re ła z doktorem maja jaszewska maja

ążkach – m Psychologia a

Autorka tomiku poetyckiego j

 eksje jungowskie a

a Zakorzeniona w Warszawie od pokole s

talitha kum. z e

ślady przesz w s

Singapur, poezjłości swojego miasta. Szczególn k

ń, pieczo a

ę rosyjską i piwonie. łowicie tropi

ą sympatią darzy

 

B BARDO A

Partnerzy wydania: R D Poezja w czasach O

Cena 28,00 z Wydawnictwo ANAGRAM ł mmaja jaszewska aja jasz Tekst: Maja Jaszewska ewska inwersji BARDO

ziwny czas nastał. My, ludzie kultury euroatlantyckiej, ma jakiś smak, zapach, albo kolor. To są takie błyski, flesze, dopominający się o prawa kobiet do odsłania- ułamki myśli i emocji, często tak splątanych, że ciężko mi Dnia twarzy, nagle sami zostaliśmy zmuszeni do jej dotrzeć do sedna. Ale kiedy czuję, że wracają do mnie zasłonięcia. Pojawiło się zagrożenie, o którym tak naprawdę i to coraz intensywniej, zaczynam szukać słów. Sporadycz- niewiele wiemy, a którego skutkiem jest kompletnie zmie- nie znajdują się od razu w gotowej formie. Zazwyczaj jest niony rytm i styl życia. Upadają dotychczasowe konwencje. to walka z materią. Mam kilka cienkich bordowych niewielkich Zmienił się nasz stosunek do tak zwanego Innego, który notesów noszących w sobie ślady tych zmagań. Całe strony z jednej strony stał się potencjalnym źródłem zagrożenia, pokreślone dziesiątkami słów, z których na koniec wykluło się a z drugiej – oddzieleni od niego przepisowym dystansem pięć linijek wiersza. Lubię je pisać. To obszar, w którym najbar- zaczynamy tęsknić za rozmową, spotkaniem i bliskością. dziej czuję się wolna. Całkowicie mój. Staram się tak pisać, aby Dobra kultury, które były na wyciągnięcie ręki – kino, teatr to, co stoi za słowami, a jest moje, zostało w cieniu, a każdy czy koncerty – są obecnie osiągalne jedynie w cyberprze- mógł znaleźć swój wymiar i swoje skojarzenia w danym strzeni. Obserwuję, że wiele osób ciężko znosi ten kryzys wierszu. Nie piszę do szuflady. Czuję potrzebę dzielenia się i wymuszony czas ascezy. Wszyscy staliśmy się po trosze swoimi poetyckimi impresjami, a kiedy słyszę od kogoś, że eremitami. Ograniczenie zewnętrznych bodźców powoduje, wzbudziły w nim one silne emocje, jestem szczęśliwa. że skazani jesteśmy na własne wnętrze. I to w pełnej pytań Bo dzięki słowom pojawia się więź, wymiana emocji, doświad- ciszy. Dla introwertyków to żadna nowość, dla ekstrawerty- c zeń, t ak napr awdę z awar t a pomiędzy słowami. Tak też staram ków natomiast ciężka próba wytrzymałości psychicznej. się pisać, aby pomiędzy wersami było sporo spacji wolno- ści dla czytających. Czasami słyszę pytania: „Co to znaczy?” To dlatego obecny czas sprzyja pisaniu. Pojawia się wiele „O czym pisałaś?” „O czym wtedy myślałaś?”. Nie lubię na nie 94 nowych obszarów do refleksji i do zdziwienia. Świat, a tym odpowiadać, bo to trochę tak, jakby robić sekcję motylowi. samym i my sami jawimy się w nowej odsłonie. Niepewność Chciałabym, żeby w tych poetyckich frazach każdy znalazł może budzić niepokój, ale może też stymulować do zadawa- swoje znaczenia i skojarzenia. nia pytań i szukania na nie odpowiedzi. Wiersze z najnowszego tomiku zatytułowanego Bardo Poezja, jak każda dziedzina twórczości, karmi się takim wydawnictwa ANAGRAM *** stanem wybicia z rutyny. z krzywo płynącego chodnika *** pomiędzy Od wielu lat pracuję jako dziennikarka i napisałam wiele pomarszczone były nagimi piersiami tekstów. Zawsze interesował mnie człowiek, jego motywa- jak zeszłoroczne jabłka wetkniętymi za wycieraczki luksusu cje (szczególnie te nieuświadomione), ale też mechanizmy ale ich młode oczy a radosną pieśnią na bezbarwnych wargach rządzące pamięcią indywidualną i zbiorową. Lubię przyglądać odbijały lasy sosnowe miodowy zapach siana plastikowej armii cesarza witryn się teraźniejszości i szukać w niej skutków przeszłości. Bliskie i srebrzystą kałużę wyskokiem nieobecności mi jest myślenie mityczne, w którym ogromną role odgrywają nad którą merdały ogonami przemykam nad oceany metanu archetypy i symbole. Przeprowadziłam wiele rozmów z pisa- wszystkie wiejskie przybłędy z siłą tytana rzami, aktorami, malarzami, psychiatrami i psychologami. z szerokich rękawów znoszonych sukien leniwie wiruję w dziewięciu lodowych pierścieniach Każda z tych rozmów wnosiła coś w moje życie i była nie sypały zaklęcia i pył dobrych chwil tak gęsto że do góry nogami tylko intelektualną, ale często także emocjonalną i duchową przykrył różowe ciało dziecka nad wielokrotnością przygodą. a potem weszła ona przeszłych i przyszłych Jednak najbardziej niezwykłą podróżą stało się dla mnie przestraszone psy rozbiegły się dni i nocy za wszystkie strony horyzontu mocne szturchnięcie w ramię pisanie wierszy. Przyszły do mnie stosunkowo niedawno, pochylając nad kołyską biegnącej do metra wenus z lateksu nie zapowiedziane, całkowicie zaskakując swoją obecnością. piękną twarz wytrąca mi z ręki smugę czerwonego pyłu Początkowo myślałam, że przez przypadek po dziennikar- szeptała spomiędzy palców skiej i prozatorskiej frazie pojawiła się na chwilę poetycka. że nie wierzy spływają krople zimna Ale ta chwila trwa. Za każdym razem przybiera inny kształt. nie z tego świata Czasami chodzi za mną jakiś obraz, wspomnienie, detal plastyczny, pojawia się i znika, a ja czuję, że to pojawianie się jest na tyle intensywne, że dopomina się konkretnej Maja Jaszewska Dziennikarka, publicystka, autorka licznych wywiadów publikowanych między innymi w „Tygodniku Po- formy wyrazu. Innym razem jest to jakaś intuicja, niewy- wszechnym”, „Zwierciadle”, „Sensie”, „Twoim Stylu”, „Modzie na Zdrowie”, „Przeglądzie Powszechnym”. Autorka książek: W co wierzę?, Psychologia mitów greckich (rozmowa z doktorem Z.W.Dudkiem), Nie raźny przedsmak wrażenia o nieznanym rodowodzie, który i Tak (rozmowa z Adamem Ferencym), Gwiazdeczka. Wydała dwa tomiki poezji zatytułowane Thalita kum oraz Bardo. Ukończyła program rozwojowy dla liderów „Linia Życia”

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 WARTO WIEDZIEĆ Bezpłatne WYDARZENIA szkolenia dla pedagogów

Tekst i zdjęcia: Fundacja StomaLife

o w y r o k s z k o l n y t o nowe wyzwa- czuje się bezpieczny oraz akceptowany nia – szczególnie dla naszych przez grupę. N małych Kangurków. Podjęcie Często dzwonią do nas nauczyciele, nauki szkolnej lub rozpoczęcie przygo- u których w klasie od nowego roku poja- dy w placówce przedszkolnej dla każde- wić ma się dziecko ze stomią. Zazwyczaj go dziecka jest ogromnym wyzwa- są to rozmowy pełne niepewno- niem. A dla tego ze stomią wiąże się ści oraz strachu przed nieznanym. z dodatkowym stresem i potrzebą Wiemy, że nauczycielom w takich edukacyjnego przygotowania placów- sytuacjach niezbędne jest wsparcie, ki do zapewnienia mu optymalnych ale przede wszystkim także uzyskanie 95 warunków pozwalających na właści- podstawowej wiedzy, która pozwo- wą adaptację do zupełnie nowej sytu- li na zaakceptowanie sytuacji dziec- acji. Ponieważ temat stomii wciąż jest ka i wsparcie go w nowej roli, jaką jest trochę tematem tabu, a sama świado- uczęszczanie do placówki oświatowej. mość wśród edukatorów istnienia tej Właśnie w odpowiedzi na takie zapo- małej odmienności – jak pokazuje nasze trzebowanie powstało nasze szkolenie. su stomii i potrzeb osób z nią żyjących. doświadczenie – nie jest zbyt wysoka, I choć szkoleń zorganizowaliśmy już wyszliśmy naprzeciw potrzebom i stwo- wiele, zdajmy sobie sprawę, że wciąż rzyliśmy program szkoleniowy dla kadry są miejsca, gdzie przybycie nowe- A jeśli chcielibyście, abyśmy przepro- pedagogicznej w zakresie podstawo- go członka grupy ze stomią powoduje wadzili edukacyjne warsztaty na temat wych informacji o stomii. duży lęk – lęk z powodu braku wiedzy. stomii w placówce, do której uczęsz- Celem bezpłatnego spotkania jest zapo- Z tego też powodu gorąco zaprasza- cza Wasze dziecko – pamiętajcie, że znanie z tematem stomii oraz prezenta- my do kontaktu wszystkich nauczy- pomożemy Wam w kontakcie ze szkołą cja sposobów wsparcia, jakie można dać cieli oraz placówki edukacyjne i zrobimy, co w naszej mocy, aby szkole- dziecku ze stomią w warunkach przed- zainteresowane szkoleniami z zakre- nie odbyło się jak najprędzej. Warszta- szkola i szkoły, tak by nie czuło się wyklu- ty są oczywiście całkowicie bezpłatne, czone. Dzięki dopasowanym do potrzeb a wszelkie informacje uzyskacie pod placówki warsztatom możemy zapoznać numerem naszej bezpłatnej infoli- nauczycieli z potrzebami osób z wyło- nii 800 633 463 nioną stomią oraz pomóc im w zdoby- A co o szkoleniu i o miejscu dzie- ciu profesjonalnej wiedzy w zakresie ci z niepełnosprawnościami w przed- pielęgnacji i obsługi stomii. W trakcie szkolach i szkołach państwowych myślą szkolenia pedagodzy poszerzają swoją dyrektorzy placówek? Przeczytajcie wiedzę pedagogiczną i psychologiczna stronie 7 wywiad z Katarzyną Wołos, ną, ucząc się, jak rozmawiać z dzieć- wicedyrektor publicznego przedszko- mi o każdej inności, w tym o stomii. la w Ropczycach, która czekając na przy- Pozwala to na stworzenie odpowiednie- jęcie do swojej placówki chłopczyka ze go środowiska, w którym mały stomik stomią, zaprosiła nas, abyśmy zorganizowali warsztaty „Oswoić stomię”.•

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 WARTO WIEDZIEĆ WYDARZENIA Pamięć to nie tylko znicz... Tekst: Adam Bodnar/Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich

Jako Rzecznik Praw Obywatelskich apelowałem o pamięć dla wszystkich zmarłych i zapalenie 1 listopada symbolicznej świeczki lub położenie gałązki jedliny także na zapomnianych cmentarzach. Mój apel jest aktualny także w tym roku.

Rolą samorządów i administracji rządowej jest dbanie o to, by nie narażać obywateli na takie sytuacje. Naszym wspólnym zadaniem zaś powinno być kształtowanie wśród młodych pokoleń potrzeby pamięci o bardzo skomplikowanej historii naszej ziemi. Powinniśmy uczyć się, jak inwentaryzować stare cmentarze, jak zgłaszać je władzom, jak sprawdzać – dzięki nowym narzędziom cyfrowym – gdzie one się znajdują, CMENTARZE TO NASZE DZIEDZICTWO. gdzie zostali pochowani ci, którzy byli tu przed nami. JEŚLI NIE BĘDZIEMY GO CHRONIĆ, SKĄD PEWNOŚĆ, ŻE I O NAS NIE ZAPOMNĄ? PRZED NAMI ZADANIE NA CAŁE POKOLENIA W nadchodzących dniach wspominać będziemy zmarłych Czy wiemy, gdzie w naszej okolicy są stare cmentarze? Czy oraz rozmyślać o sprawach podstawowych i ostatecznych. znamy ich historię? Czy umiemy opowiedzieć dzieciom, kim Szczególnie pamiętać będziemy o tych, z którymi czujemy byli ci, którzy mieszkali tu przed nami? Czy rozmawiamy o tym więź rodzinną i narodową. Ale są w Polsce groby, o których z nauczycielami w ramach rady rodziców – by przekazywali tę nie ma kto pamiętać. Są cmentarze, których nikt już nie wiedzę uczniom? 96 odwiedza, nie stawia świeczki. Bliscy pochowanych tam A jeśli nasze dzieci mają już takie lekcje – czy słuchamy ich, osób już nie żyją, wyjechali, zostali wypędzeni. Zmieniły się kiedy opowiadają nam, o czym dowiedziały się w czasie granice, zmarły poległ na ziemi, która już nie jest albo nigdy akcji społecznych w szkole? Bo przecież dziś tak wiele szkół nie była jego ojczyzną. O nich także warto pamiętać. organizuje akcje porządkowania zapomnianych cmentarzy. Dlaczego zabieram w tej sprawie głos? Bo godność i szacu- Kiedy już poznamy zapomniane cmentarze w naszej okolicy, nek przysługuje każdemu, także po śmierci. Bo konstytu- zlokalizujemy, odwiedzimy, to w kolejnym kroku możemy cja gwarantuje poszanowanie praw wspólnot religijnych, zastanowić się, co można z nimi zrobić – tu narzędzi obywa- a one mają prawo, by ich dawne miejsca pochówku traktować telskich jest wiele: petycja do władz lokalnych, samodzielne jako miejsca święte i nietykalne. Bo cmentarze to nasze dzie- podjęcie działań porządkowych, naprawczych, konserwator- dzictwo kulturowe, które także podlega ochronie. Jeśli nie skich, skontaktowanie się ze wspólnotami, które mogą mieć będziemy go chronić, skąd pewność, że i o nas nie zapo- związek z tym miejscem itd. mną, nie nazwą obcymi w naszej ziemi – za 100, 200 czy Pamięć to nie tylko znicz postawiony „tam gdzie zawsze”. więcej lat? Pamięć i szacunek dla grobów nie To rozmowa, zdobywanie wiedzy, organizowanie się powinna pozostać jedynie wyrazem religijności. Łączy prze- do wspólnego działania – zgodnie z tym, na ile nam star- cież nie tylko przedstawicieli różnych wyznań, ale dotyczy cza czasu i sił. Przed nami zadanie na całe pokolenia, można je każdego z nas. To wyraz naszego człowieczeństwa, świadec- więc planować na lata. Musimy jednak pamiętać, że inaczej twa tego, kim jesteśmy. nie ocalimy od zapomnienia naszej historii, naszych korzeni, Jako Rzecznik Praw Obywatelskich wiem, że prawo w tej dzie- naszego dziedzictwa. dzinie jest niedoskonałe, postanowienia niekiedy sprzeczne Jeśli nie wiemy, od czego zacząć – skorzystajmy z doświad- bądź trudne do interpretacji, a ich zmiana to nasze czeń społeczników, którzy od wielu lat próbują przy- wspólne wyzwanie. Musimy mieć jednak świadomość, że wracać miejsca pamięci do godnego stanu. Efekty ich nawet najdoskonalsze, najbardziej precyzyjne prawo nie pracy – od Pomorza Zachodniego po Podkarpacie, od zastąpi ludzkiej wrażliwości. I choć powinno ono służyć ludziom, Dolnego Śląska po Mazury zwracają godność zmarłym, nadążać za cywilizacyjnymi zmianami i nowymi potrzebami, a żyjącym pamięć. To oni uczą, by w lesie na grobie położyć powinno także uwzględniać historię. Droga nie powinna prze- gałązkę. By nie zapominać. chodzić przez star y cmentar z, nie powinno na nim się budować placu zabaw, nawet jeśli dziś bardzo takiego miejsca potrze- Dziś, z okazji 1 listopada, chciałbym osobiście podziękować bujemy. A jeśli na starym cmentarzu już stoi coś nowego – im za ten trud. Dzięki nim jeszcze bardziej czujemy, że jeste- warto wykazać się wrażliwością i szczególną dbałością przy śmy jedną ludzką rodziną. • remontach i rozbudowach.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 WARTO WIEDZIEĆ WYDARZENIA

Działacz dochodzi do ściany

Tekst: Agnieszka Fiedorowicz

Zmęczenie, stres, wypalenie, zaburzenia lękowe i depresyjne, a także brak wsparcia i procedur wewnątrz organizacji oraz rozwiązań systemowych – to problemy, z jakimi zmagają się działacze i aktywiści tzw. III sektora w Polsce. W czasie drugiej już konferencji Kryzys psychiczny u osób działających w NGO i ruchach nieformalnych uczestnicy starali się wypracować rozwiązania i rekomendacje mające przeciwdziałać temu nasilającemu się zjawisku.

„Był taki dzień, kiedy zostałam w biurze sama. Popatrzy- uzyskało wynik, który sugeruje możliwość (choć nie koniecz- łam na półki, te z odmowami finansowania uginały się od ność) występowania poważnych problemów wymagających papierów, a te z wygranymi były malutkie. Poczułam, że diagnozy i pomocy terapeutycznej” – czytamy w raporcie. toniemy, że jesteśmy jak Maluśkiewicz na łupinie orzecha” – Trwająca od marca pandemia COVID-19 dodatkowo pogłę- powiedziała Agata Passent, felietonistka i prezeska Funda- biła problemy instytucji pozarządowych m.in. w kwestii ich cji Okularnicy. Swoim doświadczeniem kryzysu po ponad finansowania, organizacji i wypełniania zadań statutowych. 20 latach prowadzenia organizacji pozarządowej podzie- „Każdy z nas zastanawia się, jak będziemy żyli i funkcjo- 97 liła się 24 czerwca 2020 roku w czasie internetowej konferen- nowali w przyszłości, za miesiąc, rok”– powiedział Rzecz- cji na platformie ZOOM Kryzys psychiczny u osób działających nik Praw Obywatelskich, Adam Bodnar, inaugurując w NGO i ruchach nieformalnych. Było to już drugie spotkanie konferencję 24 czerwca. Rzecznik zwrócił uwagę, że organiza- zorganizowane we współpracy Biura Rzecznika Praw Obywa- cje w związku z pandemią stanęły przed nowymi problemami, telskich oraz Fundacji Stabilo. Współorganizatorem konfe- np. jak zorganizować zgromadzenie, kiedy jest to zakazane. rencji byli: Instytut Psychologiczno-Psychoseksuologiczny Na to nałożyła się też przedwyborcza nagonka niektórych Terapii i Szkoleń BEATA VITA, Fundacja Europejskie Centrum polityków na organizacje działające na rzecz mniejszości, Edukacji PO PROSTU, Fundacja Culture Shock, Funda- w tym jak powiedział Rzecznik: „haniebne słowa pod adresem cja RegenerAkcja, Fundacja Instytut Badań i Rozwoju Lokal- społeczności LGBT+”. Rzecznik Praw Obywatelskich wyraził nego, a partnerem merytorycznym Uniwersytet SWPS. jednocześnie nadzieję, że konferencja „przyniesie nowe WYCZERPANIE TO CODZIENNOŚĆ rozwiązania i będzie krokiem do profesjonalizacji sektora poza- rządowego pod kątem zarządzania personelem”. Podczas pierwszej konferencji, która odbyła się w lutym, zaprezentowano wyniki badań przeprowadzonych miesiąc SAMOTNE WILKI wcześniej przez dr Marzenę Cypryańską-Nezlek z Uniwersy- Na pytanie: „Dlaczego tak często mamy do czynienia z wypa- tetu SWPS. Raport z badań, w których wzięło udział ponad leniem u działaczy organizacji społecznych” próbowała odpo- 900 działaczy i aktywistów, Wyzwania i zagrożenia pracy wiedzieć Alina Czyżewska, aktorka i działaczka społeczna. w NGO i nieformalnych ruchach społecznych potwierdził takie Zwracała uwagę na częsty problem osamotnienia działaczy. problemy, jak zmęczenie, stres, wypalenie i dystres emocjo- „Bardzo często aktywiści to samotne wilki na pustyniach nalny. „Aż 43% uczestników czuje się zestresowana bardzo lub obywatelskich, którymi są np. małe gminy. Osoby te zaczynają ekstremalnie! (...) Wyniki badania wskazują wysoki poziom działać z przypadku, z niezgody na to, co się dzieje w społecz- wyczerpania fizycznego i emocjonalnego. W okresie ostatnich ności lokalnej”. Innym problemem jest nierówne traktowanie 7 tygodni około 44% uczestników czuło wyczerpanie fizyczne działaczy i aktywistów przez np. władze lokalne. „Kupujemy często lub bardzo często, z czego 8% niemal codziennie. jako powszechną normę np. w ogłoszeniach konkursowych, Duża część uczestników badania (około 38%) czuła się wypa- że za koordynację projektu praca jest warta 0 zł. Dosta- lona często lub bardzo często, z czego 9% każdego dnia. niesz dotację, ale zrobisz to za darmo”, mówiła Czyżewska, Sytuacje stresowe niosą też ze sobą ryzyko dystresu emocjo- podkreślając, że jest to brak szacunku dla pracy wykony- nalnego, zaburzeń lękowych i depresyjnych. W badanej wanej przez działaczy. Podobnie wygląda kwestia honora- próbie wskaźniki dystresu są niepokojące – aż 25,8% osób

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 WARTO WIEDZIEĆ WYDARZENIA

riów dla aktywistów za wystąpienia np. na konferencjach czy wysłuchujemy, uderza w nas”, mówiła. Proces „wyczerpywa- panelach. Od społeczników oczekuje się, że będą pracować nia ciągłą walką” dotyka nie tylko poszczególnych organizacji, za darmo, podczas gdy inni otrzymują wynagrodzenie. „My ale całych ruchów społecznych. Zaapelowała o większe wspar- ufamy, ale ten, kto ufa, okazuje się często frajerem”. cie i solidarność z aktywistami działającymi na rzecz innych grup dyskryminowanych. „My społecznicy zajmujemy się często sprawami beznadziej- nymi, takimi jak smog, prawa zwierząt, zmiany klimatyczne, JAK MĄDRZE WSPIERAĆ? sprawami, które nie są modne czy zyskowne. Zależy nam W kolejnej części konferencji głos zabrali koordynatorzy grup, na zmianie społecznej, za którą nikt nie płaci. Zmiany społecz- które zostały powołane podczas pierwszej konferencji poświę- nej nie da się wliczyć w PKB” – mówiła aktorka i przekonywała, conej kryzysom psychicznym. Przedstawili oni dotychcza- że warto głośno protestować i domagać się zmian. „Dajemy sowy dorobek zespołów roboczych, w których pracuje na rzecz wspólnoty naszą wiedzę, doświadczenie zdobyte blisko 70 osób z kilkudziesięciu organizacji z całej Polski. wieloletnią nieopłacaną przez władzę pracą. Władza tego nie Dr Marzena Cypryańska-Nezlek, badaczka z Uniwersy- zrozumie. To my, działacze, musimy uwierzyć, że po drugiej tetu SWPS, koordynatorka grupy „Jak sobie radzić w dobie stronie są pieniądze”. pandemii COVID-19?”, zauważyła, że „Wirus, który wtargnął W podobnym tonie wypowiadała się Agata Passent. Podkre- w nasze życie w marcu, wprowadził czas niepewności, zmie- śliła, jak ważne jest, by uświadomić sobie, że aktywiści mają nił nasze plany, ale stanowi też czas refleksji nad kondycją prawo do życia w równowadze, godzenia pracy zawodowej, świata. Okazało się, że świat nie jest przewidywalny, tak jak życia osobistego i zaangażowania w sprawy obywatelskie. mogło się wydawać, a pandemia obnażyła naszą bezradność, „Nie lubię myślenia o nas jako siłaczkach, do których ale pokazała też siłę w zmaganiu się trudnościami”. Grupa, można zadzwonić o każdej porze. My też mamy prawo spać której działania koordynuje dr Cypryańska-Nezlek, zrealizo- 7 godzin”, żartowała. Przyznała, że po ponad dwóch deka- wała sondaż pokazujący, jak ludzie widzą nowe zagrożenie, dach pracy w założonej przez siebie fundacji nie tryska opty- co stanowi podstawowy problem, a także jak próbują sobie mizmem. „Doszłam do pewnej ściany i muszę odpocząć”. radzić w nowych warunkach i co proponują innym? Zespół Mówiła o przyczynach swojego osobistego kryzysu, m.in. z Uniwersytetu SWPS planuje też rozpoczęcie prac nad apli- o stosunku liczby porażek do sukcesów np. w staraniu się kacją interwencji psychologicznej online, która ma pomagać o granty. Porażki zaczynały przykrywać sukcesy i odbierać radzić sobie ze stresem. radość z nich, potęgując poczucie, że „do niczego się nie 98 „Mimo że kryzys psychiczny dotyczy co czwartej osoby nadaję”. na świecie, wciąż nie wiemy, jak skutecznie temu prze- „System, w którym działamy, jest fatalny i wymaga zmian” – ciwdziałać” – zauważyła Bianca-Beata Kotoro, psycholog, powiedziała Passent. Wśród nich wymieniła konieczność dyrektor Instytutu Psychologiczno-Psychoseksuologicz- zmiany prawa podatkowego dla organizacji pozarządowych, nego Terapii i Szkoleń BEATA VITA, koordynator grupy ustalenie jasnych, uczciwych i transparentnych kryteriów przy- „Wsparcie dla działaczek/działaczy w kryzysie”. Jak podkre- znawania funduszy projektowych czy informacji zwrotnej śliła terapeutka, długo uważano, że problem wypalenia nie w przypadku nieprzyznania funduszy. „Jak my NGO mamy dotyczy działaczy czy aktywistów. „Wydawało nam się, że się uczyć na błędach, jak wystartować z poprawioną ofertą, poczucie misji, ich wewnętrzna motywacja zapobiegają kryzy- jeśli nie informuje się nas, jakie błędy popełniliśmy i co należy som, ale tak nie jest. Aktywiści w swojej pracy także doświad- poprawić?” – pytała retorycznie. Apelowała też o większe czają podcinania sobie nawzajem skrzydeł, braku współpracy, wsparcie i wspólnotowość organizacji. „Brak mi takiej kumpel- niezrozumienia” – mówiła Bianca-Beata Kotoro. Psycholog skiej, przyjacielskiej wspólnoty”, mówiła. podkreśliła, jak dużym wyzwaniem jest udzielenie osobom w kryzysie wsparcia, bowiem często one same nie są w stanie Niezwykle poruszające było wystąpienie Natalii Saraty określić, co się z nimi dzieje, jakich problemów doświad- z Fundacji RegenerAkcja, która mówiła o sytuacji aktywi- czają. „Czy to już depresja, czy tylko «dołek», jaki może się stów i aktywistek LGBT+ i działających na rzecz innych grup zdarzyć każdemu? Czy stres jest długotrwały, czy chwilowy. dyskryminowanych. Podkreśliła, że praca aktywisty z grupy Stres na krótką metę może mobilizować do działania, ale mniejszościowej jest niezwykle kosztowna psychologicznie nie sposób funkcjonować tak cały czas”, tłumaczyła. Grupa, i emocjonalnie – często działacze i działaczki grup LGBTQ+ którą koordynuje, pracuje nad przygotowaniem porad- i innych doświadczają silnej mowy nienawiści, a także więk- nika adresowanego do działaczy i aktywistów. Oprócz rad, szej społecznej niechęci, niż działacze innych grup. „Mój gdzie szukać pomocy, ma też za zadanie pomóc rozpoznać aktywizm to jest zapraszanie do mojej prywatności, to trzy- np. po symptomach kryzysu, czy mamy do czynienia z wypa- manie na wierzchu własnych krzywd w społeczeństwie, które leniem, depresją, mobbingiem czy stresem pourazowym. jest homofobiczne, rasistowskie, seksistowskie, to ekspo- Bianca-Beata Kotoro podkreśliła, że już samo powiedzenie zycja na hejt ze strony polityków i mediów publicznych” – komuś innemu, że doświadcza się kryzysu, jest niezwykle mówiła. Znaczyła, że aktywiści LGBT+ c zęsto doświadczają trudne. „Co zrobić, by ludzie chcieli z nami o tym porozma- wtórnego stresu pourazowego w sytuacji, gdy nie ich osobi- wiać, jak sprawić, by poczuli się bezpiecznie, jak stworzyć sta krzywda, ale krzywda ofiar, które wspierają, staje się ich im przestrzeń do rozmowy, te tematy także zostaną zawarte cierpieniem. „Przemoc za pośrednictwem historii, których

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 WARTO WIEDZIEĆ WYDARZENIA w publikacji”. Psycholog podkreśliła, że ma nadzieję, że prze- w organizacjach, wprowadzenie mediacji jako podstawowej wodnik posłuży jak największej grupie ludzi i, jak żartowała, formy rozwiązywania konfliktu czy ochrony tzw. sygnalistów. „wyląduje na biurku, a nie pod nim”. W kolejnym etapie konferencji jej uczestnicy podzielili się Grupa, którą koordynuje Łukasz Broniszewski, prezes na grupy i porozmawiali w internetowych pokojach spotkań fundacji Stabilo pracuje z kolei nad poradnikiem dla zarzą- nad w ypracowanymi do tej pory rekomendacjami. Organizato- dów organizacji społecznych. Broniszewski omówił pokrótce rzy planują oddzielne spotkania konsultacyjne dla wszystkich rozwiązania i rekomendacje, jakie można wdrażać w zarządach, grup we wrześniu. Wszyscy chętni będą się mogli wcześniej aby przeciwdziałać kryzysom – grupa dyskutowała m.in. nad zapoznać z wypracowanymi przez poszczególne grupy robo- wykorzystaniem umiejętności liderskich, nad kwestiami zwią- cze materiałami (które będą uzupełniane i opracowywane zanymi z etyką (jakie normy etyczne powinny przyjmować także podczas wakacji) i wziąć udział w konsultacjach dotyczą- organizacje). cych wypracowanych treści. Szereg ciekawych propozycji przedstawiła Magda Wilczyń- Wszystkich, którzy chcą się włączyć do prac nad rekomen- ska z biura Rzecznika Praw Obywatelskich, której grupa zajmuje dacjami dla aktywistek i aktywistów oraz opracowaniem się „Obszarem zmian prawnych i systemowych”. Jak podkre- poradników, organizatorzy zapraszają do kontaktu: wspar- śliła koordynatorka, grupa pracuje zarówno nad rozwiąza- [email protected] niami mającymi chronić pracowników wewnątrz organizacji, Informacje na temat projektu: jak i przed atakami z zewnątrz. Dyskutowano m.in. o zmianie [email protected] systemu finansowania organizacji (prymat projektów wielo- letnich), promowaniu stałości zatrudnienia w organizacjach, Raport z badań Wyzwania i zagrożenia pracy w NGO szczególnie na umowę o pracę (taki typ zatrudnienia byłby i Nieformalnych ruchach społecznych: https://osf.io/4yzng/ dodatkowo punktowany już na etapie oceny wniosku), o wdro- żeniu jasnych i jawnych procedur odwoławczych, wprowa- Agnieszka Fiedorowicz dzeniu możliwości renegocjacji zakresu zadań, w momencie Dziennikarka specjalizująca się w tematyce naukowej i zdrowotnej. Współpracuje z miesięcznikami „Focus”, „Elle”, „Przekrój”, magazynem „Integracja” i portalem niepelnosprawni.pl. Laureatka nagrody otrzymania mniejszej kwoty niż ta, o jaką się wnioskowało, Pióro Nadziei 2010 Amnesty International Polska dla dziennikarzy, piszących o prawach człowieka, za bądź ryczałtowego rozliczania grantów. Grupa rekomenduje tekst poświęcony tematyce whistleblowingu (tzw. społecznego donosicielstwa). Trzykrotnie nominowa- też promowanie wdrażania procedur antymobbingowych na do Grand Press w kategoriach publicystyka i dziennikarstwo specjalistyczne. 99

Seksuologia Onkologia Profilaktyka Promocja Zdrowia

Misją Fundacji jest szerzenie w Polsce i w Europie wiedzy z zakresu seksuologii, onkologii i profilaktyki. Dziedzin, które się ze sobą przenikają, a które są owiane tabu i wieloma mitami! Pomimo, że mamy XXI wiek! Naszym celem jest prowadzenie edukacji psychoseksualnej, przeciwuzależnieniowej i profilaktycznej oraz zmniejszenie śmiertelności z powodu raka jelita cienkiego i grubego, poprawa jakości życia chorych oraz szerzenie profilaktyki przeciwnowotworowej.

Nasze publikacje i projekty znajdziesz na www.poprostu.org

Bianca-Beata Kotoro i Wiesław Sokoluk

DOBRA INTERWENCJA NA WOLI

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020

KRS: 0000474431, Adres: al. KEN 49 lok. 235, 02-797 Warszawa, Telefon: 22 3947886, 609967734, E-mail: [email protected] WARTO WIEDZIEĆ

Na czym polega praca Rzecznika Praw Pacjenta i jak zorganizowane jest jego Biuro?

Tekst: Biuro Rzecznika Praw Pacjenta

Bartłomiej Łukasz Chmielowiec

zecznik Praw Pacjenta jest centralnym organem waniu, przywracaniu lub poprawie zdrowia oraz inne dzia- administracji rządowej właściwym w sprawach łania medyczne, które wynikają z procesu leczenia. Osoby R ochrony praw pacjentów, szczegółowo określonych wykonujące zawód medyczny – m.in. lekarz, lekarz dentysta, w Ustawie z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzecz- pielęgniarka, położna, ratownik medyczny, diagnosta labo- niku Praw Pacjenta. ratoryjny – powinny udzielać pacjentowi świadczeń zdrowotnych z należytą starannością oraz zgodnie z zasada- Zadaniem Rzecznika Praw Pacjenta jest przede wszystkim mi etyki zawodowej. Świadczenia powinny być udzielane dbanie o to, aby prawa pacjentów były przestrzegane w pomieszczeniach i przy użyciu urządzeń spełniających przez podmioty lecznicze w należyty sposób. Jego celem jest obowiązujące wymagania fachowe i sanitarne. zapewnienie każdemu pacjentowi maksymalnego bezpie- 100 czeństwa oraz komfortu w trakcie całego procesu leczenia. 2. do informacji o swoim stanie zdrowia – osoba wykonu- jąca zawód medyczny powinna przekazać pacjentowi infor- Siedziba Biura znajduje się w Warszawie przy ul. Młynarskiej macje o rozpoznaniu, proponowanych i możliwych metodach 46. Rzecznik nie ma żadnych oddziałów terenowych, niemniej diagnostycznych oraz leczniczych, a także dających się jego pracownicy – Rzecznicy Praw Pacjenta Szpitala Psychia- przewidzieć następstwach ich zastosowania lub zaniecha- trycznego – pracują w klinikach, szpitalach i oddziałach nia a także o wynikach leczenia i rokowaniu, w zakresie udzie- psychiatrycznych, sanatoriach dla osób z zaburzenia- lanych przez tę osobę świadczeń zdrowotnych oraz zgodnie mi psychicznymi, a także podmiotach leczniczych sprawu- z posiadanymi przez nią uprawnieniami. Jeżeli pacjent nie jących całodobową opiekę psychiatryczną lub odwykową chce być poinformowany o wszystkich lub niektórych faktach na terenie całego kraju. W chwili obecnej jest to prawie 40 dotyczących jego stanu zdrowia, ma prawo żądać aby osób. Do ich zadań należy ochrona praw osób korzystających osoba wykonująca zawód medyczny nie udzielała mu takich ze świadczeń zdrowotnych udzielanych w ww. podmiotach. informacji. Ma również prawo wskazać osobę lub osoby, Ochrona ta realizowana jest zarówno poprzez pomoc którym osoba wykonująca zawód medyczny będzie udziela- pacjentom w dochodzeniu ich praw oraz wyjaśnianiu skarg ła wszelkich informacji o jego stanie zdrowia i leczeniu. i wniosków, jak również współpracę z ich rodzinami, przedsta- wicielem ustawowym, opiekunem prawnym lub faktycznym. 3. do zgłaszania działań niepożądanych produktów lecz- h – każde niepożądane działanie produktu lecznicze- Bardzo istotną kwestią jest, aby nie mylić Rzecznika niczyc go pacjent może zgłosić: osobie wykonującej zawód medycz- Praw Pacjenta oraz jego pracowników z osobą, która pełni ny; Prezesowi Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, funkcję pełnomocnika do spraw praw pacjenta. Taką funkcję Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych (URPL); pełni osoba, która pracuje na terenie szpitala, jest zatrud- podmiotowi odpowiedzialnemu za wprowadzenie produk- niona i podlega bezpośrednio dyrektorowi szpitala, nie jest tu leczniczego do obrotu. Wszelkie informacje o formach natomiast pracownikiem Biura Rzecznika Praw Pacjenta. zgłaszania działań niepożądanych produktów leczniczych JAKIE MAMY PRAWA JAKO PACJENCI? znajdziemy na stronie internetowej URPL. Każdy pacjent ma prawo do: 4. do tajemnicy informacji – osoby wykonujące zawód medyczny mają obowiązek zachować w tajemnicy wszelkie 1. do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wyma- informacje o pacjencie oraz jego stanie zdrowia. Pacjent może ganiom aktualnej wiedzy medycznej. Poprzez świadczenie wyrazić zgodę na ujawnienie takich informacji. Natomiast zdrowotne rozumiemy działania służące zachowaniu, rato- bez zgody pacjenta lekarz lub inna osoba wykonująca zawód

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 WARTO WIEDZIEĆ

medyczny mogą ujawnić informacje związane z jego stanem nie jej wyciągu, odpisu, kopii lub wydruku, przez wydanie zdrowia, tylko gdy: oryginału za potwierdzeniem odbioru i z zastrzeżeniem zwrotu po wykorzystaniu (w takiej formie możemy również wnio- · zachodzi potrzeba przekazania niezbędnych informacji zwią- skować o zdjęcia rentgenowskie), za pośrednictwem środ- zanych z udzielaniem mu świadczeń zdrowotnych innym ków komunikacji elektronicznej czy też na informatycznym osobom wykonującym zawód medyczny, uczestniczącym nośniku danych. Podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych w udzielaniu tych świadczeń; ma obowiązek udostępnienia dokumentacji medycznej · zachowanie tajemnicy może stanowić niebezpieczeń- również osobie upoważnionej przez pacjenta. Wniosek stwo dla życia lub zdrowia pacjenta albo życia lub zdro- o dostęp do dokumentacji nie wymaga zachowania szcze- wia innych osób; gólnej formy, może być on zgłoszony zarówno pisemnie, jak i ustnie. Placówka medyczna powinna udostępnić dokumen- · tak stanowią przepisy odrębnych ustaw; tację bez zbędnej zwłoki. Jeśli odmówi – każdorazowo odmo- · uzyskiwane są one do postępowania przed wojewódzką wa taka musi być przekazana osobie wnoszącej wraz z poda- komisją do spraw orzekania o zdarzeniach medycznych. niem przyczyn jej nieudostępnienia. Pierwsza kopia dokumentacji medycznej jest wydawana nieodpłatnie. 5. do wyrażenia zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych – po uzyskaniu od osoby wykonującej zawód medyczny Bartłomiej Łukasz Chmielowiec 8. do zgłoszenia sprzeciwu wobec opinii albo orzecze- wszystkich informacji o stanie zdrowia i proponowanym nia lekarza – niektóre opinie albo orzeczenia wydawane leczeniu pacjent ma prawo do wyrażenia zgody na udzielenie przez lekarza mogą mieć wpływ na prawa lub obowiąz- określonych świadczeń zdrowotnych lub do odmowy takiej ki pacjenta, które wynikają z obowiązujących przepi- zgody. W przypadku zabiegu operacyjnego albo zastosowa- sów prawa. Przykładem takich opinii albo orzeczeń są nia metody leczenia lub diagnostyki stwarzających podwyż- m.in. zaświadczenie o braku przeciwwskazań do korzysta- szone ryzyko, zgodę wyraża się w formie pisemnej. W każdej nia z określonego rodzaju świadczeń zdrowotnych w uzdro- innej sytuacji zgodę lub spr zeciw pacjent może wyrazić ustnie. wisku lub orzeczenie o istnieniu przeciwwskazań do wykona- Bez zgody pacjenta może być przeprowadzone badanie lub nia obowiązkowego szczepienia ochronnego. Jeżeli pacjent udzielone inne świadczenie zdrowotne, tylko jeżeli znajduje nie zgadza się z treścią takiego orzeczenia lub opinii, a postę- się on w stanie, który wymaga niezwłocznej pomocy lekar- powanie odwoławcze nie jest uregulowane w żadnych prze- skiej, albo gdy zwłoka groziłaby niebezpieczeństwem utraty pisach prawa, może on wnieść sprzeciw do Komisji Lekarskiej życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstro- działającej przy Rzeczniku Praw Pacjenta. Sprzeciw należy 101 ju zdrowia. wnieść do Rzecznika Praw Pacjenta w terminie 30 dni od dnia wydania opinii albo orzeczenia przez lekarza orzeka- 6. do poszanowania intymności i godności pacjen- jącego o stanie zdrowia. Wszelkie praktyczne informacje ta – świadczenia zdrowotne zawsze powinny być udzielane oraz przykładowy katalog opinii i orzeczeń lekarskich, od z poszanowaniem intymności i godności pacjenta. Każdy których można i nie można wnieść sprzeciwu do Komi- pacjent ma prawo, aby przy udzielaniu świadczeń zdrowot- sji Lekarskiej znajdują na stronie internetowej Rzecznika nych towarzyszyła mu osoba bliska np. małżonek, krewny czy www.rpp.gov.pl. też inna osoba wskazana przez pacjenta. Ponadto rodzice mają prawo być obecni przy udzielaniu świadczeń zdrowot- 9. do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego – prze- nych swoim dzieciom. Personel medyczny może odmówić bywając w szpitalu, pacjent ma prawo do kontaktu osobiste- obecności osoby bliskiej jedynie w przypadku prawdo- go, telefonicznego lub korespondencyjnego z innymi osoba- podobieństwa wystąpienia zagrożenia epidemiczne- mi. Prawo to przysługuje również w zakładzie pielęgnacyjno- go lub ze względu na bezpieczeństwo zdrowotne pacjenta. -opiekuńczym lub opiekuńczo-leczniczym, zakładzie rehabi- Taka odmowa zawsze musi zostać odnotowana w dokumen- litacji leczniczej, sanatorium uzdrowiskowym oraz hospicjum. tacji medycznej. Każdy pacjent ma prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyj- nej, czyli opieki, która nie polega na udzielaniu świadczeń Prawo do poszanowania godności obejmuje także zdrowotnych, w tym także opieki sprawowanej nad pacjentką prawo do umierania w spokoju i godności. Prawo to daje w warunkach ciąży, porodu i połogu. Prawo to daje możli- pacjentom także możliwość leczenia bólu. Podmiot udziela- wość m.in. towarzyszenia pacjentce przy porodzie czy prze- jący świadczeń zdrowotnych jest zobowiązany podejmować bywania rodziców z dzieckiem podczas jego hospitalizacji. działania polegające na określeniu stopnia natężenia bólu, Jeżeli realizacja tego prawa wiąże się z kosztami po stronie leczeniu bólu oraz monitorowaniu skuteczności tego leczenia. szpitala – może on pobrać opłatę rekompensującą. Wysokość 7. do dokumentacji medycznej, wszelkich dokumen- takiej opłaty ustala kierownik tego podmiotu, uwzględniając tów dotyczących stanu zdrowia pacjenta i udzielonych rzeczywiste poniesione koszty. Wysokość opłaty oraz sposób mu świadczeń zdrowotnych. Dokumentacja może być jej ustalenia jest jawna i powinna być udostępniona w miej- udostępniona w różnych formach np. do wglądu (w tym także scu udzielania stacjonarnych i całodobowych świadczeń do baz danych w zakresie ochrony zdrowia, w miejscu udziela- zdrowotnych. nia świadczeń zdrowotnych – pacjent może sporządzać własne notatki lub robić zdjęcia, np. telefonem), poprzez sporządze-

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 WARTO WIEDZIEĆ

10. do opieki duszpasterskiej – przebywając w szpitalu, Jeśli do Rzecznika Praw Pacjenta wpłynie taki wniosek – zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym lub opiekuńczo-leczni- Rzecznik zapoznaje się z nim, ocenia, czy prawdopodobne czym, sanatorium uzdrowiskowym czy też hospicjum, pacjent jest w danej sytuacji naruszenie praw pacjenta, a jeśli tak – ma prawo do opieki duszpasterskiej. W sytuacji pogorsze- podejmuje dalsze działania. W takim przypadku może nia się stanu zdrowia lub zagrożenia życia podmiot leczniczy samodzielnie prowadzić postępowanie wyjaśniające (np. ma obowiązek umożliwić pacjentowi kontakt z duchownym wystąpić o wyjaśnienia do dyrektora placówki medycznej jego wyznania. czy też przeprowadzić – nawet bez uprzedzenia – kontrolę w placówce medycznej) bądź zwrócić się o zbadanie sprawy 11. do przechowywania rzeczy wartościowych w depo- lub jej części do właściwych organów, w szczególności orga- zycie – szpital, zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy lub opie- nów nadzoru, prokuratury, kontroli państwowej, zawodowej kuńczo-leczniczy, sanatorium uzdrowiskowe, zakład reha- lub społecznej, zgodnie z ich kompetencjami. Dopie- bilitacji leczniczej i hospicjum, mają obowiązek zapewnić ro po zakończeniu postępowania wyjaśniającego Rzecznik pacjentowi bezpłatną możliwość przechowania rzeczy warto- może stwierdzić, czy doszło do naruszenia praw pacjenta, ściowych w depozycie. informuje wówczas o rozstrzygnięciu wnioskodawcę, pacjen- Prawa pacjenta przysługują każdemu pacjentowi niezależnie ta oraz świadczeniodawcę, którego wniosek dotyczy. od jego wieku. Nie ma znaczenia także, czy leczenie odby- Rzecznik może wszcząć postępowanie wyjaśniające również wa się w ramach środków publicznych, czy też w systemie bez złożenia wniosku, jeśli sygnał od pacjenta będzie komercyjnym. Pacjentem jest wyłącznie osoba zwracająca się wskazywał na naruszenie praw pacjenta lub jeśli zdarzenie o udzielenie świadczeń zdrowotnych lub korzystająca z takich będzie sugerowało, że naruszenie dotyczy większej liczby świadczeń udzielanych przez podmiot leczniczy albo osobę pacjentów – może rozpatrzeć taki sygnał pod kątem stoso- wykonującą zawód medyczny. wania praktyk naruszających zbiorowe prawa pacjentów. Każdy świadczeniodawca ma obowiązek udostępnie- nia w widocznym miejscu informacji o przysługujących pacjentom prawach i możliwości skontaktowania się z Rzecz- GDZIE SZUKAĆ INFORMACJI O PRAWACH nikiem Praw Pacjenta. PACJENTA? KIEDY MOŻEMY PROSIĆ O INTERWENCJĘ Przede wszystkim na stronie internetowej Rzeczni- 102 RZECZNIKA PRAW PACJENTA? ka Praw Pacjenta www.rpp.gov.pl oraz w mediach społecz- nościowych. Zachęcamy do odwiedzania oficjalnych Do Rzecznika Praw Pacjenta może zgłosić się każda osoba, kanałów Rzecznika na Facebooku ( która uważa, że doszło do naruszenia jej praw jako pacjenta. https://www.facebook. /), Twitterze ( Jeśli Rzecznicy Konsumentów otrzymają taki sygnał, mogą com/RzecznikPrawPacjenta https://twitter. ) oraz YouTubie ( przykazać nam go pisemnie lub poinformować taką osobę com/RzeczPacjenta https://www.youtube. ). o możliwości kontaktu z Biurem Rzecznika Praw Pacjenta. com/channel/UCGfVku27Io1qe6_NwUghvNA/videos Można znaleźć tam wiele ciekawych informacji na temat Najszybszą formą kontaktu jest telefon na numer bezpłat- praw pacjenta w formie poradnikowej, ale także w formie nej ogólnopolskiej infolinii 800 190 590 – czynnej od publikacji, które były drukowane, takich jak ulotki oraz plaka- pn. do pt. w godz. 8:00 – 20:00. Pacjenci mogą również ty. Rzecznik prowadzi szereg działań edukacyjnych oraz infor- zwrócić się do nas pisemnie drogą elektroniczną na adres macyjnych przeznaczonych dla różnych grup wiekowych; są [email protected] lub przyjść osobiście do Biura, to między innymi kampanie społeczne na temat praw pacjen- które znajduje się w Warszawie przy ul. Młynarskiej 46. ta, które można było zobaczyć w prasie, telewizji, Interne- Osoby zainteresowane powinny zapisać się mailowo cie oraz w komunikacji miejskiej. Aby ułatwić pacjentom [email protected] lub telefonicznie (22 532-82-43) – dostęp do informacji na temat praw pacjenta, od 2015 r. wówczas zostanie wyznaczony dzień i godzina spotkania. Biuro Rzecznika Praw Pacjenta regularne bierze także udział Specjaliści pracujący w Biurze na bieżąco pomogą rozwiać w wydarzeniach informacyjno-promocyjnych, kiedy podczas wątpliwości i odpowiedzą na wszelkie pytania dotyczące imprez lokalnych na terenie całego kraju, osoby odwiedza- praw pacjenta, a także wskażą przysługujące środki prawne. jące nasze stoisko mają okazję porozmawiać z pracownika- mi Biura na temat przysługujących im praw oraz skorzystać W sytuacji, gdy pacjent uważa, że jego prawo zostało naru- na miejscu z konsultacji związanych z ich osobistą sytuacją. • szone, może również złożyć do Biura wniosek o wszczęcie postępowania wyjaśniającego. Taki wniosek jest wolny od opłat administracyjnych. We wniosku należy szczegóło- wo opisać sytuację, jaka spotkała pacjenta, i dołączyć ewen- tualną dokumentację potwierdzającą zdarzenie. Następnie wniosek należy podpisać odręcznie i przesłać na adres Biura. Zarówno wzór wniosku jak i wszelkie dane kontaktowe do Biura znajdują się na stronie internetowej www.rpp.gov.pl w zakładce „Kontakt”.

PO PROSTU ŻYJ nr 3 (21) / 2020 NA ZAKOŃCZENIE FELIETON To jest spisek

Tekst: Agata Passent

Teorie spiskowe cieszą się od tli się, ktoś coś opowie. Nigdy nie byłam Osiłek z niego. Nieustraszony twardziel. wieków popularnością, ale od zwolenniczką spania w śpiworze, ale No więc on zaszokował mnie ostatnio, czasu ogłoszenia pandemii, przeciskają przez ostatni rok łapię się na tym, że mówiąc, że… jedzie do supermar- się nawet do mnie – osoby starającej chętnie bym się cała w takim śpiworze ketu kupić sto puszek mielonki wieprzo- się izolować od natłoku informacji. Od zasunęła na suwak, zostawiając wej. „Ale masz apetyt”, stwierdziłam. ponad dwudziestu lat żyję bez telewi- tylko szczelinkę na oczy. Przy okazji nie A on na to, że on te zapasy ma zamiar zora, radia słucham już tylko w aucie wiem, jak to niektóre panie i panowie zakopać w ziemi – na czas wojny. Zamu- lub w formie wybranych podcastów. robią, że w gabinecie kosmetycznym rowało mnie, więc przekierowałam Swoją drogą, jako dziennikarka radiowa, dają sobie położyć maskę na oczy. rozmowę na rodzaj tej mielonki. „Czy pragnę zauważyć, że my radiowcy już Ja jestem jak zwierzę – oczy zamykam wiesz, że na rynku jest tylko jedna firma, niejedną śmierć radia przeżyliśmy. tylko ze znużenia, inaczej mam klau- która do tych konserw mięsnych nie Najpierw wynalazek telewizji miał strofobię. Im bardziej ktoś mi oczy dodaje konserwantów? Już nie radio wykosić, potem magnetofony, zamyka, tym bardziej korci mnie, żeby wiadomo, czy lepiej zginąć na wojnie, walkmany (pamiętacie jeszcze takie coś podglądać. czy od konserwantów”… Kolega stwier- jak Walkman?) potem Internet i Spotify… dził, że wojna zaraz będzie, nie był Pandemia, ostatnio nazywana coraz Tymczasem radio nadaje, a Internet co prawda pewien między kim a kim, ale częściej tylko „epidemią” (to naprawdę sprawił, że ulubionych audycji możemy zdziwiło mnie, że nie tylko nie żartował, niezwykłe, jak media i dziennikarze, 103 słuchać o wybranej porze i w każdym ale jakby w pełni zaakceptował nie znając się na medycynie, używają miejscu świata – pod warunkiem, że ten stan rzeczy, i przeciwdziałanie dowolnie języka, który potem działa mamy smartfon. Wokół mnie krążą stanowi dla niego konkretny cel. na nasze lęki) wyniszczyła psychikę setki różnych wirusów, a fake newsy nawet największych twardzieli. Jak Nasze roczniki (siedemdziesiąte), bo plus natłok wszelkich prawdziwych kruchy jest ten nasz umysł! To wciąż jest to mój rówieśnik, spędziły wiele lat informacji przeciskają się przez tamy mnie dziwi. Lęk dotyka naszych bliskich. w czasach względnego pokoju w Polsce i maseczki, które im stawiam. Miewam Pewien mój znajomy, który odbył służbę i chyba przyzwyczały się do tego, że dni, w których czuję się jak w oblężonej w wojsku, ukończył studia na Akade- mogą sobie pewne sprawy planować. twierdzy – nie mam siły i ochoty odbie- mii Wychowania Fizycznego, jest tak Pandemia zburzyła to poczucie kontroli. rać kolejnych informacji o katastrofach, sprawny, że tańcząc break dance (!), Fakt, że nagle nie możemy prawie nic wynalazkach, aferach czy piłkarskich potrafi kręcić się na głowie, barkach zaplanować, a zatem nic kontrolować – złotych butach lub złotych majtkach – i wygląda wtedy, jakby miał więcej kiedy szkoły wrócą do nauczania, a i tak gdzieś coś mi piknie, wyświe- odnóży niż pająk, wiecie, taki smerf czy praca w biurach nie wróci, czy

ZAMÓW PRENUMERATĘ Jeśli chcesz otrzymywać kolejne wydania kwartalnika Po prostu ŻYJ, wypełnij poniższy kupon i odeślij listem poleconym na adres: Fundacja STOMAlife ul. Tytusa Chałubińskiego 8 00-613 Warszawa

IMIĘ NAZWISKO

ULICA NR DOMU NR MIESZKANIA KOD POCZTOWY MIEJSCOWOŚĆ

E-MAIL NR TELEFONU

Wyrażam zgodę na przetwarzanie przez Fundację STOMAlife z siedzibą przy ul. Tytusa Chałubińskiego 8, 00-613 Warszawa (dalej Fundacja) moich danych osobowych Data i czytelny podpis podanych powyżej w celu wysyłania korespondencji (m.in. materiałów edukacyjnych, kwestionariuszy i innych informacji o działaniach podejmowanych przez Fundację) i świadczenia usług, w tym w celach marketingowych, edukacyjnych, szkoleniowych, statystycznych i informacyjnych. Ponadto wyrażam zgodę na przesyłanie przez Funda- cję moich danych osobowych podmiotom współpracującym z Fundacją, bądź z nią stowarzyszonym. Oświadczam, że zostałem poinformowany/zostałam poinformowana przez Fundację, że na zasadach przewidzianych przepisami o ochronie danych osobowych mam prawo do wglądu do treści swoich danych oraz ich poprawiania. Zbieranie danych odbywa się na zasadzie dobrowolności...... NA ZAKOŃCZENIE FELIETON

Jedną z reakcji, którą u siebie zauważyłam, jest większa przekora. Im bardziej sytuacja wymusza u nas izolację, tym mnie bardziej korcą spotkania z ludźmi na żywo.

bezpieczna jest ciąża w czasie pande- gólnie wkurzyła mnie zapaść kulturalna. nie przez heroski kultury – teatr Polonia mii, czy kredyty stanieją, czy zdrożeją, Zamknięte galerie sztuki, zamknięte Krystyny Jandy, teatr Na dole czy możemy jechać na ferie narciarskie – teatry, kina. Pobiegłam do kina już Joanny Szczepkowskiej i wiele innych lista niepewności jest tak długa, że drugiego dnia po otwarciu na wybitny w Polsce. No i aktorzy. Czy ludzie reakcją na ten lęk jest u niektórych film francuski Nędznicy. Płakałam jak tak wrażliwi, pozbawienie etatów, wymyślanie sobie KONKRETNYCH bobrzyca w pustej sali. Prócz mnie był potrafili nagle zająć się czymś zupełnie celów do „ogarnięcia”. Więc kolega jeden widz! I film mną wstrząsnął, innym? Dlaczego wszelkie tarcze poma- stworzył sobie plan i wie, na co wydać i sytuacja – czy ludzie wrócą gają pracodawcom i pracownikom, tę fortunę (sto puszek konserw to ja do kin, czy już jesteśmy świadkami a nie artystom? Przypomniało mi się, że bym chyba już do końca żywota nie śmierci kina? Naprawdę nie cier- Stefan Żeromski czy Henryk Sien- przejadła), znalazł miejsce, łopatę, trans- pię oglądać filmów w komputerze kiewicz byli tak cenieni, że otrzy- port. Jest gotowy do walki z pandemią, albo smartfonie. Nie po to operatorzy mali w darach… pałace. Co się z najeźdźcą. Podczas rozmowy sprawiał tworzą piękne ujęcia, żebym ja je oglą- nagle stało, że kulturę zepchnęliśmy wrażenie bardzo dumnego i zadowo- dała w kieszonkowym formacie. Nigdy na dno? Z przekory zaczęłam prawie lonego z siebie. Korciło mnie okrutnie, nie interesowałam się życiem prywat- wszystkie spotkania zdalne prze- żeby zapytać, czy nie wydaje mu się, że nym aktorek I aktorów. Nie byłam nasto- mawiać na spotkania na żywo, te pogłoski o wojnie nie są przez przypa- latką, która w pokoju wieszała plakaty a gdy tylko otwarto teatr – pobiegłam dek strategią chińskiej firmy, która prze- z fotosami ulubionego aktora. Lecz na spektakl, którego bym normalnie nie jęła rynek polskich konserw mięsnych, zawsze kochałam teatr, bywałam chciała obejrzeć. Dlaczego? Po to tylko, polegającej na tym, aby sztucznie regularnie, nawet w dziewiątym żeby sprawdzić, czy aktorki żyją… nakręcać popyt…. Wiadomo przecież, miesiącu ciąży, i po porodach nie Zwariowałam już do tego stopnia, że że często robimy zapasy, a potem rzeczy rezygnowałam z bywania w teatrze. zaangażowałam się w teatr domowy. zjadają mole lub rdza. Jak tylko zamknięto teatry, zaczę- Właśnie organizuję domową recytacje, 104 łam maniakalnie myśleć o tym, poezji. Jedni na zapas kupują mielonkę, Kłamstwem byłoby, gdybym stwier- z czego żyją teatry amatorskie, pry- a inni na zapas objadają się poezją. dziła, że pandemia nie zmusiła i mnie watne, te budowane latami samodziel- Ale czasy! • do zmiany zachowań. Jedną z reakcji, którą u siebie zauważyłam, jest więk- sza przekora. Im bardziej sytuacja wymu- Agata Passent Felietonistka i dziennikarka. W TVN24 z Filipem Łobodzińskim prowadzi program „Xsięgarnia” sza u nas izolację, tym mnie bardziej oraz audycję w radiu Chillizet o książkach „Passent pasuje”. Jest prezeską Fundacji „Okularnicy” im. Agnieszki Osieckiej. Organizuje ogólnopolski konkurs wokalny „Pamiętajmy o Osieckiej”. korcą spotkania z ludźmi na żywo. Szcze- Ukończyła studia na Uniwersytecie Harvarda w Cambridge, USA oraz studia na Uniwersytecie War- szawskim. Autorka wspaniałych książek: Miastówka, Pałac wiecznie żywy, Dziecko? O matko!, Kto to Pani zrobił?.

PO PROSTU ŻYJ Ekskluzywny kwartalnik lifestyl’owy

Wydawca: Fundacja STOMAlife Adres redakcyjny do korespondencji: Redaktor Naczelna: Bianca-Beata Kotoro Fundacja STOMAlife Zastępca Redaktor Naczelnej: Agnieszka Fiedorowicz ul. Tytusa Chałubińskiego 8 00-613 Warszawa Sekretarz redakcji: Zuzanna Krawczyńska [email protected] Zastępca sekretarza redakcji: Agnieszka Siedlarska [email protected] Konsultant merytoryczny: prof. Krzysztof Bielecki bezpłatna infolinia 800 633 463 Konsultant medyczny: prof. Tomasz Banasiewicz Redakcja nie zwraca materiałów niezamówionych oraz zastrzega sobie prawo Korektor wstępny: Bianca-Beata Kotoro do adiustacji, doboru tytułów i śródtytułów oraz dokonywania skrótów w nade- słanych artykułach. Zdjęcia niepodpisane pochodzą z archiwum redakcji. Redak- Korektor główny: Agnieszka Łodzińska cja nie ponosi odpowiedzialności za treść reklam. Wszystkie prawa zastrzeżone. Dyrektor artystyczny: Bianca-Beata Kotoro Żadna część niniejszej publikacji nie może być reprodukowana ani przedrukowywana Studio graficzne: WEDNESDAY STUDIO bez pisemnej zgody Fundacji STOMAlife. Fotoedycja: Aleksandra Glinka i Bianca-Beata Kotoro Łamanie i skład: Aleksandra Glinka i Łukasz Ćwik Sponsor główny: MED4ME Sp. z o.o. Wsparcie graficzne: Ilona Glinka i Gregorio PRZYŁĄCZ SIĘ DO NAS!

/FundacjaSTOMAlife

/STOMAlifeOdkryjstomię niezbędnik dla profesjonalistów dotyczące w edukacji pacjentów www.stomalife.pl na temat stomii [email protected] www.STOMAlife.pl facebook.com/FundacjaSTOMAlife