INTRODUCCION EUSKERA:Maquetaciûn 1
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
BIDASOAREN ARROKO FAUNA URTARRA INTRODUCCION EUSKERA:Maquetación 1 18/12/18 14:40 Página 1 BIDASOAREN ARROKO FAUNA URTARRA 1 INTRODUCCION EUSKERA:Maquetación 1 18/12/18 14:40 Página 2 2 INTRODUCCION EUSKERA:Maquetación 1 18/12/18 14:40 Página 3 BIDASOAREN ARROKO FAUNA URTARRA Javier Oscoz Amaia A. Rodeles Imanol Miqueleiz Nora Escribano Mariano Larraz Enrique Baquero Rafael Miranda LIFE programa Europar Batasuneko tresna bat da ingurumenaren kontserbazioa eta babesa finantzatzeko. LIFE IREKIBAI proiektuko bazkideak: INTRODUCCION EUSKERA:Maquetación 1 18/12/18 14:40 Página 4 LIFE programa Europar Batasuneko tresna bat da ingurumenaren kontser- bazioa eta babesa finantzatzeko. LIFE IREKIBAI proiektuko bazkideak: • Argitaratzailea: Nafarroako Ingurumen Kudeaketa S.A. (GAN-NIK) • Izenburua: Bidasoaren arroko fauna urtarra • Egileak: Javier Oscoz, Amaia A. Rodeles, Imanol Miqueleiz, Nora Escribano, Mariano Larraz, Enrique Baquero, Rafael Miranda (Nafarroako Unibertsitatea, Zientzia Fakultatea, Ingurumen Biologiako Saila, Unibertsitate Campusa, 31080 Iruña, Nafarroa). • Laguntzaileak: Luis Sanz Azcárate, José Ardaiz Ganuza, Jokin Larumbe Arricibita, César Pérez Martín. • Aurkezpena: Isabel Elizalde Arretxea, Landa Garapeneko, Ingurumeneko eta Toki Administrazioko Departamentua Diseinua: Javier Arbilla LG NA 2263-2018 Liburu honen edukia Nafarroako Unibertsitateak garatu du (Zientzia Fakultatea, Ingurumen Biolo- giako Saila) Nafarroako Ingurumen Kudeaketa S.A.rentzat (GAN-NIK), Life IREKIBAI proiektuaren baitan (LIFE14 NAT/ES/000186). LIFE programa Europar Batasuneko tresna bat da ingurumenaren kontserbazioa eta babesa finantzatzeko. Argitalpen honetan jasotako informazio eta ikuspuntuek egilearen edo egileen iritziak agertzen dituzte; eta ez du zertan izanik Europar Batasunaren jarrera ofiziala. Ez Europar Batasuneko erakundeak nahiz organismoak, ez haren izenean aritzen den inor, ezin izanen dira erantzuletzat jo argitalpen honetan bildutako informazioaz egiten den erabileragatik. © LIFE IREKIBAI proiektuari lotutako onuraduna den aldetik, GAN-NIKek aditzera eman nahi du, Europako Batzordearen LIFE Xedapen Komunak betetze aldera, proiektuaren onuradunei dagozkiela aurretiazko eskubideen jabetza eta lanen emaitzen erabilera (jabetza intelektual eta industrialerako eskubideak barne). Eta onuradunek eskubidea ematen diote Europar Batasunari proiektuaren emaitzak hainbat xede- tarako erabil ditzan, aipatu Xedapen Komun haietan jasotakoarekin bat. INTRODUCCION EUSKERA:Maquetación 1 18/12/18 14:40 Página 5 Edukiak Aurkezpena 7 Sarrera 11 Bidasoaren arroari buruzko datu zenbait 17 Ibai-ekosistema 19 Fitxen edukia 22 Ugaztunak 26 Mendebaldeko ur-arratoia 28 Desman piriniotarra 30 Igaraba arrunta 32 Ur-satitsua 34 Bisoi europarra 36 Bisoi amerikarra 38 Koipua 40 Arratoi musketaduna 42 Hegaztiak 44 Kuliska txikia 46 Martin arrantzalea 48 Basahatea 50 Koartza hauskara 52 Ur-zozoa 54 Koartzatxo txikia 56 Uroilo arrunta 58 Kaio hankahoria 60 Buztanikara horia 62 Ubarroi handia 64 Txilinporta txikia 66 Narrastiak 68 Apoarmatu istilzalea 70 Apoarmatu korrontezalea 72 Suge biperakara 74 Suge gorbatadun mediterraneoa 76 Apoarmatu amerikarra edo Floridako apoarmatua 78 Anfibioak 80 Txantxikua 82 Apo arrunt iberiarra 84 Uhandre piriniotarra 86 Zuhaitz-igel iberiarra 88 Uhandre palmatua 90 Ur-igel arrunta 92 INTRODUCCION EUSKERA:Maquetación 1 18/12/18 14:40 Página 6 Baso-igel gorria 94 Arrabioa 96 Uhandre marmolairea 98 Arrainak 100 Lanproia 104 Ibai-aingira 106 Kolaka 108 Mazkar arantzagabe piriniotarra 110 Hego Europako ezkailua 112 Bidasoko zarboa 114 Loina txikia 116 Amuarrain arrunta 118 Izokin arrunta 120 Platuxa 126 Portuetako korrokoia 128 Errobiko burtaina 130 Makroornogabeak 132 Moluskuak 134 Barraskiloak eta ur-barraskiloak 136 Ibai-muskuiluak 140 Belakiak 142 Har lauak 143 Zizareak eta Izainak 144 Armiarmak, akaroak eta opilioiak 146 Krustazeoak 147 Ostrakodoak 147 Ibai-karramarro arrunta 150 Ibai-karramarro seinaleduna 152 Ibai-karramarro gorria 154 Kakalardo edo koleopteroak 156 Burruntziak eta Sorgin-orratzak 162 Burruntziak 163 Sorgin-orratzak 165 Megalopteroak 166 Perlak 167 Erleak, erlastarrak, liztorrak eta inurriak 170 Euliak eta eltxoak 171 Efemeropteroak edo efemerak 181 Zapatariak, zimitzak eta uretako eskorpioiak 184 Trikopteroak edo friganeoak 188 Uraren kalitatea ebaluatzeko gida 196 Glosarioa 202 Bibliografia 208 INTRODUCCION EUSKERA:Maquetación 1 18/12/18 14:40 Página 7 Aurkezpena BIDASOAREN ARROKO FAUNA URTARRA izenburuko argitalpenak Baz- tan-Bidasoa ibaiaren arroan bizi diren animalia-espezie nagusiak bildu ditu. Hamaika espezieri buruzko berrehun orrialde dira, irudi txukunez hornituak. Espezie bakoitzari buruzko deskribapena, banaketa-datuak, biologiaren xehetasuna eta kontserbazio-egoera ageri dira. Horri esker, horiek oro errazago ezagutuko ditugu, eta oinarrizko informazioa izanen dugu eskura haietako bakoitzaz ikasteko. Liburuak arro honetako fauna urtarra identifikatzeko gida bat izan nahi du, eta aldi berean, bertako espezie nagusien deskribapen dibulgatzailea eskaini, sinetsita baikaude gure natur ingurunea ezagutzea lehen urratsa eta biderik onena dela ingurune hori aintzat hartu eta zaintzeko. Egileak, batetik, Nafarroako Unibertsitateko adituak dira, eta bestetik, teknikariak, bai Nafarroako Gobernuko Ekonomia Zirkularraren eta Uraren Zerbitzukoak, bai Gestión Ambiental de Navarra-Nafarroako Ingurumen Kudeaketa enpresa publikokoak, eta hain zuzen, guztiak ere GAN-NIKen koordinaziopean aritu dira, lana argitaratzeaz arduratu baita LIFE Irekibai europar proiektuaren baitan. Irekibaik, hau da, “Ibai irekiak: Nafarroak eta Gipuzkoak partekatzen dituzten ibaien konektibitate eta habitaten hobekuntza” izeneko ekimenak konektibitatea eta habitatak hobetu nahi ditu gure Bidasoa eta Leitzaran ibaietan, iragazkorragoak izan daitezen, bietako habitaten nahiz espezieen kontserbazioa bermatze aldera. Izenak berak azaltzen du hori, euskarazko ireki eta ibai hitzekin jokatzen baitu, ekimenaren helburua adierazteko: hots, ibaiak irekitzea, eta oztopoak ezabatzea, gure ibaietako arazoak moldatzeko. Horixe da, hain zuzen ere, gure departamentuak darabilen jarduketa-ildo nagusietako bat, hau da, ibaiak irekitzea eta ibaietako oztopoak iragazkortzea, dela Kantauri aldeko Natura 2000 Naturguneen kudeaketan, dela ibai-tipologiako Kontserbazio Eremu Bereziak Kudeatzeko Planetan. Gure Baztan-Bidasoa ibaia KEBa da, hain zuzen. Irekibaik, halaber, ibai-ibilguetako egoera ekologikoa hobetu nahi du eta, horrez gain, liburu honek dakarrena bezalako ekimenen bidez, jendearen sentsibilizazioa eta partaidetza publikoa sustatzen ditu, gure ibaietako habi- tatak, flora eta fauna hobeki zaintze aldera. Gure departamentuak jendea animatu nahi du gida hau erabili eta gozatzera, beste aurrerapauso bat baita gure eguneroko lanean, bai gizarteak gure ibaiak ezagutu ditzan, bai gure natur ingurunea zaindu deza- gun, lan hori denon artean egin behar baitugu. Isabel Elizalde Arretxea Landa Garapeneko, Ingurumeneko eta Toki Administrazioko kontseilaria INTRODUCCION EUSKERA:Maquetación 1 18/12/18 14:40 Página 8 INTRODUCCION EUSKERA:Maquetación118/12/1814:40Página9 J. Arbilla INTRODUCCION EUSKERA:Maquetación 1 18/12/18 14:40 Página 10 INTRODUCCION EUSKERA:Maquetación 1 18/12/18 14:40 Página 11 Sarrera Gure paisaietako osagaien artean, gehienbat ibaiek baldintzatu dituzte gure bizimoldeak, eta baldintzatu ere gizakiak eta giza kulturek inguru- menarekin izan duten harremana. Giza kokalekuak ibaiei jarraiki ezarri baitira lurrean, eta hain zuzen ere, ibaiek aspaldi-aspaldian eraturiko ibarrak erabili ditugu komunikabide gisa. Bidasoaren arroko ibaiak horren adibide garbiak dira. Izan ere, goi-ibarreko errekek Baztan ibaia eratu ondoren, berezko aterabide bat eskaini diote Nafarroako iparraldeari itsasorantz ateratzeko. Horrela, ibai-ibar hau kostaldera iristeko bidea izan da. Izan ere, ibai-bokalean kokaturik zegoen Oiasso antzinako hiriaren izena Bidasoa ibaiaren izenaren jatorrietako bat izan daiteke, euskarazko “bide” hitzarekin batera. Horrela, Bidasoa berezko bidea zen Nafarroako erdigunetik Oiassoraino –itsasoraino– joateko. Horrexegatik izan da ibaia betidanik eskualde hau garatzeko gakoa, salgaiak garraiatze aldera nahiz kultura zabaltze aldera. Haltzak eta landaretza autoktonoa, Marin errekan J. Arbilla J. INTRODUCCION EUSKERA:Maquetación118/12/1814:40Página12 J. Arbilla INTRODUCCION EUSKERA:Maquetación 1 18/12/18 14:40 Página 13 Bidasoaren arroko fauna urtarra Baina, hortaz landara, ibaia baliabide hidriko nagusia izan da, ura eta urari loturiko bizi guztia bideratzeko bitartekoa izan baita. Jendeak, betidanik, ibaiko arrain-baliabideak ustiatu izan ditu, arrainek animalia-proteina ugariko mantenugaiak baitauzkate. Arrantza gaur eguneraino mantendu da; egia erran, ez da izan oinarrizko elikadura-baliabidea; bai, ordea, kirol-baliabidea, herritarren artean interes handia eragin duena. Bidasoa beti izan da ibai salmonikola bikaina, eta izokin arrunta nahiz amuarraina arrantzatu dira gaur eguneraino. Badirudi ibaian espezie horietako populazio onak izan direla, eta horrek adierazten digu beste espezie aunitz ere bizi izan direla ibai-ekosisteman; batzuk beharbada ez hain ezagunak, baina ekosistema horren balioaren handia jartzen dute agerian, gaur eguneraino kontserbatu egin dena. Bidasoa ibaiaren biodibertsitatearen aberastasunari ia ez dio eraginik sortu espezie exotiko inbaditzaileak sartu izanak. Horren haritik, arras garrantzitsua da espezie exotikoen sarrera eragoztea. Beraz, ez da arrainik eta beste ezein animalia-espezierik (karramarroak,