Ketabton.com (c) ketabton.com: The Digital Library

ټوکسيکولوژي

اثـــر:

Hans Marquardt Siegfried G. Schafer Roger O. McClellan Frank Welsch

ژباړن:

عبدالکريم توتاخېل

۴۹۳۱ل کال (c) ketabton.com: The Digital Library

د کتاب نوم: ټوکسيکولوژي

ژباړن: عبدالکريم توتاخېل

خـپرونـدی: د افغانستان ملي تحريک، فرهنګي څانګه

وېــبپـاڼـه: www.melitahrik.com

ډيـزايـنګر: ضياء ساپی

پښتۍ ډيزاين: فياض حميد

چــاپشمېـر: ۰۱۱۱ ټوکه

چــاپـکـــال: ۰۹۳۱ ل کال/ ۵۱۰۲م

د تحريک د خپرونو لړ: )۱۰(

(c) ketabton.com: The Digital Library

فهرست

عنوان مخ مخکنۍ خبرې...... الف د ژباړن سريزه...... ب لمړی فصل )کیمیاوي او بیولوژيکی عاملین(...... 1 کیمیاوي عاملین ...... 1 بیولوژيکي عاملین ...... ۲۶ دويم فصل )طبعي مرکبات(...... ۵۸ پېژندنه ...... ۵۸ د حیواناتو زهر)وينوم( او وينوم ...... ۵۲ د پروتوزوا او الجیانو توکسینونه...... 1۶۱ مايکوتوکسینونه ...... 1۱۱ نباتي توکسینونه ...... 1۲۱ دريم فصل ...... ۶۶۸ پېژندنه ...... ۶۶۸ هغه سموم چې د میکروبونو په واسطه جوړيږي...... ۶۶۸ (c) ketabton.com: The Digital Library

دسمي خوړو جوړوونکي مرکبات...... ۶۶۲ غذايي اډيټیوونه ...... ۶۱۶ د خوړو ککړونکي ...... ۶۱۲ د خوړو سره تماس لرونکي مواد...... ۶۴1 د خوړو سره چلند او د تیارولو طرزالعمل...... ۶۴۴ د سمي موادو سره دخوړو غلطول او تقلب...... ۶۴۵ په خوړو کې سرطان تولیدوونکي مواد...... ۶۸۲ د اصطالحاتو توضیحنامه...... ۶۸۲

(c) ketabton.com: The Digital Library

د تحريک يادښت

د افغانستتنام ي تتر تحر تتک د (۳۱۳۱ ل) کاا پتتپ پ تت هتتپ تتپ تتو ګرانتتو هېوادوا و سره ژينپ هړې وه چپ د دې هال پپ به ر هپ بپ )ش عنوانونتپ بتې ب ې د ي ن ت ر ع ي ت ر ا د ب ت ر ا و ن ت و ن ا ا خ ت ا ې ت پ ن ت و ن پ ت ت پ و ي ا ن ت ل ې ه ت و ي ت ر تحر تتک دا ژينتتپ د يتتاد هاتتل د هتت پتتر ) ۸۲ يتتپ نې تتپ پتتوېه او د يتتوې پرتي نتتپ غونډې پپ ترڅ هتپ يتپ شت عنوانونتپ ع يتر اختاې هېوا دوا تو تتپ ويانتلې هتړل ي ر تحر ک پپ ياده غونډه هپ ژينپ وهتړه چتپ د )۳۱۳۱ ل کا پتپ به تر هتپ بپ انشاء اهلل د لای )ج پپ نصرت نول ټ س )۳۱۱ عنوانپ بې بېت ع يتر اختاې نتو نپ تتتپ ويانتلې هتت و طب عتر بتره ده چتتپ دا استانپ هتتاې نتپ دی تتر زيات زياې او زحيت تپ ايت ا ر و ي ر تحر ک ن نګ هو هړی چتپ تپ دا ژينپ بپ هم د تېرې ژينپ پپ څېر عي ی هو دا اخر چتپ سناستو پتپ کې هتپ دی د هيلې )س عنوانونو ژينپ هتړو اختاېو تپ ېي تپ څیتپ دی چتپ د چتا ېايپ اغونل ي ر تحريک ه پ ر چپ پ دې اختر څیتپ بتپ زيتو هېاادواد پپ زيه پوېې ګ پ پوېتپ هړ ي تر تحر تک تپ نو تو هغتو ،وا تو ژبتايون،و سيونچاېو يا ر او يعنو يرسننلويانو او چا چاېو څیتپ چتپ ددې اختاېو د چتتا پتتپ دې نتتول به تتر هتتپ يتتپ يتتو بتت ستتره يرستتنپ او ي ګرت تتا هتتړې او دا فرهنګر به ر يپ بريا ی هړی د زيه پ هويپ يننپ هتو او هتوې ودانتر وېتتپ واير

د هېواد د فرهنګ د ښېرازۍ پپ ه پ

د افغانسنام ي ر تحريک فرهنګر څانګپ (c) ketabton.com: The Digital Library

مخکینیخبرې د توکسیکولوژی د مضمون څخه ګټه اخیستل او اړتیا په ځانګړي ډول د فارمسي په برخه کې په پوره ډول روښانه ده. په اوسني مهال کې انسانان د صنعت،کرنې،روغتیا،چاپېریالاونوروبرخوکېلهګڼشمېرزهرناکوموادو سرهمخامخدي.پهنړیکیدصنعتدپراختیا،دروغتیااودرملنېدسیسټمد ال ښه کیدو او د کرهڼیزو محصوالتو دکچې د لوړتیا په موخه هره ورځ نوي کیمیاويموادوالستهراوړلوتهاړتیاده،اولهدېڅخهانکارنهشيکیدایچې نوموړيموادپرانساناوچاپیریالبدېاغېزېولري.پهځینوحاالتوکېپهډله ایز ډول سمیت مینځ ته راځي، خواړه او اوبه ککړیږي نو په همدې موخه د توکسیکولوژيمضمونبایددطب،فارمسي،زراعتاوویترنريپهبرخهکېپه هراړخیزډولولوستلشي.هغهناوړهاعراضچېمینځتهراځي،درملنهیېوشي اولهراتلونکوپېښوڅخهییمخهونیولشي. دتوکسیکولوژيکتابچېدRoger ،Siegfried G. Schafer،Marquardt O. McClellan او Frank Welsch اثر دی او په 9111 کې لیکل شوی دی، د توکسیکولوژيیومعتبراولههراړخهیوکاملکتابدیاودسموموپههکلهد نووپرمختګونوڅخهپههراړخیزډولبحثکوي.لهدېنهمخکېداسېیوبا ارزښتهاثرکومچېپهمليژبهژباړلشویوي،زموږپهالسرسيکېنهوو،نو ځکهډیپارټمنټالزمهوګڼلهترڅوزهدتوکسیکولوژيدڅانګېداړتیاپربنسټ ددېکتاب53فصل)Chemical and biological agents(،04فصل) Natural compound(او04فصل)Food: Compoud related aspects(وژباړم.پهدې اثر کې تر وروستۍ کچې دا زیار ایستل شوی دی، ترڅو ژباړه د اصل سره مطابقتولرياووتوانیږيترڅودمسلکدخاوندانولپارهګټورثابتشي. په پای کې دالرښود استاد محترم الحاج پوهاند دوکتور رمضان پاینده، د توکسیکولوژيدڅانګېاودفارمسيپوهنځيدټولواستادانولهارزښتناکو الرښوونوڅخهیوهنړیمننهکوم،چېددېاثرپهژباړلواوتنظیمولوکېییله ماسرهنهستړېکیدونکېمرستيکړیدي.

أ (c) ketabton.com: The Digital Library

دژباړونکيسریزه توکسیکولوژیداسییوهموضوعدهچېپهژوندانهباندېدهراړخیززهمخزامخکیزدونکو کیمیاوياوبیولوژیکيګواښونواغېزېمطالعهاوڅېړي.نولزههمزدېکبلزهرازرازبرخزې لرياومختلفېموضوعګانېترپوښښالندېنیسي.دهغهموادوتوکسزیکولوژيچزېلزه پخززوادکیمیززاوياوبیولززوژیکيوسززلوپززهڅېززرکززارولکېززدل)اوسیززیکارونززهمنززلکززړل شوېده(،دهغهطبعيزهرجنوموادوتوکسیکولوژيچېپهنباتاتواوحیواناتوکزېپیزدا کیززږياودغزز اییمززوادواړونززدهتوکسززیکولوژيداسززېموضززوعاددي،چززېدصززحي لحاظهډېرداهمیتوړګڼلکیږي.انسانهرهورځخوړوتهاړتیالري،اوزیادخواړهتیزار نهموندل ک ی ږ ي . د خ و ړ و د ت ی ا ر و ل و ، س ا ت ل و ، و ړ ل ز و ا و ن ز و ر و م ر ا ح ل ز و پ ز ه ت ز ر ک ک ز ې ک ی ز د ا ی ش ز ي ت غ ی ر ر ا م ی ن ځ ت ه ش ز ي . ل ز ه د ی ه ز م ا ن ک ز ا ر ن ز ه ش ز ي ک ې ز د ال ی چ ز ی ځ ی ن ز ی ک ی م ی ز ا و ي ا و ب ی و ل ز و ژ ی ک ی مززوادوګززواساوسهززمپززهنززړیکززېشززتونلززري.پززهلمززړګاودویمززهنړیوالززهجګززړهکززېاو همدارنګهپهعراقکېمختلفېکیمیاوياوبیولوژیکيوسلېکارولشوېدي. انساندطبعيموادولهګواسلکهپهمړخیړیو،کبانواوغلودانزوکزېدځینزېخطرنزاکو مواددشتونسرهمخامخدی.پهدېهکلزهدنزړګپزهمختلفزوهېوادونزوکزېځانتزه زوانی شتونلريچېبایدهرڅوکییپهځانپليکړي. نززودپاسززنیودریززوموضززوعګززانوداهمیززتلززهکبلززه،خززوسیززمچززېدتوکسززیکولوژيد څانګېدغړيپهتوګهدفزارمکولوژي-توکسزیکولوژيډیپارټمنزټاودپزوهنځیدعلمزي شزززورادفیصزززليپربنسزززټدتوکسزززیکولوژيلزززهیزززوهمعتبزززرکتزززابڅخزززهچزززېد Hans Roger O. McClellan،Siegfried G. Schafer،MarquardtاوFrank Welschاثزردی اوپه9111 ک ز ې ل ی ک ز ل ش ز و ی د ی ، د د ر س ز ي پ ر و ګ ز ر ا م م ط ز ا ب و د ی ، و ژ ب ز ا ړ م ا و د م ح ص ز ل ی ن و ا و دمسلکدخاوندانوپهچوپړکېییوړاندېکړم. دنوموړيکتابموضوعګزانېدفارمسزيپزوهنځيدتوکسزیکولوژيدڅزانګېددرسزي مفرداتوسرهپهزاتهاندازهسمونلري. موضززوعګززانېیززېدسززمومودفزیکوشززیمیکخواصززو،منززابعو،وا عززاتو،کززارونې، جزز ب،توزیززل،اسززتقاباواطززرا ،دتسززمممیکانیزم،دتسززمماعراضززواودرملنززېڅخززه عبارددي. ‌

ب (c) ketabton.com: The Digital Library

لمړى فصل

كيمياوي اوبيولوژيكي عاملين

كيمياوي عاملين

پيژندنه:

د كيمياوي سمي جنګي وسلو او د هغو د بندولو كوښښونه له پخوانيو وختونو سره اړه لري. د Hague كنوانسيون )1۹۱۱-1۱۹۱( او د جنيوا پروټوكول )1۱۹۱( د شتون سره سره كيمياوي وسلې په لمړۍ نړيواله جګړه، دوهمه نړيواله جګړه او نورو جنګي پېښو كې وكاريدې، او د خليج د لمړۍ جګړې )د عراق او ايران ترمينځ 1۱۹۹-1۱۹۹(او دوهمې جګړې )د اعتالفي ځواكونو اوعراق ترمينځ 1۱۱1( پورې عسكرو او ملكي خلكو ته د يو پام وړ ګواښ په بڼه پاته شو.

د موجوده پروټوكول )پاريس 1۱۱۱( پر بنسټ چې 1۶۹ هيوادونو السليك او۶۱ السليك كوونكو هيوادونو تصويب كړى دى )هنګري، نومبر1۱۱۶(، د كيمياوي وسلو كنوانسيون (CWC) د 1۱۱۱ميالدي كال د اپريل په ۹۱ نافذ كړل شو.

د كيمياوي وسلو پر توليد بنديز، ذخيره كولو، كارونه اوخپرول به پركيمياوي وسلو د بنديز د تنظيم لخوا چې د هالنډ په هاګ كې موقيعت لري، كنټروليږي. سره له دې هم ځينې هيوادونو نوموړى تړون ندى السليك كړى او په ذخيرو كي د شته موادو له مينځه وړل به څه وخت ونسي.

په هغو يرغلونو كې چې په جاپان كي د كيمياوي وسلو لكه Sarine ) 1۱۱1 ماتسوماتو( او Sarin+Cyanide )ټوكيو 1۱۱۱( پواسطه سرته ورسيدل، په

1 (c) ketabton.com: The Digital Library

ګوته كوي چي ترهګري ډلې شايد ډېر زهرجن مواد په لويه پيمانه توليد او په لوړه كچه د وګړو د مسمومولو المل وګرځي.

The state-of-the-art، د كيمياوي عاملينو څخه د خطر زده كړه، د دوي په مقابل كې وقايه اود مسموميت درملنه نه يواځې د نظامي پلوه بلكه د ترهګريزو حملوپه مقابل كي د ساتنې او د اغيزناكې بې وسلې كولو او كنټرول لپاره ډېر مهم دي .

تاريخچه: په سمي موادو باندې د خوړو او د اوسيدو د ځاي ككړېدل پرځمكه د ژوند د تكامل پورې اړه لري. د انسانانو پواسطه د سمي موادو ښه او بده كارونه د تاريخ څخه پخوانيو وختونو ته ور ګرځي. د پخواني يونان او روم په تاريخ كي داسي نسخې شته چې په جګړو كې د سمي موادو پركارونه داللت كوي. په 1۱ او ۹۹ پيړۍ كې د كيميا د علم او ټكنالوژي څپانده پرمختګ )او همدارنګه د يو لړ ويرجنو پيښوله كبله( د نويو ډېرو كيمياوي سمي موادو اوپه لوړه كچه د دوي د توليد پوهه مينځته راوړله. د لمړۍ نړيوالې جګړې په درشل كې د 1۱1۱ د اپريل په ۹۹، د جرمني د ځواكونو لخوا په فلندرز كې د كلورين ګاز د كارونې ورځ د عصري كيمياوي وسلو د زيږون ورځ ګڼل كيږي، كه څه هم ځينې تركيبي سمي مواد)مخرش مواد( له دې پخواهم كارول شوي وو. Sulfur Mustard په لمړۍ نړيوالې جګړه كې وكاريدل. د G لړۍ كيمياوي عصبي عاملين )جدول 1( د1۱۱۱ -1۱1۱ ترمينځ اود V عاملين په 1۱۱۹ كال كشف شول.

جدول 1 : دبدن پرغړيوداغيزې پربنسټ دكيمياوي عاملينو تصنيف

ګروپ كيمياوي نوم عمومي نوم سمبول (a)

عاملين

عصبي

GA Tuban Ethyl-N,N-dimethyl phosphoramidocyanidate

۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

GB Sarin Isioropyl methyl phosonoflouridate GF Cyclosarin Cyclohexyl methyl phosphanofluoridate GD Soman Pinacolyl methyl phosphonofluoirdate

-VX -- O-Ethyl-S-(۹-diisopropylamino methyl phosphonothiolate

H,HD Sulful Mustard Bis(۹-chloroethyl)Sulfide Yperite ,S-Lost

HN-۱ Nitrogen Tris(۹-chloroethyl)amine

توليدوونكي عاملين Mustard

L Lewisite ۹-Chlorovinyl dichloroarsine

AC - Hydrogen Cyanide CK - Cyanogen chloride

تڼاكه SA - Arsine

CG Phosgen Carbonyl Chloride

خرابوونكي

سږي DP Diphosgen Trichloromethyl Chloroformate

كيمياوي درواني BZ - -Quinuclidinyl benxilate ۱

موادو شنډوونكي

CN - ۹-Chloroacetophenone

اوښكې

بهوونكي CS - ۹-Chlorobenzalmalononitrile

۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

DA Clark I Diphenylchloroarsine

توليدوونكي DC Clark II Diphenylcyanoarsine

DM Adamsite 1۹-Chloro-۱،1۹-dihydrophenarsazine

كانګې

دمتحده اياالتوددفاع وزارت سمبولونه(a)

د دويمې نړيوالې جګړې په درشل كې په اروپا كې كيمياوي وسلې ونه كاريدلې ليكن صرف پر Third Reich كمپ باندې د زهرجنو كيمياوي موادو له كارونې څخه بايد يادونه وشي. د خليج په لمړۍ جګړه كې او همدارنګه د عراقي رژيم لخوا د كردانو پرضد د كيمياوي وسلو كارونه )1۱۹۹( تر ټولو تازه هغې يې دي. د خليج دويمه جګړه يي وروستى مثال دى چي په لوړه كچه د كيمياوي وسلو ګواښ ورسره مل وو نو د همدې لپاره اعتالفي ځواكونو پراخ محافظوي تدابير ونيول او خپل عسكر يي مخكي له مخكې د Pyridostigmine پواسطه تداوي كړل. د جګړي په پاي كې د ملګرو ملتونو د پلټونكو لخوا په لوړه كچه Sarine ، Cyclosarine )دSarine دويم مشتق( او Sulfur Mustard د عراق په ګودامونو كي وموندل.

ترمينولوژي:

كيمياوي عاملين عبارت له كيمياوي تركيبي موادوڅخه دي چه په جګړه كې كارول كيږي. نوموړي مواد په تيار ډول په جنګي مهماتو، بمونو، راكټونواونورو وړونكو سيسټمونو كي كارول كيږي .د طبي توكسيكولوژي له نقطه نظره د كيمياوي وسلو تصنيف د اغيزمنو غړو پر بنسټ صورت نيسي )جدول1( . د

1 (c) ketabton.com: The Digital Library

نوموړي تصنيف د ناجوړي د بيلګي په توګه سيانايد وړاندي كوالي شو ځكه چي نوموړي عامل د ويني د عامل په ډله كي راځي كه څه هم په وينه او د وينې په اجزاؤ ځانګړې اغيزه نلري.

ځينې هېوادونه د دوي خپل سمبولونه او ځينې غربي هيوادونه د امريكا د متحده اياالتو د دفاع د وزارت سمبول كاروي. كوم چي په جدول1 كي ښوودل شوى دى. په لمړۍ نړيواله جګړه كې جرمني پركيمياوي جنګي مهماتو رنګه سمبول لكه د بيلګې په توګه سپين رنګ د سترګو د تخريش كوونكو لپاره، آسماني رنګ د تنفسي او هضمي الرو د تخريش كوونكو لپاره، شين رنګ د ساه بندوونكو لپاره او ژيړ رنګ د سوزوونكو يا د تڼاكه توليدوونكو لپاره كاراؤه.

د پيشقدمه موادو كارونه كوم چې د جګړي په مهال په خپل مينځ كې ګډيږي او اصلي ماده توليدوي د انتقال كوونكو لپاره ډېره محفوظه الره ده ځكه چې نوموړي مواد خطرناك ندي. مثال دوه ګوني د انتقال سيستم د عصبي عاملينو لكه SARINE او VX لپاره وضع كيږي. د پيشقدمه موادو كارونه كه له يوخوا د ډېروغيرثابتو كيمياوي عاملينو كارونه اسانوي خو له بلې خوا پر كيمياوي بې وسله كولو، كنټرول پيچلى كوي.

هغه كيمياوي عاملين چې دلته يادونه ځينې كيږي د نظامي ګواښونو، د غيرنظامي كولو او بې وسلي كولو، د زړو عاملينو چي په ناوړه توګه ساتل كيدل له منځه وړل او د هغو خطراتو چې په امنيتى شرايطو كي د ځان د دفاع او د اله ګولو د كنټرول لپاره د مخرشه موادو د كاروني څخه مينځته راځي، په نظر كې نيولو سره ټاكل شويدي.

د امريكا د متحده اياالتو د كيمياوي بې وسله كولو د پروګرام د ترسره كولو پرمهال ډېرې هڅې وشوې ترڅو د نوموړي موادو په هكله خپل توكسيكولوژيك

۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

معلومات زيات اوپه پايله كې داسي معيارونه رامنځته كړي چي نوموړي مواد په خوندي ډول له مينځه يوسي.)جدول۹(

جدول۹: دكيمياوي عاملينولپاره دكنټرول حد(mg/m۱)

عامل عمومي نفوس كاركوونكي لوړمجازغلظت

GA,GB ۹0۹۹۹۹۹۱ ۹0۹۹۹1 ۹0۹۹۹۱

VX ۹0۹۹۹۹۹۱ ۹0۹۹۹۹1 ۹0۹۹۹۱

H,HD,HT ۹0۹۹۹1 ۹0۹۹۱ ۹0۹۱

L ۹0۹۹۱ ۹0۹۹۱ ۹0۹۱

اوسط وخت ۱۹ساعته ۹ساعته ---

سيانايدونه په پراخه كچه كاريدونكي صنعتي كيمياوي مواد دي د دوي چټك عمل او ډېر لنډ شتون، ساتونكي وسايل غيرضروري ثابتوي چي همدا ځانګړتياوې د حمله كوونكي لپاره په زړه پورې دي. د سيانايدو نو څخه د مخنيوي لپاره Aerosol-carcoal فلترونه اغيزناك ندي نو ځكه يو ځانګړى اهتمام ضروري دى. په هرحال د سيانايدونو سميت د عصبي عاملينو د انشاقي سميت په پرتله ډېر ټيټ دى نوځكه سيانايدونه له كم جنګي اهميت څخه برخمن دي. د سيانايدونو توكسيكولوژي، ميكانيزم، درملنه او وقايه د ګازونو په برخه كي په مفصل ډول وجودلري. نسبت د سيانايدونو چټك عمل ته بايد د جنګ په ميدان كې وقايوي اوچټك معالجوي تدابير شتون ولري. وقايوي تدابيريې د

هغه انتي دوت پر بنسټ چې په هغه كې د مالريا ضد مت هيموګلوبين جوړوونكي مواد كارول كيږي د پلټنې الندي دي خوتراوسه الس رسي كي ندي. همدارنګه داسي انتي دوت چې پرځان اويا نورو تطبيق شي هم شتون نلري.

۶ (c) ketabton.com: The Digital Library

فوسجن اونور انالوګونه يې د لمړۍ نړيوالې جګړې په ترڅ كې ، ۹۹۸ د كيمياوي وسلو له كبله د مرګ مسؤل ګڼل كيږي. فوسجن او اړوند انالوګونه يې مصنوعي كيمياوي مواد دي لكه د نورو تنفسي مخرش كوونكو په څېر د سږو د كڅوړو په له مينځه وړلو سره د سږو اذيما رامينځته كوي. مشابه اغېزلرونكي عاملين ځكه ډېرڅيړل كيږي چې د كاركول د فلټرونو څخه په اسانۍ تيريږي خصوصاَ كله چې Poly fluorinated Hydrocarbon لكه Penflouroisobutene او انالوګونه يي سوزول كيږي.

په 1۱۱۶ كال كې د رواني عاملينوله كارونې څخه په بوسنيا كې راپور وركړل شوو. او اړونده اغيزې يي د مركزي عصبي سيسټم ناتواني چې په پايله كې د حافظې، د تمركز د وړتيا او د كار د ترسره كولو د ګډوډيو سبب كيږي. د دي عاملينو ډېورمهم نماينوووووووووووده ګوووووووووووان عبوووووووووووارت لوووووووووووه مركوووووووووووزي انټوووووووووووي كولينرجيوووووووووووك ۱-

(quinulidinylbenzilate(BZ، سووووووووومپاتوممتيك HT۹ Agonist-۱ او (Lysergic acid diethylamide(LSDڅخه دي.

نور كيمياوي مواد چې په جګړو كې كارول كيدل عبارت له هرزه وژونكو (Herbicides) څخه دي . مركبات لكه ۹،1-dichlorophenoxyacetic (۹،1،۱-trichlorophenoxyacetic acid(۹،1،۱,T) ، acid(۹،1-D ، Picloran او cacodylic acid هغه هرزه وژونكي دي چې په عام ډول په پراخه كچه او په غيرنظامي ډول كارول كيږي. يو ځانګړى توكسيكولوژيك مشكل چې په ويتنام كي رامينځته شو علت يې د توليد په مهال پر ډايوكسين باندې د فنوكسي استيك اسيد ككړتوب وو.

۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

فزيكوشيميك خواص:

اكثراَ مهم كيمياوي عاملين په مايع ډول شتون لري. تر ټولو لوړ سميت يې د بخاراتو او ايروزول د انشاق پواسطه را مينځته كيږي ليكن په شحمو كې د انحالل پربنسټ كيمياوي مواد په اسانۍ سره له پوستكي تيريږي چيري چې ميتابوليزم، عبورمتاثركوي.

تر موخې الندي غړو كې د كيمياوي عاملينو شتون د دوي په فزيكوشيميك خواصو او د سيمي په اقليم او محيطي شرايطو پورې اړه لري چې له ساعتونو څخه تر ورځو پوري وخت نيسي)جدول ۱(. ككړ ژوندي يامړه مواد كيداي شي د ثانوي ككړيدو سرچينه وګرځي. اساسي پارامتر چې په هدف الندي غړو كي د كيمياوي عاملينو شتون اغيزمن كوي عبارت له تبخير او هيدرواليزس څخه دي.

په ځمكه كي خښ شوي او اوبو كي ډوب شوي كيمياوي عاملين، د هايدرواليزس او تبخير لپاره ډېركم مساعد دي نوځكه كيداي شي د لسيزو لپاره فعاله پاته شي. مثالَ د پوستكي تخريب په هغو كب نيوونكوكي راپور وكړل شوي ده كومو چې د بالتيك د سمندرپه ممنوعه سيموكي كبان نيول او دوي په خپلو جالونوكې د دويمې نړيوالې جګړې څخه پاتې وراسته د سلفرخردل مواد رانېول.

د ځان ساتني اصول:

د تماس څخه ډډه كول، د ككړو شيانو زر پاكول، طبي وقايوي محاسبه او پر وخت دا نتي دوت كارونې سره سره د حياتي عاليمو اساسي او پرمختللوي شوكل سوره د دوي حمايه، د ساتني او درملنې اساسي ټكي ګڼل كيږي.

۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

فزيكي ساتنه:

ساتندويه ماسك چې د مناسب فلټرلرونكي وي، غيرقابل نفوذ ربړ، پالسټيك، يووا نيمووه قابوول نفوووذ كوواركول لرونكووي جووامې چووي غيرقابوول نفوووذ پوښوواك او الس م ا غ و ا ن و ل ر ي د ټ ا ك ل ي و خ ت ل پ و ا ر ه ا ن س و ا ن ل و ه ت م و ا س څ خ و ه س و ا ت ي و ل و ي د ډ ې و ر و خ و ت د ساتنې لپاره د فلترشوې هوا توليدكوونكي ته اړتيا ليدل كيږي.

د ككړتيا له مينځه وړل:

د پوسووتكي د ټوواكلې سوواحې د تموواس كوون كووو د مخنيوووي لپوواره وو پوواكوونكي جوواذب مووواد و )fuller’s earth( پووه شوومول دهيپوكلورايووت، Dutch پوووډر چووې مګنيزيم اكسايد او كلسيم هيپوكلورايت لري ډېر ګټور دي. همدارنګوه د كورنيوو اوړو تطبيووق چووې وروسووته د مرطوووب كاغووذ پواسووطه پوواك كووړل شووي ښووه د پوواكولو خاصيت لري.

جدول ۱: د كيمياوي موادو دوام

محيطي شرايط

عامل لمريز،روښانه باداوباران 1۹oC كرار، واوره په ميدان - 1۹oC . باد لرونكى 1۱oC

HD ۹-۱ ورځې ۹0۱-۹ورځې ۹-۹ ورځې

GA 1-1 ورځې ۹0۱-۶ ساعته 1-11 ورځې

GB ۹0۹۱- 1 ساعته ۹0۹۱-1 ساعته 1-۹ ورځې

GD ۹0۱-۱ ورځې ۱-۱۶ ورځې 1-۶ اونى

VX ۱-۹1 ورځې 1-1۹ ساعته 1-1۶ هفته

۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

جاذب مواد بايد پرمخاطي غشا )سترګووغيره( او ټپونو كينښودل شي ځكه چي كوم شي جذبوالي هم نه شي او د ګرانولوما المل ګرځي. غليظ هيپوكلورايت ډېر خارښتي خاصيت لري نو ځكه د سترګو او مخاطي غشا د تخريب سبب كيږي. ككړ كالي بايد له مسموم څخه وباسل شي. د سترګو د پاكولو لپاره د عادي اوبو

او د ضعيفه القلي د محلول (۱۸NaHCO۱-۹) څخه كاراخيستل كيږي.

ټپونه او مخاط بايد د كلسيم هيپوكلورايت د ضعيفه محلول)%۹-1( پواسطه ومينځل شي. نوموړى محلول بايد په بطني، صدري او د كوپړۍ په تشو كي ونه كارول شي اود دي په عوض د خوړو د مالګې ايزوتونيك %۹0۱ محلول په دي ځاي كي ډېرمناسب ګڼل كيږي.

ارګانوفاسفورس مركبونه

د عضوي كولين استراز فاسفورس عمومي فورمول په لمړي ځل لپاره په 1۱۱۹ كال د G.Schrader لخوا وركړل شو)شكل 1(. Soman,Cyclosarin,Sarin,Tuban اوVX هغه ځانګړي عاملين دي چې له نظامي پلوه ډېر په زړه پورې دي )جدول1 ،شكل ۹-۱(.

له هغه ځايه چي مصنوعي توليدات ممكن يو ضعيف او څرګند بوي ولري نو ځكه د دوي اهميت په لوړ خالصيت كي كموي. نوموړي عاملين مايع او ډېريدونكي سريښناك )لزجي(خاصيت لري. لكه دغه خاصيت چي د ګاسولينو او د ډيزلو د درنو تېلو ترمينځ په ډېريدونكي حالت شتون لري )جدول1(.

څو نور ډېرسمي انتي كولين استرازونه]-۹-dialkyl aminoalkyl) dialylamido)-flouro-phosphates) يعني (G compounds) او bis

1۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

quaternary Carbamates ]هم دممكنه عصبي عاملينوپه ګروپ كي صنف بندي شوي وو.

د روسيې په دولتي ځمكه كي (novichok(newcomer كوډلرونكي دنوي -V type عاملينو پراختيا تربحث الندي ده اما تراوسه يي كيمياوي جوړښت خپورشوي نه دي اوهيڅ يوددي عاملينوڅخه دكيمياوي وسلې په توګه ندي پيژندل شوى.

R = الکایل- ، الکوکسی- ، دای الکایل امیدو ګروپ X = هلوجن ، سیاناید ، تیوسیانات ، الکایل /ارایل-اوکسي، الکایل-/ارایل- تیو ، پایروفاسفاټ ، څلورمي د امونیم مرکبونه

شكل 1: دارګانوفاسفورس انتى كولين استرازونو عمومى فارمول ؛ د Scharder )1۱۱۹( پربنسټ

سميت ، توكسيكوكنيتيك او ميتابوليزم

عصبي عاملين د دوي د ليپوفيليك خاصيت په لرلوسره كوالي شي په بيړه د انشاق، خوړلو او جلدي جذب پواسطه، جريان ته داخل شي، چې مركزي عصبي سيسټم ته د زر ننوتو ښكارندويه ده.

11 (c) ketabton.com: The Digital Library

سومان توبان

سایکلوسارین سارین

شكل۹: دمختلفو كيمياوى عاملينو كيمياوى فارمولونه

ارګانوفاسفورس مركبونه په خپل سر په پالزما او نورو اوبلنو محلولونو كي هيدرواليزكيږي او انزايماتيك هيدرواليز د α-esterases او Phosphoryl phosphatase پواسطه صورت نيسي. پرβ-esterases لكه Carboxyl esterase اوcholinesterases باندي نښليدل چي وروستي يي د سميت هدف هم دي، د ارګانوفاسفورسونو د اطراح سره كمك كوي. د تناظر نشتوالي د ارګانوفاسفورسونو په جوړښت كې په عام ډول شتون لري. نوموړي ايزوميرونه مختلف بيولوژيكي فعاليتونه، دتجزيه كيدومختلف سرعت او ډول او په تداوي كي د انتي دوت په مقابل كي مختلف عكس العمل له ځانه ښيي. تجاربو ښوودلي ده چې د Soman اوP(+) ، Sarin ايزوميرونه چې كله انستيزي شوي او

اتروپين تطبيق شوي موږكانو او هندي خوګانو ته زرق كيږي، ډېر زر تجزيه كيږي پداسي حال كي چې د هغوې ډېر سمي (-)P ايزوميرونه نسبتاَ ثابت دي او كيداي

1۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

شي تر يوه ساعته پورې د ويني په دوران كي محاسبه كړل شي. د (-)P ايزوميرونو اطراح تر ډېره له β-esterases سره د دوي د اشتراكي رابطو تشكيل

پوري اړه لري. سره له دې تجارب راپه ګوته كوي چې ۱H Sarin او Soman كله چې پر موږكانو او سويانو تطبيق كيږي، په سږو كي نسبتاَ يو لوړه سويه راديواكټيويټي تراكم ښيي او تنها %۱ په زفيري هوا كې پيدا كيږي.

آزاد ۱H-isopropylmethylphosphonic acid او -۱H pinacolylmethylphosphonic acid په ترتيب سره د هغو موږكانو او سويانو

په ادراركي وپيژندل شو، كومو ته چې ۱H ليبل شوي سارين او سومان تطبيق شوي وو. د سارين په مقايسه ډېر كم مقدار VX په پوستكي كې تجزيه كيږي. په پنځم جدول كي د مختلفو عصبي عاملينو د سميت په باره كي ارقام شتون لري.

استایل کولین

شكل ۱: د استايل كولين او VX كيمياوى فارمول

1۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

جدول 1: دڅو كيمياوى عاملينو فزيكوشيميك خواص

فزيكو C C D D D L H H H V G G G G N- كيمياو S N M C A T D X D F B A ۱ ى خواص

مالي 1۶۹0 1 1 1 ۹ 1 ۹ ۹۹ ۹۹ ۹ ۹ ۹۱ 1 1

كولى ۱ 1 ۹ ۹ ۶ ۱ ۶ 10 ۱0 ۶ ۱ ۱0 ۱ ۹ ۹0 ۹0 ۹0 ۱ ۱ ۱ ۱ ۱ 1 ۱ ۱ 10 ۹ وزن 1 1 ۹ .1 .1 .۹ ۱ . ۱ ۶ .۱ ۱

مخص 10۹۱ 10 10 10 10 10 10 10۹ 10 10 10 10 10 -

وصه ۱ ۹ 1 ۹ ۹ ۹ ۹ ۱ ۹ 1 1 ۶ ۱ ۹ ۱ ۹ ۹ ۱ ۱ ۱ ۹ ۱ ۱ ۹ كثاف ۱ ۱ ۹ ۹ ت

g/cm۱ o C ۹۱;

دجو ۹1۶ 1 - 1 ۹ ۹ 1 ۹۱ 1 ۱ ۹ 11 ۹ ۱

ش 1 ۶ ۱ ۹ ۱ -۹ ۱ ۹ ۱ ۹ 1 1۹ ۱ ۱ ۹ ۹ 1 ۹۱ ۹ ۱ ۹ ۱ - ټكى . . ۱ ۱ Co;۱۶ ۱ ۹ 1 ۱ ۹mm Hg

11 (c) ketabton.com: The Digital Library

1۹- - - - - 1 ۱ 1- 1 1 ۱ 1۱ ۱ ۱

كيدو ويلى د ويلى كيدو ۱ 1 ۹ ۱ 1 ۹ 10 1 ۹ .۱ ۱ 1

C ۶ ۹ ۹ ۱ . 1

o

ټكى - 1

دبخار مترفشار)ملى ستون ۹0 ۹ ۹ ۹0 ۹0 ۹ - ۹0 ۹0 ۹ . . ۱ ۹ . ۹1 ۱

( ۱ ۱ ۹ ۹ ۹ 1 ۱

۹۱

o

۱01

۱01

C

۱ ۶ ۹ ۱ 1 10۱

سيماب

10۶

۹

x

x x

x

x

1۹

1۹ 1۹ ۹ ۱ 1۹ 1۹

-

-

-

-

-

1۱

۱ ۱

۱ ۱

۹0۶ 11 ۹0 ۱ ۹0 ۹0 ۹0 ۹0۹ ۹0 ۱. ۹0 ۹0۹ 1۹ ۹0

ملى ۹۹ o . ۶ - ۹1 ۶ ۹ ۱ ۱ ۹ ۱ ۹ ۱ ۱

دفرارقدرت )

C

( ۱ ۶ 1۹ ۹ ۹ ۱ -1

ګرام فى ليتر ۱ ۹ ۹0 ۱

۱۹ - 1 ۱ ۹0 غ ۹0۹ ۹0 % % غ ۹0 ير انحالليت درآب ۹0 ۹0 ۱ ۹ ۹ من - ۱ ير -1

g/lit , ۹ ۹

ح غيرمنحل ۹0 من ۹0 ندى ل ۱ ح ۱

معلوم

۹۹

نږدې

o

C ل

۱۹. 1 - ض 1 ۹ - ډ ډ ګ ك ګړ نږ 1۹ د ۶ ع ۹ . ېر ېر ړ را ند د ى

ي ۹ ۱ ض ګ ن ر ى غ ق

هايدرواليزس

T

۹/1 ف ع ړ د ير ي

;

من ۹۹ ي ند ى ق

o

C ح

ف ى ى h; ل

1۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

د تاثيرميكانيزم

عصبي عاملين ، Acetylcholinesterase انزايم نهي كوي متعاقباَ Acetylcholine تراكم كوي او په نتيجه كي يي هغه غړي او نسجونه چې د كولينرجيك اعصابوپواسطه تعصيب شوي دي غيرقابل كنترول تنبيه او وظيفوي ګډوډۍ په كې رامينځته كيږي او بااالخره د مرګ المل ګرځي. شپږم جدول

د بدن د تودوخي درجې ټيټوالى، په حركي فعاليتونو كي كموالى اوپه مغزو كې د ډوپامين د كچې لوړوالي په هغو موږكانو كي وليدل شوې كومو ته چې د سومان Sublethal ډوز وركړل شوي وو. د اتروپين، ميتايل اتروپين يا اوكسيم HI۶ يا HLÖ-۱ پواسطه د پورتنيو اعراضو راګرځيدل د اغېزلپاره يو كولينرجيك اصل په نښه كوي. ناڅاپه عصبي حملې چي په تعقيب يي مورفولوژيك عصبي تخريب هم رامينځته كيږي چې نوموړي تخريب كيداي شي د GABA ،Antimuscarinic، د NMDA انتاګونست پواسطه اصالح كړل شي، د ابتدايي كولينرجيك )مسكارينيك( بوختيا او په نتيجه كي يي د نهي د كنترول له السه وركول او په تعقيب يي د هڅوونكو ټرانسميټرونو فعاليدل، د دوامداره اختالجونو پيداكيدل او مغزو د تخريب مينځته راتلل په ګوته كوي. په احتمالي ډول د زړه سميت او د اسكليټي عضالتو نكروز د Acetylcholinesteraseد نهي كېدو په پايله كي مينځته راځي.

جدول۱: د عصبى عاملينو سميت

پارامتر VX GD GB GA

وريدي mg/kg( LD۱۹(

موږك ۹0۱1 ۹01 ۹0۹۶1 ۹0۹11

1۶ (c) ketabton.com: The Digital Library

مږه ۹0۹۱ ۹0۹1۱ ۹0۹۱ ۹0۹۹۹

دخولې له الرې mg/kg( LD۱۹(

مږه ۱0۱ 10۹۶ ۹01 ۹01

انسان )اټكلي( ۱ ۹011 ۹011 ۹0۹۱

دپوستكي له الرې mg/kg( LD۱۹(

مږه 1۹0۶ ۹0۱ 110۱ ۹01

انسان )اټكلي( ۹1-11 ۹1 1۱ ۹0۹1

۱ دانشاقي الرې mgXmin/m ( LCt۱۹(

موږك - ۹1۹ - 1۹

مږه 1۱۹ ۹۹۹ - -

انسان )اټكلي( 1۹۹-۹۹۹ 1۹۹ ۱۹ ۱۶

ترټولوكم اغېزلرونكى غلظت )mgXmin/m۱( انسان لپاره

ميوزس ۹0۱ 1-۹ ۹0۱ ۹0۱

لړزه - 1 - 10۶

بى له اغيزې - ۹0۱ ۹0۱ ۹0۹۹

LCt۱۹ :هغه وخت په ګوته كوي چې په هغه كې پنځوس سلنه وژونكى غلظت توليديږي

د Neuropathy target esterase يا NTE انزايم نهي كول دOrganophosphate-induced delayed polyneuropathy يا (OPIDN) المل ګرځي. ليكن د وژونكي ډوز څخه لس چنده بايد ډېر واخيستل شي ترڅو نوموړي انزايم د عصبي عامل پواسطه نهي كړل شي. د بيولوژيكو

1۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

فعالو پپتايدونو په سنتيزيا تجزيه كي د Acetylcholinesterase د مداخلي رول څرګند دى ولي پرسميت يي تراوسه راجمع شوي معلومات روښانه ندي.

د تسمم اعراض

په عمومي توګه د عصبي عاملينو او د اړونده پسټيسيډونو تاثيرات سره ورته دي. د عصبي عاملينو سره د تماس په لمړيو كي اعراض موضعي وي او متعاقباَ د سيستيميك سميت په اعراضو اوړي. په ډېرو ټيټو غلظتونو او مقدارونو سره موضعي اغيزې )پرسترګو، سږو، پوستكي او كولمو( باندې كيداي شي پرمختګ وكړي. كلينيكي اعراض يي اساساَ د د محيطي مسكارينيك تنبهاتو ډېريدل په نښه كيږي . مرګ تر ډېره د خفق كيدلو، په اعصابو كې د تنفسي مركز انحطاط، د عصب او عضلې ترمينځ د برقي هدايت نهي كيدل او په تنفسي عضالتوكې ګډوډي، د قصباتو د افرازاتو ډېريدل او د قصباتو د تقبض په نتيجه كي مينځته راځي. جدول ۶

قلبي دوراني پارامترونه د سختې هيپوكسيا تر كچې تر ډېره ثابت پاته كيږي ليكن په كمو او اوږدمهاله تماس سره، شونې ده چې دوراني انحطاط تنفسي تشوشات نورهم پيچلي كړي.

جدول۶: د عصبي عاملينو دسميت فزيوپتالوژي او كلينيكي اعراض

ترمرخې الندې آخذه،غړى ،نسج نښې او اعراض

1۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

مركزى عصبي سيسټم

تنفس دتنفس حركاتو او حجم كميدل ،سيانوز،ګډوډي ،مركزى تنفسى فلج

دوينى جريان دوينى دفشار ټيټيدل او بيا جګيدل

فعاليتونه ناكراري،لړزه ،نامنظم حركات ،ضعف ،قوي اختالجونه

عادات اضظراب،سرچرخي،هيجاني كېدل ،خراب خوبونه ليدل، بى خوبي ، عدم

تمركز ،دوه زړي كېدل

محيطي عصبي سيسټم

- مسكارينيك عصب

سترګه

+ښويه عضله

عنبيه دحدقې كوچنى كېدل ،په ليدكى ګډوډي او تياره

وېښته لرونكې عضله دتطابق پاته راتلل او دسر او ټنډې خوږېدل

+اكزوكراين غدې داوښكو بهېدل )په لوړتماس سره(

تنفسي تيوب

+ښوى عضالت دقصباتوتقبض ،نفس تنګي ،تنفسي ګډوډى

+اكزوكراين غدې دپوزې بهېدل،الړې بهېدل ،بلغم راتلل ، تنفسي ګډوډى

معدي معايي تيوب

ښوى عضالت/ اكزوكراين غدې بې اشتهايي ،كانګې ،دخيټې درد ، دستوني ،غيرارادي تغوط

كليوي تيوب

+ښوى عضلې دادرار كولو دشمېرى ډېريدل ،دادرار غيرارادي كېدل

1۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

زړه دزړه دضربان كمېدل

پوستكى

+اكزوكراين غدې خوله كېدل

- نيكوټينيك عصب

اسكليټي عضلې ضعف،دعضلوراټولېدل،دتنفسي عضلو ضعف، محيطى تنفسى فلج

اتونوميك ګانګليا خاسف كېدل،لوړفشار او د زړه دضربان ډېرېدل

البراتواري موندني

د Acetylcholinesterase يا )AChE د سرو كريواتو Cholinesterase) او Butylcholinesterase يا )BuChE د پالزما Cholinesterase ( فعاليت د تشخيصي موخولپاره كارول كيږي. د AChE د فعاليت په هكله فكركيږي چې د محيطي او مركزي ساينپسي انزايمونو ښه دقيق انځور راښيي. د دي انزايمو پواسطه د اتروپين معالجوي اغيز او د توافق كونكو آخذو بدلون نشي منعكس كيدالي. د AChE بياجوړېدل ډېر په ورو )%1 په ورځ كي( د de novo synthesis پواسطه مخكي ځي. BuChE په ينه)جګر( كي ډېر په چټكۍ سره جوړيږي ولې په پالزما كي بياجوړونه له يوڅخه تردريو اونيو پوري بشپړيږي. د BuChE په فعاليت كي زياتوالي په وينه كې د عصبي عاملينو د توكسيكولوژيك غلظت پرنشتوالي داللت كوي.

د ۱-۱ ورځو په دوران كي د BuChE په فعاليت كي له %۹۹-1۱ زياتوالى پخوانى تماس په نښه كوي. دا حالت بايد د انزايم د ټاكلې محاسبې پواسطه

۹۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

تصديق كړل شي ترڅو د انزايم د فعاليت د شروع ارزښت (baseline value) وټاكي. كه چيرې په كارګرانو كي د baseline value )د سميت د حدودو ارزښت( كچه له %۱۱ څخه ټيټه وه بايد له انتي كولين استرازونو سره د كار اجازه ورنه كړل شي.

اوږد مهاله اغيزې : ځينووي ارګانوفاسفورسووونه د اوږدمهالووه عصووبي روانووي تغيراتووو لكووه د پوواملرني ګوووډوډۍ، د تمركوووز كمووووالي، د معلومووواتو د پروسوووس كمبوووود، د روانوووي حركووواتو ډېرښوووت، د حوووافظې نيمګړتووووب، پوووه خبووورو كولوووو كوووي ګوووډوډوي، انحطووواط ، اضطرابات او زر قهريدلو المل ګرځي. پداسې حال كي چې شته ارقام دا نه په نښوه كوي چي asymptomatic )پرته لوه اعراضوو( ياټيوټ ډوز سوره تمواس، د تواخيري دايمي عصبي رواني پتالوژيكو تغيراتو د خطر د ډېريودو سوره تړلوى دى. وروسوته له يوكوال څخوه چوي ټيوټ ډوز Sarin س و ر ه ت م و ا س ي و ي د ك ل ي ن ك و ي ا ع ر ا ض و و س و ر ه ب و ي پيونده باله يوڅه نازك بودلون د هغوو بيزوګوانو د زړه پوه ګوراف كوي ترسترګوشوول كومو ته چې ټيټ ډوز Sarin وركړل شوي وو.

۹1 (c) ketabton.com: The Digital Library

پرالیډوکسیم اوبیډوکسیم

شكل1 :دمختلفو اكسيمونو كيمياوي جوړښت

د عضالتو د كمزوري كيدو او فلج كيدلو سندروم چې د غاړې او تنفسي سيسټم په عضالتو يي اغيزدرلود (intermediate syndrome)، روښانه شو كوم چې د تنفسي عضالتو د فلج المل ګرځي. ګوندې دغه حالت د AchE د دوامداره نهي كيدلو له كبله مينځته راځي كوم چې د تسمم د حادې مرحلي د ناكافي درملني په اثر په نكروز اوړي )لكه په لږمقدار او كم وخت لپاره د Oxime پواسطه درملنه ياغيركافي تنفس او تهويه (

په سپيو كي يو سندروم چې د intermediate syndrome )متوسط سندروم( ته ورته دى د سومان په تسمم كي وليدل شو. پداسي حال كې چې د غاړي د عضالتو د كمزوري له كبله سپي سر نشو خوځوالي ليكن د تنفسي عضالتو فلج په كي نه ليدل كيده.

۹۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

ځانګړې توكسيكولوژي: په invitro او invivo شكل سره د Sarin ،Soman او د VX په هكله داسې شواهد وجود نلري چې د ميوتاجنيستي المل وګرځي. ليكن كمزورې ميوتاجنيستي د Tuban په هكله راپور وركړل شوي ده. د Tuban په شمول د عصبي عاملينو په هكله داسي شواهد وجود نلري چې پرTeratogenicity اوCarcinogenictiy داللت وكړي.

د درملنې كچه

اتروپين:

اتروپين په مسكارينيك اخذو كي د استايل كولين يو رقابتي انتاګونست دى. په مركزي عصب كې د تنفس د مركز انحطاط، د افرازاتو زياتوالى، د ښويه عضالتو د فعاليت زياتوالى، براډي كارډيا او نور مسكارينيك اعراض ورسره اصالح كيږي. نيكوټينيكې نښې نښانې لكه د خط لرونكو عضالتو راټوليدل او عصبي-عضلي بالك د اتروپين په مقابل كې عكس العمل نه ښيي. صرع يا Seizure ابتدااَ ځواب وركوي ولي وروسته بيا د GABA اګونستونو عالوه كول ضروري ګڼل كيږي.

د ۹mg بياځلي وريدي زرق او يا د ټاكلې تنفسي انحطاط په صورت كي 1-۶mg وريدي زرق ) كوچنيان ۹0۹۱mg/kg-۹0۹1۱ ( اوهمدارنګه د مسكارينيكو اغيزو ټينګ كنټرول ضروري ګڼل كيږي) په invivo ډول د اغيزو تتريشن، زياتره افرازات(. په سترګو كې د عصبي عاملينو د موضعي جذب له كبله د سترګو د كسي كوچنيوالي د مسكارينيك تنبيه د ډېروالي درجه نه شي منعكسه كوالي. د

۹۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

دي لپاره چې د اريتميا څخه مخنيوي وشى بايد د زړه ضربان په يوه دقيقه كې له 1۹۹-۱۹ څخه ډېر نشي. لوړ اتروپينايزيشن ممكن د حرارتي كشش، قبضيت، د مثانې د فعاليت مختل كيدلو، د كولمو د بنديدو او د نتيجې د خرابېدو لكه د حشره وژونكيو په شديد تسمم كي چي له سترګوكيږي، المل وګرځي

د اتروپين د ډېر لوړ ډوز كارول لكه چي تر اوسه د حشره وژونكيو په ځان وژونكي فمي mega dose يا لوړ ډوز تسمم كي ضروري راپور وركول شوى دى، په احتمالي توګه د هغو عصبي عاملينو په هكله رښتونى نه ښكاري كوم چې په ساحه كي وجود لري. د ۹-۱ ساعتو په مهال كي د ۹۹mg-1۹ تراكمي ډوز كافي تجويز شوى دى.

اوكسيمونه:

په ډېرو هيوادونو كې د Pralidoxim مالګې او Obidoxime د ارګاوفسفورس مركبونو د تسمم د درملنې لپاره تصويب شوي دي. HI۶ او HLÖ-۱ تر ټولو اغيزمن او نوي اوكسيمونه دي چي د I.Hagedorn پواسطه كشف شوي دي تر څو د سومان د تسمم درملنه اصالح كړى )جدول 1(

اوكسيمونه په انزايم كي په فسفيل بقيې باندي د نښلېدو له الرې عمل كوي. د دې دوه ماليكوله تعامل په نتيجه كې د phosphyl-enzyme-oxime كامپلكس مينځته راځي چې د Michaelis كامپلكس ته ورته دي. دويمه مرحله د نوموړي كمپلكس د تجزيې څخه عبارت ده تر څو يو آزاد انزايم او فسفايل اوكسيم )د بيا فعاليدو پروسه( السته راشي )شكل ۱(. دغه كمپلكس لمړۍ درجه كنيتيك تعقيبوي او د نيم عمر د پارامتر د استعمال په بنسټ محاسبه كيدالي شي.

۹1 (c) ketabton.com: The Digital Library

د اوكسيمونو مكرر او بي خطره متوسط )معالجوي( غلظت 1µg/ml دي چې د (Sundwall(1۱۶1 څخه اقتباس كيږي، پرته له دي چې د اوكسيم ډول او نوع په نظركي ونيول شي. په عمومي توګه Obidoxime په ۹۹µmol /Lit-1۹ غلظت لرلو سره د ډېرو پسټيسيډونو) Pesticides( لكه سارين او سايكلوسارين پواسطه د غيرفعاله شوي AChE په مقابل كي يو چټك او اغيزناك فعال كوونكي بلل كيږي او همدارنګه د Tuban پواسطه د غيرفعال شوي AChE په بيا فعاله كولوكې له HI۶ او Pralidoxime څخه ډېراغيزناك دى. HI۶ د ۱۹µmol/lit په غلظت سره د Pralidoxime او Obidoxime په پرتله د سارين، سومان، سايكلوسارين او VX پواسطه د غيرفعال شوي انزايم په بيافعاله كولو كې له ځانه لوړ اغيزناكتوب ښيي، كه څه هم Obidoxime د VX په سميت كي ډېر مؤثريت درلود. په ټولو حالتونو كي Pralidoxime له ځانه لږ اغېز ښوودلى دى چې دا را په ګوته كوي چې اغيزې ته د رسيدو لپاره لوړ ډوز ضروري دى.

۹۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

ایستري برخه انیونی برخه

بیافعالیدل Aging یا زړیدل

غیررجعي فاسفوریلیشن فوسفونیل اوکسیم

بیا فعاله شوې ایستري برخه

۹۶ (c) ketabton.com: The Digital Library

شكل۱: دسومان په واسطه د استايل كولين استراز نهى كيدل ،د HI۶ په واسطه د انزايم بيا فعاليدل او دانزايم-سومان دكمپلكس اجنګ(aging). سومان د استايل كولين استراز د استراتيك برخې دسيرين په هايدروكسيل لكه دارګانو فاسفورسونو او كاربامات انتي كولين استرازونوپه څېر نښلي.دسومان-استايل كولين استراز كمپلكس په انسان كې د الكايل دبقيې)دښۍ برخې څخه( له بايللوڅخه وروسته ډېر زر د اجنګ مرحلي ته رسيږي )نيمه عمريى ۹ دقيقې(. نوموړى نهى كامالً غيررجعي ده او د اكسيمونو په واسطه لكه HI۶ نشي تجزيه كيدالى. په هغه كمپلكسونو كې چې اجنګ ته نه وي رسيدلي ، دنوموړو موادو فاسفورس د اكسيمونو په واسطه لكه HI۶ نيوكلو فيليك حملې ته ډېرښه برابر وي.يو فاسفونيل اكسيم كمپلكس جوړيږي او بيا تجزيه كيږي او انزايم بيرته رغول كيږي)كيڼ اړخ(

د اوكسيمونو اغېز د AChE-agent د كامپلكسونو، د موجوده عامل پواسطه د AChE دوباره نهي كيدلو او فاسفايل اوكسيم پواسطه محدوديږي. نيم عمر يي بیافعالیدل د انسان په AChE كې د سومان لپاره دوه دقيقې، د سارين لپاره ۱ ساعته، د VX لپاره 1۹ ساعته او د توبان لپاره 1۱ ساعته دى. فاسفوريليټ شوى 1- pyridinum aldoximes ډېر زيات ثابت مركب دى او له همدې كبله د ۹- oxime د انالوګونو په پرتله مناسب نهي كوونكي ګڼل كيږي.

اوكسيمونه نسبت د دوي دكوارترنير امونيم خاصيت ته، په محيطي كچه عصبي-عضلي هدايت زياتوي چې په نتيجه كې يې د تنفسي عضالتو د فعاليت كچه لوړيږي. كه څه هم په څرګند ډول دغه مركبات په خپله د ارګانوفسفورس د مركباتو په سميت كې اغيزناك دي او د اتروپين درملنېزو اغيزو ته قوت وربخښي.

۹۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

نور اقدامات

په خطرناكو حاالتو كې مصنوعي تنفس ضروري دى. د ډيازيپام د عضلي او وريدي تطبيق په نتيجه كې د عصبي سميت څخه مخنيوى كيږي او ناڅاپې حملې كنترولوي، كه څه هم دوباره احيا مشكوكه وي. د پوره اغېز لپاره بايد پورتني اقدامات په پيل كې ترسره شي.

لمړنۍ درملنه:

Pyridostigmine او كاربامات د AChE انزايم په رجعي ډول سره نهي كوي او د عصبي عاملينو پواسطه د فاسفيليشن څخه مخنيوى كوي. كله چي عصبي عامل او Pyridostigmine اطراح شي نو كاربامايل شوى (Carbamylated) انزايم به پخپل سر د Decarbamylation د عمليي په ترڅ كي د فزيولوژيك فعاليت لپاره ازاد كړل شي. په invivo ډول د انسان په پالزما كې د Pyridostigmine نيم عمر چې د خولې له الرې اخيستل شوي وي 1 ساعته او د انسان په سروكريواتو كې د dimethylcarbamyl-AChE پخپل سر د بيا فعالېدو نيمه عمر ۱۹ د قيقې دى. په پيل كې دغه دوه انتي كولين استراز مركبات د AChE نهي كېدل ډېروي او اعراض كړكيچن او سختوي. چارج لرونكى Pyridostigmine په محيطې ډول عمل كوي ترڅو عصبي-عضلي هدايت ته ښه والى ور وبخښي. د عصبي عاملينو د تسمم ابتدايي درملنه هميش اتروپين او اوكسيمونو ته اړتيا لري. د Pyridostigmine پواسطه ابتدايي درملنه صرف د سوماند تسمم په درملنه كي سپارښتنه كيږي، ځكه چي په څو البراتواري حيواناتو كي چې د سارين، كاربامات او VX پواسطه مسموم شوي وو د اتروپين او اوكسيمونو سره د درملنې په پايله كي هيڅ ډول تداوي ښه والي له سترګو نه شو. دDecarbamylation سرعت د Pyridostigmine پواسطه لږ راكميږي، د HI۶ پواسطه ډېريږي او د Obidoxime پواسطه بي توپيره پاته كيږي. د خط

۹۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

لرونكو عضلو پر نيكوټيني آخذو باندي د Pyridostigmine او Physostigmine مستقيم اغېز هم څرګند شوي دي ليكن په معمولي ډوز سره نه.

د AChE د %۹۹-۶۹ فعاليت د برقراره پاتې كيدلو لپاره، هر ۹ ساعته وروسته د خولې له الرې د Pyridostigmine ،۱۹mg سپارښتنه كيږي. په دې ډوز كې پرته له سپك محيطي كولينرجيك تنبېه څخه، هيڅ ډول خطرناكه او حاده ګډوډي نه تصوركيږي. د Pyridostigmine هيڅ ډول مزمني او بعدي اغيزې تر اوسه ندي پېژندل شوي، كه څه هم د Myasthenia gravis په درملنه كې په اوږدمها ل ډول په ډېرلوړ ډوز سره تطبيق كيږي.

Physostigmine چي د يو مركزي كاربامات انتي كولين استراز په توګه عمل كوي، د Pyridostigmine په پرتله د سومان او سارين عصبي عاملينو له كبله د مړيني او ناوړتيا په مخنيوي كي ډېر اغيزناك ګڼل كيږي. او تر ډېره د نورو انتي كولينرجيك دواګانو لكه Scopolamine او Aprophen سره يوځاى كارول كيږي تر څو د كاربامات له جانبي اغېزو څخه مخنيوى وشي. پاته شوي انزايمونه همدارنګه د عصبي عاملينو پرضد د تجربوي وقايوي اقداماتو پوري اړه لري.

الكايل نصبوونكي عاملين (Alkylating Agents)

د لوړ جنګي ځانګړتياوو لرونكى مركب، bis(۹-chloro ethyl)sulfide چي د Levinstein د پروسې پواسطه جوړشوي مركب لپاره يي سمبول، H او د تقطيرشوي مركب لپاره يي سمبول، HD دى. دغه مركب ته د هغه د بوي پر بنسټ مسټارد)خردل( ګاز هم وايي، په فرانسه او روسيه كي، Yeprite )نظرپه لمړۍ نړيواله جګړه كي په ypres، بلجيم كې كاريدلي وو July 11،1۱1۱ ( او په جرمني كې Lost ) نظرهغو عالمانو ته لكه Lommel او Steinkopf چې څيړنې يې پري كړي دي( ورته وايي. د نايتروجن يو انالوګ يعنې Tris(۹-

۹۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

(chloroethyl)amine(HN-۱ څخه په دويمه نړيواله جګړه كي د جرمني لښكرو لخوا زيرمه شوي وو.

د HD او ده ته ورته عمل كوونكي bis(۹-chloroethyl-thioethyl)ether يا HT)شكل۶( او همدارنګه د ارګانوارسنيك (Lewisite) سره مخلوط ښه پيژندل شوى دى. د سلفرخردل بوي د اوري، اوږې، خوسا كرم او سلفرلرونكو مركباتو د بوى په څېردى. د نايتروجن خردل بوي د ماهي بوى ته ورته دى. د نوموړو عاملينو فزيكوشيميك خواص په څلورم جدول كي ښوودل شوي دي.

دای کلورودای ایتایل دای تیو دای کلورودای ایتایل سلفاید دای ایتایل ایتر(S-Lost) (HD) (HT)

ایتایل دای کلور دای میتایل دای کلورو دای ایتایل ایتایل امین (HN-1) امین (HN-2)

ترای کلورو ترای ایتایل امین (HN-3)

شكل۶ : د سلفر او نايتروجن مسټارډونو كيمياوى جوړښت

۱۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

سميت ، توكسيكوكنيتيك او ميتابوليزم:

خردل يو ډېرليپوفيل او فعاله عامل دي او د څرګنده موضعي تخريب او سيستميك سميت وړتيالري، ارقام يي په جدول ۱ كې د لنډيزپه ډول ښوودل شويدي. د نايتروجن اوسلفرخردل د څو د قيقو په لړ كې له جريان څخه وركيږي. په اوبلن محلول كې، سلفر خردل په چټكۍ سره هيدرواليز كيږي او په نيمه خردل او Thiodiglycol اوړي. سلفرخردل د هغو ايرانيانو په مختلفو نسجونو كي پيداشول كومو چې د نوموړې مادې سره د تماس څخه څوورځې وروسته چې د دوي په مغز اوشحمي نسجونو كې يې لوړ غلظت مينځته راوړى وو، ژوند له السه

وركړي وو. نږدي %۱۹ راديواكتيو ۱۱S ليبل شوي سلفرخردل چې له وريدي الرې موږكانو ته وركړل شوي وو په 1۹ ساعتو كې د ادرار له الري اطراح شول ) %۹۹ يې په ۹1 ساعته كي اطراح شول(. د دې په پرتله په انسانانو كي صرف %1۱ په عين وخت كي اطراح شول ) %۹۹ په ۹1 ساعتوكي اطراح شول( او يوه لويه برخه يي تر ډېره وخته په بدن كي پاته شوه. اساساً هغه ميتابوليتونه چې د ژوونكو او انسانانو په ادرار كي وموندل شول، يو ډول وو، كوم چې د ګلوتاتيون او سيستيين له كانجوګيټونو او د دوي د تجزيې څخه د السته راغلي موادو څخه عبارت دي. هيڅ ډول راډيواكټيو مواد په زفيري هوا او غايطه موادو كې ونه موندل شول.

جدول۱: د الكايل نصبوونكو عاملينو سميت

پارامتر HN-۱ HT HD

۱1 (c) ketabton.com: The Digital Library

وريدي mg/kg( LD۱۹(

موږك ۱0۱ - ۹0۱

دخولې له الرې mg/kg( LD۱۹(

مږه 1۱ - -

انسان )اټكلي( - - ۹

دپوستكي له الرې mg/kg( LD۱۹(

مږه 1۹-۱ - 10۱

انسان )اټكلي( ۶۹-1۹ - 1۱

۱ دانشاقي الرې mgXmin/m ( LCt۱۹(

موږك 1۱۹۹-۹۶۹ 11۹۹-۹۹۹ -

مږه 1۱1۹-۹۹۹ - -

انسان )اټكلي( 1۱۹۹ - 1۹۹

ترټولوكم اغېزلرونكى غلظت )mgXmin/m۱( انسان لپاره

دپوستكي سوروالى )mg/cm۹( ۹0۹1 - ۹0۹۹1

تڼاكه كيدل )mg/cm۹( ۹01۱-۹01 - ۹01

دسترګې دملتحمې التهاب ۹0۹۹1۹)۱۹ دقيقې( - ۹0۹۹۱ )1۱دقيقى(

بې اغېزې ۹ - -

LCt۱۹ :هغه وخت په ګوته كوي چې په هغه كې پنځوس سلنه وژونكى غلظت توليديږي

۱۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

له تطبيق څخه وروسته %۹۹ مايع سلفرخردل څاڅكې تبخير، %۹ يي پر پوستكي د اوږدمهال لپاره نښلي او %1۹ يي د وينې جريان ته رسيږي. په سويانو كي ۹۹% انشاق شوي سلفرخردل او %۱۹ نايتروجن خردل د پوزې د مخاط پواسطه له مينځه ځي.

د عمل ميكانيزم :

په آبى محلول كى د mechlorethamine د جنبى ځنځير يعنى ۹-chloroethyl

څخه د كلورين د ازاديدو په پايله كى لمړۍ درجه (SN1) د ماليكول د كړۍ كيدو تعامل ترسره كيږي او په يو ډېر فعاله منځني مركب Ethyl emeiminium بدليږي . نوموړى مركب په خپل وارسره د كاربونيم د ايون په جوړولو او يا د مينځني كامپلكس د انتقال په اساس په پراخ ډول د عضوى راډيكلونو او يا عضوى آيونونو لكه فاسفيټ، امين، تيول، هايدروكسيل، كاربوكسيل او اميډازول سره دويمى درجى ته ورته نيوكلوفيليك تعامل ترسره كوى. تر ټولو په زړه پورې تعامل د DNA د ګوانين په اووم نايتروجن كې ترسره كيږي. د Chloroethyl د دواړو ګروپونو د تعامل په نتيجه كى هستوى اسيدونه د نورو نيكلوفيليك موادو سره Cross link كيږي. د خردل په باره كى حساسيت د حجرو د ډېرښت د صحت له كبله ډېر دى په كوم كى چى د حجرى د DNA د بيا جوړولو د سيسټم ثمره قطعى معلوميږي. د خردل د سلفر د تعامل په نتيجه كى د Ethylenesulfonium په نوم يو كړه ييز منځنى ايون مينځته راځى )شكل ۱(. او د نايتروجن د خردل په پرتله يى له نيوكلوفيلونو سره تعامل ډېر ګړندى دى. شونې ده چې mechlorethamine هغه حجروته چې د كولين د اخيستلو سيسټم ولرى، په اسانۍ سره ننوزي.

۱۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

شكل۱ : دسلفر دمسټارډ په واسطه د نيوكلوفيليك ګروپونو(Y) الكايليشن

هغه څيړنې چى د تڼاكو د را پيداكيدو پر ميكانيزم ترسره شوى د خردل پواسطه د حجرو د تخريب يا Papirmiester دنظريې سره سرخوري. د DNA بيا جوړيدل د Poly(adenosine diphosphate ribose )polymerase كروموزومى انزايم فعالوي چى په نتيجه كى د نوموړي انزايم سبسترات (NAD) تجزيه او بااالخره د ګاليكواليزس د عمليې د نهى، د انرژى د ميتابوليزم د ګډوډيدو، د Hexose monophate shunt د فعاليدو، د پروتياز د آزاديدو او حجروى مرګ المل ګرځي.

په همدى ډول د خردل پواسطه د ګلوتاتيون تجزيه او په قسمى ډول د كلسيم ادينوزين تراى فاسفتاز د تيول د ګروپونو د الكايليشن په نتيجه كې له حجرې څخه د كلسيم وتل ناشوني كيږي او په حجره كى د كلسيم د تراكم په پايله كې د حجرى اړونده غشاګانې تخريبيږي. پر كولينرجيك عصبى سيسټم باندى بعضى تاثيرات لكه بى اشتهايى او كانګې هم خردل ته نسبت وركول كيږى.

د تسمم نښې نښانې:

د سلفرخردل او نايتروجن خردل د تسمم نښې نښانې ډېرې سره ورته دى. د لمړي نړيوال جنګ پر نسبت د خليج په لمړي جنګ كې ډېر ايرانى قربانيان، ككړ راپور وركړل شوى وو او پرته له دې يوهوږه لرونكى بوى، يو تند احساس او په سترګو او ستوني كى درد او سوزش چې جنګى هدف ته په نږدى سيمه كى د چاودنې له

۱1 (c) ketabton.com: The Digital Library

كبله پيښيږي، راپور وركړل شوى وو. تر اوسه دا معلومه نده چى د توليد ضايعات هم دغه مشكالت مينځته راوړى كه نه. په هرصورت بيوشيميكى تخريب د د قيقو، ساعتونو او ياڅو ورځو په دوران كى مخكى د لمړني عرض د راڅرګنديدو څخه، مينځ ته راځي. په عمومي ډول اعراض په كراره او د لږو لمړنيو نښو په لرلو پرمختګ مومي او د اعظمى تاثيراتو لپاره ډېر وخت ته اړتيا لري. د انتاناتو په مقابل كى د لوړ حساسيت سره د معافيتى سيسټم نهى كيدل او په ځنډ تخريب يى ځانګړى نښې دي.

پوستکی: له تماس څخه څو ساعته وروسته خارښت، سوروالى او له لږ درد سره قسماً تڼاكې پرمختګ كوي. سرخالصې تڼاكې او لوڅې نكروزي ساحې ډېرې دردناكې وي. د پوستكى سوروالى څوهفتې وروسته تياره نسوارى ته ورته او بيا تياره نسوارى رنګ غوره كوى چى د كلونو لپاره پر پوستكى پاته كيږي. ژور ټپونه ترډېره بى رنګه او سخت پاته كيږي. په عين وخت كى دبې رنګه، سوزيدلي، او نامتضرره ساحى شتوالى د يوې جغرافيوى نقشې په څيرښكاري. د ټپونوتصنيف لكه سوروالى، برسېرنو تڼاكو، ژورو تڼاكو او ټپونو په شكل په موضعى ډول پاته كيږي او ټول يوبل پسى مينځ ته راځي. وروستنى يې يو موضعى شكل لري او شونې ده چى د خردل له تماس څخه څو هفتې وروسته مينځته راشي. د تڼاكو لمړني او وروستني مايعات فعال مواد نلري. د پوستكي حساسيت د خولو او د غوړو د غدو د كثافت د ډېريدوسره او برعالوه په سختو انساجوكې د لندوالى او پنډوالي د زياتيدو سره ډېريږى. په تخرګونو او د جنسى آلو شاوخوا برخو كې د حركت، تبخير، رطوبت او د ككړ لباس په اساس ټپ نورهم خرابيږي. په تېز رنګ

۱۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

لرونكو كسانو كى لكه ايرانى قربانيان، قهوه يى رنګ او د اپيدرم تخريب له وړاندې ليدل كيږي.

سترګې:

د پوستكي په پرتله سترګې د خردل د سمى تاثيراتو لپاره ډېرې مساعدې دي. بې له ساتنې څخه، سترګې تر ډېره زر په سميت اخته كيږي. په عمومي ډول د بخاراتو د تماس څخه يو تر څوساعته وروسته په سترګو كى د ريګ ريګ كيدو احساس، دلمرڅخه تېښته، سوروالى، اوښكې او د سترګو د باڼو شاوخوا سپازم پرمختګ مومي. وروسته د ډېر قوى تماس څخه د سترګو د منضمې التهاب چى اول سيروم لرونكى اوبيا نو)قيح( لرونكى وي، قرنيه يو روڼ او شفاف شكل غوره كوى او بااالخره د سترګو ټپ ښكاره كيږي. په ليدلو كى د باڼو د شاوخوا د التهاب او د قرنيې د روڼ كيدو په اساس ګډوډي په غيررجعى ډول پاته كيږي. په مايع ډول تماس د څو دقيقو په دوران كى په قوي او غيررجعي ډول پورتنى اعراض، قوى نسجى تخريب اود ليد ناوړتيا رامينځته كوي.

تنفسي سیسټم : د يو بې له نښونښانو پريود په تعقيب لمړني اعراض، عبارت له پرنجي ،دردناكه ټوخى، د ډېريدونكى خارښت سره د پوزې او ستوني څخه د مخاط د جداكېدو او بااالخره د خوند او بوى په مقابل كى د احساس د بايللو څخه دي. ډېرغښتلى تماس يې د ستوني او حنجرې د التهاب، د غږېدو د وړتيا بايلل، د خوړو د تېرېدو د وړتيا بايلل او بااالخره د قصباتو التهاب رامينځته كيږي.د افرازاتو په

۱۶ (c) ketabton.com: The Digital Library

پايله كى په ستونى او قصباتو كې د يوې كاذبې پردې د پيداكيدو او د خپل اصلى شكل د له السه وركولوسره تنفسى الره په مزمن ډول بنديږى او مرګوني پايلې رامينځته كوي.دغښتلى تماس په نتيجه كى د ستونى اوحنجرى د ټپونو او د قصباتو نكروز رامينځته كيږي او د دويمي قصباتى نمونيا المل ګرځي. د خردل په سميت كى د سږو پړسوب په وصفى ډول نه پيژندل كيږي.

معدي معایي تیوب:

د تماس څخه وروسته د لمړي ساعت په دوران كې بى اشتهايى، كانګې او فوق المعدوى تشوشات پرمختيا مومي. وروسته له 1 تر ۱ ورځوپورې شونې ده اوبه لرونكى، الكتروليت لرونكى او وينه لرونكې نس ناستى وليدل شي.

سیستمیک سمیت : نوموړي اعراض په هغو مريضانو كې چى د نايتروجن او سلفر د خردل د تماس په پايله كى په سرطان اخته شوي وو، د كيموتراپى او راديوتراپى په واسطه د درملنې په جريان كى پيژندل شوى دي.

بې اشتهايى، زړه بدوالى، كانګې، فوق المعدوى تشوشات، سستي او انحطاط د كم ډوز لپاره ځانګړي شوى اعراض دي. په لوړ ډوزكې عمومي ناآرامي، اسهاالت، د وينى ټينګوالى، تبه، سرخوږى، د وزن بايلل، د سپينوكريواتو د توليد انحطاط )ليكوپنيا(، د تنبهاتو زياتوالى، اختالجات او مرګ ورسره عالوه كيږي.

۱۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

البراتواری موندنې: په ادرار كې د تيوداى ګاليكول، سيستيين او ګلوتاتيون اضافى تركيبات لېدل كيږي. په ابتدايى ډول د سپينو كريواتو زياتوالى او تبه بايد د عفونت سره مغالطه نشي. وروستى عرض د حجراتو د انتقال، د سپينو كريواتو د كمبود، د دمويه صفحاتو د كمبود او بااالخره د سرو كريواتو په كمبود پورې اړه لري.

وروستنی اغیزې: د پوستكي سطحي تخريب، اونيو او ژور تخريب، مياشتو ته ضرورت لري ترڅو جوړشي. د خليج د لمړۍ جګړې په دوران كې نږدې د 1۹۹۹۹۹ كيمياوى قربانيانو راپوروركړل شوى وو، چيرې چې 1۹۸ يى د تماس څخه وروسته زرمړه شول. د ۱۹۹۹۹ كسانو له ډلې څخه چې سروې پرې شوى وه ۱۱۸ يى يو څه اندازه معيوبيت لري. په ټولو اخته كسانو كې ۱۹۸ يې له تنفسي اعراضو رنځ وړي چې د قصباتو د التهاب له كبله نفس تنګي )۱0۱۸(، د قصباتو مزمن او تقشح لرونكى التهاب چى د قصباتو آزادېدل هم ورسره مله وى )۹۹0۹۸(، دګرانولونو)غوټيو( د جوړېدو په پايله كې د تنفسي الرې بنديدل )10۹۸( او غير ريوي تنفسي ګډوډي )۱۸( څخه عبارت دي. هغه سروې چې د باللى له خوا د خليج د لمړۍ جګړې پر قربانيانو ترسره شوې، ۱۹۸ يې د تنفسى الرې د مشكالتو)ترډېره مزمن نفس تنګۍ ته ورته د قصباتو التهاب( 11۸ يى د پوستكى د مشكالتو )تر ډېره د پوستكي په اغيزمنو ځايو كې د غيرنارمل رنګه موادو توليد(، ۱۶۸ د سترګو د مشكالتو)ترډېره د منضمې مزمن التهاب( او1۱۸ يى له عصبى ناآراميو لكه خفقان او حتى د شخصيت له تغير څخه كړيږي. اصالً دغه وروستني ياد شوى مشكالت د لمړۍ نړيوالې جګړې له موندنو سره سرخوري. د معدوى مزمن التهاب او عصبي نااراميو د را مينځته كيدو شونتيا هم شته. ځينې حالتونه چې

۱۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

د منضمې د بيارا ګرځيدونكې التهاب او د قرنيې قرحات ورسره مله وو او يا تر لسو كلونو پورى د پوستكي جروحات راپور وركړل شوى دى. د سلفر خردل په مقابل كې لوړحساسيت هم پېژندل شوى دى.

ځانګړې توکسیکولوژی:

د متحوووووده ايووووواالتو د روغتيوووووا اداره د سووووولفر خوووووردل پوووووه هكلوووووه داسوووووې فكووووور كووووووي چوووووى ميوتووووواجن او د انسوووووان لپووووواره سووووورطاني خاصووووويت لووووورى خوووووو بيوووووا هووووووم د تمبوووووواكو، رادون او كرومووووووا ت پووووووه پرتلووووووه لووووووږ خطرنوووووواك دى. پووووووه زړه پوووووووورې ډول هووووووويڅ داسوووووووى ثبووووووووت شوووووووتون نلوووووووري چوووووووى پوووووووه ژوو كوووووووې د سلفرمسووووووووتارډ سوووووووورطاني اغيووووووووزې پووووووووه ګوتووووووووه كووووووووړي. پووووووووه انګليسووووووووي زړوعسوووووكرو كوووووې چوووووې پوووووه لموووووړۍ نړيوالوووووه جګوووووړه كوووووې يوووووې لوووووه سووووولفرخردل سووووووره تموووووواس درلووووووود، د قصووووووباتى التهوووووواب ځووووووانګړې فريكونسووووووى، پووووووه هغووووو ګروپونووووو كووووې چووووې تموووواس يووووې درلووووود اوپووووه هغووووه ګروپونوووووكې چووووې تمووووواس يوووووې نوووووه درلوووووود ترسترګوشووووووى ده، كووووووم چوووووى د هغوووووه كسوووووانو پوووووه پ ر ت ل و و و و ه د و ه ځ ل و و و و ه ډ ې و و و و ر ه و ه چ و و و و ى ال س ي و و و و ا پ ښ و و و و ه ي و و و و ى پ و و و و ر ى ش و و و و و ې و ه . پ و و و و ه ه م و و و و د ې ډول پووووووه لمووووووړۍ نړيوالووووووه جګووووووړه كووووووى پوووووور شوووووواملو امريكووووووايى عسووووووكرو ترسره شوى مطالعې هم عين نتايج درلودل.

پوور انسووان د سوورطاني اغيووزو توور ټولووو قوووي شووواهد پرهغووه كووارګرو د مطووالعې پربنسټ السته راغلي دي چې د سلفر خردل د توليد په فابريكو كې يې كار كواوه. د سووتوني د كارسووينوما يوووه ډېريوودونكې فريكونسووي پووه انګليسووي فووابريكو كووې )۱كسان مشاهده شوى پر۹0۱۱ مشكوك وو(، پوه جرمنوي فوابريكو كوې د قصوباتو كارسينوما ) 11 پر ۱( پداسې حال كې چې دغه قيمت په جاپواني فوابريكو كوې چوي پووه اوكونوجيمووا كووې يووى موقيعووت درلووود ۱۱ پوور ۹0۱ وو. پووه هموودې ډول پووه هغووو

۱۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

ك ا ر ګ ر ا ن و ك ى چ و ې د ج ا پ و ا ن د ا و ك و ن و ج ي م و ا پ و ه ف ا ب ر ي ك و ه ك و ى ي و ې ك ا ر ك و ا و ه ا و پ و ه ه غ و ه كسانو كې چى په جرمني )Heeresmunitionsanstalt St Georgen( كې يې د زهوورى موووادو د توليوود يوووه فابريكووه تړلووه د بوووون مريضووي، د مكعبووى حجراتووو كارسينوما او باساليوما راپور وركړل شوى وو.

په هغه كيموتراپي كې چى نايتروجن خردل په كې شتون درلود د سپينو كريواتو د سرطان د ډېريدونكي فريكونسي سره ښودل شوې وه. په همدې ډول د فنګسي مايكوزس او د ټى حجراتو ليمفوما چى د نايتروجن د خردل پواسطه يى درملنه كيده، پايله يې د مكعبي حجراتو كارسينوما او د پوستكي باساليوما وپيژندل شوه.

د نوووايتروجن خوووردل سوووره تراتوجنيسووويتي، امبريوتوكسيسووويتى او فيتوتوووو كسيسيتي پداسې دوزونو سوره مشواهده شووې وه چوى د موور لپو اره سومي نوه وو. د دې په پرتله په هغه مطالعاتو كې چې پر موږكانو، موږو او سوويانو ترسوره شوويدى د ا س ې ښ و ي ى چ و ې پ و ه ه غ و ه د و ز چ و ى د م و و ر ل پ و ا ر ه س و م ى و ى ت ر ا ت و و ج ن ت و ا ث ي ر ا ت ل و ر ي . د جاپان د اوكونوجيما د كاركوونكوپه اوالدو كى هيڅ ډول غيرنارمل موندنې ندي توور سووترګو شوووي، ولووې پووه جرمنووي كوو ې د هلكووانو پووه پرتلووه د ډېوورو جينكيووانو د پيداكيدو راپور وركړل شوى وو، چيرې چى په غيرنارمل ډول د سوپرم توليود او د سپرم تخريب وموندل شو، كوم چې په نارينه جنين كى د جنسوي جنينوى ميوتيشون ت و و ه ن س و و ب ت و ر ك و و ړ ل ش و و و . د ي و و ا د و ل و و ړ د ه چ و و ې پ و و ه ن و م و و و ړ ې ف ا ب ر ي ك و و ه ك و و ې د س و و ل ف ر ا و نايتروجن خردل(HN-۱)السته راتلل.

1۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

درملنه انتى دوت

سوديم تيوسلفايت له فعاله خردل سره په خارج الحجروى برخه كى نښلي. د دى لپاره چى خردل په وينه كې د ډېرلږوخت لپاره پاته كيږي نو يو لوړ وريدي ډوز)۱۹۹mg/kg( بايد تطبيق كړل شي. چارج شوي ماليكولونه د غشا څخه په ټيټه كچه تېريږي نوځكه وريدى تطبيق د موضعي تخريب توان نلري. په موضعي ډول د داى مركپرول)BAL ( كارونه )د مستارډ ليويزيت د تخريب د مخنيوى لپاره( اغيزناكه ده، كه چيرې په وخت ترسره شي ليكن د بال په مقابل كې حساسيت زياتوي.

نورفعالیتونه:

يخوونكي نرم لوشنونه لكه كالمين خارښت له مينځه وړي. په سيستماتيك ډول بايد انټى هسټامينونه او انلجزيك وركړل شي. خراب شوى پوستكى بايد په معقمو شرايطو كې په پاكو اوبو ومينځل شى او بيا وپوښل شي، بايد چې معقم واسلين لرونكى ګاز وكارول شي چى پر ټپ د نښليدو مخنيوى وشي. كه چيرى د عفونت شواهد شتون ولري بايد سلفاسالزين كريم وكارول شي. سترګې هم بايد ومينځل شي او د دې لپاره چې د سترګو ليمه ونه نښلي بايد معقم واسلين وكارول شي. د دې لپاره چى د عنبيې او عدسيې د نښليدو او د عنبيې د تشنج څخه مخنيوى وشي بايد ميډرياټيك لرونكى د سترګو څاڅكي )هوماتروپين( وكارول شي. د سترګو د ميكروب ضد څاڅكو كارونه هم ضروري ده. تورې عينكې د لمرپه مقابل كې تيښته كموي. د ټوخي آراموونكې كوډئين هم ضروري دي. تنفس كېدونكې هوا بايد لنده وى. د تنفسي الرې څخه منظمه څارنه او قصبى

11 (c) ketabton.com: The Digital Library

لواژ د دې لپاره چې د كاذبه پردو پواسطه د تنفسي الرې د بندېدو څخه مخنيوى وشي ډېره مرسته كوي. اسهاالت داسې حالت رامينځته كوي چى د الكتروليتونو تعويض ته، ضرورت پيدا كيږي.

د ارسنیک عضوی مرکبات

كيمياوي عاملين صرف د ارسنيك درۍ والنسه مركبات دي كوم چى كيداى شي يو يا دوه فعاله ګروپونه لري چې تر ډېره د يو هلوجن سره تعويض كيږي)شكل ۹ او11(. دواړه ډولونه د تيول سره تعامل كوي. د ارسنيك دوه فعاله ګروپ لرونكى مركبات په اصلي ډول د مجاور Sulfhydryl ګروپ تراغيزې الندې راځي تر څو د ثابت جوړښت لرونكې كړۍ جوړې كړي، چې بااالخره د انزايمونو د قوي نهى كيدو او حجروي سميت المل ګرځي. پداسى حال كې چي د ارسنيك يوفعاله ګروپ لرونكي مركبات په رجعي ډول د تنفسي جهاز د پاسنۍ برخې لپاره مخرش

هلوجن

شكل ۹ : دپوستكي تخريبوونكو فعاله ارسينيكي موادو عمومي فارمول

دي.

1۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

پوستكى خرابوونكى ارسينيكلونه

پوووووووه لموووووووړي نړيوالوووووووه جګوووووووړه كوووووووې (Methyldichloroarsine (MD او (Ethyldichloroarsine(ED په لمړي ځل د جرمني لښكرو له خوا وكارول شوول. د ليويزيټ د سنتيز نسبت W.L.Lewis ته كيږي. نومووړي موواد پوه لموړۍ نړيوالوه جګړه كې ونه كارول شول، ليكن د دويمې نړيوالې جګړې په ترڅ كې د جاپان لخوا په چين كې وكارول شول. د پخواني شوروي په ذخيرو كوې د دې لپواره چوى د ويلوى كيدو ټكى يى ښكته شي او په كراره تخريب شوى د سولفر د خوردل سوره پوه مخلووط ډ و ل ش ت و ن ل ر ي . ت خ ن ي ك ى ل ي و ي ز ي و ټ ت و و ر ب خ ن ب و ن ف ش ي و ا ش و ي ن ر ن و ګ ، د م ف و ر ه م و ا ي ع پ و ه شكل او جرانيم ته ورته بوى لري. خالص مركب يې بې رنګه، تقريبواً بوې بويوه اوبوې خونده دى.)جدول1(

کلورو وینایل ارسین دای کلوراید )لیویزیټ ؛ L (

ایتایل ارسین دای کلوراید (ED) میتایل ارسین دای کلوراید (MD)

شكل ۱: دځينو پوستكي تخريبوونكو ارسنيكى موادو كيمياوي جوړښت

1۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

توکسیکوکنیتیک:

ليويزيټ په انساجو كې نفوذ كوى، تخريبوي يې، په چټكۍ سره ځان سيستميك جريان ته رسوي اوپه پايله كى د سيستميك سميت المل ګرځي. ليويزيټ په آبى محيط كى په چټكۍ سره داى هايدروكسايد ته تجزيه كيږي او وروسته بيا په يو ډېر ليپوفيليك او سمي اكسايد باندې بدليږي)شكل 1۹(.

شكل1۹: په اوبلن محيط كې د ليويزيټ هايدرواليز

د سلفرخردل په پرتله )۱۹-۹۹ دقيقې(، د ليويزيټ يوڅاڅكى له ۱ څخه تر۱ دقيقو پورې د انسان پر مټ پاته كيږي. د تبخير د عمليې پواسطه يى وركيدل )1۹۸>( نسبت سلفرخردل ته )۹۹۸( ډېر كم دى. د انسان په پوستكي كى د نښه شوى

ليويزيټ د نصبولوپه نتيجه كې As۱1 په اپيدرمس كى نسبت درمس ته زيات پيداشو او تر ډېره په وېښتو او د وېښتانو په پياز كى تقسيم شوى وو. نوكان نسبت د دوى كراتينى جوړښت ته په زياته پيمانه د ارسنيك د ذخيره كولو څرګندوى وو.

په سويانوكى د ليويزيټ تحت الجلدى زرق څخه 1 ساعته وروسته په سږو، ينه او پښتورګو كې د ارسنيك د غلظت ګراف توليديږي. نوموړى غلظت نسبت

11 (c) ketabton.com: The Digital Library

وينې، نخاع، خصيو او پوستكي ته ۱ تر 1۹ ځله لوړ وو. په هغو غړو كې چى د وينې د جريان په مقابل كى ممانعت كوي، لكه عصبي مركزي سيستم او خصيې د ارسنيك لوړ غلظت په كراره په كى مينځ ته راځي )له زرق څخه 1۹ تر۹1 ساعته

وروسته(. د ليويزيټ د ارسنيك تصفيه د (۹01mg /kg(LD1۹ د زرق څخه

وروسته 11۹ml/min/kg اود (۱0۱mg/kg(LD1۹ د زرق څخه وروسته 1۹۱mg/min/kg ټاكل شوې ده، په ترتيب سره د توزيع حجم يې ۱0۱ او 1۹0۱L/kg او نيم عمريې ۱10۱ او ۱۱ ساعته دى.

سميت او د عمل ميكانيزم

د ليويزيټ داغېز د ميكانيزم په هكله بنسټيز معلومات په )جدول ۹( كى ښوودل شوى دى. د جلدى الرې د سلفرخردل په نسبت د ليويزيټ مرګونى سميت قوي دى. ليويزيټ او غيرعضوى درۍ والنسه ارسنيك له ارجاع شوى ليپوئيك اسيد سره چې د اكسيديتيو ميتابوليزم د دوو انزايمونو Pyruvate (dehydrogenase(PDH او (α- dehydrogenase(KGDH ketoglutarate د فعاليت لپاره ضرورى دى، يوه ثابته شپږضلعي كړۍ جوړوي )شكل 11(. په وينه كې د پيروات د لوړې كچې له كبله، د ارجاع شوى پيريدين نيوكلوتايد او ادينوزين تراى فاسفيټ د توليد د كمبود له كبله او د ګلوكونيوجنيزس د عمليې د نهې كېدو له كبله په سيتريك اسيد سايكل كى د كاربوهايدريتو له ننوتلوڅخه مخنيوى كيږي. ليويزيټ يوشعريوي زهر دى چې د اندوتليل تخريب او اذيما، په انساجوكې په لوړه كچه د وزيكلونو مينځته راتلل چى مايعات او پروټين ولرى، د وينې د ټينګېدو، ضعف او بااالخره د ليويزيټ شاك المل ګرځي.

1۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

شكل 11: د سلف هايدريل له ګروپ سره د ليويزيټ تعامل

د تسمم اعراض

د سلفر خردل په پرتله كه چيرې د ليويزيټ يو څاڅكى پر پوستكي ولويږي د 1۱ څخه د ۱۹ دقيقو په ترڅ كى قوي خارښت، غښتلى سوروالى او د 1۹ ساعتو په ترڅ كې تڼاكې رامينځته كوي. په سوروالي، پړسوب، ناآرامي او د تڼاكو په اندازه كې ډېروالى ترڅلورمې ورځې رامينځته كيږي او وروسته د دريو راتلونكو ورځو په ترڅ كې بى له كوم توپيره پاته كيږي. په يو نواخت ډول ښه والى د پوره جوړيدنې وروسته د څلورو اونيو په ترڅ كى مينځ ته راځي. ډېرې تڼاكې د 1 څخه تر۱ ورځو په ترڅ كى چووي. په تڼاكو كې شته مواد روښانه، پاك او ژيړه ارسنيك لرونكې مايع ده. د سلفر د خردل په پرتله په پوستكي كې غيرنارمل رنګ نه ترسترګو كيږي.

جدول۹: د ليويزيټ سميت

پارامتر ليويزيټ

1۶ (c) ketabton.com: The Digital Library

وريدي mg/kg( LD۱۹(

سوى يا خرګوش ۹-۹0۱

د خولې له الرې mg/kg( LD۱۹(

مږه ۱۹

د پوستكي له الرې mg/kg( LD۱۹(

مږه ۹1-1۱

انسان )اټكلي( ۱1-۱۹

۱ د انشاقي الرې mgXmin/m ( LCt۱۹(

موږك 1۱۹۹

مږه 1۶۹۹-11۹۹

انسان )اټكلي( 1۱۹۹-1۹۹۹

تر ټولو كم اغېزلرونكى غلظت )mgXmin/m۱( انسان لپاره

د پوستكي سوروالى )mg/cm۹( ۹1-۹0۹۱

تڼاكه كيدل )mg/cm۹( ۹0۹

د سترګې دملتحمې التهاب ۹0۹1 )1۱دقيقې(

تر ټولو كم وژونكى ډوز)دانشاقي الرې ؛ mg/m۱ ؛ ۱۹ دقيقې( 1۹

LCt۱۹ :هغه وخت په ګوته كوي چې په هغه كې پنځوس سلنه وژونكى غلظت توليديږي

سترګې

1۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

د ليويزيټ سره تماس په بيړه بې له دې چې د اعراضو كوم انټروال ولري، د سترګو خارښت رامينځته كوي.نتيجتاً په بيړه د لمړنيو مرستو هڅه د دې المل ګرځي چې د خردل په پرتله يې خطركم شي. بياهم د تخريب او د جوړيدو دوران يې ګړندى او پتالوژي يې د خردل پواسطه د تخريب سره ډېره ورته ده.

تنفسي الره

وروسته له انشاق كولو څخه ډېر زر تخريش، پرنجى، ټوخى، سرخوږى، زړه بدى او كانګې رامينځته كيږي. كمزوري او په مال كى درد څو ورځې پاته كيږي. د شديد تماس څخه وروسته د قصابتو د كاذبه پردې جوړيدل، سينه بغل او د قصباتو د لمړۍ طبقې نكروز را مينځ ته كيږي. په سږوكې د شته شعريه رګونو داندوتليا طبقه هم په غښتلى تسمم كې اخته كيږى.

سيستميك سميت

حيوانى تجارب داسې ښيى چې وروسته له تماس څخه د فشارټيټوالى، شاك، د زړه د فعاليتونو كموالى، معدي معايى ګډوډي، زړه بدى، كانګې، نس ناستى او د ينې او د پښتورګو ګډوډي را مينځته كيږي. په حيواناتو كې په سيستميك ډول د ليويزيټ د اخيستلو وروسته په سميت كې د قصباتو اخته كيدل او د سږو پړسيدل ترسترګو شوي دي.

د ميتايل داى كلوروارسين له سميت وروسته نا آرامي، پريشاني، د نهاياتو بى حسي، د يادښت)حافظې( له السه تلل، د شعور بايلل او بااالخره ګيچي او كوما رامينځته كيږي. په 1۱۱۶ كال كى چى يوسړي د پوستكي له الرې فينايل داى كلوروارسين اخيستى وو، وروسته له څو ساعتويى په تماس لرونكي ښي الس كې تڼاكې او وروسته له دوو ورځو څخه سختې كانګې، دستونې او سپك زيړى

1۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

راپور وركول شو. نوموړې كانګې تر يوې اونۍ، دستونې تر دوه اونيو او زيړى تر دريو اونيو پورې دوام پيداكوي. د پوستكي تخريب د لسو ورځو وروسته جوړيږي. د فينايل داى كلوروارسين په جلدي تسمم كې، مسموم د دريو كلونو لپاره له بيا راګرځيدونكې د ستونو څخه رنځ وړي. د پوستكي له الرې دوه ملى ليتره ليويزيټ، د وژونكي سستميك سميت المل راپور وركړل شوى ده.

ځانګړي توكسيكولوژي

هغه مطالعات چى پرميوتاجنيستي، تراتوجنيسيتى او كارسينوجينيستى ترسره شوووى دى منفووي پووايلې يووې درلووودلې. او پووه پرتلووه يووې غيرعضوووى ارسووينيكلونه د انسووان لپوواره سوورطاني )د سووږو او پوسووتكي د اپيوودرم د مكعبووى اومسووطح قاعووده لرونكوووو حجراتوووو كارسوووينوما او د ينوووې مظنوووون سووورطان( ګڼووول كيوووږي. پوووه هغوووه كووارګرانوكې چووې د جاپووان د اوكونوجيمووا پووه فابريكووه كووې چووې د نووورو كيميوواوى عاملينوپه مينځ كې يې ليويزيټ هم توليداوه، وروسته پوه لويوه كچوه د تنفسوي او هضوومي الرې د سوورطان او د پوسووتكي د نيوپالزيووا لووه كبلووه پووه كښووې موورګ ژوبلووه وليدل شوه. په 1۱۹۹ كال كې د امريكا د متحده ايالتونو د روغتيوا ادارې د ځينوو شووواهدو پربنسووټ داسووې ښوووودلې ده چووې ليويزيووټ كيووداى شووي سوورطاني اغيووزې ولري.

د درملنې كچه

فارمكوتراپي)د درملو په واسطه درملنه(

د دوه فعاله ګروپونو لرونكى د ارسنيك له مركباتو سره، ۹،۱داى مركپتوپروپانول ) داى مركپرول يا بال( پنځه كړه ييزمركبات جوړوي. دغه كړۍ د

1۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

ليپوييك اسيد سره شپږ كړه ييز مركب په پرتله ډېره ثابته ده. په نتيجه كې يې د سمي موادو خوځښت، د اطراح ډېرښت او د انزايم د نهى كيدو څخه مخنيوى مينځته راځي )شكل 1۹(. په قوي تسمم كې د ګيډې د اړونده اعراضو تر وركيدو پورې ۱mg/kg عضلي زرق هر څلور ساعته بعد وركړل شي په دويمه او دريمه ورځ بايد ۱۹۹mg/day-۹۹۹ او له څلورمې تر دوولسمې ورځې ورته 1۹۹- ۹۹۹mg/day وركړل شي. د سترګو د كرارېدو لپاره ۱۸-۱ ملهم او د پوستكي تخريب د جوړيدا لپاره 1۹۸-۱ ملهم كارول كيږي.

شكل 1۹: د داى مركپتو پروپانول يا بال سره د ليويزيټ تعامل

د وريدي او فمي مستحضراتو د نه لرلو، نسبتاً لوړسميت او په دماغ كى د ارسنيك د لوړې كچې د توليدېدو له كبله داسى څيړنې روانې دي تر څو د بال لپاره بديل ومومي. تر ټولو پياوړى بديل يې چى د بال په پرتله 1۹ تر۹۹ ځله كم سمي او ډېرمنحل دي عبارت له ۹,۱Di mercaptopropane (sulfonate(DMPS او (۹،۱dimercaptosuccinic acid(DMSA څخه دى. دواړه انتي دوتونه د خولې او وريدي الرې تطبيق كيدالى شي، دواړه په حيواناتو كې پرته له دې چې په دماغ كى تراكم وكړي، د ليويزيټ په تسمم كې اغيزمن دي. د بال په شمول ټول داى تيولونه په سيستميك ډول د بال د موضعى سميت په

۱۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

تداوي كې بې اغيزې دي. موضعي درملنه داسې ښئي چې داى تيولونو لكه بال په ليپوفيل كيدو سره يې اغيزې زياتيږي.

شكل 1۱: دداى مركپتو پروپان سلفونيټ او داى مركپتو سكسينك اسيد كيمياوي جوړښت

نورې درملنې

د ګلوكوكورتيكوئيدونو پواسطه د مخرش كونكو دسميت له كبله د ريوي اذيما درملنه مبهمه ده. د ګلوكو كورتيكوئيدونو سره درملنه يوازې په هغه صورت كې اغېزناكه ده چې د تماس څخه وروسته زرترزره په لوړ ډوز پرته له كوم څرنګوالي څخه وركړل شي. د تنفسي خارښت كوونكيو پر ضد درملنه د خالصې تنفسي الرې او زرقي الرې صورت نيسى. او بايد د فزيكي فشار د واردولو څخه ډډه وشي. په هغه فضاكې چې ۶۹۸ اكسيجن ولري، په فشار سره تنفس د اكسيجن پواسطه د انساجو له ارواء سره مرسته كوي. د تنفسي الرې پاكول ضروري دى. او د ټوخي د كنټرول لپاره بايد كوډئين وكارول شي.

۱1 (c) ketabton.com: The Digital Library

دارسنيك مخرش مواد

داى فينايل كلوروارسين (DA ,Clarck I) )1۱1۱( او داى فينايل سيانوارسين (DC,Clarck II) )1۱1۹( په لمړي ځل د جرمني عسكرو لخوا وكارول شول )شكل 11(. د تودوخې پواسطه آزاديږى او بخارات يې په ډېر نازك ايروزول كې متراكم كيدل نو ځكه د وخت د ګازى ماسكونو څخه تيريدل.

د كالرك نوم له Chlor-arsen-kampfstoff او يا كلورين ارسنيك څخه اخيستل شوى ده. ډاى فينايل امين كلوروارسين (DM) چې د Adamsite يا د هغه عالم په نوم چى د نوموړي مركب د كشف مسئول وو هم نومول شوى دى. نوموړى مركب د امريكا په متحده ايالتونو كې سنتيز شو ولې تر لمړۍ نړيوالې جګړې ونه كارول شو.

رنګ يى په خالصيت پورې اړه لري DA سپين څخه ترنسواري رنګ توپيركوي، DC له سپين څخه ترګالبي او DM له زيړڅخه ترشنه رنګه پوډرو په ډول شتون لري. د DC بوى لكه هوږه يا ترخو بادامو ته ورته دى او نور دوه يې بې بويه دي)جدول1(.

۱۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

دای فینایل سیانو ارسین دای فینایل کلورو ارسین (Clark II ; DC) (Clark I ; DA)

11-کلورو-5 ، 11- دای هایدروفینارسازین (Adamsite; DM)

شكل 11: دځينو مخرشو ارسنيكي موادو كيمياوي جوړښت

توكسيكوكنيتيك

نوموړي مواد د پوستكي او مخاطي غشا پواسطه په چټكۍ سره اخيستل كيږي، اعراض يې له ثانيو څخه نيولې تر دقيقو پورې وخت كې څرګنديږي. د توزيع او استقالب په باره كې يې شميرې وجود نلري.

سميت دعمل ميكانيزم اودتسمم نښې نښانې

۱۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

نوموړى مواد د دې لپاره چې خارښت رامينځته كړي د ايريزول په ډول كاريږي. د انساجو تخريب او مرګ د مخرش غلظت په ۱۹۹ ځله لوړغلظت كې رامينځته كيږي او په آزاده فضا كى ډېر كم دى. د عمل ميكانيزم يى معلوم ندى. ولى د حجروي موادو د تيول له ګروپ سره پر تعامل يې ګمان كيږي. په پخواني مؤخذونو كې د درد د آخذو هڅونه هم وړانديز شوې ده. له تماس نه وروسته په ثانيو او دقيقو كې شديد پرنجى، په پوزه اوستوني كى سواى، سخت سرخوږى چى د پوزې له پاسه تشو كې د مخاطى غشاء د احتقان له كبله مينځ ته راځي، د غاښونو، ژامې او غوږونو كې درد، زړه بدى او كانګې ليدل كيږي. سترګې لږ حساسې دي وروسته د تماس له پرې كيدو څخه اعراض له ۱۹ دقيقو څخه نيولې تر څو ساعتونو پورى شتون لري. په لوړه كچه انشاق يې په سينه كې تنګوالى، اضطرابات، د سترنوم شاته درد چى كله كله څنګلو او مال ته هم سرايت كوي او د سږو اذيما ورسره عالوه كوي. په سيستميك ډول يې تسمم د عمومى كمزوري، وزن بايللو، ناكراري، ټيټ فشار، د غړوسخت درد، پر حركت نه كنترول، په نهاياتو كى بې حسي، فلج، د شعور له السه وركولو او د پښتورګو د تخريب پربنسټ پيژندل كيږي. د غليظه موادو سره تماس په بيړه موضعي سوروالى ،اذيما، تڼاكې او درد توليدوي. د پوستكي تخريب د څومياشتو وروسته بدتركيږي. په لوړه كچه حساسيت شتون لري او د منضمې مزمن التهاب هم راپور وركول شوى ده.

جدول۱:د ځينو ارسنيكى مخرش موادو سميت

پارامتر DM DC DA

۱1 (c) ketabton.com: The Digital Library

۱ mgXmin/m ( LCt۱۹( 1۱۹۹ 1۹۹۹۹ 1۱۹۹۹

۱ mg/m ( ICt۱۹( 1۹ )1۱دقيقى( ۹۹ )1۱دقيقى( ۹)۶۹دقيقى(

۱۹) ۹0۱ دقيقى ۹۹)يودقيقه(

دتحمل وړاعظمي ډوز)mg/m۱( 10۹ ۹0۹۱ ۹01

ترټولوكم مخرش ډوز )mg/m۱( ۹01 ۹0۹۹۱ ۹01

LCt۱۹ :هغه وخت په ګوته كوي چې په هغه كې پنځوس سلنه وژونكى غلظت توليديږي

ICt۱۹ : هغه وخت په ګوته كوي چې په هغه كې پنځوس سلنه ناتوانوونكى غلظت توليديږي

درملنه

خارښت، زړه بدى او كانګې بيا راګرځيدونكي دي. ځانګړى انتى دوت نلري. داى تيولونه د سږو د اذيما په تداوى كې رول نلري )د ليويزيټ د تسمم تداوى وګورۍ(

اوښكى بهوونكې

كلورواستوفينون (CN) د امريكاپه متحده ايالتونوكى جوړشو ولې په لمړۍ نړيواله جګړه كې ونه كاريده. په 1۱۹۹ كى كارسون او سټاكټون، ۹- داى كلوروبنزال مالونو نايتريل (CS) سنتيز او د دوى خواص يى تشريح كړل. د

۱۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

نوموړي مركب توليد د انګليسانو د هغو هڅو پايله ده چې غوښتل يې په 1۱۱۹ كې CN تعويض كړي)شكل 1۱(. د CN السي سپرې په مختلفو هيوادونو كى بازار ته را وتلي دى او د شخصي ساتنې لپاره كارول كيږي. په ويتنام كې CS په لوړه كچه د امريكايي عسكرو لخوا وكارول شو.

2-کلوراسیتوفینون (CN) 2-کلوروبنزال مالونایتریل (CS)

شكل 1۱: د ۹-داى كلورو اسيتو فينون او ۹- داى كلوروبنزال مالونايتريل كيمياوى جوړښت

توكسيكوكنيتيك

CN او CS دواړه سپين پوډر دي او په ترتيب سره لمړى يې مڼې ته ورته او دويم يې مرو ته ورته سوزوونكى بوى لري)جدول 1(. غالباً د تنفسى الرې بدن ته داخليږي ولى بياهم ځينې مركبات يې د مخاطي افرازاتو سره تيريږي. CNډېرليپوفيل او هيدرواليزس ته تيار دى.

وروسته له تماس څخه د هندي خوږ په وينه كې ډېر زر بې له كوم تغيره پيداكيږي. د CS اصلي ميتابوليت اورتوكلوروبنزايل مالونونايتريل (CBM) او اورتوكلوروبنزالديهايد (CBA) دي، چې وروستنى يې په ادراركې د اورتوكلورهيپيوريك اسيد په شكل پيداكيږى. د CBA ، CS اوCBM نيمه

۱۶ (c) ketabton.com: The Digital Library

عمر له يوې دقيقې څخه كم دى. وروسته له تطبيق څخه CS ،۱۱۸ له هيدرواليز وروسته په CBA او 1۱۸ يې د ارجاع په نتيجه كې په CBM بدليږي او ميتابوليزم يې تر ډېره په ينې پورې تړلى دى. د هيدرواليز په نتيجه كې السته راغلى مالونونايتريل وروسته په كاربن داى اكسايد او سيانايد تجزيه كيږي. د CS له انشاق څخه وروسته د سيانايد غلظت په غيرمرتبط ډول پاته كيږي ليكن په سويانو كې د زرقي تطبيق څخه وروسته لوړغلظت سيانايد راپوروركړل شوى ده.

سميت اودعمل ميكانيزم

په ټوله كې د CN په نسبت د CS مخرش ډوز تر سمي ډوز لوړ دى)جدول 1۹(.

CS او CN د SN۹ شكله الكايل نښلوونكي عاملين دي. د حجرې زيات شمير فعاله محتويات، تيولونه يا امينونه دي. CS د براډى كنين د آزاديدو المل ګرځي او ځكه د درد او خارښت المل ګرځي. د اوښكو بهوونكو په باره كې داسې فكركيږي چې د ارجاع كيدو په اساس عمل كوي او خپله NADH تحمض كوي. د NADH قوي اكسيديشن د حجروي اكسيدو- ريدوكتاز فعاليت او د انرژي ميتابوليزم قطع كوي. CS له ګلوتاتيون، سيستيين او داى تيوتريتول سره ډېر په اشتياق او له ليپوئيك اسيد سره په چټكۍ تعامل كوي.

جدول 1۹:دځينو اوښكې بهوونكو سميت

پارامتر CS CS

۱۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

وريدي mg/kg( LD۱۹(

مږه 11-۱۱ ۹۹

دخولې له الرې mg/kg( LD۱۹(

مږه 1۹۱ 1۹1۹ )نارينه(

1۱۱۶)ښځينه(

دپريتوان له الري mg/kg( LD۱۹(

موږك ۱۶-۱۱ 1۹

۱ دانشاقي الرې mgXmin/m ( LCt۱۹(

موږك ۱۱۱۹-1۹۹۹۹ ۶۱۹۹۹-۱۶۹۹۹

مږه ۱۱۹۹-۹۱۱۱۹ ۹۶۹۹۹-۹۹۹1۹ اغيزلرونكى غلظتونه ؛انسان

ترټولوكم مخرش )mg/m۱( ۹01-۹01۱ ۹0۹۹1

ترټولو ډېر دتحمل وړ )mg/m۱( 10۱-1 ۱-1

b ۱ mgXmin/m ( ICt۱۹( ۹۹ ۹۹-1۹

۱ mgXmin/m ( LCt۱۹( )تخمينى( ۶۹۹ ۱۹۹۹

a ۱ mgXmin/m ( LCt۱۹( )تخمينى( 11۹۹۹-1۹۹۹ ۹۱۹۹

LCt۱۹ a :هغه وخت په ګوته كوي چې په هغه كې پنځوس سلنه وژونكى غلظت توليديږي.

ICt۱۹ b : هغه وخت په ګوته كوي چې په هغه كې پنځوس سلنه ناتوانوونكى غلظت توليديږي.

كلينيكي اعراض

۱۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

د سترګو او د تنفسي سيستم د پاسنۍ برخې خارښت دتماس نه ۱۹-1۹ ثانيې وروسته څرګنديږي. ډېريدونكى ډوز په سترګو، پوزه او خوله كې سوزوونكى او چيچونكى درد مينځته راوړي، او له دې د پاسه د منضمې التهاب، د لېموتشنج او په ليد كې ګډوډي، اوښكې، پرنجى او د پوزى بهيدل ر امينځته كوى. ټوخى، په وچه غاړه او قصباتو كې د افرازاتو ډېرښت، زړه بدوالى، كانګې او سينه بندى هم پرمختګ كوي. بى تجربي كسان شايد له ځانه د غبرګون په ډول اضطراب اوهيجان وښيي. ډېر اعراض د تماس د پرې كېدو څخه صرف څو دقيقى وروسته شتون لري. هغه نښې نښانې چې په سترګو كې پيداكيږي تر ۱۹ دقيقو پورى پاته كيږي.

په انسان كې د CS په وړاندې په لنډ ډول )1۱ دقيقې( تحمل راپور وركړل شوى ده. په پوستكي كې د يوه سوزوونكى حساسيت او په اغيزمنو برخو كې د يو چيچونكي درد د پرمختګ راپور وركړل شويده. په لوړ ډوز سره په پوستكي كې سوروالى او تڼاكې رامينځ ته كيږي چې په لمده او ګرمه هوا كې ډېر غښتلى وي. په لوړ ډوز سره يې انشاق شونې ده چې د سږو د اذيما المل شي. له نږدې واټن څخه يې سپرى كول او يا له هغه كارتريج څخه يې راوتل چې CS اويا CN ولري، په سترګو كې د قرنيې د ټپونو، د ټولې سترګې د سخت زخمي كيدو او كېداى شي دايمي ړوندوالى رامينځته كړي چى دغه سميت د CN په صورت كې ډېر غښتلى وي. دواړه يې د دوامدار تماس په نتيجه كې د الرژيك غبرګون سره تړلى حساسيت او د پوستكي د التهاب المل ګرځي.

ځانګړې توكسيكولوژي

دAmes په ټسټ او يا د چينايى مږو د تخمدان په حجرو ترسره شوي البراتواري هڅوكې داسې شواهد چې د CN او CS پر ميوتاجنيكو او جينوتوكسيكو

۱۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

اغيزو داللت وكړي ندى ليدل شوي البته د حجرى وژونكي ډوز څخه پرته. همدارنګه په موږكانو او مږو كې د CN سرطان توليدوونكې شواهد هم ندي ترسترګو شوي. ولې د تيونو د غدو په ادينوما كى يو ځانګړى ډېرښت وليدل شو. ليكن د دې په پرتله دعين نژاد دنورو حيواناتو د كنترول په ډله كي نوموړى قيمت په غيرمعمولي ډول ټيټ وو.په هغه موږكانو كې چې په موضعي ډول د CNپواسطه تداوي شوي وو، د داى ميتايل بنزانتراسين له امله په كې د پوستكي د پورتنۍ برخې د پاپيلوما ډېروالى پيداشوى وو. د CN په ۹0۱- ۱mmol/lit غلظت كى د موږك د جنين ساتل، د عصب ګډوډتيا د پرمختګ المل شول.

هيڅ داسې شواهد چې پر DNA د CS د نښليدلو څرګندوى وي ندي پيداشوي، ليكن په لوړ ډوز سره د V۱۱ چينايى مږو په حجراتو، د چينايى مږو د تخمدان په حجراتو او د موږك د لمفوما په حجراتو كې ميوتاجنيستى وليدل شوه. همدارنګه د حجرې د Spindle په دستګاه پورې يې نښليدل هم تر بحث الندې ونيول شول.

د CS د انشاق له كبله په موږكانو، مږو او هندى خوګانو كې د سرطان هيڅ ډول شواهد ندي ترالسه شوي. په موږكانو او مږو كې د تراتوجنيسيتى كوم معلومات السته رانغلل.

همدارنګه په هغه خلكو كې چى د CS سره يې دوامداره تماس درلود د اوالد د سقط، بى مودې والدت او د والدي سوء تشكالتو لوړه كچه نده ليدل شوي.

ددرملنې امكانات

د تماس د پرې كيدو څخه وروسته خارښت هم له مينځه ځي )د تهويى پواسطه(. وروسته له غښتلي تماس څخه د سترګو مينځل اړين دي. هغه مواد چې په سترګو

۶۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

ليدل كيږي بايد په كافي مقدار اوبو سره پاك كړل شي. هيپوكلورايت نوموړي حالت نور هم پيچلى كوي. د ټول ځان مينځل بدن ته د نوموړو موادو داخليدل نور هم زياتوي او شونې ده چى د قوي خارښت او سوزوونكي حساسيت المل شي. د سږو اذيما داسى بايد تداوي شي لكه د ليويزيټ د سميت په درملنه كې چې څنګه الرښوونه شويده.

۶1 (c) ketabton.com: The Digital Library

بيولوژيكي عاملين

عمومى توكسيكولوژي

تر ټولو لمړي مواد چى د ښكارلپاره كارېدل او د كوم قراداد پربنسټ منع شوى هم نه ووعبارت له هغه موادو څخه دي چى بيولوژيكى منبع لري. د دوى كارونه د تاريخ څخه پخوانيو وختونو سره سرخوري. په 1۱۱۹ كال ډېرو هيوادونو د بيولوژيكو وسلو كنوانسيون يا (BWC) چى د بكتريولوژيكو موادو او زهري وسلو د انكشاف، توليد، ذخيره كول يې منع او د دوى د ويجاړتيا غوښتنه يى كوله السليك كړ. د نوموړى تړون پر بنسټ د جګړه ايزو موخو لپاره د بيولوژيكي موادو ذخيره كول اوهمدارنګه د همدې موخو لپاره پرې څيړنې هم منع شويدي. بيا هم د دغه تاريخي تړون د شتون سره سره د بيولوژيكى موادو په برخه كي د پرمختيا په موخه په ډېروهيوادونوكې څيړنې روانې دي. په 1۱۱۱ كال په Sverdlovsk كى د انتراكس تصادفى خپريدل او د عراق د جګړه ايز بيولوژيك پروګرام څخه معلومات په 1۱۱۱ كال كې ملګرو ملتونو ته په الس ورغلل، چى دواړه يى په هغو هيوادونو كې چى BWC يې السليك كړى وو، ښه مثالونه دي. پرته له دې وروسته له هغه چى په ټوكيو كې سارين او سيانايد وكارول شول، دا معلومه شوه چې بيولوژيكى مواد د Aum Shinrikyo پواسطه هم توليديږي. دا څرګندوي چى د بيولوژيكى موادو د كنټرول او بې وسلې كولو لپاره د دوى د اغيزو، ساتنې، وقايې، پيژندنې او درملنې په هكله معلومات او زده كړې ډېرې اړينې دي.

۶۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

تاریخچه

لمړنۍ راپور چى د نوموړو موادو يادونه كوى، په سوريه كې د څاه ګانو د سميت لپاره د غنمو د ارګوټ كارونه او د سولن لخوا په شپږمه پيړۍ كې د كريسا د محاصرې په خاطر د يو مسهله بوټي كارونه ده. په 1۱1۶ كال د تاتار د فوځ په هكله داسې راپور وركړل شويده چې د كافا)د كريميا په فيوډوزيا( د محاصرې په ترڅ كى يى داسى مړى چې ټپونه يې لرل د ښار په دېوالونو راځوړند شوى وو. د نوموړى طاعون شكله اپيډيمى تر ډېره خپره شوه او هغه خلك چې دفاع يې كوله تسليميدوته يې مجبورول. هغه اغيزمنو خلكو چې كافا يې پريښوده كيداى شي چې د تور مرګ پانډمي يې ټولې اروپاته غزولى وي. جيفرى امهرسټ د فرانسې او هندوستان د جنګ )1۱۶۱-1۱۱1 (په دوران كې امريكايى اصله وفاداره عسكر سره له هغو كمپلو چى له smallpox ډكې وې فرانسى ته اماده كړل. امريكايى االصله عسكرو ځانونه د كاريلون د كال د اپيډمى د قربانيانو مرستې ته ټاكلي وو چى په نتيجه كې يى كال د انګليسانو السته وراغله.

په 1۱1۹ كال كې يو اپيديميك افت د جاپانى الوتكو په واسطه په چين او مانچوريا كى مينځته راغى چى المل يې په افت ككړو ورګو شتون وو. په 1۱1۱ كال كى د يو جاپانى پرواګرام په ترڅ كې 1۹۹ كلوګرامه انتراكس د دې لپاره ذخيره شول تر څو په يوه ځانګړي بم كى يې و كاروي. په 1۱1۱ كى متحده ايالتونو د بيولوژيكى موادو په جګړه ايزه كارونه څيړنې پيل كړې. نوموړى پروګرام په 1۱۶۱ د جمهور رئيس نيكسن لخوا ودرول شو او د انتراكس د باسيل د سپور، بوتلين توكسين، فرانسيسال تولرانسيس، كوكسيال بورنيتى، ونزيوليان اكوين انسفاليتيس ويروس ، بروسيال سويس اوستافيلوكوكل انتروتوكسين بي په شمول ټولې ذخيرې په 1۱۱۹-1۱۱1 كى له مينځه الړې.

۶۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

له 1۱۱1 څخه تر 1۱۱۱ كلونو كې د ملګرو ملتو د ګمان پربنسټ دا معلومه شوه چى عراق په ټوله كې 1۱۹۹۹ ليتره د بوتلين غليظ توكسين، ۹۱۹۹ ليتره د انتراكس غليظ توكسين او ۹۹۹۹۹ ليتره افالتوكسين توليد كړي دي.

ترمينالوژي

ډېوورې باكتريوواوې، فنجيوووان، ويروسووونه، د ركټسووويا عوواملين او توكسوووينونه د بيولوژيكي جنګي وسلو په ادبياتو كوې ر ا غ ل و ي د ي . پ و ه ن و م و و ړ ى ي و ا د ش و و ي و ك و ې ت و ر ډېووره د انتووراكس د باسوويل سووپورونه )انتووراكس(، بوووتلين توكسووين )بوووتليزم(، يرسوووينيا پسوووتيس )طووواعون(، ريسوووين، سوووتافيلوكوكل انتروتوكسوووين بووووي او ونزويليان اكوين انسفاليټيس ويروس شامل دي)جدول 11 ،1۹(.

جدول11:په البراتواري موږكانو كې د انتخابي سمومو پرتله ايزه وژنه

عامل (LD۱۹(µg/kg ip ماليكولى وزن منبع

۶1 (c) ketabton.com: The Digital Library

بوتلينوم توكسين ۹0۹۹1 1۱۹۹۹۹ بكټريوم

شيګاتوكسين ۹0۹۹۹ ۱۱۹۹۹ بكټريوم

تيتانوس توكسين ۹0۹۹۹ 1۱۹۹۹۹ بكټريوم

ابرين ۹0۹1 ۶۱۹۹۹ بوټي)rosary pea(

ديفترياتوكسين ۹01 ۱۹۹۹۹ بكټريوم

مايتوتوكسين ۹01 ۱1۹۹ بحرى ډاينوفالجيل

پالې توكسين ۹01۱ ۹۱۹۹ بحري صاف مرجان

سيګواتوكسين ۹01 1۹۹۹ بحرى ډاينوفالجيل

تكستيلو توكسين ۹0۶ ۹۹۹۹۹ كپچه مار

C.perfingen توكسين ۹0۱-۹01 1۹۹۹۹-۱۱۹۹۹ بكټريوم

بټراكوتوكسين ۹0۹ ۱۱۱ تيرلرونكى چونګښه

ريسين ۱0۹ ۶1۹۹۹ بوټى)كاسټر لوبيا(

اوميګاكونوتوكسين ۱0۹ 1۱۹۹ مخروطى حلزون

ټايپوكسين ۱0۹ 1۶۹۹۹ كپچه مار

تترادوتوكسين ۹0۹ ۱1۱ پف كوونكى ماهي

الفا-تيتيوس توكسين ۱0۹ ۹۹۹۹ لړم

ساكسى توكسين 1۹ )انشاقى الرى ۹( ۹۱۱ بحرى ډاينوفالجيل

ستافيلوكوكس انټروتوكسين ۹۱ ۹۹1۱1 بكټريوم

ريزوس/ايروزول )LD۱۹ دپيكوګرام په شاوخواكې(

اناتوكسين s( A( ۱۹ ۱۹۹ شنه آبي الجيان

۶۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

مايكروسيستين ۱۹ ۱۱1 شنه آبي الجيان

اكونيټين 1۹۹ ۶1۱ بوټى )monkshood(

T۹ توكسين 1۹1۹ 1۶۶ فنګسي مايكوتوكسينونه

۶۶ (c) ketabton.com: The Digital Library

جدول۲۱:دمختلفوبیولوژيکی عاملینو ځانګړتیاوې

عامل/مرض دخپرېدوال له انسان منتن دتفريح دوره دناروغې وژنه ثبات دواکسین ره څخه کوونکی دوام اغیزمنتوب انسان ته ډوز دايروزول تماس سرايت

دانتراکس هواکې نه)په ۸-۲۱۱۱۱ ۲-۵ ورځې ۳-۵ ورځې لوړه ډېرثابت ۱ډوزه واکسین باسیل/ سپوورنه استثنا د سپورونه په بیزوکې د

انشاقي جلدي( LD05 ۵۱۱-۱۱۱ انتراکس دفاع کوي

ويبريوکولرا/ک دخوړو او کم 056< ۲۱ساعته يوه اونۍ ټیټه په هوا اوتازه معلومات نشته ولرا اوبو ارګانیزم تر۶ ورځو اوبوکې غیرثابت او خرابیدل او ه په مالګینو اوبوکی هوا ثابت

يرسنیا هوا ډېر ۲۱۱> ۲-۳ ورځې ۲-۶ ورځو لوړه که تر۲۱- يوکال خاوره کی ۳ډوزه واکسین پستس/طاعو ارګانیزم ۱۲ساعتو ۱۷۱ ورځې جسم په بیزوکې د

ن ه تداوی نه شی کې LD05۲۲۸ دفاع نکوي

فرانسیسالتو هوا نه ۲۱-۵۱ ۲-۲۱ ورځې دوه اونۍ بی له درملنې په لمدوځايو کی تر دID05 ۲۱-۲ په الرنسیس/ ارګانیزم متوسطه میاشتو وړاندې ۸۱سلنه توالريمیا ه مفاومت

کوکزيال دخوړو او کم ۲۱ ۲۲-۱۶ څو اونۍ ډېره ټیټه په لرګیو او دID05 ۳۵۱۱-۲ په بورنیټی/ Q اوبو ارګانیزم ورځې شګوکې میاشتې وړاندې ۴۲ سلنه fever خرابیدل او ه مقاومت هوا

ايبوال مستقیم متوسط ۲-۲۱ ۲-۲۶ ورځې ۷-۲۶ ورځو دزايرنوعی نسبتا غیرثابت واکسین نلري وايروس/ تماس طاعون ترمینځ لوړه او ايبوال تبه جوړونک مړينه دسوډان ټیټه ی واحده

واريوال هوا ډېر لږ ۲۱-۲۱ ورځې ۲ اونۍ لوړه-متوسطه ډېرثابت په عالی حیواناتو وايروس/شری فکرکیږ کی يی واکسین ی د لوړ ډوز دفاع کوي

۶۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

Venezuelan هوا او ټیټ ډېر لږ ۲-۶ ورځې ورځې-اونۍ ټیټ نسبتا غیرثابت TC50د ۵۱۱-۳۱

equine منتن ناقل فکرکیږ LD05په وړاندی encephqlitis ي مقاومت لري virus/VEE

بوتلینوم دخوړو او نه LD05 ساعتونه- ۱۲-۷۱ بې له تنفس په لرګیو او والړو په عالی حیواناتو توکسین/بوت اوبو دانسان ورځو ساعتوکی څخه لوړ اوبو کې په اونیو کې ۳ډوزه لیزم خرابیدل او لپاره مړينه ؛ که واکسین د -۱۱

هوا 0ng/kg نه میاشتی LD05۱۵۱ په ادامه مومي وړاندې ۲۱۱ سلنه دفاع کوي

T-2 دخوړو او نه مینځنی ۱-۲ ورځې- متوسط دکوټې تودوخه کی واکسین نلري مايکوتوکسی اوبو ساعتونو میاشتې کلونه ن خرابیدل او هوا

ريسین دخوړو او نه LD05 ساعتونه- ۲۱-۲۱ ورځو لوړ ثابت واکسین نلري اوبو دانسان ورځو بعد مړينه خرابیدل او لپاره 5- هوا 0µg/kg

دستافیلوکوک دخوړو ، نه دپیکوګر ۲-۶ ساعته ساعتونه 01> دانجمادسره مقاوم واکسین نلري س اوبو ام له انتروتوکسین خرابیدل کچې B اوهوا

۶۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

ځانګړتياوې

د دغو ارګانيزمونو، ويروسونو او توكسينونو د متفاوتو ځانګړتياوو له شتون سره سره بيولوژيكى مواد ياعاملين په جنګونو كى كاريږي. نوموړي مواد د1 څخه تر۱ مايكرون په قطر د ايريزول په شكل جوړيږي او په مختلف قسم هوا كى تر څو ساعتونو پورې پاته كيږي او كه چيرى انشاق كړل شي نوموړي زرې د مسموم تر لرې برانشيولونو او د الويالى ترمينلونو ته ځان رسوي)هغه زرات چې قطر يې له ۱ مايكرون څخه لوړ وي د تنفسى سيسټم په پورتنى برخه كې فلتركيږي(. ځكه نو بنسټيزه الره يى تنفسى ده خو بياهم شونې ده چى د ككړو خوړو او اوبو له الرې انتقال شي. د تراى كوتيسين مايكوتوكسين په موجوديت كېدجلدى زرق له الرې او د پوستكي د زخم له الرى هم بدن ته الرمومي. په اوسنى وخت كى تر ډېره پيژندل شوي بيولوژيكى مواد له طبعى توليداتو څخه عبارت دي چى د پيژندل شوو ناروغيو د مينځته راتلو المل ګرځي. سره له دې، بدن ته د داخليدو له الرې په بدلون سره نسبت طبعى مريضى ته غيرمنتظره اعراض او د بيمارۍ دوران رامينځته كيږي.كه څه هم په حاضر وخت كې نه پيژندل كيږي ولى جنيتيكى اداره او مايكرو انكپسوليشن كوالى شي چى د مايكروارګانيزم ځانګړتياوو اواغيزو كې تغير راولي.

له شخص څخه شخص ته خپريدل چى د اپيديمى المل ګرځي د ځينو عاملينو لپاره لكه smallpox او نمونيايى طاعون ته مهم دي په داسې حال كې چې په محلي ډول د ناروغيو دوران په هغه صورت كې شونى ده چى په چاپيريال كې وړونكي شتون ولري)لكه د يرسنيا پستيس لپاره موږكان اومچان او د اربووايرل انسفاليتيس لكه ونزويليان اكوين انسفاليټيس ويروس لپاره ځينى ماشي(.

۶۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

د ژغورنې بنسټونه

په ساتنه كى تر ټولو لوى مشكل مخكى له مخكى تشخيص او اخطار دى ځكه چى مايكروارګانيزمونه ناوخته حمله كوي. ساتونكى ماسك چى ايريزول ولري د نوموړو موادو له انشاق څخه مخنيوى كوي. د ترايكوتيسين مايكوتوكسين پر ضد محافظوي جامې ډېرې اړينې دي. ككړشوى پوستكى بايد په صابون او پريمانه اوبو سره ومينځل شي. د ميكروارګانيزمونو پر ضد مبارزه بايد د ۹0۱۸ سوديم هيپوكلورايت د محلول په واسطه د ضد عفونى كيدوسره بايد تعقيب شى. د سوديم هيپوكلورايت ۹0۱۸ محلول د ټپونو د اوبولو لپاره هم كاريږي ليكن بايد چې د بدن په خاليګاوو كى وانه چول شي. نور شيان كيداى شى چې د هيپوكلورايت د ۱۸ محلول سره ومينځل شى، وچه تودوخه ) 1۶۹درجى سانتى ګراد د1 ساعتونولپاره ( اويا د بخارپواسطه تودوخه )1۹1 درجې سانتى ګراد له يو اتموسفير فشار سره ۹۹ دقيقې په اوتوكالف كى( وركړل شي. په عمومي توګه د بيولوژيكى عاملينو د وقايې لپاره واكسين او درملنه شونې ده. د ځينو كيمياوى موادو سره د اكثرو بكتريايى عاملينو پرضد په درملنه كې كاراخيستل كيږي )جدول 1۱( . د بوتلينوم د توكسين لپاره انتى دوت د انكشاف په حالت كې دى ولى تراوسه معرفى شوى ندى.

توكسينونه

ډېر توكسينونه يې پيژندل شوي دي په دې چپټر كې صرف د ډېر مطرح او اړونده توكسينونو څخه په تفصيل بحث كيږي او نور يې په 1۱-11 جدول كى ذكرشوى دي.

۱۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

بوتلينوم توكسين (Botulinum Toxin)

د بوتلينوم توكسينونه د هغو توكسينو په مينځ كې چى انسان ته ډېر خطرناك دى پيژندل شوى دي )جدول 11(. دوى د اړونده ګروپ اووه نيوروتوكسينونه دي چې د كلستريديم بوتلينوم د باسيل پواسطه توليديږي. دغه توكسينونه د A له ټايپ څخه نيولې تر G پورې د ايريزول په ډول جوړيږي. كله چې انشاق كړل شي غذايى تسمم ته ډېر ورته كلينيكى عاليم څرګندوي په داسې حال كې چې فلج كوونكى عاليم يى نسبت غذايى تسمم ته په ځنډ ښكاره كيږي او همدارنګه د توكسين له ټايپ او ډوز سره عاليم توپيركوي. هغه كلينيكى اعراض چى د بوتلينوم د يو ياڅو توكسينو له كبله مينځ ته راځي د بوتليزم په نوم ياديږي. بوتلينوم توكسين د عصبى-عضلى جنكشن او د اتونوميك كولينرجيك برخې په ماقبل ساينپتيك عصبي ترمينل كې نښلى يا داخليږي. نوموړي توكسينونه په ماقبل ساينپسي برخه كې د استايل كولين له ازادېدو مخنيوى كوي او د سيالې د انتقال مخه نيسي. دغه عمل د قحفى عصب د ګډوډي او د اسكليتى عضلو د كمزورى المل ګرځي چى اكثره په كلينيكى بوتليزم كى ليدل كيږي. د بوتليزم د انشاقى تماس څخه وروسته اعراض له ۹1 ساعتو څخه تر ۱۶ ساعتو توپيركوى. د قحفى عصبو تشوشات په ابتدا كې ډېرغښتلي وي چى د سترګو له اعراضو لكه د حدقې د توسع له كبله تياره ليدل، يوشى دوه ليدل، د لېمو راټيتيدل، د لمر څخه تيښته او نور ليدل كيږي او له دې څخه پرته نور اړونده اعراض په خبرو كولو او ډوډۍ خوړلو كې مشكل څخه عبارت دي. د اسكليټي عضالتو فلج په متناظر، نزولي او دوامدار ضعف سره ادامه مومي او شونى ده چې په تنفسى عدم كفايه كې خپل اوج ته ورسيږي. په غذايى تسمم كې اعراض د حملې له شروع څخه د تنفسى سيسټم له عدم كفايې پورې ۹1 ساعته وخت نيسى.

۱1 (c) ketabton.com: The Digital Library

د تنفسى عضالتو د فلج څخه وروسته تنفسى عدم كفايه تر ټولو خطرناك حالت ده اوعموماً د مرګ المل ګرځي. د 1۱۱۹ كال نه مخكې د بوتليزم په پيښو كې ۶۹۸ مرګ راپور وركړل شويده. د حنجرى په پري كولو، په حنجره كى د تيوب له نصبولو او د تنفسى عمليې د حمايه كولوپه نتيجه كې د مرګ كچه له ۱۸ هم كميږي. د جوړيدو په خاطر قوى او اوږدمهال نرسنګ اړين دى او كيداى شي چى څو هفتې اوال مياشتې ونيسي. وقايوى واكسين او اووه والنسه انتى توكسين د ځانګړى درملنې په توګه شتون لري چې په تحقيقاتى ډول د نوې درمل په توګه كاريږي )جدول(.

ريسين (Ricin)

ريسين يو قوي پروټينى توكسين دى چى د كاستر(Ricinus communis) په نوم د بوټي له دانو څخه السته راځي )جدول11(. اصالً نوموړې ماده له دوو Hemagglutinin او له دوو توكسينو څخه مينځته راغلې ده. د RCL III اوRCL IV داسى داى ميرونه دي چې ماليكولي وزن يې ۶۶۹۹۹ دالتن دى. نوموړي توكسينونه د A او B له دوو پولي پپتايدي ځنځيرو څخه جوړ شويدى او په خپل مينځ كې د داى سلفايد اړيكو په واسطه نښليدلي دي. د كاستر دانې د نړۍ په هرځاى كې پيداكيږي او توكسين يې په ښه او اسانه ډول توليديږي. نو د دې لپاره ريسين په پراخه كچه السته راتلونكى توكسين دى.

ريسين د حجرو لپاره ډېر سمي دى. د B ځنځير د حجرې پرسطحي آخذو نښلي او بيا د توكسين او آخذې كمپلكس حجرې ته داخليږي. د A ځنځير د اندونيوكلياز فعاليت له ځانه څرګندوي او په ډېر كم غلظت سره د پروټينو له جوړيدو څخه مخنيوى كوي.

۱۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

كله چى يې د ايروزول واړه زرات انشاق شي نوموړى توكسين د اتو ساعتو په ترڅ كې پتالوژيك بدلون او له ۱۶ څخه تر۱۹ ساعتو په ترڅ كې د حادې هيپوكسيكې تنفسى ناوړتيا پسې خطرناك تنفسى اعراض را مينځته كيږي. كله چې ريسين وخوړل شى، شديد معدي معايى اعراض او په تعقيب يې وعايى كوالپس او مرګ مينځ ته راځي. نوموړى توكسين په پراخه توګه داخل وعايى تحثر، په وړو رګونو كى د وينى د جريان ناوړتيا او د ډېرو غړو ناوړتيا )كه چيرى د داخل وريدى الرې واخيستل شي( رامينځ ته كوي، او نوموړى اعراض په البراتوارى ژوو كې ليدل شوي دي.

په انسانانو كې يې د سميت لږ ارقام وجود لري. په 1۱1۹ كال كې په تصادفي ډول د ماتحت وژونكى ايروزول له تماس څخه ۹-1 ساعته وروسته د الندې اعراضو يرغل په وصفي ډول وليدل شو: تبه، سينه تنګي، ټوخى، تنفسي ګډوډۍ، زړه بدى او په بندونو كى درد. وروسته له څو ساعتو څخه په لوړه پيمانه د خولو پيل په عمومي توګه د اعراضو پر ختميدو داللت كوي. په ژوونكو حيواناتو كې د تنفسي الرى نكروزي وېجاړتيا د حنجرې، د قصباتو او د وړو قصباتو د التهاب او د الويالى او وعايى اذيما سره د داخل النسجى نمونيا المل ګرځي. كه چيري له داخل وعايى الرې واخيستل شي د وعايى اندوتليل د ويجاړتيا له كبله ريوي وعايي اذيما مينځته راوړي. خوړل يې د ينې، د توري او د پښتورګو د نكروزسره يوځاى معدى معايي خونريزى رامينځته كوي. د عضلې په داخل كى د تطبيق په پايله كي د عضلو او د محلي لمفاوي غوټو د ژور موضعي نكروز المل ګرځي چى د احشاء غړي هم په مينځنۍ كچه په كې اخته كيږي.

ځانګړې درملنه يى شتون نلري. يو واكسين چى د همدې موخې لپاره نوماند دى تركار الندې دى. اساساً درملنه يې حمايوي رول لري او تر ډېره د تماس په الرې پورې اړه لري.

۱۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

تراى كوتيسين مايكوتوكسينونه (Trichothecene Mycotoxins)

د تراى كوتيسين مايكوتوكسينونه ټيټ ماليكولى وزن)۱۹۹-۹۱۹ دالتن( لرونكي، غيرمفره مواد دي چى د فايبرلرونكو فنجيانو (molds) لكه Stachybotry,Trichoderma , Myrotectium Fusarium او نورو نسلو څخه توليديږي)جدول 11(.

د توكسيكولوژي په ترمينولوژي كې د نوموړى مايكوتوكسين نږدى 1۱۹ مشتقونه تشريح شوي دي. نوموړي مواد په اوبو كې د حل كيدو وړتيا نلرى ولې په ايتانول، ميتانول او پروپلين ګاليكول كې په لوړه كچه د حل كېدو وړتيا لري. ترايكوتيسين د هيپوكلورايت، تودوخې او د ماوراى بنفش وړانګو د غيرفعال كولو په مقابل كى مقاوم دى ولى د سوديم هايدروكسايد سره كم تماس د دوى سمى خاصيت ختموي. دغه توكسينونه د پروتينو د جوړيدو د نهى كيدو له كبله د حجرو لپاره ډېرسمي دي. د پوستكي سره يې تماس د سوروالي او ټپونو المل ګرځي. د بيولوژيكى وسلې په توګه يى كارونه د دويم نړيوال جنګ څخه لږ وروسته هغه وخت وپيژندل شوه چې په سايبريا كې د اوړو سره فساريم ګدشوي، پاخه شوي، او ملكي خلكو ورڅخه ګټه اخيسته. ځينو په مسمومينوكې يوه اوږده وژونكې د (Alimentary toxic aleukia(ATA په نوم ناروغي چى ځانګړي اعراض يې عبارت د خيټې له درد، دستونې، كانګې، په ځمكه لويدل، تبه، ساړه كيدل، د عضالتو درد او د ګرانولوسايتوپنيا سره د هډوكو د مغز انحطاط او ورپسې عفونت څخه دي. له دې ټكو څخه د تېرېدو وروسته د غاړې او ستوني دردوونكې ټپونو، په پوستكي كې د وينې د نفوذ ) Petechia او Ecchymoses(، وينه لرونكې دستونې، په ادرار كې د وينې شته والى، د پوزې نه د وينې بهيدل او مهبلى خونريزى مينځته راځي. د وينې د سروكريواتو،

۱1 (c) ketabton.com: The Digital Library

سپينو كريواتو او دمويه صفحاتو له كموالي پرته معدي معائي ټپونه او تخريب، اساساً د هډوكو د مغز د سنتيز، د مخاطى پروټينو د جوړېدو او د DNA replication پواسطه د حجروى سيكل له مخنيوى څخه وروسته مينځته راځي. تر اوسه يې كومه ځانګړې درملنه نده پيژندل شوې. په لمړني ډول په ژوو كې د ډكساميتازون كارونه اغيزمنه وه)جدول 1۹ او 1۱(.

ميكروبي عاملين

Microbial Agents شونې ده چې له ډېرو ميكروارګانيزمونو څخه د بيولوژيكي وسلو په توګه بده ګټه واخيستل شي. په دې چپټر كې صرف د انتراكس په هكله تشريحات وركول كيږي. يو څو نور يې په 1۹ او 1۱ جدول كى ذكرشوي دي.

انتراكس (Anthrax)

Bacillus anthracis ميله ډوله، ګرام مثبت او سپور توليدوونكي ميكروارګانيزمونه دي او همدا سپور ده چى د نوموړي انتاني شكل جوړوي. انتراكس د غواوو، پسونو او اسانو يو زونوټيك مرض دى او په اهلى حيواناتو كى يې تر ټولو عمده كورباڼه دي ولې نور حيوانات هم منتن كوي. نوموړې ناروغي د ككړو ويښتانو، وړيو، خامه څرمنو، غوښو، وينې او منتنو حيواناتو د افرازاتو او له مصنوعي توليداتو لكه ميده شوى هډوكي چى د سرې په توګه كارول كيږي، سره له تماس څخه او په پراخه كچه د سپورونو له خپريدا څخه مينځ ته راځي. انتقال يې د پوستكي د خارښت او ګريدو، ټپونو، د سپورونو د انشاق، د هغو ككړو خوړو خوړل چې ښه پاخه شوي نه وي او حشراتو پواسطه صورت

۱۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

نيسى. ټول انسانان يې په مقابل كى حساس دي. روغيدنه له تماس څخه نيولې ترمريضي پوري د يو معافيت په تعقيب صورت نيسي. سپورونه يې ډېر مقاوم او په اوبو او خاورو كې د اوږده مهال لپاره ژوندي پاته كيږي. شونې ده چې سپورونه د لمرپه مقابل كى د مختلفو وختونو لپاره مقاومت وكړي.

كيداى شي چې انتراكس په انسان كې په درۍ ډوله يعنې جلدى، تنفسي او معدي معايي شكل څرګند شي. جلدي ډول يې )چې وړو قيح يانو لرونكيو او خبيثو تڼاكو ته هم منسوب كيږي( تر ډېره د هغو كسانو په السونو او څنګلو كى ليدل كيږي چى په ككړه مالداري كې كاركوي. چى د انتان په سيمه كې د دانو او پړسوب پربنسټ مشخص كيږي. هغه كنډوكى چى د ټپ له پاسه ځاى نيسى تور لكه د ډبرو سكاره رنګ لري له همدى كبله يى نوم هم انتراكس ده چى په يوناني ژبه كې د ډبرو سكارو ته وايي. ځينى وختونه موضعى انتان په سيستميك انتان اوړي. تنفسى ډوله بيمارى يې چى دWoolster’s disease په نوم هم ياديږي د سپورونو له انشاق څخه رامينځته كيږي او دغه شكل په هغو كاركوونكو كې پيدا كيږي چى له ككړو څرمنو، وړيو او ويښتانو سره سروكارلري. معايي شكل يې چې په انسانانو كې كم دى د منتنو ژوو د غوښو له خوړلو سره چى ښې نه وي پخې شوى، اړه لري. په انسانانو كى د پوستكي د انتراكس چې درملنه يې نه وي شوې، د مړينې سلنه ۹۱ او په تنفسى او د كولمو په انتراكس كې نوموړې كچه 1۹۹۸ ده. د تفريخ دوره له 1څخه تر۶ ورځو پورې او غالباً د ميكروارګانيزم په ډوز پورې اړه لري او د اعراضو حمله په تدريجي او نا معلوم شكل سره شروع كيږي. په پيل كې تبه، ناكراري او سستى څرګنديږى او ځينى وختونه بې بلغمه ټوخى او صدري ناارامۍ هم ورسره مله وي. نوموړي لمړني اعراض د لنډ مهال )له ساعتونو څخه تر دوه يادرۍ ورځوپورې( لپاره ښه والى مومي او وروسته نوموړي اعراض د دويم ځل لپاره د ټوپ په څير پرمختك كوي چې په ترڅ كې يې غښتلى تنفسي تشوشات، خوله كول، غږلرونكى تنفس او سيانوزس

۱۶ (c) ketabton.com: The Digital Library

رامينځته كيږي. شاك او مرګ د تنفسى تشوشاتو له پيل څخه ۹1 تر۱۶ ساعته وروسته څرګنديږي. هغه څه چې د فزيكي معايناتو په ترڅ كى السته راځي ټاكلي ندي. ځينې وختونه د سينې ايكسره پراخ شوى Mediastinum )د دواړو سږو په مينځ كې واټن( چى په فلورا كى د مايعاتو راټوليدل هم ورسره مل وى ليدل كيږي. Bacillus anthracis د وينې د ګرام د تلوين پواسطه او په معمول وسط كې د وينې د كښت سره تشخيص كيږي ليكن ډېر وختونه د درملنې په حالت كى نه شي تشخيص كيدالى. د انسان نه په غيرپه نورو ژوو لكه د ريزوس بيزو كى، د انشاق څخه دوه يادرۍ ورځې وروسته خپله باسيل يا يې توكسين په وينه كې پيداكيږي. په وينه كى توكسين او باسيل په همزمان ډول راڅرګنديږي او داسې معاينې هم شته چې په وينه كې توكسين په چټك ډول توپير مومي. داسې واكسينونه او كيمياوى درمل پيژندل شويدي چې د وقايې او درملنې لپاره كاريږي)جدول 1۱(.

۱۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

جدول1۱:د مختلفو بيولوژيكى عاملينو په وړاندې وقايوي او معالجوي سنجش

عامل واكسين درمل كيموتراپيو كيمياوى څرنګوال او وقايه تيك رژيم وقايوى ى يا حمايوي رژيم درملنه

انتراكس دمشيګن سپروفلكسا دوريدى الره دخولى له عوض يې a دعامه سين 1۹۹ ملى ګرامه الرې 1۹۹ سپروفلك روغتيا هر ۹ تر 1۹ ملى ګرامه په ساسين ، ورځ كې دوه دډيپارټمنټ ساعتو كلينډوماي ځله د څلورو واكسين ۹0۱ سين ، اونيو لپاره ملى ليټره ايرتروماي تجويزكيږي صفر ،۹ او1 او همدارنګه سين او اونۍ او كه واكسين كلورامفيني اوبيا ۶ ، 1۹ شوى نه وي، كول دي او1۹ دوه مياشتې او واكسينونه ددوه اونيوپه بيا كلنى مينځ كې تقويه اي وركول كيږى ډوز ډوكسي ۹۹۹ ملى ګرامه دخولى له سيكلين او بيا 1۹۹ ملى الرې ۹۹۹ ملى ګرامه هر ګرامه په ورځ كې دوه ځله د 1۹ساعته څلورو اونيو وروسته لپاره او بيا پنسيلين دوه ميليون واكسين دپنسيلين واحده وريدي سره

۱۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

هر دوه ساعته دحساسو وروسته ارګانيزمون ولپاره

كولرا -Wyeth دخولې له په لوړه كچه د --- په انډيميك Ayerst الرې مايعاتو د سيمو كې vaccin)دلن توكسين ريهايدرېشن بايللو په وخت دعادي ډمهال لپاره ژغورنې لپاره ۱0۱ ګرامه كې ۱۹سله وكسين ندي سوديم اغيزمن( وړانديزشوى. كلورايد ، ۹0۱ سويډني ۹،۱ ملى ګرامه سوديم SBL ليتره عضلي باى كاربونيټ واكسين اغيز او۹۹ ګرامه له ۹-1 اونيو لري ،ليكن ګلوكوز په يوه اوبيا په متحده ليټر اوبو كې هرشپږمياش اياالتوكې نه )دروغتيا تې بعد پيداكيږي نړيوال تقويه اى سازمان( ډوز تتراسيكلين هر۶ساعته // دماشومانو بعد ۱۹۹ ملى په درملنه كې ګرامه د دريو تتراسيكلين ، ورځو لپاره اريترومايس ين ، تراى ميتوپريم- سلفاميتوك سازول اوفيورازولي ډين شامل دي.

سپروفلكسا ۱۹۹ ملى ګرامه دتتراسكل -- هر1۹ساعته بعد ين او

۱۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

سين د ۱ ورځولپاره ډوكسى سيكلين دمقاومه نوعو لپاره

نارفلكساس 1۹۹ ملى ګرامه دتتراسكل -- ين هر1۹ساعته بعد ين او د ۱ ورځولپاره ډوكسى سيكلين دمقاومه نوعو لپاره

b IND ۶1۹ Q fever تتراسكلين ۱۹۹ ملى ګرامه دوقايې فعال په دټولې حجرې فمي هر۶ساعته لپاره اسټراليا غيرفعال شوى بعد د ۱څخه تر۱ ګټوردى؛د كې وكسين ورځولپاره تماس څخه واكسين ،واحد ۹0۱ له ۹تر1۹ ازمايي ملى ليټره ورځو ترڅو تحت الجلدي زرقى ډوز پيليږي مخكى له ،د۱ مجوز CSL (Qvax ورځولپاره واكسين parkvill ، ltd VIC , ادامه څخه اسټراليا( مومي دپوستكي د ډوكسى 1۹۹ ملى ګرامه دوقايې b ازمايښت) سيكلين فمي هر۶ساعته لپاره ټسټ( اړتيا بعد د ۱څخه تر۱ ګټوردى؛ ورځولپاره په ګوته عين رژيم كړي

۹۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

طاعون دGreer سټرپټوماي ۱۹mg/kg په حيواني دالبراتوار سين ورځنى عضلي مطالعاتو واكسين 1 ويشل شوى كې ملى ليټر ډوز د1۹ ورځو دطاعون عضلي ،بيا لپاره واكسين ۹،۹ ملى دايروزول)ه ليټره عضلي وا( له 1-۱ او ۱- دګواښونو ۶ مياشتوكې په وړاندې او تقويه ژغورنه نده كونكى ډوز ښوودلې په ۶ ، 1۹ او ډوكسى ۹۹۹ ملى ګرامه عوض يى 1۹ مياشتو b سيكلين وريدي اوبيا تراميتوپري اوبيا ۹-1 1۹۹ ملى ګرامه م-سلفا كلونوكې هر 1۹ ساعته د ميتوكسازو 1۹-1۹ ل يا ورځولپاره سپروفلك ساسين

كلورامفيني 1 ګرام وريدي 1۹۹ ملى دسحايا كول هر ۶ساعته دطاعوني ګرامه هر 1۹ بعد التهاب ساعته د ۱ لپاره يا ډېرو ورځولپاره

توالريميا LVS ژوندى سټرپټوماي 1 ګرام عضلي رقيق شوى سين هر1۹ساعته واكسين) د11-1۹ IND( ورځولپاره

۹1 (c) ketabton.com: The Digital Library

دپوستكى جنټامايسي ۱mg/kg-۱ 1۹۹ ملى تتراسكلين b له الرې يو ن ورځنى ډوز د ګرامه هم ډوز 1۹-11 دخولې له كاريدلى ډوكسى b ورځولپاره الرې هر شي سيكلين 1۹ساعته د 11 ورځو لپاره

TC-۱۹ Venezue ځانګړى حمايه وى ۹۹سلنه يى lan ژوندى رقيق انټى وايرل درملنه ، عكس equine شوى يا وايروس انلجزيكونه او العمل encepha واكسين) ضد يى ضد اختالج راپاروي او IND litis( ۹،۱ نشته درمل په ۹۹ سلنه ملى ليټره په وينه كى تحت تغيرات نه الجلدي راولي )يوډوز( C-۹1 هغه C-۹1 كسانو ته )دفارملين وركول په واسطه د كيږى چې TC-۱۹ TC-۱۹ په څخه السته كى راځي ( ۹،۱ اغيزنلري. ملى ليټره تحت الجلدي تر ۱ ډوزوپورې هرې دوې اونۍ بعد

۹۹ (c) ketabton.com: The Digital Library

ماربرګ/ واكسين ځانګړى حمايه وى جالتوب او نلري انټى وايرل درملنه، شاك ځانته نرس Ebola نلري ، ټيټ ته ضرورت virus فشار،او دى دDIC يا خپورشوى داخل وعايي تحثر اداره

ml/kg Wyeth د شري ايميونوګلو ۹0۶ مخكې واكسين: عضلي)دتم اووروسته 1ډوزدپوست بولين وايروس اس څخه له تماس كي له الرې واكسين) وروسته د۱ څخه VIG اوتقويه ( ورځو په واكسين كوونكى دوران كې، توصيه ډوز هر درى اود۹1 كيږي ؛كه كاله بعد ساعتونو چيرې د په دوران وروستني كى واكسين ترټولوښه څخه له ۱ ده( كلو ډېروخت تېرشوى وي

بوتلينوم INDپنځه INDپنځه 1 لس سى سى دانټى والنسه والنسه انتى ويال دوريدي ټوكسين له توكسين توكسوئيد) توكسين)-A الرې هر۹۹ كارونې A-E ( تحت F ()دآس دقيقې بعد مخكې د الجلدي انتى سيرا( ترڅويى پوستكي الرې صفر ، پرمختګ ټسټ اړين ۹ او 1۹ هفتې

۹۱ (c) ketabton.com: The Digital Library

بعداو بيا ودريږي دى كلنى تقويه كونكى ډوز

سټافيلوكو واكسين ځانګړى دانشاقي نلري انتي تماس په لپاره كس توكسين تنفسي حمايه توكسين B نلري

ريسين واكسين ځانګړى انشاقي:دسږو نلري انتي دحاد تخريب توكسين توكسين او ريوى نلري پړسوب لپاره حمايوي درملنه

-T واكسين ځانګړى دجامو او ۹مايكوتو نلري انتي پوستكي توكسين پاكول كسين نلري a سپروفلكساسين په هكله داسې ښوودل شوېده چى په يو ډول تازى سپيو كې د كارتليج د ګډوډى المل ګرځي او د همدې لپاره د ماشومانو او اميدواره ښځو لپاره يې كارونه نده توصيه شوى. كه څه هم په هغه ماشومانو كې چې د سپروفلكساسين په واسطه يې درملنه شوېده هيڅ ډول ناوړه پايلې ندې ليدل شوى، او د ژوند په ګواښوونكو حاالتو كې كارول كيږي b د اتوكلوڅخه په كمو ماشومانواوجنين كې د تتراسيكلين او ډوكسى سيكلين په واسطه د ۶ څخه په زياتو كم تركمه ۶ ورځنۍ دورو كې د غاښونو تورېدل ثبت شوي دي. په اميدواره ميرمنو او ماشومانو كې ډوكسى سيكلين صرف هغه وخت بايد وكارول شي چى ژوند ګواښوونكي حاالت شتون ولري.

۹1 (c) ketabton.com: The Digital Library

دويم فصل

طبعي مركبات

پېژندنه

د دفاع اويرغل په حالت كې دكيمياوي مركباتوكارونه په طبعيت كې عام اودتكامل يوه مهمه وسيله ده. نږدې د ارګانيزم په ټولو صنفونوكې له ابتدايي بكتريا څخه نيولې بيا تر عالي شمزي لرونكوحيواناتوپورې زهرجن مواد لري. د كيمياوي جوړښت اوبيولوژيكي فعاليت له مخې دطبعي سمومو توپيرډېرزيات دى. دسمي ارګانيزمونو لوړ غلظت په لوى نفوس لرونكو سيمو، لكه د ګرمو باران لرونكو دښتو او د اوبوسره په هم سطحې برخو كې موقعيت لري. پرطبعي مركباتود ډېرومقالو اوڅيړنوله كبله په دې چپټركې شونې نده چى ټول شيان وويل شي او دلته صرف ځينې ډېرمهمه عملي اصول اومثالونه ذكركيږي.

د حيواني اونباتي سموموڅخه د انسان ګټه اخيستنه د تاريخ په اوږدوكې راپوروركول شوى ده. داسي سمي مواد به دښكار )د غشي زهر(، د موادو د پټولوپه جشن )د بالډونا ، سيلوسيب اوتارياك( د قربانيانود محاكمې )Conium maculatum ( لكه د سقط لپاره اوپه خاينانه ډول د انسانانود وژلولپاره كاريدل. سره له دې په پخواوختونوكې سموم د درملوپه توګه كاريدل اوپاراسلسز وو)11۱1-11۱۱ ( چې په لمړي ځل يى د ډېروسمومو دوه ډوله اغيزې يعنې سمي اوتداوي اغيزې په نښه كړې او ويې ويل چې : dosis sola facit venemum يعنې تنها ډوز دى چې زهرجوړوي. اوسنۍ فارمكولوژي د

۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

هغې پوهې السته راوړنه ده چې له حيواناتواونباتاتوڅخه د السته راغلي مركبونو د بيولوژيكي ځانګړي فعاليت پربنسټ مينځ ته راغلې ده.

د حيواناتو زهر)وينوم( اوسموم Animal venoms and poisons

د يوقوى دښمن په مقابل كې حيوانات د خپلې دفاع اويا دښكارد فلج يا وژنې په خاطر وينوم اوسموم كاروي. په وروستني حالت كې وينوم په ځانګړو غوټيوكې موقعيت لري اود چيچلوپه واسطه انتقال مومي. كه چيرې وينوم صرف د دفاع په خاطر وي نوكيداى شي چې په پوستكي اوداخلي غړوكې هم شتون ولري. د دغه حيواناتو سميت ترډېره د روښانه رنګ پواسطه حمايه كيږي )د مثال په ډول د ډندروبات دكورنۍ او سلمندرچنګښه( اوخپلو دښمنانوته اخطاروركوي چې احتياط كوۍ زه سمي يم. ځينې حيوانات داسې سموم لري كوم چې له نورو ارګانيزمونوڅخه السته راغلي دي. دغه حالت ترډېره د اوبوپه سيسټم كې راپيښيږي چيرې چې ځينې ډاينوفالجيليتونه د سمي مركبونود منبع په توګه شتون لري او د يوځاى اوسېدنې اوغذايي ځنځيرپواسطه لويوحيواناتوته انتقال مومي.

له حيواناتوڅخه د السته راغلومركباتو كيمياوي جوړښت په ډېروحاالتوكې ډېرمغلق دى او پروټينونه ، پپتايدونه، ګاليكوزيډونه، الكلوئيدونه، نيوروترانسميترونه، كيتونونه او حتى هايدروكاربنونه لري. دغه سموم ترډېره لوړه ځانګړتيا لري اوعصبي سيسټم ډېر په اغيزمن ډول خپل هدف ګرځوي. د مخلوطو پروټينومركبات د دوي د ناوړه اغيزو په نظركې نيولو سره ترډېره

۹۶

(c) ketabton.com: The Digital Library

سينرجتيك دي. د هايمينوپترا، مارانو، لړمانو او غڼو موضعي سموم آمينونه )هسټامين، سيروټونين، اسيتايل كولين او كينينونه (دي، دغه مركبات د التهابي عاملينو په څير عمل كوي د درد المل ګرځي او د وينې فشار راټيټوي.

انزايمونه: لكه هيالورونيداز)كوم چې ارتباطي نسجونه ضعيفوي( او فاسفوليپاز )د حجرې غشاء ويجاړوي اود التهابي مركباتوسنتيززياتوي لكه پروستاګالنډين(.

پولي پپتايدونه :دغه مواد د نيوروتوكسينو، مايكوتوكسينواوكارډيوتوكسينوپه توګه فعاليت ترسره كوي.

په داسې مخلوط موادوكې پپتايدونه ترډېره عمده سمي مواد جوړوي اود مسموم د مرګ مسؤول ګڼل كيږي، په داسې حال كې چې نور مواد له پپتايدونوسره د مرسته كوونكو په توګه برخه اخلي ترڅويې خپل هدف ته ور ورسوي)لكه د عصبي سيسټم آخذې اوزړه(. د دغه سمومو د بياځلي تطبيق په پايله كې الرژيك غبرګون رامينځ ته كيږي كوم چې كيداى شى د وژونكي انافيالكتيك شاك عكس العمل مينځ ته راوړي.

بحري حيوانات

بحري ايكو سيسټم د لويې پيچلتيا لرونكي انواعوپه واسطه پيژندل كيږي چې د دوى له ډلې څخه ډېريې د ژوندي پاته كيدلولپاره سمي مواد كاروي. د همدي له كبله دمختلفو او سمي انواعو ترټولولوړغلظت په ګرموسيمو اود كورال په ټاپووزمه كې شتون لري. په دې ډول سيموكې المبو اوغوپيدل ،په ځانګړي ډول دهغو كسانولپاره چې تجربه ونلري كيداى شي چې خطرناك وي. په نړيواله كچه د

۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

هغو پيښوګڼه چې د سمي بحري حيواناتو له كبله پيښيږي د1۹۹۹۹ او۱۹۹۹۹ ترمينځ قرارلري.نور۹۹۹۹۹ سميتونه د سمي كبانو يا نرم حلزونونو د خوړلوله كبله مينځ ته راغلى دي.

سولنتراتا (Coelenterata)

كيداى شي چې سمي مواد په هايدرا، جيلى فيش، بحري انيمون)يونوع ګل لرونكى بحري بوټى( اوكورال كې وموندل شي چې ټول يې بحري اوسيدونكي دي چې د استوا د خط سره په ديرشم موازى خط په سيمو اوپه ګرمواوبوكې اوسي. او د تود اتالنتيك خليج په سيمه كې ،كيداى شي دوى د شپيتم موازي خط په سيمه كې وموندل شي. په عمومي توګه د دغه حيواناتو توكسينونه پولي پپتايدونه دي كوم چې د ښكارپه نيولو او يا د غښتلي او وږي دښمن په وړاندې د دفاع پرمهال كارول كيږي.

د دغه ژوو د حساسه وېښتو د تماس په پايله كې كوم چې د كنيډوبالسټ)نيماتوسايتونو( د يوې پيچلې دستګاه )كنيډوسيل( په واسطه پوښل شويده، حمله كوي. يو ډول فالجيل چې ډېر ويښته اواغزي لرونكى چنګكونه لري له پوستكي څخه تيريږي او زهر زرق كوي. ترټولو خطرناك نماينده يې د كورال په ټاپووزمه كې اوسيږي. د جيلي فيشونو)يوډول كبانو( په مينځ كې ترټولو ډاروونكي يې عبارت له پرتګالي man-of-war يا Physalia physalis او بحري غونبسې )Chironex fleckeri ( څخه دي. د دغه حيواناتوسره تماس د هسټامين، كينين اوپروسټاګالنډين پواسطه چې د سم ټول شته تشكيلوي له سخت درد سره تعقيبيږي. مسموم كيداى شي چې بيداري له السه وركړي ځكه چې درد ډېر غښتلى او تباه كوونكى دى. مرګ هم كيداى شي خپله د سم پواسطه

۹۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

رامينځ ته شي. د دغو سولنتراتاګانو سمي پپتايدونه د سوديم د چينل بالك كوونكي دي، كوم چې ساينپسونو اوعصبي عضلي نهاياتو كې د پوتنشل په عمل كې يو قوي اوږدوالى مينځ ته راولي، چې د ډېر دردناك عضلي تقلص ، فلج، دشاك داعراضو اود تنفسي انحطاط المل ګرځي. انتى دوت يې شتون نلري او درملنه يې په عرضي ډول صورت نيسي. د شاك په حالت كې د وريدي الرې د كلسيم، ګلوكوكورتيكوئيدونو او د پالزما ډېروونكو تطبيق اړين بلل كيږي. په موضعي ډول د بې حسه كوونكو كارول ګټوردي ځكه چې د نوموړو سموموسره تماس ډېر دردناك دى. د سمي سولنتراتا سره د تماس په ډېروپيښوكې هيڅ ډول طبي اوچټك كمك ته الس رسى شتون نلري. نوځكه د سيمي د حاالتوپه اړه معلومات اوله داسې ژوو سره له تماس څخه د ځان ساتل ډېرمهم ګڼل كيږي.

حلزونونه (Mollusks(Mollusca

د دوى په مينځ كې د صدفونو جنس (Lamellibranchiata) او حلزونونه (Gastropoda) شتون لري.په دې انواعوباندې تسمم په ډېروحاالتوكې د خوړو له الرې رامينځ ته كيږي.ډاينوفالجيالتونه ترډېره د دغه توكسينونو لمړنۍ سرچينې ګڼل كيږي. نرم تنان د دوى توكسينونه د دغه ارګانيزمونود مصرف په وخت كې په خپل ځان كې ذخيره او متراكم كوي. د دغه سموموپيژندنه كوم چې د كبانوپه ځينوډولوكې هم شتون لري ، د دې كتاب په نوروبرخوكې څرګنده شويده.

د سمي فعاله نرم تنانوپه مينځ كې كونيديا (Toxoglossa) هم دي چې دګرمو سيمو د حيواناتو په سيمه كې ژوندكوي. دغه حيوانات د زهرويوډول پيچلې دستګاه لري كوم چې د خوړو د السته راوړلولپاره يې د بريدكوونكې وسلې په ۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

څېر كاروي. اوپه كمه كچه يې د دفاعي وسلې په توګه هم كاروي. نوموړې دستګاه د نارينه پيازڅخه جوړه شويده، چې د زهرو يو تيوب، راديوال په نامه ژبه اوراديولرغاښونه لري كوم چې د كوچني نيزې په څېرشكل اوله 1څخه تر1۹ ملى متروپورې اوږدوالى لري. زهر د فشار د عمل تر اغيزې الندې د زهروله ټيوب څخه راديوالته ټيل وهل كيږي اوبيا د راديوالرغاښونوپه واسطه اخيستل كيږي كوم چې وروسته بيا د ستوني له الرې خړطم ته انتقاليږي. دغه حيوانات نوموړې جوړښت د ټوپك په توګه كاروي او د ښكارپه لوري سمي تير واروي. مختلف كونيديا ګان د مختلفوښكارونو)چينجيانو، حلزونونو، كبانو(لپاره ځانګړي شويدي. صرف هغه انواع چې فقاريه حيوانات ښكاركوي،د انسانانولپاره خطرناك دي. دغه وينوم بنسټيز پپتايدونه لري چې ځنځير يې له 1۱ څخه تر۹۱ امينواسيدونو پورې رسيږي. درۍ عمده انواع يې د توپيروړدي. α-Conotoxin يې په عصبي عضلي اتصالونو كې پر نيكوټينيك استايل كولين آخذو باندې كورار(Curar) ته ورته عمل كوي. µ-Conotoxin د عضلي حجراتوپه غشا كې د سوديم چينل بالكوي. د مختلفو پپتايدونوفعاليت په لويه كچه د عصبي فعاليتونو د نهې كولوسره هم غږى دى. ترډېره نارمل ښكار د كونيډيا د حملې څخه وروسته په چټك ډول فلج كيږي. دا ډېره مهمه ده ځكه چې دغه حيوانات ډېرپه كراره حركت كوي اوشونې نده چې خپل ښكار تعقيب كړي. ځينې كونيډيا كامالً د دې وړتيا لري چې انسان ووژني)دمثال په توګه Conus geographus اوConus tulipa (.

كونيډياتر ډېره د حاره ژوو د سيمو په كمو ژورو اوبوكې اوسي اواكثراً د يادګارپه څيررا ټولول كيږي ځكه چې ډېرښايسته دي. دا كاربايد ډېرپه احتياط سره صورت ونيسي او صرف بايد مړه شوي پوستونه يې راټول كړل شي. د كبانو ښكاركوونكي كونيډيا د چيچلو له امله موضعي شخي رامينځته كيږي چې بياټول بدن ته خپريږي، په تعقيب يې د عضلو فلج اود زړه د حركاتو دريدل مينځ ۱۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

ته راځي . كوم ځانګړى انتي دوت نلري نو له همدې كبله درملنه يې په عرضي ډول صورت نيسي.

اكينودرم (Echinoderms(Echinodermata

د Echinoderms جنس دوه ګروپونه ،Pelmatozoan اوEleutheraozoa لري. ډېر سمي نوعې يې په Eleutheraozoa پورې اړه لري. د دوى په مينځ كې (Echinoidea ، Ophioidea ،Asteroidea(starfish )بحري پيرى( او Halothurioidea )بحري بادرنګ( ځاى لري.Echinoderms د بحرپه ژوروكې ژوندكوي اوپه ټول سمندركې خپاره دي. په هرحال ډېرسمي نوعې يې په ګرمو سيموكې ژوندكوي.

ستوري شكله كبان د نوروحيواناتو د ښكارلپاره ترډېره خپل زهركاروي. د دغې موخې لپاره هغه توكسين چې د دوي د پوستكي په غوټوكې ځاى لري په اوبوكې خوشي كوي. نوموړي توكسينونه كوالى شي چې صدفونه، حلزونونه او شرمپونه فلج كړي. د سمي ستوري شكله كبانوسره له يوه تماس څخه وروسته، نيښ له پوستكي تيريږي او د ډېر درد اوموضعي التهاب المل ګرځي. توكسينونه يې ستروئيدي ګاليكوزيدونه دي چې د ساپونينو په څېرچې په ډېرو بوټو كې شتون لري، د پاكوونكي په څيرعمل كوي. په لومړي نمبر شكل كې بنسټيزسمي ستوري شكله كب Acanthaster planci ښوودل شوى ده. د دغه كب توكسين د زرقي تطبيق وروسته په حيواناتوكې د وينې د فشار د راټيتېدوالمل ګرځي. داسې باوركيږي چې د دغه كارمينځګړتوب د داخلي ارشيدونيك اسيدو د ميتابوليت لكه پروستاسيكلين په واسطه صورت نيسي.

۱1

(c) ketabton.com: The Digital Library

بحري پيري د دوي د نقطوي چيچلوپواسطه د دردناكوټپونوالمل ګرځي، كوم چې د سوري كولوڅخه وروسته پوستكى څيرې كوي. د ځينوډولونو نيښ يې يو وينوم لري چې د ډېر درد اوالتهاب باعث كيږي. كله كله عمومي غبرګونونه لكه د نهاياتو بې ځنځه كيدل، معدي معايي اعراض، د سردرد او الرژيك عكس العملونه رامينځ ته كيږي. دغه زهر نه صرف يوازې په نيښ كې شتون لري، بلكه تكثري غړي يې هم لري. نو د همدې كبله د دغه ژووخوړل په ځانګړي ډول د هګۍ اچولوپه وخت كې نه توصيه كيږي. د بحري پيري كيميا تراوسه معلومه نده. احتماالً د دغه ژوو د توكسينونو ماليكولونه لوړماليكولي وزن لري، كوم چې د جداكيدو د پروسې پرمهال تجزيه كيږي.

د بحري بادرنګوپه مينځ كې ډېرشمېرسمي ډولونه ځاى لري. ځينې توكسينونه يې د پوستكي په غوټيوكې شتون لري. په هرحال ترټولومهم اوځانګړى غړى يې چې Cuvierian tubule نوميږي ، څخه عبارت دى. دغه تيوبولونه د خطرپه وخت كې د مقعد له الرې راوزي او د زهري مركبونو يومخلوط خوشى كوي، كوم چې د ممكنه ښكارلپاره د يوې مانع په توګه عمل كوي. د بحري بادرنګ بنسټيزې سمي مادې د Lanosterin ټايپ ساپونينولكه Holothurin A )شكل 1( څخه عبارت دي. د بحري بادرنګ سره جلدي تماس د درناكواعراضوالمل ګرځي، كوم چې په عادي ډول زرله مينځه ځي. په ځينو آسيايى هيوادونوكې بحري بادرنګ د خوړوپه څيركارول كيږى. چې ځينې وختونه د معدي معايي سميت لكه دستونو)اسهاالتو( اوكانګوالمل ګرځي. د Holothurin A د كافي كچې د جذب څخه وروسته كيداى شى چې هيمواليزس)د وينى د سروكريواتوتجزيه( اوفلج مينځ ته راشي.

۱۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

هولوتورین A

شكل 1: داكينودرماتا ستروګاليكوزيدونه .ټورناستروئيد د Acanthaster plani په نوم بحري ستوري كې شتون لري ، كوم چې په ګرمو سيمو كې پيداكيږي. هولوتورين A يو توكسين دى چې د بحري بادرنګ په تيوبولونو كې شتون لري.

كبان (Fishes or pisces)

ډېرزهري ياسمي كبان د مرجاني ساحل په ګرموسيموكې ژوندكوي. دوى د فعاله )زهري( اوغيرفعال نوعوپه نوم سره جالكيږي. ځينې سمي مواد دهغه مايكروارګانيزمونو په واسطه توليديږي چې له دوى سره په همزيستي ډول ژوندكوي. زهري كبان د زهرو غوټې اونيښونه لري، كوم چې د دفاعي موخولپاره كارول كيږي. په ډېرو حاالتوكې دغه كبان لټ اوثابت وي. د دوي سمي طبيعت د ښكاركوونكي څخه د تيښتې دعوض په توګه رول لوبوي. نږي د ۹۹۹ نوعوپه مينځ كې چې د بحري حيواناتوپه سيمه كې ژوندكوي ، د (Stingrays(Dasyatidae

۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

، (weevers(Trachinidae) ، scarpionfishes(Scorpeanidae ،(catfish(Siluroideae او نوروڅخه عبارت دي. دغه توكسينونه د ډېروغيرثابتو پروټينو له مخلوط څخه جوړشويدي.ځانګړى سميت )په موږكانو

كې LD۱۹( يې د ۹۹۹µg/kg )په سنګي كب كې( او څوmg/kg ترمينځ پروت دى. د دغو كبانو پواسطه چيچل ځينې وختونه سخت دردلرونكي او د موضعي التهاب اونكروزالمل ګرځي چې د جوړيدالپاره بده وړاند وينه لري. ترټولو زهري كب، يعنې سنګي ماهي (Sunaceja horrid) د ماليز د قوم په واسطه د ښكارپه غشوكې كارېدل.

وروسته له زرقي تطبيق څخه دغه توكسين له ځانه مايوتوكسيك )په عضلوسمي اغيزه(عمل ښيى. اغيزمن غړي عبارت له زړه، د وينې دوراني سيسټم اواسكليټي عضلو څخه دي. وژونكى ډوزيې د غړو د انجامونو د فلج او د دوراني كوالپس المل ګرځي. ترټولو خطرناك يې د تيږو له ماهيانو (Stonefish) يعنې Synaceja horrida او Synaceja trachinus له جنس څخه عبارت دي. نوموړي حيوانات د كموژورو اوبو د بحري ژوو په سيمه كې اوسيږي اوډېر وخت په ريګ كې ځان پټوي او د ښكارپه انتظاروي. د دوي رنګ د شاوخواچاپيريال سره ډېرورته دى اوكه چيرې ځان په ريګ كې پټ هم نه كړي دوى ترډېره په سترګو نه ليدل كيږي. تصادف اكثراً پركبانو له پاسه د قدم وهلوپه مهال پيښيږي. شاتنى تيغ د ښكار له پوستكي وزي او د ښكار د وزن د فشارپه نتيجه كې زهر ياوينوم په ټپ كې زرق كيږي. وژونكي حالتونه يى كم ندي. په نارمل ډول د زهروله داخليدو ۹ تر۹1 ساعته وروسته مرګ واقع كيږي.

په درملنه كې لمړى بايد د نيښ ټوټه له پوستكي وباسل شي اوټپ په احتياط سره پاك كړل شي. اغيزمن شوي غړي بايد كم له كمه تر ۱۹ دقيقو پورې په ګرمواوبو ومينځل شي. كوم چې درد كموي اوپه قسمي ډول زهر مينځل كيږي.د

۱1

(c) ketabton.com: The Digital Library

تسمم په سختوحاالتوكې د داخل وريدي انتي وينوم زرق هم توصيه شوى ده. كه څه هم په ځينوحاالتوكې انټي وينوم ته الس رسى نه كيږي نوبايد چې عرضي درملنه صورت ونيسي. ترټولوښه الره ، ترڅوله دغومشكالتو څخه مخنيوى وشي هغه له دغوكبانو څخه ځان لرې ساتل دي. په هغو سيموكې چې د Stonefishكبانو د اوسيدلوځاى وي بايد د المبو په وخت كې ځانګړي بوټونه پښوكړل شي.

نورسمي كبان خپل زهر د پوستكي له الرې اطراح كوي او دوى ته Crinotoxic كبان ويل كيږي.چې يوه بيلګه يې له (Boxfish(Ostracion lentiginosus څخه عبارت ده، كوم چې د پاهوتوكسين(Pahutoxin) په نامه يو سم توليدوي. دغه توكسين د كولين سره د acetoxyhexadecanoic acid-۱ يو استر ده)شكل ۹(. د دوى د امفوفيليك خاصيت د لرلو له كبله نوموړي مواد پاكوونكى خاصيت لري. يوځل چې په اوبوكې خوشي شي، د كبانو، شاركونو اونورو بحري ژووپه مقابل كې دفاعي خاصيت لري. كه چيرې له توكسين څخه )په اكواريم كې( يې تيښته شونې نه وي نو د اغيزمن شخص په بدن كې د خوځښت كموالى، د تعادل اوحركت له السه وركول ، اوبااالخره كله كله اختالج اومرګ مينځ ته راځي. په تي لرونكو ژووكې د زرقي تطبيق څخه وروسته، نوموړى توكسين لكه د نورو

پاكوونكوپه څېرد شديد هيمواليزالمل ګرځي. په موږكانو كې يې LD۱۹ د ۹۹۹mg/kg څخه عبارت ده.

۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

شكل ۹: فاوتوكسين چې د Osracion lentiginosus) Boxfish)په نوم ماهي له پوستكي څخه السته راغلى ده.نوموړى مركب د ۱-اسيتوكسى هكزاديكانويك اسيد يو كولين ايستر دى.

ځينې كبان سمي ګونادونه )جنسي غوټې( لري په داسې حال كې چې نورغړي له زهرو څخه خالي دي. د غه كبان د Ichyootoxic په نوم ياديږي. ډېريې په تازه اوبو او صرف څو دانې يې د بحري ژوو په شاوخواكې ژوندكوي. د دوي له ډلې څخه يو Cabezon يا Scorpenichtys mamoratus دى، كوم چې د كليفورنيا اوبرتانيوي كولمبيا ترمينځ دآرام سمندرد غاړې سيمو كې ژوند كوي. د نوموړي كب وزن ترشل پونډو رسيږي او د خوړولپاره قيمتى كب دى. د دغه كب دهګيوخوړل د عمده معدي معايي اعراضو سره مل سميت مينځ ته راوړي. په ځينو شديدو حاالتوكې شونې ده چې اريتميا، د سينې درد، اختالجات اوكوما رامينځ ته شي. وژونكې پيښې يې كمې دي.

ځينې كبان صرف په وينه كې توكسين لري، نوله همدې كبله د Ichtyohematoxic كبانو په نوم ياديږي. د دوى په مينځ كې Eel اوMuraena قرارلري. سميت هغه وخت واقع كيږي چې په لوړه كچه د كب وينه هضم شي. د توكسين د كيميا په باره كې يې هيڅ معلومات وجود نلري، پرته له دې چې نوموړى توكسين د تودوخې په مقابل كې ناپايداره دى. نو د همدې كبله پاخه شوي كبان يى مصؤون دي.

ځينې غيرفعاله (Passive) سمي كبان داسي توكسين لري چې اصالً د ځينې ميكروارګانيزمونو، لكه بكتريا، پروتوزوا او الجيانو پواسطه توليديږي. توكسينونه يې ځينې وخت ډېرقوي دي اوكيداى شي چې په ټولو انساجو ياصرف په ځينوغړوكې شتون ولري.

۱۶

(c) ketabton.com: The Digital Library

د Ciguatera كلمه له هغه سميت څخه بحث كوي چې د Grouper ،Barracudas، شارك اونورو ښكاركوونكو كبانو د خوړلوله كبله چې په حاره اونيمه حاره سيمو د بحري حيواناتوپه سيمه، لكه د كورال د ساحل په اوسيدونكو، كې مينځ ته راځي. دغه پېښه په بياځلي ډول د كارابين بحرپه ځينو برخو او د مكسيكوپه خليج كې پيښه شوې ده. د Ciguatera كلمه د هسپانوي ژبې څخه السته راغلې ده، او د هغه حلزون نوم ده چې د كيوباپه جزيره كې ژوندكوي، چې په غلطۍ سره د سميت د المل په څېرپيژندل كيږي. د توكسين لمړنۍ منبع يې Epiphytic Dinoflagelate څخه عبارت ده، كوم چې پر ماكروفايتيك الجي باندې ژوندكوي. نوموړى توكسين په غذايي ځنځير كې ځاى نيسي )له ډاينوفالجيليټ څخه نبات خوړونكوكبانو ته اوبيا ښكاركوونكوكبانوته(. ترټولولوړغلظت په كولمواو ينه كې توليديږي، كه څه هم په عضالتوكې يولوړډوزچې وروسته د ككړوكبانو له خوړلوڅخه د سميت المل ګرځي، توليديږي. اود اډېره مشكله ده چې په سيګواټيراتوكسين باندې د كبانو ككړتيا وارزول شي. نو د همدې په خاطر بايد د هغو سيمو د كبانوځينې ډولونه چې دسيګواټيرا د شتون تاريخچه ولري، بايد ونه خوړل شي. د سيګواټيرا د سميت اعراض په مفصل ډول په نوروځايونوكې تربحث الندې نيول كيږي.

يوتوكسين چې د بكترياوو څخه السته راځي اود Pufferfish كب په جنسي غوټواو ينه كې ذخيره كيږي د تترادوتوكسين په نوم ياديږي )شكل ۱(. Pufferfish چې Sphaeroides دى اوپه جاپان كې د Fugu په نوم پيژندل كيږي، د خوندورې غوښي د لرلو له كبله ډېرمشهوردى. دغه كب د ډېرو نريو ټوټو په شكل پرې اوخام خوړل كيږي. د Fugu دكب د پخولو لپاره د يوې ډېرې غښتلې تجربې لرلوته اړتيا ليدل كيږي. مشكل د داخلي غړو د پرې كولو څخه ځان ساتل دي، كوم چې توكسين لري. سره له دې هركال ځانته له جاپان څخه

۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

د Fugu كب د خوړلو له كبله د ۱۱ وژونكو پيښو راپوروركول كيږي. په نړيواله كچه دغه شميره 1۹۱ ته رسيږي. تترادوتوكسين صرف په Pufferfish كې شتون نلري بلكه په ځينو نوروكبانو لكه د Diodontidae ,Molidae او Gobius په انواعو، په ځينو بحري ژوو لكه Starfish، چنګاښ، چينجيانو او آسماني رنګه كړې لرونكي اكتوپوس او بااالخره د وچې په ځينې ژوو كې لكه ذوحياتين (Taricha torosa) او د Atelopus په انواعوكې هم پيداكيږي.

شكل ۱: تترادوتوكسين

په دې كې شك نشته چې تترادوتوكسين د بكتريا په واسطه جوړيږي، كه څه هم صحيح نوع يې معلومه نده. د Alteromonas يوې نوعې او د Pseudomonas او د Vibrio ځينو بحري انواعو په كښت كې د تترادوتوكسين، د ايپى تترادوتوكسين د انالوګونو او د انهايدروتترادو

۱۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

توكسين د سنتيزښوودنه كړې ده. داسې فكركيږي چې بكتريا د خوړو له الرې د كب معدي معايى تيوب ته ځان رسوي. توكسين د كب په كولموكې د بكتريا په الس جوړ اووروسته له جذب څخه يني او تخمدان ته انتقال مومي. د توكسين ترټولو لوړ غلظت د كب د هګۍ اچولو سره په ډېر نږدې وخت كې ليدل كيږي. دغه معلومات هغه نظر ته لوړوالى وربخښي، چې د تراكم پروسه خپله د كب پواسطه تركنترول الندې نيول كيږي. په قوي احتمال چې د نوموړي توكسين څخه د ښكار په مقابل كې د هګيو په ساتلوكې كاراخيستل كيږي. اوداهم ښوودل شويده چې هغه Pufferfish چې په اكواريم كې دنيا ته راځي سمي نه وو. په طبعي چاپيريال كې د كب د خوشي كولو څخه وروسته، دوى ډېر په بيړه سمي شول.

تترادوتوكسين د اكزوپالزم له الرې د سوديم دآيون انتقال بې له دې چې د بل پلوه د پوتاشيم د آيون انتقال ته ګواښ پيښ كړي، نهى كوي. د پوتنشيل د عمل مينځ ته راتلل هم نهې كيږي. په مركزي عصبي سيستم كې پربرقي هدايت ځانګړى عمل د نوموړي توكسين د غښتلو اغيزومسؤول ګڼل كيږي. په موږكانوكې يې د

IP )داخل پريتوان زرق( تطبيق څخه وروسته LD۱۹ د 1۹µg/kg كچه ټاكل شوى ده. د خولې له الرې د تطبيق څخه وروسته دغه كچه له ۱۹۹µg/kg څخه عبارت ده، چې بياهم ډېر ټيټ قيمت ده. كه چيرې د انسان لخوايې په توكسين ككړخواړه وخوړل شي وروسته له ۱ تر۱۹ دقيقو يې په شونډو، ژبه اوستوني كې خارښت راڅرګنديږي اوپه تعقيب يې بې حسي رامينځ ته كيږي. نوموړي اعراض ترنهاياتو امتداد مومي. د دې په تعقيب نوراعراض عبارت د تودوخې درجې د ټيټوالي، د وينې ټيټ فشار، زړه بدى، په سينه كې درد اوپه غښتلي سميت كې د عضالتو درد، اختالجات او تنفسي انحطاط رامينځ ته كيږي، كوم چې بااالخره په مړينه پاى ته رسيږي. د ځانګړي انتي دوت د نه لرلو له كبله، صرف په عرضي ډول درملنه صورت نيسي. د معدې لواژ او د كانګو ايجادول هم تائيدشوي دي. د خولى له الرې د كاراكول د تطبيق په هكله فكركيږي چې له توكسين سره نښلي كه ۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

څه هم په غټوكولمو كى هم وي اول جذب څخه يې مخنيوى كوي. جمعي درملنه يې له اكسيجنوتراپي، د وريدي الرې د مايعاتو اود اتروپين له تطبيق څخه عبارت ده. څولسيزې وړاندې اكثر قربانيان مړه كيدل. ولې د عصري جدي وقايوي تدابيرو له كبله اوس يې نيم ژوندي پاته كيږي.

ځمكني حيوانات يا د وچې حيوانات Terrestrial) Animals) په دغه فايلم كې غڼې، لړمان(Archnoidea) اوحشرات (Hexapoda) شتون لري. زهري انواع يې خپل زهر د نيښ وهلو يا چيچلو پواسطه انتقالوي. نږدې ټولې غڼې سمي دي، ليكن صرف ځينې انواع يې، چې ډېرې يې په ګرمو سيموكې اوسي د انسان لپان له خطر ډكې دي. ډېرلړمان هم سمي دي، په داسې حال كې چې ډېرحشرات سمي ندي، سره له دې هم ځينې سمي انواع يې د يوشمېر وژونكو پېښو مسؤول ګڼل كيږي، كوم چې د سمي غبرګون په نسبت ډېر د الرژيك غبرګون له كبله مينځ ته راځي.

غڼې (Spiders(Araneae

د ۹۱۹۹۹ په شاوخواكې غڼې پيژندل شويدي، كه څه هم ۸1 يې اوږده او كافي غښتلي تيره غاښونه (chelizera) لري ترڅو د پوستكي څخه تيرشي اوپه حقيقت كې سمي دي. ځينې خطرناكې نوعې يې د جنوبى اروپا په مديترانه اي 1۹۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

سيموكې پيداكيږي، ليكن تر ډېره يې مرګوني پيښې په مركزي اوجنوبي امريكا، افريقا او اسټراليا كې ليدل كيږي. د غڼو په خطرناك نسل كې د Atrax ssp ,(Funnel-web spider)Trechona ssp, ,(Trapdoor Phoneutria ssp spider)Harpacttirella ssp يا hunting spider ، Loxosceles ssp يا Lycosa ssp، Brown or violin spider يا wolf spider او Latrodectus ssp يا widow spider قرار لري.

Black widow spider يا Latrodectus mactans په خپل جنس كې ښه پيژندل شوېده اوپه اروپايي سيموكې د غڼوياعنكبوتونو د ډېروپيښو مسؤول ګڼل كيږي. دغه او د دغه ګروپ نورانواع نږدې په ټوله نړۍ كې پيداكيږي. د widow ياكونډې نوم د هغه حقيقت له كبله دى، چې ښځينه جنس وروسته له جنسي عمل څخه نارينه جنس له مينځه وړي. د دوى د غټ جسامت )1۹-1۹ ملى متره ( د لرلو په اساس صرف ښځينه جنس لوى او پوره قوي غاښونه لري ترڅو د انسان له پوستكي څخه د چيچلوپه وخت ګټه واخلي. د Black widow spider زهر داسي ډول پپتايدونه لري، كوم چې په ځانګړي ډول د حشراتو لپاره سمي دي. هغه برخه يې چې د انسانانو لپاره سمي ده د α-Latrotoxin په نوم ياديږي اود داسې پپتايد لرونكى دي چې ماليكولي وزن يې 1۱۹۹۹۹ ته رسيږي. نوموړى حيوان په مينځني ډول ۹0۹۹ ملى ګرامه توكسين په ځان كې لري. په موږكانوكې يې

د وريدي زرقي الرې ۹0۱۱mg/kg ، LD۱۹ ده. د هغه حقيقت پربنسټ چې كله كله په ځينو حاالتو)۱۸( كې د انسانانو د مړينې المل ګرځي، داسې فكركيږي چې انسانان د نوموړي توكسين په مقابل كې نسبت ژوونكو ته ډېرحساس دي. د چيچلو څخه وروسته يې اعراض عبارت له موضعي التهاب، د لمفاوي غوټودردلرونكى پړسوب، په خپل سر د عضلو تقلص، د بدن د تودوخې د كچې لوړوالى، د وينې لوړ فشار، سردردي او زړه بدي څخه دي. ځينې وختونه مسموم ډاريږي او چټيات وايي. په قلبي وعايي مشكالتو اخته ناروغانو ته ځانګړى خطر 1۹1

(c) ketabton.com: The Digital Library

مخامخ دى. مرګ تر ډېره د زړه د حملې ياتوقف له كبله په واقع كيږي. ترټولوښه درملنه يې د كلسيم اود Latrodectus mactans د انتي وينوم له زرق څخه عبارت ده. د اعراضو پيل ډېر په ځنډ صورت نيسي نوله همدې كبله كافي وخت شتون لري ترڅو د انتي وينوم په واسطه درملنه شروع كړل شي. د ابايد په نظركې ولرو چې كله كله خپله انتي وينوم د انافالكتيك شاك المل ګرځي. د همدې كبله د انتي وينوم كارونه په سپك اوكمزوري سميت كې ندى تضمين شوى.

د Loxosceles جنس وينوم د وخيم نكروتيك عمل المل ګرځي. خړرنګه غڼه يا Loxosceles recluse نږدې ۱۹ ميكروګرامه سمي پروټين لري، كوم چې له

مختلفو برخو څخه جوړشوى دى. د كوباى لپاره يې LD۱۹ عبارت له ۹01۱mg/kg څخه ده. دLoxosceles پواسطه له چيچلووروسته، شديده موضعي نكروزڅرګنديږي چې په ډېروحاالتو كې په انساجوكې غيررجعي تخريب له ځان څخه پريږدي. په لوړه كچه د وينوم د سيستميك توزيع څخه وروسته، غښتلى هيمواليزس مينځ ته راځي چې د پام وړ Hematuria )په ادراركې دوينى شتون( او كله كله د پښتورګو د عدم كفايې المل ګرځي. په لږه كچه بدن ته د وينوم د ننوتلو وروسته اعراض په تبه، زړه بدي، كانګو، ژيړي، د توري غټوالي او د تحثري مشكالتوپورې منحصركيږي. په ورته ډول اعراض د Lycosa ssp په واسطه د چيچلوڅخه وروسته هم مينځ ته راځي. د نوموړي وينوم د موادو د سايتوتوكسيكو اغيزو د درملنې لپاره، په موضعي اوسيسټميك ډول د ګلوكوكورتيكوئيدونو د كارونې الرښوونه شوېده. سيسټيميكې اغيزې بايد چې په عرضي ډول تداوي كړل شي. د انټي وينوم كارونه همېش بريالې نه وي.

بله ډېره سمي غڼه له Black Banana Spider يا Phoneutria nigriventer څخه عبارت ده. درۍ نيوروتوكسيك پپتايدي برخې يې له خام وينوم څخه السته

راغلي دي. د موږكانو لپاره يې LD۱۹ د ۱۹µg/kg شاوخواكې ده. د سميت شديد

1۹۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

اعراض د تسمم څخه وروسته په بيړه پيليږي. وروسته له چيچلوڅخه موږكان د څوثانيو په دوران كې فلج كيږي. په انسانانو كې اعراض وروسته له 1۹ څخه تر 1۹ دقيقو وروسته پيليږي اود يوغښتلي درد سره راڅرګنديږي.مركزي اعراض يې عبارت له تبې، درنده خوله، ټكي كارډيا، اريتميا، دروند اختالج او بااالخره تنفسي توقف څخه دي. په بيړه د عرضي درملنې سره د انټي وينوم تطبيق يوازينۍ كافي درملنه بلل كيږي.

لړمان )Scorpions or Scorpiones (

د لړمانو د ۹۹۹ نوعو له ډلې څخه نږدې ۱۱ نوعې يې انسان ته خطرناك دي. دوى ټول په حاره اونيمه حاره سيمو كې اوسيږي. ډېرې پيښې يې په كورونوكې رامينځته كيږي، په ځانګړي ډول په پخوانيوكوروكې ، چيرته چې د لړمانولپاره ننوتل اسانه دي. دغه حيوانات د شپې له خواغواړي چې په جامواويا بوټونوكې ځان پټ كړي. د سهار لخواكله چې څوك غواړي جامې واغوندي، لړم د حملې فكركوي اوچيچل كوي. ماشومان نسبت لويانوته ډېرپه خطركې قرارلري، ځكه چې دوى له لږپاملرنې څخه كاراخلي اوبل دا چې وزن يې كم دى. په نړيواله كچه هركال 1۱۹۹۹۹ پيښې د لړمانو د چيچلوله كبله مينځ ته راځي، چې ډېرې يې په التينې امريكا او شمالي افريقاكې ليدل كيږي. په عمومي توګه ۸۹ مړينه لري، ليكن په ماشومانوكې دغه كچه ۸۹۹ ده. په طبي لحاظ د ځينو اړونده لړمانو په

هكله شمېرې په جدول 1 كې ښوودل شويدي. د LD۱۹ په اړه يې معلومات پرموږكانو د تجربو څخه السته راغلي دي. د مقايسوي توكسيكولوژي له مخې، انسانان عموماً ډېر حساس دي.

1۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

جدول 1 :دسمي لړمانو څخه مينځته راتلونكې پيښې او ددوى داړونده زهرونو سميت

جنس او نوع موقعيت په موږكانوكى دتحت الجلدى الرې د

زهرو LD۱۹ )ملى ګرام فى كلوګرام (

Androctomus ssp شمالي افريقا او مينځنى ختيځ

A.australis ۶0۹۹

A.oeneas oeneas ۹0۱1

A.mauretanicus mauretanicus ۹0۱۹

A.crassicauda ۹01۹

A.amoreuxi ۹0۱۱

Buthus ssp فرانسه ،هسپانيه ، شمالى افريقا ، مينځنى ختيځ

B.occitanus tunectanus ۹0۱۱

B. occitanus paris 101۱

.Bothotus ssp افريقا ،مينځنى ختيځ ،مركزى اسيا

B. judaicus ۹0۹۹

B.minax 10۹۱

Centrruroides ssp شمالي امريكا،مركزي امريكا ، جنوبى امريكا

C.limpidus ۱0۹۹

Leiurus ssp شمالى امريكا ، مينځنى ختيځ

1۹1

(c) ketabton.com: The Digital Library

L.quiquestriatu ۹0۱۱

.Parabuthus ssp جنوبى امريكا

P. transvaalicus 10۹

Tityus ssp مركزي اسيا ، جنوبى امريكا

T. serrulatus 101۱

T.bahiensis ۱0۱۶

T.trinitatis ۹0۹۹

د لړم زهرپه عمومي توګه د نيوروتوكسيك پپتايدونوڅخه جوړشويدي، چې د ۶۹ څخه تر ۱۹ پورې د امينواسيدونواوږد ځنځيرلري. د ځينوانواعو په زهرو كې يې بايوجنيك امينونه ليدل شويدي. په نارمل ډول د لړم چيچل ډېردرد لري. كيداى شي وروسته له څه وخت څخه بې حسي رامينځته شي. سيسټيميكې اغيزې يې عبارت له اختالجونو، ټكي كارډيا، اريتميا، زړه بدي، كانګو، په ليدلوكې له ګډوډيواو تنفسي مشكالتوڅخه دي. په نارمل ډول مرګ د تنفسي سيسټم د دريدلو له كبله مينځ ته راځي. كه چيرې شخص په لومړيو ۹1 ساعتو كې ژوندى پاته كيږي، نو د ناروغي څخه جوړيدل په نسبي ډول ښه دي. ښې پايلې د ځانګړي انټي وينوم د زرق څخه وروسته ترسترګوكيږي. دا مهمه ده چې د چيچلوڅخه وروسته په كافي كچه انټي وينوم )تر۱۹ ملى ليتروپورې( په لنډ ډول د وريدي الرې وركړل شي. له هغه وخته چې ځانګړي انټي وينوم ته الس رسى پيداشوى ده، د لړم د چيچلو له امله مړينه بيا په خاص ډول په ماشومانو كې په ډراماټيكي ډول راټيټه شوېده.

1۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

حشرات (Insects or Hexapoda)

حشرې د ځمكې پرمخ د ژوو ترټولو بريالى صنف ده، چې د وچې پرمخ د ژوو ۱۹سلنه حياتي كتله يى نيولې ده. د څوګونيو نوعوڅخه ډېرې يې په فعال اوياغيرفعال ډول سمي دي. كه څه هم په ځينونوعوكې يې د زهروكچه د انسان لپاره خطرناكه نده، ولې بيا هم د حشرو په واسطه له چيچلو وروسته ډېر مرګوني حاالت رامينځته كيږي لكه د ګبينو دموچۍ او نوروغومبسوپواسطه چيچل. نږدې په ټولوحاالتوكې دغه اعراض د سيسټيميك الرژيك غبرګون په پايله كې پيښيږي اوبااالخره د انافالكتيك شاك غبرګون رامينځ ته كيږي. ځينې انواع يې د كيمياوي لحاظه ډېر داسي په زړه پورې توكسينونه لري، د دې په ځاى چې له حيواني توكسينونوسره ورته والى ولري، د نباتي نړۍ د توكسينوسره ورته جوړښت لري. ځينې شوبلې )سل پښې لرونكې او زرپښې لرونكې( داسې دفاعي سيسټم لري، كوم چې له هايدروسيانيك اسيدو، نايتريلونو، فينولونو، كينونونو او اروماتيك نايترو مركباتو څخه مينځ ته راغلى ده. همدارنګه د خسك (Hemiptera) په دفاعي سيسټم كې مشبوع اوغيرمشبوع هايدروكاربنونه، الكولونه، ايسترونه اوشحمي اسيدونه ترسترګوشويدي.

دهسپانوي مچ (Lytta vesicatoria) كوم چې په اصل كې ګونګټه (Bug) ده، د جنسي غريزې د مقوي په توګه پيژندل شوى ده. فعاله توكسين يې كانتاريډين دى ،كوم چې دTetrahydrophtalic acid anhydride يو داخلي ايتر دى )شكل 1(. دغه مركب په پوستكي باندې مشخصې تڼاكې راپيداكوي اوهمدارنګه د مخاطي غشاء لپاره مخرش خاصيت لري. په انسانانوكې يې تسمم لږ ليدل كيږي اوپه ډېرو حاالتوكې سميت د پوډرشوي حشرې د لوړ ډوز د

1۹۶

(c) ketabton.com: The Digital Library

اخيستلوڅخه مينځ ته راځي. هڅوونكې اغيزې يې د انسان د تذكير د آلې د مخاطي غشاء د تخريش له امله دي، چې په پايله كې يې په خپل سري ډول كلكوالى مينځ ته راځي. د خولې له الرې د كانتاريډين د سمي كچي له اخيستلو وروسته د كولمو او ادراري تناسلى تيوب په ټولو برخوكې خارښت رامينځ ته كوي. اعراض يې په ژبه اوستوني كې د تڼاكو له راختلوڅخه چې د الړو)لعاب( جاري كيدل، زړه بدى، كانګې اوپه معده او كولموكې د عضالتو د تشنجي تقلصات ورسره مله وي، عبارت دى. د ادراري اوتناسلي تيوب مخاطي غشاء له خارښت او خونريزي سره مخامخ كيږي. ټكي كارډيا مينځ ته راځي او په تعقيب يې براډي كارډيا څرګنديږي. شونې ده چې تيتانيك اختالجات، پرتې او كوما هم رامينځته شي. د معدې اوكولمود اپيتليم د ويجاړتيا له امله د كولموپه داخل كې د مايعاتوتراكم رامينځ ته كيږي اوپه تعقيب يې هايپووليميك شاك ترسترګوكيږي.د لويانو لپاره دهسپانوي پوډرشوي مچانو وژونكى ډوز، څوګرامه دى، ولې 1۹ ملى ګرامه خالص كانتاريډين كيداى شي وژونكي وي. داسې راپورهم وركړل شوى ده چې په يوحالت كې يو كس د ۱۱ ملى ګرامو د خوړلو وروسته هم ژوندى پاته شوى ده. د ځانګړي انتي دوت په نشتوالي كې درملنه په عرضي ډول صورت نيسي.

1۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

شكل 1: كانټاريدين

ځينې حشرات زهري مركبات له بوټوڅخه اخلي اوبيايې په خپل ځان كې ذخيره كوي. ځينې وختونه دغه اخيستنه په الروايي مرحله كې صورت نيسي اونوموړي مواد د استحالې په دوران كې شتون لري. په دغه حالت كې ځوان حشرات پرته له دې څخه چې سمي بوټي مصرف كړي، سمي مواد لري. دغه مواد د پتنګانوپه ځينو انواعوكې له سترګوشوي دي چې، كوم چې په الروايي مرحله كې د نباتاتو پاڼې خوري او د بلوغ په دوران كې يې خوږه شيره څكي. سمي مركبات ترډېره د نبات په پاڼوكې شتون لري او په شيره كې كم ليدل كيږي. دغه توكسينونه حشرات د ښكاركوونكوپه مقابل كې ساتي. نور حشرات چې د نباتاتو سمي مواد په ځان كې ذخيره كوي عبارت له خسك او له نوروانواعو څخه يى عبارت دي. د دوي لپاره سمي غذايي بوټي عبارت له اولندر)Cardiac glycoside )، Aristolochia clematitis چى Aristolochic acid لري او Senecio ssp چې د غيرمشبوع پيروليزيډين الكلوئيدونه لري، څخه دي.

1۹۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

Hymenoptera

په دغه جنس كې ميږيان، د ګبينو موچۍ، غومبسې اوغټ غومبسان شامل دي. نوموړي حشرات يو ځانګړې زهري دستګاه لري، چې د زهروله يوې غوټې اوزرقي آلې يعنې نيښ څخه مينځ ته راغلې. د موچيو په واسطه هرسړي ياښځه په ټول عمركې حتماً يوځل چيچل كيږي. كه څه هم چيچل يې ډېر دردناك وي، دوى په نارمل ډول بې ضرره دي، ولې په هغه صورت كې خطرناكې دي چې په عين وخت كې په سلګونو يې سړى وچيچي. سره له دې نور داسى حيوانات، لړمان اوماران په هغه ګروپ كې ندي شامل شوي چې د دومره زياتې كچې د مړينې مسؤول وي. علت يې دا دى چې ډېرانسانان د لومړي ځل چيچلو سره له ځان څخه الرژيك حساسيت ښيي. دغه الرژيك غبرګون له هرځل چيچلو څخه وروسته پسې غښتلى كيږي اوبااالخره د انافالكتيك شاك د مينځ ته راتلو المل ګرځي. هغه كسان چې د موچيو اوغومبسوپه وړاندې د حساسيت تاريخچه لري بايد قوياً احتياط وكړي اوله ځان سره د چيچلو په وخت او په جيب كې هغه كيت ولري چې د هسټامين ضد مواد او اپى نفرين ولري.

د Hymenoptera جنس وينوم، بايوجنيك امينونه، كينين، پپتايدونه او انزايمونه لكه فاسفوليپازاو هيالورينيدازلري. نوموړي امينونه د درد د مينځ ته راتللو،په داسې حال كې چې نوموړي انزايمونه د انساجو د موضعي اړيكو د ويجاړتيا مسؤول دي. كينينونه يواځې دغومبسو او غټوغومبسو په وينوم كې شتون لري اود وينې د فشارد راټيټيدوالمل ګرځي.

د ګبينو د موچيو زهر ښه څيړل شوي دي اود سمي پپتايدونوجوړښت يې ښه پيژندل شوى ده.اپامين (Apamin) د وو وزن له مخې دوه سلنه جوړوي، كوم چې 1۹ امينواسيدونه لري. په مركزي عصبي سيسټم باندې اغيزه كوي اود فرط 1۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

تحركيت المل ګرځي. د۱۹ سلنه وو وزن په لرلو سره ميليټين (Mellitin) د ګبينو د موچيو بنسټيز مركب دى. دغه يو قوى قلوي (Pka 1۹)پپتايد دى چې ۹۶ امينواسيدونه لري. په زړه پورې داده چې دغه پپتايد، سلفرلرونكى )سيستيين ، ميتيونين( ، اروماتيك )فينايل االنين، تايروزين ( اوهتروسكليك امينواسيدونه )هسټيډين( نه لري. دغه مواد دپاكوونكى يا ډيټرجنټ په توګه عمل كوي او له همدې كبله هيمواليتيك اغيزې لري. له دې نه عالوه دغه توكسين ماست سيلونه او دمويه صفحات تخريبوي. همدارنګه ميليټين ښويو عضالتو ته تقلص وركوي. كوچنى ډوز يې زړه تنبيه كوي، كوم چې په لوړډوزسره

نهې كيږي. په موږكانو كې يې له وريدي زرق څخه وروسته LD۱۹ له ۱0۱mg/kg څخه عبارت ده. د موچيوپه وينوم كې دريم پپتايد د ماست حجرې د بي دانه كولو يا [(Mast cell degranulating peptide(MCDP] پپتايد دى. دغه ماده ۹۹ امينو اسيدونه لري او د موچيو د وينوم دوه سلنه جوړوي. په موږكانوكې يې د

وريدي زرق له الرې LD۱۹ د 1۹mg/kg څخه عبارت ده. دغه پپتايد د ماست حجرې تخريبوي، كوم چې التهابي مواد لكه هسټامين، سيروټونين او كينينونه آزادوي.

ميږيان (Formicidae)

په دغه كورنۍ كې چيچونكي او خوړونكي نماينده ګان شتون لري. وروستني يې خپل زهر د موچيواو غومبسو په څېر زرقوي. ميږيان نږدې ۶۹۹۹ انواع لري، چې ډېر يې د انسان لپاره خطرناك نه دي. د اور په نوم ميږيان (Fire ants) يا Solenopsis، كوم چې د امريكا د متحده اياالتو د جنوبي برخو لپاره انډميك دي، ډېر خطرناك دي. په چيچلو پسې غبرګون كيداى شي چې د پوستكي له سوروالي څخه تر د پوستكي د وخيم التهاب، چې د موضعي التهاب او نكروز سره مل وي، پورې ورسيږي. د بياځلي چيچلو پسې كيداى شي چې انافالكتيك

11۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

غبرګون ښكاره شي. د اور د ميږي له زهرو څخه د پيپيريډين مختلف اوسمي مشتقات تجريد شوي دي.

Amphibia

ډېر ذوحياتين سمي صنف بندي شويدي. د دوى د توكسينو په اړه داسې فكر كيږي چې له خپل كوربه څخه د ښكاركوونكو په مقابل كې او د ميكروارګانيزموپه واسطه د دوى د پوستكي د ككړتيا څخه مخنيوى كوي. نوموړي توكسينونه د پوستكي په ځانګړيو غوټو كې توليديږي. د دغه حيواناتو اغيزمنتوب د دوى د زړه پورې كيمياوي جوړښت او په بيولوژيكي عمل كې د انحراف له كبله دى. ځينې ذوحياتين (Dendrobatidae) ډېر غښتلي توكسينونه توليدوي، چې په حيواناتوكې شتون لري. د اندول مشتقات

د دغه ګروپ د بې لكۍ انواع (Bufonidae)، سيروتونين پورې اړونده بايوجنيك امينونه لري. د دوى په مينځ كې بيوفوتينين N, N-dimehtyl) (serotonin او د دوى د ميتايل ايتر شتون لري. نور مركبات يې له Foviridine، Bufotenidine اود Bufothionine او dehydorbufotenine له درۍ كړه ايزو مشتقاتو څخه عبارت دي )شكل ۱(.

111

(c) ketabton.com: The Digital Library

بوفوویریډین بوفوټینین

بوفوتیونین o- میتایل بوفو ټینین

ډیهایدروبوفوټینین بوفوټینیډین شكل ۱ : د يو ډول ذوحياتين )Toads ( د اندول مشتقات

د N-alkylated indol مشتقات په مركزي عصبى سيسټم كې د سيروتونينرجيك (HT۹-۱) آخذو ته ډېر تمايل لري. چې د همدې كبله دغه حيوانات له ځانه رواني اغيزې ښيي. نوموړي مركبات LSD ته ورته اغيزې لري، چې ډار اوبيم اود ليدلو مشكالت هم ورسره ملګرى وي. O-methylbufotenin په دې برخه كې د۱۹µg/kg اغيزناك ډوز په لرلو سره، ډېرفعاله دى. اوس داسې ښوودل شوې ده چې د سيروتونين N-methylation د -indolethylamin N-methyltransferase انزايم تر اغيزې الندې د تي لرونكو په مركزي عصبي سيسټم كې صورت نيسي. داسې څرګنده شوېده چې السته راغلى Bufotenin په اكثره رواني ناروغيوكې رول لوبوي، لكه شيزوفرنيا.

11۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

د دغه حيواناتو څخه د السته راغلي خالصې Hallucinogenic عمل، له پخوا زمانوڅخه پيژندل شوى ده اوډېرې د جادوګري نسخې پرهمدې بنسټ كاركوي. په الندې دوو متنونوكې دWilliam Shakespear’s Macbeth لخوا يو مثال وركړل شوى ده.

دريم نمبر ماده:

...... د لوى ديګي د ننه ورځي، اوبيا زهر كولموته ځي. چونګښې چې شپه او ورځ دسړو تيږو الندې تيروي، يو ديرش ډوله زهر لري. كه زرځله جوش وركړل شي بيا به هم جادو ته ورته خواړه وي.

پنځمه ماده:

. . . د چونګښو شيره، دافعي مار تېل. دغه مواد به له يوه ارامه او صالح ځوان څخه لېونى جوړكړي.

په روښانه ډول په هغه مهال هم دا ښه معلومه وه چې د چونګښو سريښناكه ماده داسې مركبات لري چې په مغزو اغېزكوي.

د دغه ډول چونګښو زهر د انسان لپاره په عادي شرايطوكې خطرناك نه دي ځكه چې د چونګښې سره له تماس وروسته د انسان له پوستكي څخه يې تيريدل كم دي. ژوونكي نسبت انسانانو ته د نوموړي توكسين د سيستميك تطبيق په وړاندې لږ حساس دي. په موږكانو كې دBufotenin او۱-methylbufotenin وژونكى ډوز په ترتيب سره ۹۱۹mg/kg او11۱mg/kg دى. ترټولو كم حساس په خپله ذوحياتين دي. عادي چونګښې بې له كومو اعراضو څخه تر ۹۱۹۹mg/kg پورې زغملى شي، په داسې حال كې چې 1mg/kg د پسونو لپاره وژونكى دى. مرګ له يو لړ ترېدلو او اختالجونو او بااالخره د تنفسي حركاتو له دريدلو وروسته پيښيږي.

11۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

ستروئيدونه

په چونګښوكې د ستروئيد ته ورته توكسينونو كيمياوي جوړښت، قلبي ګاليكوزيدونو ته چې په يو شمېر بوټو(Oleander , purple foxglove) كې شتون لري، ورته دي. توكسين د پاروتيس په غده كې جوړيږي اوبيا د الړو له الرې اطراح كيږي. د جينين نماينده يعنې Bufotaline او ګاليكوزيد يعنې Bufotoxin په شپږم شكل كې ښوودل شوى ده. د بيولوژيكي اغيزو موخه يې ځانته زړه دى چې د Na+-K+-ATPase د فعاليت د مخنيوي په اساس منفى كرونوتروپيك اوايونوتروپيك خاصيت له ځان څخه ښيي. لوړ ډوز يې د زړه د درېدا المل ګرځي. پر زړه باندې له اغيزو پرته نوموړى توكسين د موضعي بې حسي كوونكي خاصيت هم لري. وژونكى ډوزيې ډېر په نوع پورې اړه لري اوله ۹۹۹ څخه تر 1۹۹۹µg/kg ډوز پورې د تفاوت په حال كې ده.

بوفوتوکسین بوفوټالین

شكل ۶: د Toads د پاروتيس غدو څخه السته راغلي قلبي ګاليكوزيدونه

111

(c) ketabton.com: The Digital Library

د ستروئيدونو يوه په زړه پورې ګروپ چې د اووه كاربنه كړۍ سيسټم لري د سلماندرونو په ځينو ډولونو كې شتون لري. د حيوان لپاره يې ګټه ترډېره د دوى د انټي بيوټيكي اغيزو د لرلو له كبله ده. ځكه چې د دوى په واسطه په روښانه د بكترياوو او فنجيانو د ډېريدلو مخنيوى ترسترګوشوى دى. نوموړي مركبات په

همدې ډول دعالي حيواناتو لپاره هم سمي دي. د موږكانو لپاره يې د LD۱۹ قيمت له mg/kg څخه كم دى. د عمل لپاره يې موخه عصبي مركزي سيسټم دى. د توكسين د تطبيق څخه وروسته د عضالتو تقلص او د تنفس دريدل رامينځ ته كيږي.

سامانداریدین ساماندارین

شكل ۱ : د سلماندر د انواعو )Salmandra maculosa ( توكسينونه

الكلوئيدونه

تر ټولو سمي ذوحياتين د جنوبي او مركزي امريكا په باراني دښتوكې ژوند كوي او د Dendrobatidae او Phyllobatidae په كورنۍ پورې اړه لري. دوى وړې او ډېرې رنګه چونګښې دي، د ونې په ښاخونو (Greek dendros) او پاڼو (Greek phyllos) ته خيږي، چيرې چې دوى د حشراتو لپاره انتظار كاږي. د يو ښايسته رنګ د لرلو له كبله كوم چې د دوى د ممكنه ښكاركوونكو لپاره د خطر د

11۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

زنګ په څير عمل ترسره كوي ، دوى ته رنګه چونګښې هم ويل كيږي اوځكه د كولمبيا او پانامې هندوان دغه توكسين د ښكار پر غشواچوي. د چوكو په نامه خلك د چونګښې دغږ تقليد كوي، كوم چې حيوانات ځانته را جلبوي. د دې لپاره چې خپل د ورغوي پوستكى د سخت زهري سريښناكه مادې څخه وساتي ، دوى مخكې له دې چې له چونګښې سره تماس وكړي ځان په پاڼو كې نغاړي. وروسته بيا چونګښه د څوكه لرونكي لرګي په واسطه وهل او د اور خواته كيښودل كيږي. دغه سخته هڅونه د دې المل ګرځي ترڅو چونګښه په لوړه كچه توكسين اطراح كړي. دغه سمي ماده د چونګښې د پوستكي سره د مستقيم تماس په واسطه، پرغشو خپرول كيږي.

د ۱۹ په شاوخواكې غشي د يوې چونګښې په واسطه ككړيدالى شي. ترټولو سمي نوع (Phyllobates terribilis) په كافي كچه زهر لري اوكوالى شي چې ۹۹۹۹۹ موږكان اويا 1۹ انسانان ووژني.

نوموړي توكسينونه چې په الكلوئيدونو پورې اړه لري په Batrachotoxins )له Phyllobates aurotaeni څخه( ، Pumilitoxins )له Dendrobates pumilio څخه ( او Histrionicotoxins )له Dendrobates histrionicus څخه( توكسينو باندې ويشل كيږي)شكل ۹(. ټول نوموړي غښتلي عصبي او عضلي توكسينونه دي. د دوى په مينځ كې Batrachotoxin ترټولو غښتلى طبعي توكسين )په موږكانو كې يې د تحت الجلدي الرې ۹µg/kg ، LD۱۹ ده( دى، چې تراوسه پيژندل شوى ده. عمل يې په عصبي او عضالتي حجراتوكې د سوديم د چينل د فعاليت د مخنيوي له كبله دى، كوم چې د پوتنشيل د عمل نه وروسته ناشوني ده چې كوالپس وكړي. او دا د يو دايمي Depolarization د مينځ ته راتلوالمل ګرځي. دغه عمل د Tetradotoxin د عمل مخالف ده چيرې چې د سوديم د چينل خالصيدل نهى كيږي.

11۶

(c) ketabton.com: The Digital Library

Pumilitoxin B د عضالتي حجرو د داخلي ذخايرو څخه د كلسيم د آيون د آزاديدو المل ګرځي اوپه اندوپالزميك ريتيكولم كې يې له جذب څخه مخنيوى كوي. چې دا د اوږدمهال لپاره د عضلو د تقلص المل ګرځي. سپازم توليدوونكى عمل په عصبي حجروكې د كلسيم د آيون د ننوتلوڅخه نور هم ګړندى كيږي، چې په تعقيب يې د نيوروترانسميترونو په آزاديدو كې هم ډېروالى راځي. Gephyrotoxin، Pumilitoxin C او Histrionicotoxins د حجروي پردو ترمينځ د +Na او +K د تيريدو مخنيوى كوي، كوم چې په عصبي-عضلى نقاطو كې د استايل كولين په واسطه پيليږي، په پايله كې د اسكليټي عضلو فلج مينځ ته راځي.

باتراکوتوکسین

شكل ۹: د ډنډروباټيدا او فايلو باټيډا توكسينونه

11۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

پپتايدونه

د ذوحياتينو ډېر ډولونه دهغو پپتايدونو شكل لري چې له بايوجنيك امينونو سره اړه لري. د دوى په مينځ كې Caerulein ، Physalein او Ranatensin ځاى لري. د نورو بايوجنيكو امينو په څېر، چې په تي لرونكوكې شتون لري لكه براډى كينين، نوموړي مركبات هم ښوى عضلو ته تقلص وركوي، دوينې فشار راټيټوي او د شعريه وي رګونو د ديوال د نفوذ وړتيا ډېروي.

خزنده ګان ) Reptiles (

چرمښكۍ )Lizard(

د چرمښكيو دوه سمي نوعې د امريكا د متحده ايالتونو په جنوبي برخو اوشمالي مكسيكو كې د Heloderma suspectum او Heloderma horridum په نوم ژوند كوي. دغه ژوي خپل زهر د چيچلو په مهال زرقوي ، كوم چې عموماً سيروتونين او يو ډول انزايمونه لري. د دغو انزايمونو په مينځ كې Aminooxidase ، Hyalurinidase , Phospholipase A او پروتيازونه

ځاى لري. د خام توكسين LD۱۹ )په موږكانوكې ، داخل پريتوان( ، 101mg/kg ده. وژونكي حالتونه يې ډېركم دي. په ډېرو حاالتوكې مصدوم شخص له څو ورځو څخه نيولې بياتر دوو هفتو پورې په خپله جوړيږي. كه چيرې زهر په لوړه كچه زرق شوي وي د وينې فشار اوجرياني مايع كميږي، په پايله كې يې په ځواب كې ټكي كارډيا مينځ ته راځي. مرګ كيداى شي چې په بطيني تقلصاتو كې د كموالي له كبله رامينځ ته شي. ځانګړي انټي وينين يې شتون نلري.

11۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

ماران

مارانو ته دبشريت دپام ورګرځيدلو، د مارانو د ځينونوعو د وژونكو خطراتو د لرلو په نسبت د تاريخ په اوږدو كې صورت نيولى ده. د ۱۱۹۹ نوعو په مينځ كې ځانته ۱۱۱، نږدې 1۹ فيصده يى زهري دي. دغه ماران په څلورو فرعي ټولګيو ويشل شويدي.

Elapidae.1 چې عبارت له كورال مار، كراټيس، ممباس او كوبراڅخه دي.

Viperidae .۹ چي بېلګه يې وايپر (Vipers) ماران دي.

Cortalidae .۱ چى بېلګه يې رټل)اوازلرونكي( ماران(Rattlesnakes) دي.

Hydrophiidae .1 چې بېلګه يې بحري ماران (Seasnakes) دي.

زهري ماران د زهرو يوه دستګاه لري چې له زهري غوټو كوم چې له پاروټيس غدې سره ورته والى لري، له غاښونو كوم چې د پيچكارۍ د ستنې په څېر عمل كوي، څخه مينځ ته راغلې ده. په نړيواله كچه نږدې هركال 10۱ ميليونه كسان د مارانو په واسطه چيچل كيږي چې 1۹۹۹۹ يا ۹0۱۱۸ يې د مرګ ستوني ته لويږي. د مړينې كچه يې د مارانو په ډول پورې اړه لري.

اروپايى وايپر 1۸

هندي كوبرا ۱۹۸

تور مامبا 1۹۹۸

11۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

د مارانو د زهرو په هكله يوه سروې په جدول ۹ كې وركړل شوى ده. په يو ځل چيچلو كې د زرق شوي زهرو د كچې اوسمي قدرت يا پوتنشيل lethality) (coefficient ترمينځ نسبت ، د هندي كوبرا او تور مامبا لپاره يوشان ده، كه څه هم هغه مړينه چې تر سترګو شوې ده بل ډول ده. او دا د هغه حقيقت له كبله ده چې مامبا ګان ترجيحاً پر سر او اورميږ، په داسې حال كې چې كوبرا په مټونو او لينګيو چيچلوته لومړيتوب وركوي. په وروستني حالت كې، داشونې ده چې د زهرو وېش د اغيزمن شوي غړي په تړلوسره راكم كړو. د مړينې د ضريب په نظركې نيولو له مخې، اروپايى مار د انسان لپاره په ټوله كې هيڅ خطرناك نه دى. يوڅو وژونكي حالتونو چې راپوروركول شويدي، كيداى شي چې له بده مرغه په لويو رګونو كې د مستقيم زرق له كبله اويا د مصدوم د زيات حساسيت له كبله رامينځ ته شوي وي. په بياځلي ډول چيچل هم كيداى شي چې د انافالكتيك شاك غبرګون رامينځ ته كړي.

جدول ۹: ديو شمېر مارانو د زهرو اصغري وژونكى ډوز

نوع په يوځل چيچلو كچه دانسان لپاره وژونكى ډوز

Elapidae

Naja naja)هندى كوبرا( ۹1۹ ملى ګرام 1۱ملى ګرامه

Naja bungarus )شاهى كوبرا( 1۹۹ ملى ګرامه 1۹ ملى ګرامه

(Bungarus candidus(Malayan krait ۱ ملى ګرامه 1 ملى ګرام

(Bungarus caeruleus(Indian krait 1۹ ملى ګرامه ۶ملى ګرامه

(Dendroaspis polylepis(black mamba 1۹۹۹ ملى ګرام 1۹۹ ملى ګرام

Viperidae

1۹۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

(Vipera russeli(Russel’s viper ۱۹ ملى ګرامه 1۹ ملى ګرامه

Viper carinatus 1۹ ملى ګرامه ۱ ملى ګرامه

(Vipera berus(European viper 1۹ ملى ګرامه ۱۱ ملى ګرامه

Crotalidae

(Bothrops neuwiedii(Urutu ۹۹۹ ملى ګرامه ۹۹۹ ملى ګرامه

Trimeresurus gramineus 11 ملى ګرامه 1۹۹ ملى ګرامه

د(Habermehl (1۱۱1 پربنسټ

د مار د زهرو كيمياوي جوړښت ډېرپيچلى دى. ځينې مختلف ډوله مركبات يى كله كله سينرجيتيك عمل سرته رسوي. فعاله سمي مركبات يې پپتايدونه دي، چې د ځنځير اوږدوالى يې له ۶۹ څخه تر۱۹ امينواسيدونو پورې رسيږي. نوموړي پپتايدونه ګڼ شمېر دوه سلفايدي پولونه لري، كوم چې د زهرو د مشخص درۍ بعدي جوړښت د مينځ ته راتلو مسؤول دي. لكه د نورو ټولو ډېر زهري حيواناتو په څېر، د پپتايدونو سمي عمل ترجيحاً د محيطي او مركزي عصبي سيسټم په وړاندې صورت نيسي. چې همدا اغېزې په چټكۍ سره د ښكار اويا حمله كوونكي د فلج كيدو المل ګرځي.

د Elapid او Hydrophiids توكسينونه ترجيحاً په مابعد ساينپسي غشاء او عصبي عضلي بند كې د استايل كولين د آخذو په وړاندې عمل كوي.-β Bungarotoxin يا Bungarus multicintus په ماقبل ساينپسي غشاء كې عمل كوي، په پايله كې يې په تدريجي ډول د استايل كولين د كموالي المل

1۹1

(c) ketabton.com: The Digital Library

ګرځي. د وايپر د نوعې د مارانو ځينې توكسينونه قلبي وعايي شاك مينځ ته راوړي. داسې فكركيږي چې د دوي د عمل موخه په بصله يا Medulla oblongata كې قرار لري. دغه توكسينونه له نورو څخه توپير لري او د ځنځير اوږدوالى يې لنډ دى )له ۱۹ څخه تر1۹ امينواسيدونو پورې(. د انزايمونو يو ډول چې په زهرو كې شتون لري، د چيچلو د ټكي په شاوخواكې د نسجونو د تجزيې په اساس د زهرو ويش لوړوي. تراوسه پورې د مار له زهرو څخه د ۹۱ په شاوخواكې مختلف انزايمونه السته راغلي دي. د دوي كتلستي عمل په څلورو ګروپونو كې روښانه كيږي )جدول ۱(.

جدول ۱: هغه انزايمونه چى دمار په زهروكى شتون لري

انزايم شتون

پروتيواليتيك انزايمونه

پروتينازونه Crotalidae , Viperidae

پوتيازونهCrotalidae , Viperidae

پپتيدازونهCrotalidae , Viperidae

اندوپپتيدازونهCrotalidae , Viperidae

ارجنين استر هايدروالزCrotalidae , Viperidae

Hydrophiidae نيوكلوتيدازونه

فاسفومونواستراز د Colubrides مارانو څخه پرته په ټولو كى شتون لري

فاسفو داى استراز په ټولو زهرى مارانو كې شتون لري

۱-نيوكليوتيداز په ټولو زهرى مارانو كې شتون لري

1۹۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

NAD –نيوكليوټيډاز په ټولو زهرى مارانو كې شتون لري

DNase په ټولو زهرى مارانو كې شتون لري

RNase دNaja oxiana څخه پرته په نورو كى كم دي

دنسجونو-تخريب كوونكى انزايمونه

كوالژناز Crotalidae , Viperidae

هيالورونيداز په ټولو زهرى مارانو كې شتون لري

فاسفوليپازن په ټولو زهرى مارانو كې شتون لري

نور انزايمونه

استايل كولين استراز Elapidae , Viperidae

الكتات ديهايدروجناز Elapidae

L-امينوساوروكسيداز په ټولو زهرى مارانو كې شتون لري

ترومبين ته ورته انزايمونه Crotalidae , Viperidae

پروتيواليتيك انزايمونه د پروټينو هايدرواليزس ګړندى كوي. دغه انزايمونه په عمومي توګه د كروتاليد په نوم مارانو كې شتون لري او د ريټل نوع مار له چيچلو وروسته د نسجونو د نكرز د عمل مسؤول ګڼل كيږي. د دغه انزايمونو له ډلې څخه څو يې د Viperides او Elapids په زهرو كې شتون لري، او Hydrophiids نږدې له دې څخه پاك دي. په ځانګړي ډول د بحري مار پواسطه د چيچلو څخه وروسته ، هيڅ ډول نكروتيك غبرګون نده ترسترګوشوى.

1۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

د نيوكلوټايد تجزيه كوونكي انزايمونه نږدي د ټولو مارانو په زهرو كې شتون لري. دوي بنسټيز د انرژي توليدوونكي ماليكولونه (ATP)، دويمي پيغام وړونكي يا مسنجرونه (cAMP)او د ارجاع اوتحمض مسؤول كوانزايمونه (NAD,NADH,NADP,NADPH) له مينځه وړي. نو له همدې كبله دغه انزايمونه په ډېروبنسټيزو بيوشيميكي پروسو كې مداخله كوي، كوم چې له دوي څخه غښتلي سايتوتوكسيك مواد جوړوي. ځينې انزايمونه لكه استايل كولين استراز ، L-aminooxidase اوLactatdehydrogenase د ځينو مارانو په زهروكې موندل كيږي.

ځينې انزايمونه په ارتباطي نسج اغيزه كوي. د دوى په مينځ كې كوالجناز او هيالورينيداز ځاى لري، كوم چې د چيچلو د ټكي شاوخوا نسجونه سره سستوي. فاسفوليپازونه پر حجروي غشاء له ځان څخه ويجاړوونكې اغيزې ښيي. چې همدا عمل سايتوتوكسيك انزايمونه د دې وړ ګرځوي ترڅو حجرې ته ور ننوزي. د دغو انزايمونو په واسطه د وينې د سرو كريواتو له مينځه تلل د شديد هيمواليزس المل ګرځي. دViperidae اوCrotalidae زهر په خپل تركيب كې ترومبين ته ورته انزايمونه لري، چې په in vitro ډول د پالزما اويا د فبرينوجن د خالص محلول د لخته كيدو المل ګرځي.

د مار د چيچلو كلينيكي عاليم د څو متنوع فكتورونو لكه عمر، د بدن وزن، د زهرو تركيب، اوهمدارنګه سميت اود مار په كچه پورې اړه لري. د چيچلو د ټكي موقعيت هم مهم دى. سيستميكې اغيزې لكه د قلبي وعايى سيستم او د مركزي عصبي سيستم ګډوډۍ، وروسته له هغه په چټكۍ څرګنديږي چې د چيچلو په مهال د وينې كوم رګ ووهل شي. د Crotalidae او Viperidae پواسطه له چيچلووروسته شديده نكروز چې ډېر درد هم ورسره مل وي ليدل كيږي. كه چېرې

1۹1

(c) ketabton.com: The Digital Library

مصدوم د مارچيچلو پخوانۍ تاريخچه ولري كيداى شي چې انافالكتيك شاك هم ورته پېښ شي.

نن ورځ اكثره مريضان د مار له چيچلو څخه ځانګړي انټي وينين ته د الس رسي له بركته ژوندي پاته كيږي. ولې دا هم ډېره مهمه ده چې د درملنې د شروع څخه مخكې ډېر وخت بايد ضايع شوى نه وي. كه چېرې د سميت اعراض زر شروع شول، د امكان په صورت كې بايد چې په اغېزمن غړي د فشار راوړل شروع كړل شي. دا مهمه ده چې پر اغيزمن شوي غړي د فشار واردول صرف د وريدونو او لمف جريان كمزورى كوي او په شريانونو اغيز نه لري. د چيچل شوي موقعيت څيرې كول مجاز ندي. چې دا د اوږد مهال لپاره د وينې بهيدل زياتوي اوپه وينه كې د زهرو خپريدل زياتوي. د آراموونكو درملو كارول د دې لپاره چې د مريض حساسيت راكم كړي، ګټور دى. كه چېرې ډېر درد شتون ولري بايد چې محيطي اويا مركزي د درد ضد درمل وكارول شي. د الرژيك غبرګون د شونتيا د شتون له كبله، دانټي وينين انفيوژن صرف بايد د envenomation په وخيمو حاالتو )دمار دټولو زهرو۹۱۸ (كې تطبيق كړل شي. د انافيالكټيك شاك غبرګونونه چې وژونكي نتايج لري په ۹0۱۸ پېښو كې ليدل كيږي.

د انټي وينين ډوز، بدن ته د زرق شوي زهرو د كچې پورې اړه لري، نه د مريض د بدن په وزن پورې. دا كيداى شي چې د 1۹ او ۱۹۹ ملي لېترو تر مينځ تفاوت ولري. يو والنسه او همدارنګه څو والنسه انټي وينين شتون لري. كه شونې وي بايد چې يووالنسه انټي وينين بايد وكارول شي.

1۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

د پروتوزوا او الجيانو توكسينونه

بحري فايتوپالنكټون ګڼ شمېر ډولونه لري، كوم چې غښتلي توكسينونه توليدوي. تر ټولو زيات يې په Dinoflagellates پورې اړه لري. په عمومي توګه توكسينونه د Pyrodinium ، Gonyaulax ، Protogonyaulax ، Gymnodinium ، Gambierdiscus او Ptychodiscus جنسونو كې له سترګو كيږي. د كال په څو ګونو وختونو كې دغه الجيان په لويه كچه تكثركوي. چې دا په د مالحظې وړه توګه په انډميك ډول د ماهيانو د نړۍ د له مينځه تلو المل ګرځي. د انسانانو مسموم كېدل دهغه غذايي ځنځير په واسطه صورت نيسي چې له نرم تنانو څخه شرمپونو ته او بيا كبانو ته غزيږي.

ساكسي توكسين )Saxitoxin(

ډاينوفالجالتونه لكه Gonyaulax catenella ، Gonyaulax tamarensis ، Ptychodiscus(Gymnodinium) breve ، Gonyaulax excavate او Ptychodiscus veneficum فوق العاده د ساكسي توكسين په نوم سمي مركبات لري )شكل ۱(. دغه مواد ممكن دهغه بكترياوو په واسطه جوړيږي چې په همزيستي ډول له Dinoflagellates سره ژوند كوي. فايتوپالنكټون د صدفونو په واسطه چې نوموړي مواد لري په دام كې اچول كيږي. خپله صدفونه د دغه توكسين د سمي اغيزوپه وړاندې حساسيت نلري. په څو موسمونو په ځانګړي ډول د اوړي په موسم كې انسانان د صدفونو د مصرف څخه وروسته په دغه ډول سميت اخته كيږي. اعراض يې په ژبه او شونډو كې د چاودلو سره پيل اوپه تعقيب يې د خولې دعضالتو فلج راڅرګنديږي. وروسته بيا فلج له خولې

1۹۶

(c) ketabton.com: The Digital Library

څخه ټول بدن ته خپريږي. كله چې نوموړى فلج پر حجاب حاجز اغيزه كوي د تنفسي مشكالتو له وجې مرګ رامينځ ته كيږي.

ساکسي توکسین

شكل ۱ : ساكسى توكسين هميش د Shell fish كب په فلج كوونكى كې تسمم كې دخيل وي.

بروى توكسينونه) Bervetoxins(

د مكسيكوپه خليج كې ځينې وختونه داسې حادثه پيښيږي چې د Red tide په نوم ياديږي. دا حالت د Dinoflagellates يعنې Ptychodiscus(Gymnodinium) breve د غښتلي تكثرپه نتيجه كې مينځ ته راځى، چې د زرګونو ميليونو كبانو مړينه هم ورسره مله وي. Ptychodiscusداسې ډله توكسينونه لري، كوم چې د كيمياوي جوړښت او سمي اغېزو له مخې د Saxitoxin سره توپيرلري.Bervetoxins )شكل 1۹( په غيرعادي توګه د څو كړه ايزو ايترو خطي جوړښت لري.

1۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

برویتوکسین بي

برویتوکسین- GB-6 شكل 1۹: برويتوكسين د اړوند مركباتو له يوه مخلوط څخه مينځ ته راغلى دى.ښوودل شوي برويتوكسين بي او دهغې ايپوكسايد دى.

دغه توكسينونه په ساينپسونوكې د سوديم د چينل په ليپوفيليكه برخه پورې نښلي او د Depolarization المل ګرځي. په پايله كې د عصبي عضلي بند په برخه كې د استايل كولين آزاديدل په دسته يي ډول د ريږديدلو المل ګرځي. كه چېرې Depolarization دوام مومي، نو عصبي ريښې كامالً خپل حساسيت له السه وركوي او فلج پيښيږي. په زړه كې په لوړه كچه د نارادرنالين آزادېدل د بطيني اريتميا او فبريليشن المل ګرځي. تترادوتوكسين او موضعي بې حسي كوونكي د بروي توكسين د ډيپولرايزكوونكو اغېزوسره انتاګونستيك خاصيت لري.اړونده بروي توكسين كوم چې په Dinoflagellates كې هم

1۹۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

پيداكيږي، له dinophysistoxins او Ocadaic acid )شكل 11( څخه عبارت دي.

شكل 11: اوكاډائيك اسيد

سيګواټيراټوكسين)Cigateratoxin(

د خوړلو وړ كبانو لكه Snappers ، Barracudas او شارك څخه مسموميت د ځينو ګرمو سيمو د بحري حيواناتو په شاوخواكې پېښيږي. هغه توكسين چې د دغسې پېښو مسؤوليت ورله غاړې دى عبارت له Ciguateratoxin څخه دى، چې په Dinoflagellates لكه Gambierdiscus toxicus كې پيداكيږي، كوم چې په اپي فايتيك )پربوټو له پاسه زرغونيدل ( ډول د ماكروفايټيك الجيانو له پاسه په ساحلونو كې ژوندكوي. نوموړي الجيان د وښوخوړونكو كبانو په واسطه په مصرف رسيږي، كوم چې بيا وروسته د ښكاركوونكو كبانو په الس خوړل كيږي. دغه سم د غذايي ځنځير له الرې تراكم كوي او د دغه كبانو په ينه او جنسي غوټو كې ذخيره كيږي. د مالحظې وړ كچه توكسين كيداى شي چې په عضالتي نسجونو كې وموندل شي او وروسته د كب له خوړلو څخه د سميت المل شي.

د Ciguateratoxin وژونكى ډوز ډېر ټيټ ) په موږكانو كې 1۱ŋg/kg ، داخل پريتوان( دى. د اوږده كش كړل شوي ځنځير جوړښت، كوم چې د اوكادائيك اسيد يوه برخه ده په دوولسم شكل كې ښوودل شوى ده. دغه عمل د سوديم چينل

1۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

ته الر پيداكوي او د سوديم د آيون د نفوذ په وړتيا كې د ډېروالي المل ګرځي. او د تنبهي غبرګون المل ګرځي. د Ciguateratoxin عمل له تترادوتوكسين او ساكسي توكسين سره انتاګونستيك دى، كوم چې د سوديم چينل نهې كوي.

د Ciguatera د سميت اعراض په خوله اوستوني كې د مخاطي غشاء له خارښت سره پيل او په تعقيب يې عمومي ناتواني، دستوني، شخي، تبه، اضافي حركات، بې خوبي او په ساه كښلو كې لنډوالى رامينځ ته كيږي. كه چيرې يې وژونكى ډوز مصرف كړل شي د تنفسي سيسټم د توقف له كبله مرګ رامينځ ته كيږي. د وژونكي ډوز څخه د لږ ډوز اخيستل د مياشتو لپاره د نوموړو اعراضو د شتون المل ګرځي. د سببي درملنې په نشتوالي كې بايد عرضي درملنه صورت ونيسي. كيداى شي د مانيتول انفيوژن )په 1۱ دقيقوكې 1g/kg ( ګټور وي. د دې حفاظتي ميكانيزم اغېز، شونې ده چې په عصبي نسجونو كې د پړسوب د مينځته راتلو د مخنيوي پربنسټ وي.

د مايتوتوكسين Maitotoxin په نوم بل توكسين هميش له Ciguateratoxinسره يو ځاى پيداكيږي. د Ciguateratoxin په پرتله Maitotoxin د كلسيم چينل ته الر مومي. دغه مركب د عضلي او عصبي حجرو د نفوذ قابليت د كلسيم د آيون په وړاندې ډېروي، په پايله كې د كلسيم كچه په نوموړو حجرو كې پورته ځي. دغه حالت په عصبي حجرو كې د نيوروترانسميترونو د آزادېدو المل ګرځي او د اوږدمهال لپاره د عضلو تقلص او د زړه بې نظمي رامينځ ته كوي.

1۱۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

سیګواټیراتوکسین شكل 1۹: سيګواټيراتوكسين. دغه توكسين په بحري ژوو كې شتون لري.د دوى په مينځ كې ځينې د خوړلو وړ كبان لكه باراكوډاس او ګروپر هم شامل دي

1۱1

(c) ketabton.com: The Digital Library

(MYCOTOXINS) مايكوتوكسينونه فنجيان په وړو )يوحجروي( يا Ascomycetae او لويو)څوحجروي( فنجيانو يا Basidomycetae باندې ويشل شويدي. تر اوسه ۱۹۹۹۹۹ ډوله فنجيان پيژندل شويدي. ډېر يې په پراخه كچه دويمي ميتابوليتونه توليدوي. د دوي په مينځ كې ترډېره سمي مركبات شتون لري. د اسكومايستس توكسينونه ځينې واړه فنجيان سمي ميتابوليتونه توليدوي، كوم چې په چاپېريال كې توزيع كيږي، ډېر احتمال لري چې د نورو مايكروارګانيزمونو د نشو نما څخه مخنيوى وكړي. په مايكوتوكسينو سره د مسموميت موضوع عامه ده، ځكه چې د Penicillium ، Aspergillus اوFusarium جنسونه ډېروخت خواړه ككړوي. په صنعتي هيوادونو كې په نارمل ډول داسې خواړه خځلو ته اچول كيږي. په ډېرو د پرمختګ په حال هيوادونو كې، چيرې چې خواړه لږ پيداكيږي، خلك بې له دې څخه په مرخيړيو ككړتيا په نظر كې ونيسي خوري يې. په دغه هېوادونو كې د مرخيړيو نشو نما تر ډېره د ګرم او لوند اقليم په واسطه حمايه كيږي. د مايكوتوكسينو عمل له ضعيفه خارښت څخه نېولې تر وخيمه تخريب پورې رسيږي. ځينې مركبات يې تراتوجنيك او كارسينوجنيك دي. د يو لړ ډېرو قوي مايكوتوكسينونو خالصه په څلورم جدول كې وركول شوې ده. په الندې ډول د مايكوتوكسينو پيژندنه تر ډېره په نباتي بنسټ صورت نېولى ده، ولې بياهم ډېر ورته والى لري.

د اسپرجيلوس(Aspergellus) انواع Aflatoxins فنجيان لكه Aspergillus parasiticus ، Aspergillus flavus او Aspergillus oryzae د هغه اړونده مايكوتوكسينونو ډول جوړوي چې د افالتوكسين په نوم پيژندل كيږي)شكل 1۱(. دغه فنجيان هميش خواړه، لكه موم پلي، غنم، وريجې، جوار او سويابين ككړوي. افالتوكسين M1 او M۹ د هغو

1۱۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

غواوو په شيدو كې هم پيداكيږي، چې د ككړو شوو وښو په واسطه تغذيه شوي وي. په ډېرو هيوادونو كې د افالتوكسين لپاره د ۱۹ng/liter حد ټاكل شوى ده. په همدې ډول په انډميك ډول افالتوكسين په انسانانو كې هم د سميت المل ګرځي.

د اكثره افالتوكسينونو د هدف الندې غړى د ينې څخه عبارت دى. د G1 ، B1 اوM1 افالتوكسينونه د سايتوكروم P1۱۹ د كتلستي عمل الندې په ډېر فعاله ايپوكسيد بدليږي، كوم چې بيا د ينې د حجرو د نيوكلوفيليك ماليكولونو سره

اشتراكې اړيكه جوړوي. افالتوكسينB1 د DNA او RNA په نيمايي ګوانينو

باندې په اووم كاربن كې نښلي. مشبوع افالتوكسين G۹ اوM۹ ، لږ سمي دي او

سرطاني اغيزې نلري. اما افالتوكسين B۹ په قسمي ډول په ينه كې غيرمشبوع او

ډېر سمي افالتوكسينB1 باندې اوړي.

افالتوکسین R=H B1 افالتوکسین G1 افالتوکسین R=OH M1

افالتوکسین R=H B2 افالتوکسین R=OH M2

شكل 1۱: د افالتوكسينونو جوړښت . افالتوكسينونه د په ډيرو غښتلو پيژندل شوى سرطان توليدوونكو پورې اړه لرى. افالتوکسین G2

په لوړ ډوزسره د افالتوكسين د اخيستلو څخه وروسته، د ينې نكروز مينځ ته راځي او كيداى شي چې مصدوم د ينې د ناوړتيا له كبله ومري. د پښتورګو تيوبولونو ته هم ځينې وخت زيان رسيږي. د انسان لپاره يې وژونكى ډوز له 1-

1۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

1۹mg/kg افالتوكسينB1 څخه عبارت دى. په مزمن ډول سره د كم ډوز اخيستل

كيداى شي چې د ينې سيروزس يا تومورونه راپيداكړي. د افالتوكسينB1 ورځنۍ كچه چې په ماشومانو كې د ينې د سيروزس المل ګرځي له ۱ څخه تر 1۹ مايكروګرامه پورې رسيږي. تر ډېره د نوموړي توكسين سرچينه، ككړشوي موم پلي جوړوي. د ينې ويجاړتيا په هغو ماشومانو كې هم ترسترګو شوې ده، د كومو چې شيدې وركونكو مورګانو په افالتوكسين ككړ خواړه كارول. په موږكانو كې

افالتوكسينB1 تر ټولو د ينې غښتلى سرطان)چنګاښ( توليدوونكى دى. په

انسانانو باندې له اپيديميولوژيكى مطالعو څخه د افالتوكسينB1 د سرطاني اغيزو پوره شواهد السته راغلي دي. په ادرار كې د افالتوكسين د اطراح او د ينې د سرطان د پېښو تر مينځ اړيكې ترسترګو شوېدي)شكل 11(.

د HCC پېښې ) کلنی او په 1۱۱۱۱۱ کسانو کې(

دافالتوکسین B1 ورځنی کچه نانوګرام فی کلوګرام

شكل 11: د ينې د حجراتو دكارسينوما او دافالتوكسين د ورځني اخيستنې تر مينځ اړيكه. د نړيوالو ارقامو شننه په ډوز پورې تړلي د د ينې د حجراتو دكارسينوما د ډېروالي اوپه ادرار كې دافالتوكسين د غلظت ډېرېدل ښيي.د ينې دالتهاب )Hepatitis B ( او افالتوكسين ترمينځ سينرجستيك عمل شتون لري.

1۱1

(c) ketabton.com: The Digital Library

جدول 1: مايكوتوكسينونه

توكسين فنجي LD۱۹ دموخى غړى

افالتوكسين A.flavus B1 10۱ ملى ګرام فى كلوګرام )موږك( هپياتوتوكسيك ، نفروتوكسيك

افالتوكسين A.parasiticus B۹ ۹101 مايكروګرام فى ۱۹ ګرام )هيلۍ(

افالتوكسين A.oryzae G1 ۱۱0۹ مايكروګرام فى ۱۹ ګرام )هيلۍ( هيپاتوكانسروجنيك

افالتوكسين P.puperulum G۹ 1۱۹0۱ مايكروګرام فى ۱۹ ګرام )هيلۍ(

افالتوكسين A.flavus M1 1۶0۶ مايكروګرام فى هيلۍ )1ورځنۍ هيلۍ دخولى له الرى( هپياتوتوكسيك ، هيپاتوكانسروجنيك

افالتوكسين M۹ ۶۹مايكروګرام فى هيلۍ )1ورځنۍ هيلۍ دخولى له الرى(

اسپرتوكسين A.flavus ,A.versicolor ۹،۱ مايكروګرام فى هګۍ)هيلۍ( هپياتوتوكسيك ، هيپاتوكانسروجنيك سټروويريډين P.citr-viride ۱،۶ مايكروګرام فى كلوګرام)مږه ، تحت الجلدي( نيوروتوكسيك سيټرينين P.citrinum ۶۱ ملى ګرام فى كلوګرام)مږه ، تحت الجلدي( هپياتوتوكسيك ، نفروتوكسيك سايكلوكلوروټين P.islandicum 1۱۹ مايكروګرام فى كلوګرام )موږكان ، تحت الجلدي( دتنفس اوجريان توكسين،هيپاتوتوكسيك

سايتوچالسين Helminthsosporium A داسكليټى حجرو تخريب ، تراتوجنيك سايتوچالسينdematioideum B سايتوچالسين Metarrrhizium anisopliae C سايتوچالسينZygosporium mansonii D 1،۱ ملى ګرام فى كلوګرام )موږكان ،پريتوان( سايتوچالسينA.clavatus E ۹،۶ ملى ګرام فى كلوګرام )مږه ،پريتوان(

ايسالنديتوكسين P.islandicum ۱۱۹ مايكروګرام فى كلوګرام)موږكان ، وريدي( هپياتوتوكسيك ، هيپاتوكانسروجنيك لوټيوسكايرين 11۱ ملي ګرام فى

1۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

كلوګرام)موږكان ، پريتوان( هپياتوتوكسيك ، هيپاتوكانسروجنيك مالټوريزين A.oryzae ۱ ملي ګرام فى كلوګرام)موږكان ، پريتوان( هپياتوتوكسيك ، نفروتوكسيك

مونيليفورمين Fusaruim ssp ۹۱ ملي ګرام فى كلوګرام)موږكان ، پريتوان( موضعي تخريشكونكى اوكراتوكسينA.ochceus A ۹۹ ملي ګرام فى كلوګرام)موږكان ، خولى له الري( نفروتوكسيك پاټولين Penicillium ssp ۱۹ ملي ګرام فى كلوګرام)موږكان ، خولى له الري( موضعي تخريشكونكى پنسيلينيك اسيد Penicillium ssp 1۹۹ ملي ګرام فى كلوګرام)موږكان ، خولى له الري( هپياتوتوكسيك ،سايتوتوكسيك راكيفورټين P.roqueforti 1۹ ملي ګرام فى كلوګرام)موږكان ، پريتوان( نيوروتوكسيك روبراتوكسين P.rubrum A ۶،۶ ملي ګرام فى كلوګرام)موږكان ، پريتوان( موضعي تخريشكونكى ،ميوتاجنيك ،تراتوجنيك روبراتوكسين P.rubrum B ۱ ملي ګرام فى كلوګرام)موږكان ، پريتوان( هپياتوتوكسيك ستريګماتوسيستين A.nidulans , A.versicolor ۹۹۹ ملي ګرام فى كلوګرام)موږكان ، خولى له الري( هپياتوتوكسيك ، هيپاتوكانسروجنيك ترايكوتيسينونه Fusaruim ssp موضعي تخريشكونكى،هيماتوتوكسيك، نيوروتوكسيك

1۱۶

(c) ketabton.com: The Digital Library

ستيرګماتوسيستين (Sterigmatocystin) د جوړښت له مخې Sterigmatocystin په افالتوكسينو پورې اړه لري )شكل 1۱( او په Aspergillus nidulans ، Aspergillus versicolor او Aspergillus bipolaris كې موندل كيږي، كوم چې د افالتوكسين توليدوونكو فنجيانو سره يوځاى خواړه ككړوي. اګركه د Sterigmatocystin سمي قدرت له افالتوكسين څخه كم دى ولې Sterigmatocystin په ډېرلوړ غلظت سره شتون لري. د عمل ډول يې د افالتوكسينونو سره يو شان دى. نوموړى مركب په عمومي توګه ينه تخريبوي او د هغې نه عالوه پښتورګي او د زړه عضالت هم اغيزمن كوي. په هغه مږو كې چې د خولې له الرې او په اوږدمهال ډول له دغه مركب څخه وركول شوي وو، د ينې تومورونه ترسترګوشول. په ميتابوليكي ډول)هايدروكسيليشن( د Sterigmatocystin څخه Aspertoxin )شكل 1۱( السته راځي، چې هغه هم سمي دى.

اسپرتوکسین سترګماتوسیستین

شكل 1۱: د سټيريګماتوسيستين او اسپرتوكسين كيمياوي جوړښت

پاتولين )Patulin( د مرخيړيو ډولونه لكه Aspergillus gigantus ، Aspergillus clavatus ، Penicillium expansum ، Penicillium patulinum او Penicillium urticae يو توكسين توليدوي چې Patulin نوميږي )شكل 1۶(. دغه ماده په

1۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

اوړو، غوښه، اوپه ځانګړي ډول د مڼې په جوس كې ترسترګو كيږي. نوموړى توكسين د تيول له ګروپونو سره په لوړه كچه تمايل لري حجروي غشاء تخريبوي اوپه ځانګړي ډول په غشاء پورې تړلي د ATPase انزايم نهى كيږي. له پوستكي سره يې تماس د خارښت المل ګرځي. د خولې له الرې د ككړو شوو خوړو له مصرف څخه وروسته د مخاطي غشاء د تخريش، زړه بدوالي، كانګو او دستونو المل ګرځي. په تجربوي حيواناتو كې د Patulin د فمي تطبيق څخه وروسته د سږو او مغزو اذيما او خونريزي ترسترګو شوېده. هغه كچه چې انسانان يې له خوړوسره خوري، د دغه اغيزو د مينځ ته راتلو لپاره كافي نده. په البراتواري حيواناتو كې د خولي يا پريتوان له الرې د تطبيق څخه د Patulin سرطاني عمل نه شي څرګنديدالى. په مږوكې د Patulin د تحت الجلدي تطبيق څخه وروسته ساركوما ترسترګو شوه، كوم چې د دغه مركب د سرطاني عمل په نسبت، ډېر د موضعي تخريش په پايله كې رامينځ ته شوې وه. يو تراتوجينيك خاصيت صرف د چرګې په جنين كې ليدل شويده نه په تي لرونكو كې. اما په چينايي لويو موږكانو كې د Patulin د مصرف څخه وروسته، د هډوكي په مغز كې كروموزمي انحراف ترسترګوشوى دى.

پاټولین

شكل 1۶: د پاټولين كيمياوي جوړښت

1۱۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

اوكراتوكسين Ochratoxin A) A) په مكرر ډول Aspergillus ochraceus ، حبوبات، موم پلي او سبزيجات ككړوي. دغه مرخيړى يوه ډله توكسينونه چې ورته كيمياوي جوړښت لري توليدوي، چې د اوكراتوكسينونو په نوم ياديږي. ځانګړې سمي ماده يې كلورين لرونكې Ochratoxin A دى )شكل 1۱(.

اوکراتوکسین A

شكل 1۱: د اوكراتوكسين A كيمياوي جوړښت

د دغه ماليكول د Phenylanalyl برخه د -Pehenylanalys-t-RNA synthetase پورې نښلي، كوم چې د پروټين په سنتيز كې مخنيوى مينځ ته راوړي. احتماالً همدغه ميكانيزم دى چې په موږكانو كې د ترسترګو شويو تراتوجنيكو اغيزو د مينځ ته راتلو ، مسؤول ګڼل كيږي. سوء تشكالت په عمومي ډول په مركزي عصبي سيسټم كې ليدل كيږي. په ځوانو چورګوړو كې د وژونكي څخه په كم ډوز سره د وينې جوړوونكي سيسټم ويجاړتيا ترسترګو شوېده. په موږكانوكې د داخل پريتوان له الرې د Ochratoxin A 1۹µg/kg د تطبيق په پايله كې د د فاعي سيسټم ځپونكي (Immunosupressive) اغېزې ترسترګو شويدي.

1۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

په ځانګړي ډول هغه غړي چې د اوكراتوكسين په واسطه ځپل كيږي عبارت له پښتورګو څخه دي. د پښتورګو په پروكزيمال تيوبونوكې نكروزس مينځ ته راځي، چې په پايله كې يې د پښتورګو د فعاليت د سخت مخنيوي او بااالخره د Anuria په لوري مخه كوي. په هغو انسانانو او څارويوكې چې په مديترانه اي هېوادونو )بوسنيا ، كرواسيا( كې ژوندكوي يوه انډيميكه نفروپاتي ترسترګو كيږي، چې په خوړو كې د Ochratoxin A په كچه پورې اړه لري. د مالحظې وړ كچه توكسين د خوګانو په غوښه كې هم ترسترګو شوې دي. د خميرمايې يا سلمونيال لپاره Ochratoxin A جينوتوكسيك نده. اما په موږكانو كې چې د هغه خواړو په واسطه تغذي شوي ول چې 1۹ppm توكسين يې درلود، تومورونه (Adenomas) وليدل شول. په مږو كې صرف د پښتورګو تومورونه وليدل شو او د ينې تومورونه په كې ترسترګو نه شول.

مالټوريزين او كوجيك اسيد )Maltoryzin and Kojic Acid( د Aspergillus oryza په ختيځه اسيا كې د خوړو او مسالو د خميره كولو لپاره لكه د سويا روب، الكولي نوشابه، او د سويا د خميرې لپاره كاريږي. نوموړى فنجي د Maltoryzin او Kojic Acid په نوم مايكوتوكسينونه جوړوي )شكل1۹(. په خوړو كې د دغه مايكوتوكسينو غلظت له بحراني كچې څخه ټيټ پاته كيږي. د لويې اندېښنې خبره په دغه مايكوتوكسينونو باندې د حيواناتو د خوړو ككړېدل دي. حاد سمي ډوز د اختالجاتو او د تنفسي سيسټم د توقف المل ګرځي، په داسې حال كې چې د وژونكي څخه په كم ډوز سره، نږدې د ټولو پارنشيمايي نسجونو او د مركزي عصبي سيسټم د تخريب المل ګرځي. Kojic Acid د Salmonella typhimurium لپاره ميوتاجنيك دى.

11۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

مالټوریزین کوجیک اسید

شكل 1۹: د كوجيك اسيد او مالټوريزين كيمياوي جوړښت

د پنسيليم انواع سيټرينين)Citrinin( سترينين چې يو فعاله انټي بيوټيكى مركب دى)شكل1۱( د P . citrinum ، P.citroviride ، P.notatum ، P.expansum ، P.viridicatum او P.chrysogenum فنجيانو په واسطه توليديږي. دغه انواع متوسطه تودوخې ته لومړيتوب وركوي. د همدې كبله دغه پېښې په متوسط اقليم لرونكي زونونو كې مينځ ته راځي. په همدې ډول سترينين د اسپرجيلوس د ځينې نوعو)A.terrus ، A.niveus ، A.candidus او A.flavipes ( په واسطه هم توليديږي. د دغه موادو د روښانه سميت له كبله د دوى د انټي بيوټيكي عمل څخه معالجوي ګټه نه اخيستل كيږي. په مږو كې د حاد سمي ډوز پسې درګونو تقلص، دقصباتو تقلص او په دسته اي ډول د تقبضاتو المل ګرځي. د وژونكي څخه كم ډوز په ځانګړي ډول په مزمن ډول، د پښتورګو د پروګزيمال تيوبولونو د تخريب المل ګرځي اوپه پايله كې يې ډېرېدونكې د پښتورګو ناوړتيا رامينځ ته كيږي. داسې فكر كيږي چې Citrinin د پښتورګوپه تيونوكې د تيزابو د انتقال د وړونكو ) Acid Transport carrier) په واسطه تراكم كوي. احتماالً

111

(c) ketabton.com: The Digital Library

سايتوتوكسيك اغيزه يې د RNA Synthetase انزايم د فعاليت د مخنيوي په واسطه مخته وړي. همدارنګه د Citrinin د اخيستلوڅخه وروسته نورو غړو ته لكه ينه، تورى او د هډوكي مغز ته هم تخريب رسيږي. تراتوجنيكي اغيزې يې په مږو، موږكانو او چرګوړيو كې تر سترګو شويدي. د Citrinin په واسطه د اوږدمهال لپاره د مږو د درملنې په نتيجه كې د ينې او پښتورګو ادينوماتوس هايپرپالزيا ليدل شوېده. د نسجونو په كرنه )V۱۱ حجرات( كې، د مږې د ينې د ميكروزوم (S۱) د عالوه كولو څخه وروسته نوموړى مركب كروموزمي انحراف رامينځته كوي.

پنيسيليك اسيد )Penicillic acid( Penicillic acid د پاټولين په څېر يو α,β-unsaturated لكتون دى.نوموړى مركب په ګڼ شمېر د اسپرجيلوس او پنسيليم په جنس كې موندل كيږي، كوم چې اكثراً د انسانانو او حيواناتو خواړه ككړوي. دغه سايتوتوكسيك مركبات د تيول د ګروپونو لپاره ډېر تمايل لري او د ګلوتاتيون كمبود مينځ ته راوړي. همدغه د هيپاتوتوكسيك اغيزولپاره مسؤول دى، چې د لوړ ډوز د مصرف څخه وروسته ترسترګو كيږي. د همدې كبله د Penicillic acid تسمم په وړاندې د ګلوتاتيون يا سيستيين تجويز، ساتونكى رول لري. په مزمن ډول د تطبيق څخه وروسته يې په موږكانوكې Hepatocarcinogen ځانګړتياوې ترسترګو شويدي.

ستريوويريډين Citreoviridin وريجې تل د Penicillium citreoviride په نوم د فنجي په واسطه ككړيږي، كوم چې د Citreoviridin په نوم مايكوتوكسين توليدوي. نوموړى مركب )شكل 1۱( نيوروتوكسيك او كارډيوتوكسيك قدرت لري، كوم چې د زړه د ناروغيو د انډيميكو پېښو )Cardiac beri beri ( د مينځ ته راتلو مسؤول ګڼل كيږي. د

11۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

Citreoviridin د مصرف له كبله د ينې او دپښتورګو تخريب ته هم ارتباط وركړل شوى دى. داسې فكركيږي چې دغه مركب د مايتوكاندريا ATPase نهې كوي ، كوم چې د حجرو د انرژي د حمايې لپاره مهم دى. په ځانګړي ډول عصبي او عضلي حجرات ډېرحساس دي ، كوم چې دخپل برقي پوتنشيل دحمايې لپاره ، لوړه كچه انرژي ته اړتيا لري.

سټرو ویریډین

پنسیلینیک اسید سټرینین

شكل 1۱: د سيټريوويريډين ، سيټرينين او پنسيلينك اسيد كيمياوي جوړښت

ليوټيوسكايرين او روګولوزين (Luteoskyrin and Rugulosin) دوه نور مرخيړي په بياځلي ډول په آسيا كې وريجې ككړوي، چې عبارت له Penicillium islandicum او P.rugulosum څخه دي. د ككړتيا څخه وروسته د وريجو رنګ ژيړ اوړي، كوم چې د P.islandicum( Luteoskyrin ( او P.rugulosum( Rugulosin ( مايكوتوكسينونو له كبله مينځ ته راځي. دغه دوه bis-anthraquinones )شكل ۹۹( د البراتواري حيواناتو لپاره

11۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

هيپاتوتوكسيك او د ينې لپاره سرطاني دي. داسې باور كيږي چې د آسيا په لويه وچه كې د ينې د تومورونو د انديښنې وړ سلنه ، په دغو موادو دخوړو د ككړېدو له كبله ده. د دواړو موادو په هكله داسې څرګنده شوې ده چې په ينه كې په لوړه كچه ذخيره كيږي. داسې باوركيږي چې Luteoskyrin په واسطه د ينې تخريب د اكسيجن د فعالې نوع په الس كوم چې د Luteoskyrin د Semiquinone راډيكل د خپل سري اكسيديشن په پايله كې السته راځي ، كوم چې د يو الكترونه ريډوكس سيسټم پواسطه چې د ينې د NAD(P)H پورې اړوند سايتوكروم ريډوكتاز پواسطه كتاليز كيږي ، توليديږي. له هغه ځايه چې نوموړى مايكوتوكسين ميوتاجنيك ندى ، كيداى شي چې د Oxidateve stress په واسطه يوه Epigenitic پروسه د Hepatocarcinogenicity مسؤول وګڼل شي.

اسالنډيتوكسين يا سايكلوكلوروټين (Islanditoxin(Cyclochlorotin Islanditoxin د ډېر سره ورته پپتايدونو يو مخلوط دى )شكل ۹۹(، چې د -L dichloroproline يوه برخه هم لري او په Penicillium islandicum كې موندل

كيږي. نوموړى توكسين دموږكانو لپاره ډېر غښتلى دى )LD۱۹=۹01۱mg/kg (. سميت يې په عمومي توګه ينه د حملې الندې نيسي. د اغيزې ميكانيزم يې د اكتين په فايبر باندې د نوموړي مركب پر نښيلدو والړ دى. دIslanditoxin سره د ينې د حجراتو د تماس په پايله كې ، د حجراتو شكل توپير مومي او د حجروي غشاء په سطح ګڼ شمېر تڼاكې راڅرګنديږي. كله چې ژوونكي د ۱۹µg/kg/day په واسطه تغذيه كړل شي ، د ينې په شاوخواكې نكروز ليدل كيږي چې بيا د سيروزس او هيپاتوما المل ګرځي. داسې څرګنده شوې ده چې په نوموړي مركب كې د كلورين شتون د دغه ماليكول د سمي عمل لپاره ضروري دى.

111

(c) ketabton.com: The Digital Library

)+(روګولوزین )-(لیوټیوسکایرین

ایسالنډیتوکسین

شكل ۹۹: د پنسليم اسالنډيكم څخه السته راغلي مايكوتوكسينونه

سايكلوپياكونيك اسيد او پينيټرم Cyclopiaconic acid and (A ) Penitrem A د Penicillium cyclobium په نوم فنجي په تكراري ډول حبوبات ككړوي. دغه فنجي د Cyclopiaconic acid او Penitrem A په نوم نيوروتوكسيك مركبات توليدوي )شكل ۹1(. داسې له سترګو شوېده چې نوموړى مركبات د دې لپاره چې د Glutamic acid ، GABA او اسپارتيك اسيدو له نيوروترانسميترونو سره مداخله وكړي د مركزي عصبي سيسټم په ماقبل ساينپسي برخه كې عمل كوي .

11۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

پینیټرم A سایکلوپیازونیک اسید

شكل ۹1: د پنسليم سايكلوبيم څخه السته راغلي مايكوتوكسينونه

د فساريم انواع )Fusarium species ( د فساريم نوعې په عمومي توګه هغه مرخيړي دي چې حبوبات ، وو واښه او نور د حيواناتو خواړه ككړوي. نوموړي فنجي د فوق العاده سمي مركباتو يوه ورايټي توليدوي ، چې له ځانه نيوروتوكسيك ، ايميونوتوكسيك او سايتوتوكسيك اغيزې ښئي.

ترايكوتيسينونه )Trichotecenes ( د فساريم د نوعې تر ټولو مهم توكسينونه د ترايكوتيسينونوڅخه عبارت دي)شكل ۱(. دغه مركبات د ۶۹ څخه د زياتو سره ورته مركباتو كورنۍ جوړوي، كومه چې په څلورو فرعي ټولګيو وېشل شوې ده.نوموړي مركبات په عمومي توګه د 1۹ام او 1۱ ام كاربن تر مينځ ايپوكسي ګروپ او د اتم او نهم كاربن تر مينځ يوه دوه ګوني رابطه لري.ځينې مهمې بېلګې يې په ۹۹ ام شكل كې ښوودل شوې دي. سمي تاثير يې د څنګ ته زنځير د شتون له كبله دى. هغه حقيقت چې د زرقي او نورو طريقو له الرې پر عين ډول سميت داللت كوي ، داپه ګوته كوي چې د معدي معايي الرې د نوموړې مادې جذب ښه دى. د دغې مادې د مشتق يعنې Diacetoxyscirpenol سميت له موږكانو څخه په مږو كې ، له مږو څخه په

11۶

(c) ketabton.com: The Digital Library

سويانوكې او له سويانو څخه په هندي خوګ كې ډېردى. داسې ګمان كيږي چې انسانان يې په وړاندې ډېرحساس دي.

تراکوتیسینونه

شكل ۹۹ : دتراى كلوروتيسينونو كيمياوي جوړښت

ترايكوتيسينونه سايتوتوكسيك مركبات دي، كوم چې د Eucaryotic رايبوزومي پروټينو پر ۶۹S واحد نښلي اوپه پايله كې د پروټين د سنتيز څخه مخنېوى كوي. Procaryote يې په وړاندې ډېر لږ حساس دي. دتوكسينونو د ايپوكسي ګروپ د فعاليت لپاره ډېر ضروري دى. ددغه ګروپ هايدرواليزس د ده فعاليت له مينځه وړي. نوموړې دغيرفعاله كولو لپاره يوه مهمه الره ده چې د ينې په حجراتو كې صورت نيسي.څنګ ته زنځير يې ، رايبوزوم نښليدونكې پروټينو ته د توكسين د تمايل لپاره مهم دى. د تيول ګروپونه د نښليدو په پروسه كې برخه اخلي. 11۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

لوړ سايتوتوكسيك قدرت د معدي معايي تيوب د مخاطي غشاء د تخريش مسؤول ګڼل كيږي، كوم چې د زړه بدي ، كانګو او شديده دستونو المل ګرځي. وروسته د سم له جذب څخه، دهډوكو په مغز د سايتوتوكسيك عمل په واسطه، سمي اعراض تسلط پيدا كوي. مينځ ته راغلى معافيتي انحطاط يا Immunosuppression د ډېرو ثانوي اغيزو كوم چې په فساريم باندې د ككړو شويو غله دانو له مصرف څخه وروسته په انسان او حيوان كې ليدل شوې، مسؤول ګڼل كيږي. په البراتواري حيواناتو كې د ځينو ترايكوتيسينونو ) T-۹ او deoxynivalenol ( له تطبيق څخه تراتوجنيك اغيزې له سترګو شويدي. په همدې ډول T-۹ په چينايي لويو موږكانو كې د كروموزمي انحرافاتو المل ګرځيدلى ده. د ترايكوتيسينونو ميوتاجنيك او يا مستقيم سرطاني اغيزې نشي ليدل كيدالي ، اما د DMBA له شروع سره دغه مركباتو د تومور توليدوونكي په حيث رول لوباوه. په جنوبي افريقا كې يوې سروې په خوړوكې د Deoxynivalenol اود مرۍ د سرطان تر مينځ اړيكه ښوودلې ده. ميكانيزم يې كيداى شي چې د ترايكوتيسينونو تومورتوليدوونكى خاصيت يا Immunosuppression وي. د سرطان په وړاندې د معافيت د يوه فعاله سيسټم شتون د يوه طبعي دفاعي ميخانيكيت په توګه مهم دى.

مونيليفورمين )Moniliformin ( جوار په عمومي توګه د Fausarium monilifrome په واسطه ككړيږي، كوم چې د دغه غلې د ضايع كيدو المل ګرځي.دغه مرخيړى ډېر توكسينونه توليدوي د كومو په مينځ كې چې Moniliformin ډېر مهم دي. دغه مركب د Cyclobutadien مشتق دى )شكل ۹۱( چې لوړ سمي پوتنشيل لري. موږكانو ، چرګوړيو او مږو ته د وژونكي ډوز له تطبيق څخه وروسته ، نوموړي حيوانات په ساه كښلو كې د توقف له كبله مري. د وژونكي څخه په كم ډوز سره د زړه دعضالتو تخريب رامينځ ته كيږي. ميكانيزم يې د Pyruvate dehydrogenase انزايم د غير رجعي نهى كيدو څخه عبارت

11۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

دى، چې په پايله كې يې د ستريك اسيد له سيكل او بيا د حجرو د انرژي د حمايې څخه مخنيوى كيږي. عضلې او په ځانګړي ډول د زړه عضلې او حجرې ، د بدن د نورو حجراتو په پرتله په لوړه كچه انرژي ته اړتيا لري ، كوم چې كېداى شي د نوموړي توكسين په وړاندې د دوي د زيات حساسيت المل وي.

زيرالينون )Zearalenon ( Fusarium gramineum هغه مرخيړى دى چې نه يوازي جوار او وو واښه ككړي ، بلكه نور ډول نباتي خواړه هم ككړوي. نوموړي مرخيړي يو ډول توكسين چې د Zearalenon په نوم ياديږي، توليدوي، كوم چې له ځانه استروجنيك خاصيت ښئي. په ښځينه حيواناتو كې يې ځانګړي اعراض عبارت د رحم د هايپرپالزيا ، د رحم التهاب او القاحي ناوړتيا )كوم چې نارينه جنس هم اغېزمن كوي( څخه دي. د هغه غواګانو شيدې چې په نوموړي توكسين ككړ واښه خوري ، په پوره كچه نوموړى توكسين له ځانه سره لري. د نوموړو شيدو خوړل په جينكيانو كې د جنسي غړو په بيړه د پخېدو، په بالغو مېرمنوكې د استروس دورې د ګډوډۍ او په نارينه جنس كې د القاحي ناوړتيا المل ګرځي. داسې ښوودل شوېده چې Zearalenon د رحم د داخل الحجروي استروجن په آخذو پورې وصليږي. همدارنګه دغه مركب په هايپوتالموس او نخاميه غده كې د استروجن پر آخذو وصليږي. دغه حالت د Estrogen-feedback د ميخانيكيت د ګډوډي المل ګرځي. په البراتواري حيواناتوكې د سرطاني اغيزو د ليدو وروسته ، په زړو ښځو كې د استروجن د عوض په توګه د Zearalenon كارونه ودرول شوه. ضمناً داښه څرګنده شوېده ، چې خپله استروجن د تيونو او رحم د تومورونو انكشاف ته پرمختګ وركوي. Zearalenon په مږو او هندي خوګانوكې تراتوجنيك ثابت شوى ده. په هډوكو كې په ځانګړي ډول سوء تشكالت زيات شايع وو. د دغه مشاهداتو ته په نظر كې نيولو سره په زړو ښځو كېOsteoporosis يو عام مشكل ګڼل كيږي.

11۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

ترانس-زیرالینون مونیلیفورمین

شكل ۹۱: مونيليفورمين او زيرالينون

د نورو يوحجروي فنجيانو توكسينونه سايتوچالسينونه )Cytochalasins ( سايتوچالسينونه د جوړښت له مخې د هغه سره ورته مايكوتوكسينونو ډله جوړوي ، كوم چې د Helminthosporium dematioideum(cytochalasin (Zygosporium ، Metarrhizium anisopliae(chtochalasin C) ، A &B (mansonii (cytochalasin D او Aspergillus clavatus(cytochalasin (E فنجيانو په واسطه توليديږي. حاد سمي ډوز د شعريه رګونو د سخت تخريب ، كوم چې په زياته كچه د داخل وعايى رګونو د ضايع كېدو ، د سيستميكي اذيما او شاك المل ګرځي. دغه مركبات د تجربوي فارمكولوژي او د حجرې د فزيولوژي لپاره ګټوره وسيله ده ځكه چې دوى په تيوبولين او اكتين پوري هم نښلي او هم يې دفعاليت څخه مخنيوى كوي.

د تومورضد انټي بيوټيكونه )Antitumor Antibiotics ( د Daunorbucin او Doxorubicin )شكل ۹1( په نوم سوررنګه مايكوتوكسينونه په ترتيب سره د Streptomyces peucetius او .S peucetius var. caesius فنجيانو په واسطه توليديږي. دغه مركبات د انتراسيكلينونو په ګروپ پورې اړه لري او په معالجوي ډول د Antineoplastic

1۱۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

عاملينوپه توګه كارول كيږي. Doxorubicin پراخه اغيزې لري اود Leukemia او سخت تومورونو په درملنه كې كارول كيږي ، په داسې حال كې چې Daunorbucin په ځانګړي ډول د Leukemia په درملنه كې كارول كيږي. د ژيړ انتراسيكلين مشتق يعنې Aclacinomycin )شكل ۹1( د Streptomyces galileus په واسطه توليديږي. نوموړى مركب هم ، د Leukoblastoses او د ځينو سختو تومورونو په درملنه كې كارول كيږي. كه څه هم د انتراسيكلينونو د بيولوژيكي عمل تشرېح د زرګونو پاڼو يو مضمون جوړوي ، بياهم د تاثير ميكانيزم يې تر اوسه معلوم ندى.دا ترډېره د مختلفو عملونو د خالصې په پايله كې مينځ ته راځي. د دوي په مينځ كې د DNA د زنځير د القليو ترمينځ الحاق ، د اكسيجن د فعالې نوعې مينځ ته راتلل او د سايتوپالزميكي غشاء سره انتركشن شامل دى. د نورو انتى نيوپالستيك درملو په څېر ، د انتراسيكلين په واسطه درملنه د خطرناكو جانبي عوارضو سره مله ده ، كوم چې د ډېريدو په حال كې نسجونو لكه د معدي معايي اپيتليم او د هډوكي د مغز پرضد د عمل څخه عبارت دى.Daunorbucin او Doxorubicin له ځانه كارډيوتوكسيك اغيزې ښئي، كوم چې د زړه د عضلو د حجراتو په مايتوكاندرياكې د راډيكلونو مينځ ته راتلل په ګوته شويدي. دغه اغېزې په يو ځايي ډول صورت نيسي او د هغه ډوز چې په درملنه كې كارول كيږي د محدودولو المل ګرځي. دواړه انتراسيكلينونه په بكتريا او تي لرونكو كې په in vitro ډول ميوتاجنيك او په ژوونكو كې د وژونكي ډوز څخه د كم د واحد داخل وريدي ډوز له تطبيق څخه وروسته سرطان توليدوونكى دى. دانتراسيكلينونود جينوتوكسيكو او سرطاني اغېزو لپاره د قندي برخې لمړنى د امين ګروپ اړين ګڼل كيږي. Aclacinomycin A ، كوم چې د N,N-dimethylated قندي برخه لري، نو د همدې كبله ميوتاجنيك ندى او په مږو كې د تومورونو دمينځ ته راتلو المل نه ګرځي.

1۱1

(c) ketabton.com: The Digital Library

ډاونوروبیسین : R=H ډوکسوروبیسین : R=OH اکالسینومایسین A

شكل ۹1: د انتراسيكلين او تومور ضد انټى بيوټيكونو كيمياوي جوړښت

د كالويسپس يا ارګوټ الكلوئيدونه )Claviceps Alkaloids ( د Claviceps purpurea په نوم طفيلي فنجي چې د Secale cornutum په نوم هم مشهور ده په طفيلي ډول پر غنمو، جودرو او نورو واښه لرونكو بوټو باندې رازرغونيږي. نوموړي فنجيان اوږده ،تور او خفيفاً منحني شكل لري، سكلروټيم يې چې يو نوع الكلوئيدونه لري د ارګوټ په نوم ياديږي)شكل ۹۱(. د لو او درمند كولو پرمهال سكلروټيا له دانو سره ګډيږي. عصري تخنيكونه مخكې له اوړه كولو څخه دانې او سكلروټيا سره جال كوي. اما په اوسنيو وختونوكې ځينې وخت چې په زياته كچه Secale په غلو دانو اوبيا په اوړو او ډوډۍ كې شتون ولري ، په انډيميك ډول سميت رامينځ ته كوي. د اروپايي ټولنې الرښوونكي دهغه غله دانو كارونه منحصره كوي چې د ۹01۸ څخه كم ارګوټ هم ولري. دوه ډوله مزمن سميت يې پېژندل شوى ده چې عبارت له Gangrene ergotism او Convulsion ergotism څخه دى. دويم ډول يې د شريانونو د دايمي تقبض، اسكيميا او د ګانګرين د پرمختيا پربنسټ د غړو په نهاياتوكې خارښت رامينځ

1۱۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

ته كوي. دغه اغيزمن غړي كيداى شي چې له پرې كولو سره مخامخ شي. اختالجي شكل يې د Tonoclonic اختالجونو سره پېژندل كيږي ، كوم چې ډېر دردناك وي. همدارنګه د ارګوټ الكلوئيدونه په مركزي عصبي سيسټم هم اغېزه كوي ، كوم چې د رواني ګډوډيو المل ګرځي او په پايله كې يې Dementia رامينځ ته كيږي. په پلنو عضلو د دوى د تقلصي خاصيت د لرلو له كبله، ارګوټ په زاړه طب كې د زيږون د عمليې د چټك كوونكو درملو يا د جنين د سقط په موخه كارول كيده. په عصري طب كې د ارګوټ الكلوئيدونه د نيم سري د سرخوږي په درملنه كې كاريږي. د ارګوټامين له هايدرواليز څخه وروسته ليزرجيك اسيد توليديږي. -N,N dimethylamin ته د ده اوښتل ، د يو ډېر غښتلي Hallucinogenic درمل د السته راتلو المل ګرځي ، چې د LSD په نوم ياديږي. د LSD رواني اغېزې د خيالي شيانو د ليدلو او شهواني احساساتو سره يو ځاى ليدل كيږي. نوموړې درمل چې په لمړي ځل د الماني كيمياپوه A.Hofmann په واسطه د سويس د Basel په Ciba-Geigy كې سنتيز شول، د Hippie movement يا تحريك په دوران كې ډېر مشهور وو كوم چې د 1۱۶۹ كلونو په وروستيو كې شروع شو. اغيزمن ډوز يې چې د خياالتو يا وهم المل وګرځي د ۹µg/kg-۹0۱ څخه عبارت دى. لوړ ډوزونه يې كېداى شي د هغې پېښې المل شي چې د Horror trip په نوم ياديږي ،كوم چې د ډار او ليونتوب له حالتونو څخه پېژندل كيږي. ځينې وختونه نوموړي اعراض د اونيو لپاره دوام مومي. د LSD د لوړو ډوزونو د اخيستلو وروسته غيررجعي پاراكروماتيزم او شيزوفرينيا هم تر سترګو شوېده.

1۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

لیزرجیک اسید دای ایتایل اماید یا LSD ارګوټامین

شكل ۹۱: د ارګوټ الكلوئيدونه او سنتيتيك ډارتوليدوونكي

د مرخېړيو(Basidiomycetae) توكسينونه د لويو فنجيانو يا مرخيړيو (mushroom) په مينځ كې ډېرې سمي نوعې شتون لري ، كوم چې تر ډېره په انسانانو كې دخطرناكو او يا هم ځينې وختونه د وژونكو سميتونو المل ګرځي. ترټولو سمي مرخيړي د Inocybe ، Amanita او cortinarius په جنسونو كې موندل كيږي. د خوړلو وړ مرخيړيو په ځاى د سمي مرخيړيو راټول، په بوتانيكي پوهه كې د كمبود له كبله پيښيږي. د نېكه مرغه وژونكي سميتونه يې كم دي. بياهم د سمي مرخيړيو له خوړلو وروسته د معدې او كولمو التهاب او نا ارامي مينځ ته راځي. د سمي مرخيړيو د ډېرو مهمو انواعو سروي په الندې ډول ده.

د امانيتا انواع )A.phalloide , A.virosa , A.citrina & A.verna ( تر ۱۹ سلنې پورې د مرخيړيو د سميت له كبله مړينه د امانيتا فالوئيد او د امانيتا د نورو انواعو په واسطه رامينځ ته كيږي. سميت يې د دوه ګروپه حلقوي پپتايدونو پربنسټ والړ دى ، چې د Amatoxin )شكل ۹۶( او Phalotoxin

1۱1

(c) ketabton.com: The Digital Library

)شكل ۹۱( په نوم ياديږي. نوموړي اماتوكسينونه د RNA polymerase د نهى په واسطه د Transcription د پروسې څخه مخنيوى كوي. دغه حاالت د داخل حجروى mRNA د كمبود المل ګرځي او په تعقيب يى په تدريجى ډول د پروټينو كمبود رامينځ ته كيږي ، په پايله كې يې د حجرې د مرګ المل ګرځي. ينه د نوموړو توكسينونو دعمل موخه ده، كوم چې د ينې څخه د لمړي تيريدو د غښتلي تاثير له كبله ده. په همدې ډول تخريب په معدي معايى تيوب او پښتورګو كى ليدل كيږي. دامانيتا د سميت په ډېرو حاالتو كې د تماس څخه دوه ورځې وروسته د ينى سميت تر سترګو كيږي.په دغه حالت كى د ينې د تخريب درجه په عمومي توګه شديده او غير رجعي وي.

شكل ۹۶: اماتوكسينونه

فالوتوكسين په حجروي غشاء كې د اكتين له فايبروسره نښلي ، چې دغشاء د نفوذپه وړتيا كې د تغيرالمل ګرځي ، كوم چې بااالخره دحجروي مرګ المل ګرځي. د دوى اغېز د سايتوچالسينونو له اغېز سره د پرتلې وړ دى. د اماتوكسينونو په نسبت ، فالو توكسينونه خپل تاثيرات وروسته له شپږو ساعتونو څرګندوي. اماتوكسينونه د فالوتوكسينو په نسبت ډېرغښتلي دي. كه چيرې په لوړه كچه مرخيړي وخوړل شي ، دسميت اعراض يې كيداى شي چې د فالوتوكسين د لمړنيو اغېزوسره يوشان وي. د اماتوكسينونو او فالوتوكسينونو

1۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

وژونكى ډوز په ترتيب سره ۹01 ملي ګرامه او 1۹-۱ ملي ګرامه دى. 1۹۹ ګرامه تازه Amanita phalloides ، 1۱ ملي ګرامه اماتوكسينونه لري. دهمدې كبله يو رسيدلي مرخيړى ديوې مكملې كورنۍ د وژلو لپاره كافي دى.

شكل ۹۱: فالوتوكسينونه

په عرضي ډول د امانيتا د سميت درملنه ډېره مغلقه ده. د معدې لواژ د ناهضمه موادو د دفع كولو لپاره مهم دى. د خولې له الرې د كاراكول تطبيق د هغه توكسينو سره د نښليدو په خاطر مرسته كوي، كوم چې په معدي معايي تيوب كې پاته وي. د مايعاتو اوپالزما د زياتوونكو تطبيق د شاك په صورت كې اړين ګڼل كيږي. اضافي درملنه يې په لوړ ډوز سره د ويټامينونو، فيبرينوجن، انټي بيوټيكونو، ګلوكو كورتيكوئيدونو، او بااالخره د قلبي ګاليكوزيدونو انفيوژن ته اړتيا لري. عصري غښتلې وقايې دمړينې كچه د ۹۹۸ په اندازه راټيټه كړې ده. د ينې د تخريب د سخت جريان څخه وروسته، د مريض د ساتلو يوازينى درملنه او وروستى شونتيا د ينې له تعويض څخه عبارت ده.

Amanita muscaria او Amanita pantherina

1۱۶

(c) ketabton.com: The Digital Library

دواړه مرخيړي انټي كولينرجيك مركبات يعنې Ibotenic acid چې Muscimol ته هم اوړي او كولينرجيك مواد يعنى مسكارين لري)شكل ۹۹(.

ایبوتینیک اسید موسیمول

مسکارین

شكل ۹۹: د امانيتا مسكاريا او اينوسيب د نوعې توكسينونه

د نوموړي مرخيړي له خوړلو څخه وروسته په عمومي توګه انټي كولينرجيك اعراض لكه د زړه د ضربان زياتېدل ، د بدن د تودوخې د درجې لوړېدل او د سترګو د حدقې توسع رامينځ ته كيږي. پاراسمپاتتيك اعراض لكه د زړه د ضربان كمېدل، د الړو زياتېدل اوهمدارنګه ځينې وختونه دسترګو د حدقې كوچنيوالى ترسترګو كيږي. د انټي كولينرجيك مادې اتروپين په څېر ، Ibotenic acid او Muscimol هم مركزي عصبي سيسټم ته ننوزي او د عكس العملونو لكه د سر ګرځېدل، په حركاتو كې عدم توازن، هذيانات، وهم اودجنسي غريزو احساسات رامينځ ته كيږي. نوموړي مرخيړي د رواني اغېزو د لرلو له كبله په تاريخي لحاظ په ځينې ديني مراسمو او د جادوګري د نسخو په تيارولو كې كاريدل. وژونكى سميت يې كم ليدل كيږي. سميت يې تر ډېره په هغه وخت كې 1۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

پيښيږي چې په غلطۍ سره د Amanita pantherina )وژنكى ډوز =11۹ ګرامه تازه ( مرخيړى د خوړو وړ مرخيړيو يعنې Amanita rubescens پرځاى راټول كړل شي. د A.muscaria لپاره ، كوم چې د A.pantherina په پرتله كم سمي دى تقريباً د مړينې يې كوم راپور ندى وركړل شوى او همدارنګه ددغه مرخيړي سور رنګ په غلطۍ سره د نوموړي د راټولېدو مخنيوى كوي.

جیرومټرین

نیکټارونون

اوریالنین

شكل ۹۱: د كورټيناريوس نوعى، سيرومټرا اسكولنټا اود لكټاريوس د نوعې توكسينونه

د اينوسيب انواع )Inocybe species ( نږدې د اينوسيب د انواعو له 1۱۹ څخه ډېر ډولونه سمي دي. ځينې يې د وژونكو سميتونو المل هم ګرځي )د بېلګې په توګه Inocybe patoulliardi (. نوموړى مرخيړى په زياته كچه مسكارين لري ، كوم چې په مابعد ساينپسي ساحه كې په استايل كولينرجيك )مسكارينيك( آخذو نښلي)شكل ۹۹(. نود همدې كبله

1۱۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

سميت يې په لوړه كچه د پاراسمپاتتيكي تنبهاتو ) د الړو ډېريدل ، اوښكې بهيدل ، خوله كول ، معدي معايي اختالجونو، شديد دستوني ، دزړه دضربان كميدل او د قصباتو د سپازم( له څرګندېدو څخه پېژندل كيږي. كه چېرې طبي وقايوي اقداماتو ته په بيړه الس رسى وشي ، مخنيوى يې ښه صورت نيسي ، ځكه چې ټول اعراض يې د اتروپين له تطبيق څخه وروسته راګرځيدونكي دي. كه چېرې اتروپين ورنه كړل شي ، نوموړي اعراض ادامه موي او د تنفسي او قلبي حركاتو د توقف المل ګرځي. نور سمي مرخېړي په شپږم جدول كې ترتيب شويدي)شكل ۹۱(.

جدول۶: هغه سمي مرخيړي چې دخطرناكو يا وژونكو سميتونو المل ګرځي

مرخيړى سم يازهر اعراض

Amanita phalloides اماتوكسين د ينې سميت Amanita verra اماتوكسين د ينې سميت Amanita verosa اماتوكسين د ينې سميت Amanita pantherina ايبوټينيك اسيد پاراسمپاتواليتيك Amanita muscaria ايبوټينيك اسيد پاراسمپاتواليتيك Cortinarius ssp اوريالنين دپښتورګوسميت Galerina ssp اماتوكسين د ينې سميت Gyrometra esculenta جيروميټرين د ينې سميت Inocybe ssp مسكارين پاراسمپاتوممتيك Lactarius ssp نكټارونون معدي معايي Omphalotus olearius سسكي ترپن معدي معايي Paxillus involutus نامعلوم انافلكتيك شاك

1۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

نباتي توكسينونه ډېرنباتات داسې مركبونه لري چې د انسانانو او حيواناتو لپاره سمي ګڼل شويدي. ډېر دغه مواد د نبات خوړونكو حيواناتو ، فنجيانو يا بكترياوو په وړاندې د مدافع رول لوبوي. نور يې كيداى شي په تصادفي ډول سمي وي. سمي بوټي دهغه وخت څخه چې دوى شتون لري د انسانانو له خوا د مختلفو موخو لپاره كارول كيږي. د تحليلي كيميا عصري الرې دا شونتيا رامينځ ته كړې ده ترڅو د سمي نباتاتو فعاله مواد السته راوړي ، او د هغوى د فارمكولوژيكي او توكسيكولوژيكي اغيزو ميكانيزم باندې څيړنې ترسره شوېدي. د نباتاتو په واسطه سميت په عمومي توګه د خولې له الرې د يوه نبات او يا د نبات د يوې برخې د خوړلو له كبله رامينځ ته كيږي. ماشومان د لويانو په پرتله ډېر په خطر كې دي ځكه چې دوى احتياط نه كوي او ځينې وختونه نبات ورته په زړه پورې وي او ځان ته يې جذبوي )لكه د سره Foxglove ښايسته رنګ اويا د بالډونا د بوټي د ميوې مشتهي غوښتنه(. دځوانانوپه برخه كې، د بوتانيكي علم كموالى د دې المل ګرځي ترڅو په غلطۍ سره سمي بوټي د خوړو او يا د فايتوتراپى )د نباتاتو په واسطه درملنه( د نسخې په څېر وكارول شي. بااالخره سمي بوټي د جنين د سقط ، ځان وژنې او د بل وژنې لپاره هم كارول كيږي. د سمي نباتاتو د توكسينونو د فعاله برخو په مينځ كې توپير مشكل كار دى، ځكه چې سميت يې تر ډېره د يو لړ مخلوط موادو د اغيزو په پايله كې مينځ ته راځى چې د خپل تاثير لپاره متفاوت عملونه كاروي)شكل ۱(. له دې څخه پرته په

1۶۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

حساسيتونو كې فردي توپيرونه ، كيداى شي چې مختلف اعراض مينځ ته راوړي، په ځانګړي ډول كه چېرې الرژيك عكس العملونه هم په كې دخيل شي. په عادي توګه نباتي توكسينونه د حيواني توكسينونو په نسبت لږ خپل هدف ته الرپيداكوي. همدارنګه ترډېره نباتي توكسينونه داسې مواد لري چې انتاګونستيك خاصيت لري په داسې حال كې چې حيواني توكسينونه په ډېرو حاالتو كې په سينرجيتيكي ډول عمل كوي.

هغه مواد چې پر معدي معايي سيسټم اغيزه كوي د معدي معايي تيوب د مخاطي غشاء خارښت د ډېروهغه نباتي توكسينو په واسطه مينځ ته راځي چې د خولې له الرې بدن ته الرپيداكوي. په ضمن كې ځينې نباتي توكسينونه نږدې خپلې اغيزې همدلته توليدوي. د دوي په مينځ كې ساپونينونه شتون لري ، چې د هغه ګاليكوزيدي مركبونو له ډلې څخه دى چې ليپوفيليك اګاليكون او هايدروفيليك قندي برخه لري. د دوى نوم له التينى ټكي يعنې (Princium saponeum) چې صابن ته وايي څخه اخيستل شوى ده او د دغه مركب د پاكوونكي عمل په واسطه پيژندل كيږي. ساپونينونه د نباتاتو په دنيا كې په پراخه كچه شتون لري او اكثره نباتات يې د نه خوړو وړ ګرځولي دي. د ساپونين لرونكو نباتاتو يوه بېلګه چې په لويديځه اروپاكې يې په تيرو پېړيو كې په انډيميك ډول سميت رامينځ ته كړى ده د Argostemma githago L څخه عبارت دى. د دغه بوټي دانې ، كوم چې ځينې وختونه د حبوباتو سره يوځاى شنه كيږي د Githagin glycoside په نوم يو ساپونين لري. د هغه ډوډۍ خوړل چې په Argostemma ككړو غنمو د اوړو څخه تياره شوې وي ، په انډميك ډول د ځينو سميتونو چې مړينه هم لري المل ګرځي. سميت يې په كورنيو حيواناتو كې هم ليدل شوى ده. سمي ډوز يې د ۱ څخه تر ۱ ګرامه د Argostemma له دانو څخه عبارت دى. يو بل ساپونين لرونكى نبات له Cyclamen purpurescens څخه چې يو مشهور كورنى بوټى دى، عبارت دى. پياز يې تراى ترپن ګاليكوزيد Cyclamin لري. سورFoxglove يعنې Digitalis purpurea L د ډيجيټونين

1۶1

(c) ketabton.com: The Digital Library

په نوم ساپونين لري)شكل ۱۹(. ښه پيژندل شوى ساپونين لرونكى نبات عبارت له Horse chestnut يا Asceculus hippocastanum L څخه دى. نوموړى نبات د Aescin په نوم تراى ترپن ګاليكوزيد لري. په شمالي امريكا كې امريكايي Pokeweed يا )Phytolacca Americana ( په سنتي طب كې د روماتيزم د درملو په څېر كاريږي. دنوموړي بوټي ټولې برخې او په ځانګړي ډول ريښه يې تراى ترپن ګاليكوزيدونه لري.

1۶۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

1۶۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

شکل ۳۱: دساپونینونو ځانګړي نماينده ګان .سیکالمین ترای ترپن اګاليکون لري په داسې حال کې چې ډيجیټونین په ستروئیدونو پورې اړه لري

1۶1

(c) ketabton.com: The Digital Library

سميت يې په لوړ ډوز سره د نوموړي نبات د چاى (poke tea) له څښلو څخه ، چې له ريښو او يا يې له پاڼو څخه جوړيږي ، مينځ ته راځي. اعراض يې په عمومي توګه له معدي معايي سيسټم سره اړه لري. نور ساپونين لرونكي نباتات چې په انسانانو كې يې سميت لږ تر سترګو كيږي عبارت له (Primula L. (primuse ، (Astragalus glycyphyllos L. (licorice ، Viola purpurea L.(Violet (Panax ginseng C. Mayer(ginseng) ، milkvetch او Field) (Equisetum arvense L. horsetail څخه دي.

ساپونين ضعيفاً د كولمو له الرې جذبيږي. د دوي د صابوني خاصيت د لرلو له كبله ، دوى د معدي او كولمو د اپيتيليم دحجروي غشاء په شحمي برخه كې ذخيره كيږي ، كوم چې ويجاړ شوى ده. د شديده خارښت المل ګرځي ، كوم چې په خوله او معده كې د سوزېدلو، ټوخي، د الړو د زياتيدو او اوښكو بهېدلو له مخې پېژندل كيږي ، په تعقيب يې كانګې ، زړه بدى ، او دستوني رامينځ ته كيږي ، اوځينې وخت د مايعاتو او الكتروليتونو د ډېرو ضايعاتو المل ګرځي. مرګ تر ډېره د شاك په غبرګون كې پېښيږي. كه څه هم ساپونين د جذب له مخې كمزوري دي ، اما د كولمو موضعي تخريب ، د كولمو دېوال ته د نفوذ وړتيا ډېروي. له جذب څخه وروسته د ساپونين سيسټميكي غبرګونه ترډېره د وينې سرو كريواتو ته الرمومي او كېداى شي چې هيمواليز هم ورسره وي، چې د ثانوي غبرګون په ډول انوكسيا او د پښتورګو د ناوړتيا المل ګرځي. د ساپونينونو د سميت درملنه د خولې له الرې دفعاله كاربن تطبيقول دي، ترڅو ساپونين ځانته جذب او بيا يې غيرفعاله كړي. دوريجو او اوربشو يا پارافينو د څريښناك مخلوط تطبيق د معدي د مخاطي غشاء لپاره ساتونكى رول لوبوي. د څوځلي كانګو او دستونو څخه وروسته د مايعاتو او الكتروليتونو د ضايعاتو دوباره جبرانول اړين ګڼل كيږي.كه چېرې مسموم زيات تنبيه شوى وي بايد آراموونكي درمل وركړل شي او كه چېرې تنفسي مشكالت ولري بايد

1۶۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

مصنوعي تنفس ورته وركړل شي. د عصري غښتلې وقايې له امله د ساپونين لرونكو نباتاتو وژونكي سميتونه ډېر كم دي. د هغه نباتي توكسينونو بل ګروپ چې د معدي معايي سيسټم د خارښت المل ګرځي د هايدروكسى انتراكينونونو )Hydroxyanthraquinones( څخه عبارت دى. دوى په مختلفو طبي نباتاتو كې شتون لري، كوم چې ډېر يې د مسهل په توګه كارول كيږي. انتراكينون لرونكي نور نباتات له Aloe ( Aloe .barbadensis P.Mill او .Sannae folium ، ) Alloe ferox Mill او Sannae fructus يعنې .Cassia angustifolia Vahl ، له ريښو او ساقو (Rheum officinale Baillon ,Chinese Rubrub) او Rhamni frangulae cortes يعنې Rhamnus ssp, buckthorn څخه عبارت دي. دوى د Rhein په نوم انتراكينونه، Chrysophanol ،Aleo-emodin اود اګاليكون او ګاليكوزيډ په ډول د Physcion په نوم ماده لري)شكل ۱1(.

شكل ۱1: هايدروكسى انتراكينونونه او ګاليكوزيدونه په هغه طبي بوټو كې شتون لري چې د مسهل په توګه كارول كيږي.په اول او اتم موقعيت كې دهايدروكسيل ګروپونه د مسهل )او تومورتوليدوونكي (خاصيت لپاره اړين ګڼل كيږي.

1۶۶ الوی-ایموډین (c) ketabton.com: The Digital Library

د كولمو اړونده باكترياوې انتراكينونه )ګاليكوزيد( ، ډېرو فعالو انترونونو ته ارجاع كوي، كوم چې دكولمو د دېوال د تخريش په پايله كې د خالصه مايع افراز په تيوب كې ډېروي. دغه پروسه د مسهله اغېزو المل ګرځي. په اول او اتم موقعيت كې د دوه هايدروكسيلونو شتون د مسهل عمل لپاره اړين ګڼل كيږي. دانتراكينونو دمزمنې كارونې په پايله كې د دوى مسهله اغېزې كميږي او په يوه ويجاړوونكى حالت اوړي)شكل ۱۹(.

دکولمود دیوال اوعضلي برخې د اعصابو تخریب

مسهالت جذب دکولمودعضلي برخې دفعالیت نهی کیدل

معایی معایی دپوتاشیم بایلل داوبو اوسودیم بایلل معایی

دالدوسترون دافراز دپوتاشیم کمبود زیاتوالی

شكل ۱۹: دانتراكينون مسهلونو څخه د بدې ګټې اخيستنې وروسته ويجاړوونكي كړۍ

ځينې انتراكينونه )شكل ۱1( لكه Aleo-emodin اوemodin په يوډول -in vitro لنډ مهال ارزونو كې پر جينونو باندې سمي اغيزې ښوودلې دي. ټول هايدروكسى انتراكينونونه كوم چې په لمړې او اتم موقعيت كې د هايدروكسي ګروپونه لري )فعال مسهله يې( د ميتوزس د الرې د ينې د ابتدايى حجرو په كښت كې او د C۱H موږك په فبروبالستونو كې ) دلږ ډوز د تطبيق څخه وروسته د خبيثه تغير دمينځته راتلو له الرې ( تومور توليدوونكې اغيزې له ځان څخه ښيي. په هغو موږكانو او مږو كې چې د هايدروكسي انتراكينونو په واسطه تغذي 1۶۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

كړل شوې وې سرطاني اغيزې وليدل شوې. همدارنګه يولړ محدوده شواهد شتون لري كوم چې د مسهله انتراكينونو د كارونې په پايله كې د لويو كولمو دسرطان د مينځ ته راتلو څرګندوى دي. ډېر احتمال لري چې د هايدروكسى انتراكينونو اغېزې په Oxidative stress پورې اړه ولري. د Abrin، Ricin او Phasin په نوم سمي پروتينونه د Ricinus communis L يا Abrus precatorius L ، Coster bean يا jequirity bean ، Phaseolus vulgaris L يا kidney bean او Phaseolus coccineus L يا Scarlet runner نباتاتو په دانوكې شتون لري. هغه مركبات كوم چې په لكتينونو پورې اړه لري د نبات د پخولو په ترڅ كې له مينځه ځي ، كه څه هم دوى د هضمي انزايمونو په وړاندې مقاومت لري. Ricin او Abrin د هغه ډېرو قوي سمي نباتى زهرونو په مينځ كى شتون لري چې تراوسه پيژندل شوي دي. په

موږكانو كې د داخل وريدي زرق له الرې د تطبيق څخه وروسته يې LD۱۹ نږدې ۹01µg/kg ښوودل شوې ده. په انسانانو كې يې د خولې له الرې وژونكى ډوز له ۱µg/kg څخه عبارت دى. كه چيرې دjequirity په نوم لوبيا يا كاستر لوبيا بې له ژوولوڅخه وخوړل شي ، د زهرو ازاديدل د دوى د پوټكي په واسطه نهى كيږي. كله چې نوموړې لوبيا ژوول كيږي په نتيجه كې يې وژونكى سميت رامينځ ته كيږي. د دjequirity په نوم د لوبيا پوډر د Aztec په نوم د يوې بخيلې ښځې له خوا د خپل بيوفا ميړه په خوړو كې ګډ شوي ول. دپښتورګو په نوم لوبيا كه چيرې په خام ډول وخوړل شي د فازين د لرلو له كبله سميت رامينځ ته كوي. په ماشومانو كې د نوموړې لوبيا د ۱ يا ۶ خامو دانو له خوړلو څخه وژونكى حالت رامينځ ته كيږي. سمي لكتينونه د پروټينو له دوه ځنځيرو(A , B) څخه مينځ ته راغلي دي ، كوم چې د ډاى سلفايډ پل په واسطه سره نښلېدلي دي. د B ځنځير په اشتراكي ډول د حجروي غشاء سره اړيكه جوړوي ، په داسې حال كې چې د A ځنځير د حجرې داخل ته ننوزي او د rRNA په ماليكول كې د ادينين د تجزيې پربنسټ د رايبوزوم په واسطه د پروټينو د سنتيز څخه مخنيوى كوي. داسې باور كيږي چې د Ricin يا

1۶۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

Abrin ځانګړى ماليكول كوالى شي چې يو حجره له مينځه يوسي. د خولې له الرې دنوموړو مركباتو د خوړلو وروسته ، ترټولو وړاندې د هضمي تيوب مخاطي حجرې تخريبيږي. د سمي پروټينونو له جذب څخه وروسته كيداى شي چې شديده كانګې او دستونې ، كوم چې د شاك سندروم په واسطه د مرګ المل ګرځي ، رامينځ ته شي. نور غړي په ځانګړې توګه ينه او پښتورګي هم له تخريب سره مخامخ كيږي. د نوموړي سم د خوړلو او مړينې ترمينځ د اخفاء دوره په نارمل ډول د ۹ څخه تر ۱ ورځو پورې رسيږي. دپوستكى له الرې دتماس )كوم چې د تخريب شوي پوستكي له الرې صورت نيسي(څخه وروسته ، بې له دې څخه چې هضمي الره تعقيب كړي په بيړه اعراض راڅرګنديږي. د Capsaicin دخوړلو څخه وروسته كوم چې په ګرمو مسالو لكه مرو كې شتون لري، دمعدي معايي تيوب موضعي خارښت هم رامينځ ته كيږي)شكل۱۱(.

االیل ایزوتیوسیانات

پاراهایدروکسي بنزایل ایزوتیوسیانات کپسایسین

شكل ۱۱: كپسايسين د كپسيكوم انواعو اساسي ګرمه برخه ده.االيل ايزوتيوسيانات او پى-هايدروكسي بنزايل ايزوتيوسيانات په سپين او تور خردل كې شتون لري)Sinapis nigr L او Sinapis alba L (

دنوموړې مادې لوړه كچه )تر ۸1( د كايين په نوم مرو يا Capsicum .frutescens L كې شتون لري. د Capsaicin سوزوونكى خوند د 1 او ۹۹۹۹۹۹۹ په نسبت تر رقيق كولو وروسته هم په څرګند ډول معلوميږي. خردل او Horseradish د Allylisothiocyanate په نوم تخريش كوونكې ماده لري )شكل ۱۱(. په لوړ ډوز سره د نوموړو موادو د خوړلو په پايله كې د معدي معايي 1۶۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

تيوب د تخريش له كبله كيداى شي چې كانګې او دستوني رامينځ ته شي. دزړه او پښتورګو كړنې هم تر اغيزې الندې راځي. دنوموړو موادو سرطاني اغيزې په البراتواري حيواناتوكې ترسترګو شويدي.

پر زړه باندې اغېزكوونكي مركبات: كارډيوتوكسيك مركبات له هغو ګاليكوزيډونو څخه عبارت دي ، كوم چې په Digitalis purpurea L او (Digitalis lanata Ehrh(foxglove species ، (Nerium ، Convalaris majalis L.(European lilly of the vally (Adonis vernalis ، Cheiranthus cheiri L. ، oleander(Oleander (Helleborus niger L.(black hellbore) ، L.(spring pheasant’s eye ، .spindle tree) Euonymus europeaus L) او .Scilla bifolia L كې پيداكيږي. ټول قلبي ګاليكوزيډونه يو ډول كيمياوي جوړښت لري. بنسټيز جوړښت يې ستروئيدي كړى تشكيلوي، كوم چې په اوولسم كاربن كې د يوې غيرمشبوع رابطې لرونكي ګاما لكتون كړى )كارډينوليډ ګروپ( او يا د دوه غيرمشبوع اړيكو لرونكې δ-lactone كړى سره اړيكه لري.د دواړو ګروپونو لپاره بيلګې په ۱1ام شكل كې ښوودل شوېدي. د Bufadienolid ګروپ مشتقات د Toad په نوم ذوحياتينو په الړو كې هم شتون لري. د نبات څخه د السته راغلو ګاليكوزيدونو د ګاليكونونو برخه ، په قندي بقايا لكه -D-glucose ,D fructose, D-fucose , L-rhamnose او ځينو ځانګړو برخو لكه oxy-۹ يا O-methyl-۱ قندونو پورې نښتې دي.

1۱۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

اووابایین

ډیجیټوکسین

سیالرین A

شكل ۱1:دقلبي ګاليكوزيدونو بنسټيز جوړښت.دكارډينوليډونو اوبوفوډاينوليډونو جوړښت په ترتيب سره د ډيجيټوكسين او سيالرين A په واسطه ښوودل شوى دى.

دنوموړو مركباتو ګاليكوزيدي برخه او د لكتون كړى د دوى د اغيزو لپاره اړينه نه ګڼل كيږي، كه څه هم وروستى يې د اغيزو په قوت كې برخه اخلي. دغه مركبات د زړه د عضالتود حجرو د Na+-K+-ATPase له انزايمونو سره ډېر تمايل لري. د نښليدو په پايله كې يې د حجروي غشاء په مسير كې د +Na+-K جريان كميږي او بااالخره د حجرو په دننه كې د كلسيم د ايون غلظت لوړيږي. كم ډوز يې مثبت ايونوتروپيك اغېز لري، كوم چې د زړه په ناوړتيا كې په معالجوي ډول كارول كيږي. د معالجوي ډوز ساحه هم پراخه نده. سميت يې صرف د ۸۶۹ لوړ ډوز په

1۱1

(c) ketabton.com: The Digital Library

پايله كې څرګنديږي. د مدرر درملو د كارولو په وجه د پوتاشيم كمبود ، د الدوسترون د كچې لوړېدل او يا دستونې د قلبي ګاليكوزيدونو سميت زياتوي. د قلبي ګاليكوزيدونو سميت په لوړه كچه د پوتاشيم دالسه وتلو د ځانګړتيا په اساس، كوم چې په تعقيب يې براډي كارډيا ، ا اريتمي او بااالخره بطينى فبريليشن او د زړه ناوړتيا رامينځته كيدو المل ګرځې، پېژندل كيږي. د Digitonin وژونكى ډوز نږدې 1۹ ملى ګرامه دى، كوم چې د سور Foxglove د ۹ يا ۱ پاڼو دخوړلو په پايله كې مينځ ته راځي. د Cinchona pubescens Vahl يا كونين پوټكى د كينين او كينيډين الكلوئيدونه لري )شكل۱۱(. نوموړي مركبات په معالجوي ډول د مالريا او د زړه د بې نظمي په درملنه كې كارول كيږي. دواړه مركبات په خپل سر د زړه د تقلصاتو څخه مخنيوى كوي او په لوړ ډوز سره بااالخره د زړه د دريدلو المل ګرځي. د Spartein په نوم د مركب په واسطه هم په عين ډول تاثير سرته رسيږي ، كوم چې د Genista اوLupinus په جنسونو كې شتون لري.

کینیډین کینین

سپارټیین

شكل ۱۱ :كينين او كينيډين د كينين )Cinchona pubescence Vahl (د ونې په پوټكي كې شتون لري.سپارټيين داسى مركب دى چې دجينيسټا او لوپينوس جنس پورې اړونده نباتاتو كې پيداكيږي

1۱۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

.Taxus baccata L يا yew tree د taxanes په نوم د سمي الكلوئيدونو مخلوط لري )شكل ۱۶(. دغه سم د نبات په ستن ډوله پاڼو اود مېوې په مينځ كې شتون لري. دمېوې پوښ د زهرو څخه تش او دخوړو وړ دى. سميت يې ترډېره په كورنيو څارويو لكه آسونو ، غواګانو او خوګانو كې پيښيږي. د آس لپاره يې وژونكى ډوز نږدې د ۱۹۹ ګرامه پاڼو خوړل تشكيلوي. سميت په عمومي توګه د تاكسين )شكل ۱۶( په واسطه رامينځ ته كيږي ، كوم چې د دوه قسمه مركباتو مخلوط او قوي كارډيوټوكسيك اغيزې لري. د نوموړي نبات د سمي كچې له خوړلو وروسته وخيمه Bradycardia رامينځته كيږي ، كوم چې د زړه د دياستوليك توقف المل ګرځي. احتماالً چې نوموړې اغيزې د غشاء په دواړو خواوو كې د سوديم او كلسيم دايونونو د تېرېدلو مخنيوى كوي.

ټاکسیسین 1 ټاکسیسین 2

شكل ۱۶: د yew )سرخدار( يا Taxus baccata په نوم د ونې توكسينونه. بنسټيز سمي توكسين يې د دوو مادو تاكسى سين 1 اوتاكسى سين۹ له مخلوط څخه عبارت دى ، چې په يو هايدروكسيل سره فرق لري.

1۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

په ينه )جيګر( اغېز لرونكي مركبات ينهد غيرسمي كولو مركزي غړى دى. ټول هغه مركبات چې د خولې له الرې اخيستل كيږي ، د معدي معايي تيوب څخه د تېرېدو وروسته د ينې څخه تېريږي. د همدې كبله ينه د ټولو هغه سمومو لپاره چې زموږ بدن ته ننوزي ، يوه موخه ګڼل كيږي. اګركه يو څه شمېر توكسينونه د ينې لپاره ځانګړي دي. د دوي په مينځ كې هغهسمي ثانوي سمي مركبات شامل دي ، كوم چې د ينې دحجراتو په الس د بهرنيو موادو د ميتابوليزم په پايله كې په مينځنيو فعاله موادو بدليږي او نږدې په مكمل ډول د ينې پر ماكروماليكولونو يا لويو ماليكولونو باندې نښلي. د نباتي مهمو مركباتو يو ګروپ چې پر ينه سمي اغيزې پريږدي د پيروليزيډين د الكلوئيدونو څخه عبارت دى ، كوم چې شاوخوا په ۱۱۹ نباتاتو كې شتون لري. د دوى په مينځ كې ګڼ شمېر طبي نباتات لكه (Tussilago farfara L.(coltsfoot ، (Petasites hybridus(L) ، Symphytum officinale L.(comfrey يا Cynoglossum officinale L.(hound’s tongue) ، Butterbur او د Senecio ssp مختلفې انواعې شتون لري. د پيروليزيډين الكلوئيدونه نږدې دوه سوه مشتقات لري ، چې د هترو سكليك حلقوي سيستم او د نيسين د قلوي پورې، كوم چې د دوه تيزابي برخو چې ترډېره غټ حلقوي دوه قلوي يا -Two basic اسيد وي ، سره تړلي دي. د پيروليزيډين د الكلوئيدونو دوه عمومي ډولونه يعنې مشبوع او غيرمشبوع نيسين لرونكي شتون لري. صرف غيرمشبوع ډول يې سمي دى. په ۱۱ شكل كې د پيروليزيډينونو ځينې جوړښتونه د نمونې په ډول ښوودل شويدي.

1۱1

(c) ketabton.com: The Digital Library

ایشیمیډین- نوع

سنکیرکین- نوع سنیسیونین- نوع

شكل ۱۱ : دپيروزاليډين دځانګړي الكلوئيدونو كيمياوي جوړښت

د جذب څخه وروسته د پيروليزيډين الكلوئيدونه د ينې د مخلوط فعاليت لرونكي اكسيدازونو په واسطه تحمض اود پايرول په ډېر فعاله مشتقاتو باندې بدليږي، كوم چې په اشتراكي ډول د ينې د حجراتو په غټو ماليكولونو باندې نښلي. د سمي ډوز خوړل يې كېداى شي د ينې د نكروټيك تخريب المل شي، كوم چې د Veno-occlusive سنډروم په نوم ياديږي. د مركزي امريكا او كارابين ټاپو په ځينوبرخو لكه جامايكا ، په هغو ماشومانو كې چې د Bush teas )دهغو

1۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

نباتاتو څخه السته راځي چې دSenecio ssp لري(. په واسطه يې درملنه شوې وه، په انډيميك ډول د ينې سيروزس ترسترګو شويدى ؛ دغه مواد د سنتي درملو په توګه د ډېرو مرضونو په درملنه كې كارول كيږي. په انډيميك ډول د پيروليزيډين د الكلوئيدونو سميت د نړۍ له نورو برخو هم راپور وركول شوى دى. په افغانستان كې د هغه غلو دانو له خوړلو وروسته چې د Halotropium او Crotalaria د انواعو دانې يې لرلې، د ينې شديده تخريب مينځ ته راغى. په استراليا كې نږدې 1۹۹ ميليونه پسونه د Halotropium د خوړلو له كبله د ينې له شديده تخريب سره مخامخ دي. حيوانات په نارمل ډول ترڅو چې نور غير سمي خواړه پيداكولى شي د دغه نباتاتو له خوړلو څخه ځان ژغوري، ليكن په وو موسم كې چې خواړه كم وي حالت دغسې ندى. د پيروليزيډين الكلوئيدونه د طبعي سرطان توليدوونكو د يو مهم ټولګي استازيتوب هم كوي. داسې ښوودل شوېده چې د ميتابوليكي فعاليدو وروسته د پيروليزيډين الكلوئيدونه په اشتراكي ډول د ينې له DNA سره نښلي. د پيروليزيډين د الكلوئيدونو داى استر د دې وړتيا لري ترڅو د DNA د -Cross link المل شي)شكل ۱۹(. نوموړي مركبات په ګڼ شمېر د بدن څخه د باندې تجربو كې ميوتاجنيك او په البراتواري حيواناتو كې تراتوجنيك اغيزي لري. هغه مږې چې د اوږد مهال لپاره د پيروليزيډين د الكلوئيدونو او يا د دغه مركباتو لرونكو نباتاتو په واسطه تغذيه كړل شويدي، په ينه كې يې ځانګړي ډول تومورونو انكشاف كړى دى.

1۱۶

(c) ketabton.com: The Digital Library

پیرولیزیډین الکلوئید

دپایرول مشتق

شكل ۱۹: د الكلوئيدونو ميتابوليكي فعالېدنه .پروټينونه ، RNA او DNA كېداى شي چې د نيوكلوفيلو په څېر عمل وكړي او د پيرول د الكتروفيليك مشتقاتو سره اړيكه جوړه كړي.

پر پښتورګو سمي اغېز لرونكي مركبات د اطراح د عمليې پر مهال ډېر خارجي مواد په پښتورګو كې ذخيره كيږي. د همدې كبله دا د حيرانيدو وړ نده چې پښتورګي ځينې وخت د كيمياوي مركباتو په سمي كړنو كې برخه اخلي. غيرمستقيم ميخانيكيتونه هم كيداى شي د پښتورګو د فعاليت د ګډوډى او تخريب المل وګرځي. په شديد ډول د داخل وعايي هيمواليز په پايله كې كيداى شي د پښتورګو په تيوبونو كې د Heme كرستلونه رامينځ ته شي، چې وروسته بيا د پښتورګو د ناوړتيا المل ګرځي. د تشو متيازو كمبود يا نه شتون هم كيداى شي په الكتروليتونو كې د عدم توازن له كبله، كوم چې د ځينې نباتاتو د سميت په پايله كې د شديده اسهاالتو المل ګرځي، وليدل شي. په دې حالت كې د پښتورګو ناوړتيا د رينين-انجيوټنسين-الدوسترون د سيستم د فعاليدلو په پايله كې مينځ ته راځي. ځينې نباتي توكسينونه په ځانګړي ډول پر پښتورګو اغېز كوي. اعراض د نوموړو مركباتو د خوړو په كچې پورې اړه لري او

1۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

له سپكې اوليګو يوريا څخه نېولې بيا تر مكملې Anuria پورې رسيږي. په ورته ډول اعراض په لوړه كچه د اګزاليك اسيدو د مصرف په پايله كې هم رامينځ ته كيږي، كوم چې په ځينو سبزيو كې لكه څكراى، اسفناج اوكرفس كې شتون لري. دپښتورګو د تيوبولونو تخريب د كلسيم اګزاالت د كرستاليزيشن له كبله مينځ ته راځي.

هيماتوتوكسيك عمل كوونكى بوټي ډېر بوټي ساپونينونه لري كوم چې د جذب څخه وروسته د هيمواليز المل ګرځي. په كولمو كې د كم جذب له كبله د ساپونينونو اغيزې تر ډېره په معدي معايي سيستم پورې تړلې پاته كيږي. كه چېرې د انديښنې وړ كچه ساپونين جذب شي، كيداى شي چې شديده هيمواليز رامينځ ته شي چې د سيانوزس او د پښتورګو د ناوړتيا المل ګرځي. د Horse chestnus ساپونين يعنې Aescin په كلينيكي توګه د مغزو د عمليات څخه د مخكې اذيما د درملنې يا مخنيونې لپاره كارول شوى. په جرمني كې يې لوړ ډوز په ماشومانوكې د ځينو وژونكو حاالتو د مينځ ته راتلو المل شوى ده. لكتينونه د هغه مركباتو له ګروپ څخه مينځ ته راغلي دي چې د وينې په كريواتو عمل كوي. دغه مركبات چې په ګڼ شمېر نباتاتو كې شتون لري، په حجروي غشاء كې د ځانګړو قندونو په برخه كې نښلي. د ريسين، ابرين او فازين په هكله مخكې ال بحث شوى دى. بل لكتين د كانكناوالين (Concanavalin) څخه عبارت دى چې د .Canavalia ensiformis (L.) D.C په نوم لوبيا كې شتون لري. لكتينونه د وينې د كريواتو د لخته كېدو المل ګرځي. ځينې مشتقات يې د لمفوسايتونو مايتوزس هڅوي او د يوه انتي جن په څېر عمل كوي. كه څه هم ميكانيزم يې مشخص ندى. همدارنګه لكتينونه په تشخيصيه ډول د وينې د ګروپونو د پيداكولو لپاره هم كارول كيږي. د فاويزم په نوم سندروم په حساسو اشخاصو كې د Vicia faba (L.(horsebean په نوم لوبيا د خوړلو په پايله كې مينځ ته راځي. ناروغان په

1۱۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

غښتلې هيمواليز اخته او ځينې وخت وژونكې پايلې هم ورسره ملې وي. حساسيت يې له بارزه كروموزمي تشوشاتو سره اړه لري كوم چې د وينې په سرو كريواتو كې د Glucosi-۶-phosphate-dehydrogenase د انزايم د كمبود المل ګرځي. نوموړي تشوشات په تورپوستو، آسيايانو او د مديترانې د سيمې په اوسيدونكوكى په زياته كچه ليدل كيږي. نوموړى انزايم د NAPDH د سنتېز لپاره مهم دى، كوم چې د ارجاع شوي ګلوتاتيون كچه كنترولوي. د ګلوتاتيون په سويه كې ټيټوالى د وينې د سرو كريواتو تحمضي تخريب ډېروي او د هيمواليز المل ګرځي. Horsebean د Divicin او Isouramil )شكل ۱۱( په نوم مركبات لري، كوم چې GSH اكسيديشن كوي او په GSSG يې بدلوي. هغه اشخاص چې د Glucosi-۶-phosphate-dehydrogenase انزايم په نارمله كچه لري د سمي موادو په واسطه د رامينځ ته شوي Oxidative stress د جبرانولو لپاره په كافي مقدار NADPH لري. په حساسو اشخاصو كې د GSH كچه د عادي حالت په پرتله د۸۶ په اندازه راټيټيږي.

ایزویورامیل ډیویسین

شكل ۱۱: ډيويسين او ايزويوراميل چې د .Vicia fava L يا horsebeanپه نوم لوبيا كې شتون لري.دغه مركبات د فاويزم په نوم د اعراضو المل ګڼل كيږي.

1۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

په عصب او عضلو سمي تاثيرلرونكي نباتي توكسينونه ګڼ شمير له نباتاتو څخه السته راغلي توكسينونه د مركزي او محيطي عصبي سيستم پر برقي هدايت او اسكليټي عضلو باندي تاثيرلري. ډېر دغه مركبونه الكلوئيدونو پورې اړه لري، كوم چې د بدن د داخلي نيوروترانسميترونو د تنبيه او نهې المل ګرځي. ځينې دغه مركبونه په مستقيم ډول له حجروي غشاء څخه د ايونونو په جريان اغېزلري. دغه ډول مركبونه له نباتاتو څخه تصفيه ، همدارنګه د نبات دخالصې په ډول يا خپله نبات د طبي موخو لپاره كارول كيږي ، لكه د وينې دفشار كنترول ، دسپازم پر ضد ، د روحي او رواني ناروغيو پرضد كارول كيږي.

په اتونوميك عصبي سيسټم اغيزلرونكي مركبات دغه مركبات په دوو ډلو وېشل شويدي اول هغه چې پر سمپاتيتيك او پارا سمپاتيتيك اعصابو اغېزلري او دويم هغه چې پر اتونوميك غوټو اغيز لري، چې په ټول اتونوميك عصبي سيسټم اغېز لري. په وروستۍ ډله پورې د پيريډين الكلوئيدونه اړه لري چې په تمباكو كې شتون لري)Nicotiana tabacum ()شكل 1۹(. عمل يې په اساسي توګه په نيكوټين پورې اړه لري، كوم چې په ټولو اتونوميك غوټيو كې د ډيپوالريزيشن المل ګرځي. د نيكوټين كوچنى ډوز هڅوونكې اغيېزې لري. د اشتها له مينځه وړلو اغېز د ادرنالين د ازادېدو له كبله دى، كوم چې د ګاليكوجنواليزس عمليه هڅوي چې په تعقيب يې په وينه كې د ګلوكوز سويه لوړيږي. په لوړ ډوزسره پاراسمپاتيتيك تاثيرات لري چې د خولې كيدلو او د كولمو د تشنجاتو سره يوځاى وي. د بالغ انسان لپاره يې وژونكى ډوز له 1۹ څخه تر ۶۹ ملي ګرامه پورې رسيږي ، چې د يونيم يا دوه سګرټو د نيكوټين له كچې سره برابر ده. دا چې د سګرټو د څكولو څخه وروسته د نيكوټين حاد تاثيرات نه ليدل كيږي، په كراره د نيكوټين د اخيستلو او په سرعت سره يې په سږو كې د غيرفعاله كېدو له كبله دى. پردې برسېره په ډېرڅكوونكو كې د نيكوټين په وړاندې تحمل هم رامينځ ته كيږي. په هرحال په بيا ځلي ډول د خولې له الرې د نيكوټين سميت تر سترګو كيږي، د بېلګې په توګه د وړو ماشومانو له

1۹۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

خوا د سګرټو خوړل. همدارنګه د نيكوټين لرونكو حشره وژونكو سره بې له احتياط څخه الس وهنه يا د ځان وژنې په موخه خوړل هم وژونكي سميتونه رامينځته كوي. د تمباكو د اوبلن محلول سره د پوستكي د تماس په پايله كې كېداى شي د نيكوټين سمي مقدار بدن ته تېرشي. د نيكوټين وژونكې كچه كوالى شي د لنډ مهال لپاره اختالجونه رامينځ ته او په تعقيب يې د تنفسي اوقلبي حركاتو د توقف المل وګرځي. سيتيزين )Cytisin شكل 1۹(، چې د laburnum په انواعو لكه Labarum anagyroides Medik )يو پيژندل شوي د باغچې نبات ( كې پيداكيږي د دوي د فامكولوژيكى اغيزو او جوړښت له مخې نيكوټين ته ورته دى. اساساً دغه سم د نبات په دانو كې شتون لري. د لويانو لپاره د 1۱ څخه تر ۹۹ دانو پورې وژونكې دي، په داسې حال كې چې پنځه دانې يې كوالى شي ماشوم له مينځه يوسي. د وزې د شيدو له خوړلو وروسته هم د سيتيزين سميت راپور وركول شوى ده. هغه وزې چې په نسبي ډول دCytisin دسمي اغيزو په وړاندې حساسيت لري، د دغه نبات له خوړلو وروسته په شيدوكې نوموړى مركب اطراح كوي. د Cytisin د سميت اعراض د نيكوټين هغو ته ورته دي، اما مركزي تنبيه كوونكې اغېزې چې پر Medulla oblongata يې تر سره كوي ډېرې مهمې دي. نوموړي اعراض د اوعيو د تقبض په پايله كې د فشار په لوړېدو او د زړه د ضربان په ډېرېدو سره پيل او په تعقيب يې د عضالتو غښتلى تشنج، د شعور له السه وركول او د تنفسي حركاتو توقف رامينځ ته كيږي. د نبات د پاته شونو څخه دمعدې دمينځلو وروسته د مسموم درملنه په عرضي ډول ترسره كيږي.

1۹1

(c) ketabton.com: The Digital Library

میوزمین نور نیکوټین نیکوټین

نارنیکوټین

سیټیزین انابازین اناتابین

شكل 1۹:سيتيزين د باغچه اي بوټي Laburnum anagyroides Medik اساسي سمي برخه جوړوي. نور الكلوئيدونه په تنباكوكې پيداكيږي.

پيلوكارپين )Pilocarpine شكل 11( د جابورنډي دبوټى د پاڼو فعاله ماده )Pilocarpa jaborandi Holmes (، د پاراسمپاتيتيك اخذو ميكانيزم تنبيه كوي. دغه مركب په خالص ډول د سترګو د فشار )ګلوكوما( په درملنه كې په فارمسيوتيكي توګه كارول كيږي. دPilocarpine دسميت اعراض په غښتلي ډول د پاراسمپاتيتيك عصبي سيسټم د تنبيه په پايله كې د الړو د زياتېدو، خوله كيدو، د حدقې د كوچني كېدو، نږدې د ټولو ښويو عضلو د تشنجاتو او براډي كارډيا څخه عبارت دي. د۹۹ ملي ګرامه Pilocarpine د خوړلو په پايله كې وخيم سميت مينځ ته راځي. بل مركب چې پر پاراسمپاتيتيك اخذو باندې اغېز لري د مسكارين څخه عبارت دى، چې د Basidiomycte په نوع كې شتون لري )د مايكوتوكسينونو برخه وګورئ(. Physostigmine، چې په افريقايي نبات Physostigma venenosum Balf يا Calabar bean كې شتون لري، خپل كولينرجيك تاثيرات په غيررجعي ډول

1۹۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

د Acetylcholinesterase انزايم د نهې كولو پر بنسټ توليدوي. د دې په پايله كې په لوړ مقدار داخلي استايل كولين تراكم كوي. اساساً اعراض د سمپاتيتيكو اغيزو لرونكي دي. د مستقيم عمل كوونكي مركب يعنې Pilocarpine په پرتله، Physostigmine د مخططو عضلو تقبض هم مينځ ته راوړي. د سميت درملنه يې د اتروپين او ډيازيپام له تطبيق څخه عبارت ده.

فیزوستیګمین پیلوکارپین

شكل 11: هغه مركبات چې په مستقيم او غير مستقيم ډول په پاراسمپاتيتيك اعصابو اغيز كوي.

د Tropa الكلوئيدونه د كولينرجيك د آخذو د انتاګونست په څېر عمل كوي. د دغه ډول مركباتو په مينځ كې L-hyoscyamine د اتروپين racemate )مخالف لوري ته نور څرخوونكى( او د اتروپين ايپوكسايد يعنې سكوپوالمين )شكل 1۹( شتون لري. دغه مركبات د (Solanaceae(night-shade د نباتاتو د كورنې په مختلفو جنسونو په كې پيداكيږي. لوړ غلظت يې په Atropa (Hyoscyamus niger L.(black henbane) ، belladonna L.(atropa ، (Datura stramonium L.( jimson weed او Mandragora officinarum (L.(mandrake كې پيداكيږي. چيرته چې دغه نباتات په وحشي ډول راشنه كيږي، د بالډونا تورې وړې دانې او د داتورې تخمونه ډېرځل د ماشومانو په

1۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

واسطه خوړل كيږي. د اتروپا وړې دانې اشتها راوړونكى انځور لري او يو په زړه پورې خفيفاً خوږ خوند لري. په ماشومانو كې صرف ۹ يا ۱ وړې دانې وژونكې دي، په داسې حال كې چې په لويانو كې وژونكى ډوز د۹۹ دانو په شاوخوا كې دى. د Solanaceae په نباتاتو سميت هم تر ډېره د نباتي نسخو د لوړډوز له كبله رامينځ ته كيږي.

سکوپوالمین اتروپین

شكل 1۹: د ټروپا الكلوئيدونه

د اتروپا د وړو دانو او يا د اتروپين د نورو منابعو د مصرف څخه وروسته، د سميت اعراض د خولې او ستونې له وچېدو، د مخ د سوركيدلو او د حدقې د لوئېدو سره پيليږي. د مركزي تنبهاتو اعراض لږڅه وروسته پيليږي. مريض بيدار خوشحال او محرك معلوميږي. ترډېره په مسموم كې خيالي او عشقي حركات تر سترګو كيږي. نوموړي حاالت وروسته بيا اضطراب او غصې ته اوړي. نبض تيز او ضعيف او تنفس غږلرونكى وي. په مرګونو حاالتوكې تنبهي اعراض په كراره له مينځه ځي او ژوره كوما رامينځ ته كيږي. په معمول ډول مړينه د تنفسي انحطاط له كبله پيښيږي. د Solanaceae د كورنې د نباتاتو لكه black henbane ، Jimson weed او Mandarke خالصې يا نچوړ په اروپا كې د مينځنيو پېړيو په دوران كې د يوځانګړي ملهم په تيارولو كې د جادوګرانوپه واسطه كاريده. نوموړى ملهم د جنسي غړوپه مخاطي غشاء تطبيق كيده تر څو د يوه غښتلي او عشقي حالت د 1۹1

(c) ketabton.com: The Digital Library

مينځ ته راتلو المل شي. همدارنګه دJimson واښه د شمالي او التينې امريكا د ځايي خلكو له خوا وپيژندل شو. Awtec چې يو مكسكويي امپراطور وو دغه نبات ته يې عبادت كاوه او همدارنګه د مذهبي كلتور د ترويج او سزا لپاره يې كاراوه. اويو ځانګړې ډول كارونه يې په مقعد كې د تاو كړل شوو پاڼو كېښوودل وو. دكلتوري موخو په څنګ كې د Solanaceae كورنۍ نباتات د خلكو د وژلو لپاره هم كاريدل.

پر سمپاتيتيك اعصابو اغېزلرونكي توكسينونه د (Ephedra distachia L.(joint fir په نوم نبات، كوم چې په عمومي توګه د مديترانه اي سيمو كې پيداكيږي، د اپيدرين په نوم الكلوئيد لري)شكل 1۱( كوم چې د نار اپى نفرين سره په عين ډول اغېزې لري. نوموړى مركبات د آس لكۍ ته ورته بوټي يا (Catha edulis(Vahl) Forsskal ex endI(Khat كې هم شتون لري. نسبت د دوي تنبهي اغېزولرلو ته، په مينځني ختيځ او شمالي افريقا كې د Khat پاڼې ژوول كيږي. د اپيدرين فارمكولوژيكي تاثير په محيطي عصبي سيسټم كې د ناراپى نفرين او په مركزي عصبي سيسټم كې د ناراپى نفرين، سيروتونين او ډوپامين له آزادېدو څخه عبارت دى. دغه حالت ، توجه او وړتيا ډېروي او ستړې او لوږه كموي. په مزمن ډول د نوموړې مادې كارونه اعتياد اوتحمل (Tachyphylaxia) مينځ ته راوړي.په لوړډوز سره د نوموړې دوا د خوړلو په پايله كې خوله كېدل، د حدقې توسع، بې خوبي، د ادرار احتباس او قبضيت رامينځ ته كيږي. سمي ډوز يې د اختالجاتو، شاك او تنفسي انحطاط المل ګرځي.

1۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

افدرین

شكل 1۱: افدرين ؛ د Ephedra distachya L او Ephedra vulgaris او صنوبر اساسي فعاله ماده

نور نباتي مركبونه چې پر سمپاتيتيك اعصابو اغېز لري د Indol د الكلوئيدونو څخه عبارت دي چې Rauvolfia serpentine(L) Benth ex (Kurz(serpentine wood په نبات كې شتون لري. ترټولو مهم مشتق يې له ريزرپين )شكل 11( څخه عبارت دى. دغه مركب د سمپاتيتيك اعصابو په سرونو كې ويزيكلونو ته د ناراپي نفرين له دوباره جذب څخه مخنيوى كوي، كوم چې تدريجاً له مينځه ځي. په سمپاتيتيك عكس العمل كې د كموالي د اغېز څخه د لوړ فشار په درملنه كې كار اخيستل شوى ده. د مركزي اعراضو لكه آرام او انحطاط د لرلو له كبله نوموړي مركبات د سنتيتيك مركباتو په وسيله تعويض شول. سمي ډوز يې د براډي كارډيا، د زړه د بې نظمي او په پايله كې د زړه د حركاتو د توقف المل ګرځي.

1۹۶

(c) ketabton.com: The Digital Library

ریزرپین

شكل 11: ريزرپين ؛ د (Rauvolfia serpentine (L ترټولو مهم داندول الكلوئيدونه

له نباتاتو څخه مشتق شوي مركبات چې د سپازم ضد اغېزې لري د پاپاورين او ناركوټين، چې دواړه په كوكنار يا .Papaver somniferum L كې شتون لري او Khellin چې د Visnaga daucoides Gaertn يا Ammi visnaga (toothpickweed) يو مركب دې، څخه عبارت دي)شكل 1۱(. دغه مركبات چې د ښويو عضلو په حجرو كې د كلسيم د جريان د نهي كوونكي په څېر عمل كوي، په فارمسيوتيكي ډول د مختلفو ښويو عضلو لرونكو غړو د تشنج په درملنه كې كاريږي. لوړ ډوز يې د وينې فشار كموي او د زړه د فلج المل ګرځي.

1۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

نارکوټین پاپاویرین

کیلین

شكل 1۱: هغه مركبات چې د ښويو عضلو دانساجوپه حجرو كې د كلسيم په جريان عمل كوي.

په مخطط عضلو اغېزلرونكي نباتي توكسينونه دغه توكسينونه په دوو ګروپونو ويشل شويدي چې يو يې د فلج او بل ګروپ يې د اختالجاتو المل ګرځي. د فلج كوونكو مركباتو په مينځ كې كورار)Curare ( قرار لري، كوم چې په پورته ختونكي قطبي بوټي Chondrodendron tementosum كې شتون لري. بنسټيز مركبات يې لكه tubocurarin-(+) او -C toxiferin1 )شكل 1۶( په عصبي-عضلي نهاياتو كې د استايل كولين د آخذو د نهې المل ګرځي. د جنوبي امريكا په ځنګلونو كې شته هندوان، د ښكار لپاره غشي د نوموړي نبات د خالصې په واسطه مشبوع كوي. كله چې نوموړى توكسين د وينې جريان ته ننوزي تقريباً ډېر زر مسموم فلج كيږي. دواړه

توكسينونه ډېر غښتلي دي. په موږكانو كې د توبوكورارين LD۱۹ له 1۱۹µg/kg او د C-toxiferin1 لپاره صرف ۹۱µg/kg څخه عبارت ده. لكه د امونيم د څلورقيمته مالګو په څېر، د خولې له الرې د خوړلو وروسته نه جذبيږي.

1۹۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

شكل 1۶: ټوبو كورارين او C-toxiferin I د كورارونو بنسټيز سمي مواد

نو ځكه cهغه- حيوانات ټوکسیفیرین چې 1د نوموړو مركباتو په واسطه )+(په - ككړو توبوکورارین غشو کلورایدښكار شوي وي، تر څو چې د معدي معايي تيوب اپيتليم سالم وي بدون له كوم کاندروکورارینیوم سمي کلورایدخطر څخه د خوړلو وړ دي. كه چېرې نوموړي توكسينونه په كافي مقدار دوراني سيستم ته الر پيداكړي، په بيړه د ټولو خط لرونكو عضالتو د فلج المل ګرځي. په حجاب جاجز كې د تقلص د نه كېدو له امله ساه بندي يا اختناق مينځ ته راځي. په جراحي كې د tubocurarin كارونه ځكه منع شوله چې د هسټامين د ازاديدلو المل ګرځيده او په تصادفي ډول يې انافالكتيك غبرګونونو رامينځ ته كول. بل مركب چې فلج كوونكې اغيزې لري Coniin )شكل 1۱( دى، كوم چې په (Conium maculatum L.(Poison hemlock او Aethusa cynqpium (L.(Fool’s parsley كې شتون لري. دغه مفره مركب د نباتاتو په ټولو برخو كې ويشل شوى دى. دhemlock يا شوكران د بوټي په تخم كې يې غلظت تر ۸۱0۱ پورې رسيږي. په ډېرو حاالتو كې د موږك ادرار ته د Coniin د ورته بوي د لرلو له كبله انسان د نوموړي له خوړلو څخه ډډه كوي. په هغو حيواناتو كې چې پوستكى يې غوړ وي، سميت يې زيات دى. پخوانيو يونانيانو د hemlock د زهرو خالصه

1۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

د انسانانو د محاكمه كولو لپاره كاروله. ترټولو مهمه پېښه په ۱۱۱ ميالدي كال د سقراط محكمه كول دي، چې دقيقاً د هغه د ملګري Plato په واسطه رپور وركړل شوى ده. د بالغ انسان لپاره يې وژونكى ډوز، نږدې ۱۹۹ ملي ګرامه دى. نوموړى مركب د معدي معايي تيوب له الرې اوهمدارنګه د پوستكي له الرې په اسانۍ سره جذبيږي. د سمي ډوزونو د اخيستلو څخه وروسته، د سميت اعراض د لنډمهاله تنبهاتوسره پيليږي او د فلج په واسطه چې له ښكته غړيو څخه شروع او په كراره تر سر پورې ادامه مومي، تعقيبيږي. كله چې فلج حجاب حاجز ته رسيږي، د خفقان )سفوكيشن( له كبله د مړينې المل ګرځي. په دې دليل چې بيداروالى او هوش تر اغيزې الندې نه راځي نو ځكه مسموم د سميت ټولې مرحلي تر پايه تجربه كوي. په حيواناتو كې Coniin له ځان څخه تراتوجنيك اغيزې ښيي.

کونیین

شكل 1۱: كونين ، د .Conium maculatum L )سمي شكران( او .Fool’s parsley( Aethusa cynapium L ( اساسي سمي برخه

اختالج توليدوونكي مركبات په دوه ګروپونو چې لمړى يې پر ميډوال او دويم يې پر شوكي نخاع اغېز لري وېشل شوي دي. په مركزي ډول اغېزلرونكو مركباتو

1۱۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

په مينځ كې پكروتوكسين )Picrotoxin ( ځاى لري، كوم چې په پورته ختونكي اسيايى نبات يعنې Anamirta cocculus كې شتون لري. Picrotoxin د دوه برخو يعنې، Picrotoxinin سمي او Picrotin غيرسمي مركباتو له مخلوط څخه عبارت دى )شكل 1۹(. له دې كبله چې د نوموړي مركب په وړاندې بحري حيوانات ډېر حساس دي، خالصه يې د دغې منطقې د خلكو لخوا د ماهيانو د نېولو په موخه كارېدله. په طبي توګه Picrotoxin د رواني ناروغيو په درملنه كې كاريږي. له 1۹ ملي ګرام څخه په كم ډوز سره محرك الوعايى او تنفسي مركزونه هڅوي. دغه اغيزې د تنفسي انحطاط د درملنې په توګه كاريږي. سمي ډوز يې

مرږي ته ورته اختالجات رامينځ ته كوي. په موږكانو كې يې د وريدي الرې LD۱۹ له 1mg/kg څخه عبارت ده.

پیکروټوکسینین پیکروټین

شكل 1۹:پيكروتوكسن . نوموړى مركب له دوو برخو څخه مينځ ته راغلى دى ، چې له پيكروټين )غيرفعال ( او پيكروټوكسينين )سمي( څخه عبارت دي.

(Cicuta virosa L.(Mackenzie’s water hemlock يا د اوبو شوكران، يو له سمي بوټو څخه ده چې د معتدله سيمو په خټينو برخو كې زرغونيږي. د نوموړى نبات پياز د كرفس پياز ته ورته دى او د روښانه ژيړ- نارنجي شيرې چې په سوريو كې موقعيت لري، لرونكى دى. ټول نبات او په ځانګړي ډول پياز سمي Polyinol cicutoxin )شكل 1۱( لري. په عمومي توګه سميت تر ډېره په ماشومانو كې پېښيږي، څوك چې يې په غلطۍ سره پياز خوري. پخوا نوموړى نبات د ځان وژنې

1۱1

(c) ketabton.com: The Digital Library

او بل وژنې په موخه هم كارېدلى ده. د Picrotoxin په څېر cicutoxin هم په ميډوال يا بصله كې د تنبيه يا هڅونې المل ګرځي. د Cicuta په پياز كې يو ځل نيښ وهل، كيدالى شي چې د چيچونكي لپاره مرګونى ثابت شي. دسميت اعراض يې له يو سخت تكليف او عذاب څخه عبارت دي. هر 1۹ تر ۹۹ دقيقو وروسته مرږي ته ورته دردناك اوغښتلى اختالج څرګنديږي او د عمومي ستړتيا المل ګرځي)ATP كمښت مومي(. مرګ د تنفسي او يا قلبي توقف په پايله كې رامينځ ته كيږي. سمى پولي اينول Oenanthotoxin )شكل 1۱( په .Oenanthe crocata L كې شتون لري. د نوموړي بوټي پياز پاسټينك ته ورته په زړه پورې بوى لري. د

وريدي الرې يې په موږكانو كې LD۱۹ له يو ملي ګرام فى كلوګرام وزن بدن څخه كم دى..Aethusa cynapium L د فلج كوونكي توكسين يعنې كوئين سره يو ځاى د Ethusin په نوم غيرمشبوع اليفاتيك هايدروكاربن لري)شكل 1۱(. ځينې وخت سميت په غلطى سره د شوكران(Petroselinum crispum) په ځاى د نوموړي نبات د خوړلو په پايله كې رامينځ ته كيږي. د سميت اعراض په مخلوط كې د دوه توكسينونو په تناسب پورې اړه لري اوكېداى شي چې يا فلج او يا هم اختالج وي.

1۱۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

سیکوټوکسین

ایتوزین

اوینانتوتوکسین

شكل 1۱: سمي پولى اينولونه . سيكوتوكسين ).Cicuta virosa L( ، اوينانتوتوكسين ).Oenanth crocata L( ، ايتوزين ).Aethusa cynapium L (.

ستركنين او بروسين )شكل ۱۹( دوه اړونده توكسينونه دي چې په Strychnus .nux vomica L او Strychnus ignatii Berg كې شتون لري او په نخاع كې اغېز كوي. د Picrotoxin په څېر ستركنين هم د رواني منبه يا هڅوونكي په توګه كاريږي. په اساني سره د الس رسي)ځكه چې پخوا د ژوونكو د له مينځه وړلو په موخه كارېده( او د غښتلي سميت )د لويانو لپاره يې وژونكى ډوز 1۹۹ ملى ګرامه او د ماشومانو لپاره له 1 څخه تر ۱ ملى ګرامه پورې دى( د لرلو په دليل، نوموړى توكسين اكثره د وژونكې مادې په څېركارېده. ستركنين او بروسين په بعد ساينپسي برخه كې نهي كونكي نيورونونه، نهې كوي، نوځكه له مركزي عصبي سيستم څخه راغلى سياله نوره هم غښتلې كوي. په كم ډوز سره حسي ادراك رامينځ ته كيږي، په داسې حال كې چې له سمي ډوز څخه وروسته ټيټانوئيد

1۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

اختالجات رامينځ ته كيږي. بياځلي اختالجات يا خو په خپل سر او ياهم د وړوكې شان هڅونې لكه شور، رڼا اويا الس ور وړلو سره پيليږي. له همدې كبله په تياره كوټه كې مسموم ځاى په ځاى كول د درملنې د اړينو برخو څخه شمېرل كيږي. مړينه د مركزي محرك الوعايي اوياتنفسي سيستم د نهې په واسطه رامينځ ته كيږي.

)-(- سترکنین

شكل ۱۹: ستركنين د ستركنوس د جنس بنسټيزه برخه

Hypnotic يا Psychotropic اغېز لرونكي مركبات Hypnotic)خوب توليدوونكي يا منوم( د ترياك (Papver somniferum) د دانو د چاودلو كپسولونو ټينګه شيره، چې د اپيوم په نوم پيژندل كيږي د ۹۹ په شاوخوا كې د فينانترين او ياهم د ايزوكينولين نوع الكلوئيدونه لري. دسپازم ضد اغېزلرونكي د ايزوكينولين مشتقات لكه پاپاورين او ناركوټين مخكې تر بحث الندې ونيول شول. د اپيوم د فينانترين د مشتقاتو استازي له مورفين، كوډيين اوتيبائين څخه عبارت دي، چې د منوم، د درد ضد او رواني اغيزو لرونكي دي)شكل ۱1(. په ځانګړي ډول وروستنى اغيزه )رواني( د زرونو كلونو راپدې خوا په اپيوم باندې د خلكو د اخته كېدو المل ګڼل كيږي. د سوماريانو په واسطه د اپيوم دكارونې تاريخ 1۹۹۹ كاله راپور وركول شوى ده، چې بيا وروسته د پخوانيو مصريانو، يونانيانو او رومانيانو له خوا كارول شوى ده. Paracelsus چې د 11۱۱ او 1۱11 ميالدي كلونو ترمينځ يې ژوند كاوه، اپيوم يې د Laudanum په نوم ونوماوه او د

1۱1

(c) ketabton.com: The Digital Library

مختلفو طبي موخو لپاره يې وكاراوه. په نولسمه پېړۍ كې اپيومو، په ځانكړي ډول د شاعرانو په مينځ كې د يو فيشني درملو په شكل پرمختګ وكړ. داپيوم كاروونكو په لست كې Friedrich Schlegel , Novalis, E.T.A Haffman Edgar Poe, او Charles Beaudelair شامل دي.

مورفین کوډئین تیبائین هیروئین

شكل ۱1: د ترياك الكلوئيدونه ، كوم چې په Papavor .somniferum L كې شتون لري.

په عصري طبابت كې مورفين د يوه اغېزمن مركزى انلجزيك په څېر، په داسې حال كې چې كوډيين د ټوخي ضد درملو په څېر كارول كيږي. مورفين او مشتقات يې د اوپيوئيد )اندورپين ( آخذو د اګونست په توګه عمل كوي، كوم چې د داخلي انلجزيك سيستم پورې اړه لري. په اوږدمهال ډول يې كارونه د تحمل او اعتياد د مينځ ته راتلو المل ګرځي. په پراخه كچه د مخدره موادو په شكل د سوء استفادې اوپه ځانګړي ډول د مورفين د نيمه سنتيتيك انالوګ، هيروئين د شتون له كبله د اپيوم د الكلوئيدونو سميت كم ندى )شكل(. د مورفين په ماليكول كې د

1۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

هايدروكسيل د دوه ګروپونو سره د استايليشن په نتيجه كې، په شحمو كې انحالليت ډېريږي. په همدې دليل د مورفين په پرتله هيروئين ډېر په چټكۍ سره مركزي عصبي سيستم ته الرمومي او سايكوتروپيك اغيزې يې ډېرې څرګنديږي. د اپيوم الكلوئيدونه په اسانۍ سره له پالسنتا څخه تېريږي او په زيږول شوو ماشومانو كې د اعتياد او تحمل المل ګرځي. همدارنګه نوموړي مركبات په شيدو كې هم اطراح كيږي. كه څه هم دا الروښانه نده چې آيا دغه ډوز پر شيدې خوړونكي ماشوم باندې اغيزلپاره كافى دى. د اپيوم د الكلوئيدنو د سميت اعراض د خولي له الرې د اخيستلو څخه ۱۹ يا ۶۹ دقيقى او په زرقي ډول د سمي ډوز د اخيستلو څخه وروسته په بيړه څرګنديږي. دغه اعراض له سرګرځېدنې، خوب آلوده ګي، عمومي ارامتيا او په تنفسي انحطاط كې د ډېروالي څخه عبارت دي. د تشخيص لپاره د دريو اعراضو يعنې د حدقې كوچنى كيدل، تنفسي انحطاط او د شعور له السه تلل يو ځاى كول مهم دي. د حدقې تقبض اعظمي )Pin point pupil ( يا دسنجاق دسرپه اندازه دى، او كه چيرې اسفكسيا رامينځ ته شوه دوباره له مينځه ځي. د كولمو او مثانې مؤثره په غيرارادي ډول تقلص كوي. مرګ د تنفس د مركزي توقف له كبله رامينځ ته كيږي.

سايكوتروپيك خاصيت لرونكي نباتي توكسينونه د خوشالى په مراسمو كې د سايكوتروپ اغيزلرونكو بوټو كارونه، نږدې د هر كلتور په تاريخ كې شتون لري. دغه دوا ګانې د شيطانى ارواحو او د مړو د ارواحو سره د اړيكې نيولو لپاره كاريدل. د دغو دواګانو كارونه هيڅ وخت پاى ته ونه رسيدله اوډېر عصري هيوادونه ال اوس هم د سايكوتروپ يا روانى دواګانو له سوء استفادې سره په مشكل اخته دي. كه څه هم د ډېرو سايكوتروپ موادو تجارت او ملكيت منع كړل شوى دى، بيا هم هغه پيسې چې د دې موادو د غيرمجاز تجارت څخه السته راځي د هغه پيسوڅخه چې په مجاز ډول د نورو دواګانوڅخه السته راځي، ډېرې زياتې دي.

1۱۶

(c) ketabton.com: The Digital Library

د جنوبى امريكا په ګرمواو لمدو لوړو سيمو اوجاوا كې د Erythroxylum coca Lam په نوم بوټى شين كيږي. د نوموړي بوټي پاڼې له ۹0۱ څخه تر۹0۱ سلنې پورې الكلوئيدونه لري، چې عموم يې له كوكائين Cocaine-(-) او Cuskohygrin )شكل ۱۹( څخه عبارت دي. كه څه هم له كيمياوي لحاظه اتروپين ته ورته والى لري، ليكن كوكائين له پاراسمپاتواليتيك ځانګړتياوو څخه خالي دى. دغه مركب په اكسوني كڅوړو كې د ناراپى نفرين له دوباره جذب څخه مخنيوى كوي، نو له همدې كبله ادرينرجيك خواص لري. كوكائين همدارنګه د كتكوالمينونو تجزيه كوونكى انزايم يعنى (Monoamiooxidas(MAO هم نهي كوي. له غيرمعايي الرو په ځانګړي توګه د پوزې له الرې د سوڼ كولو څخه وروسته د تحريك ياهڅونې، ددروغجنې خوشحالي او تجسم المل ګرځي. د خولې له الرې يې فعال ډوز ۱۹ ملى ګرامه دى، په داسې حال كې چې د پوزې له الرې نسبتاً ډېركم ډوز كافي دى. وژونكى ډوزيې په نارمل ډول له 1 څخه تر۹ ګرامه پورې دى، كه څه هم صرف له 1۹۹ تر۹۹۹ ملى ګرامه ډوززڅخه وروسته هم وژونكي حالتونه راپور

وركړل شويدى. د وريدي الرې په موږكانوكې يې LD۱۹ له 1۱0۱mg/kg څخه عبارت ده. د سميت اعراض يې له روانې هڅيدنې، اختالجونو، اوبااالخره له تنفسي انحطاط څخه عبارت دي. په مخاطي غشاء او وروسته بيا د پوستكي الندې زرق له الرې د تطبيق په پايله كې كوكائين انستيتيك خاصيت لري. له دغه عمل څخه د ډېر وخت څخه راپدې خوا كار نه اخيستل كيږي، ليكن تر اوسه پورې په ساده طريقه د نوموړې دوا د تشخيص په توګه كار اخيستل كيږي، ځكه چې كوكائين په موضعي توګه د ژبې سره دتماس په پايله كې د بې حسي المل ګرځي.

1۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

کوسکوهایګرین کوکائین

شكل ۱۹: دكوكا الكلوئيدونه ، چې په Erythroxylon coca Lam يعنى كوكا كي شتون لري

كوكائين په لوړه كچه اوپه غيرقانوني ډول په البراتوارونو كې توليديږي. دې مقصد ته درسيدو لپاره لمړى په هايدروكلوريك اسيدوكې د پاڼو له خالصې څخه كاراخيستل كيږي. هايدرواليزشوي استرالكلوئيدونه السته راځي، بياله ميتانول سره ايستركيږي او بيا د بنزويل ګروپ پرې نصب كيږي. په لوړه كچه كوكائين په كولمبيا، بوليويا او پيروكې السته راځي، له كوم ځاى څخه چې بيا په غيرقانوني ډول د اروپا اوجنوبي امريكا تورو بازارونو ته انتقال مومي. كوكائين د ترياكو د الكلوئيدونو په څېر د اعتياد المل ګرځي. په مزمن ډول يې كارونه د فزيكي اوذهني تخريباتو المل ګرځي. د باراداري پرمهال د كوكائين كارونه په پام وړ ډول د سوء تشكالتو پېښې زياتوي. د جنوبي امريكا هنديان د كوكا پاڼې له چونې اوياهم د هډوكو له ايرې سره ګډوي او بيا يې ژويي. په دې ډول يې الكلوئيد هايدرواليزكيږي. السته راغلي اكګونين له ځان څخه كافيين ته ورته هڅوونكې اغېزې ښيي او د لوږې احساس كموي، كوم چې د بې وسه خلكو لكه د جنوبي امريكا هندي نژادو لپاره مهم دى. د زرقي الرو په پرتله دكوكا ژوول د اعتياد د مينځته راتلو المل نه ګرځي.

1۱۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

(Canabis sativa L. ssp , Indica(Indian hamp يا چرس د رواني دواګانو يعنې ماريجوانه )د ښځينه بوټوله وچوڅوكوڅخه( او چرسو)دښځينه بوټو دپاڼو او ګالنو دنسواري ريزين څخه السته راځي( د السته راوړنې لپاره كارول كيږي. د كښت عمومي سيمې يې له مينځني ختيځ، هندوستان او مكسيكوڅخه عبارت دي. نوموړې سايكوتروپيك اغيزې د-۱،1۹- (Δtetrahydrocannabinol(THC )شكل ۱۱( مركب په واسطه مينځ ته راځي. دغه مواد په پراخ ډول د مارى جوانه اويا چرسو د مخلوط په توګه په سګريټواو يا پايپ كې څكول كيږي. د يوګرام مارى جوانه او ۹0۱ ګرامه چرسو يو ډوز له ۱ څخه تر۹۹ ملى ګرامه THC لري كوم چې د يو لغزش لپاره ضرورى ډوز دى. دغه مواد دخولې له الرې د جذب څخه وروسته هم اغېزلري كه څه هم په معدي معايى تيوب كې د كم جذب له كبله په لوړ ډوز اخيستل يې ضروري دي. د دې موادو دتاثير په پايله كې دروغجنه خوښي اوخياالت رامينځ ته كيږي. لوړډوز يې په اوږدمهاله توګه د رواني ګډوډيو اود غيرقابل تصور غبرګونونو)وحشت احساساتو( المل ګرځي. په داسې حال كې چې د اعتياد مينځ ته راتلل يې د بحث وړ موضوع ده، اما د مارى جوانه كاروونكي ترډېره د غښتلو دواګانو لكه هيروئين اوكوكائين په لوري ورګرځي.

تتراهایدروکانابینول

شكل ۱۱ : دلتا-۱-1۹ تتراهايدروكانابيول ، كوم چې په چرسو كې شتون لري. 1۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

د جنوبي اومركزي امريكا هندوانو يو اغزي لرونكى نبات چې د Peyotl په نوم يې ياداوه په ځينو كلتوري مراسموكې كاراوه. د دې نبات سايكوتروپيك اغېزې د Mescaline په واسطه مينځ ته راځي)شكل ۱1(. د مسكالين دساده كيمياوي جوړښت د لرلوله كبله نوموړى مركب په لوړه كچه د 1۱۱۹ كال په شاوخواكې سنتيزكړل شو او د ډېرغښتلي LSD مركب په عوض د هڅوونكي درو په توګه د Hippie غورځنګ پر مهال د Flower power خلكو لخوا وكارول شو. اغيزمن ډوز يې له ۹۹۹ څخه تر ۱۹۹ ملي ګرامه پورې رسيږي. نن ورځ مسكالين د ډېر غښتلى مشتق -1-methyl-۹،۱, dimethoxy-α methylphenylethylamin يا DOM په واسطه په كامل ډول تعويض شوى دى. د مسكالين اوDOM اغيزې په مركزي Tryptamine آخذو باندې د LSD داغيزوسره پرتله كيږي. دغه اغيزې د ليدلو او اوريدلو د كچې د پراخېدواوپه همداډول د تماس د احساس د ډېرېدو المل ګرځي. حيواني تجارب ښيي چې مسكالين تراتوجنيك اغيزې لري. ورته اغراض دPsylocybine په واسطه هم السته راځي)شكل۱1(، كوم چې د Psylocybe mexicana Heims په نوم مرخيړي كې، كوم چې په مكسيكوكې شين كيږي، پيداكيږي. د Psylocybine واحد 1۹ ملى ګرامه ډوز د مسكالين په پرتله ډېر غښتلى دى. د Psylocybine د فمي اخيستنې څخه وروسته اعراض د مسكالين اوLSD هغې ته ورته دى او تاثير يې هم پر مركزي Tryptamine آخذو د اغېز له كبله دى. د مسكالين په ډول د Psylocybine په هكله هم داسې فكر كيږي چې په البراتواري حيواناتو باندې تراتوجنيك اغيزې لري. نور د Tryptamine مشتقات د هغې ونې په دانو كې پيداكيږي چې د Orinoco په سيند او د Trinidad په جزيره كې شنه كيږي. دغه ونه چې د بومي خلكو په واسطه د Yopo(Piptadenia (peregrine (L.) Benth په نوم پېژندل شوېده، د -N,N -dimethyltryptamin(DMT) N-methyltryptamin,۱-methoxy-N

۹۹۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

methyltryptamin او N,N-dimethyl-۱- (hydroxytryptamin(bufotenin مركبونه لري. هندوان نوموړې دانې ميده كوي ، له اېرو سره يې ګډوي او د پوزې له الرې يې تنفس كوي. د Rivea corymbosa L. Hall او Ipomoea tricolor Car په نوم دوه پيچي بوټي چې په مكسيكوكې زرغونيږي، دانې يې د ليزرجيك اسيدو امايد لري، كوم چې LSD ته ورته اما كمزورې اغېزې لري. اغېزمن ډوز يې له ۹ څخه تر1۹ ملى ګرامه پورې دى. همدارنګه بومي خلكو دا خوښوله چې په كلتوري مراسموكې يې وكاروي.

مسکالین

سیلوسین لیزرجیک اسید اماید سیلوسیبین

شكل ۱1: د ترايپامينرجيك عمل سره رواني اغېز لرونكى درمل

سايتوتوكسيك )حجره وژونكى( اغېزلرونكي نباتي سموم ځينې له نباتاتو څخه السته راغلى سايتوتوكسيك مركبات ال ترمخه په دې چپټركې تر بحث الندې نيول شوى دي)د لكتين ريسين ، ابرين او فازين(. كولشيسين )شكل ۱۱( د Colchicum autumnale L.(autumn

۹۹1

(c) ketabton.com: The Digital Library

(crocus د حجرى د مايتوزس د نهى كيدونكى په څېر عمل كوي. دا يو ډېر

قوى سم دى. د لويانو لپاره يې LD۱۹ شل ملى ګرامه او د ماشومانو لپاره پنځه ملى ګرامه ده. د نوموړى بوټي د خوړلو ۹-۶ ساعته وروسته يې لمړني اعراض پيليږي، چې د معدي معايى تيوب د غښتلى خارښت، كانګو او دستونو څخه عبارت دي. همدارنګه د كولشيسين د جذب وروسته يو پرمخ تللې فلج څرګنديږي. مرګ د دوه ورځنۍ اخفا څخه وروسته د تنفسي انحطاط له كبله رامينځ ته كيږي. د مسموم د بيداري حالت تر پايه دوام مومي. كولشيسين د حجروي تيوبولين سره تعامل كوي او د مايكروټيوبولونو د ډيپوليميرايزيشن المل ګرځي. مايتوزس يې د انافاز په مرحلې كې نهې كيږي. له دغه خاصيت څخه د كرموزمونو د څيړنې لپاره د انساجو په كښت كې ګټه اخيستل كيږي. په عين ډول اغيزې د وينكا الكلوئيدونه )شكل۱۱( هم لري، كوم چې د Catharantus roseus(L.) G. Donc په نوم بوټي كې شتون لري. Vincristine او Vinblastine د سرطان په درملنه كې د كيموتراپيوتيك موادو په څېر كارول كيږي. دواړه مركبات قوي سمي جانبي اعراض لري، چې عبارت له نيوروتوكسيكي عكس العملونو او كله كله نه راګرځيدونكې د نهاياتو بې حسي څخه دي. نوموړى دواړه مركبات د لكوپنيا المل ګرځي، كوم چې ترډېره د وينبالستين د تطبيق له كبله څرګنديږي او په ډوز پورې اړه لري.

۹۹۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

وینکریستین کولشیسین وینبالسټین شكل ۱۱: نباتي توكسينونه چې دمايتوزس دعمليې د توقف المل ګرځي.

د مونوترپنونو په مينځ كې داسې مواد هم شتون لري چې قوياً سايتوتوكسيك پوتنشل لري. ترټولو مهم يې له Thujon)شكل۱۶( څخه عبارت دى، كوم چې د (Thuja accidentalis L.(Eastern arborvitae او د(Artemisia abisnthium L. (Absinth په نوم بوټوكى شتون لري. په حاد تسمم كې يې د معدي معايي تيوب شديد خارښت اوهمدارنګه د پښتورګو او ينې ويجاړتيا رامينځ ته كيږي. بااالخره د مركزى عصبي سيسټم فلج رامينځ ته كيږي. مزمن سميت يې په نولسمه پيړۍ كې د مستيارې د الكولى مشروب له كبله بيخى عام وو چى د Fennel , vermouth او anise له پاسه يى برانډى په نوم شرابو ته تقطير كول. په دې حاالتو كې اعراض د مغز د تخريب څخه پيليږي چى په پايله كې د رواني او فزيكي ګډوډيو المل ګرځي. نن ورځ د نوموړي مشروب توليد او تجارت بندشوى دى.

۹۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

بیتا - توجون الفا- توجون

شكل ۱۶: توجون چې په مستياره يا .Artemisia absinthium L كې شتون لري.

د پوستكي تخريش كوونكي او الرژيك اغېزلرونكي نباتي توكسينونه د بوټو او يا ېې د توليداتو له كبله د پوستكي خارښت اوحساسيتي عكس العملونه عام دى او په دې هكله انديښنې ورځ په ورځ د طبعي ارايشي موادو او د پوستكي ساتونكو د توليداتو د كارونې د پراختيا له وجې په ډېرېدو دي. د پوستكي تخريش كوونكي بوټي په غير له دې څخه چې معافيتى سيستم په كې رول ولري، د التهاب د مينځ ته راتلو المل ګرځي. دغه عمل د بېلګې په ډول د ځينو امينونو لكه استايل كولين، هسټامين او سيروتونين په واسطه هم ترسره كيږي، كوم چې د Urtica dioca په ويښته ډوله جوړښتونو كى شتون لري. د ويښته ډوله جوړښتونو سليكاني سرونه د پوستكي سره د تماس په نتيجه كې ماتيږي او نوك لرونكي جوړښتونه په پوستكي كې ځان ننه باسي. دغه امينونه د پوټكي د سوروالي او خارښت المل ګرځي. كه چېرې د پوستكى پراخه ساحه تماس وكړي كيداى شي چې شديده اعراض لكه وژونكى شاك او حتى د مړينې المل وګرځي. د ځينو Euphorbiaceae شيدې داسې مركبات لري، كوم چې د خپلو داخلي ذخيرو لكه ماست حجرو څخه هسټامين او نور فعاله عصبي امينونه آزادوي. كيماوي جوړښت يې له داى او يا تراى ترپنونو څخه مينځ ته راغلى دى. د دغو ۹۹1

(c) ketabton.com: The Digital Library

مركباتو په مينځ كې د Phorbol استر هم شتون لري، كوم چې د يو غښتلي تومور توليدوونكي په توګه پيژندل كيږي. د بوټو څخه السته راغلي انزايمونه هم كوالى شي چې د پوستكي د تخريش المل وګرځي. بېلګې يې له پاپين څخه، كوم چې د (Carica papaya L.(papaya په نوم بوټي كې او Bromelin څخه كوم چې د Ananas comosus په نوم بوټي كې شتون لري، عبارت دي.

الرژيك توان لرونكي نباتات له دغو بوټو سره تماس داسې حساسيتى عكس العمل رامينځته كوي، په كوم كې چې د T Lymphocytes حجرې هم برخه اخلي. د بوټو د الرژن سره د بياځلي تماس په پايله كې ليمفوكالين او سايتوكينونه آزاديږي، چې د التهابي عكس العملونو او اكزيما د پېښو المل ګڼل كيږي. تراوسه د 1۹۹۹۹ په شاوخواكې الرژيك توان لرونكي بوټي پېژندل شوي دي. دغه بوټي ترډېره د Asteraceae )پخوانى نوم Compositae ( په كورنۍ كې قرارلري. د Anarcardiaceae د كورنۍ د بوټو نوعې د ځانګړې توجه وړدي. ځينې نوعې يې لكه (Rhus toxicodendrom L.(poison ivy د موجوده تر ټولو غښتلى الرژن توليدوونكى بوټو په مينځ كې ځاى لري. اكثره وختونه د تماس په واسطه الرژي د بڼ د بوټو لكه Primula vulgaris (Tulipa sylvestris L.(Tulip) ، Huds(English primrose او(Crysanthemum frutescens L.(marguerite ، غذايي بوټو سره لكه (Hellianthus annus ، Humulus lupulus L. (Common hops (L.(sunflower او (Cynara scolymus L.(globe artichoke او ځينى طبي نباتاتو )جدول ۹( سره د تماس په پايله كى رامينځ ته كيږي. د نباتي نسخو د شهرت او د غير قابل كنترول كارونې ډېرېدلو د طبي بوټو په وړاندې د الرژې د پيښو د رامينځ ته كېدو شونتيا زياته كړې ده. يوه بېلګه يې Arnica (montana L.(mountain arnica ده. له نوموړى بوټي د غوټيوڅخه

۹۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

السته راغلى تنكچر په خارجى او داخلي ډول د ټولو ټپونو لپاره كارول كيږي. زهري مواد يې له سسكي ترپن لكتونونو څخه عبارت دي )شكل ۱۱(.

ارنیکولیډ D اوروسیهول

االنتوالکتون انتیکوټولیډ

شكل ۱۱: له بوټو څخه السته راغلي مركبونه كوم چې د تماسي الرژى المل ګرځي.

دغليظه خالصې د خارجى كارونې په پايله كې شونې ده چې د پوستكي ګردۍ تڼاكې رامينځ ته شي. داخلي كارونه يې د مخاطي غشاء د تخريش المل ګرځي. د سسكي ترپنو د جذب څخه وروسته سرخوږى، قلبي وعايي او تنفسي ګډوډۍ رامينځ ته كيږي.

جدول۹: دالرژنيك توان لرونكي طبي بوټي a

بوټى قدرت دالرژنيك واقعاتوپېښې

۹۹۶

(c) ketabton.com: The Digital Library

.Anthemis cotula L )بدبويه( غښتلى كله كله .Arnica Montana L )غرنى ارنيكا( غښتلى تكراري Cinnamomum zeylanicum)دسينامون ونه( متوسط تكراري Hedera helix L )انګليسى پيچك( متوسط كله كله .Helianthus annus L )كاپرګل( متوسط كله كله .Elecampane inula( Innula helenium L ( غښتلى كله كله Rhus toxicodendron L )زهري پيچك( ډېرغښتلى په اروپاكې لږ ،په متحده اياالتو كې ډېر a د (Hausen(1۱۹۹ پربنسټ

وژونكى پيښې يې هم راپوروركول شوېدي. هغه ناروغان چې د ارنيكا سره يې حساسيت درلود د استراسى د كورنۍ د نورو غړو سره او په همدې ډول د نورو كورنيو د سسكى ترپن لرونكي بوټو لكه Calophyllum ssp.,laurel سره يى هم حساسيت درلود. ترټولو غښتلى نباتي الرژن د (Rhus toxicodendron L (poison ivy په نوم د نبات شيدو ته ورته نچوړ څخه عبارت دى. صرف د پاڼو سره يى تماس كېداى شي چې د پوستكي د سخت سوروالي المل وګرځي. د ۶۹ څخه تر ۹۹ سلنه پورې د جنوبي امريكا اوسيدونكي د نوموړي بوټي سره حساسيت لري. يوځل چې حساسيت كسب شو بيا چى نوموړې هوميوپاتيك خالصه شپږ ځله هم رقيقه كړى شي، بيا هم حساسيت ښيي. بنسټيز سمي او الرژنيك مواد يي Urushioles په نوم مركبات پېژندل شوي دي. د كيمياوي لحاظه نوموړي مواد د كتكول مشتقات دي او اړخيز اليفاتيك زنځيرلري، او د يو بل سره د اوږدوالي او دوه ګونو رابطو د لرلو په اساس فرق لري.

فوتوتوكسيك مركبات لرونكي بوټي

۹۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

ځينې بوټي داسې مركبات لري چى له تماس او يا خوړلو وروسته د پوستكي التهابات رامينځ ته كوي. اعراض يې هغه وخت پيليږي چې شخص د لمر د ماوراء بنفش وړانګو سره مخامخ شي. ډېر فوتوتوكسيك مركبونه د فورو كومارين )شكل ۱۹( ګروپ پورې اړه لري. په اروپا كې ترډېره د پوستكي نوري التهابونه د Heracleum mantegazzianum Somm. Et (Lev(giant hogweed او .Heracleum sphondylium L له كبله رامينځ ته كيږي. كله چې نوموړي بوټي ټپي كړل شي، سپينې شيدې ترې بهيږي كوم چي د فوروكومارينونو مخلوط لري. نوموړي مركبونه د پوستكي سره د تماس څخه وروسته دنور د ۱1۹ څخه تر ۱۹۹ نانومتره د موج اوږدوالى كې فعاليږي او ځينې وختونه د غښتلي خارښت او د پوستكي د تڼاكي لرونكي التهاب المل ګرځي. بياجوړېدل كيداى شي چې څو هفتې ونيسي. نور فوتوتوكسيك خاصيت لرونكي بوټي عبارت له Ruta graveolens (Archengelica officinalis(Monech) Hoffm ، L.(common rue يا (Peucedanum ، Angelica archangelica(Norwegian angelica (Pastinaca sativa ، osthruthium(L.) W.D.J.Koch(masterwort (L. (Wild parsnip او (Dictamnus albus L.(gas plant څخه دي. هغه بوټي چې د انتراكينونو اړونده فوتوتوكسيك مركبونه لري عبارت له (Hypericum perforatum L.(St.johns wort او Fagopyrum (esculentum Monech(buck wheat څخه دي. لمړنى يې يو طبي بوټى ده چې په عمومي توګه د مينځني اراموونكي او دويم يې د غذايي بوټي په ډول كارول كيږي. فوتودرماتوزس د هايپريكوم د داخلي كارونې او بيا د لمر د وړانګو سره د تماس په پايله كې رامينځ ته كيږي. په كورنيو ژوو لكه آس كې د دغه بوټو په ځانګړي ډول دSt.johns wort د خوړلو له كبله د فوتوتوكسيسيتى وژونكې پېښې هم ليدل شوېدي.

۹۹۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

فیوروکومارین فوتوتوکسیک انتراکینونونه زانتوتوکسین فاګوپایرین برګاپتین هایپریسین امپراټورین

شكل ۱۹: له بوټو څخه راغلي مركبات چې فوتوتوكسيك خواص لري.

سرطان توليدوونكي اوتومورمخته وړونكي نباتي مركبونه د پام وړ سلنه پيژندل شوي سرطان توليدوونكي له طبيعى منابعو څخه دي. ډېر يې د فنجيانو په واسطه، ليكن ځينې يې د نباتاتو په واسطه سنتيزكيږي. تقريباً هيڅ سرطان توليدوونكى هم د ژوو په واسطه نه توليديږي. طبيعى سرطان توليدوونكي د انساني سرطان يومهم المل ګڼل كيږي او شونې ده چې د تكاملي سرطان د توليدوونكو څخه يې هم اهميت تجاوز وكړي.د سرطان توليدولو پېښې په ځانګړې نباتي كورنى په مركبونو پورې اړه نلري او په ډېرو لمړنيو بوټو لكه (Pteridophytes(ferns څخه نېولې تر ډېرو پرمخ تلليو جمنوسپرمونو (Cycas palms) او تر ډېرو زياتو پرمخ تلليو انجيوسپرمونو (Senecio ssp) پورې نباتاتو كې خپاره شويدي. له نباتاتو څخه السته راغلي سرطان توليدوونكي د كيمياوي جوړښت پر بنسټ په خپل مينځ كى سره تفاوت لري. په نهم جدول كې د ډېرو مهمو سرطان توليدوونكو يوه سرسري مطالعه ښوودل شوې ده. Braken fern يا Pteridium aquilinem L.kuhn د هغو اوليه بوټو چې سرطاني اغيزې لري ترټولو مهم نماينده دى. نوموړى بوټى په هر ډول اقليم او د

۹۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

نړې په مينځني قطبي سيموكې شتون لري او په پام وړ ډول د كورنيو ژوو د له مينځه تلو مسؤل ګڼل كيږي. اكثره غواګانې او پسونه د نوموړي بوټي د خوړلو په نتيجه كې يا د حاد سميت له كبله او ياهم په مرۍ او كولمو كې د تومورونو د مينځ ته راتلو له كبله مري. په جاپان كې د حيواناتو د غذايي منبع په توګه د Braken fern د كارونې او مرۍ د سرطان ترمينځ اړيكه ثابته شوېده. سرطان توليدوونكى خاصيت يې په aqualide A پورې اړه لري )شكل ۱۱(. نوموړى مركب په بكترياوو كې ميوتاجنيك او په مږو كې سرطان توليدوونكى دى. د , Cycas Zamia , Macrozamia ,Bowenia ,Enzepaloartos او Stangeria د كورنيو مېوه لرونكي يا Cycad بوټي د نړۍ په ټولو حاره او نيمه حاره سيموكې پيداكيږي. په افريقا، آسيا او مركزي آمريكا كې د نوموړو بوټو مختلفې برخې د خوړو او درملو په جوړولو كې كاريږي. سرطان توليدوونكى خاصيت يې دCycasin يا methylazooxymethanol-β-D-gucoside پورې اړه لري، كوم چې د Cycas په ځينو انواعو ) Cycas revolute Tunb او Cycas .cirinalis L ( كې شتون لري او د غذايي بوټو په څېر كاريږي. Methylazooxymethanolچې يو نهايي سرطان توليدوونكى دى د قندي رابطي له ماتېدو وروسته مينځ ته راځي. دغه مركب له DNA سره اشتراكي رابطه ټينګوي او د اوږدمهال لپاره يې د خولې له الرې اخيستل په البراتواري ژوو كې ميوتيشن رامينځ ته كوي. تومورونه په ينه ، ګردو او كولمو كې مينځ ته راځي. د Betel يا تنبول په نوم د يو تريخ بوټي ژوول په ماليزيا، نوې ګاينيا، ختيځه افريقا او مدغاسكر كې ډېر مشهور دي. د دغه بوټي د ژوونكو شمېره تر څلورسوه پنځوس ميليونه تنو رسيږي. د دغه شخوند مواد د .Areca catechu L د وچې ميوې، شنوپاڼو اوچونې يا كلسيم هايدروكسايدو څخه عبارت دي. خوند يا ذايقه يې د تنباكو او مسالو په زياتولو سره نوره هم مشخص كيږي. د Betel ژوونكو خلكو كې په فوق العاده ډول د مرۍ او ستوني د سرطان پېښې ترسترګو كيږي. ډېر احتمال شته چې نوموړى عمل د Arecoline د الكلوئيد په واسطه رامينځ ته شي )شكل ۱۱(، دغه مركب په پاراسمپاتيتيك اعصابو اغېز لري.

۹1۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

تنينونه هم كېداى شي چې د نوموړي بوټي په سرطان توليدوونكو اغيزو كې رول ولري.

اریکولین سفرول ګوسیپول

شكل ۱۱: سرطاني نباتي مركبات . په البراتواري حيواناتو كې د سرطان توليدوونكو بوټو مثالونه

د Alkylbenzene مشوووتقات لكوووه سوووفرول، ايوووزو سوووفرول، اسوووتراګول او بيتوووا اسوووارون پوووه ډېووورو داسوووې بوټوووو كوووې شوووتون لوووري چوووې د خووووړو او يووواهم د خووووړو د اډيتيوونووو فوربولپووه ډول كوواريږي. د دوى پووه اکویلیډ Aميوونځ كووې كوورفس، ريحووان، ساسووافراس، خطمي، ګاځرې، كېلې، تورمرو او تخمر شوي تنباكو ځواى لوري. پوه ځوانګړي ډول پووه لوووړ غلظووت سووفرول د ساسووافراس پووه تيلووو كووې هغووه وخووت ومونوودل شووول چووې د ۹11

(c) ketabton.com: The Digital Library

ساسوافراس د ونوې (Sassafras albidum( nutt) Nees) پووټكى او لرګوى د تقطيوور دعمليووې النوودې ونېووول شووو. خوووړو او مشووروباتو تووه لكووه د ريښوووبير او د ا ب س وو ن ت ي ن ش وو ر ا ب و ت وو ه د س وو ف ر و ل ا و ب ي ت وو ا ا س وو ا ر و ن و ر ع وو ال و ه ك وو و ل ن وو ن و ر ځ م ن وو ع ك و و ړ ل شويدي. حيواني تجربې ښيي چې ينه د Alkylbenzene د سرطاني اغېز بنسوټيزه موخه ده.

جدول۱ سرطان توليدوونكي نباتي مركبونه (a) مركب بوټى نوع دهدف الندې سرچينه غړى Brassica ssp Allylisothiocyanate موږك معده او خردل ، كرم ، پوستكى سرخس Pteridium Aquilid A مږه سينه ، Braken fern aquilinum كولمې او مثانه Areca catechu Arecoline موږك ينه ، سږي او فوفل معده Aristolochia Aristolochic acid مږه كولمې ، دروګ clematitis پښتورګي ، مثانه Acorus β - Asaron مږه كولمې دروګ او calamus خوند وركوونكى مواد Centella Asiaticosid موږك پوستكى خارجى ټپونه asiatica Jasminum ssp Benzylacetat موږك معده او ينه عطر اوياسمين چاى Capsicum ssp Capsaicin موږك كولمې تورمرو ، سورمرو Croton tiglium Crotonoil موږك پوستكى له بوټى سره

۹1۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

تماس Dipteryx مږه دصفرا تيوب غذايي odorata Coumarin اډيټيو ، Asperula odorata خوشبو Cinammonum كونكى ، cassia

Lavendula دروګ officinalis , Cycas ssp مږه ينه ، دسيكاس zamia ssp Cycasin پښتورګي ، غوټى ، كولمې ، نشايسته او سږي ، سينه دروګ ،ماغزه ، خصيې موږك ينه ، پښتورګي ، سږي ، دهډوكى مغز كاوباى ينه ، دهډوكى مغز Artemesia موږك ينه خوشبو darculuncus Estragole كوونكى او Ocimium basilicum ذايقه Foeniculum وركوونكى vulgare عاملين Gossypium Gossypol موږك پوستكى دكاټن دتخم hirsutum تيل Cananga Isosafrole مږه ينه ، مرۍ خوشبو odorata كوونكى او ذايقه وركوونكى عاملين Citrus ssp Limonene موږك پوستكى دستروس تېل

۹1۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

Umbiliferaceae Psoralene موږك پوستكى سبزى ،انځر،

دروګ او

ارايشى مواد Rutaceae Leguminoseae Moraceae Orchaidacea Sorbus (+)Parasorbinic acid مږه موضعى ژالتينى مواد aucuparia ساركوما د پيروليزيډين الكلوئيدونه Ligulaira Clivorine مږه ينه dentate Heliotropium Dehydroheliotridine مږه څوګوني دروګ ssp غړي Crotalaria ssp Dehydromonocrotalin موږك پوستكى دروګ او غذا Senecio ssp Dehydroretrenecine مږه عضلې دروګ او غذا Heliotropium Heliotrine مږه پانقراص، دروګ ssp ينه ، مثانه ،خصيې Tussilago Hydroxysenkirkine مږه ماغزه دروګ او غذا farfara Heliotropium Lasiocarpine مږه ينه دروګ او غذا ssp ،پوستكى ، Symphytum دروګ او غذا ssp دهډوكي مغز Petasites Petastenine مږه ينه دروګ او غذا japonicas Senecio ssp Isatidine مږه ينه دروګ او غذا Senecio ssp jacobine چرګوړى ينه دروګ او غذا Amsinickia Lycoposamine مږه پانقراص دروګ او غذا intermedia Crotolaria ssp Monocrotaline مږه ينه ، سږي ، دروګ او غذا پانقراص Senecio ssp Retronecine مږه نخاميه او دروګ نخاع Senecio ssp Retrorsine مږه ينه دروګ او غذا

۹11

(c) ketabton.com: The Digital Library

،پښتورګي ، سږي Senecio ssp Riddeline مږه ينه دروګ او غذا Tussilago Senkirkine مږه ينه دروګ farfara Symphytum Symphytine مږه ينه دروګ او غذا officinale ،پښتورګي ، سږي Rauvolfia Reserpine مږه ينه،ادرنال دروګ serpentine ،دهدوكى مغز Derris ssp Rotenone مږه سينه حشره Tephrosia ssp دتايرويد او وژونكي او Lonchocarpus ssp پاراتايروئيد پسټيسيډونه غدې Sassafras مږه ينه معطر شراب albidum دزعفران چاى Illicium Safrole موږك ينه ، سږي anisatum او تورمرو Myristica frafrans Cinammonum دجوز ونه ssp Argemone Sanguinarine مږه مثانه دروګ ، Mexicana غذايى تېل Unmerous Shikimic acid موږك معده ، شين بوټى planst دهډوكي مغز Sterculia ماهي ينه دكاټن دزړو foetida Sterculic acid تېل Hibiscus syriacus Cammellia Tannines مږه ينه چاى ، سره sinensis شراب ، ميوه Acacia موږك ينه ، مثانه mollissima ، سبزي ، Hammamelis څرمن ، Virginiana صنعت Pteridium ۹1۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

Aquilinum , Areca catechu Laburnum ssp Thioureas مږه ينه،تايروئيد دروګ ، غده فنجى موږك تايروئيد غده وژونكي ، ماهي ينه منسوجات ، كاغذ ، دعكسونو صنعت ، ارايشى مواد )a( د (Lai und Woo (1۱۹۱ په اساس

تنينونه، چې پولي فينوليك مخلوطونه دي په يوشمېر خوړو او مشروباتو كې شتون لري. لوړ غلظت يې په سرو شرابو، تورچاى او ځينو ځانګړيو چايونو( Illex paraguariensis A .St. Hil )، كاكاو )Theobroma cacao ( او Khat يا Catha edulis (Vahl) Forsskal ex Endi كې موندل كيږي. يو شمېر اپيديميولوژيكي څېړنې د تنين د مصرف او د ينې او مرۍ د سرطان ترمينځ اړيكه ښيي. د ينې سرطانونه په هغه هېوادونو كې چي سره شراب كاروي )فرانسه ، يونان او ايټاليا( نسبت هغه هيوادونو ته چى سپين شراب كاروي ) جرمني( په عمده ډول زيات دي. د برازيل په كاوبايانو كې د مرۍ د سرطان پېښې بيخى ډېرې ليدل كيږي. د Illex paraguariensis A .St. Hil د پاڼو څخه تيارشوى ځانګړي جنسى تحريكوونكي چاى، چې له تنينو څخه غني او د mate په نوم پيژندل كيږي، د كارونې او د مرۍ د سرطان ترمينځ غښتلى احتمال شتون لري. د ختيځې افريقا په هغه هيوادونو كې چې د Khat ژوول په كې عام دي، په لوړه كچه د مرۍ د سرطان پېښې تر سترګو كيږي. د تنينونو سرطان توليدوونكى خاصيت په مږو كې هم څرګند دى. بله پولي فينول ماده چې سرطاني ځانګړتيا لري د Gossypol )شكل ۱۱( څخه عبارت ده، د كتان د دانو په تېلو كې شتون لري او په ځينو هيوادونو )لكه مصر( كې د پخلي لپاره كارول كيږي. Gossypol د 1۹mg/day يا په ورځ كې لس ملي ۹1۶

(c) ketabton.com: The Digital Library

ګرامه ډوزسره د سپرماتو جنيزس د عمليې نهي كوونكى خاصيت لري. په چين كې د لس زرو په شاوخواكې سړي په تجربوي ډول د دغې مادې د بارداري ضد اغېزو د لرلو په اساس تداوي شول. د Gossypol په هكله داسې ښوودل شوې ده چې د موږك په پوستكي كې د يو غښتلي تومور مخته وړونكي رول لري. ځينې طبي بوټي، د بېلګې په ډول د پيروليزيډين د الكلوئيد لرونكي بوټي لكه (Petasites hydrides ، Tussilago farfara L.(coltsfoot (Symphytum officinale L.(common ، L.(Pestilence wort (comfrey او د Senecio نوعې )rag wort ( سرطان توليدوونكي مركبونه لري. نوموړي مركبونه په ينه كې د پايرول په سمي مشتقاتو بدليږي، كوم چې د ينې د حجرو له DNA سره اشتراكي اړيكې ټينګوي)شكل ۱۹(. د پيروليزيډين د الكلوئيدونو لكه , Senkirkine ,Hydroxysenkirkine , seneconine Lasiocarpine , monocrotaline , dehydromonocrotaline, retrorsine , retronecine , isatidine , riddeline , lycopsamine , intermedine , Jacobine او Seneciphylline په ينه باندې سرطان توليدوونكى اغېز په څو حيواني مطالعو كې څرګند شوى دى. يو بل سرطان توليدوونكى نايتروجن لرونكى مركب چې نباتي منشا لري Aristolochic acid )شكل ۱۱( دى، كوم چې د Aristolochia clematitis (L.(birthwort په نوم بوټي كې، چې له پخوانه په سنتي ډول كاريږي شتون لري. نوموړي مركب داسې ښوودلې ده چې په مږو كې له DNA سره اړيكه ټينګوي او د معدې د تومور د مينځ ته راتلو المل ګرځي. په ډېرو هيوادونو كې له birthwort څخه د درملو جوړول منع كړل شوي دي، په داسې حال كې چې نور سرطان توليد كوونكي مواد لرونكي بوټي التراوسه كارول كيږي. د دوى په مينځ كې د پيروليزيډين الكلوئيد لرونكي او انتراكينونو لرونكي بوټي ځاى لري. فوربولسټرونه Phorbolesters)شكل ۱۱( په ډېر غښتلى تومور مخته وړونكو ګروپ پورې اړه لري چې تر اوسه پيژندل شوي دي. دغه مواد د Euphorbiaceae كورنۍ اوپه ځانګړي ډول د Croton tiglium L.(purging (croton د نبات په زړو كې موندل كيږي. د كروټون د تيلو خوړل د معدي معايي

۹1۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

سيسټم د مخاط د تخريش المل ګرځي او په پايله كې كانګې او د ستونې رامينځ ته كيږي. په همدې ډول د كروټون د تېلو سره جلدي تماس هم خارښت رامينځ ته كوي. د كروټون څلور زړي كيداى شي چې د انسان د مړينې المل شي. التهابي عكس العمل د پروستاګالنډين او داكسيجن د فعالې نوعې په واسطه مخ ته وړل كيږي، كوم چې په قوي احتمال سره د كروټون د تيلو د تومور توليدوونكي خاصيت مسؤل ګڼل كيږي.

۹1۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

دريم فصل خواړه د مركباتو مربوطه اړخونه پېژندنه په لومړي نظركې د Food toxicology اصطالح د اصولو له مخې تناقض لري. ځكه چې خواړه د مغذي موادو په معنى دي اوبايد په هيڅ ډول شرايطوكې سمي نه وي. ولې داهم حقيقت ده چې په ځينو حاالتوكې د خوړو مصرف د سمي كيدنې اومرض المل ګرځي. دغه قسم غذايى تسممات تر ډيره د ميكروبي سمومو اوياهم په خوړوكې د ځينو مركباتو پواسطه چې په طبعي ډول شتون لري، مينځ ته راځي. په غذايى توكسيكولوژي يا Food toxicology كې بل مهم بحث د غذايي اډيټيوونو او نورو شاملو موادو او همدارنګه د ځينې ملوث كوونكوموادو او مختلفو پاته شونيو توكسيكولوژيكي ارزونه ده. دغه ارزونه د انديښنې وړموادو د توكسيكولوژيكي مطالعې د پايلو پر بنسټ والړه ده كوم چې په خوړوكې د خطرناكه موادوپه پيژندنه او د دوى څخه مينځته راغلي خطر د قوت د مشخص كولوڅخه عبارت دي. كه چيرې شونې وي دغه ارزونه به د تحمل وړ خوړلو په كچه ترسره شي. هغه توكسينونه چې د ميكروبونوپواسطه جوړيږي د غذايي تسمماتو عمده عامل هغه توكسينونه دي چې د بكترياوو پواسطه مينځ تووووه راځووووي. پووووه دې جملووووه كووووې توووور ډيووووره هغووووه انتروتوكسووووينونه راځووووي چووووې لووووه ستافيلوكوكسى ګانو (Staphylococcus aureus) څخه مشتق شويدي، كووم چ ې د ت ي ا ر و ل و پ و ر م ه و ا ل خ و و ا ړ ه ك ك و ړ و ي . ن و م و و ړ ي ت و ك س و ي ن و ن ه پ ر و ټ ي ن و ن و ه د ي چ و ې د تودوخې پواسطه نه غيرفعاله كيږي. دوى د داسې غذايي تسومم المول ګرځوي كووم چ وو ې د ك وو ا ن ګ و ا و د س وو ت و ن و ل وو ه م خ وو ې پ ي ژ ن وو د ل ك ي وو ږ ي . پ وو ه ع وو ي ن ډ و ل غ وو ذ ا ي ي ت س وو م م د Clostridium perfringens اوBacillus cereus څخووووه د السووووته راغلووووو

۹1۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

توكسينوپواسوووطه هوووم ميووونځ توووه راځوووي. ترټولوووو خطرنووواك تسووومم د كلوسوووټريديم بوتلينوووم د توكسووين پواسووطه ميوونځ تووه راځووي )بوووتليزم(. دغووه حالتونووه كووم دي خووو ځينې وخت يو مرګونى شكل غوره كوي. په دې حالت كې مشخص اعراض عبارت د كتنووې يووا ديوود لووه ګووډوډيو اوعصووبي فلووج څخووه دي. دوى ترډيووره پووه كورونوووكې د جوړشوي كانسروا خوړو چى خراب شوي وي اود هغوه غوښوې پواسوطه چوې ياښوه دودشوې نه وي يا ښه پخه شوي نوه وي، پوه واسوطه رامينځتوه كيوږي. د بوتلينووس توكسيونونه د يوګروپ لوه نيوروتوكسويك پروتينوو څخوه عبوا رت دي كووم چوې د تيتووانوس توكسووين تووه ورتووه دي. د نوموووړو توكسووينو ترټولووو قوووي سووميت د پووام وړدى. په انسانانوكې د خولې له الرې 1۹ ميكروګرامه د بوتلين A توكسين كيداى شي چې د مرګ المل وګرځي. په هرحال د بكتريايي توكسينوپواسطه تسمم بايد له غذايي انتاناتوسره ګډ نه كړل شي لكه سلمونيلوزس كوم چې بكترياوي منشا لري او د كولمود تبه لرونكي التهاب المل ګرځي. د سكامبروئيد تسمم هم ميكروبي منشالري. دغه ډول تسمم د سردردي، بې اشتهايي، دمخ د سوروالي اوخارښت المل ګرځي اوباالعموم د سكرومبيال اوساردين په نوم د ماهي د خوړلو څخه وروسته مينځته راځي. كله چې ماهي اويا د ماهي محصوالت په بده واوړي د عضويت دهسټامين او نورو بايوجنيكو امينو)Tyramine ,Phenylethylamine ,cadaverin,Purescine ( چې د امينواسيدو د ميكروبي ډيكاربوكسيليشن په واسطه توليديږي، دغه حالت مينځ ته راځي. بايوجنيك امينونه په تخمرشووخوړو لكه پنير، شراب اوسركه كې هم توليديږي. په ځانګړي ډول سخت پنير په لوړه كچه هسټامين اوتيرامين لري. د هغو مريضانو څخه چي MAOI )مونوامين اكسيداز نهى كوونكي( دواخوري پرته، په سخت پنيركې د بايوجنيكو امينوپه مقابل كې د نورو ناروغانو د ځينو مشكالتو راپوروركړل شويدى. په دې حالت كې د نوموړو مشكالتو لپاره د

۹۹۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

قدمې ياشروع كوونكي ډوز اندازه نسبت نوروخوړوته لوړه ده. چې داله پنيرڅخه په معدي معايي تيوب كې دامينونو د كراره خوشي كولو له كبله ده. مرخيړي هم كوالى شي چې خطرناكه توكسينونه جوړكړي اوبيا د تسمم )مايكو توكسيكوزس ( المل وګرځي. د دې لرغونى مثال د Claviceps purpurea پواسطه د جاودر منتن كيدلو څخه عبارت دي، كوم چې بيا د ارګوټ د الكلوئيدونو د جوړيدا المل ګرځي. په لمړنيو پيړيوكې د ارګوټ د تسمم پېښې يا ارګوټېزم په كتلوي شكل مينځ ته راته ولې اوس ډېر وخت كيږي چې پېښې يې په غذايي سميت كې رول نه لري. نورمايكوتوكسينونه چې د مختلفوناروغيوالمل ګرځي، په خوړوكې د اسپراجيلوس او پنسليم پواسطه جوړيږي. د مثال په ډول د افريقا په ځينو استوايى اوهمدارنګه د چين اوتايلنډ په هيوادونوكې چېرې چې مرخېړي تر ډېره

په خوړو كې كاريږي نوځكه افالتوكسين B1 هم چې د ينې له سرطان سره څرګنده اړيكه لري ډېراخيستل كيږي، دغه مرض د دغې سيمې په هيوادونوكې نسبت اروپاته ډېردى. په مشاهده رسيدلې ده چى په يوګوسالويا، بلغاريا او رومانيا كې د بالكان عصبي ناروغي د Ochratoxin A په واسطه د ككړشويو غلو دانو له كبله مينځ ته راځي. ډېرنور خواړه ككړونكي مايكوتوكسينونه )جدول 1( د انديښنې وړ سمي وړتياوې لري. په هرحال په انسانانوكې تراوسه په استثنايى حاالتوكې ناروغۍ ترسترګوشويدي د مثال په توګه په ختيځه سايبريا كې د Fausarium اوCladosporium پواسطه د ككړشويو حبوباتو مصرف Kashin-Back) . disease and toxic aleukia) د الجيانو پواسطه جوړشوي توكسينونه )فايكوتوكسينونه( هم كوالى شي چوې د غښتلي غذايي تسمماتو المل وګرځي. دغوه تسومم ترډيوره د صودفونو د خووراك څخوووه وروسوووته كووووم چوووې سووومي الجيوووان پوووه ځوووانګړي ډول ډاينوفالجيليټونوووه لوووه اوبوڅخه فلټراو متراكم كوي، مينځ ته راځي. هغه توكسينونه چي په دې جمله كې پيژندل شويدي عبارت له PSPيا DSP ، Paralytic Shellfish Poisoning يا

۹۹1

(c) ketabton.com: The Digital Library

NSP ، Diarrhetic Shellfish Poisoning يووا Neurotoxic Shellfish Poisoning او ASP يوا Amnesic Shellfish Poisoning څخوه دي؛ دوى پوه ترتيووب سووره د فلووج، اسووهاالتو، عصووبي مشووكالتو او د حووافظې د ګووډوډيو الموول ګرځووووي. دPSP د ګووووروپ پووووه اوبوووووكې منحوووول توكسووووينونه لووووه لووووس سووووره ورتووووه تتراهايوودروپيورين لووه مشووتقاتو څخووه مينځتووه راغلووي دي او د دوى پووه ميوونځ كووې ساكسي توكسين ښه پيژندل شوى دى. په شحمو كې منحل د DSP توكسينونه د اوكاډائيك اسيد مشتقات دي. د ASP ګروپ له ډلې څخه ډوموئيوك اسويد چوې يوووو سووومي امينواسووويد دى پيژنووودل شوووويده. پوووه ځينوهيوادونووووكې د تحمووول وړ ډوزسرحد په 1۹۹ ګراموه صودف كوې ۹۹ ميكروګراموه د ASP توكسوين ټاكول شووى دى او دDSP توكسوووين بايووود پوووه هووويڅ ميتوووود سوووره تشوووخيص نوووه كوووړل شوووي. د سوويګواټيرا د موواهي تسوومم هووم د ډاينوفالجيالټووا څخووه د السووته راغليووو توكسووينو پواسوووووووطه ميووووووونځ توووووووه راځوووووووي. د سيګواټيراتوكسوووووووينونه )سيګواټوكسوووووووين ا و م ا ي ت و ت و ك س ي ن ( چ و ې د ح و ا ر ه س و ي م و پ و ه م ا ه ي و ا ن و ك ې ت و ر ا ك م ك و و ي ، پ و ه ا ر و پ و ا ك و ې د غذايي تسمم په برخه كې رول نه لري كه څه هم هركال د كارابين بحر اوارام سومندر ترشاوخواسوويموكى لووه دې كبلووه ۱۹۹۹ معوودي معووايي اوعصووبي پيښووې راميوونځ تووه كيږي. مشخصې نښې نښانې يې له عضلي كمزوري، په السو او د خولې په مخاط كووې خارښووتي او سوووزيدونكى حساسوويت اود بوودن د تووودوخې د خوځښووت څخووه عبارت دي. جدول 1 په خوړو كې مايكوتوكسينونه مايكوتوكسين منبع افالتوكسين موم پلي ، ماش پلي ، حبوبات ، سويابين اكراتوكسين A حبوبات ، كافى ، لوبيا سيترينين حبوبات سترګماتوسيستين غلې يا حبوبات پاټولين دمڼې جوس

۹۹۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

زيارالينون غلې يا حبوبات تراى كوتيسين غلې يا حبوبات فيومونيزين غلې يا حبوبات ارګوټ الكلوئيد جاودار

دسمي خوړو جوړوونكي مواد د هغووه توكسووينو څخووه پرتووه كوووم چووې د ميكروارګانيزمونوپواسووطه جوووړيږي، د عادي خوړو متشكله مواد هم كيداى شي چې سومي وي )جودول ۹( او كيوداى شوي چې د تسمماتو او ناكراريو المل شي. جدول ۹ دنباتي خوړو سمي مركبونه مركب منبع سيانوجنيك الكلوئيدونه ترخه بادام،دميوو زړي او سختې برخې )اميګدالين( دورين سورګوم لينامارين دكتان زړي ،كاساو ، او دليما په نوم لوبيا ايروسيك اسيد د Rape په نوم دبوټي دانې ګاليسيريزيك اسيد د خوږولې ريښې ګوسيپول دكاټن تخم هيماګلوټينين لوبيا ايزوفالوون ګاليكوزيدونه سويابين )جنيستين ، ډايډزين( ميرسټيسين دجوز بوتى نيوروتوكسيك امينواسيدونه دالتيروس د نوعې زړي )التيريزم( سورالينونه كرفس سوالنين آلوګان

۹۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

تيوګلوكوزيډونه )سينيګرين( كرم ، خردل ، يو نوع مولۍ ويسين ، كانويسين فاوا بين )Vicia faba( )فاويزم(

ډير بوټي سيانوجنيك ګاليكوزيډونه لري. دغه مواد د ګاليكوزيداز انزايم پواسطه هايدرواليز كيږي كوم چې په نباتاتو او يا په كولموكې شتون لري او هايدروسيانيك اسيد آزادوي. نباتي خواړه كوم چې دا ډول ګاليكوزيدونه لري له ترخو بادامو او نورو ميوو له زړو )اميګدالين(، كتان، د نشايستې د كاساوا، د ليما د لوبيا )لينامارين(، سورګوم )دهورين( او هندي كړكي څخه عبارت دي. په لويانو كې د ۶۹ اوپه كوچنيانوكې د ۱ څخه تر1۹ ترخو بادامو له خوړلو څخه وروسته مرګونى تسمم مينځته راځي. ليكن د دومره بادامو خوړل د دوى د تريخ خوند له كبله په غيرارادي ډول ممانعت كيږي. په نورو حاالتو كې په كلتوري ډول د خوړو پخول دهايدروسيانيك اسيد او د ګاليكوزيدونو له مينځه وړل تضمينوي. د بيلګې په توګه د مانويك ريښې له پوسته كيږي او د اوږد مهال لپاره مينځل كيږي او بيا پخيږي. د ليما لوبيا اوسورګوم ميده كيږي، په اوبوكې كيښوودل كيږي او په سرخالصي لوښي كې له اوبو سره پخيږي اوبيا يى اوبه ايسته كيږي. سره له دې په استوايى هيوادونوكې د كساوا، د ليما د لوبيا اوسورګوم د تسمماتو راپور په پرله پسې ډول وركول كيږي. د هندي كړكي له كبله هم تسمم رامينځته كيږي او د لمړۍ نړيوالې جګړې په ترڅ كې اروپا ته د ليما د لوبيا (Phaseolus lunatus) له وارديدلو څخه ډيره مړينه رامينځ ته شوې وه. هغه نظريه چې د كتان د تخم په هكله په پخوانيو اثارو كې راغلې او وايي چې د كتان تخم د تسمم د وروسته كيدو المل ګرځي، غلطه ده. د ليناز په نوم انزايم چې د كتان په تخم كې د لينامارين سره يوځاى پيداكيږي، په معده كې په فزيولوژيك ډول غيرفعاله كيږي. حتى چې د معدې د تيزابوپه نه شتون كې له لينامارين څخه دهايدروسيانيك اسيدو لږ ازاديدل هم د لمړۍ درجه غيرسمى كيدوپه پروسه كې جبرانيږي.

۹۹1

(c) ketabton.com: The Digital Library

د فاوابين يا د فاوا د لوبيا (Vicia faba) مصرف كيداى شي چې د فاويزم يا هيمواليتيكې كم خونې المل شي. د دغه مرض پتالوژي له بيتا ګلوكوزيډونو، ويسين اوكانويسين سره اړيكه لري، له كوموڅخه چې په خپله په لوبيا او يا په هضمي تيوب كې Divicene، Pyrimidine اوIsouramil د غيرقندي برخې په توګه آزاديږي. نوموړي مواد ګلوتاتيون تحمض كوالى شي نوله همدې كبله د هيمواليتيك كم خوني المل ګرځي. په شديده حاالتو كې د مريضي اعراض له تبې، هيموګلوبينيميا، زيړى او د توري او ينې له غټوالي څخه عبارت دي. كلينيكي انځوريې په مديترانه يي هيوادونو كې وروسته د تازه اويا په مكرر ډول د كمې پخې شوې لوبيا له مصرف څخه ليدل كيږي. حتى چې دغه حالت د ګردې پواسطه هم رامينځته كيږي. د فاويزم په رامينځته كيدوكې يومهم المل دGlucose-۶-phosphate dehydrogenase د انزايم كموالى دى كوم چې د مديترانه يي هيوادونو په اوسيدونكوكې ډېرخپوردى. د فاويزم په مرض كې دغه انزايم په سرو كريواتو كې تر ۶۸ پورې كميږي چې په نتيجه كې د ارجاع شوي ګوتاتيون د ټيټې كچې المل ګرځي. كه چيرې پاتې شوى ګلوتاتيون د فاوا د لوبيا د پيريميډين پواسطه تحمض شي نوپه سروكريواتوكې نارمل ميتابوليزم ګډوډ اوكم خوني واقع كيږي. التيريزم Lathyrism هم يو غذايي مريضي ده او د هغو خوړو د مصرف په مقابل كې رامينځ ته كيږي چې يو پر دريمه نخود(Lathyrus sativus) ولري. دوى ډيرپه اروپا كى رول لوبوي و ليكن په 1۱۱۹ كال په هندي سيموكې تر ۹۱۹۹۹ نوموړې پيښې ترسترګوشوې. دوه ډوله يى سره جداشويدي، يو يې Ostheolathyrism كوم چې صرف په حيواناتوكې له سترګوكيږي اوبل يې Neurolathyrism دى. په وروستني هغه كې يې د انسان عصبي ګډوډۍ، له ښكته نهاياتو د عضالتو د فلج، د مثانې او كولمو فلج او دماغي تخريب څخه عبارت دي. دغه نيوروتوكسيكي اغيزې په نخودو او د التيروس په نورو انواعوكې د ځينو امينواسيدولكه بيتا سيان االنين د شتون له كبله دي. د دې په

۹۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

پرتله β-aminopropionitrile اوβ,β’-iminodipropionitrile د Ostheolathyrism مسؤل دي. سمي مواد صرف په بيګانه خوړو او يا هغو خوړوكې چې په سيمه ايز ډول يوا كلوه كلووه مصوورفيږي شووتون نلووري بلكووه پووه هغووه موووادو كووې چووې د خوووړو د اصوولي جووز پووه څيرلكه الوګان كاريږي هم شتون لري. لكه د نوروسمي اومخدره نباتاتو د كوورنۍ پ ه څ ي ر ، پ ه ځ ا ن ګ ړ ي ډ و ل خ و ا م ي ا ش و ن ه ځ و و ك ې و ه و و ن ك ې آ ل و ګ و ا ن د س و و ال ن ي ن پ و ه ن ا م و ه د دوه ګاليكوالكلوئيووودونو الفاچووواكونين او الفاسووووالنين مخلووووط لوووري. چوووون د آلوګانو پوست اوځخوى، لورې كيوږي او د پخولوو اوبوه يوې لورې كيوږي نوځكوه يوې د سوووميت واقعوووات هوووم كوووم هوووم لنوووډ دي كووووم چوووې پوووه سوووتوني كوووې د خارښوووتي او سوزيدونكي حساسيت، سردردي، كانګو او اسهاالتو پواسطه پيژندل كيږي. كله چي آلوګان له پوسته كړل شي په ډيرو انواعو كې يې په 1۹۹ ګراموه آلوګوانوكې لوه ۹ څخه تر1۹ ملى ګراموه سووالنين شوتون لو ري. كلوه چوې د مووادو غلظوت 1۹ ملوى ګورام پر1۹۹ ګرامه ته رسيږي، سميت واقع كيږي. داسې ويل كيږي چې پوه انسوانانوكې د سوالنين سمي ډوز ۹۱ ملى ګرامه او وژونكى ډوز يې 1۹۹ ملى ګرامه دى.

غذايى اډيټيوونه د غذايي توكسيكولوژى يوله مهموو برخوو څخوه د غوذايي اډيټيوونوو د مصوؤنيت ارزونه ده. غذايي اډيټيوونه داسى تعريف شويدي چې له هغه موادو څخوه عبوارت دي چووې پووه خوووړوكې د تكنووالوژيكى موخووو لپوواره د توليوود، پروسووس، تيووارولو، درملنووې، بسووته بنوودي، انتقووال اوذخيووره كولوپووه دوران كووې اچووول كيووږي. د دوى د كارونې هدف په غذاكې د ميكروبي، كيمياوي اوفزيكى تغيراتوڅخه د مخنيوى اوپه خوند، ظاهري شكل او ثبات كې د بهبود په خاطركارول كيږي )جودول ۱(. پوه ځينو هيوادونو كې د غذايي اډيټيوونو تعريف توپير لري، بنااً ډيرمغذي مواد او خوندوركوونكي له دې لست څخه لرې شوي اوډير وراضافه شويدي. جدول ۱ د غذايي اډيټيوونو موخې دكارونې موخه اډيټيو

۹۹۶

(c) ketabton.com: The Digital Library

دميكروبي تغيرڅخه دمخنيوي په پريزرويټيو يا ساتونكي خاطر دكيمياوي تغير څخه دمخنيوى په انټى اكسيدانټونه ، تېزابونه ، او خاطر دتيزابيت تنظيموونكي دفزيكي تغيرڅخه دمخنيوي په خاطر درطوبت جذبوونكي ، د ځك جوړيدو ضد مواد ، د پريړيدو ضد مواد دظاهري شكل ښه كول رنګونه ، درنګ ثابت كوونكي ، ښوى كوونكي دثبات پرمختګ مستحلبونه ، جل كوونكي ، سخت كونكي ، دلخته كيدو ضد مواد ، ضخيم كوونكي ، ثابت كوونكي دخوند يا ذايقې پرمختګ خواږه كوونكي ، ذايقه وركوونكي ، دذايقې لوړوونكي

په اصولو كې د غذايي اډيټيوونوكارونې ته هغه وخوت اجوازه وركوول كيوږي چوې كارونه يې مصؤونه وي. د دې لپاره چوې كارونوه يوې مصوؤونه شوي اډيټيوونوه بايود تصويب شي او د دوي د مصؤونيت ثبووت د مناسوبو مطالعوپوه واسوطه مهيوا كوړل شوووووي. د توكسوووووويكولوژيكي مطالعوووووواتو ډول اوپراختيوووووا د خوووووووړو او كرنووووووې د تنظوويم(FAO) او نړيوووال روغتيووايى پر وګوورام (WHO) پووه غووذايي اډيټيوونووو د متخصصوينو د كميټوې د شووريكوڅيړنو (JEFCA) او د اروپوايې ټووولنې پوه خوووړو باندې د علمي كميټې (SCF) اصولو او د مصؤونيت ثبوت ته اړتيوا لوري. غوذايي ا ډ ي ټ ي و و ن ه ب ا ي د د ح و ا د ، ت ح و ت م و ز م ن ا و م و ز م ن س و م ي ت ل پ و ا ر ه پ و ه د و ه ن و ع و ه ح ي و ا ن و ا ت و باندې تجربوه كوړل شوي .ع ال و ت ا ً م ط ا ل ع و ا ت ب ا ي و د ك و م ل و ه ك م و ه پ و ر د و ه ن س و ل ه ال ب ر ا ت و و ا ر ي حيواناتو ترسره شي او د ابايد معلومه شي چې آيا پرتكثري سيسوتم او د هغوي پوه نوى زيږول شوو باندى د تراتوجنيكو اغيزو قدرت لري او كه نه. له دې نه عالوه كه چيرې د جينوتوكسيكو او يا سرطان توليودوونكو اغيوزو د شوتون سووال وي بايود

۹۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

څيړنې ترسره شي. د مطالعاتو پرواګرام د اډيټيوونووپر جوذب، توزيوع، اسوتقالب او اطووراح او همدارنګووه پووه انسوواجوكې پوور ممكنووه ذخيووره مطووالعې ترسووره كوووي. د ځووووووانګړي اهميووووووت لرونكووووووې موضوووووووع پوووووور انسووووووانانو د حرفووووووه وي تموووووواس، اپيديميولوژيكي موندنو، دتسمم د راپورونو، د خپلو تجربوو اوپور رضواكارانو د څارل شوېو مطالعاتو په اساس د مشاهداتو را ټولول دي. د ترسره شويو مطالعاتو موخه دا ده ترڅوپه توكسيكولوژيكي ډول مواد وپيژني، ترڅو يى سمي او نامطلوبه اغيزې او له ډوز سره اړيكه وپيژندل شي او ترڅو هغه اعظمى ډوز پيداكړي چې د موندلو وړاغيزو، نه المل كيږي NOEL) . ,no observed effect level) د امريكا په متحده ايالتونوكې د خوړو او درملو ادارې غذايي اډيټيوونه په درۍ ګروپونو )له I څخه ترIII كچې پورې( ويشلي دي كوم چې د كيمياوي جوړښت له مخې د پيش بيني شوي تماس او د دوى د سميت د تخمين شوى قدرت پربنسټ صورت نيولى ده. د تجربي ضروريات په لږ مظنون كيمياوى جوړښت لرونكي مركباتو په ډله كې چې د تماس كچه يې له۱۹µg/kg /BW اوحتى له ۹0۱µg/kg د بدن وزن څخه الندې وي، كم شوي دي. په اكثره نامعلوم يا مظنون كيمياوي جوړښت لرونكي موادو په ډله كې صرف هغه وخت كميږي چې كله د تماس اندازه له 1۹0۱ څخه الندې اويا له دې څخه هم ډير كم يعني ۹0۶۹µg/kg وزن بدن وي. د غووووذايي اډيټيوونووووو د مصووووؤونيت ارزونووووه د قبووووول وړ ورځنووووي اخيسووتلو (Acceptable daily intake) د اصووولو پربنسووټ كوووم چووې د JEFCAلخوا د پسټيسيډونو(Pesticides)د پاته شونيو او غوذايي ا ډيټيونوو لپواره انكشواف مونودلى ده، صوورت نيسوي. NOEL د مزمنوه غوذايي تجواربو پوه واسووطه، د ممكنووه ډيوورو پووارامترونو د مشوواهدې پووه نظركووې نيولوسووره او پووه ډيوور مناسووب اوحساسووو حيوانوواتو پووه نوووع كووې د موووادو د معاينووه كولوپربنسووټ ټاكوول كيوووږي. نوبيوووا د قبوووول وړ ورځنوووى ډوزيوووا ADI لوووه NOEL څخوووه د ځينوووو مصوووؤونه فكتورونوووو لوووه شووواملولو وروسوووته السوووته راځوووي. نوځكوووه ADI د ځينوووو مصوووؤونه

۹۹۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

فكتورونو په لرلوسره دNOEL په پرتله په حيواني تجاربو كې لږ ټاكول كيوږي. او داسې تعريفيوږي چوې لوه هغوه مقودار mg/kg څخوه عبوارت ده كووم چوې د اوږمهوال لپاره هره ورځ بې له كوم محسوس صحي خطرڅخه خوړل كيږي. په عمومي توګه د 1۹۹ قيمت د مصؤونيت د فكتورپه حيث ټاكل شوى ده. داسې فرض شوېده چې د انسان او البراتواري حيوان ترمينځ د ممكنه حساسيت تفاوت هم د 1۹ فكتور وي او د انسانانو په مختلفو جنسونو)نسبت جينوتايپ، جنس، عمر، دخوړوحالت اوصحت ته ( كې د حساسيت تنوع هم د 1۹ فكتوروي. ADI ته هروخت د عددي قيمت اختصاص نه وركول كيږي او په ځاى يې ليكل كيږي چي ADI يى نده مشخص شوې (ADI not specified). اما دغه شكل هغه وخت كاريږي چې غذايي اډيټيو كم سميت ولري او له غذاسره يې ممكنه ټول خوړل كوم صحي خطر نه رامينځته كوي. داسې اډيټيو بايد د GMP سره مطابق و كارول شي، او د ضروري تكنالوژيكي موخو ته د رسيدو په خاطر په كم ډوز وكارول شي، بايد د خوړو د ټيټ كيفيت او تقلب د پټيدوالمل نه شي او بايد غذايي بې تعادلي رامينځته نه كړي(WHO,1۱۹۱) . دADI قيمت صرف د موجوده پوهې او د معاينه كولو د طرزالعملونو د كچې پواسطه تضمين كيږي. نوله همدې كبله د ADI قيمتونه د نويو موندنو له كبله تغيركوي اوپه ځينوحاالتوكې په ډراماټيكي ډول كمبود موندلى دى. برسيره پردې د يادولو وړ ده، هغه قيمتونه چې د مختلفو كميټو پواسطه السته راغلي دي هميش يوشان ندي. (Generally recognized as safe(GRAS يوه بله اصطالح ده چې خوړو ته د ور اچول شوو موادو مصؤونيت مشخص كوي. د امريكا په متحده ايالتونو كې دغه اصطالح د هغه موادو )ځينې مالګې، مصالې، ذايقه وركونكي، د سبزيجاتو ګم، او د قنادي ځينې پوډر( لپاره كاريږي كوم چې د تصويب په پروسه كې له لست څخه باسل كيږي نوله همدې كبله د غذايي اډيټيوونو لپاره د ضروري رسمي موادو له لست څخه هم باسل كيږي. د كارونې شرط يي داده چې د تجربه لرونكو

۹۹۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

متخصصينو په مينځ كې يې د ټاكل شوي موخې لپاره د كارونې په مصؤونيت اتفاق رامينځته شي . په تيرووختونوكې څيړنوښوودلې ده چې غذايي اډيټيوونه د خطرلرونكو حاالتو د مينځ ته راتلو توان لري نوځكه بايد جدي ونيول شي. مثالونه يې د كوچوزيړ رنګ او د دولسين په نوم خواږه كوونكي مواد دي چې دواړويې په حيواني تجربو كې له ځانه سرطان توليدوونكې اغيزې ښوودلې دي. دغه مواد په غذاكې د كارونې څخه باسل شويدي. د نورو غذايي اډيټيوونوكارونه لكه بوريك اسيد، اريتروزين او كانتازانتين د دوي د سمي خواصو د لرلوله كبله منحصرشويدي. د نوروغذايي اډيټيوونو لپاره، هغه مشاهده شوې اغيزې چې په حيواني تجاربوكې پيژندل شويدي د دوى د مصؤنيت سره اړيكه نلري. دغه حالت عبارت د ادرنال د غدې او پښتورګو د هايپرپالزيا څخه دى چې له نفروكلسينوزس سره مل وي او د لوړ ډوز Polyol لكه ايزومالتول، الكتيتول، مالتيتول، مانيتول، ساربيتول او زايليتول له كبله مينځته راځي. همدارنګه د لوړ ډوز سكروز د مزمن تطبيق څخه وروسته په نارينه موږكانوكې د مثانې د تومورپه هكله هم داسې فكركيږي چې د خواږه كوونكي )سكرين( سره اړيكه نلري.

د خوړوككړونكي د خوړو د توكسيكولوژي بل مضمون د هغو موادو ارزيابي ده چې د ككړونكو په څير په خوړو كې ځاى نيسي. دغذا د ستندرد پروګرام او د WHO او FAO د مشترك غذايي كوډكس يا Codex Alimentarius د تعريف له مخې؛ هغه مواد چې په قصدي ډول په خوړو كې نه اچول كيږي بلكه په خوړوكې د توليد )زراعتي فارمونو، حيواني فارمونو او د ويترنري دواګانې(، صنعت، پروسس، تيارولو، درملنې، پاكټ كولو، بسته بندي، انتقال، پورته كولو او يا د محيطي ككړتيا په نتيجه كې ځاى نيسي. دغه تعريف نه يوازې ټول قصدي ككړيدونكي مواد تر پوښښ الندې نيسي بلكه د Pesticides له كارونې څخه د پاته شونيو، د

۹۱۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

ويترنري دواګانو، غذايي اډيټيوونو او د هغو موادو انتقال چى له غذاسره د تماس نيوونكو موادو څخه صورت نيسي هم تعريفوي. تر ټولو مهم غذايي ككړونكي له محيطي كيمياوي موادو څخه عبارت دي، چې د صنعت او د انسان د فعاليتونو څخه سرچينه اخلي او د خاورې، اوبو، هوا اوغذايي ځنيځير له الرې خوړوته ننوزي. د نورو موادو په مينځ كې محيطي ككړونكي له درندو فلزاتو لكه د سرب، كدميم او سيمابو څوكړه ايز اروماتيك هايدروكاربنونه او هلوجن لرونكي عضوي مركبونه لكه څوكلورين لرونكي باى فينايلونه او د Polychlorinated dibenzo-p-dioxin او د dibenzofurans د ګروپونوڅخه عبارت دي. اكثر د دې محيطي ككړونكو له ډلې څخه ډير سمي دي او سرطان توليدوونكى قدرت لري. له دې نه عالوه ځينې يې په عضويت كې تراكم كوي او غذايي ځنځير ته الر پيدا كوي. كله چې د تحمل وړ له كچې څخه په لوړ ډوز بدن ته داخل شي د انسان په بدن كې روغتيا ته غښتلى ګواښ رامينځته كوي. په ګڼ شمير پيښو كې د دغه موادو پواسطه د خوړو ككړيدل په لوړه پيمانه تسممات مينځ ته راوړي. د بيلګې په توګه په جاپان كې د هغو وريجو مصرف چې لوړه كچه كدميم يى لرل د Itai-Itai د ناروغۍ المل وګرځيدلې. د كلونو لپاره د هغه سيند له اوبو څخه د وريجو د كښت لپاره استفاده كيدله چې د جستو، كدميمو اوسربو د كان پاته شوني ورسره ګډيدل. تر دوه زره پورې كسان په ناروغۍ كې ولويدل كومو چې په هډوكو او بندونوكې له سخت درد څخه شكايت كاوه اوشديده Osteomalacia يې ورسره لرله اومرګونې پايلې يې لرلې. همدارنګه په جاپان كې له زرو څخه ډېر د هغو كب نيوونكو او د هغوي په كورنيوكې چې د ميناماتا په جزيره كې اوسيدل له داسې عصبي تشوشاتوسره مخامخ شول چې سرچينه يې د سيمابو په ميتايل د ډيرو ككړو كبانو او شيل فيشونو خوړل وو. پرسيمابو د ككړتيا المل د هغه نبات شتون وو چې په خپل ځان كې د استلين څخه د اسيت الديهايدو د تحمض په خاطر، سيماب كاروي اوسيماب په جزيره كې هم خوشي كوي نوله همدې كبله

۹۱1

(c) ketabton.com: The Digital Library

دغه بحري حيوانات چې په دې سيموكې نيول كيږي په يوكلوګرام كې 1۹۹ ملى ګرامه د سيمابو ميتايل لري. كه څه هم په دومره لوړه كچه ككړتيا كمه رامينځ ته كيږي. په نارمل ډول د محيطي كيمياوي موادو په واسطه د خوړو ككړتيا په نسبي ډول كمه وي. د بېلګې په توګه د خوړو څخه د سربو ورځنى مقدار له ۱۹۹ مايكروګرام څخه ډيركم اخيستل كيږي. كه چيرې له نورومحسوسو سرچينو څخه د سرب اخيستل شتون ونلري نو په يوه بالغ انسان كې يې غلظت ۱۹µg/dl ته نه رسيږي. كه څه هم ماشومان نسبت لويانو ته ډېر په خطركى قرار لري. ماشومان د لوړ انجذاب د وړتيا په لرلوسره په مركزي او محيطي عصبي سيستم باندې د سربو د اغېزو په وړاندې ډېرحساس دي. په جنين او په نوو پيداشوو ماشومانو كې د وينې 1۹µg/dl له كمترين غلظت څخه عبارت ده چې ناوړه پايلې مينځته راوړي(LOAEL). تر شپږ كلني عمر ماشومانو كې د وينې دغه كچه د خوړوسره ورځني ۶۹ مايكروګرامه د اخيستلو وروسته توليديږي. د كدميم مينځنى اخيستنه چې له خوړو سره صورت نيسي نږدې په ورځ كې له 1۹ څخه تر ۱۹ مايكروګرامه پورې رسيږي. كدميم د ډير اوږد نيم عمرسره مشخص شويده او په ځانګړي ډول په پښتورګو كې تراكم كوي اوهلته د پښتورګو د عدم كفايې او د حجراتو د تخريب المل ګرځي. د پښتورګو په قشركې يې بحراني غلظت ۹۹۹mgCd/kg دى او دا غلظت هغه وخت مينځته راځي چې شخص د 1۱ كلونو لپاره نږدې هره ورځ ۹۹۹ مايكروګرامه كدميم له خوړوسره واخلى. د خوړوسره يى د اخيستلو اوسط په روښانه ډول ټيټ دى. كه څه هم په غذا كې د كدميم د شتون مقدار او د جذب عادت تغيرموندونكې دي كوم چې اصل جذب په ګوته كوي. داسې پيشنهاد جوړ شويده چې د هغو خوړو مصرف راټيټ كړي چې په نسبي ډول لوړه كچه كدميم لري لكه د زړو حالل شوو حيواناتو ينې اوګردې او په همدې ډول ډير مرخيړي. د سيمابو د ميتايل په شكل د سيمابو عمده سرچينه كبان او د كبانوتوليدات دي. ورځنى تخمين شوى د ميتايل مركيوري مقدار چې له خوړوسره اخيستل كيږي،

۹۱۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

۹01 مايكروګرامه دى كوم چې خطرناك نه دى. د بالغانو په وينه كې يې د ۹۹۹µg/litter د غلظت سره اوپه ويښتانوكې يې د ۱۹µg/g دغلظت سره شتون د عصبي اختالالتو پرپيل داللت كوي اوهغه وخت رامينځ ته كيږي چې په لوړه كچه په درانده ډول دككړ ماهي غوښه وخوړل شي. د درندو فلزاتو په څېر څوكلورين لرونكي باى فينايلونه (PCBs) اودPolychlorinated dibenzo-p-dioxin اوdibenzofurans يعنې PCDD/PCDF اوسمي tetrachlorodibenzo-p-dioxin-۹،۱،۱،۹ يا TCDD په پراخه كچه په چاپيريال كې خپريږي او بيا په غذايې ځنځيركې تراكم كوي. دا په ځانګړي ډول په كبانو، غوښو، او شيدو كې شتون لري. په ځوانانو كې له خوړو سره د PCBs ورځنى اخيستنه له ۹0۹۹۱ څخه تر ۹0۹ مايكروګرام فى كلوګرام دبدن دوزن اودTCDD هغه يې 1-۹pg TCDD equivalent/kg/BW تخمين شوېده. نسبت په شحموكې د دوي د لوړې كچې انحالليت ته د انسان په شيدوكې په نسبي ډول لوړغلظت تشكيلوي. د شيدو روودلو په دوران كې د ماشومانو بدن ته په اوسط او ورځني ډول د 1۹µg /kg/BW-۹ په اندازه PCBs او 1۱۹pg equivalent/kg په اندازه TCDD د داخليدو راپور وركړل شويده. حيواني تجربو ښوودلې ده چې د دغه موادو كم ډوز هم پرتكثري سيستم اغيزې لري او هم سرطان توليدوونكي دي. د تومورتوليديدل د دوى تومورتوليدوونكى فعاليت ته نسبت وركول كيږي او په انسانانو كې نسبت تجربوي حيواناتوته حساسيت كم ليدل كيږي. په چاپيريال كې د دغه موادو له پيژندلو څخه وروسته بايد په خوړوكې د دوى له شتون څخه مخنيوى وشي. د محيطي ككړوونكو لپاره د اخيستنې ياخوړنې د تحمل وړكچې ټاكل البته د امكان په صورت كې نه يوازې په تجربوي حيواناتو د توكسيكولوژيكي مطالعې پر بنسټ بلكې ترجيحاً د اپيديميولوژيكي موندنواود پيژندل شويو تسمماتو د حاالتو پر بنسټ تحقق مومي. د اكثرو ملوث كوونكو طبعي وقوع او د ټولو متصورو منابعو څخه د موادو مجموعي اخيستنه بايد په محاسبه كې ونيول شي. په ارزونه كې هغه وخت مشكالت رامينځته كيږي چې په عضويت كې د موادو

۹۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

تراكم متصور وي او د سمي ډوز اونه لرې كيدونكې اخيستنې ترمينځ توپير په نسبي ډول كم وي. د غذايي اډيټيوونو لپاره د ADI د كارونې په مقايسه د هغو محيطي ككړونكو لپاره چې په بدن كې تراكم كوي، اونيزه د تحمل وړ مؤقتي اخيستنه يا (Provisional Tolerable Weekly Intake(PTWI په نظر كې نيول شوېده. دې ته عمداً مؤقتي ويل كيږي ځكه چې له دې څخه د تحمل وړ د تماس د كچې استنتاج دايمي ندى. د دغه موادو لپاره چې په بدن كې تراكم نه كوي د مؤقتي اعظمي د تحمل وړ ورځنى اخيستنې اصطالح يا PMTDI كارول كيږي. په خوړو كې د Pesticides د پاته شونيو شتون د غذايي ككړونكو بل شكل ده كوم چې د انديښنې وړ خطر قدرت لري. نو د همدې لپاره Pesticides مضمون تصويب شوى او د پاته شونيو اعظمي كچه يې تاسيس شويده. لكه په غذايي اډيټيوونو كې په توكسيكولوژيك ډول د Pesticides د اخيستنې د قبول وړكچه په ابتدايي شكل په تجربوي حيواناتو د تجاربوله پايلو څخه مشتق كيږي او د مصؤونيت فكتورونه هم ورسره شامليږي. نسبت د دغه موادو د غښتلي سميت په لرلو، السته راغلى د ADI قيمت د غذايي اډيټيوونو په پرتله ډير ټيټ دى. د Pesticides د پاته شونيو متوسطه اخيستنه په عمومي ډول كمه ده اوترڅو چې پاته شوني د اعظمي كچې څخه تېرى ونه كړي د كوم خاص خطر توقع بايد ونه كړل شي. د Pesticides په مينځ كې د ارګانوكلورين د مركباتوګروپ لكه Aldrine,Dialdrine, chlorane ,DDT ,Heptachlor Hexachlorobenzene, او(Hexachlorocyclohexane (CHC له ځانه ځانګړي توكسيكولوژيك مشكالت ښيي. دغه مواد په عمومي ډول په بدن كې د تجزيې وړ دي، په خاوره كى ذخيره كيږي او په غذايي ځنځير كې تراكم كوي. دوى د انسان په شحمي نسجونو كې ذخيره كيږي نو ځكه د انسان په شيدوكې پيداكيږي. د (ɤ-HCH(Lindane څخه پرته د دغه موادو كارونه په ډيرو هيوادونو كې منع شوېده.

۹۱1

(c) ketabton.com: The Digital Library

بااالخره د ويترنري دواګانې اوغذايي اډيټيوونه د هغه ملوث كوونكو په ډله كى بايد ياد كړل شي چې د غوښو، شيدو او هګيو د ككړتيا المل ګرځي. د Pesticides په څېر دوى هم صرف هغه وخت تصويبيږي چې په خوړوكې يې د متصوره بقاياووشتون له ADI څخه تيرى ونه كړي. په دغه موادو د ككړتيا په صورت كې اداري نتايجوته انتظار مهم رول لوبوي ترڅو مطالعاتو په نتيجه كې له دې څخه اطمينان حاصل شي چې د حيوان د حاللولو او يا د شيدو يا هګيو دټولو په وخت كې كوم بحراني پاته شوني ندي ليدل شوي.

د خوړوسره تماس لرونكي مواد د خوړو ككړونكي مواد په همدې ډول هغه مواد هم دي چې د غذا له ساتونكي قطيو يا كانتينرو، د بسته بندۍ له موادو څخه، دآشپزخانې له لوازمو او لوښو څخه خوړو ته تيريږي. په تېرو وختونو كې د خوړو كانټينرونه له فلزاتو او سراميكو څخه جوړېدل چې كله كله د فلزاتو د آيونونو د آزاديدو له كبله د سميت المل ګرځيدل. په همدې ډول هغه كانتينر او پاكټونه چې له پالستيك جوړيږي هم په خوړوكې د ځينو موادو لكه د پوليميرايز څخه پاته شويو خامو موادو )مونوميرونو(، د پوليميرايزيشن د پروسې لپاره د ځينو كمكي موادو)دكراس لينك لپاره ځينې عاملين اوكتلستونه(، او د پالستيك د خواصو د نفوذ په خاطر د ځينو اډيټيوونو ) ثابت كوونكو، پالستيسيزرونو، غوړونكو، د اور ضدموادو، ډكوونكو، رنګونو اومحرك موادو( د ازاديدو المل ګرځي. په پالستيك كې د غټ ماليكول لرونكي مواد، خوړوته نشي تيريدالى ځكه چې غيرمنحل دي نو ځكه د توكسيكولوژيكي مشكالتو د مينځ ته راتلو المل نه ګرځي. اما كوچني ماليكولي وزن لرونكي خام مواد، كمك كوونكي مواد او اډيټيوونه د قوي خطرناكه مشكالتو المل ګرځي د دې لپاره توكسيكولوژيكي تجربو او ارزونو ته اړتيا ليدل كيږي.

۹۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

د پالستيك د موادو توكسيكولوژيكي ارزونه د دوى د مهاجرت پر بنسټ صورت نيسي كوم چې په تحليلي محاسبو كې د دوي انتقال، خوړو اوخوړوته ورته موادو)لكه بې آيونه شوې اوبه، ۱۸ استيك اسيد، 1۱۸ ايتانول او د زيتون تيل( كې سنجول كيږي. د موادو د مهاجرت له قيمت څخه كوم چې د موادو اړونده پارامتر دى، د دغه موادو تماس د دوى د توكسيكولوژيكي خواصو په پرتله تخمينيږي. لكه دوى چې اكثراً نامعلوم دي، نوځكه د تماس د كچې اړونده توكسيكولوژيكي مطالعات ضروري دي. كله چې په پالستيك كې كاريږي دغه نتايج بايد د دغه موادو مصؤنيت وښيي . په اروپايي ټولنه كې د خوړو سره د تماس لرونكي پالستيكي مواد د ټولنې د نفوس د كچې په اساس تنظيميږي او د پالستيك د مركباتو توكسيكولوژيكي ارزونه په خوړو باندې د علمي كميټې (SCF) له خوا سرته رسيږي. د دغې كميټې په تګالره كې د پالستيك د مركباتو توكسيكولوژيكى مطالعه د تماس د درجې پورې اړه لري؛ او د تماس درجه د سطحې پربنسټ د مهاجرت څخه السته راځي او داسې فرض كيږي چې يو كلوګرام خواړه د ۶۹۹ سانتى متر مربع يا ۹۱ انچ مربع سطحې پالستيك سره تماس لري او هر بالغ ۶۹ كلوګرام وزن لرونكى شخص هره ورځ يوكلوګرام همدا ډول خواړه مصرفوي. د هغه موادو لپاره چې ډېر له ۱mg/kg له مقدار څخه مهاجرت كوي نو د الزمه تجربو د سرته رسولو لپاره، ۱۹ ورځني غذايي رژيم ته ضرورت دى؛ د بدن څخه د باندې درۍ ميوتاجنيسيتى تجارب )په بكترياوو كې د جن ميوټيشن، د تي لرونكو حيواناتو په حجرو كې كروموزمي انحراف او د تي لرونكو حيواناتو په حجرو كې ميوټېشن(، په توكسيكوكنيتيك باندې مطالعې، د تكثري سيستم سميت، تراتوجنيسيتي او يو اوږد مهاله د سميت او د كارسينوجنيسيتي مطالعه ترسره شي. په ځينو حاالتو كې د يو حيوان په انواعو باندې تجارب كافي ګڼل كيږي. په خوړو كې د مهاجرت د ۱mg/kg-۹0۹۱ اندازه كوم چې د اعظمي اخيستنې يعنې ۹01mg/kg BW/day سره معادله ده، پدې حالت كې د ټسټ يا تجربې نيازمندي ټيټه ده. په عمومي توګه دا د يوه ۱۹ ورځني غذايي رژيم په

۹۱۶

(c) ketabton.com: The Digital Library

مطالعې، درۍ د ميوتاجنيسيتى ټسټونو، اوپه عضويت كې د تراكم په اړه د ارقامو ) داوبو- اوكتانول په مخلوط كې د ويش ضريب( پورې محدوديت لري. د ۹0۹۱mg/kg په اندازه د موادو د مهاجرت په صورت كې د اعظمي ممكنه اخيستنې كچه يوازې 1µg/kg BW/day ده. د دې لپاره درۍ د ميوتاجنيسيتى ټسټونه الزم دي. د هغې پوهې پر بنسټ چې د توكسيكولوژيكي مطالعو څخه السته راغلې ده، په غذايي موادو علمي كميټې د پالستيك هغه مركبات چې خوړوته الرمومي په ګروپونو ويشلي دي. يوځل چې كافي معلومات السته راشي، د اخيستنې مصؤونه كچه ښه اندازه كيدالى شي. د مستقيم غذايي اډيټيوونو لپاره د ADI په مقايسه دلته د Tolerable daily intake يا د TDI اصطالح كارول كيږي. د پورته بحث شوي فرضيې يا نظر الندې دوي د مهاجرت حد چې د SML(specific (migration limit يعنى د مهاجرت ځانګړى حد هم نوميږي، ته تغير شكل كوي )جدول1(. د ځينو موادو لپاره په خوړو كې د اضافي انحصار او يا په موادو كې اعظمي مجازه اندازه يا QM تاسيس شوى ده. په 1۱۱1 كال كې نږدې 1۹۹۹ مونوميرونه او 1۹۹۹ غذايي اډيټيوونه د دې سيسټم پربنسټ طبقه بندي شويدي. د امريكا په متحده ايالتونو كې ځينې مواد چې له غذاسره تماس لرونكى موادو په توګه كارېدل د FDA )د قانون قدمه( پواسطه له قانون څخه مستثنى وګرځول شول.دا په دې معنى كه چيرې نوموړي مواد شتون ولري، ټسټ ته يې په كلي ډول اړتيا نشته، دغه مواد سرطان توليدوونكي ندي اويا د دوي كيمياوي جوړښت د دې المل نشي كيدالى چې په دوى باندې د سرطان توليدوونكو اغيزوشك وشي. د پورتني ټولوموادو اندازه په خوړوكې بايد له ۹0۱ppb څخه تجاوز ونه كړي او د هغو فرضياتو الندې چې د امريكا په متحده ايالتونو كې پلې كيږي دغه اندازه له 10۱µg/day سره سرخوري. د سرطان توليدوونكي قدرت اوجينوتوكسيكو فعاليتونو سره د غيرمشبوع مونوميرونو د خطر ارزونه يوځانګړى مشكل دى. د دغه ډول مونوميرونو بېلګې له Acryl amide , acrylonitrile ,1،۱- butadiene , vinyl chloride اوVinylidend chloride څخه عبارت دي. د

۹۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

دوى د كم ډوز د غيررجعي او تراكمي اغيزو د لرلو له كبله د داسې موادو لپاره قدمه نشي ټاكل كيدالى. د عمومى اصولو په حيث د همدې لپاره د كمولو قواعد پلي كيږي چې د هغو په مطابق بايد له تماس څخه مكمل مخنيوى وشي او كه چيرې دا شونې نه وي، نو بايد كارونه يې هرڅنګه چې ممكنه وي تر انحصار الندې شي. دا په دې معنى چې په پالستيك كې بايد د داسي مونوميرونو كچه بايد د قبول شويو حساسو طريقو له الرې تراصغري كچې راټيټه كړل شي، هيڅ انتقال بايد له دغه ډول پالستيك څخه هغه غذاګانو ته صورت ونه نيسي چې له دوى سره تماس نيسي.

د خوړو سره چلند او د تيارولو طرزالعمل په پراخ مفهوم سره هغه مواد هم په غذايي ككړونكو كې شامليږي چې په غذا كې د ځينو طرزالعملونو او د تيارولو په ترڅ كې ځاى نيسي. دغه ككړونكي له ځان څخه يولړ توكسيكولوژيكي مسايل هم ښيي. يوله دغو بيلګو چې په خوړوكې د سمى عكس العمل المل ګرځي د نايتروجن كلورايدو پواسطه د اوړو درملنه ده )د اژين پروسه( كومه چې په پخوا وختونو كې مروجه وه. د دغه رفتار سره د ميتيونين سلفوكسامايد كچه لوړيږي كوم چې په هغه سپيو كې چې دغه اوړه يې كارول، صرعې ته ورته اختالجات پيداكيدل. يو بل مثال چې د تغذيې عمله اغيزمنه كوي هغه د تراى كلورو ايتلين سره د سويابين د اوړو د خالصه كولوپه وخت كې د S-(1،۹-dichlorovinyl)-L-Cysteine جوړيدل دي، كوم چې په غواګانو كې د خونريزى تشوشاتو اوپه پسونو او آسونو كې د خبيثې كم خوني المل ګرځي. د كيمياوي تعامل په نتيجه كې جوړشوي توليدات چې د ځينوطرزالعملونوپه ترڅ كې مينځ ته راغلي ووپه 1۱۶۹ كال په هالنډ كې د 1۹۹۹۹۹ څخه د ډېرو كسانو په جلدي التهاب د اخته كېدو مسؤل وګنل شول. د دغه تشوش نسبت د مارګرين

۹۱۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

(Planta margarine) د نوې ورايټى يا نوعې مصرف ته كيږي او د مارګرين د مريضي په نوم ياده شوه، كه څه هم د دې الملونه په دقيق ډول روښانه ندي. په همدې ډول د غوړيو د ګرمولوپه وخت كې په شحمي اسيدونو كې د هايدروپراكسايد او ايپوكسيدونو جوړېدل يو مشكل دى. په ډېرو تودو شوو غوړيو كې د نورو جوړو شوو موادو په څنګ كې د اكسيديشن دغه محصوالت په هغو البراتواري حيواناتوكې د سميت المل وګڼل شول چې د سرو كړو غوړيو څخه وركړل شوي وو. په هرحال انسان ته له دې كبله خطر ناڅيزه ده ځكه چې په سروغوړيوكې تيارشوي خواړه كم مصرفيږي. د ځينو سختو حاالتو څخه پرته صرف كم مقدار د اكسيديشن محصوالت جوړيږي او د دوى له ډلې څخه ډير يې په كولموكې د جذب څخه ډير تخريبيږي .

جدول 1 د غذايي موادو لپاره د مونوميرونو او پالستيكي اډيټيوونو د تحمل وړ ورځنى اخيستنه(TDI) او دځانګړي انتقال حد (SML) مركب دتحمل وړ ورځنى دځانګړي انتقال حد اخيستنه يا كارونه د خوړو او ياخوړو ته ملى ګرام فى كلوګرام ورته موا په mg/kg دبدن وزن mg/kg body weight اكريلو نايتريل -- دپيداكولو وړ نده )دټاكلو كچه ۹0۹۹( (Bis(۹-ethylhexyl ۹0۹۹۱ ۱ phatalate (DEHP) بيس فينول A ۹0۹۹۱ ۱ 1،۱ بوتادايين -- دپيداكولو وړ نده )دټاكلو كچه ۹0۹۹( كاپروالكتام ۹0۹۱ 1۱ Di-ŋ-octyltin ۹0۹۹۹۱ )دقلعي )دقلعي مركبات (۹0۹1۹ ۹۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

compounds مركبات( ترپتاليك اسيد ۹01۹۱ ۱0۱ تترهايدرو فوران ۹0۹1 ۹0۶ وينايل كلورايد -- دپيداكولو وړ نده )دټاكلو كچه ۹0۹1( د SCF په واسطه تاسيس شوى

د غوړيو بل تغيير شكل هغه وخت مينځ ته راځي چې نباتي پروټين چې له خامو موادو څخه ال يوه اندازه شحم لري د هايدروكلوريك اسيدو په واسطه هايدرواليز شي. هغه برخه ګليسرول چې په شحمو كې شتون لري تعامل كوي او كلوروپروپانول جوړوي كوم چې سرطان توليدوونكې او ميوتاجنيك خواص لري. كله چې بورې ته په لوړه درجه حرارت كې تودوخه وركړل شي په سوى قند بدليږي. د امينواسيدونو يا امينونو په شتون كې د قندونو د كاربونيل ګروپ له امين سره تعامل كوي او مختلف مركبات جوړوي كوم چې د خوړو د نسواري كيدو(Maillard reaction) المل ګرځي. له دې نه عالوه د كامپلكس تعامل په امينواسيدونو كې د عدم توازن سبب كيږي او د پروټينو كيفيت راټيټوي، لكه ډير امينواسيدونه او د هغه جملې څخه ضروري امينواسيدونه لكه اليزين بيا زرالسته نه راځي. په هرصورت په غذايى رژيم كې د Maillard محصوالت تر اوسه په توكسيكولوژيكې ډول ندي مشاهده شوي. د غوښې د پخولوپه دوران كې له امينواسيدونو څخه هتروسكليك امينونه جوړيږي. دغه مواد له پايرواليټيك محصوالتو څخه عبارت دي كوم چې د Aminopyridoindole او Imidazole يعنې ,Trp-p-1, Trp-p-۹, Glu-p-1 Glu-p-۹ او د متوسطه شرايطو الندې او د كريتين په شتون كې (Quinoxaline(MeIQ) ، aminoimidazoquinoline(IQ ,MeIQ او – (Pyridine(PhIP كيمياوي جوړښت لري. دغه مركبات قوياً متوتاجنيك

۹1۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

پوتنشيل لري او په مږو او موږكانو كې د تغذي تجاربو ښوودلې ده چې دغه مواد سرطان توليدونكي هم دي. د دغه موادو د هدف الندې غړي له ينې او ګېډې څخه عبارت دي. له دې څخه وړاندې څو كړه ايز اروماتيك هايدروكاربنونه (PAHs) لكه بنزواپيرين هغه وخت توليديږي چې غوښه په غوړيو كى سره كړل شي او په ځانګړي ډول كله چې كباب يا برياني شي، په دويم حالت كې په عمده ډول كله چې د غوړيو څاڅكي په اور كې لويږي. د توكسيكولوژى له لحاظه نسبت د دوى سرطان توليدوونكواغيزوته بايد محاسبه كړل شي. په عمومي توګه PAHs د غيركامله سوزېدنې او د عضوي مركباتو د پايرواليزس په نتيجه كې مينځ ته راځي، دامواد په همدې ډول د دوى د فعال حضور اود وچولو په دوران)مستقيمه تودوخه ( اود دود وهلي خوړو د تيارولو په دوران كې د خوړو د ككړتيا المل ګرځي. په همدې ډول په خوړو كې مهم ككړونكي مواد N-Nitroso مركبات دي كوم چې د پروسس شوې غوښې په محصوالتو كې په ځانګړي ډول د صباناري د مالګينې غوښې د پخولو په دوران كې د نايتريتو د ترشي او يا په خوړو كې د شته امينونو او يا امايدونو څخه السته راځي. تر ټولو مهم يې عبارت له -N (N-nitrosopyrrolidine ، nitrosodimethylamine(NDMA او N-nitroso piperidine څخه دي كوم چې د دوي د سرطان توليدونكو اغيزو له كبله د پام وړ ګرځيدلي دي. په پخوا وختونو كې د NDMA مهمه سرچينه په كوره كې د اوربشو د مالټ او نايتروجن اكسايد د تماس څخه السته راته. له دې نه وروسته د بيرو ككړيدل چې متوسط حد يې ۱µg NDMA/liter-۹ او لوړ قيمت يې ۶۹µg NDMA/Liter سره معادل وو د تكنالوژيكي سنجش پواسطه راكم كړل شو)غيرمستقيمه تودوخه(. له دې څخه پرته د خوړو د تشعشع كولو پروسې هم ځينې توكسيكولوژيكي پوښتنې را پورته كړې. په خوړو د تشعشع د كيميا او يو شمېر هغو تجربو چې پر تشعشع شوي خوړو ترسره شوې، د موندنو پر بنسټ نن ورځ داسې فرض شوېده

۹11

(c) ketabton.com: The Digital Library

چې په خوړو كې شته مركبات د تشعشع په نتيجه كې ځانګړى توپيرنه مومي. كه څه هم لكه په نورو طريقو لكه په تودوخه وركولو كې متغير محصوالت په كم مقدار اوپه قسمي ډول پيژندل شويدي. له خوړو سره د سمي موادو غلطول او تقلب د خوړو سره د ځينو محصوالتو چې غذا نه وي ځينې وختونه كوالى شي چې د خطرناكه مسموميت د مينځته راتلو سبب شي. دغه حالت صرف په غلطۍ سره د سمي مرخيړيو او يا نباتاتو د خوړلو په نتيجه كې نه راځي بلكه د مثال په ډول د هغو دانو خوړل چې په فنجي وژونكو ككړوي د مسموميت المل ګرځي كوم چې په تېرو وختونو كې كله كله پېښيدل. په ځينو كتابونو كې له لسوڅخه په ډيرو برخو كې د سيمابو په مركباتو، هكزاكلوروبنزين او يا تاليم سلفېټو باندې د ككړو دانو د مصرف راپوروركړل شويده. په ځينو حاالتو كې دغو موادو څوزره خلك اغيزمن كړيدي. د 1۱۱1 او1۱۱۹ كلونوترمينځ ژمي كې په عراق كې د هغو دانو د ډوډۍ د مصرفولو څخه چې په داسې فنجي وژونكو ككړې وې چې د سيمابو ميتايل يې لرل يوه غم ګينه پيښه رامينځته شوه. له ۶۱۹۹ څخه ډېر كسان روغتون ته وړل شوي وو او۹۱۱ يې له مينځه الړل. په همدې ډول او عين پراختيا د 1۱۱۱ او1۱۱۱ كلونو ترمينځ په تركيه كې يوكتلوي سميت رامينځ ته شو. په دغه حالت كې غلې دانې د Hexachlorobenzene فنجي وژونكي پواسطه ككړې شوې وې. ځانګړي اعراض يې د جلدي سوروالي څخه عبارت وو. په كانټينونو او رستورانتونو كې ډېرځله پوډرته ورته خواړه )لكه شيدې اوسوديم كلورايد( له هغو پسټيسيډونو سره چې عين شكل ولري او يا په ځانګړي ډول له سوديم فلورايد لرونكي، ژوونكو وژونكو(Rodenticides) سره په بياځلي ډول غلط شويدي. دې ډول ته ورته پېښو له جملې څخه ترټولو بده يې په 1۱1۹ كال د اوريګان په يوه روغتون كې هغه وخت راپېښه شوه چې د سوديم فلورايد پوډر د شيدو له پوډرو سره د هګۍ پخولو په وخت كې غلط شوى وو، ۹۶۱ كسان اغيزمن او1۱ يى مړه شول.

۹1۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

په 1۱۹1 كال په ميشيګن كې هغه وخت د پام وړ او لوى سميت را مينځته شو چې مګنيزيم اكسايد كوم چې د حيواناتو د تغذي لپاره كاريږي د اور وژونكي PBB يا Polybromobiphenyl سره مغالطه شول. دغه مغالطه هغه وخت د پام وړ وګرځېده، كله چې د حيواناتو د شيدو كميدل او د حيواناتو له مينځه تلل پيل شول. ككړې شوې شيدې د اوږد مهال لپاره مصرف شوې. ډېر فارم لرونكي څوك چې په مستقيم ډول اغيزمن شوي وو له ځانه يې د تسمم ښكاره نښې نښانې لكه د حافظې له السه وركول، د عضلو كمزوري، سرخوږى اومعدوي شكايات، وښوودل. هغه غم جنه پېښه چې د 1۱۹1 كال په پسرلي كې په هسپانيه كې رامينځ ته شوه د سمي تېلو د سندروم په توګه تشريح شوه او نسبت يې د خوړو تقلب ته وركول شو.د دغه ګډوډيو لمړني اعراض د موضعي سينه بغل سره تبه، په پوستكي داغونه، ځانګړې ايوزينوفليا څخه عبارت دي او اكثراً وروسته بيا له شديدې نيوروميوپاتې، د رګونو التهاب او د پوستكي د منظرې د انحراف يوې مزمنې مرحلې ته تغيركوي. دغې پېښې نږدې ۹۹۹۹۹ كسان اغيزمن كړل كوم چې 11۹۹۹ يې روغتون ته يووړل شول او له ۱۹۹ څخه يې ډېر له مينځه الړل. په اپيديميولوژيكي ډول د دغو اعراضو د څرګندېدو او د متقلبو غوړيو د مصرف په مينځ كې يوه ټينګه اړيكه شتون لري، كوم چې د Rapeseed د غوړيو چې د صنعتي موخو لپاره د انيلين پواسطه خراب شوي وو اوپه كوڅوكې خرڅيدل، د مصرف څخه وروسته مينځته راغلي وو. د ايتايل الكولو سره د ميتايل الكولو غلطيدل او يا په الكوليك مشروباتو كې په قصدي ډول د ميتانول عالوه كول د ډېرو قربانيانو پواسطه صورت نېولى ده. د خالصو ميتانولو وژونكى ډوز د ۱۹ څخه تر1۹۹ ملى ليترو په مينځ كې راپور وركړل شوى ده. ليكن سمي اغيزې يې په ځانګړي ډول د ليدلو ګډوډۍ او د ديد له السه وركول، وروسته د څوملى ليتره د مصرف څخه مينځته راځي. او په همزمان ډول د ايتانولو اخيستل يى بې اغيزې كوي او دامشكله ده چې تثبيت كړل شي چې په مشروباتو كې د ميتانول كوم غلظت صحي مشكالت رامينځته كوي. تر

۹1۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

1۱۹mg/lit سپين شراب او ۱۹۹mg/lit سره شراب يعنې هغه حد چې د شرابو د نړيوال دفتر لخوا تضمين شوى دى او د مېوې په شرابو يا برانډي كې 1۱0۱g/lit خالص الكول په اوسني وخت په اروپايي ټولنه كې اعظمي دزغم وړ كچې دي كوم چې بې خطره فكركيږي. بل تقلب په شرابو كې د ايتلين ګاليكول د اچولو څخه عبارت دى چې په اطريش كې اوس هم پيښيږي. كه څه هم تر 1۹g/lit غلظت پورې پيدا شويدي او د داى ايتلين ګاليكول كمترين ډوز چې په بالغانو كې سمي اغيزې لري له ۱ څخه تر۶ ګرامه تخمين شوى ده بياهم هيڅ يوه پيښه د دغه تقلب شويو شرابو له مصرف څخه وروسته نده ترسترګو شوې.

په خوړوكې سرطان توليدوونكي مواد په غذايي توكسيكولوژي كې مركزي مشكل د هغه خطراتو ارزونه ده چې په خوړوكې د سرطان توليدوونكو موادو له شتون څخه مينځ ته راځي. دا په يوه خوله او په اتفاق فرض شوېده چې د سرطان د توليد خطر د خوړو پواسطه اغيزمن كيږي. دDoll اوPeto )1۱۹1( د نظرپر بنسټ د امريكا په متحده اياالتو كې ۱۱۸ سرطاني مرګونه د خوړو له كبله دي. كه څه هم تر ټولو مهم د خطر فكتورونه عبارت له ډېرو خوړو، په لوړه كچه د غوړيو مصرف او نور په غذايي رژيم پورې تړلي موضوعات دي، ولى سوال دا دى چې ايا هغه سرطان توليدوونكي مواد چې له خوړو سره يوځاى اخيستل كيږي هم د سرطان د پرمختيا نسبت وركول كيږي كه نه. هغه مواد چې په حيواني تجربو كې سرطاني ثابت شويدي د خوړو طبعي برخه ده يا ملوث كوونكي دي، يا پاته شونې دي او په ځينو حاالتو كې خوړو ته ورعالوه كړل شويدي. د روغتيايى مشكالتو او د دوى د خوړنې ترمينځ اړيكه له يوې مادې څخه تربلې مادې، د تجربې الندې مادې د عمل په ميكانيزم او د سرطان توليدوونكي قدرت اوهمدارنګه د اخيستلو په كچه پورې اړه لري. اوس په دې كى كوم جنجال نشته چې الكوليك مشروبات سرطاني پوتنشيل لري. اپيديميولوژيكي شواهد په ډېرېدو دي چې نه صرف په پام وړ كچه د الكولو

۹11

(c) ketabton.com: The Digital Library

څخه سوء استفاده د سرطان د مينځته راتلو المل ګرځي بلكه نسبتاً د ټيټې كچې الكولو مصرف هم له ځان سره نوموړي خطرونه لري. كه څه هم د ايتايل الكولو سرطان توليدوونكې خاصيت تراوسه په تجربوي ډول ندى ثابت شوى. له دي سره سره په خوړو كې د سرطاني موادو دشتون اوپه انسانانوكې د سرطان د پيښو تر مينځ اړيكه روښانه اوپه ځينو ځانګړيو حاالتو كې د باور وړ ګرځيدلې ده. دغه حالت د B1 له افالتوكسين سره كوم چې د ينې)جيګر( له سرطان سره اړيكه لري په ځينو حاره هيوادونو كې چې خواړه له مرخيړيو سره يوځاى اويا په افالتوكسين ككړ خواړه مصرفيږي، ډېرليدل كيږي. په همدې ډول د بالكان په هيوادونو كې د اوكراتوكسين A په لوړه كچه اخيستل هم د پښتورګو د تومورونو د انډيميكې نيوروپاتي المل بلل شوى ده. په خوړو كې د N-Nitroso مركباتو په لوړه كچه شتون هم په ځينو اسيايى هيوادونو كې د تومورونو د پېښو) دمرۍ او د معدې سرطان ( د ډېرېدو المل بلل شوى دى. اماتر اوسه په ډير ټيټ ډوز او د ككړې شوې سيمې څخه د باندې د سرطان د پرمختيا او د دغه موادو تر مينځ كومه د پام وړ اړيكه نده ليدل شوې. د توكسيكولوژيكي خطرونو د ارزيابى لپاره په اصولو كې د جينوتوكسيك او غيرجينو توكسيك سرطان توليدوونكو ترمينځ بايد يو توپير وشي. دجينوتوكسيك سرطان توليدوونكو لپاره د قدمې ډوزنه شي ټاكل كيدالى چې هريو يې د ميتابوليكي فعاليدنې وروسته د حجرو له جنيتيكي موادو سره تعامل كوي او له همدې كبله تومور جوړېدنه پيليږي. په هرحال لكه د نورو موادو په څېر دوى هم په ډوزپورې اړه لري. د دوى د خطر د پوتنشل پراخوالى كيداى شي چې د

ورځني مصرف او TD۱۹ )هغه ورځنى مقدار چې د۱۹۸ تومورونو د پيښو المل ګرځي( تر مينځ د پرتلې، كوم چې په تجربوي حيواناتو كې ټاكل كيږي، يا د سرطاني پوتنشل د نورو محاسبو پواسطه، او د ترټولو كم سرطاني اغيزې لرونكى ډوز)Lowest observed effect level ,LOEL ( پواسطه ښوودل كيږي.

۹1۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

داسې پرتلې )شكل ۱( ښيي چې د مصرف ورځنۍ كچه يې په پام وړ ډول پر تجربوي حيواناتو ترسترګوشوي اغيزناك ډوزڅخه كمه ده. د بېلګې په توګه د پروټين څخه په غني پخو خوړو كې د هتروسيكليك اروماتيك امينونو اخيستنه د بدن د وزن په حساب په ورځني ډول 10۱µg/kg BW/day ده. كه څه هم دغه اخيستنه د نورو جينوتوكسيكو سرطان توليدوونكو په پرتله په نسبي

ډول لويه ده، او د دغه ګروپ د موادو د TD۱۹ د اصل مفهوم په پرتله د ۱۹۹۹ عدد د ضريب اندازه كمه ده، كوم چې په موږكانو كې د بدن دوزن په حساب په ورځني ډول ۹۹۹۹µg/kg ده. كله چې د ترټولو كم اغيزناك ډوز سره پرتله شي بې له شكه چې لږ دى. د بيلګې په توګه د امريكا په متحده ايالتونو كې له موم پليوڅخه د افالتوكسينB1 ورځنى اخيستنه، ۹0۹۱ng/kg BW/day ده نو د همدې لپاره د ۱۹ng/kg BW /day ډوز څخه، كوم چې په روښانه ډول په موږكانو كې سرطان توليدوونكى تثبيت شوى ده، ۹۹۹ چنده كم يا د ۹۹۹ فكتور يا ضريب په اندازه كم ده. له دې څخه ها خوا د اوكراتوكسين A لپاره د تر ټولو ټيټ روښانه سرطان توليدوونكي ډوز او په خوړو كې د مينځني مصرف ترمينځ فكتور يا ضريب ۹۹۹۹۹ او د بنزواپيرين لپاره ۱۱۹۹۹ دى. بنزواپيرين چون د نورو څو كړه ايزو اروماتيك هايدروكاربنو سره يو ځاى وجود لري نو د همدې لپاره د دغه موادو مجموعي مصرف په روښانه ډول لوړ دى. جدول۱: له خوړو څخه د جينوتوكسيك سرطان توليدوونكو موادو اخيستل)خوړل( مركب ورځنى اخيستل(NOEL/DI NOEL (DI ) µg/kg/day دبدن وزن ( ) µg/kg/day دبدن وزن (

۹1۶

(c) ketabton.com: The Digital Library

هتروسيكليك اروماتيك امينونه 1،۱ ۹۹۹ ۱۹۹۹

)مينځنى TD۱۹ په موږكانوكې(

TD۱۹/DI

ايتايل كاربامات ۹،۹۹ 1۹۹ ۱۹۹۹ a a۹،۹ ۱۹۹ نايتروزداى ميتايل امين ۹،۹۹۹ ۹ 1۹۹۹

بنزواپيرين ۹،۹۹1 1۱۹ ۱۱۹۹۹ اوكراتوكسين A ۹،۹۹۹۱ ۱۹ ۹۹۹۹۹

افالتوكسين B1 ۹،۹۹۹۹۱ ۹،۹۱ ۹۹۹ a د زړو لرونكو ميوود شرابو د۱۹ ملى ليتره لږ مصرف په شمول

له جينوتوكسيك سرطان توليدوونكو څخه پرته په خوړو كې ځينې سرطان توليدوونكي شتون لري چې جينوتوكسيك ندي او يا دويمي جينوتوكسيك اغيزې لري)جدول۶(. دغه مركبات د حجرې له جنيټيكى موادو سره تعامل نه كوي او نه په خپله جينوتوكسيك موادو ته اوړي. د دوى تاثير د نورو ميكانيزمونو پر بنسټ صورت نيسي لكه د نارمل حجراتو د تكثر تعجيل، د حجراتو سميت او د اكسيجن د راډيكلونو رامينځته كيدلو څخه عبارت دي. يو ځل چې د دغه لمړنيو اعراضو لپاره د قدمې يا شروع ډوز وټاكل شي نو بيا د دويمي تومور جوړېدنې لپاره NOELs السته راځي. ځينې لمړنۍ اغيزې چې ډېرې ياديږي په مزمن ډول د زايليټول يا تيريپتاليك اسيدو د تطبيق څخه وروسته د مثانې د تيږو جوړېدل، د نارينه موږكانو د پښتورګو په تيوبولونو كې د d-limonene پواسطه د -α ۹µ-globulin تراكم )Hyalin droplet nephropathy ( او د di(۹- (ethylhexyl) phatalate(DEHP او (Di(ethylhexyl) adipate(DEHA پالستيسيزرونو له كبله د زياتو اكسيجني راډيكلونو له جوړيدا وروسته د ۹1۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

Peroxisomes د تكثر له مينځ ته راتللو څخه عبارت دي. يو ځل چې د دې موادو NOELs وپيژندل شو او يا دا چې د اړونده عمل مېكانيزم په انسانانو كې تطبيق نه شي نو د اخيستنې د تحمل وړ ډوز د مناسب او مصؤونه فكتورونو د يو ځاى كولو وروسته السته راتلالى شي. په دې ډول د d-limonene )چى ADI يى مشخص ندى( او د سكرين (۱mg/kg BW /day-۹) لپاره، ADI پرغذايي اډيټيوونو باندې د خوړو او كرنې نړيوال سازمان او د روغتيا د نړيوال سازمان د كارپوهانو د ګډې كميټې لخوا تثبيت كړل شو. د DEHP لپاره د اروپايي ټولنې د غذايى موادو د علمي كميټې لخوا د TDI قيمت، ۹0۹۱mg/kg BW/day ټاكل شوى دى.

جدول ۶: له خوړو څخه دغيرجينوتوكسيك سرطان توليدوونكو موادو اخيستل)خوړل( مركب ورځنى اخيستل(DI) NOEL NOEL/DI ) µg/kg/day دبدن وزن ( ) µg/kg/day دبدن وزن (

كافييك اسيد LOEL) ~1۹۱)1۹۶ 1۹۹۹ d-ليمونين ۱0۱x 1۹1(LOEL) ~1۹۱ ۱۱

سكرين ۱x1۹۱ ۱x1۹۱ 1۶۱

- ۱x1۹ ۱ ۱x1۹ 1 DEHP 1۶۱۹۹ - - 10۱x1۹ ۶ TCDD ۱ 1۹ ۹۹۹ ) TCDD معادل(

Polychlorinated dibenzo-p-dioxins اوDibenzofurans هم د هغه مركباتو په ډله پورې اړه لري چي جينوتوكسيك خاصيت نلري. د هغه څه پربنسټ

۹1۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

چې د ارايل هايدروكاربن په آخذو اړونده د عمل د ميكانيزم پورې اړه لري، دوى له ځانه تومورته انكشاف وركونكو په توګه پيژندل شويدي د كومو لپاره چې بايد د قدمې يا د پيل قيمت موجود وي. د دوى د فوق العاده لوړ سرطان توليدوونكي پوتنشل له كبله د دوي د NOELs قيمت ډېر زيات كم دى، د بيلګې په توګه د TCDD په صورت كې نوموړى قيمت ۹0۹۹1µg/kg BW/day دى. د دغه NOEL او د حفاظتي كارول شويو فكتورونو پر بنسټ د TCDD لپاره د تحمل وړ كچه د 1۹pg/kg BW/day-1 په شاوخواكې تثبيت شوېده.

۹1۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

د اصطالحاتو توضېحنامه Acceptable daily intake : هغه كچه مواد چوى پوه ورځنوي ډول لكوه پوسوتكي او يا تنفسي سيسټم بدن ته داخليږي. Adenomas: دغدواتو د سالم تومورونو څخه عبارت دى Aging: لغوى معنى يى زړيدل دي ، ولى د پسټيسيډونو په توكسويكولوژي كوې پووور هغوووه حالوووت داللوووت كووووي كلوووه چوووى پووور اسوووتايل كوووولين اسوووتراز نښوووتى ارګانوفاسفيټ د الكايل دواړه ګروپونه له السه وركوي. Alkylating Agents: هغووه مووواد دي چووې پوور كيميوواوي موووادو د الكايوول ګووروپ )ميتايل ، ايتايل ، پروپايل او داسې نور( نصبوي. Animal venoms: وينوم له هغه زهري موادو څخه عبارت دي چې حيوانات لكوه مار ، لړم او غڼې يې له ځان څخه د چيچلو په وخت كې آزادوي. Asymptomatic : ل و ه ه غ و ه ح ا ل و ت څ خ و ه ع ب و ا ر ت د ه چ و ې م ر ض و ي ا ع و ر ا ض پ و ه ك و ې ن و ه ليدل كيږي. Carcinogenictiy : د يوې مادې له سورطان توليودوونكي خاصويت څخوه عبو ارت دى. Codex Alimentarius: لووه هغووه رسوومي سووند څخووه عبووارت دى چووې د خوووړو د پروسس، توليد، ساتنې ، كنترول اوكارونې په اړوند ټول اړخونه څيړي. Cortalidae: د مووارانو يوووه ځووانګړې كووورنى ده چووى پوسووتكى يووى سوورې او ژيووړې پټۍ لري. Crinotoxic: له هغه حيواناتو څخه عبوارت دي چوې خبول زهور د پوسوتكي لوه الرې آزادوي. Cross link: هغووه پديووده ده چووې عضووويت پوور يوووې مووادې د بلووې فكركوووي لكووه معافيتي سيسټم كله كله يوه فزيولوژيكي ماده د انتى جن په توګه غلطوي. Depolarization : د پوتنشيل دعمل دلمړى مرحلوې څخوه عبوارت ده چوې پوه هغوه كې د سوديم آيون نيورون ته ننوزي او داخلي چارج لوړوي.

۹۱۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

DNA replication: هغوووه فزيولووووژيكي پرسوووه ده چوووي پوووه هغوووه كوووې د DNA لوووه مواليكول څخوه كواپى اخيسوتل كيوږي يعنوې يوو مواليكول DNA پوه دوه عوين ماليكولونو اوړي. G compounds : يو ډول سمي فاسفيټ لرونكي مواد دي چې پوه اعصوابو كوې د كولين استراز انزايم نهى كوي. GABA: چووووې د ګامووووا امينووووو بيوتاريووووك اسوووويد لنووووډيز دى او يووووو انحطوووواطي نيوروترانسميتر دى چې د عصبي سيالې د كنترول مخنيوى كوي. Gastropoda: هغه ډول حشرات دي چې په ګېډه كې پښې لري. (Generally recognized as safe(GRAS: لوه هغوه كيميواوي مووادو څخوه عبارت دي چې په هكلكه يې داسې فكر كيږي چې زهرجن نه بلكې مصؤن دي. Grouper: يوووو ډول مووواهي دى چوووې دګرموووو سووويمو پوووه اوبوووو كوووې ژونووود كووووي او دسيګواټيراتوكسين په نوم زهري مواد لري. GSH: دګلوتووووواتيون د درى امينوووووو اسووووويدو)ګلوتاميك اسووووويد، سيسوووووتين او ګاليسين( لرونكي پپتايد لنډيز دى په عضويت كې يو سواتونكى رول لوبووي او هغه اكسيدانت مواد چې د نكروز المل ګرځي ارجاع كوي. Hemagglutinin: هغه مواد دي چې په وينوه كوې دسورو كريواتوو د نښوليدو المول ګرځي ، چې په ځينې معافيتي حاالتو كې رامينځ ته كيږي. Hematuria: هغووه پتالوژيووك حالووت دى ، چووې پوو ه تشووو متيووازو كووې د وينووې سووره كريوات شتون ولري. Heme: د وينې غيرپروټيني برخه ده چې د اوسپنى ايون لري. Hepatitis : ه غ و ه پ ت ا ل و ژ ي و ك ح ا ل و ت د ه چ و ې ي ن و ه د ك ي م ي و ا و ي س و م ي ي و ا ب ي و ل وو و ژ ي ك ي الملونو له كبله پر التهاب اخته كيږي. Hexose monophate shunt: هغووه بيوشوويميكي پروسووه ده چووې پووه هغووه كووې NADPH او پنتوز قند مينځ ته راځي. Hydrophiids: هغووه زهووري موواران دي چووې پووه اوبووو كووې ژونوود كوووي او نووور بحووري حيوانات ګواښي.

۹۱1

(c) ketabton.com: The Digital Library

Immunosuppression : هغه پروسه چې معافيتى سيستم په كښې ځپول كيوږي او په فزيولوژيك ډول فعاليت نه شي كوالى. Itai-Itai : ايتوووواى يوووووه جاپووووانى اصووووطالح ده چووووې د سووووخت درد معنووووى لووووري، او توكسيكولوژي له مخې د ك د م ي م ل و ه س و م ي ت څ خ و ه ع ب و ا ر ت د ه ك و و م چ و ې پ و ه ج ا پ و ا ن كې يوى د 1۱1۹ پوه شواوخواكې پوه كتلووي ډول د پښوتورګو او هوډوكو يوو غښوتلى سميت رامينځ ته كړل. JEFCA: يووا Joint FAO/WHO Expert Committee on Food Additives د خووړو او كرنووې د تنظوويم(FAO) او نړيووال روغتيووايى پروګوورام (WHO) په غذايي اډيټيوونو د متخصصينو د كميټې د مشتركو كارپوهانو ډله چې تل پر غذايي اډيټيوونو كار او څېړنې كوي. LD: هغه مقدار كيمياوي مواد دي چې د البرتواري حيواناتو دمړينې المل ګرځي.

LD۱۹: هغه مقدار كيمياوي مواد چې د پنځوس سلنې البراتواري حيوانواتو دمړينوې المل ګرځي. (Lowest observed effect level(LOEL: ديووى سومي موادې هغوه تور ټولوو كمه كچه چې له ځانه هيڅ ډول سمي اغېز نه لري. Mandarke: يو ډول بوټى دى چې خالصه يى مقوى جنسى خاصيت لري. Man-of-war: يوووو ډول سووومى خطرنووواك او ويښوووته لرونكوووى كوووب دى ، نومووووړى ويښتان هسټامين او حساسيت توليدوونكي مواد لري. (Mast cell degranulating peptide(MCDP: دوه ويشوووت امينواسووويد لرونكووى پپتايوود دى چووې د ګبينووو د موچيووو پووه زهوورو كووې شووتون لووري ، دماسووټ حجرات تخريبوي او هسټامين ترې ازادوي او همدارنګوه مرګوي توليودوونكى او فشار ټيټوونكى ځانګړتياوې لري. Mediastinum: په سينه كې د دواړو سږو په مينځ كې له هغې برخې څخه عبارت ده ، چېرې چې د مرۍ، زړه، حجاب حاجز او د واګوس اعصاب پراته دي. No observed effect level: هغووه كچووه كيميوواوي مووواد چووى وروسووته لووه مصرفولو هيڅ ډول اغېز له ځانه نه ښيي.

۹۱۹

(c) ketabton.com: The Digital Library

Organophosphate-induced delayed polyneuropathy: هغوه عصوبي مشكل چوې د ا ر ګ ا ن و ف س و ف ي ټ و ن و د س و م ي ت پ و ه پ ا ي ل و ه ك و ې ر ا م ي و ن ځ ت و ه ك ي و ږ ي . پ و ه د ې حالت كې د Neuropathic Target esterase( NTE ( په نوم انوزايم نهوووى كيوووږي. كووووم چوووې ليزوليسووويتين لوووه مينځوووه وړى او د نيورونوووو د ميوووالين لوووه ويجاړتيا څخه مخنېوى كوي. Osteomalacia : د نوواقص منرااليزيشوون پووه پايلووه كووې د هووډوكو نرمېوودل چووې د كلسيم او فاسفورس د كمبود له كبله رامينځ ته كيږي. Oxidateve stress: هغه حالت بيانوي چې پوه عضوويت كوې د تحموض كوونكوو موادو كچه لوړه شي او ارجاع كوونكى موواد لكوه ويټوامين سوي، ګلوتواتيون او نور ونه كوالى شي چې دغه حالت جبران كړي. Paracelsus: دهغه سويسى عالم نوم دى چې د عصري توكسيكولوژي پالر ګڼل كيږي، او په لمړي ځل يې د زهرو او درملو تر مينځ د توپير المل ، ډوز وګاڼه. Pest :Pesticides يوه التيني كلمه ده چې د مضر يوا خطرنواك معنوي لوري، نوو لوه همدې كبله هغه مواد چې مضره ژوي او بوټي له مينځوه وړي د پسټيسويډ پوه نووم ياديږي ځكه چې د حشراتو، موږكانو او بېكاره بوټو پر ضد كارول كيږي. Procaryote: هغه حجرات چې پرمختګ يى نه وي كړى او هستې نلري. اكثره يې يو حجروي دي لكه د بكترياوو حجرې. (Provisional Tolerable Weekly Intake(PTWI: د كيميواوي مووادو لوه هغوه اونيوز مووقتي ډ و ز څ خ و ه ع ب و ا ر ت د ى چ و ې پ و ه م ق ا ب و ل ك و ې ي و ې ش و خ ص ي و ا البراتواري حيوان زغم ښيي. باالعموم د هغه موادو لپواره كوارول كيوږي چوې پوه بدن كې ذخيره كيږي او ځكه ورته موقتي ويل كيږي چې له نوموړو شمېرو څخه نتيجه اخيستنه د دايمي پايلو سره صدق نه كوي. Rapeseed: په انګليسى كې شړشم ته ويل كيږي. RNA polymerase: هغه انزايم دى چې د RNA ماليكولونه پوليميرايز كوي. RNA Synthetase: د RNA د ماليكول په جوړولو كې كمك كوي.

۹۱۱

(c) ketabton.com: The Digital Library

(SML(specific migration limit: يووا د انتفووال ځووانګړى حوود، لووه هغووه مقوودار كيمياوي مادې يا د يوو ډ ل و ه ك ي م ي و ا و ي م و و ا د و څ خ و ه ع ب و ا ر ت د ى چ و ې پ و ه خ و و ړ و ك و ې انتقال مومي . Sublethal: له هغه ډوز څخه عبارت دى چې له وژونكي ډوز څخه كم وي. Tachyphylaxia:له هغې فارمكولوژيكي پديدې څخوه عبوارت ده چوې يووه دوا د بيا ځلي تكرار له امله خپل اغېز له السه وركوي. Teratogenicity: د كيمياوي موادو له هغه نواوړه اغېوزو څخوه عبوارت ده چوې پور جنين يې له ځان څخه پريږدي. Terrestrial Animal : هغه ژوي چې په وچه كې ژوند كوي. Tonoclonic: لووه هغووه ډول اختالجوواتو څخووه عبووارت دي چووې ټووول ځووان لووه پوښووښ الندې نيسي. Toothpickweed: غاښ ټومبونكي وښو ته ويل كيږي. William Shakespear’s Macbeth: هغوووه تراژيديكوووه پيښوووه ده ، چوووې د شكسپير په واسطه د هغه چا په هكله بيان شوېده چې د څوكى د نېولو لپواره شواه وژني او بيا د خپل قدرت د زياتولو لپاره نور كسان هم له مينځه وړي. Woolster’s disease: د انتراكس له ناجوړي څخه عبارت ده چې د انتراكس د باسيل د سپورونو سره د خوږ شوي پوستكي د تماس په پايله كې رامينځ ته كيږي.

۹۱1

(c) ketabton.com: The Digital Library

مننه او کور ودانی

د افغانستتت ال تتتتک تتت لتتت هېتتت اد تتتار اګ ف ه تتتار شخصتتت ښاغتک )ډاک زلمک خال احمدزي( څخ د زړه ل تت ت کت ي دت د دې اث داپ اګږه ګرکړه. تک ګ اړي دت د لتمتک اثتارګ د دتاپ لتړي تت ت کتتړې ده. دا لتړي لت دګاږ لتت ي. ت ږ لتت لت درنتت هې ادګالتت څختت تت ختت را درنکتت ه تتت کتت ګ دتت تت خ تت تت ي اګ ادي ګس د ک ال ن د داپ دا لړي ال س ګغځ ي.

ځ ل ا ددې اث ل ژلتاړګنيک اګ دتا ګني ک څخت د زړه لت تت ت ک ګ د ددې اث د ژلاړل اګ دا ل ج ګ ش ر.

ف ه ک

د افغانس ال تک (c) ketabton.com: The Digital Library Get more e-books from www.ketabton.com Ketabton.com: The Digital Library