PDF Document
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
BA ARDER ADEEL HART VAN HET FRIESE TERPENdEBIED Adriaan Haartsen vW '***» ' ."*..'• v-/ mm.J» % ^* ! 73 de grootst mogelijke zorg geschieden, het- het Boornedal binnengedrongen en had een geen reden was voor de Natuurwetenschap- getijdegeul met een breedte van 4-5 km en \ [ pelijke Commissie van de Natuurbescher- een diepte van 20 m gevormd. Aan de ran- mingsraad om onderzoek te laten verrichten den van de geul werd zavel afgezet: de •%""•'•' naar de archeologie en bewoningsgeschiede- kwelderwallen. Verder .van de geul af kwam nis van dit gebied. In opdracht van de land- klei tot bezinking. inrichtingsdienst is dit onderzoek verricht Vanaf ongeveer 1000 jaar v. Chr nam en de hoop bestaat dat de resultaten van het de agressiviteit van de zee af. De grote geul onderzoek ertoe zullen leiden, dat de ruil- begon dicht te slibben en het gebied werd EG END A: verkaveling zodanig van aard zal zijn dat aantrekkelijk voor menselijke bewoning. ruJfvBih avalin g xga bied .3 ï«eB"B loop VA het karakter en de herkenbaarheid van het Omstreeks 700-600 v. Chr vestigden de eer- BOOMS (ïBrondsriteW — —glDbalD beeisnzing gebied zoveel mogelijk behouden blijven. ste bewoners zich op de kwelders, waarbij <« hweldertug bij voorkeur hooggelegen plaatsen bij een Geschiedenis geul of kreek werden gekozen voor bewoning. Na afloop van de laatste ijstijd, zo'n De herkomst van deze immigranten is niet 12000 jaar geleden, bestond het ruilverka- geheel zeker; archeologische vondsten tonen velingsgebied uit een golvend dekzandland- zowel een verwantschap met de toenmalige schap. De Boorne, die nu in de Zwette uit- bewoners van het Drents plateau als met de mondt, stroomde destijds door het gebied mensen die destijds West-Friesland bevolkten. en de sporen van de vroegere bedding van Toen de zee tussen 400 en 200 jaar v. deze rivier zijn bij Jorwerd in de ondergrond Chr opnieuw een grote overstromingsaktivi- aangetroffen (1). Door de af smelting van teit vertoonde, bleek het noodzakelijk huis het landijs en de bodemdaling van noord- en haard tegen de zee te beschermen en west Nederland kwam dit deel van Friesland werden terpen opgeworpen. Terwijl de mens langzamerhand onder invloed van de zee. zich teruggeworpen had op deze hoogten Dit had twee gevolgen: ten eerste steeg de zette de zee, voor een deel via het nog be- grondwaterspiegel zodat er veenvorming staande geulensysteem, een nieuwe laag klei / Globale ligging van getijdegeulen en kon optreden; ten tweede drong de zee het af. In de 2e eeuw v. Chr nam de aktiviteit kwelderwallen omstreeks 1000 v. Chr. gebied binnen en ging zand en klei afzetten. van de zee weer af. De bewoning was niet 2 Globale uitbreiding van de Middelzee De veenvorming is ongeveer 7000 jaar meer gebonden aan terpen, op veel plaatsen omstreeks 1000 A.D. geleden begonnen, en bereikte zijn hoogte- werden nieuwe nederzettingen gesticht. Een punt tussen 4000 en 3000 jaar geleden. Veel periode van welvaart brak aan: een groot en zuidwesten van Leeuwarden ligt de van dit veen is door latere inbraken van de aantal vindplaatsen van voorwerpen uit de T gemeente Baarderadeel. Deze gemeente zee weggeslagen, op enkele plaatsen in het Romeinse tijd, waaronder tal van sieraden heeft zijn naam gegeven aan de ruilverkaveling gebied kan men echter onder de knipklei wijst hierop. Tevens wijzen de vondsten er- die naast de hele gemeente Baarderadeel een een laagje van hooguit 50 cm veen aantreffen. op, dat een levendige handel met de Romei- groot stuk van Menaldumadeel en een klein Tussen 1600 en 1000 jaar v. Chr von- nen plaatsvond. De handel moet zich voor- gedeelte van Hennaarderadeel omvat. den op grote schaal inbraken van de zee namelijk over het water hebben afgespeeld, Het gebied waardoor de ruilverkaveling plaats. Via de laagste delen drong de zee en hoewel er weinig bekend is over de wa- is aangevraagd is het laatste vrijwel onge- diep het land in en schuurde daarbij brede, terwegen in dit deel van Friesland in de Ro- repte gedeelte van het Friese terpengebied. diepe geulen uit. Een van deze geulen lag meinse tijd, lijkt het waarschijnlijk dat de De herinrichting van dit gebied moet met tussen Jorwerd en Winsum. De zee was via terpen van Winsum, Hatsum, Dronrijp en 74 He/ weidse landschap bij Oosterwierum Winsum-Dronrijp, de Kwelderwal van Mar- Bozum sum-Weidum en enkele hoge terpen in het Ritsumaburen in verbinding met de zee of gebied ertussen. In de periode van 400-700 een hernieuwde ophoging van de terpen, het Flevomeer hebben gestaan. A.D., waarin zich de grote volksverhuizing enkele terpen werden verlaten. In de 10e, Door een tweetal faktoren begon de in Europa voltrekt, is het Friese terpenge- wellicht al in de 9e eeuw, werd de dreiging welvaart in Westergo in de 3e eeuw n. Chr bied minder dicht bewoond dan in de Ro- van de zee op een andere manier bestreden: af te nemen. Ten eerste begon na 250 A.D.- meinse tijd. In het ruilverkavelingsgebied de eerste dijken werden aangelegd (4). Door het gezag van de Romeinen te tanen. Dit Baarderadeel zijn slechts 17 plaatsen bekend de bedijking, waarin vooral de kloosters had tot gevolg dat de winstgevende handel waar oudheidkundige vondsten zijn gedaan hebben bijgedragen, kwam er een einde aan stagneerde. Een indikatie voor de toegenomen uit de volksverhuizingsperiode, tegenover de aktieve ophoging van de terpen. Daar- onzekerheid zijn de vele, in de tweede helft 25 vindplaatsen met vondsten uit de Romein- naast had de bedijking tot gevolg, dat de van de 3e eeuw aan de bodem toevertrouw- se tijd (3). Middelzee begon dicht te slibben. De Mid- de schatten (2). In Winsum bijvoorbeeld Tussen 600 en 700 A.D. nam de over- delzee, die waarschijnlijk in de Romeinse zijn 22 denariën gevonden die dateren van stromingsaktiviteit weer af. Dit luidde een tijd al in aanleg aanwezig was, was in de 253-268 A.D. Ten tweede begon de aggressi- nieuwe bloeiperiode in van het Friese klei- 8e en 9e eeuw belangrijk breder en dieper viteit van de zee na 250 A.D. weer toe te gebied. Het aantal nederzettingen nam toe geworden. De kwelderwal, van Marsum- nemen. Dit leidde ertoe dat tal van neder- en de vondsten van sieraden en geïmpor- Weidum-Bozum, die gevormd was door de zettingen werd verlaten: in de buurt van teerd aardewerk geven een beeld van de toe- getijdegeul die omstreeks 1000 v. Chr in Bozum liggen verschillende overslibde neder- genomen welvaart en handel. het gebied lag, werd door de erosieve wer- zettingen, die na de Romeinse tijd zijn ver- De geschiedenis herhaalt zich echter, king van de Middelzee aangetast en in de laten en ten prooi zijn gevallen aan de zee. want in de 8e en de 9e eeuw werden de buurt van Mantgüm zelfs doorbroken. Alleen op de hoogstgelegen plaatsen kon de overstromingen en stormvloeden weer tal- Door de bedijking nam de erosieve kracht mens zich handhaven: de kwelderwal van rijker. Aanvankelijk ging de mens over tot af; in de 13e en 14e eeuw werd de Middel- 75 zee in etappes afgesloten en in kuituur ge- in het centrale gedeelte. In de rest van het bracht, voornamelijk door de kloosters. Dat gebied, ook in het vroegere Middelzeegebied, door de aanleg van de dijken de dreiging treft men vrijwel geen bebouwing aan. van overstromingen niet geheel verdwenen De dorpen in het gebied zijn in twee was blijkt uit de talrijke meldingen van groepen te verdelen. De ene groep bestaat dijkdoorbraken en overstromingen, die be- uit levendige, flink uitgegroeide dorpen waard zijn gebleven (5). Dit is waarschijn- waar de oorspronkelijke struktuur van terp- lijk de reden, dat de bewoning zich voorna- dorp niet of nauwelijks terug te vinden is, melijk heeft gekoncentreerd op de terpen. zoals Winsum en Dronrijp. De andere groep Nu het zeewater zo goed en kwaad als bestaat uit dorpen, die de sfeer van voorbije het ging buiten de dijken werd gehouden, eeuwen oproepen en die in sommige gevallen betekende dat niet dat het binnen de dijken nog de struktuur van een terpnederzetting altijd en overal even droog was. De afwa- vertonen, met de boerderijen aan de rand tering was gebrekkig, en in de tijd voordat van de terp, zoals in Tjeintgum het geval is. de windwatermolen zijn intrede deed kon Buiten de dorpen strekt het grasland er alleen geloosd worden bij laagwater. De zich uit. De hogere delen zijn vanouds in laagste delen van het gebied stonden dan gebruik als weiland, de lagere delen konden ook het grootste deel van het jaar onder vroeger slechts dienst doen als hooiland. water. Op de kaart van Schotanus a Ster- Door de verbeterde ontwatering is vrijwel ringa (begin 18e eeuw) staan nog een groot het gehele gebied tegenwoordig in gebruik aantal meren aangegeven, die pas in de loop als weiland. Het kavelpatroon is nogal gril- van de vorige eeuw zijn drooggemalen. De lig; het is de typische onregelmatige blok- meertjes zijn in de loop van de tijd door verkaveling, ook wel mozaïekverkaveling oeverafslag groter geworden. De vroegere genoemd. Dit kavelpatroon kwam overal in meerbodem wordt ook wel erosielaagte ge- de oude kerngebieden van Friesland voor; noemd. De oevers van de voormalige meer- in veel van deze gebieden is of wordt in het tjes zijn in verschillende plaatsen terug te kader van ruilverkavelingswerkzaamheden vinden in de vorm van steilranden. hiervoor in de plaats een rationeler kavel- patroon aangebracht. De mozaïekverkaveling Het huidige landschap is al erg oud, in sommige gebieden dateren Het landschap van dit deel van Westergo de sloten uit de Karolingische tijd. Opmer- wordt gekenmerkt door de grote openheid. kelijk is, dat het kavelpatroon in de laagge- Het is een weids, uitgestrekt graslandgebied legen gebieden onregelmatiger is dan in de dat hier en daar onderbroken wordt door hogere delen.