provinsje fryslân provincie fryslân b

postbus 20120 8900 hm leeuwarden rweebaksmarln 52 ielefoon, (058) 292 59 25 telefax: (058) 292 51 25

Aan de minister van Binnenlandse Zaken wwwfryslanfrl en Koninkrijksrelaties [email protected] www ittercom/proefryslan De heer dr. R.H.A. Plasterk • Postbus 20011 2500 EA DEN HAAG

Leeuwarden, 28juni 2016 Verzonden, 29 JUNI2016

Ons kenmerk : 01327765

Afdeling : Stafbureau Ondersteuning Bestuur en Directie Behandeld door Uw kenmerk

Bijlage(n) : 5

Onderwerp : Zienswijze herindelingsadvies gemeenten Franekeradeel, het Bildt, Leeuwarden, Leeuwarderadeel Littenseradiel, Menameradiel en Sûdwest-Fryslân

Geachte heer Plasterk,

De gemeenteraden van Franekeradeel, het Bildt,Leeuwarden, Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menameradiel en Sûdwest-Fryslân hebben op 21 april 2016 een gelijkluidend herindelingsadvies vastgesteld. Met dit advies beogen de zeven betrokken gemeenten een wijziging van de gemeentelijke indeling te realiseren, waarbij met ingang van 1januari 2018 een drietal (nieuwe) gemeenten wordt gevormd met onderstaande naamgeving: - Leeuwarden, als gevolg van een lichte samenvoeging van huidige gemeente Leeuwarden met de gehele gemeente Leeuwarderadeel en een deel van de gemeente Littenseradiel; - Stidwest-FrysIân, als gevolg van een lichte samenvoeging van de huidige gemeente Sûdwest-Fryslân met een deel van de gemeente Littenseradie?; - Waadhoeke, als gevolg van een samenvoeging van de huidige gehele gemeenten Franekeradeel, het Bildt,Menameradiel en een deel van de gemeente Littenseradiel.

Voor Littenseradiel betekent dit dat deze gemeente wordt opgeheven en gesplitst, waarbij het grondgebied van de gemeente wordt toebedeeld aan drie ontvangende gemeenten. Voor de visualisatie van het nieuwe grensbeloop in het herindelingsgebied verwijzen wij u naar het kaartmateriaal in de bij het herindelingsadvies behorende integrale bijlage 1, alsmede naar de bijgevoegde notitie ‘Toelichting nieuwe grenzen Littenseradiel’.

Gelet op de evidente samenhang tussen deze herindelingen hebben de betrokken gemeenten, in nadrukkelijke samenspraak met ons en met uw ministerie, één integraal herindelingsvoorstel opgesteld. Deze samenhangende herindelingen die wij met onze

1/ 17 Ons kenmerk 01327765 _____

provinsj e fryslân provincie fryslân b zienswijze aan u voorleggen draagt daarmee naar aard (meerdere modaliteiten van herindeling - samenvoeging, lichte samenvoeging en opsplitsing - in één procedure) en omvang (van het betrokken gebied) een bijzonder karakter.

Conform artikel 5, lid 3 van de Wet algemene regels herindeling (Wet arhi) zenden wij u hierbij het Herindelingsadvies Gemeenten Franekeradeel, het Bildt,Leeuwarden, Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menameradiel en Sûdwest-Fîyslân toe (bijlage 1), vergezeld van de daarbij behorende bijlagen.

Deze brief vervat onze zienswijze op het herindelingsadvies. Wij beoordelen de voorgenomen herindelingen als positief. In het vervolg van deze brief geven wij aan hoe • wijtot dit oordeel zijn gekomen.

Leeswijzer Alvorens wij onze zienswijze op de drie voorgenomen samenhangende vrijwillige gemeentelijke herindelingen uiteen zetten, gaan wij in op de politiek-bestuurlijke context waarbinnen voorliggend herindelingsvoorstel tot stand is gekomen. Vervolgens beoordelen wij de voorgenomen herindeling op basis van de toetsingscriteria uit het vigerende ‘Beleidskader gemeentelijke herindeling’. Daarbij zullen wij ook nader ingaan op de wijze waarop binnen en door de betrokken gemeenten het arhi-proces is doorlopen. Vervolgens gaan wij in op het financiële perspectief van de 3 (nieuwe) gemeenten. Daarna besteden wij op grond van het “Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden” specifiek aandacht aan de rol en positie van het Fries en het Bildts in relatie tot voorliggend herindelingsvoorstel. Wij besluiten deze zienswijze met ons eindoordeel over de voorgenomen herindeling op basis van het voorliggende herindelingsadvies.

Politiek-bestuurlijke context In ons coalitieakkoord hanteren wij het uitgangspunt dat gemeenten in eerste instantie zelf verantwoordelijkheid dragen voor de borging van hun eigen bestuurskwaliteit. Binnen deze context faciliteert de provincie initiatieven die bijdragen aan het tot stand brengen van een toekomstbestendig lokaal bestuur. Daar waar door gemeenten een voorgestelde gemeentelijke herindeling als oplossingsrichting wordt nagestreefd, achten wij het onze rol en bevoegdheid om dit voornemen te bezien binnen de context van het geheel aan lokaal- bestuurlijke ontwikkelingen in Fryslân.

Motie-Heijnen, Commissie van Wijzen en provinciale visie In 2009 is de provincie gestart met een debat over de provinciale regierol bijversterking van bestuurskracht van gemeenten, specifiek ten aanzien van gemeentelijke herindeling. De provincie draagt immers een medeverantwoordelijkheid voor de borging van de kwaliteit van het lokaal bestuur. Daarnaast heeft de Tweede Kamer bijde parlementaire behandeling van het wetsvoorstel inzake de voorgenomen herindeling van de gemeente Sikiwest Fryslân op 15 april 2010 bij motie van het lid Heijnen c.s. (Kamerstuk 32242, nr. 12, vergaderjaar 2009- 2010) de regering verzocht om de provincie te vragen in overleg met de gemeenten in Fryslân een, zo mogelijk gezamenlijke, visie op de lokaal-bestuurlijke inrichting van de provincie op te stellen. Op basis van deze beide uitgangspunten zijn wijgestart met een dergelijk visievormings traject, waarbij wij alle gemeenten actief hebben geraadpleegd. Voorts hebben wijeen externe Commissie van Wijzen ingesteld, die in maart 2011 het

-2 / 17- Ons kenmerk: 01327765 _____

provinsje fryslân provincie fryslân b adviesrapport ‘Meer burger, minder bestuur” heeft uitgebracht, ten behoeve van de verdere provinciale standpuntbepaling terzake. Na een tweede gemeentelijke consultatieronde wij hebben onze definitieve visie vastgesteld. Daarmee hebben wij invullinggegeven aan 1 1 voornoemde motie-Heijnen, om op gebiedsgerichte wijze een toekomstbestendig en regionaal-consistent eindbeeld te schetsen van de lokaal-bestuurlijke inrichting van onze provincie. Met deze provinciale visie hebben wij een duidelijke perspectievenschets gepresenteerd, op basis waarvan door de gemeenten kan worden toegewerkt naar een duurzame lokaal-bestuurlijke inrichting van onze provincie.

(Noord)west-Fi’yslân Ten aanzien van het versterken van de gemeentelijke bestuurskracht is de bestendige • provinciale beleidslijn dat deze in beginsel van onderop tot stand moet komen. Voor zover in dat verband sprake is van een bestuurlijke opschaling in de vorm van een gemeentelijke herindeling zijn wijvan mening dat deze moet leiden tot een herkenbare, toekomst bestendige en gedragen versterking van het Friese openbaar bestuur. In aanvulling op de criteria uit de opeenvolgende Rijksbeleidskaders gemeentelijke herindeling achten wij met name de aspecten ‘nodaliteit’en ‘bovenlokale opgaven’ van (hh1 belang bij de beoordeling van de vorming van nieuwe gemeentelijke entiteiten. Mede vanuit deze context bezien hebben wij in onze visie aangegeven voorstander te zijn van een herindeling tussen de gemeenten Leeuwarden en Leeuwarderadeel enerzijds en van de gemeenten Franekeradeel, het Bildt, Menameradiel, Littenseradiel en Harlingen anderzijds. Sindsdien hebben in de gemeenten Littenseradiel en Harlingen afwijkende besluitvormings processen over de bestuurlijke toekomst plaatsgevonden, die elk in de lokale gemeenschap worden gedragen. Als resultante van een serie inspraakbijeenkomsten met inwoners in 23 dorpen heeft de gemeenteraad van Littenseradiel op 24juni 2013 besloten te kiezen voor een herindeling waarbij de gemeente wordt opgesplitst over een drietal (nieuwe) gemeenten. De gemeenteraad van Harlingen heeft - op basis van een referendum over de bestuurlijke toekomst van de gemeente - op 2 juli 2013 besloten zelfstandig te blijven en niet te participeren in een herindeling met Franekeradeel, het Bildten Menameradiel. Op grond daarvan hebben wijvastgesteld dat er draagvlak bestaat voor een oplossingsvariant die in belangrijke mate bijdraagt aan het uiteindelijke doel, te weten het versterken van de lokale bestuurskracht in dit deel van de provincie. Dat is doorslaggevend voor ons oordeel over de aldus ontstane herindelingsvariant in (noord)west-Fryslân, die tegemoet komt aan de door gemeenten zelf gevoelde urgente behoefte om hun bestuurskracht op zo kort mogelijke termijn te versterken door middel van gemeentelijke herindeling, met behoud van een voor de inwoners herkenbaar lokaal bestuur.

Op grond hiervan hebben wij in augustus 2013 aan de betrokken gemeenten aangegeven, dat ten aanzien van de herindelingsvoornemens naar ons oordeel sprake dient te zijn van nadrukkelijke afstemming van de herindelingsprocedures conform de Wet arhi. Deze afstemming dient daarbij betrekking te hebben op zowel de te vormen constellaties als op de nagestreefde datum van effectuering van de herindelingen. Dit pleit voor een integrale voorbereidings- en wetgevingsprocedure, waaraan de gemeenten gehoor hebben gegeven.

De raden van de gemeenten Franekeradeel, het Bildt, Leeuwarden, Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menameradiel en Stidwest-Fryslân hebben op 12 respectievelijk 16 november 2015 een eensluidend herindelingsontwerp vastgesteld. Vanuit onze eigen verantwoordelijk heid en bevoegdheid zijn wij reeds vroegtijdig in periodiek overleg getreden met de

-3 / 17- Ons kenmerk: 01327765 ____

provinsje fryslân provincie fryslân b rj

Stuurgroep Herindeling, ter bevordering van een soepel herindelingsproces. Hierbij hebben wij aangegeven het van belang te achten dat in het herindelingsvoorstel adequaat aandacht r wordt besteed aan de wijze waarop de voorgenomen fusie past binnen de bredere ‘[ 1 provinciale context, op basis van de adviesrapportage van de Commissie van Wijzen en onze standpuntbepaling op basis hiervan. Gelet op de gemeentelijke besluitvorming over de bestuurlijke toekomst, en de samenhang hiertussen, wordt naar ons oordeel hieraan met het voorliggende herindelingsadvies tegemoet gekomen. De betrokken gemeenten hebben in aanloop naar de voorgenomen fusies uiteenlopende I) voortrajecten doorlopen, die in het herindelingsadvies uitvoerig worden beschreven. Wij constateren dat de betrokken gemeenten na een zorgvuldige interne politieke afweging over de bestuurlijke toekomst van de eigen gemeente en aansluitend een uitvoerige informatie- • en consultatieronde met burgers en instellingen een gedegen voorbereidingstraject hebben doorlopen, dat voldoet aan de eisen die de Wet arhi en het Beleidskader gemeentelijke herindeling daaraan stellen.

Toetsingscriteria Beleidskader gemeentelijke herindeling In het vigerende Beleidskader d.d. 28 mei 2013 wordt een vijftalcriteria genoemd waaraan een herindelingsvoorstel dient te worden getoetst. Hieronder wordt per criterium aangegeven hoe wijde voorgenomen herindelingen beoordelen.

1. Draagvlak Conform het Beleidskader wordt hieronder onderscheid gemaakt tussen een drietal vormen van draagvlak, te weten lokaal bestuurlijk draagvlak, regionaal draagvlak en maatschappelijk draagvlak.

Lokaal bestuurlijk draagvlak De zeven betrokken gemeenten kennen elk hun eigen voorgeschiedenis, die ten grondslag heeft gelegen aan het besluit tot het opstarten van het arhi-proces dat heeft geleid tot het voorliggende herindelingsadvies. Kortheidshalve verwijzen wij naar de desbetreffende paragrafen in het herindelingsadvies. Aan de hand van duidelijke meerderheidsbesluiten, ten aanzien van zowel het herindelings ontwerp als het herindelingsadvies, blijktdat in de betrokken gemeenteraden sprake is van een zeer ruime mate van lokaal bestuurlijk draagvlak voor de voorgenomen herindelingen. In onderstaande tabel zijn de stemverhoudingen ten aanzien van het vastgestelde herindelingsadvies weergegeven:

voor tegen afwezig Franekeradeel 17 0 2

het Bildt 10 4 1 Leeuwarden 31 2 6 Leeuwarderdeel 15* 0 0 Littenseradiel 12 0 3 Menameradiel 15** 0 0 Stidwest-Fryslân 35 0 2 Totaal 135 6 14 De fractie van de FNP heeft ingestemd met het voorstel, vergezeld van een stemverklaring. ** De fractie van de PvdA heeft ingestemd met het voorstel, vergezeld van een stemverklaring. Ten aanzien van de stemverhouding bij het herindelingsontwerp kan hierbij worden opgemerkt dat het aantal tegenstemmen eveneens 6 bedroeg: het lokaal bestuurlijk draagvlak is vanaf aanvang derhalve evident geweest.

-4 / 17- Ons kenmerk: 01327765 provinsje fryslân provincie fryslân b t

Binnen de context van de vertegenwoordigende democratie nemen wijde standpunten van de gemeenteraden als primair uitgangspunt bij de beoordeling van het algehele draagvlak voor een herindelingsvoorstel. Op grond van bovenstaande beoordelen wij het lokaal 1 -1 bestuurlijk draagvlak voor de voorgenomen herindeling als zeer groot.

Regionaal draagvlak CIII) Zoals de gemeenten in het herindelingsadvies hebben aangegeven heeft een gemeentelijke herindeling invloed op de positie van de omliggende gemeenten. Dat geldt eens te meer voor een complex samengesteld herindelingsvoorstel als het onderhavige. De herindelings gemeenten hebben, naar aanleiding van het vastgestelde herindelings-ontwerp, de besturen van de naburige gemeenten uitgenodigd tot het indienen van een zienswijze. Wijstellen vast • dat door geen enkele buurgemeente - waaronder Harlingen - een zienswijze is ingediend. Hieruit leiden wij af dat het regionaal draagvlak als optimaal is te kwalificeren.

Maatschappelijk draagvlak Het Beleidskader geeft aan dat het gemeentebestuur verantwoordelijk is voor het investeren in en organiseren van maatschappelijk draagvlak. Ten aanzien van het organiseren van maatschappelijk draagvlak voor de voorgenomen fusie hebben de gemeenten zich ingespannen om inwoners en overige belanghebbenden actief bij het herindelingsproces te betrekken. In alle gemeenten zijn bevolking, verenigingen van plaatselijk belang, maatschappelijke instellingen en bedrijfsleven door middel van meerdere bijeenkomsten in de gelegenheid gesteld kennis te nemen van het voornemen tot herindeling en daarover hun opvatting kenbaar te maken In dit verband dient vermeld te worden dat de wenselijkheid van herindeling 1als oplossing voor de gevoelde bestuurlijke knelpunten bij deze bijeenkomsten in beginsel onomstreden. is gebleken. Hieruit kan worden opgemaakt dat er sprake is van een groot draagvlak voor de voorgenomen herindeling onder de bevolking. De grote mate van maatschappelijk draagvlak blijkteveneens uit het relatief beperkte aantal ingediende zienswijzen op het herindelingsontwerp. Conform de bepalingen van artikel 5, tweede lidWet arhi heeft het herindelingsontwerp ter inzage gelegen. Gedurende deze wettelijke periode van acht weken (17 november 2015 tot en met 14januari 2016) zijn in totaal 345 zienswijzen ingediend. Wij stellen vast dat de gemeenten daarmee hebben voldaan aan de proces- vereisten van de Wet arhi. In onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van het aantal ingediende zienswijzen op het herindelingsontwerp:

aantal Franekeradeel 0 het Bildt 341 Leeuwarden 0

Leeuwarderdeel 1

Littenseradiel 1

Menameradiel 1

Sûdwest-Fryslân 1 Totaal 345

1 De inwoners van Leeuwarderadeel hebben zich in een referendum in meerderheid uitgesproken voor aansluiting bij Leeuwarden. Gelet op de opsplitsing van Littenseradiel is het voortraject in die gemeente op intensieve wijze met de inwoners op dorpsniveau ingericht, op basis waarvan een gedragen gebiedsverdeling is ontstaan, waarbij geen enkel gebiedsdeel in bestuurlijke zin ontheemd raakt: daarmee wordt voldaan aan de uitgangspunten van de provinciale visie.

-5 / 17 Ons kenmerk: 01327765 _____

provinsje fryslân provincie fryslân b

Wij leiden hieruit af dat het voorstel ook kan rekenen op een breed maatschappelijk draag vlak. In die optiek springt het in verhouding grote aantal ingediende zienswijzen in het Bildt in het oog. Het betreft identieke zienswijzen, met dien verstande dat in drie gevallen een aanvullende tekst op de voorgedrukte standaardtekst is opgesteld Deze zienswijzen gaan in op de veronderstelde gebrekkige wijze van het uitvoeren2 van draagviakonderzoek, hetgeen door het gemeentebestuur wordt weerlegd. In de bij het herindelingsadvies gevoegde reactienota wordt. gemotiveerd ingegaan op de ingekomen zienswijzen. Op grond van de inhoudelijke beoordeling van de zienswijzen is het I) herindelingsontwerp op 2 punten gewijzigd: een marginale aanpassing van het voorgestelde grensbeloop ten aanzien van de gebiedsverdeling van Littenseradiel en een kleine tekstuele aanpassing ten aanzien van de situatiebeschrijving van Leeuwarderadeel. • Naar ons oordeel hebben de gemeenten hiermee op adequate wijze de ingekomen zienswijzen afgehandeld.

Wij hebben de gemeente gewezen op de wenselijkheid van het opnemen in het herindelingsadvies van een logboek, waarin wordt beschreven op welke wijze de gemeentebesturen de burgers bij het herindelingsproces heeft betrokken en geraadpleegd. Dergelijke logboeken zijn als integrale bijlage 2 bij het herindelingsadvies opgenomen.

2. Interne samenhang/doms- en kernen beleid Interne samenhang van de (nieuwe) gemeenten Het gebied van de herindelingsgemeenten is gelegen in het (noord)westen van Fryslân. Vanwege de opsplitsing en gebiedsverdeling van Littenseradiel zijn alle zeven gemeenten procedureel aan elkaar verbonden in het herindelingstraject. Voor opdeling van Littenseradiel over 3 (nieuw te vormen) gemeenten is gekozen vanwege de multi-nodale oriëntatie van deze gemeente. De oriëntatie van inwoners is een wezenlijk aspect dat van belang is bij het samenstellen van stabiele (nieuwe) gemeentelijke entiteiten, en zijn daarmee een voorname indicator van de interne samenhang van de (nieuwe) gemeenten. Het betreft daarbij de logische samenhang binnen de (nieuwe) gemeenten ten aanzien van sociaal- maatschappelijke en functionele oriëntatiepatronen, als ook de sociale, culturele, economische en geografische verbanden. Toedeling van de dorpen vanuit Littenseradiel aan de nieuwe constellaties is qua aard, ligging en natuurlijke oriëntatie een logische stap.

De constituerende gemeenten van de nieuw te vormen gemeente Waadhoeke zijn te kenschetsen als plattelandsgemeenten, met een grote samenhang in inhoudelijke gebiedsopgaven. De vier dorpen die vanuit Littenseradiel overgaan naar Waadhoeke zijn alle in belangrijke mate op Franeker gericht. Het vraagstuk van de demografische ontwikkeling legt in deze gemeenten druk op de bevolkingssamenstelling en bijgevolg ook op de vitaliteit, de (toegankelijkheid en spreiding van) de voorzieningen en leefbaarheid in het gebied. Ditvraagstuk overstijgt de bestaande gemeentegrenzen en dient in samenhang worden aangepakt. De nieuwe gemeente Waadhoeke heeft de samenhang om passende bestuur lijke antwoorden te formuleren op deze opgaven. De gemeenten zijn qua karakter vergelijkbaar met elkaar en kennen een sterke onderlinge samenhang in landschappelijk, ruimtelijk-economisch en maatschappelijk opzicht. Het gebied kent een duidelijke focus op de agrarische (landbouw, akkerbouw en (glas)tuinbouw) en toeristisch-recreatieve functie. Daarnaast zijn de zorg en het MKBstevige pijlers in de werkgelegenheid in de dorpen en de stad Franeker. Naast een prettig woongebied met een hoge ruimtelijke kwaliteit is het behoud en vergroten van de lokale bedrijvigheid essentieel om de randvoorwaarden te scheppen voor het toekomstbestendig borgen van de leefbaarheid. De nieuwe gemeente

2 Dit identieke drukwerk is opgesteld en verspreid door het Comité ‘Stop de Fusie’.

-6/17 - Ons kenmerk: 01327765 provinsje fryslân provincie frys1n b ‘ 1 kan in staat worden geacht om meer samenhang en harmonisatie aan te brengen in deze regionale opgaven. Daarmee komt deze constellatie ook tegemoet aan een belangrijk aspect van het Friese toetsingskader, namelijk de match tussen de bestuurlijke eenheid en de primaire opgavenprofielen. Wij onderschrijven daarmee de conclusie van de betrokken gemeenten dat een belangrijk resultaat van de samenvoeging is dat de complementariteit tussen de verschillende gebiedskwaliteiten de gelegenheid schept voor een meer afgewogen ontwikkeling van woon- en bedrijvenlocaties, alsmede van recreatieve en toeristische voorzieningen in het gebied. Dit leidt tot een optimalisering van de samenhang in keuzes. De nieuw te vormen gemeente Waadhoeke wordt de rechtsopvolger van Franekeradeel, het Bildten Menameradiel.

De (nieuwe) gemeente Leeuwarden vanaf 1januari 2018 zal bestaan uit de bestaande gemeente Leeuwarden, die aan de noordzijde wordt uitgebreid met de gemeente Leeuwarderadeel (bestaand uit zeven kernen) en aan de zuidwestzijde met een tiental kernen vanuit de gemeente Littenseradiel. De huidige gemeente Leeuwarden bestaat thans ook al uit de stad Leeuwarden en een ruim aantal dorpen dat op de stad is georiënteerd. De voorgenomen herindeling vormt een bestuurlijk-organisatorische bestendiging van bestaande nodale verbanden, zowel wat betreft werken, recreëren als het gebruik van voorzieningen. Met nadruk zij gesteld dat het toeristisch-recreatieve profiel van de aan Leeuwarden toe te delen gebieden naadloos aansluit op het huidige buitengebied van die gemeente. Vanuit de stad is dit een belangrijk gebied voor dagrecreatie, waardoor ook op die wijze sprake is van duidelijke aansluiting op maatschappelijke oriëntatiepatronen. De toevoeging van Leeuwarderade& en het deel van Littenseradiel leiden tot ene betere afstemming tussen stad en omliggend platteland, en daarmee een aantrekkelijke uitbreiding van de diversiteit aan woonmilieus in de nieuwe gemeente Leeuwarden. Vanuit de samenwerking in Stadsregionaal-verband zijn de woningbouwplannen goed op elkaar afgestemd. Vanuit deze uitgangspositie kan de nieuwe gemeente het beleid en de uitvoering op nog meer integrale wijze inrichten. De wederkerige relatie tussen stad en ommeland kent ten aanzien van de kennis- en innovatiefunctie van de Dairy-campus een interessant aanknopingspunt door de toevoeging van het belangrijke veeteeltgebied van De Greiden. Voorts zorgt de voorgestelde gebiedsuitbreiding van Leeuwarden voor een evenwichtiger financieel draagvlak voor belangrijke regionale voorzieningen ten aanzien van voortgezet onderwijs, zorg en cultuur. De nieuwe gemeente Leeuwarden wordt de rechtsopvolger van Leeuwarderadeel.

De (nieuwe) gemeente SCidwest-FrysIn zal bestaan uit de bestaande gemeente Sûdwest Fryslân en een vijftientaldorpen van de gemeente Littenseradiel. Deze gebiedstoevoeging is een toepassing van het nodale principe, waarbij uitgegaan wordt van de primaire oriëntatie van deze dorpen op de centrumsteden Sneek en Bolsward. Op grond van deze oriëntatie op de voorzieningen in de stedelijke rand van Sûdwest-Fryslân hebben de inwoners van het overgaande gebied van Littenseradiel een sterke binding met deze gemeente. Dit komt met name tot uitdrukking met betrekking van het gebruik van de voorzieningen op het gebied van voortgezet onderwijs, zorg, welzijn en sport alsook ten aanzien van de werkgelegenheid. Naast deze sociaal-maatschappelijke samenhang is ten aanzien van het toe te voegen gebied eveneens sprake van duidelijke ruimtelijk-landschappelijke overeenkomsten met het noordelijk deel van de huidige gemeente Sûdwest-Fryslân. Siidwest-Fryslân en Littenseradiel kennen al langere tijd een stevige samenwerkingsrelatie binnen het sociaal domein, de politie en de brandweer, hetgeen eveneens een duidelijke indicator is voor de samenhang in dit gebied.

- 7/17 - Ons kenmerk: 01327765 provinsje fryslân provincie fryslân rj)

Zoals ook het geval is ten aanzien van Leeuwarden draagt deze herindeling bij aan een optimalere verhouding tussen het aantal mensen dat gebruik maakt van bovenlokale voorzieningen en het aantal mensen dat ook daadwerkelijk woonachtig is in de gemeente 1 1 die dergelijke voorzieningen in stand houdt. Een betere afstemming tussen het gebruik van voorzieningen en de daarmee gemoeide kosten leiden tot een rechtvaardiger financieel draagvlak voor de instandhouding en ontwikkelingvan deze voorzieningen. De nieuwe gemeente Sûdwest-Fryslân wordt de rechtsopvolger van Littenseradiel.

Dorps- en kernenbeleid De gemeente Waadhoeke zal in 2018 circa 46.500 inwoners tellen, verspreid over 41 kernen. • De gemeente Leeuwarden zal in 2018 zo’n 121.400 inwoners tellen, verspreid over 36 kernen. De gemeente Sûdwest-Fryslân zal in 2018 naar verwachting ongeveer 90.000 inwoners tellen, verspreid over 89 kernen. Gemeentelijke opschaling vraagt om een doordacht kernenbeleid, waarbinnen de voorwaarden kunnen worden geschapen om een voor de burgers en leefgemeenschappen binnen de kernen herkenbaar lokaal bestuur te blijven. Fryslân kenmerkt zich overigens bij uitstek door zijn veelkernigheid: de gemeente als bestuurlijke entiteit is daarbij niet de natuurlijke schaal waarmee inwoners zich vereenzelvigen, maar die oriëntatie en identiteit ligt primair in de onderscheiden kernen zelf. De huidige gemeenten hebben elk afzonderlijk veel ervaring opgedaan met een goed functionerend en gewaardeerd wijken- en dorpenbeleid, gericht op behoud van de leefbaarheid en verbondenheid. Wij hebben er bij de gemeenten op aangedrongen de verworvenheden van het bestaande kernenbeleid ten volle te benutten voor de vormgeving van een kernenbeleid van de nieuw te vormen gemeente. Wijgaan er dan ook vanuit dat een dergelijk beleid van de nieuw te vormen gemeente tijdigwordt voorbereid ten behoeve van uiteindelijke besluitvorming door het nieuw te kiezen gemeentebestuur. Wijstellen vast dat voor elk van de nieuwe gemeentelijke constellaties in het herindelingsadvies een toekomst visie is opgenomen, waarin de gemeenten aangeven op welke wijze zij vanaf 2018 het beleid willen vormgeven om ook in de nieuwe situatie een voor de burgers nabij bestuur te kunnen blijven.

Al met al delen wij onverkort de conclusie van de gemeenten dat de drie respectievelijke herindelingen de mogelijkheden van de nieuwe gemeentebesturen versterkt om de opgaven en wenselijke ontwikkelingen vanuit een integrale visie op het gehele samenhangende gebied van de nieuwe gemeenten aan te sturen. De voorgenomen samenvoeging en de onderscheiden gebiedstoedelingen van(uit) Leeuwarderadeel en Littenseradiel hebben een profielversterkende uitwerking op de nieuwe c.q. ontvangende gemeente(n). Daarnaast verwachten wij dat de gemeenten, op basis van de goede ervaringen in de huidige situaties, adequaat beleid ten uitvoer zullen brengen om de maatschappelijke betrokkenheid door een doordacht en actief wijken-, dorps- en kernenbeleid te behouden. Wijstellen vast dat in de beoogde gemeentelijke constellaties de interne samenhang als zeer groot, en het te voeren beleid ten dienste van en met de lokale gemeenschappen als zeer adequaat zijn te kwalificeren.

-8/17 - Ons kenmerk: 01327765 provinsje fryslân provincie fryslân v rj

3. Bestuurskracht Mede als gevolg van het proces van verdergaande decentralisatie van overheidstaken kiest de rijksoverheid bewust voor het beleggen van beleidsuitvoering zo dicht mogelijk bij de burger. Ditsluit ook aan bij het uitgangspunt van de gemeente als eerste overheid’. Ditvraagt om bestuurskrachtige gemeenten die hierop op toekomstbestendige wijze zijn toegerust. In het belang van de inwoners en de lokale gemeenschappen dient een nieuwe danwel nieuw te vormen gemeente te beschikken over voldoende bestuurskracht. In essentie kan worden gesteld dat een gemeente bestuurskrachtig is als zij in staat is haar maatschappelijke opgaven op te pakken en wettelijke taken en eigen ambities adequaat uit te voeren, waarbij recht wordt gedaan aan de maatschappelijke omgeving. Hierdoor kunnen gemeenten kwalitatief goed bestuur bieden en goede dienstverlening leveren die voldoet aan • de eisen van deze tijd, zonder daarbij overmatig (beleidsrijke) taken te moeten onderbrengen in samenwerkingsverbanden, die het vaak moeten stellen zonder adequate besturings filosofie en bijbehorend passend opdrachtgeverschap.

De gemeenten zijn van oordeel dat de voorgenomen herindelingen een adequate respons bieden op het toenemende aantal taken, bevoegdheden en verantwoordelijkheden dat bij de lokale overheid wordt belegd. Op deze wijze kunnen de gemeenten op passende wijze eigenstandig sturing geven aan de complexe maatschappelijke vraagstukken die nu en in de toekomst aan de orde zijn.

De gemeenten beschrijven in het herindelingsadvies op welke wijze de respectievelijke herindelingen bijdragen aan het (verder) versterken van de bestuurskracht, waaronder ook een vergroting van de slag- en ontwikkelingskracht jegens medeoverheden, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties.

De voorgenomen samenvoeging van de Waadhoeke-gemeenten biedt naar ons oordeel de randvoorwaarden om de door de gemeenten zelf gesignaleerde organisatorische kwetsbaarheden het hoofd te bieden. De beoogde omvang van de nieuwe gemeente (46.500 inwoners) stelt haar in staat om voldoende gespecialiseerd personeel aan zich te binden ter bevordering van de continuïteit in de beleidsvoorbereiding en uitvoering. Ditstelt de gemeente in staat het leeuwendeel van haar taken in eigen beheer uit te voeren. Tegelijkertijd maakt deze schaalsprong het mogelijk de gewenste bestuurlijke kwaliteitte borgen.

De gemeenten Leeuwarden en Sidwest-Fryslân zijn betrokken bij deze herindelings procedure, niet omdat zij zelf bestuurskrachtproblemen ondervinden, maar vanwege de omstandigheid dat zij een essentieel onderdeel vormen voor de bestuurlijk-organisatorische oplossing in regionaal verband. Bijhet beoordelen van de inhoudelijke noodzaak van de voorgenomen herindelingen dient te worden gerefereerd aan de bijzondere ontstaans geschiedenis en inrichting van dit herindelingsproces, ten aanzien van de besluitvorming in Leeuwarderadeel en Littenseradiel, die ertoe strekte dat hun bestuurlijke zelfstandigheid, zeker op termijn, niet in het belang was van hun inwoners. Naar aanleiding hiervan was een logische gebiedstoedeling op grond van nodale samenhang aan de orde. De vier betrokken gemeenten (Leeuwarden, Leeuwarderadeel, Littenseradiel en Sûdwest-Fryslân) hebben in eendrachtigheid tot het voorliggende herindelingsvoorstel gekozen. Daarbij is bewust geopteerd voor toepassing van de herindelingsvariant van ‘lichte samenvoeging’, waarbij de gemeenten Leeuwarderadeel en Littenseradiel worden opgeheven en de gemeenten Leeuwarden en Stidwest-Fryslân als ontvangende gemeenten blijven bestaan. Een reguliere samenvoeging zou beteken dat ook beide laatstgenoemde gemeenten zouden worden opgeheven, met alle administratieve lasten en kosten die daaraan zijn verbonden. Deze

-9/17- Onskenmerk: 01327765 provinsje fryslân provincie fryslân

ingrijpende gevolgen staan niet in verhouding tot de omvang van deze beide herindelingen. Beide voorstellen tot lichte samenvoeging, en het doorlopen traject om tot deze voorstellen te komen, voldoen in onze ogen in alle aspecten aan de procesvereisten zoals gesteld in uw brief d.d. 30 juni 2015, inhoudende een aanvulling op het vigerende Beleidskader, te weten: er is overeenstemming tussen de betrokken gemeenten over de toepassing van de herindelingsmodaliteit van ‘lichtesamenvoeging’ en er zijn afspraken gemaakt over de rechtspositie van het overgaande personeel vanuit de op te heffen gemeenten Leeuwarderadeel en Littenseradiel. Als werkgevers achten de betreffende op te heffen Çj) gemeenten het essentieel dat de rechts- en arbeidsmarktpositie van hun personeel goed geborgd is. Hiertoe zijn reeds eind 2015 afspraken opgesteld in een Convenant P&O, dat door de colleges van de zeven gemeenten is vastgesteld. Eveneens werken de gemeenten • met een zogeheten ‘open arbeidsmarkt’, waarbij in geval van vacatures medewerkers van de herindelingspartners voorrang krijgen. Er is inmiddels een sociaal statuut afgesloten voor de zeven gemeenten. Naar ons oordeel geven de gemeenten hiermee op passende wijze uitvoering aan het borgen van de rechtspositie van het personeel.

De effectuering van de drie beoogde herindelingen leidt, mede gelet op de gebiedseigen kenmerken, in onze ogen tot een optimale match tussen de te vormen bestuurlijke constellatie en de bovenlokale opgavenprofielen, zonder daarbij in bijzondere mate afhankelijk te zijn van samenwerkingsverbanden (binnen welke het lastig is om voldoende regie te kunnen voeren). De beoogde omvang van de nieuwe gemeenten maakt het mogelijk de gewenste bestuurlijke en ambtelijke kwaliteitte borgen. Wij achten de gemeenten daarmee in staat om een hoogwaardige dienstverlening aan burgers en bedrijven te kunnen realiseren en een goede invullingte geven aan de maatschappelijke opgaven en ambities, ook in de regionale context.

Ten aanzien van het financieel perspectief van de gemeenten verwijzen wij u naar de separate paragraaf verderop in deze zienswijze.

4. Evenwichtige regionale verhoudingen In een voorstel tot herindeling moet worden aangegeven wat de voorziene effecten van de voorgenomen fusie zijn voor de samenhang en het evenwicht in de regio. Tevens dient met een nagestreefde herindeling te worden voorkomen dat er zogeheten ‘restproblematiek’ ontstaat, zodat omliggende gemeenten niet ongunstig worden beïnvloed in hun bestuurlijke toekomstperspectief. Ditgeldt eens te meer in geval van een opsplitsing van een bestaande gemeente en de daaruit voortvloeiende gebiedsverdeling, aangezien in een dergelijk geval bij uitstek rekening gehouden kan worden met een optimale aansluiting van de nieuwe grenzen aan de maatschappelijke opgaven die in de regio spelen. In het herindelingsadvies wordt hierop uitgebreid ingegaan, waaronder bij de beschrijving van de motieven en achtergronden van de voorgestelde herindelingen.

Het Beleidskader stelt dat de provincie een bovenlokale verantwoordelijkheid heeft die uitstijgt boven de belangen van afzonderlijke gemeenten. Vanuit deze verantwoordelijkheid hebben wij de mate van regionale samenhang en evenwicht beoordeeld, zowel op inhoud als op procesgang. Conform de richtlijnen die daarvoor gelden hebben de gemeenten het vastgestelde herindelingsontwerp toegezonden aan alle buurgemeenten. Eveneens zijn deze gemeenten uitgenodigd voor nader overleg. Wij stellen vast dat geen enkele buurgemeente - waaronder Harlingen - een zienswijze heeft ingediend, hetgeen een duidelijke indicator is voor de perceptie dat de voorgenomen herindelingen hun positie niet nadelig beïnvloedt.

-1O/17 Onskenmerk: 01327765 _____

provinsje fryslân provincie frys1ân rJ)

In Fryslân zijn door de geëffectueerde herindelingen in 2011 en 2014 reeds stappen gezet in de wenselijk geachte opschaling van het lokaal bestuur. De voorgestelde herindelingen sluiten aan bij deze trend van gerichte gemeentelijke schaalvergroting. De adviesrapportage van de door ons ingestelde Commissie van Wijzen heeft in het bijzonder ook betrekking op het toetsingscriterium evenwichtige regionale verhoudingen’. Immers, uit het herindelingsadvies moet blijken hoe de voorgenomen herindelingen passen binnen de bredere provinciale context die geschetst wordt in het advies van de Commissie, en de door ons ingenomen standpuntbepaling op basis hiervan. Het is hierbij voor ons van .l) belang dat de voorgenomen herindelingsconstellaties, naast een voldoende mate van logische interne samenhang, ook tegemoetkomen aan een bestendiging van de regionale samenhang, die overeenstemt met de maatschappelijke realiteit. • De positie van zowel Leeuwarden als Siidwest-Fryslân in de regio wordt door de beoogde herindelingen verder bevestigd. Het samenvoegen van het omliggende gebied met beide centrumkernen dragen bij aan zowel het versterken van de positie als provinciehoofdstad c.q. regionaal centrum als aan de verbinding met de omliggende landelijke gemeenten. Q Franekeradeel, het Bildten Menameradiel geven in het herindelingsadvies aan dat de vorming van de gemeente Waadhoeke de verhouding met Harlingen ongewijzigd laat ten aanzien van de huidige samenwerking. Waar regionale opgaven erom vragen zal de samenwerking tussen Waadhoeke en Harlingen worden gezocht en zo nodig geïntensiveerd. Daarbij geldt dat de zelfgekozen bestendiging van de zelfstandigheid van Harlingen hiervoor voor Waadhoeke geenszins een belemmering vormt, waarop wij hieronder bij de onderdelen ‘Intergemeentelijke samenwerkingsverbanden’ en ‘Restproblematiek’ nader ingaan. Het samenstel aan voorgenomen herindelingen komen in zeer ruime mate tegemoet aan het nodaliteitsbeginsel dat wijzelf als leidraad hanteren bij de beoordeling van voorgestelde nieuwe lokaal-bestuurlijke indelingen. De voorgestelde nieuwe indeling van het gebied draagt bij aan een integrale bestuurlijke benadering van de voor het gebied majeure opgaven.

In het herindelingsadvies constateren de gemeenten voorts dat de schaalvergroting in belangrijke mate bijdraagt aan het vergroten van de wenselijk geachte grotere ambtelijke en bestuurlijke slagkracht. De gemeenten verwachten dat er hiermee goede regionale verhoudingen zullen ontstaan. Wij achten deze verwachting gerechtvaardigd, nu ook de bestuurskracht van de regio kan toenemen, doordat door de vorming van deze robuuste gemeenten het aantal gemeenten - en daarmee het aantal samenwerkingspartners - afneemt. Wij onderschrijven de verwachting dat de herindelingen zullen leiden tot evenwichtige regionale bestuurlijke verhoudingen. De nieuwe gemeenten kennen elk een schaal en positie in de regio die hun in staat stelt een adequate bijdrage te leveren aan het oppakken van gemeentegrensoverschrijdende regionale opgaven.

Intergemeentelijke samenwerkingsverbanden Als integrale bijlage 3 is bij het herindelingsadvies per gemeente een overzicht opgenomen van de gemeenschappelijke regelingen waaraan zij thans deelneemt. In het herindelings advies geven de gemeenten aan dat door de vorming van de voorgestelde constellaties gemeenten van een zodanige schaal ontstaan, dat het overgrote deel van het gemeentelijke takenpakket in eigen beheer zal kunnen worden uitgevoerd. Wij delen de opvatting van de gemeenten dat dit uit oogpunt van democratische legitimiteiten beheersbaarheid ook nagestreefd zou moeten worden, en waarbij excessieve ‘bestuurlijke drukte’ kan worden teruggebracht. Daar waar participatie in een dergelijk samenwerkingsverband in termen van een maatschappelijke of gebiedsgerichte/regionale meerwaarde en/of tot evidente efficiency voordelen leidt, sluiten de (nieuwe) gemeenten deelname aan dergelijke verbanden als hulpstructuur echter uiteraard niet op voorhand uit. Daarbij kan worden gewezen op

-11 /17 Ons kenmerk 01327765 ____

provinsje fryslân provincie fryslân bestaande (al dan niet verplichte) samenwerking op het terrein van onder andere sociale zaken, VTH-taken ten aanzien van het milieu, veiligheid en woningbouw (Waadhoeke),

Stadsregionaal, shared-service center lOT-dienstverlening vanuit Leeuwarden als centrum- 1 1 gemeente (Leeuwarden) en ICT, recreatie, afvalverwijdering en welstandszorg (Sidwest Fryslân). In dit verband is het gepast een nadere toelichting te geven op de Inter gemeentelijke Sociale Dienst Noordwest-Fryslân; dit betreft een gemeenschappelijke regeling waarin naast de gemeenten Franekeradeel, het Bildten Menameradiel ook Harlingen, Leeuwarderadeel, Terschelling en Vlieland participeren. ÇI) In Waadhoeke-verband is een discussie ontstaan over het vraagstuk of de nieuwe gemeente na herindeling een eigenstandige sociale dienst zou moeten hebben. Diverse raadsfracties in die gemeenten hebben daarop ingezet. Aangezien Leeuwarderadeel gaat herindelen met • Leeuwarden zal die gemeenten uit de regeling treden. Voorjaar 2016 hebben de raden van Franekeradeel, het Bildten Menameradiel in eensluidende raadsbesluiten het advies aan de nieuw te vormen gemeente Waadhoeke uitgesproken om het sociaal domein per 1januari 2020 onder directe gemeentelijke sturing te brengen door het te plaatsen in de (dan eigen) gemeentelijke organisatie. Harlingen, Vlieland en Terschelling zouden dan diensten kunnen inkopen bijWaadhoeke. Deze termijn geeft alle betrokken gemeenten voldoende tijd om zich voor te bereiden op de liquidatie van de regeling (danwel uittreding van Waadhoeke als de overgebleven gemeenten de regeling in stand wensen te houden).

Restproblematiek Wijzijn van oordeel dat voorkomen moet worden dat een herindelingsvoorstel leidt tot zogeheten ‘restproblematiek’. Dat wilzeggen dat door de vorming van een nieuwe gemeente (een) omliggende gemeente(n) niet onnodig in haar/hun ontwikkeling mag/mogen worden belemmerd, waardoor het toekomstperspectief van deze gemeente(n) ongunstig wordt beïnvloed. Wij delen de opvatting van de betrokken gemeenten dat beide voorgenomen ‘lichte samenvoegingen’ ertoe leiden dat de posities van Leeuwarden en Sneek/Bolsward als hoofdstad c.q. centrum plaatsen verder worden versterkt. Gelet op de voorliggende opsplitsing van Littenseradiel is het voortraject in die gemeente op intensieve wijze op dorpsniveau met de inwoners ingericht, op basis waarvan een gedragen gebiedsverdeling is ontstaan, waarbij op adequate wijze is voorkomen dat een gebiedsdeel in bestuurlijke zin ontheemd zou raken. Tevens zijn wij met de Waadhoeke-gemeenten van opvatting dat de voorgenomen samenvoeging voor Harlingen geen onevenredig nadeel oplevert. Ten aanzien van de bestaande samenwerking tussen Harlingen en Waadhoeke blijftde relatie vooralsnog ongewijzigd. De Waadhoeke-gemeenten staan op het standpunt dat de nieuwe gemeente zichzelf allerminst met de rug naar Harlingen zal plaatsen: vanzelfsprekend zullen samenwerkingsinitiatieven die tot wederzijds voordeel strekken worden aangegaan. Voor zover Harlingen op enig moment in de toekomst bestuurlijk-organisatorisch aansluiting zoekt zal de nieuw te vormen gemeente Waadhoeke dat gesprek met een positieve grondhouding tegemoet treden.

Wij concluderen dat de effectuering van de voorgestelde herindelingen bijdragen aan evenwichtige regionale bestuurlijke verhoudingen, en voor de niet-participerende buurgemeenten geen onevenredig nadeel in hun ontwikkelperspectief oplevert.

-12/17- Onskenmerk: 01327765 provinsje fryslân provincie fryslân b rd)

5. Duurzaamheid Met het samenstel aan voorgestelde herindelingen ontstaat een drietal robuuste gemeenten die elk in staat geacht kunnen worden zowel het huidige als het toekomstige gemeentelijke t 1 takenpakket goed te adresseren. De schaalomvang stelt het lokaal bestuur in het desbetreffende gebied in staat om zowel bestuurlijk als ambtelijk een (verdere) professionaliseringsslag te maken, waardoor een optimale dienstverlening tegen acceptabele kosten ook in de toekomst gewaarborgd kan worden. Wijzijn ervan overtuigd dat de nieuwe gemeenten met deze herindelingen een voldoende schaalsprong maken, die het bevordert dat de lokale en regionale opgaven, de wettelijke taken en eigen ambities adequaat kunnen worden uitgevoerd.

Hierbijtekenen we met nadruk aan dat de betrokkenheid van Leeuwarden en Sûdwest Fryslân bij deze herindelingen in geen geval is ingegeven door een onvoldoende intrinsieke toekomstbestendigheid van deze beide bestaande gemeenten. Zijzijn betrokken bij deze herindelingen als onderdeel van een logische gebiedsoplossing in dit deel van de provincie.

Met de Waadhoeke-gemeenten zijn wijvan opvatting dat in dit deel van het herindelings gebied aansluiting van Harlingen in beginsel zou bijdragen aan de meest duurzame herindelingsvariant in regionaal perspectief. Zoals wij hierboven al hebben aangegeven bestaat hiervoor in Harlingen evenwel geen enkel lokaal draagvlak, noch bestuurlijk noch maatschappelijk. Samen met Franekeradeel, het Bildten Menameradiel accepteren wijdit standpunt van Harlingen als vaststaand feit. Hiermee is sprake van een situatie die in het vigerende beleidskader wordt genoemd, namelijk het gegeven dat een gedragen regionale oplossing niet mogelijk is, terwijlde Waadhoeke-gemeenten de urgente noodzaak voelen om op zo kort mogelijke termijn tot opschaling van hun gemeenten te komen. Nadat Harlingen zich heeft teruggetrokken uit de herindelingsvoorbereidingen is daar door Franekeradeel, het Bildten Menameradiel ook volop op ingezet. Wij komen in dit verband tot de slotsom dat met de vorming van de gemeente Waadhoeke wordt voldaan aan de voorwaarden tot relativering van het duurzaamheidscriterium ten faveure van het belang van het versterken van de gemeentelijke bestuurskracht op korte termijn, waarbij de vorming van Waadhoeke Harlingen geen onevenredig nadeel oplevert. De eigen keuze voor zelfstandigheid door Harlingen brengt naar onze opvatting ook met zich mee dat dit de buurgemeenten niet dient te belemmeren in hun behoefte tot opschaling. Zoals eerder al gesteld heeft Harlingen ook geen zienswijze tegen het herindelingsontwerp ingediend.

Ten aanzien van de drie voorgestelde herindelingen verwachten wij dat de nieuwe gemeenten qua schaal en het bijbehorende ontwikkelperspectief goed toegerust zullen zijn voor een langere periode. Daarmee is het niet te verwachten dat de gemeenten binnen afzienbare termijn bij nieuwe herindelingen betrokken zullen zijn vanuit de noodzaak dat de nu voorgestelde schaaisprong niet toereikend zal blijken om hun taken naar behoren te kunnen uitvoeren. Voor zover in de voorzienbare toekomst een wijzigingvan de gemeente grenzen bijgrenscorrectie aan de orde zou komen, stellen wij ons op het standpunt dat dit geschiedt op basis van een evident draagvlak daartoe onder de betrokken gemeenten.

- 13 / 17- Ons kenmerk: 01327765 provinsje fryslân provincie fryslân

Financieel perspectief Vanaf de dag dat door de betrokken gemeenten blijkens een vastgesteld herindelings- ontwerp is besloten tot een gemeentelijke herindeling, houden wijvan rechtswege financieel toezicht op de betreffende gemeenten. De door ons aangewezen besluiten van de raden en de colleges van B&Wbehoeven onze goedkeuring. Zo wordt voorkomen dat gemeenten uitgaven doen (of nalaten) die nog voordelen opleveren voor de betreffende gemeente, maar nadelig (kunnen) zijn voor de nieuw op te richten gemeente. Bijbrief van 17 november 2015 1) zijn de betrokken gemeenten op de hoogte gesteld van de besluiten waarop het toezicht betrekking heeft en de daarbij behorende werkafspraken. Indien gemeenten uitgaven doen (of inkomsten verlagen) vinden wij onderlinge afstemming van groot belang.

De gemeenten Franekeradeel, het Bildt, Menameradiel en Harlingen hebben in 2013 door middel van een herindelingsscan een onderzoek verricht naar het financiële perspectief van de nieuw te vormen gemeente en de te verwachten ontwikkelingen. Nadat Harlingen heeft besloten zich terug te trekken uit de herindelingsvoorbereidingen zijn de gegevens uit de scan daarop aangepast, om zo een accuraat beeld te kunnen schetsen op de alsdan nagestreefde constellatie.

Om een reëel beeld te krijgen van de financiële positie van de gemeenten Leeuwarden en Leeuwarderadeel is er op verzoek van de gemeente Leeuwarden in 2014 een onderzoek ingesteld naar de mogelijke financiële risico’s van deze gemeenten, waaronder het beheer en onderhoud van kapitaalgoederen.

De financiële positie van de gemeenten is in het herindelingsadvies opgenomen. Uit het jaarlijks onderzoek dat wij uitvoeren naar de financiële posities van de gemeenten blijkt, dat er bij de betrokken gemeenten de laatste jaren steeds sprake is geweest van structureel en reëel sluitende begrotingen. De gemeenten hebben voor het begrotingsjaar 2016 de volgende begrotingsresultaten aangeboden.

Gemeente 2016 2017 2018 2019 Franekeradeel 182.000 -1-53.000 -1-385.000 -1-468.000 het Bildt 35.152 15.960 45.781 98.302 Menameradiel 204.000 69.000 -/-13.000 11.000 Leeuwarderadeel 159.920 7.308 58.021 137.081 Littenseradiel 139.176 101.277 220.757 253.487 Leeuwarden 4.252.000 4.682.000 706.000 0 Stidwest-Fryslân 521.000 781.000 3.505.000 4.296.000

Uitde bovenstaande tabel blijktdat alle betrokken gemeenten in het jaar 2016 een structureel en reëel sluitende begroting hebben aangeboden. Hoewel vanwege de economische ontwikkelingen op voorhand nog geen garantie kan worden gegeven over de toekomstige financiële positie kan hieruit worden afgeleid dat dit een goede uitgangspositie biedt voor de nieuwe gemeenten om tot een duurzaam gezond financieel beleid te komen.

Bijeen gemeentelijke herindeling kan een verrekening van rechten en verplichtingen plaatsvinden. Ditzal zeker het geval zijn indien het grondgebied van een bij de herindeling betrokken gemeente overgaat naar meer dan één gemeente of anders gezegd, als de gemeente bij een herindeling over twee of meer gemeenten wordt gesplitst. Deze opsplitsing doet zich voor bij de gemeente Littenseradiel, die wordt opgesplitst met gebiedstoedelingen aan de gemeenten Siidwest-Fryslân, Leeuwarden en Waadhoeke. Door de provincie zijn hieromtrent beleidsregels opgesteld, waarvan de gemeenten bij separate brief van

-14/17- Onskenmerk: 01327765 provinsje frys1n provincie fryslân b

17 november 2015 op de hoogte zijn gesteld. Met nadruk moet worden gesteld dat deze beleidsregels alleen van toepassing zijn indien de door de gemeenten zelf gemaakte afspraken op dit punt niet worden nagekomen, danwel tot een onredelijke en/of onbillijke uitkomst leiden. Onderdeel van deze afspraken tussen de betrokken gemeenten betreffen specifiek ook de financiële ontvlechting. Daarover zijn de gemeenten in een bestuurs overeenkomst d.d. 24 november 2014 een aantal verdeelprincipes overeengekomen, met als hoofdregels: - datgene wat deelbaar is volgt het overgaande grondgebied; - wat ondeelbaar is wordt verdeeld op basis van een vaste verdeelsleutel: SCidwest-Fryslân 51%, Leeuwarden 32% en Waadhoeke 17%.

De positie van de Friese en Blldtse taal Wijstellen vast dat de betrokken gemeenten in het herindelingsadvies aangeven welke ambities aangaande het taalbeleid zij in de nieuwe situatie willen voeren met betrekking tot het Fries en het Bildts. Wijvinden het van groot belang dat de gemeenten adequaat beleid voeren ten aanzien van de effecten van de herindelingen op de positie van het Fries en het Bildts.

Fries taalbeleid In de ‘Bestuursafspraak Friese taal en cultuur 2013-2018’ zijn het Rijken de provincie Fryslân overeengekomen dat in het geval van gemeentelijke herindelingen er, in samenspraak met de betrokken partijen, afspraken gemaakt zullen worden over de bescherming van de positie van de Friese taal in de nieuwe gemeenten. Dat als uitwerking van de aangegane verplichtingen ten aanzien van het Fries, die voortvloeien uit het ondertekenen en bekrachtigen door Nederland van het “Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden” en het “Kaderverdrag inzake de bescherming van nationale minderheden”. Daarin wordt gesteld dat nieuwe bestuurlijke indelingen het bestaande niveau van taalrechten voor inwoners van een deelnemende gemeente niet mag verminderen (Handvest artikel 7, lid ib en Kaderverdrag artikel 5). Daarnaast wordt in het eerste artikel van het Handvest ook genoemd dat het gebruik van de taal in het openbare en particuliere leven aangemoedigd moet worden.

Op basis van de meest recente cijfers in de Friese Taalatlas 2015 over de positie en het gebruik van het Fries (als spreek-, schrijf-, lees- en moedertaal, maar ook met betrekking tot de overdracht naar de volgende generaties), blijktdat de positie van het Fries in de betrokken gemeenten zeer sterk is. Daarbij zijn er wel onderlinge verschillen aan te wijzen, waarbij over het algemeen Leeuwarden als verstedelijkt gebied minder hoog scoort en de omliggende gemeenten als (zeer) sterk Friestalig aan te merken zijn. Het is in het kader van deze herindeling van groot belang om erop te wijzen dat de positie van het Fries in de gemeente Littenseradiel bijzonder diep geworteld is, wellicht het meest van de gehele provincie. Het feit dat juist die gemeente zal worden verdeeld onder drie gemeenten (Leeuwarden, Sidwest-Fryslân en Waadhoeke) maakt dat er bijdie gemeenten een grote verantwoordelijkheid rust daar waar het gaat om de borging van het Fries, maar zeker om de bevordering daarvan in de nieuwe gemeente. Het is immers een groot risico dat de vanzelfsprekende positie en Friestalige dynamiek’ tot stilstand komt in de nieuwe gemeenten. Dat geldt voor elke nieuwe gemeente, omdat de ervaring bij de nieuwe gemeenten die sinds 2011 in de provincie ontstaan zijn intussen leert dat het Fries taalbeleid in het algemeen niet automatisch de hoogste prioriteit heeft bijdiezelfde gemeenten. De

- 15 / 17- Ons kenmerk: 01327765 ____

provinsje fryslân provincie fryslân gemeenten moeten er daarom op worden gevergd dat de huidige voornemens ten aanzien van het taalbeleid ook daadwerkelijk worden uitgevoerd en ook in de toekomst met ambitie geformuleerd moeten blijvenworden. Dittemeer omdat de beleidsaansturing ten aanzien -1 1 van de behartiging van het taalbeleid in de nieuwe situaties vanuit de verstedelijkte centrumkernen tot stand zal komen. Naar onze overtuiging is dit een gezamenlijke verantwoordelijkheid van alle betrokken overheidspartijen. Van belang is ook dat sinds 2014 de Wet gebruik Friese taal van kracht is en dat die wet voorziet in rechten en plichten van burgers en bestuursorganen daar waar het de Friese taal betreft. De nieuwe gemeenten moeten zich daar bewust van zijn en rekening houden met een aanscherping van hun voorzieningen en taalbeleid vanwege de wijzigingen in hun verzorgingsgebied. Daarom willen wij graag met de huidige gemeenten en het Rijkeen adequate invulling • geven aan de afspraak zoals die omschreven staat in de Bestuursafspraak. Daarbij heeft de provincie een integrale bestuurlijke overeenkomst Fries taalbeleid voor ogen, zoals wijdie eerder in 2010 en 2013 hebben gesloten. Daarbij is het wel zaak om de ervaringen van de afgelopen jaren en de Wet gebruik Friese taal nadrukkelijk te betrekken bij de inhoud van de afspraken. Het doet ons deugd dat de gemeenten die betrokken zijn bij de totstandkoming van Waadhoeke, in hun harmoniseringstraject het Friese taalbeleid een prominente plaats geven en dat wij daar als provincie bij betrokken worden. Ook voor de gemeenten Leeuwarden en Sidwest-Fryslân geldt dat het Fries taalbeleid zowel in het harmonisatie traject, als vanaf 2018 gebaseerd moet zijn op ambitie en bevordering zoals het Europees Handvest aangeeft.

Erkenning van de Bildtse taal onder Deel II van het Europees Handvest Ten aanzien van de gemeente Waadhoeke is er sprake van een nog pluriformere taalsituatie vanwege de Bildtse taal, als identiteitsdrager van het ‘BildtsAigene’, zoals die sinds meer dan 500 jaar in de betrokken gemeente het Bildtbestaat. Voor meer dan 50% van de huidige inwoners van de gemeente het Bildtis de Bildtse taal hun eerste taal: 6.000 van de 11.000 inwoners spreken en gebruiken immers dagelijks het Bildts. In de nieuwe gemeente Waadhoeke van 46.500 inwoners zullen de verhoudingen totaal anders zijn. Zowel het bestuur, als de politiek en de inwoners van het Bildthebben duidelijk aangegeven dat zij op dit punt voldoende waarborgen worden ingebouwd teneinde de zorgen over de gevolgen van de herindeling voor de positie van het Bildts in de nieuw te vormen gemeente weg te nemen. Dat heeft er dan ook toe geleid dat de gemeente het Bildteen stevig onderbouwde aanvraag bij het Rijkheeft ingediend om het Bildts te erkennen onder Deel IIvan het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden. Die aanvraag heeft de provincie van harte ondersteund en onze steunverklaring maakt onderdeel uit van het totaalpakket van de erkenningsaanvraag. Gezien het feit dat die erkenningsaanvraag een direct gevolg is van de herindeling, vinden wij het van groot belang dat diezelfde erkenningsaanvraag ook onderdeel uitmaakt van deze arhi-procedure. Daarom sturen wij u onze steunverklaring nu nogmaals als bijlage mee. Wij benadrukken daarbij, zoals ook in die aanvraag beschreven wordt, dat het gaat om erkenning onder Deel IIen dat zowel de gemeente als de provincie niet streven naar een (uiteindelijke) erkenning van het Bildts onder Deel III.In het kader van deze zienswijze verzoeken wij u om deze aanvraag te honoreren, waarmee voorkomen wordt dat een bestuurlijke opschaling negatieve gevolgen heeft voor het Bildts als eeuwenoude en historisch gegroeide regionale taal in het noordwesten van Fryslân.

- 16 / 17- Ons kenmerk: 01327765 _____

provinsje fryslân provincie fryslân b

Tot besluit Hierboven hebben wij het Herindelingsadvies Gemeenten Franekeradeel, het Blldt, Leeuwarden, Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menamera die! en Sûdwest-Fiyslân beoordeeld aan de hand van de daarvoor geldende toetsingscriteria - in hun onderlinge samenhang - en hebben wij een oordeel gevormd over de kwaliteit van de doorlopen arhi-procedure. Op grond van deze afweging verzoeken wij u om op basis van dit herindelingsadvies - met inbegrip van het daarin voorgestelde grensbeloop - en onze zienswijze hierop, een voorstel i) van wet in voorbereiding te nemen, dat erop is gericht de voorgenomen herindelingen met de per 1januari 2018 te effectueren. Met nadruk wijzen wij in dat verband op het belang van instemming met de toepassing van de twee zogeheten ‘lichtesamenvoegingen’, aangezien • naar onze overtuiging en die van de betrokken gemeenten op passende wijze wordt voldaan aan de daaraan gestelde procedurele voorwaarden. Wijgaan ervan uit dat u een spoedige behandeling van het wetsvoorstel zult bevorderen.

Staten van Fryslân,

djjBerg, secretaris

Als bijlagen bij deze brief zijn toegevoegd: - Herindelingsadvies Gemeenten Franekeradeel, het Blldt, Leeuwarden, Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menameradiel en Siidwest-Fîyslân (inclusief integrale bijlagen); - een zevental getekende raadsbesluiten tot vaststelling van het herindelingsadvies d.d. 21 april 2016; - Reactienota zienswj/zen d.d. 26 februari 2016; - notitie Toelichting nieuwe grenzen Littenseradie! d.d. 17 maart 2016; - afschrift GS-brief met steunverklaring erkenningsaanvraag Bildtse taal d.d. 18 februari 2016.

I.a.a.: - de raden van de gemeenten Franekeradeel, het Bildt, Leeuwarden, Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menameradiel en Siidwest-Fryslân (door tussenkomst van de colleges van Burgemeester en Wethouders) - Provinciale Staten van Fryslân

-17 / 17- Ons kenmerk: 01327765 Herindelingsadvies Gemeenten Franekeradeel, het Bildt, Leeuwarden, Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menameradiel en Súdwest-Fryslân

versie 21 april 2016

Pag. Inhoudsopgave:

7 Samenvatting 9 Inleiding: drie herindelingen in Fryslân

11 DEEL I - Samenvoeging Franekeradeel, het Bildt, Menameradiel en deel Littenseradiel (Waadhoeke) 13 1. Situatiebeschrijving en voorgeschiedenis 13 1.1 Situatiebeschrijving Franekeradeel 15 1.2 Situatiebeschrijving het Bildt 17 1.3 Situatiebeschrijving Menameradiel 18 1.4 Situatiebeschrijving Littenseradiel 20 1.5 Voorgeschiedenis van de betrokken gemeenten

24 2. Motieven en achtergronden van deze samenvoeging 24 2.1 Landelijke ontwikkelingen 25 2.2 Provinciale context 26 2.3 Onderbouwing van de voorgestelde samenvoeging 27 2.4 Geografische uitwerking van de voorgestelde samenvoeging

29 3. De nieuwe gemeente Waadhoeke 29 3.1 Kenmerken van het gebied en de gemeenschap 32 3.2 Taal en cultuur 32 3.3 Naamgeving

33 4. Toetsing aan het beleidskader 33 4.1 Draagvlak 36 4.2 Interne samenhang, dorps- en kernenbeleid 36 4.3 Bestuurskracht 37 4.4 Evenwichtige regionale verhoudingen 37 4.5 Duurzaamheid 37 4.6 Personeel

38 5. Financiële aspecten 38 5.1 Financiële positie van de betrokken gemeenten 38 5.2 Lokale lastendruk van de betrokken gemeenten 39 5.3 Gemeentelijke belastingen voor bedrijven Pag. Inhoudsopgave:

41 DEEL II - Samenvoeging Leeuwarderadeel, Leeuwarden en deel Littenseradiel 43 1. Situatiebeschrijving en voorgeschiedenis 43 1.1 Situatiebeschrijving Leeuwarden 45 1.2 Situatiebeschrijving Leeuwarderadeel 47 1.3 Situatiebeschrijving Littenseradiel 49 1.4 Voorgeschiedenis Leeuwarden 50 1.5 Voorgeschiedenis Leeuwarderadeel 50 1.6 Voorgeschiedenis Littenseradiel

53 2. Motieven en achtergronden van deze samenvoeging 53 2.1 Landelijke ontwikkelingen 54 2.2 Provinciale context 55 2.3 Onderbouwing van de voorgestelde lichte samenvoeging 57 2.4 Geografische uitwerking van de voorgestelde samenvoeging

59 3. De gemeente Leeuwarden per 1 januari 2018 59 3.1 Kenmerken van het gebied en de gemeenschap 61 3.2 Taal en cultuur 61 3.3 Naamgeving

62 4. Toetsing aan het beleidskader 62 4.1 Draagvlak 64 4.2 Interne samenhang, dorps- en kernenbeleid 65 4.3 Bestuurskracht 65 4.4 Evenwichtige regionale verhoudingen 65 4.5 Duurzaamheid 66 4.6 Overeenstemming 66 4.7 Personeel

67 5. Financiële aspecten 67 5.1 Financiële positie van de betrokken gemeenten 67 5.2 Lokale lastendruk van de betrokken gemeenten 68 5.3 Gemeentelijke belastingen voor bedrijven

Herindelingsadvies / 4 Pag. Inhoudsopgave:

71 DEEL III – Samenvoeging Súdwest-Fryslân en deel Littenseradiel 73 1. Situatiebeschrijving en voorgeschiedenis 73 1.1 Situatiebeschrijving Súdwest-Fryslân 74 1.2 Situatiebeschrijving Littenseradiel 76 1.3 Voorgeschiedenis Littenseradiel 78 1.4 Voorgeschiedenis Súdwest-Fryslân

79 2. Motieven en achtergronden van deze samenvoeging 79 2.1 Landelijke ontwikkelingen 80 2.2 Provinciale context 81 2.3 Onderbouwing van de voorgestelde lichte samenvoeging 82 2.4 Geografische uitwerking van de samenvoeging

83 3. De gemeente Súdwest-Fryslân per 1 januari 2018 83 3.1 Kenmerken van het gebied en de gemeenschap 85 3.2 Taal en cultuur 85 3.3 Naamgeving

86 4. Toetsing aan het beleidskader 86 4.1 Draagvlak 88 4.2 Interne samenhang, dorps- en kernenbeleid 88 4.3 Bestuurskracht 88 4.4 Evenwichtige regionale verhoudingen 89 4.5 Duurzaamheid 89 4.6 Overeenstemming 89 4.7 Personeel

90 5. Financiële aspecten 90 5.1 Financiële positie van de betrokken gemeenten 90 5.2 Lokale lastendruk van de betrokken gemeenten 91 5.3 Gemeentelijke belastingen voor bedrijven

93 BIJLAGEN

Herindelingsadvies / 5 Het Bildt Leeuwar- deradeel waadhoeke 2018 (2018) Franekeradeel Menameradiel Leeuwarden 018 2 2018 Littense- radiel Littense- radiel LEEUWARDEN

Littenseradiel 18 20

Súdwest-FryslÂN

Herindelingsadvies / 6 Samenvatting:

Zeven Friese gemeenten hebben op eigen initiatief en in gezamenlijkheid besloten om over te gaan tot gemeentelijke herindeling per 1 januari 2018, door middel van een opsplitsing, een samenvoeging en twee lichte samenvoegingen. De volgende drie nieuwe gemeenten worden per 1 januari 2018 gevormd: - Leeuwarden, als gevolg van een lichte samenvoeging van de huidige gemeente Leeuwarden met gemeente Leeuwarderadeel en een deel van de gemeente Littenseradiel. - Súdwest-Fryslân, als gevolg van een lichte samenvoeging van de huidige gemeente Súdwest-Fryslân met een deel van de gemeente Littenseradiel. - Waadhoeke, als gevolg van een samenvoeging van de huidige gemeenten Franekeradeel, het Bildt, Menameradiel en een deel van de gemeente Littenseradiel.

Met dit samenspel van gemeentelijke samenvoegingen worden sterke gemeenten gevormd die voldoende robuust zijn om het complexe takenpakket te kunnen hanteren en om maatschappelijke opgaven het hoofd te bieden. Deze koers is geïnitieerd door de gemeentebesturen en kent een breed maatschappelijk draagvlak. Het te doorlopen herindelingsproces kent een wettelijke basis in de Wet Arhi (Algemene regels herindeling). Met deze nieuwe gemeenten wordt de bestuurskracht in Noordwest-Fryslân verder versterkt.

Herindelingsadvies / 7 Waadhoeke Franekeradeel

Het Bildt Menameradiel

Súdwest- Littense- FryslÂN radiel LEEUWARDEN

Súdwest- Leeuwarden Leeuwarde- Fryslân radeel

Herindelingsadvies / 8 Voor de samenvoeging van gemeenten door middel van ge- Inleiding: meentelijke herindeling bestaat een wettelijk kader in de vorm van de Wet algemene regels herindeling (Wet Arhi). Deze wet schrijft voor dat gemeenten met een voornemen tot herinde- drie herindelingen ling dit beschrijven en onderbouwen in een herindelingsadvies. in Fryslân Zienswijzen Vanaf 17 november 2015 tot en met 14 januari 2016 heeft het Voor u ligt het herindelingsadvies van zeven Friese gemeenten: herindelingontwerp ter inzage gelegen op de gemeentehuizen Franekeradeel, het Bildt, Leeuwarden, Leeuwarderadeel, van de betrokken gemeenten. Gedurende de wettelijke periode Littenseradiel, Menameradiel en Súdwest-Fryslân, waarmee van acht weken zijn in totaal 345 zienswijzen ingediend. Dit is zij een voorstel doen voor de vorming van drie (nieuwe) als volgt verdeeld over de individuele gemeenten: gemeenten per 1 januari 2018. - 1 zienswijze Súdwest-Fryslân - De (nieuwe) gemeente Leeuwarden wordt gevormd door een - 1 zienswijze Littenseradiel lichte samenvoeging van de huidige gemeente Leeuwarden - 1 zienswijze Menameradiel met de gemeente Leeuwarderadeel en het noordoostelijke - 1 zienswijzen Leeuwarderadeel deel van Littenseradiel. De (nieuwe) gemeente Leeuwarden - 341 (identieke) zienswijzen het Bildt wordt daarmee de rechtsopvolger van Leeuwarderadeel. Daarnaast is er één zienswijze buiten de wettelijke termijn - De (nieuwe) gemeente Súdwest-Fryslân wordt gevormd door ingediend bij de gemeente Leeuwarderadeel. een lichte samenvoeging van de huidige gemeente Súdwest- Fryslân met het zuidelijke deel van Littenseradiel. De (nieuwe) De ingediende zienswijzen hebben betrekking op het proces, gemeente Súdwest-Fryslân wordt de rechtsopvolger van de naamgeving en voorstellen voor een andere begrenzing. De gemeente Littenseradiel. 341 (identieke) zienswijzen die zijn ingediend bij gemeente het - De nieuwe gemeente Waadhoeke wordt gevormd door een Bildt richten zich op de betrokkenheid van de bevolking bij de samenvoeging van de gemeenten Franekeradeel, het Bildt, besluitvorming. Na behandeling en beoordeling van de ziens- Menameradiel en het noordwestelijke deel van Littenseradiel. wijzen is de conclusie dat in één geval de ingediende zienswij- De gemeente Waadhoeke wordt daarmee de rechtsopvolger ze leidt tot een wijziging van het herindelingontwerp. Het gaat van Franekeradeel, het Bildt en Menameradiel. hierbij om een kleine wijziging in de begrenzing. Daarnaast leidt één zienswijze tot een tekstuele aanvulling. Door de opheffing en opsplitsing van de gemeente Littenseradiel zijn de drie voorgenomen herindelingen en dus Alle zienswijzen zijn samengevat en door de betreffende ge- de zeven betrokken gemeenten met elkaar verbonden. Deze meenten van een antwoord voorzien in een reactienota. samenhang is voor het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) en de provincie Fryslân aanleiding Leeswijzer geweest om de gemeenten te verzoeken met een gezamenlijk Dit herindelingsadvies kent drie delen: een voor elk van de herindelingsadvies te komen, om uiteindelijk één wetsvoorstel voorgenomen herindelingen. Deze delen zijn identiek in de aan de ministerraad en de Tweede en Eerste Kamer voor te hoofdstukindeling en zelfstandig leesbaar. Hoofdstuk 1 bevat leggen. een beschrijving van de situatie en de voorgeschiedenis van elke betrokken gemeente. Hoofdstuk 2 beschrijft de motieven Uitgangspunten en achtergronden voor de voorgestelde samenvoeging. Voor Het voorgestelde samenspel van drie herindelingen is uniek in de te vormen gemeente wordt een beknopte toekomstvisie Nederland. Niet eerder was er sprake van een constellatie waar- uiteengezet in hoofdstuk 3. Hoofdstuk 4 wordt gewijd aan de in zeven gemeenten betrokken zijn, waarvan een gemeente toetsing van de herindeling aan de criteria uit het Beleidskader zich opsplitst en zo drie (nieuwe) gemeenten gevormd gaan gemeentelijke herindeling van het ministerie van BZK. In hoofd- worden. De voorgestelde herindelingen zijn geen doel op stuk 5 komen enkele financiële kerncijfers van de betrokken zich, maar een middel om toekomstbestendige gemeenten gemeenten aan bod. te vormen die hun wettelijke taken kunnen uitvoeren en hun Bij dit herindelingsadvies is een drietal bijlagen gevoegd: eigen en gezamenlijke opgaven kunnen oppakken. Hierbij zijn detailkaarten van de nieuwe gemeentegrenzen, de logboeken de inhoudelijke opgaven en de oriëntaties van inwoners en voor het draagvlakonderzoek en een overzicht van de gemeen- ondernemers leidend geweest. schappelijke regelingen.

Herindelingsadvies / 9 Herindelingsadvies / 10 DEEL I Samenvoeging Franekeradeel, het Bildt, Menameradiel en deel Littenseradiel (Waadhoeke)

Herindelingsadvies / 11 Herindelingsadvies / 12 1. het academiegebouw en de oudste studentenkroeg van Nederland resteren.

Situatie- Naast het unieke van de historische binnenstad, maken de diversiteit aan woonmilieus in de verschillende woonwijken beschrijving en en de ruime en groene uitstraling Franeker tot de aantrekke- lijke woonstad waar ze om bekend staat. voorgeschiedenis Mooi wonen is het ook in Achlum, Boer, Dongjum, Firdgum, Herbaijum, Hitzum, Peins, Pietersbierum, Oosterbierum, In dit hoofdstuk worden de ruimtelijke, maatschappelijke Ried, Klooster Lidlum, Schalsum, Sexbierum, Tzum, en economische kenmerken van de betrokken gemeenten Tzummarum en Zweins. Deze karakteristieke dorpen bepa- beschreven. Ook wordt de voorgeschiedenis per betrokken len samen met het uitgestrekte landschap de ruimtelijke gemeente uiteengezet. kwaliteit van het gebied. Het landschap is uniek vanwege de in kwelderwallen, terpen en dijken nog altijd herkenbare en 1.1 Situatiebeschrijving Franekeradeel afleesbare ontstaansgeschiedenis van het gebied. De ligging De stad Franeker en de omliggende dorpen en aan de Waddenzee heeft de ontstaansgeschiedenis - en buurtschappen vormen samen de gemeente Franekeradeel, daarmee de inrichting van het huidige landschap - gety- ontstaan in 1984 door een samenvoeging van Franekeradeel, peerd en is natuurlijk ook nu nog van grote waarde. Franeker en een deel van Barradeel. 1.1.2 Economische kenmerken Tabel 1.1 – Kerncijfers gemeente Franekeradeel De bedrijvigheid, ontwikkeling en mogelijkheden van de

Inwoners Oppervlakte Kernen Werkgelegenheid Raadszetels FTE stad Franeker, de hoogwaardige landbouw op het platte- 20.330 109 km² 17 6.222 19 119 land en de kleine innovatieve bedrijvigheid in de dorpen Bron: Cijfers van CBS, provincie en gemeente, 2015 typeren Franekeradeel in economisch perspectief.

1.1.1 Ruimtelijke kenmerken Franeker levert een substantiële bijdrage aan de werkgele- Het stedelijke centrum met de historische binnenstad, het genheid in de regio. In Franeker bevinden zich meerdere be- platteland met haar karakteristieke dorpen en de ligging drijventerreinen en kantoren waar mensen uit Franeker en aan de Waddenzee typeren Franekeradeel in ruimtelijk omgeving hun werk vinden. De binnenstad kent een relatief perspectief. breed aanbod aan winkels en horeca en heeft daarmee een duidelijke regiofunctie. Franeker, gelegen tussen Harlingen en Leeuwarden, is een van de Friese Elfsteden. Franeker is een bewaard geble- Van belang voor deze bedrijvigheid is de bereikbaarheid. ven vestingstad met schitterende monumenten en unieke Door de ligging aan de A31 zijn zowel Amsterdam, Zwolle als gebouwen. De oude stadswallen (bolwerken) en stads- Groningen binnen ongeveer een uur bereikbaar. Daarnaast grachten zijn nog aanwezig en de ontstaansgeschiedenis ligt Franeker aan het Van Harinxmakanaal en aan de spoor- van de stad is nog duidelijk zichtbaar. Daarnaast is Franeker lijn Leeuwarden-Harlingen, verbindingen die van belang zijn een oude universiteitsstad, waarvan de professorenhuizen, voor de bereikbaarheid per boot en per trein.

Herindelingsadvies / 13 Het platteland staat bekend om zijn hoogwaardige land- als zorgstad en waar mogelijk deze zorgfunctie versterken. bouw, glastuinbouw en om de gas- en zoutwinning. De Franeker is ook een echte onderwijsstad. De stad heeft, naast agrarische sector speelt met veeteelt, akkerbouw en glas- zes basisscholen, twee scholen voor speciaal (basis)onder- tuinbouw een belangrijke economische rol in het gebied. De wijs en twee middelbare scholen. Met name de scholen voor delfstoffenwinning kent, naast de economische functie, een het voortgezet onderwijs, CSG Anna Maria van Schurman en duidelijke keerzijde in de bodemdaling. RSG Simon Vestdijk, en voor het speciaal (basis)onderwijs, SBO de Bolder en ZML-onderwijs It Twalûk, vervullen een Naast de industrie en landbouw is de zorgsector een regio-functie. belangrijke economische pijler voor Franekeradeel. De werk- gelegenheid in de zorgsector zal gezien de vergrijzing alleen Franeker heeft, onder meer als hoofdstad van het kaatsen, een maar toenemen. Op toerisme en recreatie zet Franekeradeel uitgebreid en divers aanbod aan sportvoorzieningen. Deze zijn actief in gezien de unieke kansen die de aanwezige kunst, veelal geclusterd op de locatie aan de Hertog van Saxenlaan cultuur, sport en water bieden. (voetbal, tennis, kaatsen en de binnensporten in sporthal De Trije) en op Bloemketerp (zwembad, atletiek en schaatsen). 1.1.3 Maatschappelijke kenmerken Daarnaast wordt er sinds mensenheugenis gekaatst op het Vraagstukken rond bevolkingsontwikkeling, het voorzienin- Sjûkelân in het centrum van de stad. genniveau en de vitaliteit van de plattelandsgemeenschap, zijn de thema’s die Franekeradeel typeren vanuit maatschappelijk Naast de zorg, het onderwijs en de sport trekt ook de kunst perspectief. en cultuur mensen naar Franeker. Mensen uit de regio komen naar Franeker voor een bezoek aan Theater de Koornbeurs, Hoewel voor Franekeradeel nog geen krimp van de bevol- Museum Martena of de bibliotheek. Uniek is het oudst king wordt voorzien, verandert de bevolkingsopbouw wel werkende planetarium ter wereld. Het Koninklijk Eise Eisinga substantieel. Vergrijzing, ontgroening, minder gezinnen, Planetarium staat op de definitieve kandidatenlijst voor het meer alleenstaanden en een kleinere beroepsbevolking zijn UNESCO Werelderfgoed. de duidelijke trends. Trends die consequenties hebben voor wonen en werken, de woning- en de arbeidsmarkt, maar ook De stad Franeker telt zo’n 13.000 inwoners. De dorpen tellen voor de instandhouding van voorzieningen en dus voor de samen ongeveer 7.500 inwoners, verdeeld over de grotere leefbaarheid. kernen als Sexbierum, Tzummarum en Tzum met meer dan 1.000 inwoners en de kleinere buurtschappen met soms minder Met veel voorzieningen op het gebied van zorg, onderwijs, dan 100 inwoners. sport, cultuur en recreatie vervult de stad Franeker een regiofunctie voor de omliggende dorpen en op sommige ter- De meeste dorpen hebben een dorpshuis waar het vaak bloei- reinen zelfs voor heel Noordwest-Fryslân. Voor grootstedelijke ende verenigingsleven samenkomt. De dorpsgemeenschappen voorzieningen als hoger onderwijs of ziekenhuiszorg vervult zijn hecht en georganiseerd. Om die sociale cohesie te behou- Leeuwarden die regiofunctie. den staat al jaren het in stand houden van het voorzieningen- niveau centraal in het plattelandsbeleid. Voorzieningen dragen Franeker kenmerkt zich van oudsher door een groot en divers immers onmiskenbaar bij aan de leefbaarheid, de binding van aanbod aan zorgfuncties, in het bijzonder het Psychiatrisch de gemeenschap en het leefklimaat in de dorpen. Ziekenhuis. Franeker wil zich nadrukkelijk blijven profileren

Herindelingsadvies / 14 Toch is de afname van het voorzieningenniveau als gevolg van op het gebied van retail, onderwijs, zorg en welzijn. Het is de veranderende bevolkingsopbouw, met name in de kleinere een aantrekkelijke kern met een mooi centrum. De dor- dorpen, onontkoombaar en reeds zichtbaar. In drie dorpen pen Vrouwenparochie, St.-Jacobiparochie, Oudebildtzijl, wordt of is inmiddels de school opgeheven. Het winkel- en Nij Altoenae, Westhoek en Minnertsga zijn karakteristiek. horecabestand in de dorpen stond al langer onder druk. In de Oudebildtzijl is eveneens beschermd dorpsgezicht. De grotere kernen worden voorzieningen steeds meer geclusterd buurtschappen Nieuwebildtzijl en Zwarte Haan zijn gelegen en multifunctioneel gemaakt, waarmee ze een groter verzor- aan de Nieuwebildtdijk, nabij de Waddenzee. gingsgebied bedienen. 1.2.2 Economische kenmerken 1.2 Situatiebeschrijving het Bildt Het Bildt is een plattelandsgemeente met werkgelegenheid Gemeente het Bildt bestaat uit zeven dorpen (St.- in verschillende sectoren. Handel en reparatie, industrie en Annaparochie, Vrouwenparochie, St.-Jacobiparochie, landbouw en zakelijke dienstverlening leveren de meeste Oudebildtzijl, Nij Altoenae, Westhoek en Minnertsga) en twee banen. De landbouw is een dragende sector en speelt met buurtschappen (Nieuwebildtzijl en Zwarte Haan). De huidige zijn pootaardappelteelt internationaal een belangrijke rol. gemeentegrenzen stammen uit 1984, als gevolg van de samen- Het gebied is kwetsbaar voor hogere werkloosheid van- voeging van het Bildt met Minnertsga. In de gemeente het wege onder meer een gemiddeld relatief laag opleidings- Bildt worden drie talen gesproken: Nederlands, Fries en Bildts. niveau en het niet goed op elkaar aansluiten van vraag en aanbod. De bevolking kenmerkt zich door een relatief laag Tabel 1.2 – Kerncijfers gemeente het Bildt inkomensniveau. Inwoners Oppervlakte Kernen Werkgelegenheid Raadszetels FTE

10.620 116 km² 7 2.642 15 57 Landbouw Bron: Cijfers van CBS, provincie en gemeente, 2015 Het noordelijke deel van het bedijkingslandschap op het Bildt heeft zich ontwikkeld tot een belangrijk akkerbouw- 1.2.1 Ruimtelijke kenmerken gebied, waaraan de pootaardappelteelt de grootste en Het Bildt bestaat in hoofdlijnen uit bedijkingslandschap met belangrijkste bijdrage levert. In het zuidelijke weidegebied de Bildtpolders en het terpenlandschap Minnertsga. Het vindt overwegend veeteelt plaats. De verdergaande schaal- terpenlandschap maakt deel uit van het oude kerngebied vergroting in de landbouw, met name in de akkerbouw, Westergo. De Bildtpolders zijn in de late Middeleeuwen zorgt voor een toenemende druk op de infrastructuur en ontstaan door aanslibbing langs de dijken van de voorma- het kleinschalige cultuurhistorische landschap. De ontslui- lige Middelsee. Zowel het terpenlandschap als het bedij- tingsfunctie van de Bildtdijken en de instandhouding van de kingslandschap worden gekenmerkt door een grote mate cultuurhistorische waarde van deze dijken met het tussen- van openheid. De Bildtdijken, door de Minister van OCW liggende gebied, blijven punten van aandacht. aangewezen als beschermd dorpsgezicht in de zin van de Monumentenwet 1988, vormen belangrijke structuurbepa- Toerisme lende elementen in het landschap. Zij markeren de ont- Gemeente het Bildt grenst aan de zuidkant aan de staansgeschiedenis van het Bildt. Elfstedenroute en aan de noordkant aan de Waddenzee. Het gebied wordt dan ook graag en veelvuldig bezocht St.-Annaparochie is de hoofdkern met een regionaal ver- door rust- en natuurliefhebbers. Zo is St.-Jacobiparochie zorgende functie. Het dorp vervult een regionale functie een startplaats voor de pelgrimsroute naar Santiago

Herindelingsadvies / 15 de Compostela en kent het vroegere havenplaatsje Onderwijs en ondernemerschap Oudebildtzijl een beschermd dorpsgezicht. Bij Zwarte De gemeente telt negen basisscholen waarvan twee samen- Haan ontwikkelt zich in de nabije toekomst meer dag- en werkingsscholen en een internationale schakelklas bij het verblijfsrecreatie. De afgelopen jaren heeft het Bildt fors AZC. St.-Annaparochie heeft twee scholen voor voortge- geïnvesteerd in watersport. Het noordelijke deel van de zet onderwijs, met als verzorgingsgebied Menameradiel, Elfstedenroute is bevaarbaar en er zijn voorzieningen voor Leeuwarderadeel, Ferwerderadiel en het Bildt. Beide watersporters. Het Bildt herbergt van oorsprong veel kun- middelbare scholen vormen samen de Onderwijscampus stenaars, wat ook een toeristische aantrekkingskracht heeft. Middelsee en werken in de Stichting Leer – Werkplein Andere grote toeristische trekkers zijn activiteiten rondom intensief samen met het regionale bedrijfsleven onder meer Rembrandt van Rijn, die trouwde op het Bildt, en de Bildtse om, door een betere aansluiting tussen onderwijs en ar- aardappelweken. beidsmarkt, de demografische ontgroening van het gebied tegen te gaan. 1.2.3 Maatschappelijke kenmerken Sociale infrastructuur en zorg Bevolkingsontwikkeling Het Bildt heeft een hechte en fijnmazige sociale infrastruc- Hoewel er aandacht is voor mogelijk toekomstige krimp, tuur. Enerzijds wordt deze bepaald door de dorpsinwoners meet het Bildt nog geen krimp. De bevolkingsopbouw ken- zelf en de verenigingen die elk dorp heeft, zoals de voetbal- merkt zich door vergrijzing, ontgroening, minder gezinnen, club, de toneelvereniging en het muziekkorps. Anderzijds meer alleenstaanden en een kleinere beroepsbevolking. zijn er gemeentebrede netwerken en deels specifiek Bildtse Deze trends hebben gevolgen voor de woning- en de ar- organisaties die, met name op prestatievelden van de Wmo, beidsmarkt en voor het in stand houden van voorzieningen van grote betekenis zijn. Organisaties zoals Zorgcentrum en dus de leefbaarheid. het Bildt, Welzijn Ouderen het Bildt, Wonen Noordwest Friesland, Thuiszorg Het Friese Land en huisartsen werken Leefbaarheid, vitaliteit van het platteland samen in een Bildtse begeleidingscommissie waarin wordt De gemeente hecht waarde en besteedt aandacht aan een besproken welk zorgaanbod voor de individuele zorgvra- intensieve en over en weer stimulerende relatie tussen ger het meest doeltreffend is. De gemeente richt zich in gemeente en dorpen. Het Bildt heeft vitale dorpen waar- haar (subsidie)beleid op het versterken van deze sociale in ‘verenigingen van plaatselijk belang’ de spil zijn. Deze infrastructuur. verenigingen zijn vertegenwoordigd in het Overkoepelend Orgaan. In dit Overkoepelend Orgaan wisselen gemeente Bereikbare voorzieningen en dorpen informatie uit en stemmen zij af over onderwer- Het Bildt kent een hoog voorzieningenniveau. St.- pen die de dorpen en het gemeentebestuur raken en aan Annaparochie heeft een regionale centrumfunctie. Er zijn elkaar verbinden. Op een na beschikken alle dorpen over scholen voor voortgezet onderwijs, een middelkern biblio- een dorpsvisie, opgesteld onder verantwoordelijkheid van theek, een muziekschool, een zwembad en een sporthal en de vereniging voor plaatselijk belang. Via het dorpenfonds een aantrekkelijk winkelcentrum. In de dorpen zijn onder van de gemeente kunnen verenigingen voor plaatselijk meer multifunctionele accommodaties, peuterspeelzalen, belang eenvoudig en laagdrempelig subsidie aanvragen basisscholen en voetbal-, tennis-, schaats- en kaatsvelden. voor concrete leefbaarheidprojecten die voortvloeien uit Het Bildt kent ook voorzieningen zoals Cultuur Sintrum de hun dorpsvisie. Groate Kerk in St.-Jacobiparochie en De Aerden Plaats in

Herindelingsadvies / 16 Oudebildtzijl, die bezoekers van buiten de gemeente trek- dicht bij elkaar en de gemeente heeft een open landschap, ken. Behoud van deze voorzieningen wordt uit het oogpunt waardoor de dorpen met hun kerktorens al van verre te zien van leefbaarheid van belang gevonden. zijn.

Dienstverlening aan burgers dichtbij De gemeente kent veel rust en ruimte en ligt in het overgangs- De gemeente vindt het belangrijk de dienstverlening aan gebied tussen de kleibouwstreek met zijn akker- en tuinbouw inwoners dichtbij te organiseren. Dit is ook wat de inwoners en de Greidhoek met vooral veeteelt. Kenmerkende landschap- in de dorpenronde, die de gemeente organiseerde ter voor- pelijke elementen in de gemeente zijn de oude zeedijken van bereiding op de aanstaande fusie, als een van de kernbe- de Middelsee, waaraan onder andere de dorpen Bitgum, Wier hoeften naar voren brachten. Deze wens loopt samen met en Berltsum liggen. Deze plaatsen lagen in de dertiende eeuw de wens tot behoud van korte lijnen en behoud van ’t Bildts aan de Middelsee en waren haven- en/of vissersplaatsen. Aigene. Dit zijn enkele speerpunten van de gemeente het Bildt bij de vorming van de nieuwe gemeente. 1.3.2 Economische kenmerken Menameradiel is een aantrekkelijke kleinschalige gemeente, Bildts Aigene waar met name kleine bedrijven volop de gelegenheid krijgen Het Bildt hecht grote waarde aan haar eigen identiteit zich te ontplooien. In de gemeente zijn op verschillende die zich onder andere kenmerkt door de eigen taal, cul- locaties kleinere en grotere bedrijventerreinen aanwezig. Op tuur en het landschap. Zo loopt er een onderzoek naar deze bedrijventerreinen is ruimte voor vestiging, verplaatsing de mogelijkheden om het Bildts officieel te erkennen als en uitbreiding van bedrijven die naar aard en schaal passen bij regionale taal onder het Europees handvest voor Regionale de gemeente. De grotere bedrijventerreinen in de gemeente Minderheidstalen. Daarnaast organiseert het Bildt sterke bevinden zich in Dronryp, Berltsum en Menaam. Naast deze samenwerking tussen alle Bildtse culturele organisaties en bedrijventerreinen zijn er tal van agrarische bedrijven binnen initiatieven, zoals die van de Stichting Ons Bildt. de gemeentegrenzen gevestigd.

1.3 Situatiebeschrijving Menameradiel Menameradiel heeft een gunstige ligging aan de A31 en is De gemeente Menameradiel is een karakteristieke daarmee goed bereikbaar. De Randstad en de grote steden in Friese gemeente bestaande uit dertien dorpen en twee Noord-Nederland zijn binnen een uur bereikbaar. Daarnaast buurtschappen. loopt het Van Harinxmakanaal door de gemeente en liggen de treinstations in Deinum en Dronryp (Hatzum) aan de spoorlijn Tabel 1.3 – Kerncijfers gemeente Menameradiel van Leeuwarden naar Harlingen.

Inwoners Oppervlakte Kernen Werkgelegenheid Raadszetels FTE 13.613 70 km² 13 2.657 15 68 De gemeente kent, met name in het dorp Berltsum, een rijke Bron: Cijfers van CBS, provincie en gemeente, 2015 tuinbouwhistorie. Dit komt door de bijzonder geschikte gron- den ten zuiden van Berltsum en de afvoermogelijkheden van 1.3.1 Ruimtelijke kenmerken de producten over water. Eind jaren negentig is de tuinbouw De gemeente Menameradiel bestaat uit de dorpen Bitgum, nieuw leven ingeblazen door de ontwikkeling van ruim 180 Bitgummole, Berltsum, Blessum, Boksum, Deinum, Dronryp, hectare groot glastuinbouwgebied. In dit gebied, tussen Ingelum, Marsum, Menaam, Skingen, Slappeterp, Wier en de Berltsum en Bitgum, hebben zich tuinders vanuit alle delen buurtschappen Kleaster Anjum en Ritsumasyl. De dorpen liggen van het land gevestigd. Zij telen hier, met toepassing van de

Herindelingsadvies / 17 modernste teelt- en energietechnieken, groente en fruit en De gemeente kent een rijk verenigingsleven. In elk dorp zijn bieden aan tientallen mensen werk. diverse sportverenigingen te vinden. Kaatsen, voetballen, tennissen of vissen, bijna alles is mogelijk in Menameradiel. Ook voor recreatie en toerisme biedt Menameradiel een Ook zijn er veel verenigingen en instellingen actief op het aantrekkelijke omgeving. De dertien kerkdorpen en twee gebied van cultuur, zang, muziek en dans tot toneel, kunst, buurtschappen liggen in een groen landschap met veel musea en monumenten. natuur. Elk dorp ademt een geheel eigen sfeer uit. Ideaal om op de fiets, wandelend of in een boot te verkennen. Per boot Menameradiel heeft in totaal twaalf basisscholen. De ach- is de Kleiroute een recreatief hoogtepunt. Een schilderachtige tergrond van deze scholen is zeer divers: enkele christelijke waterweg van Franeker tot aan het Van Harinxmakanaal, waar en openbare basisscholen, een katholieke, een algemeen onderweg in diverse dorpen van Menameradiel aangelegd bijzondere en een samenwerkingsschool. De scholen zijn kan worden. Twee belangrijke bezienswaardigheden in verspreid over de gemeente, waarbij alle grote dorpen mini- Menameradiel zijn het landhuis Schatzenburg in Dronryp en maal één basisschool hebben. het Poptaslot in Marsum. Landhuis Schatzenburg ligt op een terrein met uitgebreide tuinen, omringd door grachten en In Menaam is het woonzorgcentrum Nij Statelân gevestigd. een bos. Het Poptaslot is een goed bewaarde state uit vroe- Nij Statelân verhuurt bijna 200 woningen aan ouderen ver- gere tijden. deeld over drie gebouwen en de omliggende straten. Ook kunnen ouderen in Menameradiel terecht bij de zorgsteun- 1.3.3 Maatschappelijke kenmerken punten in Berltsum en Dronryp voor allerlei diensten op De komende jaren wordt geen krimp van de bevolking het gebied van wonen, zorg en welzijn. Vrijwel alle dorpen verwacht in Menameradiel. Wel zal, door vergrijzing en beschikken daarnaast over een bejaardensociëteit. ontgroening, de samenstelling van de bevolking veran- deren. Dit zal gevolgen hebben voor de woning- en de 1.4 Situatiebeschrijving Littenseradiel arbeidsmarkt en met name voor het voorzieningenniveau De gemeente Littenseradiel is op 1 januari 1984 ontstaan uit in de dorpen. Menameradiel maakt zich er hard voor om de een fusie van de voormalige gemeenten Baarderadeel en leefbaarheid in de dorpen op peil te houden. Er is daarom Hennaarderadeel. De gemeente telt een kleine 11.000 inwo- nauw contact met de verenigingen van dorpsbelang en ners en heeft een oppervlakte van ruim 13.000 hectare. De individuele inwoners. Menameradiel beschikt over acht gemeente – volgens de statistieken van het CBS de minst dorpshuizen en dertien verenigingen verstedelijkte van Nederland – telt 29 dorpen en enkele van dorpsbelang. tientallen buurtschappen.

Tabel 1.4 – Kerncijfers gemeente Littenseradiel

Inwoners Oppervlakte Kernen Werkgelegenheid Raadszetels FTE

10.876 132,6 km² 29 2.468 15 60

Bron: Cijfers van CBS, provincie en gemeente, 2015

Herindelingsadvies / 18 1.4.1 Ruimtelijke kenmerken 1.4.2 Economische kenmerken De dorpen van Littenseradiel kennen een karakteristieke Werkgelegenheid bebouwing, grotendeels daterend uit de negentiende en Veel inwoners van Littenseradiel werken in de omliggende vroege twintigste eeuw. Zes dorpskernen hebben de status steden Leeuwarden, Sneek, Bolsward en Franeker of vaak van beschermd dorpsgezicht. nog verder weg. Melkveebedrijven vormen nog steeds een belangrijke economische drager in het gebied, ook al wordt Het buitengebied is open en dun bevolkt. Aan de oostkant het aantal minder, net als de werkgelegenheid in deze wordt de gemeente begrensd door het Middelseegebied, sector. De trend van agrarische schaalvergroting gaat ook een voormalige zeearm. Het gebied wordt gekarakteriseerd aan Littenseradiel niet voorbij. Een deel van de dorpen in door een open en grootschalig weidelandschap en wei- Littenseradiel heeft een eigen bedrijventerrein, waarvan de nig bebouwing. Het vaarwater dat Sneek en Leeuwarden belangrijkste zich in Wommels en Winsum bevinden. verbindt, de Swette, vormt tevens de oostgrens van de gemeente. Vrijwel de gehele rest van de gemeente is onder- Relatie stad-platteland deel van het voor Westergo typerende kleiterpenlandschap, Littenseradiel is een gemeente zonder steden en grote met veel archeologische waarden. De gemeente kent enkele dorpen. Dit plattelandsgebied oriënteert zich vanouds op de belangrijke weidevogelreservaten die in totaal zo’n 300 steden er omheen. Dit is onderwerp van studie geweest in hectare beslaan. de voorbereiding van deze herindeling. Het noordoostelijke deel van de gemeente is georiënteerd op Leeuwarden, het Bereikbaarheid zuidelijke deel op Bolsward en Sneek, terwijl een klein ge- Dit uitgestrekte plattelandsgebied in centraal Fryslân heeft bied in het noordwesten meer op Franeker is gericht. Voor goede verbindingen met de omliggende steden. De ge- grotere voorzieningen zoals theaters, bioscopen, voortgezet meente wordt doorsneden door twee belangrijke provinci- en hoger onderwijs en een groot winkelaanbod, zijn de ale wegen (Bolsward-Leeuwarden en Dearsum-Franeker) en inwoners al sinds jaar en dag op de omgeving aangewe- de spoorlijn Sneek-Leeuwarden, met in de gemeente één zen. Omgekeerd fungeert Littenseradiel als een woon- en treinstation in Mantgum. Deze nieuwe infrastructuur is als recreatiegebied voor degenen die in de omliggende steden het ware over de oude heen geschoven. Frjentsjerterfeart, werken of wonen. Er is een breed scala aan kleinschalige Boalserterfeart en Swette hadden vroeger voor een belang- toeristische accommodaties, zoals campings en bed and rijk deel dezelfde functie als de genoemde provinciale we- breakfasts. Het netwerk van toeristische wandel- en fietspa- gen en spoorlijn nu. Daarnaast is er een buslijnennet dat een den en vaarroutes is de laatste decennia flink uitgebreid. groot aantal dorpen in de gemeente verbindt met de steden in de omgeving. De buslijn tussen Bolsward en Leeuwarden 1.4.3 Maatschappelijke kenmerken via Wommels en Winsum is daarvan de belangrijkste. Bevolking Littenseradiel kent een naar verhouding jonge bevolking Wonen en ook de omvang van de gezinnen ligt boven het Friese Grote en ambitieuze woningbouwprogramma’s zijn in gemiddelde. Relatief zijn er minder alleenstaanden. Hoewel Littenseradiel in het recente verleden niet uitgevoerd. De Littenseradiel tot de Noordwest-Friese anticipeerregio dorpsuitleg is over het algemeen bescheiden van omvang wordt gerekend en dus wordt gezien als een moge- en betreft in de kleinere dorpen vaak een gering aantal lijk toekomstig krimpgebied, is er van feitelijke bevol- woningen of inbreidingsprojecten. kingsteruggang nog maar beperkt sprake. Demografische

Herindelingsadvies / 19 verschuivingen, zoals teruglopende leerlingenaantallen ‘controle’ groot is. Er zijn wel zorgen over de vraag hoe het in het basisonderwijs, spelen wel een rol. Voor de grote goed functionerende, maar ook kwetsbare sociale leven in meerderheid van de bevolking is Fries de moedertaal en de de dorpen het hoofd zal moeten bieden aan de vergrijzing, omgangstaal. De gemeente Littenseradiel voert een actief wanneer steeds minder actieve dorpsgenoten de sociale taalbeleid. lasten moeten dragen van een toenemend aantal ouderen.

Voorzieningen 1.4.4 De vier overgaande dorpen van Littenseradiel Voor de aard en de schaal van de gemeente heeft Van de 29 dorpen die samen de gemeente Littenseradiel Littenseradiel een passend voorzieningenniveau en op uitmaken, gaan er vier naar de nieuwe gemeente enkele gebieden zelfs meer dan dat. De 29 dorpen kunnen Waadhoeke. Dit betreffen de dorpen Winsum, Spannum, worden verdeeld in verschillende groottecategorieën met Wjelsryp en Baaium, die in meer of mindere mate op elkaar daarbij behorende faciliteiten. Littenseradiel kent 19 basis- en op Franeker zijn georiënteerd. Ze tellen 1.938 inwoners op scholen en 1 instelling voor voortgezet onderwijs. een oppervlakte van 2.032 hectare. Van de inwoners woont ruim de helft in Winsum. Dit dorp heeft met zijn supermarkt, Het gemeenschapsleven wordt gefaciliteerd door 23 zijn bedrijventerrein en een bescheiden winkelbestand een dorpshuizen en 22 verenigingen van dorpsbelang. Er zijn zekere regiofunctie voor de omliggende dorpen. Er is een talloze culturele organisaties en sportverenigingen. Zo telt modern multifunctioneel centrum en een bekende fierl- Littenseradiel onder meer 21 toneelverenigingen, 18 biljart- jepschans. Winsum wordt met Franeker verbonden door clubs, 11 koren en zangverenigingen, twee voetbalverenigin- de Froonackerdyk, een provinciale weg. Het nabijgelegen gen, 23 kaatsverenigingen, twee musea, en een bibliotheek. Spannum is sterk op Winsum georiënteerd. Spannum en het kleinere Iens vormden zowel kerkelijk als qua dorps- Littenseradiel is ook bekend van enkele belangrijke culturele belang tot nu toe een eenheid. De drukke provinciale en sportieve evenementen. weg Bolsward-Leeuwarden vormt tegenwoordig echter De belangrijkste zijn de jaarlijkse Freulekaatspartij in een barrière tussen de twee dorpen. Iens heeft daardoor Wommels, de belangrijkste jongenskaatswedstrijd van gekozen voor samenvoeging met de gemeente Súdwest- Nederland, die begin augustus voor een publiek van Fryslân. Wjelsryp en Baaium liggen nog dichter bij Franeker, duizenden kaatsliefhebbers gespeeld wordt, het fierljep- in de uiterste noordwesthoek van de gemeente, waarbij pen in Winsum, het iepenloftspul in het openluchttheater het dorpsgebied van Baaium ook grenst aan de gemeente in de notaristuin van Jorwert, het Berneiepenloftspul in Menameradiel. Het onder Wjelsryp behorende buurtschap Easterwierrum en de vierjaarlijkse Slachtemarathon voor Tsjeppenbûr ligt praktisch onder de rook van Franeker inge- wandelaars en hardlopers die het 42 kilometer lange tracé klemd tussen de spoorlijn Leeuwarden-Harlingen en het Van van deze middeleeuwse binnendijk volgt. Harinxmakanaal.

Sociale cohesie 1.5 Voorgeschiedenis Littenseradiel kent een hechte sociale structuur en een rijk De vier betrokken gemeenteraden hebben elk een principe- verenigingsleven. De gemeente werd tot voor kort genoemd besluit genomen om tot de voorgestelde herindeling over te als de veiligste van Nederland. Dit heeft ongetwijfeld iets gaan. Deze besluiten kennen een eigen voorgeschiedenis die te maken met de extreme kleinschaligheid van het gebied in deze paragraaf beschreven wordt. De voorgeschiedenis voor waardoor, behalve de sociale samenhang, ook de sociale het Bildt, Franekeradeel en Menameradiel is onlosmakelijk met

Herindelingsadvies / 20 elkaar verbonden en wordt daarom gezamenlijk beschreven. De De vijf gemeenten besloten met deze bestuursopdracht voorgeschiedenis van Littenseradiel kent een eigen dynamiek vanuit de inhoud, vanuit de opgaven voor het lokaal be- en wordt daarom separaat beschreven. stuur, een visie te ontwikkelen op de bestuurlijke inrichting van Noordwest-Fryslân. De resultaten van dat onderzoek, 1.5.1 Voorgeschiedenis het Bildt, Franekeradeel en de gedeelde visie op die inhoudelijke opgaven, op het Menameradiel gebied en de daarbij passende bestuurlijke organisatie (het In oktober 2013 namen de gemeenteraden van het Bildt, eindperspectief van een fusie), werden door de vijf gemeen- Franekeradeel en Menameradiel het principebesluit tot her- teraden onderschreven in februari 2013. Toen werd op basis indeling, samen met een deel van Littenseradiel, per uiterlijk van die resultaten besloten een fusie verder te onderzoe- 1 januari 2018. Aan dat principebesluit ging een proces van ken en de vijf colleges op te dragen een principebesluit tot verkennen tussen zes gemeenten vooraf. herindeling voor te bereiden.

De provinciale visie op de lokale bestuurlijke inrichting uit Na die bestuursopdracht in februari 2013 en voor het prin- 2011 was gericht op een nieuwe gemeente in Noordwest- cipebesluit in oktober 2013, veranderde de samenstelling Fryslân, gevormd uit het Bildt, Franekeradeel, Harlingen, wezenlijk. Leeuwarderadeel besloot, na een raadplegend Littenseradiel en Menameradiel. Leeuwarderadeel zou in die referendum, tot fusie met Leeuwarden. Harlingen besloot, visie fuseren met Leeuwarden, maar is ook bij het verken- eveneens na een raadplegend referendum, af te zien van ningsproces in Noordwestverband betrokken. De raad van herindeling. Littenseradiel besloot tot opheffing van de Littenseradiel besloot zich juist niet langer op de Noord- gemeente, waarvan een deel zou opgaan in een nieuw te west-gemeenten maar op Súdwest-Fryslân en Leeuwarden vormen gemeente in Noordwest-Fryslân. te richten. Per saldo resteerden daarmee voor het principebesluit in In juli 2012 stelden daarom de vijf gemeenteraden van 2013 de gemeenten het Bildt, Franekeradeel, Menameradiel het Bildt, Franekeradeel, Harlingen, Leeuwarderadeel en en een deel van Littenseradiel. Hoewel deze gemeenten het Menameradiel de volgende bestuursopdracht vast: niet aansluiten van Harlingen betreurden, respecteerden 1. Lever een globale en samenhangende verkenning zij dat besluit. Na bestuurlijk overleg met Harlingen en de voor de inhoudelijke agenda en toekomstvisie van provincie was er geen aanleiding om de breed gedragen Noordwest-Fryslân i.c. de opgaven voor het lokaal visie op de inhoudelijke opgaven in de regio en de daarvoor bestuur. noodzakelijke bestuurlijke organisatie (en dus het eindper- 2. Verken welke organisatorische context thans aanwezig spectief van een fusie) bij te stellen. Met de instemming is (taakonderdelen van gemeenten, in gemeenschappe- van de provincie besloten het Bildt, Franekeradeel en lijke regelingen etc.) en welke daarop gerichte bestuur- Menameradiel de voorbereidingen voort te zetten, wat lijke visie nodig is als basis voor beter gestroomlijnde resulteerde in het principebesluit tot herindeling in oktober en bestuurskrachtige samenwerkingsverbanden 2013. respectievelijk gemeenten. 3. Verken vanuit de hiervoor geschetste inhoudelijke 1.5.2 Voorgeschiedenis Littenseradiel opgaven en organisatorische context welke organisa- Sinds het oplaaien van de discussie over een nieuwe be- torische dan wel bestuurlijke stappen al gezet kunnen stuurlijke indeling van de provincie Fryslân (zie paragraaf 2.2 worden. voor een beschrijving hiervan) in 2001 heeft Littenseradiel

Herindelingsadvies / 21 zich steeds laten horen. De strategische visie die de ge- niet werd uitgesloten. Zowel de gemeente Leeuwarden als meenteraad op 22 november 2010 heeft vastgesteld, kreeg de gemeente Súdwest-Fryslân reageerde positief op deze dan ook de titel In eigen lûd, een eigen geluid. Daarin zijn de vraag, maar beide benadrukten dat deze samenwerking voorwaarden geformuleerd waaronder de gemeente haar wel tot een fusie zou moeten leiden. Na de terugkoppe- zelfstandigheid, waartoe na een bevolkingsraadpleging was ling besloot de raad op 16 juli 2012 de mogelijkheden van besloten, zou kunnen behouden. In de periode daarna bleek samenwerking met Leeuwarden en Súdwest-Fryslân verder echter dat de gemeente onvoldoende aan die voorwaar- te onderzoeken en de gesprekken met Noordwest-Fryslân, den kon voldoen. Littenseradiel werd geconfronteerd met gericht op een gezamenlijke bestuurlijke toekomst, stop te toenemende schaalvergroting op allerlei maatschappelijke zetten. Vervolgens heeft het college een voorstel voor de terreinen, met belangrijke decentralisaties van rijkstaken verdeling van de dorpen voorgelegd aan de gemeenteraad. en de publicatie van de Visie op de lokaal-bestuurlijke Uitgangspunt hierbij was de uiteenlopende oriëntatie van inrichting van Noord Fryslân van de provincie in 2011. Net dorpen en inwoners op hun omgeving: het zuiden is op als veel andere kleine gemeenten bleek Littenseradiel niet Sneek en Bolsward gericht, het noorden is georiënteerd op opgewassen tegen de zelfstandige uitvoering van de vele de stad Leeuwarden en enkele dorpen in het noordwesten nieuwe taken. Samenwerking in het sociale domein was al richten zich op Franeker. De raad heeft er op 15 oktober 2012 langer noodzakelijk en als zodanig niets nieuws, ook voor de mee ingestemd dat dit voorstel werd voorgelegd aan de be- decentralisaties. De bestuurlijke verhoudingen waren echter volking. Evenals in 2008 zouden alle dorpen met een eigen door de komst van de grote gemeente Súdwest-Fryslân dorpsbelang worden bezocht en worden gevraagd om hun grondig gewijzigd. Zo werd de gemeente Littenseradiel in reactie en zienswijze. korte tijd steeds afhankelijker van de grote buurgemeente Súdwest-Fryslân. Bij de democratische legitimatie van dit Een uitgebreide inspraakprocedure, waaraan begin 2013 beleid konden steeds meer vraagtekens worden geplaatst. meer dan duizend inwoners deelnamen, leidde tot draag- De inwoners van Littenseradiel moeten ervan uit kunnen vlak van de meerderheid voor het verdelingsvoorstel. De ge- gaan dat het hun eigen bestuur is dat de beslissingen neemt meenteraad besloot na deze inspraakronde op 24 juni 2013 en invloed heeft op de uitvoering van het beleid. - met een meerderheid van elf tegen vier stemmen - het collegevoorstel te volgen en te kiezen voor een herindeling Het college van Littenseradiel heeft in eerste instantie aan in de voorgestelde zin. de raad voorgesteld de visie van de provincie te volgen, die de gemeente met de gemeenten Franekeradeel, In de verdeling van de dorpen hoefden op basis van de Menameradiel, het Bildt en Harlingen wilde samenvoegen inspraakavonden geen wijzigingen te worden aangebracht. tot een nieuwe gemeente Noordwest-Fryslân. Tijdens Voorgesteld werd om de dorpen als volgt te verdelen. twee hoorzittingen in maart 2012 wezen de aanwezige - naar Súdwest-Fryslân: Waaksens, Kûbaard, Wommels, Iens, inwoners dit voorstel vrijwel unaniem af. Dat ‘niets doen’ Easterein, Hidaard, Hinnaard, Lytsewierrum, Itens, Reahûs, geen optie meer was, werd in het algemeen wel begrepen Boazum, Easterwierrum, Britswert, Wiuwert en Rien maar de voorkeur ging in dat geval uit naar samenvoe- - naar Leeuwarden: Jellum, Bears, Hilaard, Mantgum, ging met Leeuwarden en eventueel met Súdwest-Fryslân. Weidum, Baard, Easterlittens, Húns, Leons en Jorwert De gemeenteraad gaf het college van B en W vervolgens - naar de nieuw op te richten gemeente Waadhoeke: opdracht de versterking van de samenwerking met die Winsum, Spannum, Wjelsryp en Baaium. gemeenten te onderzoeken, waarbij samengaan op termijn

Herindelingsadvies / 22 Volgend op het raadsbesluit van 24 juni 2013 heeft de gemeente contact gezocht met alle betrokken buurge- meenten. Dit heeft geleid tot principebesluiten van de betreffende gemeenteraden met dezelfde strek- king en tot afspraken over de voorbereiding van het herindelingsproces. Deze afspraken werden vastgelegd in een bestuursovereen- komst die op 24 november 2014 door de burgemeesters in Wommels werd ondertekend.

Herindelingsadvies / 23 2. name in het sociale domein – over te nemen. Grotere gemeenten zijn slagvaardiger om zelfstandig hun taken uit te voeren. Hierbij is de democratische legitimatie gewaar- Motieven en borgd en bestuurlijke drukte wordt gereduceerd. Daar waar samenwerking nodig is om maatschappelijke opgaven het achtergronden van hoofd te bieden, zijn zij beter in staat om rol- en taakbewust hun verantwoordelijkheid te nemen en waar te maken. deze samenvoeging Het Regeerakkoord Bruggen slaan uit 2012 stelt dat de overheid alleen dat doet wat zij moet doen, het liefst zo 2.1 Landelijke ontwikkelingen dicht mogelijk bij de mensen. Daarom streeft het kabinet De inrichting van het openbaar bestuur is de afgelopen naar minder bestuurlijke drukte door een heldere toebede- decennia aan verschillende veranderingen onderhevig. ling van verantwoordelijkheden en bevoegdheden binnen Al sinds de jaren ‘90 is er een trend van opschaling in het het openbaar bestuur. Overheidstaken die de burger direct Nederlandse openbaar bestuur waar te nemen. De taakver- aangaan worden ook zo dicht mogelijk bij de burger belegd. deling tussen verschillende overheden is in de loop der jaren Dan is de gemeente, als eerste overheid, de meest voor de verschoven, het takenpakket van gemeenten is daarmee hand liggende bestuurslaag. De decentralisatie van taken, uitgebreid en de complexiteit van de maatschappelijke en bijvoorbeeld in het sociale domein, betekent dat gemeen- ruimtelijke opgaven is toegenomen. De belangrijkste wijzi- ten steeds vaker geconfronteerd worden met complexe en ging in die zin is de verschuiving van zorg, jeugd- en partici- voor hen nieuwe vraagstukken die veelal vragen om een patietaken naar gemeenten per 1 januari 2015, als gevolg van gemeentegrens-overschrijdende aanpak. Dergelijke ontwik- de ‘decentralisaties in het sociale domein’. kelingen hebben ertoe geleid dat gemeenten eigenstandig kiezen voor opschaling door middel van gemeentelijke Diverse onderzoeks- en adviescommissies hebben zich voor herindeling. wisselende opdrachtgevers met dit onderwerp beziggehou- den. Zo stelde de VNG in mei 2007 het rapport De eerste In 2013 heeft het kabinet een nieuw Beleidskader gemeen- overheid vast. De grondtoon van dit rapport is ‘wat lokaal telijke herindeling vastgesteld. In dit beleidskader geeft kan, moet lokaal’. De gemeente wordt daarmee beschouwd het kabinet aan hoe gemeentelijke herindelingen worden als eerste overheid. Gemeenten moeten zich gaan inzetten beoordeeld en getoetst, met een voorkeur voor ‘herinde- voor een volwaardig, bestuurskrachtig lokaal bestuur, dat ling van onderop’. Het is primair aan gemeenten zelf om te is toegerust op een integraal en substantieel takenpakket. werken aan versterking van hun bestuurskracht, waarvoor Opschaling van gemeenten is nodig om de robuustheid van herindeling - naast samenwerking - een oplossingsrichting het lokaal bestuur te vergroten. is. De eerder door het kabinet uitgesproken ambitie van opschaling naar 100.000+-gemeenten is – na bestuurlijk In april 2010 kwam de werkgroep Openbaar Bestuur (werk- overleg met de VNG en het IPO – uiteindelijk niet in het groep Kalden) met een ander rapport over de inrichting van kader opgenomen. het openbaar bestuur. De werkgroep stelt in haar analyse dat schaalvergroting ertoe leidt dat gemeenten beter in Bovengenoemde ontwikkelingen dragen in algemene staat zijn om taken van het Rijk en de provincies – met zin bij aan de continue schaalvergroting van gemeenten.

Herindelingsadvies / 24 Kleine gemeenten zullen in de toekomst in toenemende bestuurlijke inrichting van Noord-Fryslân van 13 december mate moeite ondervinden om voldoende bestuurskrach- 2011 geeft de provincie haar reactie op het adviesrapport tig te opereren, om wettelijke en autonome taken uit te van de Commissie van Wijzen. Daarin wordt de toekomst- voeren en om oplossingen te bieden aan de verschillen- bestendige borging van de kwaliteit van het lokaal bestuur de vraagstukken vanuit de gemeenschap en het gebied. onderkend als een medeverantwoordelijkheid van de Schaalvergroting is nodig om dit te kunnen bewerkstelli- provincie, waarbij de primaire verantwoordelijkheid bij de gen. De raden van Franekeradeel, het Bildt, Menameradiel, gemeenten zelf ligt. Het uitgangspunt is dat initiatieven Littenseradiel, Leeuwarderadeel, Leeuwarden en Súdwest- tot herindeling van onderop moeten komen; deze moeten Fryslân zijn van mening dat de voorgestelde samenvoegin- leiden tot een herkenbare en duurzame versterking van het gen passen bij de geschetste ontwikkelingen. Friese openbaar bestuur. De betrokken gemeenten zijn in de gelegenheid gesteld een schriftelijke reactie op de voor- 2.2 Provinciale context lopige provinciale standpuntbepaling kenbaar te maken, Bestuurlijke schaalvergroting is sinds 2011 met het ontstaan mede op basis waarvan Gedeputeerde Staten de visie op van de nieuwe gemeente Súdwest-Fryslân en in 2014 de Noord-Fryslân definitief hebben vastgesteld. Deze deelvisie nieuwe gemeente De Fryske Marren en de opheffing van maakt integraal deel uit van de provinciebrede eindvisie, de gemeente Boarnsterhim, weer volop gaande in Fryslân. die in januari 2013 door Provinciale Staten is geaccordeerd. Het bestuurlijk landschap van de provincie Fryslân wijzigt Dit visiedocument vormt het kader waaraan de provincie de met voorliggend voornemen de komende periode op- voorgenomen vorming van nieuwe gemeenten toetst. De nieuw ingrijpend. Er worden per 1 januari 2018 drie (nieuwe) notitie besteedt specifieke aandacht aan gevallen waarin gemeenten gevormd: Leeuwarden, Súdwest-Fryslân en wordt gekozen voor het opsplitsen van een gemeente. Waadhoeke. Ook in andere delen van de provincie Fryslân is Voorkomen moet worden dat een gebiedsdeel van de te een beweging gaande van verdere samenwerking en fusie splitsen gemeente in bestuurlijke zin ontheemd raakt. In het tussen gemeenten. geval van splitsing van een gemeente of meerdere gemeen- ten, zal er tegelijkertijd een bestemming moeten worden In december 2010 geeft de provincie opdracht aan de gevonden voor alle gebiedsdelen. Commissie van Wijzen om te komen tot een gemotiveerde visie op de toekomstige gewenste bestuurlijke indeling van De provincie heeft in augustus 2013 aangegeven dat er Fryslân. In het advies Meer burger, minder bestuur uit 2011 met de in dit document voorgestelde samenvoeging en concludeert de Commissie van Wijzen dat zij, gezien de opsplitsing voldaan wordt aan de geschetste uitgangspun- ontwikkelingen ten aanzien van burgers en decentralisatie, ten. Omdat de samenvoegingen door de opsplitsing van ”schaalvergroting onontkoombaar acht om te geraken tot Littenseradiel een zeer sterke samenhang vertonen, dient een toekomstbestendige lokaal-bestuurlijke inrichting” er sprake te zijn van afstemming van de herindelingsproce- (pagina 10). dures conform de Wet Arhi. Dit ten aanzien van zowel de samenstelling van de te vormen gemeenten als de datum Gedeputeerde Staten van Fryslân hebben alle Friese van effectuering van deze herindelingen. Daarom is één gemeenten geconsulteerd naar aanleiding van het advies herindelingsadvies opgesteld voor drie herindelingen. van de Commissie van Wijzen. Dit heeft geresulteerd in een tweetal voorlopige deelvisies, waarvan één betrekking had De betrokken gemeenten zijn van mening dat voor de op Noord-Fryslân. In de provinciale notitie Visie op de lokaal bestuurskracht in de provincie versteviging van de

Herindelingsadvies / 25 grotere Friese stadscentra nodig is. Zo worden krachtige inkomsten van gemeenten als gevolg van gesprekspartners op regionaal, landelijk en Europees niveau de financiële en economische crisis af. Talrijke gecreëerd. De versteviging van de grote Friese centra is bezuinigingen met zichtbare maatschappelijke ook van belang om het nodige draagvlak te behouden voor consequenties zijn overal het gevolg. allerlei grootstedelijke en plattelandsvoorzieningen en Daarnaast is de maatschappij in een razend tempo aan economische en culturele activiteiten in Fryslân. het veranderen als gevolg van globalisering, technologie en De voorgestelde samenvoegingen dragen daaraan bij. informatisering. De maatschappelijke en ruimtelijke opgaven worden alsmaar complexer en beperken zich niet tot bestuurlij- 2.3 Onderbouwing van de voorgestelde ke grenzen. Dat maakt het voor gemeenten steeds ingewikkel- samenvoeging der om alle taken op een goed kwaliteitsniveau uit te voeren. 2.3.1 Gemeenten het Bildt, Franekeradeel en Menameradiel Daarbij komt dat verschillende opgaven vragen om een ro- De gemeenten het Bildt, Franekeradeel en Menameradiel ko- buuste aanpak waarbij schakelen tussen verschillende partners men vanuit de inhoud tot de conclusie dat een bestuurskrach- en tussen verschillende schaalniveaus de standaard wordt. tige gemeente in Noordwest-Fryslân het gewenste eindper- spectief is. De verkenning van de inhoudelijke opgaven voor Een fundamentele heroriëntatie is nodig op sociaalmaatschap- het lokaal bestuur laat zien dat deze gemeenten voor dezelfde pelijk en economisch gebied. Grote decentralisatiebewegingen complexe uitdagingen staan. Er is een aantal ontwikkelingen zijn ingezet. Naar verwachting zullen deze bewegingen door de dat van grote invloed is op de toekomst van het gebied en de Rijksoverheid worden doorgezet, met de gemeenten als ‘eerste gemeenschap(pen) en daarmee op het besturen ervan. overheid’, dicht bij de burger. Voor gemeenten verschuift hierbij het zwaartepunt van ‘zelf doen en regelen’ naar ‘ruimte Ten eerste is dat de bevolkingsontwikkeling. Vergrijzing en geven en condities scheppen’ voor burgers en maatschappelij- ontgroening leggen in veel regio’s druk op de bevolkings- ke partners om zoveel mogelijk samen en op eigen kracht pro- samenstelling en de daarmee gepaard gaande vitaliteit van blemen op te lossen en resultaten te bereiken. Dat speelt op de gemeenschappen en de leefbaarheid van en de voorzieningen schaal van de lokale gemeenschappen in de dorpen en steden, in het gebied. Noordwest-Fryslân is nog niet te typeren als waar dit op regionale en provinciale schaal meer betrekking krimpregio. De verwachting is dat het aantal inwoners min of heeft op ruimtelijke en economische opgaven. Gemeenten meer stabiel blijft. De regio heeft inmiddels wel de status van moeten daaraan richting geven en hebben een uitdaging in de ‘anticipeerregio krimp’. Hoewel volgens de prognose de bevol- allocatie van de middelen en de verantwoording daarover. king in totaliteit niet zal krimpen, verandert deze in de nabije toekomst wel van samenstelling: het aantal ouderen neemt Ten derde is er in Fryslân een beweging in de inrichting van het sterk toe (vergrijzing), het aantal jeugdigen neemt sterk af (ont- lokaal bestuur waar te nemen: gemeenten bundelen de krach- groening), er zijn minder gezinnen en meer alleenstaanden, en ten. De provincie heeft een visie ontvouwd op de toekomst er is sprake van een kleiner wordende beroepsbevolking. van het lokale bestuur in Fryslân. De bewegingen die daarmee in gang zijn gezet zijn van invloed geweest op het denken over Ten tweede is de druk op taken en financiën van het lokale de toekomst van de gemeenten in Noordwest-Fryslân. De her- bestuur fors toegenomen. Het aantal taken van de lokale over- indelingsbewegingen die al gemaakt zijn en die nog gemaakt heid neemt toe; echter de financiële middelen om deze goed worden, maken dat de gemeenten in de noordwesthoek kleine uit te voeren staan sterk onder druk. Enerzijds komt dit door de spelers worden in de provincie. Dit roept de vraag op, op welke lagere uitkeringen vanuit het Rijk. Anderzijds nemen de eigen manier zij hun stem kunnen laten blijven gelden. Dat enige

Herindelingsadvies / 26 omvang hierbij helpt, is evi- koopstromen, natuurlijke grenzen, infrastructurele grenzen en dent. Samenvoeging van deze zelfs naar de netnummers van het vaste telefoonverkeer. Wie de drie gemeenten met een deel van op basis van deze aspecten samengestelde kaarten over elkaar Littenseradiel, is de oplossingsrichting. legt, ontwaart al snel een duidelijk patroon. Dat geografische patroon is de basis geweest voor het voorstel van het gemeen- 2.3.2 Gemeente Littenseradiel tebestuur aan de bevolking en is in een uitgebreide inspraak- In de provinciale Visie op de lokaal-bestuurlijke inrichting van procedure aan de orde geweest. De aldus ontstane indeling kon Noord Fryslân van 2011 hanteert het provinciaal bestuur het steunen op een meerderheid van stemmen van de bij de in- ‘nodale principe’ als het gaat om de toekomst van bestuurlijk spraakavonden opgekomen inwoners en belangenverenigingen. Fryslân (p. 4). Dit principe gaat ervan uit dat de provincie in onder meer sociaal en economisch opzicht gebaat is bij een beperkt 2.4 Geografische uitwerking van de voorgestel- aantal sterkere bevolkingskernen die bovenlokale functies ver- de samenvoeging vullen voor het omliggende platteland en de kleinere kernen. De De in paragraaf 1.2 beschreven voorgeschiedenis en de hiervoor provincie heeft deze visie toegepast op de gemeenten als ge- beschreven onderbouwing leiden tot een nieuwe gemeente in heel. Dat was niet zozeer om principiële als wel om praktische re- Noordwest-Fryslân door een samenvoeging van de gemeen- denen, zoals Gedeputeerde Staten in de nota schrijft. Provinciale ten het Bildt, Franekeradeel, Menameradiel en een deel van Staten hebben in 2010 aangegeven de huidige gemeente- Littenseradiel. Dit deel van Littenseradiel betreft de dorpen grenzen bij herindeling niet als maatgevend te beschouwen. Winsum, Spannum, Wjelsryp en Baaium. De buitengrenzen Gedeputeerde Staten wees in de nota (p. 8) op de ambtelijke en van deze gemeenten en de vier overgaande dorpen van bestuurlijke complexiteit van opsplitsing van gemeenten. Het Littenseradiel vormen samen de buitengrens van de nieuwe gemeentebestuur van Littenseradiel was zich van deze com- gemeente Waadhoeke. Overigens kan in een evaluatie na de plexiteit ten volle bewust, maar heeft doelbewust de voorkeur herindeling nog bekeken worden of er behoefte is om enkele gegeven aan een logische en voor alle partijen bevredigende grenscorrecties toe te passen aan bijvoorbeeld de oostkant van verdeling boven een ‘snellere’ oplossing die uiteindelijk tot meer Menameradiel. onvrede zou leiden. De provincie noemt in haar visie op de lokale bestuurlijke inrichting de mogelijkheid van een beperkte grenscorrectie aan Het gemeentebestuur van Littenseradiel heeft dus de oriëntatie de oostkant van de gemeente Menameradiel. Deze moge- van de eigen bevolking in dit uitgestrekte en dunbevolkte plat- lijkheid wordt voor ogen gehouden na de complete herinde- telandsgebied als uitgangspunt genomen en het principe ook lingsoperatie per 1 januari 2018. Door het gemeentebestuur toegepast op het eigen grondgebied. Juist doordat het grootste van Menameradiel is aan de betreffende dorpen beloofd dat deel van het tussenliggende platteland tussen Leeuwarden, zij hierover hun mening kunnen laten horen en dat hiermee Sneek, Bolsward en Franeker tot het huidige Littenseradiel be- rekening zal worden gehouden bij de beantwoording van hoort, is het ook niet meer dan logisch dat de oriëntaties van de de vraag of er inderdaad moet worden overgegaan tot een inwoners uiteenlopen. grenscorrectie.

De oriëntatie is op verschillende aspecten nader geanalyseerd. Een kaart van de nieuw te vormen gemeente is opgenomen in Daarbij is gekeken naar de historische oriëntatie zoals de bijlage 1. gemeentelijke indeling van voor 1984 die teruggaat tot de late middeleeuwen, de economische oriëntatie (woon-werkverkeer),

Herindelingsadvies / 27 Herindelingsadvies / 28 3. zodat deze elkaar aanvullen en versterken in plaats van tegenwerken. Gezamenlijke inzet door de gemeente en haar partners helpt om bij elke ruimtelijke (gebieds)ontwikkeling De Nieuwe oog voor deze balans te houden om er voor te zorgen dat Gemeente Waadhoeke de ruimtelijke kwaliteit behouden blijft. Wonen De gemeente Waadhoeke zal in 2018 naar verwachting circa De woningmarkt verandert. De vraag naar seniorenwonin- 46.500 inwoners tellen, verspreid over 41 kernen over een gen neemt toe als gevolg van de bevolkingsontwikkeling en oppervlakte van circa 305 km². er zijn meer starterswoningen nodig om de leeftijdsopbouw in ons gebied in evenwicht te houden. Tegelijkertijd staat Een gedeelde visie op de toekomst van het gebied en de er druk op de beschikbare financiële middelen, waardoor gemeenschap(pen) vormen het inhoudelijke vertrekpunt geplande projecten niet altijd of volledig kunnen worden voor de nieuwe gemeente Waadhoeke. Dit hoofdstuk uitgevoerd. Dit maakt dat de huidige focus met name ligt op beschrijft deze visie op de ruimtelijke, economische en herstructurering en verbetering van de huidige woningvoor- maatschappelijke kenmerken, de taal en cultuur en de raad en op inbreiding. naamgeving van de nieuwe gemeente. Bij het (door)ontwikkelen van woningvoorzieningen moet de nieuwe gemeente een antwoord bieden op de veran- 3.1 Kenmerken van het gebied en de derende vraag, die vooral draait om levensloopbestendig gemeenschap bouwen, gericht op starters en senioren. Dit met inacht- Deze paragraaf beschrijft de kenmerken van de nieuwe neming van de beperkte middelen en het behoud van gemeente Waadhoeke. Het betreft een visie op hoofdlijnen ruimtelijke kwaliteit. Dit kan onder meer door gebruik te vanuit de invalshoeken ruimtelijk, economisch, maatschap- maken van passende en streekeigen bebouwingselementen. pelijk en bestuurlijk. Samenwerking in de regio draagt bij aan de verwezenlij- king hiervan: complementariteit van de woningvoorraad, 3.1.1 Ruimtelijke kenmerken gericht op een goede spreiding die aansluit bij de vraag naar Ruimtelijke kwaliteit (typen) woningen en met oog en aandacht voor de kwaliteit De ruimtelijke kwaliteit in het grondgebied van de nieuwe van het landschap. gemeente Waadhoeke is hoog. Het kleilandschap, de dijken, de Waddenzee en de landschappelijke en karakteristieke 3.1.2 Economische kenmerken dorpen, zijn hiervoor kenmerkend. Ze zijn van grote waarde Economie want ze maken het mooi wonen en leven in de gemeente. In het verlengde van de beschreven ruimtelijke kwaliteiten Tegelijkertijd zijn er ontwikkelingen die hiermee op gespan- in het gebied, is er sterke bedrijvigheid zichtbaar in een nen voet kunnen staan, zoals woningbouw, landbouw, ak- aantal sectoren. De landbouw, de glastuinbouw, toerisme kerbouw, tuinbouw en recreatie. De zoektocht naar balans en recreatie, de zorg en het midden- en kleinbedrijf zijn ste- tussen deze waarden, waarbij het één niet ten koste gaat vige pijlers. Dat neemt niet weg dat de economische positie van het ander, is een opgave voor onze gemeente. De ge- relatief minder sterk is dan het Nederlandse gemiddelde, meente Waadhoeke streeft naar complementariteit tussen wat zich uit in productiviteit, innovatie en export. Daarbij is deze stedelijke, plattelands- en zeegebonden kwaliteiten, sprake van een dalende beroepsbevolking.

Herindelingsadvies / 29 De uitdaging voor Waadhoeke is om niet alleen een prettige (andere overheden, maatschappelijke instellingen, be- regio te zijn om te wonen, maar ook een regio te zijn waar drijfsleven, inwoners), het voorzieningenniveau zo goed in de toekomst gewerkt kan worden. Dat is belangrijk voor mogelijk op peil houden. Daartoe is het voornemen om een het lokale bedrijfsleven maar ook om de leefbaarheid in de actief spreidingsbeleid te voeren, waarbij wordt ingezet op stad en de dorpen op peil te houden. Het betekent dat de bereikbaarheid van voorzieningen. streekeigen, unieke en sterke punten beter dan nu benut moeten worden om bedrijven in het gebied te behouden en Bereikbaarheid van voorzieningen mogelijk aan te trekken, zowel grote ondernemingen als de De bereikbaarheid, zowel in de fysieke infrastructuur als in kleinere innovatieve bedrijvigheid. de zin van digitale voorzieningen, kan een impuls gebrui- ken. Veel inwoners van de dorpen en het buitengebied De samenvoeging is nodig om de belangrijkste economi- zijn voor een groot aantal voorzieningen aangewezen op sche pijlers te behouden en te verstevigen. Meer dan nu de eigen kern. Dat zal in de toekomst nog meer het geval is samenwerking met het bedrijfsleven en het onderwijs zijn. Daarom zijn mobiliteit en bereikbaarheid voor onze nodig, zodat er een optimale aansluiting ontstaat tussen inwoners van grote waarde voor het leven in de dorpen en vraag naar en aanbod van arbeidskrachten en de rol die de het buitengebied. Bereikbaarheid is ook belangrijk voor de overheid daarin kan spelen. De gemeente ziet met name economische functie. een faciliterende rol in de doorontwikkeling van bedrijven- Dit vraagt ook om vervoerbeleid op regionale schaal. De terreinen en (digitale) infrastructuur. vraag die beantwoord moet worden is: wat heeft het ge- bied nodig voor een goede bereikbaarheid van de belang- 3.1.3 Maatschappelijke kenmerken rijkste voorzieningen. Dit is bij uitstek een gemeentegrens- Voorzieningen overschrijdend vraagstuk, waarbij gezamenlijkheid nodig is Franeker, St.-Annaparochie en de grotere dorpen hebben en meerwaarde heeft. Vervoersstromen beperken zich niet een regionale centrumfunctie in het voorzieningenni- tot gemeentegrenzen. Daarnaast staat de nieuwe gemeen- veau: van sport en onderwijs tot zorg en welzijn. Hiermee te voor de ondersteuning van digitale infrastructuur en de zijn mobiliteit en bereikbaarheid van deze voorzieningen inzet van internet en sociale media om de zelfredzaamheid belangrijk voor het wonen buiten deze grotere kernen. Het en onderlinge hulp van de inwoners te faciliteren. voorzieningenniveau loopt, met name in kleine dorpen, terug. Dit wordt onder meer zichtbaar in het onderwijs: de Sociale cohesie ontgroening legt een grote druk op de levensvatbaarheid De gemeente Waadhoeke kent een sterke sociale cohesie. van scholen. De gemeenschappen zijn, met name op dorpsniveau, hecht en goed georganiseerd, met een rijk verenigingsleven en tal Het wordt niet eenvoudig om het huidige voorzieningenni- van initiatiefrijke organisaties. Krimp en vergrijzing leggen veau in stand te houden. Tegelijkertijd is dit wel van waarde echter druk op de vitaliteit van de gemeenschap. In toene- want het draagt sterk bij aan de binding van de gemeen- mende mate zal ‘eigen kracht’ van burgers en maatschap- schap en het leefklimaat. De opgave is hier om (alternatieve) pelijke organisaties benut moeten worden. Het in stand vormen te vinden met een optimale spreiding waarin het houden van die vitale gemeenschappen is een belangrijke voorzieningenniveau nog steeds die bijdrage levert aan de opgave voor de nieuwe gemeente. Daarvoor is het van leefbaarheid. belang dat de gemeente verbinding zoekt met partners in We willen, ook in samenwerking met partners in de regio de samenleving (maatschappelijke organisaties, burgers,

Herindelingsadvies / 30 bedrijfsleven). De uitdaging voor de gemeente is om de leefomgeving en het lokale bestuur te vergroten. Het is niet juiste rol te kiezen - regisseur, partner of facilitator – en alleen belangrijk dat bestuurders bereikbaar zijn, maar ook dat deze op een juiste wijze in te vullen om zo de kracht in de de dienstverlening vanuit de gemeente laagdrempelig, toe- gemeenschap optimaal te benutten en te ondersteunen. gankelijk en van hoge kwaliteit is. De ambitie is om de dienst- verlening aan inwoners en ondernemers ‘nabij’ te organiseren, Het sociale domein via alle mogelijke kanalen. Het takenpakket van gemeenten is met de eerder genoem- de verschuiving van zorg-, jeugd- en participatietaken Samenwerken blijft nodig fors toegenomen. Gemeenten zijn verantwoordelijk voor De realiteit is dat de schaal van de nieuwe gemeente de uitvoering van de nieuwe Wmo, de Jeugdwet en de Waadhoeke niet voor alle opgaven en taken toereikend is. Participatiewet. Deze decentralisaties geven kansen en mo- Samenwerking blijft nodig, bijvoorbeeld in het sociale domein, gelijkheden voor het geïntegreerd ontwikkelen en uitvoeren en op het gebied van milieutaken, veiligheid en woningbouw. van beleid in het sociale domein. Er is gekozen voor een Hiervoor zijn tal van samenwerkingsverbanden ontstaan en uitvoering in gebiedsteams zodat hulp en ondersteuning zo historisch gegroeid die niet altijd congruent zijn. Deze lappen- dicht mogelijk bij de inwoners, in de buurt of wijk aangebo- deken van samenwerkingsverbanden leidt tot zogenaamde den worden. ‘bestuurlijke drukte’ in de regio. De gemeente Waadhoeke streeft naar vermindering van 3.1.4 Bestuurlijke kenmerken het aantal samenwerkingsverbanden. Daar waar samenwer- De hiervoor beschreven toekomstvisie op het gebied, gedeel- king, vanuit de inhoudelijke opgaven, noodzakelijk is, wordt de opgaven en ambities, leiden tot een gedeelde visie op de gestreefd naar congruentie door waar mogelijk voor gelijke bestuurlijke inrichting: de voorgestelde herindeling draagt bij gebiedsomgrenzingen te kiezen. Dat maakt het eenvoudiger aan de realisatie van deze toekomstvisie. Hier worden de uit- om overzicht te bewaren en een bestuurlijke lijn te volgen in gangspunten voor de bestuurlijke organisatie van Waadhoeke relatie tot de ambities van de samenwerking of regio. uiteengezet. Democratische legitimatie van samenwerking Nabij besturen Omdat intergemeentelijke samenwerkingsverbanden geen Kenmerkend voor de huidige bestuurlijke organisatie en schaal direct gekozen bestuur hebben, roepen ze vaak vragen op is de korte lijn tussen burger en bestuur: het nabij besturen. over de democratische legitimatie en kunnen ze gemeentebe- Bestuurders weten goed wat er speelt in de lokale gemeen- stuurders het gevoel geven onvoldoende overzicht, inzicht en schappen en burgers weten op hun beurt het bestuur goed grip te hebben. te vinden en te benaderen. Dat stelt de lokale bestuurders in Het kunnen uitoefenen van bestuurlijke en beleidsmatige staat acties te ondernemen en beleid vast te stellen dat past invloed is voor de nieuwe gemeente het uitgangspunt voor bij de lokale behoeften. Burgerparticipatie is geen doel op zich toekomstige samenwerkingsverbanden. Dat vereist dat maar een middel om de burger intensiever te betrekken bij wordt voldaan aan randvoorwaarden ten aanzien van de het ontwikkelen van gemeentelijk beleid. Die laagdrempelige besturingsfilosofie en opdrachtgeverschap van een samen- toegang en korte lijnen zullen in de nieuwe situatie behouden werkingsverband. Als taken op afstand worden georganiseerd, en - waar mogelijk - versterkt moeten worden. Nabij besturen moet de bestuurlijke aansturing zo geregeld worden dat wordt verder ontwikkeld, met als doel actief burgerschap te onze (democratisch gelegitimeerde) bestuurders hun invloed stimuleren door de betrokkenheid van inwoners bij hun eigen kunnen laten gelden en de planning- en controlcyclus van

Herindelingsadvies / 31 een samenwerkingsverband aansluit op die van de deelne- De ontstaansgeschiedenis van het gebied is niet alleen in mende gemeenten. De inhoudelijke en financiële kaders van het landschap goed zichtbaar. Het komt zeker ook tot uiting de deelnemende gemeenten dienen leidend te zijn voor de in het taalgebruik. Naast de twee rijkstalen, het Fries en het organisatie, taakuitvoering en verantwoording van het samen- Nederlands, wordt er een derde taal gebruikt: het Bildts. In werkingsverband en niet andersom. Binnen de gemeente moet de stad Franeker wordt een dialect gesproken: het Franekers. het opdrachtgeverschap professioneel zijn ingericht om het Met recht kan gesproken worden van een meertalige regio. samenwerkingsverband, zowel inhoudelijk als procesmatig, Die meertaligheid wil de nieuwe gemeente behouden, onder aan te sturen om de beoogde doelen en gewenste resultaten meer door het toepassen van gedifferentieerd taalbeleid te bereiken. voor aardrijkskundige namen. De plaatsnamen en komborden blijven zoals ze nu zijn. Daarmee wordt inhoud gegeven aan Slagkracht richting partners het uitgangspunt, voortvloeiend uit het ‘Europees Handvest Een belangrijk uitgangspunt voor de nieuwe gemeente voor Regionale Talen of Talen van Minderheden’, dat gebrui- Waadhoeke is dat er voldoende slagkracht richting haar kers van het Fries er in de nieuwe gemeente niet op achteruit partners bestaat, zowel medeoverheden, verbonden partijen, mogen gaan. Dat uitgangspunt is ook het vertrekpunt voor het maatschappelijke organisaties als bedrijven. Door de bestuurlij- (door de nieuwe raad te bepalen) taalbeleid. Daarnaast is het ke opschaling in de provincie Fryslân nam de slagkracht van de de ambitie om de Bildtse taal te laten erkennen als streektaal huidige individuele gemeenten relatief af. Grotere gemeenten onder het ‘Europees Handvest voor Regionale Talen of Talen en doelgerichte samenwerkingsverbanden krijgen meer voor van Minderheden’. elkaar in de provincie, in Nederland en in Europa. Ze hebben inhoudelijk meer ontwikkelingskracht en kunnen een stevigere 3.3 Naamgeving lobby neerzetten. Dit geldt niet alleen richting medeover- Een gemeentelijke herindeling biedt de kans om een nieuwe heden, maar ook richting bedrijfsleven en onderwijs. Met de gemeentenaam te kiezen. Voor de voorgestelde herindeling voorgestelde herindeling wordt niet alleen de eigen slagkracht werd de werknaam Westergo gehanteerd. Voor de definitie- vergroot, maar heeft de nieuwe gemeente ook meer te bieden ve gemeentenaam is een participatieproces met inwoners, aan haar partners. ondernemers en belangenpartijen doorlopen. In twee ronden is de inbreng van burgers gevraagd. In de eer- 3.2 Taal en cultuur ste ronde kon iedere inwoner van de toekomstige gemeente, ‘Cultuur is ons verleden en ons heden. Cultuur is wat ons binnen enkele kaders, namen aandragen. Een naamgevings- bindt en beweegt. Cultuur is wie we zijn en wat we doen’. commissie beoordeelde de ingezonden namen en legde drie Dat maakt cultuur van onschatbare waarde voor het gebied gelijkwaardige opties voor aan de bevolking. In twee stem- en de gemeenschap. Wat vorige generaties opbouwden, is ronden is vervolgens de naam voor de nieuwe gemeente ge- mede bepalend voor de identiteit van de huidige samenle- STEM OP JOUW kozen. De definitieve naam ving. Historische sporen zijn karakteristiek voor het gebied. Dit FAVORIETE van de nieuwe gemeente erfgoed versterkt het cultureel en historisch zelfbewustzijn. NAAM! is Waadhoeke geworden Monumenten en kunstschatten maken een gedeeld verleden en door de gemeenteraden zichtbaar en versterken de culturele band tussen de verschil- vastgesteld. lende plaatsen. Door cultuurhistorische waarden te respecte- ren, blijft het karakter van het gebied bewaard, ook als er door de tijd heen ruimtelijke ontwikkelingen plaatsvinden. www.gemeentezoektnaam.frl

Per 2018 één gemeente:

Herindelingsadvies / 32 4. anderszins een bijdrage kunnen leveren aan regionale opgaven en taken. 5. Duurzaamheid: de gemeente moet toekomstbestendig Toetsing aan het en krachtig genoeg zijn om voor langere tijd als auto- beleidskader nome gemeente te bestaan. In dit hoofdstuk wordt voor elk van deze criteria een onder- bouwing gegeven. Op 28 mei 2013 heeft minister Plasterk van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties het vernieuwde Beleidskader 4.1 Draagvlak gemeentelijke herindeling aan de Tweede Kamer gezonden. Het criterium draagvlak wordt onderverdeeld in drie catego- Dit beleidskader geeft inhoudelijke en procesmatige kaders rieën: lokaal bestuurlijk, regionaal en maatschappelijk. Deze aan voor gemeentelijke herindeling. Om te kunnen beoorde- criteria worden hierna onderbouwd. len of en op welke wijze het voorstel tot herindeling wordt omgezet in een herindelingswet, toetst de minister elk 4.1.1 Lokaal bestuurlijk draagvlak herindelingsadvies aan vijf criteria, waarbij per geval wordt Onder bestuurlijk draagvlak bij een herindeling op initiatief gekeken naar de lokale en regionale omstandigheden, ont- van gemeenten wordt verstaan ‘de democratische legi- wikkelingen en context. timatie van het voorstel’. Gebruikelijk is dat de gemeen- teraad een besluit neemt om een herindelingsontwerp Het Beleidskader gemeentelijke herindeling kent de volgen- op te stellen en het college te verzoeken de herindeling de criteria op basis waarvan een herindelingsvoorstel wordt voor te bereiden. Hier is voor de voorgestelde herinde- beoordeeld: ling aan voldaan met de principebesluiten tot herindeling 1. Draagvlak: hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen door de gemeenteraden van Littenseradiel en het Bildt, lokaal bestuurlijk (gemeenteraden), regionaal (buur- Menameradiel en Franekeradeel in respectievelijk juni en gemeenten, provincie) en maatschappelijk draagvlak oktober 2013. Dit herindelingsontwerp is in november 2015 (inwoners en maatschappelijke organisaties). door alle betrokken gemeenteraden vastgesteld en daarna 2. Interne samenhang, dorps- en kernenbeleid: de nieuw ter inzage gelegd. te vormen gemeente moet een logische interne samen- hang tussen kernen kennen die identiteit geeft (sociaal, 4.1.2 Maatschappelijk draagvlak cultureel, economisch etc.) aan de nieuwe bestuurlijke Voor het maatschappelijke draagvlak voor een gemeen- eenheid. telijke herindeling geldt als uitgangspunt dat gemeenten 3. Bestuurskracht: de nieuw te vormen gemeente moet in zelf verantwoordelijk zijn voor het betrekken van inwoners staat zijn haar maatschappelijke opgaven op te pakken en andere belanghebbenden bij het herindelingsproces. en wettelijke taken adequaat te vervullen, waarbij Een ieder kan zienswijzen indienen na vaststelling van het recht wordt gedaan aan en in het belang van haar herindelingsontwerp. Deze worden dan samen met de maatschappelijke omgeving wordt gehandeld. reacties opgenomen in het herindelingsadvies. Betrokken 4. Evenwichtige regionale verhoudingen: de nieuwe gemeenten hebben daarnaast een inspanningsverplichting gemeente moet een krachtige bestuurlijke partner om te investeren in het maatschappelijke draagvlak voor zijn voor medeoverheden en door samenwerking of een herindeling. Het kabinet hecht eraan dat gemeenten

Herindelingsadvies / 33 onderzoek (laten) doen naar het maatschappelijke draag- burger belangrijk, wat ziet men als kansen en bedreigingen? vlak onder inwoners en maatschappelijke organisaties voor De resultaten van de enquête en de rondetafelgesprekken (de een herindelingsvoorstel. Per gemeente worden hierna de verwachtingen, kansen en bedreigingen) zijn leidend geweest inspanningen en resultaten beschreven. In bijlage 2 is per voor de in het herindelingsadvies opgenomen toekomstvisie en gemeente een logboek van de ondernomen activiteiten ten uitgangspunten voor de nieuwe gemeente. In 2015 is over de behoeve van maatschappelijk draagvlak opgenomen. toekomstvisie van de nieuwe gemeente nog een terugkoppe- ling georganiseerd. Het Bildt Daarnaast is met de enquête het draagvlak voor de herindeling De opheffing van een gemeente als zelfstandige bestuurlijke gemeten. Uit de enquête bleek dat 38% van de burgers voor de entiteit is een ingrijpende beslissing die alle inwoners, bedrijven fusie is, 45% er neutraal tegenoverstaat en 16% van de burgers en instellingen raakt. Vanaf 2012 heeft het Bildt daarom inwo- er tegen is. De enquête gaf een representatief beeld van de ners, dorps- en streekbelangen, bedrijfsleven en maatschappe- hele gemeente en was voor de gemeente een extra onderbou- lijke organisaties in een bijeenkomst naar hun mening gevraagd wing voor het besluit tot herindeling. over een mogelijke herindeling, voornamelijk over wat er in de Vanaf 17 november 2015 tot en met 14 januari 2016 heeft het toekomst belangrijk is voor het gebied en de gemeenschap. herindelingontwerp ter inzage gelegen. Er zijn binnen deze De uitkomsten hiervan zijn meegenomen in de besluitvorming termijn geen zienswijzen ingediend. door de raad en de deelnemers zijn regelmatig geïnformeerd over de voortgang van het besluitvormingsproces. Bij de Littenseradiel dorpenronde in juni 2013 heeft de gemeenteraad in elk van de Begin 2012 heeft het college van B en W van Littenseradiel na zeven dorpen van de gemeente het Bildt zijn voorgenomen ampele overwegingen besloten om het herindelingsvoorstel besluit tot herindeling toegelicht. Aan de aanwezigen is ge- van de provincie te volgen. Dit betekende dat de gemeente in vraagd naar hun visie op dit voorgenomen besluit. De uitkom- haar geheel op zou gaan in een nieuw te vormen gemeente in sten daarvan zijn opgenomen in een eindrapportage en zijn Noordwest-Fryslân. Op twee goed bezochte ‘rûntepetearen’ leidend geweest voor de in dit herindelingsadvies opgenomen (rondetafelgesprekken; zie onder) in Wommels en Mantgum uitgangspunten en toekomstvisie voor de nieuwe gemeente. bleek dat er onder de bevolking bijzonder weinig steun was Vanaf 17 november 2015 tot en met 14 januari 2016 heeft het voor dit voorstel. Vervolgens nam de gemeenteraad op 19 herindelingontwerp ter inzage gelegen. Er zijn binnen deze maart 2012 het collegestandpunt niet over. In het daaropvol- termijn 341 (grotendeels identieke) zienswijzen ingediend. gende proces heeft het college uiteindelijk een voorstel tot opsplitsing van de gemeente aan de raad voorgelegd. Franekeradeel In september 2012, dus voorafgaand aan het principebesluit tot Na het raadsbesluit van 15 oktober 2012 werd dit voorstel vrij- herindeling in oktober 2013, hield Franekeradeel een raadple- gegeven voor inspraak door de bevolking. Het college organi- ging onder burgers en ondernemers over mogelijke herindeling. seerde een brede inspraakcampagne, waarbij in de De raadpleging bestond uit een enquête onder alle burgers periode januari tot maart 2013 in 23 dorpen avonden werden en rondetafelgesprekken met dorpsbelangen, wijkverenigin- georganiseerd om de mening van de inwoners te peilen. Deze gen en ondernemers. Deze raadpleging had als doel inzicht te campagne werd niet door een extern bureau maar door het krijgen in wat inwoners van een nieuwe gemeente verwach- college zelf met enkele ambtenaren georganiseerd en uitge- ten: hoe moet de nieuwe gemeente zich organiseren om een voerd. Deze vorm, waarin (loco-)burgemeester en gemeente- goede dienstverlening aan de burger te geven, wat vindt de secretaris zelf het voorstel toelichtten en er volop gelegenheid

Herindelingsadvies / 34 bestond om vragen te stellen en ook om het nut van de herindeling als zodanig aan de orde te stellen, werd door de bevolking zeer gewaardeerd. De opkomst op de avonden was boven ver- wachting hoog: meer dan duizend inwoners namen de moeite om zich persoonlijk uit te spreken over de herindeling. Naast de reacties tijdens de inspraakavonden ontving de ge- meente ook enkele tientallen reacties via andere kanalen, zoals vragen per post en via de e-mail. In het rapport In nije wei, in nij lûd dat is gediscus- op 24 juni 2013 ter besluitvorming aan de gemeenteraad werd sieerd over de toe- voorgelegd, zijn deze reacties meegenomen. Een duidelijke komst van Menameradiel. minderheid van 33% keerde zich op de inspraakavonden tegen In totaal hebben ongeveer honderd inwoners de bijeenkom- herindeling. Al met al waren de verhoudingen omgekeerd aan sten bezocht. De meerderheid van de aanwezigen was het die van de eerdere inspraakcampagne van 2007-2008, toen erover eens dat zelfstandigheid voor Menameradiel geen optie zich nog een duidelijke meerderheid tegen herindeling uitsprak. meer is. Een herindeling in Noordwest-Fryslân was volgens hen Tussen 2008 en 2013 groeide het aandeel voorstanders van her- het meest logisch. indeling van 41,9% naar 60,2% en het aandeel tegenstanders daalde van 54,7% naar 33,0%. Op de vraag of de geografische In 2013 is een informatieavond georganiseerd in het verdeling zoals het college die voorstelde op instemming kon gemeentehuis voor alle geïnteresseerde inwoners, waarbij rekenen, antwoordde 76,9% van de aanwezigen positief. vijftig belangstellenden aanwezig waren. De dorpen aan de Vermeldenswaardig is nog dat in de zogenaamde rûntepetea- oostkant van de gemeente hebben in 2013 afzonderlijk voor- ren, die kunnen worden beschouwd als een belangrijke – niet lichting gekregen omdat hier, na de bijeenkomsten in mei 2012, vrijblijvende – voorbereiding op de raadsvergadering, steeds nog een aantal vragen leefde over mogelijke aansluiting bij de volop ruimte is gegeven (en genomen) door maatschappelijke gemeente Leeuwarden. Deze avonden werden gecombineerd partijen en andere betrokkenen om zich over de herindeling uit met de jaarvergaderingen van de verenigingen voor dorpsbe- te spreken. Daarnaast is de herindeling een vast onderwerp van lang in deze dorpen. Het gaat om Marsum, Boksum, Deinum, gesprek tijdens de tweejaarlijkse bezoeken van het college van Blessum en het buurtschap Ritsumasyl. Deze avonden zijn in B en W aan alle dorpen in de gemeente. 2015 herhaald. Vanaf 17 november 2015 tot en met 14 januari 2016 heeft het Daarnaast heeft het college van B en W van Menameradiel herindelingontwerp ter inzage gelegen. Er is binnen deze ter- jaarlijks overleg met alle verenigingen voor dorpsbelang. mijn 1 zienswijze ingediend. Deze heeft geleid tot een grenswij- De herindeling is hier een vast agendapunt. Ook organiseert ziging ten opzichte van het herindelingsontwerp. Menameradiel elk jaar in november een gezamenlijke bijeenkomst voor de gemeentelijke federatie van de Menameradiel gezamenlijke verenigingen voor dorpsbelang. Menameradiel heeft in mei 2012 vijf inwonersbijeenkomsten Ook hier staat dit onderwerp standaard op de agenda. georganiseerd, verspreid over de gemeente: in Menaam, Vanaf 17 november 2015 tot en met 14 januari 2016 heeft het Marsum, Deinum, Berltsum en Dronryp. De aanwezigen werden herindelingontwerp ter inzage gelegen. Er is binnen deze ter- geïnformeerd over de historie, de visie van de provincie en de mijn 1 zienswijze ingediend. actuele ontwikkelingen. Aan de hand van drie stellingen en

Herindelingsadvies / 35 4.1.3 Regionaal draagvlak inhoudelijke opgaven in het gebied die leidend zijn geweest Een gemeentelijke herindeling heeft invloed op de positie van voor de keuze om een nieuwe gemeente Waadhoeke te omliggende en naburige gemeenten en op de bestuurlijke ver- vormen. In de toekomstvisie (hoofdstuk 3) zijn ook de uitgangs- houdingen in de regio. Aan het criterium van regionaal draag- punten en ambities ten aanzien van nabij besturen uiteengezet. vlak is voldaan wanneer omliggende of naburige gemeenten in Die moeten waarborgen dat de nieuwe gemeente niet slechts staat zijn gesteld hun zienswijze te geven op een voorgenomen een administratieve eenheid wordt waarmee burgers en maat- herindeling en de motieven van de voorgenomen herindeling schappelijke organisaties zich nauwelijks verbonden voelen. De desgevraagd worden toegelicht. De omliggende en naburige huidige situatie, vier echte plattelandsgemeenten, kent veel gemeenten zijn na vaststelling van het herindelingsontwerp kernen. Alle vier gemeenten hebben een actief dorpen- en in november 2015 in de gelegenheid gesteld hun zienswijzen wijkenbeleid en onderkennen het enorme belang hiervan. De kenbaar te maken. Er zijn door de buurgemeenten geen ziens- succesvolle elementen uit dat beleid zullen worden behouden, wijzen ingediend. maar nabij besturen wordt vooral ook doorontwikkeld omdat de nieuwe gemeente meer is dan een optelsom van vier delen. In de verkenning van de bestuurlijke inrichting in Noordwest- Fryslân heeft de provincie al aangegeven in te kunnen 4.3 Bestuurskracht stemmen met de voorgestelde herindeling . De provincie is Gemeenten zijn bestuurskrachtig als zij zelfstandig (dus zonder met de betrokken gemeenten van mening dat aansluiting van te grote afhankelijkheid van andere gemeenten of samenwer- Harlingen zou bijdragen aan de meest duurzame oplossing kingsverbanden) in staat zijn hun maatschappelijke opgaven in regionaal perspectief. In Harlingen is echter geen lokaal op te pakken en hun wettelijke taken adequaat uit te voeren. bestuurlijk draagvlak en geen maatschappelijk draagvlak om bij De ambtelijke organisatie moet voldoende robuust zijn om deze herindeling betrokken te worden. Dit wordt door de be- (ook toekomstige) taken adequaat en professioneel uit te trokken gemeenten en door de provincie gerespecteerd, gezien voeren en een bijdrage te kunnen leveren aan de oplossing van de urgentie bij de betrokken gemeenten waar wel bestuurlijk maatschappelijke opgaven en taken in de regio. Dat vereist een draagvlak is. Daarnaast is deze herindeling onderdeel van een organisatie die in personele zin niet kwetsbaar is, een goede samenspel van drie samenvoegingen en een opsplitsing waar positie op de arbeidsmarkt heeft, in staat is samen te werken bestuurlijk de nodige verkenning en afstemming reeds hebben met medeoverheden en maatschappelijke partners, en boven- plaatsgevonden. Dit maakt dat er regionaal draagvlak bestaat dien een verantwoord financieel perspectief heeft. voor de voorliggende herindeling tot de nieuwe gemeente Waadhoeke, met als belangrijkste doel het versterken van de De voorgestelde herindeling heeft een positief effect op deze noodzakelijke lokale bestuurskracht in dit deel van de provincie. elementen. Het leidt tot een gemeente met voldoende schaal en slagkracht om de belangrijkste taken zelf uit te voeren dan 4.2 Interne samenhang, dorps- en kernenbeleid wel bij een externe partij te beleggen en daar regie op te voe- Op basis van dit criterium wordt beoordeeld of de nieuwe ren. Ook de regievoering op samenwerkingsverbanden wordt gemeente een logische samenhang heeft en welke visie beter mogelijk door verdergaande specialisatie binnen de men heeft op het betrekken van inwoners, dorpen, wijken ambtelijke organisatie. De positie op de arbeidsmarkt zal verbe- en organisaties bij beleidsvorming en -uitvoering. Zoals in de teren in zowel absolute als relatieve zin. In absolute zin omdat hoofdstukken 1 en 3 is beschreven kennen de vier betrok- het mogelijk wordt functies aan te bieden met inhoudelijk een ken gemeenten een grote samenhang in maatschappelijke, grotere uitdaging en relatief omdat de arbeidsvoorwaarden in ruimtelijke en economische opgaven. Het zijn dan ook deze evenwicht blijven met die van de omringende gemeenten. De

1 Brief college van Gedeputeerde Staten aan colleges van Franekeradeel, het Bildt en Menameradiel, d.d. 27 augustus 2013

Herindelingsadvies / 36 keuze voor deze herindeling is gebaseerd op de inhoudelijke onmiskenbaar tot een bestuurskrachtiger gemeente dan de opgaven en oriëntaties van de inwoners, waardoor de nieuwe huidige gemeenten. gemeente hierop adequaat kan inspelen (zie ook hoofdstuk 2 en hoofdstuk 3). Een verantwoord financieel perspectief is 4.6 Personeel haalbaar in een gemeente met voldoende schaal om keuzes te Vanwege de opsplitsing van de gemeente Littenseradiel maken kunnen maken in een evenwichtige spreiding van voorzienin- de zeven gemeenten in gezamenlijkheid afspraken over de gen (zie ook hoofdstuk 5). overgang van personeel. Bovendien heeft de keuze voor de herindelingsvariant van ‘lichte samenvoeging’ tot gevolg dat 4.4 Evenwichtige regionale verhoudingen de gemeenten Súdwest-Fryslân en Leeuwarden niet worden Dit criterium gaat in op de vraag of door de vorming van de opgeheven. De organisatie-inrichting van deze twee gemeen- nieuwe gemeente goede regionale verhoudingen ontstaan ten blijft ongewijzigd en de medewerkers van deze gemeenten en het toekomstperspectief van omliggende gemeenten niet behouden hun functies. nadelig wordt beïnvloed. De betrokken werkgevers vinden het essentieel dat de De opschaling van gemeenten binnen Fryslân is al lang gaande. rechts- en arbeidsmarktpositie van het overgaande personeel Een grote stap werd gezet met de vorming van de gemeente geborgd is. Zij hebben daarom met elkaar afspraken gemaakt Súdwest-Fryslân in 2011. De herindeling van De Fryske Marren in een Convenant P&O dat op 8 december 2015 door de zeven en de opsplitsing van Boarnsterhim volgden per 1 januari 2014. Colleges van B&W is vastgesteld. De afspraken die hierin zijn Ook binnen andere regio’s wordt nagedacht over opschaling. vastgelegd, zijn leidend bij de uitwerking van de personele en De voorgestelde herindeling in Noordwest-Fryslân past in die organisatorische aspecten en vormen daarom de basis voor de ontwikkeling. besprekingen in het georganiseerd overleg. Ten aanzien van de samenwerking blijven de verhoudingen tussen Harlingen en Waadhoeke ongewijzigd ten opzichte van Hoewel er meer afspraken zijn gemaakt, lichten wij hier drie de huidige samenwerking. Waar regionale opgaven erom vra- belangrijke afspraken eruit: gen zal samenwerking tussen Waadhoeke en Harlingen worden - de eerste twee jaar na herindelingsdatum is er geen sprake gezocht en waar nodig geïntensiveerd. van boventalligheid ten gevolge van de herindeling - vanaf 1 januari 2018 heeft het zittende personeel van de 4.5 Duurzaamheid gemeenten Leeuwarden en Súdwest-Fryslân en het perso- Bij het criterium duurzaamheid dient onderbouwd te worden neel dat overgaat van de gemeenten Leeuwarderadeel en dat door herindeling de bestuurskracht zodanig wordt versterkt Littenseradiel dezelfde uitgangspositie, net zoals het perso- dat er vitale en toekomstbestendige gemeenten ontstaan die neel van de nieuwe gemeente Waadhoeke per 1 januari 2018 de taken op langere termijn zelfstandig aankunnen en niet na eenzelfde uitgangspositie heeft. enkele jaren opnieuw genoodzaakt zijn om te herindelen. - er wordt gewerkt met een ‘open arbeidsmarkt’, waarbij in het geval van vacatures medewerkers van de herindelingspart- Los van de vraag hoe de huidige gemeenten functioneren, ners voorrang krijgen. Deze werkwijze wordt al in de praktijk gaat het takenpakket zowel in omvang als in complexiteit gebracht. de mogelijkheden van de huidige gemeenten te boven. Dit is een uitdaging die voor gemeenten in het algemeen geldt. De voorgestelde herindeling leidt, zoals hiervoor beschreven,

Herindelingsadvies / 37 5. oorzaak. Uit de volgende tabel blijkt dat de omvang rond € 27 mln. ligt. Financiële Tabel 5.2. Meerjarenbegrotingen lasten per gemeente (x € 1.000)

Meerjaren- Meerjaren- Meerjaren- aspecten begroting begroting begroting Gemeente 2016 2017 2018

Bij een gemeentelijke samenvoeging dienen de financiën Het Bildt 27.630 27.290 27.130 van de deelnemende gemeenten op elkaar te worden afge- Franekeradeel 61.170 61.240 61.060 stemd. Dit hoofdstuk biedt een overzicht van de belangrijk- Menameradiel 27.050 26.990 27.060 ste financiële cijfers van de betrokken gemeenten. Littenseradiel 21.650 21.720 21.690

In dit herindelingsadvies is vanuit de volgende 2 invalshoe- Bron: gemeentelijke cijfers ken informatie per gemeente opgenomen: - de omvang van de begroting 2014 en 2015 en het meerja- 5.2 Lokale lastendruk van de betrokken renbeeld van de begrotingsomvang gemeenten - een overzicht van de huidige lokale lasten voor diverse Voor de inwoners van de bij een herindeling betrokken ge- typen huishoudens meenten is de ontwikkeling van de lokale lasten in de toe- komst een punt van aandacht. Hoewel het vaststellen van 5.1 Financiële positie van de betrokken de belastingtarieven in de heringedeelde gemeenten de be- gemeenten voegdheid van de nieuw te kiezen gemeenteraden is, geeft De in deze paragraaf gepresenteerde cijfers over de be- de vergelijking van de huidige tarieven in de deelnemende grotingsomvang geven een beeld van de kwantitatieve gemeenten een eerste indicatie van de richting waarin de verhoudingen tussen de gemeenten op financieel terrein. De nieuwe tarieven zich zullen ontwikkelen. Tabel 5.3 geeft cijfers over de begrotingsomvang per gemeente laten bij de voor verschillende typen huishoudens de huidige omvang vergelijking tussen 2014 en 2015 duidelijk het effect van de van de lokale lasten weer. In tabel 5.4 zijn de gemeentelijke decentralisaties in het sociale domein zien. belastingen voor woningeigenaren en woninghuurders per gemeente opgenomen. Bij deze overzichten zijn voor alle Tabel 5.1. Begrotingsomvang lasten per gemeente gemeenten gestandaardiseerde WOZ waarden gebruikt. (x € 1.000) De werkelijke gemiddelde WOZ waarde per gemeente zal Begrotingsomvang Begrotingsomvang hiervan afwijken, voor de tariefsvergelijking is dit echter Gemeente Primitief 2014 Primitief 2015 geen bezwaar. Het Bildt 23.420 27.640

Franekeradeel 49.980 61.120 Tabel 5.3. Lastendruk per gemeente volgens landelijk ge-

Menameradiel 22.165 34.720 standaardiseerde methodiek

Littenseradiel 19.080 22.240 Woonlasten

Bron: gemeentelijke cijfers Gemeente Eenpersoonshuishouden Meerpersoonshuishouden

Het Bildt 608 735

Franekeradeel 642 689 Het hoge begrotingstotaal van Menameradiel in 2015 heeft, Menameradiel 642 764 naast de decentralistaties sociaal domein, een incidentele Littenseradiel 593 628

Bron: www.coelo.nl - Digitale atlas 2015

Herindelingsadvies / 38 Tabel 5.4. Lastendruk per gemeente volgens landelijk ge- gemeentebegroting zijn de geraamde opbrengsten 2015 in standaardiseerde methodiek onderstaande tabel weergegeven.

Het Bildt Franekeradeel Menameradiel Littenseradiel

Totaal woning Tabel 5.5. Geraamde OZB opbrengst niet-woningen 2015 eigenaar (meerpersoons) 861 782 820 657 Het Bildt Franekeradeel Menameradiel Littenseradiel

Totaal woning Eigenaren eigenaar (x € 1.000) 334 611 299 316 (eenpersoons) 734 735 698 622 Gebuikers Totaal woning (x € 1.000) 197 388 157 244 huurder (meerpersoons) 452 470 521 361 

Totaal woning Uit deze cijfers blijkt dat de verhouding tussen de lasten huurder (eenpersoons) 325 423 398 326 voor de eigenaren en de gebruikers niet erg fluctueert.

Bron: gemeentelijke cijfers. OZB-bedragen op basis van een WOZ-waarde van: € 200.000

De cijfers in tabel 5.4 wijken op een aantal punten af van de Coelo cijfers. Dit komt door keuzes die het Coelo maakt bij het toerekenen in een tweetal situaties: 1. de rioolrechten die bij meer gebruikers dan alleen eige- naren geheven worden. Hierdoor zijn in bovenstaande tabel 5.4 de lasten voor eigenaren soms hoger, omdat ook de als gebruiker te betalen rioolrechten volledig zijn meegeteld. 2. de wijze waarop het Coelo de kosten van afvalstof- fenheffingen op basis van gewicht of containergrootte herleidt tot de kosten van één- en meerpersoonshuis- houdens. Dit kan verschillen met de wijze waarop ge- meenten de kosten berekenen en in rekening brengen. Daarnaast treden er afrondingsverschillen op.

5.3 Gemeentelijke belastingen voor bedrijven Het vergelijken van belastingdruk bij bedrijven is, door de grote verscheidenheid in bedrijven, nog lastiger dan bij inwoners. Bij het afvoeren van afval bijvoorbeeld is er vaak de vrijheid om dit via een overeenkomst door een particu- lier bedrijf te laten doen. Ook de rioolheffing wordt veelal anders berekend dan bij particuliere huisaansluitingen. De OZB voor niet-woningen is de belastingsoort die het meest uniform geheven wordt. Om een beeld te krijgen hoeveel bedrijven met deze belasting bijdragen aan de

Herindelingsadvies / 39 Herindelingsadvies / 40 DEEL II Samenvoeging Leeuwarderadeel, Leeuwarden en deel Littenseradiel

Herindelingsadvies / 41 Herindelingsadvies / 42 1. bestuurscentrum steeds meer betekenis. De economische en de bestuurlijke betekenis van Leeuwarden zijn terug te vinden in het stedenbouwkundig patroon, met een kenmer- Situatie- kende radiale structuur. beschrijving en Leeuwarden ligt centraal in een wijdvertakt infrastructureel netwerk. Het spoor leidt naar vier richtingen: Harlingen, voorgeschiedenis Sneek, Groningen en Zwolle. Belangrijke wegverbindin- gen zijn de A31 (richting Harlingen), de N31/A7 richting Drachten–Groningen en de A32 richting Heerenveen– 1.1 Situatiebeschrijving Leeuwarden Zwolle. Via het water vormen het Van Harinxmakanaal en De gemeente Leeuwarden bestaat uit de stad en 18 om- het Prinses Margrietkanaal belangrijke verbindingen voor liggende dorpen. Door de gemeentelijke herindeling met beroeps- en pleziervaart. een deel van Boarnsterhim in 2014 is de oppervlakte van de gemeente bijna verdubbeld en is het inwonertal de grens De gemeente Leeuwarden telt bijna 108.000 inwoners, van 100.000 gepasseerd. waarvan er ruim 91.000 in de stad woonachtig zijn. Het inwonertal en de woningvoorraad van Leeuwarden groeien Tabel 1.1 – Kerncijfers Leeuwarden gestaag. Met de ontwikkeling van De Zuidlanden wordt een

Inwoners Oppervlakte Kernen Werkgelegenheid Raadszetels FTE groot deel van de toekomstige groei van de stad aan de 107.701 170,23 km² 19 55.230 39 993 zuidzijde gesitueerd.

Bron: Cijfers van CBS, provincie en gemeente, 2015 De dorpen en het landelijk gebied 1.1.1 Ruimtelijke kenmerken Enkele van de Leeuwarder dorpen (Goutum, Hempens- Leeuwarden is de hoofdstad van de provincie Fryslân Teerns) liggen inmiddels in het stedelijk gebied, maar voelen met daaromheen een groen, waterrijk en wijds landschap. zich nog nadrukkelijk dorp. Ten noorden van Leeuwarden Leeuwarden heeft een monumentale binnenstad en kent liggen de dorpen Snakkerburen, Lekkum en Miedum. Hier een verzorgingsgebied dat zich op vele terreinen uitstrekt bevinden zich ook de vliegbasis Leeuwarden en de aanleg tot de gehele provincie en zelfs daarbuiten. Van de overi- van het Leeuwarder Bos. Oostelijk van de stad is het natuur- ge kernen in de gemeente is het watersportdorp Grou de gebied De Grote Wielen gelegen. grootste. Binnen de gemeentegrenzen zijn de belangrijke natuurgebieden De Alde Feanen en De Groote Wielen Door de gemeentelijke herindeling van 2014 is het grondge- gelegen. bied van Leeuwarden in zuidelijke richting sterk uitgebreid. Niet alleen het landbouwareaal is daardoor gegroeid, ook De stad zijn hierdoor het natuurgebied de Alde Feanen en twee Leeuwarden is ontstaan aan de oever van de voormalige Friese meren binnen de gemeentegrenzen komen te liggen. Middelsee, op de plaats waar drie kleine rivieren (Vliet, Grou is met bijna 5.800 inwoners veruit de grootste kern in Potmarge en Ee) in zee stroomden. Toen de Middelsee het buitengebied van Leeuwarden. Dit dorp is gelegen aan in de veertiende eeuw dichtslibde, behield de stad haar de Pikmar en heeft daardoor een belangrijke watersport- spilfunctie. Dankzij de centrale ligging kreeg de stad ook als functie. Ook Jirnsum, Wergea, Warten en Warstiens hebben

Herindelingsadvies / 43 door hun ligging een sterke band met het water. De andere 1.1.3 Maatschappelijke kenmerken dorpen in het zuidelijk deel van de gemeente zijn Eagum, Het inwonertal van Leeuwarden blijft de komende jaren Friens, Idaerd, Reduzum, Swichum, Wirdum en Wytgaard. groeien. Landelijke ontwikkelingen als vergrijzing, ontgroe- De voorziene groei in de dorpen van Leeuwarden is beperkt. ning, gezinsverdunning en consumentengedrag spelen Dorpen als Grou, Wergea, Wirdum en Wytgaard kennen nog ook hier en zijn van invloed op de woning- en de arbeids- (beperkte) mogelijkheden tot uitbreiding. markt en het voorzieningenniveau. Leeuwarden krijgt hiervoor binnen de provincie steeds meer de positie van 1.1.2 Economische kenmerken centrumgemeente. Leeuwarden biedt een veelheid aan woon- en werkmilieus voor verschillende doelgroepen; van binnenstedelijk tot lan- Leeuwarden kent een hoog percentage werkzoekenden. delijk wonen. De historische binnenstad is met een groot en Dit heeft zijn weerslag op sociaal-maatschappelijk gebied. veelzijdig aanbod van winkels, voorzieningen en monumen- Een aantal van de armste woonwijken van Nederland ten van grote betekenis, ook op economisch gebied. Door is in Leeuwarden te vinden. Werkgelegenheid heeft in de goede bereikbaarheid via het water en de aanlegvoorzie- Leeuwarden de topprioriteit gekregen. Door de gemeente ningen in de Prinsentuin, is de binnenstad van Leeuwarden wordt samen met maatschappelijke partners geïnvesteerd aantrekkelijk voor de watertoerist. in kennis, innovatie en onderwijs en in verbetering van de aansluiting van onderwijs en arbeidsmarkt. Daarnaast biedt Van de Friese werkgelegenheid is 25% te vinden binnen de de gemeente Leeuwarden ruimte aan inwoners om zelf met gemeentegrenzen van Leeuwarden. onderwerpen aan de slag te gaan die zij belangrijk vinden. De financiële en zakelijke dienstverlening, zoals banken en verzekeringskantoren, is in Leeuwarden sterk vertegen- De 43 basisscholen in de gemeente bieden onderwijs aan woordigd. Grote werkgevers in de gemeente zijn verder ruim 9.600 leerlingen. Aan de 6 scholen(gemeenschap- Zorgpartners Friesland (o.a. MCL), Justitie (o.a. CJIB), de pen) voor voortgezet onderwijs studeren ongeveer 7.700 vliegbasis Leeuwarden, Friesland Campina en de overheden: leerlingen. Het aantal MBO-leerlingen bedraagt al enige provincie, waterschap en gemeente en onderwijsinstellin- jaren ruim 10.500. Deze leerlingen studeren aan het Friesland gen. De belangrijkste bedrijventerreinen in Leeuwarden zijn College, de Friese Poort of het Nordwin College. De HBO- De Hemrik, De Zwette, Businesspark en Newtonpark. De af- instellingen Noordelijke Hogeschool, Stenden Hogeschool gelopen jaren is fors geïnvesteerd in de bereikbaarheid van en Hogeschool Van Hall Larenstein in Leeuwarden bie- Leeuwarden. Een belangrijk doel daarbij is de versterking den onderwijs aan ruim 21.000 studenten. Naast de van de sociaal-economische positie van Leeuwarden. Verder Kenniscampus, waar de hogescholen Stenden en NHL zijn is de grote rol van het HBO onderwijs en Leeuwarden als gevestigd, is er een Watercampus voor watertechnologie. Europees centrum voor Watertechnologie belangrijk voor Ten zuiden van de stad is de Dairy Campus te vinden; het de economie van Leeuwarden. landelijke kennis- en innovatiecentrum voor de melkvee- houderij. Kennisinstituten als Wetsus, Fryske Akademy, De werkgelegenheid op het platteland is vooral te vinden in Waddenacademie en Vitens zijn van (inter)nationale be- de agrarische sector. Verder vormen recreatie en toerisme tekenis. Kort geleden is Het wetenschappelijk onderwijs in hier een belangrijke bron van inkomsten. Een aantal dorpen Leeuwarden uitgebreid door een intensieve samenwerking heeft een eigen bedrijventerrein, waarvan een deel aan het met de Rijksuniversiteit Groningen. water is gelegen.

Herindelingsadvies / 44 Op het gebied van gezondheidszorg heeft Leeuwarden met 1.2 Situatiebeschrijving Leeuwarderadeel het Medich Centrum Leeuwarden een landsdeelfunctie. De gemeente Leeuwarderadeel ligt in het noorden van Het WTC Expo Center is inmiddels het derde beurscomplex Fryslân, telt ruim 10.000 inwoners en bestaat uit zeven ker- van Nederland. Stadsschouwburg De Harmonie, het Fries nen: Alde Leie, Britsum, Feinsum, Hijum, Jelsum, Koarnjum Museum en het Prinsessehof zijn belangrijke culturele instel- en Stiens. lingen in Leeuwarden. Leeuwarden ontwikkelt zich met de komst van de broedplaats Blokhuispoort, de titel Culturele Tabel 1.2 – Kerncijfers Leeuwarderadeel Hoofdstad 2018 en diverse poppodia als centrum van (inter- Inwoners Oppervlakte Kernen Werkgelegenheid Raadszetels FTE nationale) festivals. 10.222 41,38 km² 7 1.645 15 48

Bron: Cijfers van CBS, provincie en gemeente, 2015 Op sportief gebied trekken de prestaties van SC Cambuur landelijke aandacht. Ook bij andere sporten draaien 1.2.1 Ruimtelijke kenmerken Leeuwarder clubs mee in landelijke competities. In en rond De gemeente Leeuwarderadeel kent zeven kernen, waarvan de stad zijn diverse sportcomplexen aanwezig. Stiens de grootste en meest centrale is. Stiens heeft ruim 7.600 inwoners. Het dorp is de grote regionale kern van de De dorpen en het landelijk gebied gemeente met vele voorzieningen en een breed scala aan De 17 dorpen rondom de stad Leeuwarden tellen samen winkels. Het gebied tussen Leeuwarden en Stiens kent vrij ruim 16.500 inwoners. Daarbij varieert het inwonertal van veel bebossing. Twee in het oog springende elementen zijn 12 tot ruim 5.700 inwoners. Gezien de sterk variërende het landgoed Dekema State in Jelsum, een van Friesland’s omvang van deze kernen is er sprake van een groot verschil oudste states, en de gerestaureerde Martenastate in in voorzieningenniveau. Evenals bij andere dorpen in Fryslân Koarnjum. is de dreiging van verdere verschraling van de voorzienin- gen aanwezig. Op dit moment zijn er echter geen concrete Wonen aanwijzingen dat scholen, winkels of horecavestigingen in De gemeente Leeuwarderadeel beschikt in 2015 over 4.325 de dorpen tot sluiting willen overgaan. woningen. In de toekomst vindt er nog woningbouwontwik- keling plaats ten oosten van Stiens. Als gevolg van de bevol- Belangrijk voor de dorpen is en blijft de aanwezigheid kingsontwikkeling in Leeuwarderadeel komt er meer vraag van accommodaties waarvan de talrijke dorpsverenigin- naar seniorenwoningen. Echter, om de leeftijdsopbouw in gen gebruik kunnen maken. Veruit de meeste dorpen in de gemeente in evenwicht te houden zijn er juist meer wo- Leeuwarden beschikken over een dergelijke accommodatie ningen voor starters nodig. De gemeente Leeuwarderadeel in de vorm van een dorphuis of een andere multifunctio- richt zich ook op herstructurering en verbetering van de neel te benutten ruimte. Het gemeentelijke beleid is erop huidige woningvoorraad. gericht om activiteiten en initiatieven van onderop zo veel mogelijk te stimuleren. Dit geldt niet alleen voor de dorpen. Relatie stad-platteland Door het beschikbaar stellen van wijk- en dorpsbudgetten, Er is een sterke samenhang tussen Leeuwarderadeel en door vanuit de gemeente mee te denken en werk-met-werk Leeuwarden. De inwoners van Leeuwarderadeel zijn voor te maken, en door de instelling van een ‘Mienskipsfonds’, werk, onderwijs, cultuur en gezondheidszorg in belangrij- worden deze initiatieven door de gemeente ondersteund ke mate georiënteerd op de stad Leeuwarden. Zo werkt en gestimuleerd. bijna 60% van de beroepsbevolking uit Leeuwarderadeel in

Herindelingsadvies / 45 Leeuwarden, zo blijkt uit pendelonderzoek van de provincie Voor toeristen en dagrecreanten is er in de gemeente Fryslân. Omgekeerd maken de inwoners van Leeuwarden veel te doen. In 2013 is de Noordelijke Elfstedenvaarroute gebruik van de kwaliteiten en recreatieve mogelijkheden opengesteld die deels door de gemeente loopt. Op diverse die een plattelandsgemeente als Leeuwarderadeel biedt. plaatsen zijn passantenhaventjes en aanlegvoorzieningen In het verleden zijn veel zaken in stadsregionaal verband gerealiseerd. Ook de plaatselijke horeca en recreatieve on- opgepakt, zoals de aanleg van het Leeuwarder bos en de dernemers hebben de afgelopen jaren flink ingezet op deze Noordelijke Elfstedenvaarroute. Verder vormt de gemeen- ontwikkeling waardoor diverse initiatieven zijn ontwikkeld. te Leeuwarderadeel met Leeuwarden een samenhangend Er is inmiddels een breed scala aan campings en bed and woningmarktgebied. Het grote aantal verhuizingen tus- breakfasts zoals de Túnmanswente in Jelsum. Verder kent sen beide gemeenten komt niet alleen door de nabijheid, Leeuwarderadeel een grote kinderboerderij (Doniastate) en maar ook door de aanvullende woonmilieus. De gemeente een groot binnen- en buitenzwembad als belangrijke toeris- Leeuwarden biedt vooral stedelijke woonmilieus aan, waar tische recreatieve voorzieningen in de gemeente. Ook is de Leeuwarderadeel dorps en landelijk wonen aanbiedt. gemeente bezig met het uitbreiden van het aantal wandel- en fietspaden en vaarverbindingen. Bereikbaarheid Door de centrale ligging en de aanleg van de Noordwest- 1.2.3 Maatschappelijke kenmerken tangent, een nieuwe verbindingsroute voor de ontsluiting Bevolking van het noordelijke deel van Fryslân, is de bereikbaarheid Het totaal aantal inwoners van de gemeente van de kernen beter geworden. Tevens kent de gemeen- Leeuwarderadeel is 10.222. De bevolkingsopbouw laat zien dat te Leeuwarderadeel een openbaarvervoervoorziening ook in de gemeente Leeuwarderadeel vergrijzing, ontgroe- (bus) tussen Leeuwarden en Holwerd. De busverbinding ning, meer alleenstaanden en een kleinere beroepsbevolking vanuit de hoofdkern Stiens is zeer frequent. De gemeente trends zijn. Deze ontwikkelingen hebben consequenties voor Leeuwarderadeel kan dan ook getypeerd worden als een wonen en werken, de woning- en de arbeidsmarkt, maar forensengemeente. Het CBS heeft in 2013 een lijst gepu- ook voor het in stand houden van voorzieningen en dus de bliceerd van het percentage forensen per woongemeente. leefbaarheid. Circa 78% van de beroepsbevolking van de gemeente Leeuwarderadeel is forens. Voorzieningen Waar de kern Stiens een rijk voorzieningenniveau kent, loopt 1.2.2 Economische kenmerken het voorzieningenniveau in de kleine kernen terug. De ont- In de gemeente Leeuwarderadeel zijn 543 bedrijven geves- groening legt vooral druk op de levensvatbaarheid van scho- tigd. De gemeente kent een bedrijventerrein: Middelsee. Het len. De gemeente Leeuwarderadeel kent zeven basisscholen. midden- en kleinbedrijf is sterk ontwikkeld in de gemeen- Voor het middelbaar en hoger onderwijs zijn de inwoners van te Leeuwarderadeel evenals de landbouw. De trend van Leeuwarderadeel vooral aangewezen op Leeuwarden. Verder schaalvergroting van landbouwbedrijven is de afgelopen ja- zijn er in de gemeente Leeuwarde-radeel vier dorpshuizen in ren niet voorbijgegaan aan de gemeente Leeuwarderadeel. de kernen Britsum, Koarnjum, Alde Leie en Hijum. De gemeen- Dat neemt echter niet weg dat de relatieve economische te Leeuwarderadeel beschouwt dorpshuizen als belangrijke positie van de gemeente Leeuwarderadeel minder sterk schakels binnen de lokale sociale structuur van de gemeente is dan het Nederlandse gemiddelde. Dit uit zich vooral in Leeuwarderadeel. In Stiens zijn tevens de bibliotheek en productiviteit, innovatie en export. Daarbij is er sprake van cultureel centrum De Skalm gevestigd. Verder heeft Stiens vijf een dalende beroepsbevolking. supermarkten.

Herindelingsadvies / 46 In de verschillende dorpen zijn goede sportvoorzieningen en – Swette, vormt tevens de oostgrens van de gemeente. Vrijwel accommodaties. Stiens beschikt eveneens over een sportcen- de gehele rest van de gemeente is onderdeel van het voor trum. BV Sportcentrum it Gryn heeft twee sporthallen, bin- Westergo typerende kleiterpenlandschap, met veel archeolo- nen- en buitenzwembaden, een grote ligweide en sportcafé gische waarden. De gemeente kent enkele belangrijke weide- Matchpoint. Op het gebied van zorgvoorzieningen kunnen het vogelreservaten die in totaal zo’n 300 hectare beslaan. verzorgingshuis Skilhiem, zorgwoningen Petterhústerstate, en het Gezondheidscentrum Stiens worden genoemd. Bereikbaarheid Dit uitgestrekte plattelandsgebied in centraal Fryslân heeft Sociale cohesie goede verbindingen met de omliggende steden. De gemeente De sociale cohesie kent in de gemeente Leeuwarderadeel een wordt doorsneden door twee belangrijke provinciale wegen stevige basis. De gemeenschappen zijn op dorpsniveau hecht (Bolsward-Leeuwarden en Dearsum-Franeker) en de spoorlijn en georganiseerd in verenigingen. Naast een rijk verenigings- Sneek-Leeuwarden, met in de gemeente één treinstation in leven zijn er tal van initiatiefrijke instellingen. Krimp en vergrij- Mantgum. Deze nieuwe infrastructuur is als het ware over zing leggen echter druk op de vitaliteit van de gemeenschap. de oude heen geschoven. Frjentsjerterfeart, Boalserterfeart en Swette hadden vroeger voor een belangrijk deel dezelfde 1.3 Situatiebeschrijving Littenseradiel functie als de genoemde provinciale wegen en spoorlijn nu. De gemeente Littenseradiel is op 1 januari 1984 ontstaan Daarnaast is er een buslijnennet dat een groot aantal dorpen in uit een fusie van de voormalige gemeenten Baarderadeel de gemeente verbindt met de steden in de omgeving. De bus- en Hennaarderadeel. De gemeente telt een kleine 11.000 lijn tussen Bolsward en Leeuwarden via Wommels en Winsum inwoners en heeft een oppervlakte van ruim 13.000 hectare. is daarvan de belangrijkste. De gemeente – volgens de statistieken van het CBS de minst verstedelijkte van Nederland – telt 29 dorpen en enkele tien- Wonen tallen buurschappen. Grote en ambitieuze woningbouwprogramma’s zijn in Littenseradiel in het recente verleden niet uitgevoerd. De Tabel 1.3 – Kerncijfers Littenseradiel dorpsuitleg is over het algemeen bescheiden van omvang en Inwoners Oppervlakte Kernen Werkgelegenheid Raadszetels FTE betreft in de kleinere dorpen vaak een gering aantal woningen 10.876 132,6 km² 29 2.468 15 60 of inbreidingsprojecten. Bron: Cijfers van CBS, provincie en gemeente, 2015

1.3.2 Economische kenmerken 1.3.1 Ruimtelijke kenmerken Werkgelegenheid De dorpen van Littenseradiel kennen een karakteristieke Veel inwoners van Littenseradiel werken in de omliggende bebouwing, grotendeels daterend uit de negentiende en steden Leeuwarden, Sneek, Bolsward en Franeker of vaak nog vroege twintigste eeuw. Zes dorpskernen hebben de status verder weg. Melkveebedrijven vormen nog steeds een belang- van beschermd dorpsgezicht. rijke economische drager in het gebied, ook al wordt het aantal minder, net als de werkgelegenheid in deze sector. De trend Het buitengebied is open en dun bevolkt. Aan de oostkant van agrarische schaalvergroting gaat ook aan Littenseradiel wordt de gemeente begrensd door het Middelseegebied, een niet voorbij. Een deel van de dorpen in Littenseradiel heeft voormalige zeearm. Het gebied wordt gekarakteriseerd door een eigen bedrijventerrein, waarvan de belangrijkste zich in een open en grootschalig weidelandschap en weinig bebou- Wommels en Winsum bevinden. wing. Het vaarwater dat Sneek en Leeuwarden verbindt, de

Herindelingsadvies / 47 Relatie stad-platteland Het gemeenschapsleven wordt Littenseradiel is een gemeente zonder steden en grote gefaciliteerd door 23 dorpshuizen dorpen. Dit plattelandsgebied oriënteert zich vanouds op de en 22 verenigingen van dorpsbelang. steden er omheen. Dit is onderwerp van studie geweest in Er zijn talloze culturele organisaties en de voorbereiding van deze herindeling. Het noordoostelijke sportverenigingen. Zo telt Littenseradiel onder deel van de gemeente is georiënteerd op Leeuwarden, het meer 21 toneelverenigingen, 18 biljartclubs, 11 koren en zuidelijke deel op Bolsward en Sneek, terwijl een klein ge- zangverenigingen, 2 voetbalverenigingen, 23 kaatsvereni- bied in het noordwesten meer op Franeker is gericht. Voor gingen, 2 musea, en 1 bibliotheek. grotere voorzieningen zoals theaters, bioscopen, voortgezet en hoger onderwijs en een groot winkelaanbod, zijn de Littenseradiel is ook bekend van enkele belangrijke culturele inwoners al sinds jaar en dag op de omgeving aangewe- en sportieve evenementen. De belangrijkste zijn de jaarlijkse zen. Omgekeerd fungeert Littenseradiel als een woon- en Freulekaatspartij in Wommels, de belangrijkste jongens- recreatiegebied voor degenen die in de omliggende steden kaatswedstrijd van Nederland, die begin augustus voor een werken of wonen. Er is een breed scala aan kleinschalige publiek van duizenden kaatsliefhebbers gespeeld wordt, het toeristische accommodaties, zoals campings en bed and fierljeppen in Winsum, het iepenloftspul in het openlucht- breakfasts. Het netwerk van toeristische wandel- en fietspa- theater in de notaristuin van Jorwert, het Berneiepenloftspul den en vaarroutes is de laatste decennia flink uitgebreid. in Easterwierrum en de vierjaarlijkse Slachtemarathon voor wandelaars en hardlopers die het 42 kilometer lange tracé van 1.3.3 Maatschappelijke kenmerken deze middeleeuwse binnendijk volgt. Bevolking Littenseradiel kent een naar verhouding jonge bevolking Sociale cohesie en ook de omvang van de gezinnen ligt boven het Friese Littenseradiel kent een hechte sociale structuur en een rijk gemiddelde. Relatief zijn er minder alleenstaanden. Hoewel verenigingsleven. De gemeente werd tot voor kort genoemd Littenseradiel tot de Noordwest-Friese anticipeerregio als de veiligste van Nederland. Dit heeft ongetwijfeld iets wordt gerekend en dus wordt gezien als een mogelijk te maken met de extreme kleinschaligheid van het gebied toekomstig krimpgebied, is er van feitelijke bevolkingste- waardoor, behalve de sociale samenhang, ook de sociale ruggang nog maar beperkt sprake. Demografische verschui- ‘controle’ groot is. Er zijn wel zorgen over de vraag hoe het vingen, zoals teruglopende leerlingenaantallen in het basis- goed functionerende, maar ook kwetsbare sociale leven in onderwijs, spelen wel een rol. Voor de grote meerderheid de dorpen het hoofd zal moeten bieden aan de vergrijzing, van de bevolking is Fries de moedertaal en de omgangstaal. wanneer steeds minder actieve dorpsgenoten de sociale De gemeente Littenseradiel voert een actief taalbeleid. lasten moeten dragen van een toenemend aantal ouderen.

Voorzieningen 1.3.4 De tien overgaande dorpen van Littenseradiel Voor de aard en de schaal van de gemeente heeft Van de 29 dorpen die samen de gemeente Littenseradiel Littenseradiel een passend voorzieningenniveau en op uitmaken, gaan er 10 naar de gemeente Leeuwarden. Dit be- enkele gebieden zelfs meer dan dat. De 29 dorpen kunnen treffen de dorpen Jellum, Bears, Hilaard, Mantgum, Weidum, worden verdeeld in verschillende groottecategorieën met Baard, Easterlittens, Húns, Leons en Jorwert. daarbij behorende faciliteiten. Littenseradiel kent 19 basis- scholen en 1 instelling voor voortgezet onderwijs. Deze dorpen zijn allemaal in meer of mindere mate

Herindelingsadvies / 48 aangegaan met buurgemeen- te Leeuwarden om te verne- men hoe zij staat tegenover een mogelijke herindeling. Leeuwarden heeft als vervolg op dit gesprek een position paper opgesteld waarin, naast feiten en cijfers, de eerste gedachten over een mogelijke herindeling worden geschetst. De boodschap van deze notitie was dat Leeuwarden in principe positief tegenover een herindeling met Leeuwarderadeel staat.

Op 14 februari 2013 heeft de raad van Leeuwarderadeel be- sloten verder in overleg te treden met Leeuwarden, met als doel te komen tot een samenvoeging van Leeuwarderadeel georiënteerd op Leeuwarden. De tien dorpen tellen 3.444 met Leeuwarden per 1 januari 2018. Hierop volgend heeft de inwoners op een oppervlakte van 4.393 hectare. Van deze raad van Leeuwarden op 27 mei 2013 het college opdracht inwoners woont ongeveer de helft in Mantgum en Weidum gegeven tot een verdere verkenning van de herindeling met en de rest is verspreid over een dun bevolkt landelijk gebied Leeuwarderadeel. met (zeer) kleine dorpen. Veruit het grootste deel behoorde tot 1984 tot de gemeente Baarderadeel, waarvan Mantgum de Deze verkenning heeft ertoe geleid dat de raad van hoofdplaats was. Mantgum is met zijn rentenierswoningen een Leeuwarden op 27 oktober 2014 heeft besloten in principe van de drie beschermde dorpsgezichten in dit deel van de ge- akkoord te gaan met een herindeling met Leeuwarderadeel meente. De twee andere zijn Huns en Weidum. Door omvang- per 1 januari 2018 en opdracht heeft gegeven tot het opstel- rijke nieuwbouw en een treinstation is Mantgum tegenwoor- len van een herindelingsontwerp. Daarbij heeft de raad aan- dig een typisch forensendorp. Vlakbij Mantgum ligt Jorwert, getekend in overleg met Leeuwarderadeel nadere afspra- dat landelijk vooral geassocieerd wordt met Geert Maks Hoe ken te willen maken over de verbetering van de financiële God Verdween uit Jorwerd waarin de teloorgang van de Friese huishouding van de gemeente Leeuwarderadeel tot 2018. en Nederlandse dorpssamenleving wordt beschreven. In weer- Dit op grond van een nader uit te voeren onderzoek naar de wil van de wat sombere bespiegeling van Mak is in Jorwert en financiële positie en een onderzoek naar het onderhoudsni- de andere dorpen nog sprake van een levenskrachtige sociale veau van kapitaalgoederen. Tevens is er een motie aange- structuur. In Weidum bevindt zich een verzorgingstehuis. De nomen waarbij de raad het college opdracht heeft gegeven dorpen ten noorden van Weidum, Jellum en Bears, liggen door de grondpositie van de gemeente Leeuwarderadeel nader de komst van de Haak (rijksweg N31) en de uitbreiding van te onderzoeken. Het besluit van de raad is op 31 oktober bedrijventerreinen door de provinciehoofdstad tegenwoordig 2014 per brief aan de gemeente Leeuwarderadeel meege- bijna letterlijk onder de rook van Leeuwarden. deeld. In overleg met de betrokken herindelingspartner zijn vervolgens de onderzoeksopdrachten uitgevoerd. Daartoe 1.4 Voorgeschiedenis Leeuwarden is onder meer opdracht gegeven aan een extern bureau Leeuwarden-Leeuwarderadeel (Grontmij). De uitkomsten van de onderhoudssituatie e.d. In juli 2012 is de gemeente Leeuwarderadeel het gesprek zijn aan de gemeenteraad van Leeuwarden overlegd en in

Herindelingsadvies / 49 het politiek podium van 5 oktober 2015 door de gemeente- Tot en met 2011 heeft de gemeente Leeuwarderadeel nauw raad besproken. samengewerkt met de gemeenten het Bildt, Menameradiel en Ferwerderadiel (Middelsee-gemeenten). Eind 2011 verscheen Leeuwarden-Littenseradiel het rapport Visie op lokaal bestuurlijke inrichting Noord De gemeenteraad van Littenseradiel heeft op 24 juni 2013 bij Fryslân van de provincie Fryslân. In de visie van de provincie meerderheid besloten in principe over te gaan tot ophef- zouden Leeuwarden en Leeuwarderadeel bij elkaar gevoegd fing en splitsing van de gemeente. De herindeling is gericht moeten worden bij een toekomstige herindeling. Mede op verdeling van de gemeente over de buurgemeenten naar aanleiding daarvan hebben de gemeenteraden van de Súdwest-Fryslân, Leeuwarden en de nog te vormen gemeente Middelsee-gemeenten zich beraad op hun toekomst. Daarop Waadhoeke. De raad van Littenseradiel heeft vervolgens de heeft de gemeenteraad van Leeuwarderadeel op 15 maart buurgemeenten geïnformeerd en gevraagd om een reactie. 2012 besloten om enerzijds een herindeling met de gemeen- Op basis van deze vraag heeft de raad van Leeuwarden op 30 ten in Noordwest-Fryslân te onderzoeken en anderzijds te on- oktober 2013 ingestemd met een verdere verkenning van een derzoeken of een herindeling met de gemeente Leeuwarden herindeling met een deel van Littenseradiel. tot de mogelijkheden behoorde. De gemeenteraad heeft op 15 november 2012 besloten om een raadplegend referendum Deze verkenning heeft ertoe geleid dat de raad van te houden onder haar bevolking. Bij een opkomstpercentage Leeuwarden op 27 oktober 2014 heeft besloten in princi- van ruim 62% liet de uitslag van het referendum zien dat een pe akkoord te gaan met een herindeling met een deel van ruime meerderheid (77%) een voorkeur had voor een herin- Littenseradiel en opdracht heeft gegeven tot het opstellen deling met de gemeente Leeuwarden. Op 14 maart 2013 is van een herindelingsontwerp. Tevens heeft de raad een motie door de gemeenteraad van Leeuwarderadeel vervolgens het aangenomen waarbij het college opdracht heeft gekregen principebesluit genomen om te komen tot een herindeling de grondpositie van de gemeente Littenseradiel nader te on- met de gemeente Leeuwarden. derzoeken. Het besluit van de raad is per brief van 31 oktober 2014 aan de gemeente Littenseradiel meegedeeld. 1.6 Voorgeschiedenis Littenseradiel In overleg met de betrokken herindelingspartner zijn vervol- Sinds het oplaaien van de discussie over een nieuwe bestuur- gens de onderzoeksopdrachten uitgevoerd. Daartoe is onder lijke indeling van de provincie Fryslân (zie paragraaf 2.2 voor meer opdracht gegeven aan twee externe bureau’s (Deloitte een beschrijving hiervan) in 2001 heeft Littenseradiel zich en Antea Groep). De uitkomsten zijn aan de gemeenteraad steeds laten horen. De strategische visie die de gemeenteraad van Leeuwarden overlegd en in het politiek podium van 5 op 22 november 2010 heeft vastgesteld, kreeg dan ook de oktober 2015 door de gemeenteraad besproken. titel In eigen lûd, een eigen geluid. Daarin zijn de voorwaarden geformuleerd waaronder de gemeente haar zelfstandigheid, 1.5 Voorgeschiedenis Leeuwarderadeel waartoe na een bevolkingsraadpleging was besloten, zou Intergemeentelijke samenwerking en gemeentelijke herinde- kunnen behouden. In de periode daarna bleek echter dat de ling zijn onderwerpen die al gedurende een reeks van jaren, gemeente onvoldoende aan die voorwaarden kon vol- met een zekere regelmaat deel uit hebben gemaakt van de doen. Littenseradiel werd geconfronteerd met toenemende politieke agenda in Leeuwarderadeel. Op ambtelijk en be- schaalvergroting op allerlei maatschappelijke terreinen, met stuurlijk niveau is met regelmaat geconstateerd dat een kleine belangrijke decentralisaties van rijkstaken en de publicatie gemeente haar kwetsbaarheden - en dus beperkingen - kent van de Visie op de lokaal-bestuurlijke inrichting Noord Fryslân ten aanzien van de uitvoering van bepaalde taken. van de provincie in 2011. Net als veel andere kleine gemeenten

Herindelingsadvies / 50 bleek Littenseradiel niet opgewassen tegen de zelfstandige de stad Leeuwarden en enkele dorpen in het noordwesten uitvoering van de vele nieuwe taken. Samenwerking in het richten zich op Franeker. De raad heeft er op 15 oktober 2012 sociale domein was al langer noodzakelijk en als zodanig niets mee ingestemd dat dit voorstel werd voorgelegd aan de nieuws, ook voor de decentralisaties. De bestuurlijke verhou- bevolking. Evenals in 2008 zouden alle dorpen met een eigen dingen waren echter door de komst van de grote gemeente dorpsbelang worden bezocht en worden gevraagd om hun Súdwest-Fryslân grondig gewijzigd. Zo werd de gemeente reactie en zienswijze. Littenseradiel in korte tijd steeds afhankelijker van de grote buurgemeente Súdwest-Fryslân. Bij de democratische legiti- Een uitgebreide inspraakprocedure, waaraan begin 2013 matie van dit beleid konden steeds meer vraagtekens worden meer dan duizend inwoners deelnamen, leidde tot draag- geplaatst. De inwoners van Littenseradiel moeten ervan uit vlak van de meerderheid voor het verdelingsvoorstel. De ge- kunnen gaan dat het hun eigen bestuur is dat de beslissingen meenteraad besloot na deze inspraakronde op 24 juni 2013 neemt en invloed heeft op de uitvoering van het beleid. - met een meerderheid van elf tegen vier stemmen - het collegevoorstel te volgen en te kiezen voor een herindeling Het college van Littenseradiel heeft in eerste instantie aan de in de voorgestelde zin. raad voorgesteld de visie van de provincie te volgen, die de gemeente met de gemeenten Franekeradeel, Menameradiel, In de verdeling van de dorpen hoefden op basis van de het Bildt en Harlingen wilde samenvoegen tot een nieuwe inspraakavonden geen wijzigingen te worden aangebracht. gemeente Noordwest-Fryslân. Tijdens twee hoorzittingen in Voorgesteld werd om de dorpen als volgt te verdelen. maart 2012 wezen de aanwezige inwoners dit voorstel vrijwel - naar Súdwest-Fryslân: Waaksens, Kûbaard, Wommels, Iens, unaniem af. Dat ‘niets doen’ geen optie meer was, werd in Easterein, Hidaard, Hinnaard, Lytsewierrum, Itens, Reahûs, het algemeen wel begrepen maar de voorkeur ging in dat Boazum, Easterwierrum, Britswert, Wiuwert en Rien geval uit naar samenvoeging met Leeuwarden en eventueel - naar Leeuwarden: Jellum, Bears, Hilaard, Mantgum, met Súdwest-Fryslân. De gemeenteraad gaf het college van Weidum, Baard, Easterlittens, Húns, Leons en Jorwert BenW vervolgens opdracht de versterking van de samenwer- - naar de nieuw op te richten gemeente Waadhoeke: king met die gemeenten te onderzoeken, waarbij samen- Winsum, Spannum, Wjelsryp en Baaium. gaan op termijn niet werd uitgesloten. Zowel de gemeente Leeuwarden als de gemeente Súdwest-Fryslân reageerde Volgend op het raadsbesluit van 24 juni 2013 heeft de ge- positief op deze vraag, maar beide benadrukten dat deze meente contact gezocht met alle betrokken buurgemeen- samenwerking wel tot een fusie zou moeten leiden. Na de ten. Dit heeft geleid tot principebesluiten van de betreffen- terugkoppeling besloot de raad op 16 juli 2012 de mogelijkhe- de gemeenteraden met dezelfde strekking en tot afspraken den van samenwerking met Leeuwarden en Súdwest-Fryslân over de voorbereiding van het herindelingsproces. Deze verder te onderzoeken en de gesprekken met Noordwest- afspraken werden vastgelegd in een bestuursovereenkomst Fryslân, gericht op een gezamenlijke bestuurlijke toekomst, die op 24 november 2014 door de burgemeesters in Wom- stop te zetten. Vervolgens heeft het college een voorstel voor mels werd ondertekend. de verdeling van de dorpen voorgelegd aan de gemeente- raad. Uitgangspunt hierbij was de uiteenlopende oriëntatie van dorpen en inwoners op hun omgeving: het zuiden is op Sneek en Bolsward gericht, het noorden is georiënteerd op

Herindelingsadvies / 51 Herindelingsadvies / 52 2. name in het sociale domein – over te nemen. Grotere gemeenten zijn slagvaardiger om zelfstandig hun taken uit te voeren. Hierbij is de democratische legitimatie gewaar- Motieven en borgd en bestuurlijke drukte wordt gereduceerd. Daar waar samenwerking nodig is om maatschappelijke opgaven het achtergronden van hoofd te bieden, zijn zij beter in staat om rol- en taakbewust hun verantwoordelijkheid te nemen en waar te maken. deze samenvoeging Het Regeerakkoord Bruggen slaan uit 2012 stelt dat de overheid alleen dat doet wat zij moet doen, het liefst zo 2.1 Landelijke ontwikkelingen dicht mogelijk bij de mensen. Daarom streeft het kabinet De inrichting van het openbaar bestuur is de afgelopen naar minder bestuurlijke drukte door een heldere toebede- decennia aan verschillende veranderingen onderhevig. ling van verantwoordelijkheden en bevoegdheden binnen Al sinds de jaren ‘90 is er een trend van opschaling in het het openbaar bestuur. Overheidstaken die de burger direct Nederlandse openbaar bestuur waar te nemen. De taakver- aangaan worden ook zo dicht mogelijk bij de burger belegd. deling tussen verschillende overheden is in de loop der jaren Dan is de gemeente, als eerste overheid, de meest voor de verschoven, het takenpakket van gemeenten is daarmee hand liggende bestuurslaag. De decentralisatie van taken, uitgebreid en de complexiteit van de maatschappelijke en bijvoorbeeld in het sociale domein, betekent dat gemeen- ruimtelijke opgaven is toegenomen. De belangrijkste wijzi- ten steeds vaker geconfronteerd worden met complexe en ging in die zin is de verschuiving van zorg-, jeugd- en partici- voor hen nieuwe vraagstukken die veelal vragen om een patietaken naar gemeenten per 1 januari 2015, als gevolg van gemeentegrensoverschrijdende aanpak. Dergelijke ontwik- de ‘decentralisaties in het sociale domein’. kelingen hebben ertoe geleid dat gemeenten eigenstandig kiezen voor opschaling door middel van gemeentelijke Diverse onderzoeks- en adviescommissies hebben zich voor herindeling. wisselende opdrachtgevers met dit onderwerp beziggehou- den. Zo stelde de VNG in mei 2007 het rapport De eerste In 2013 heeft het kabinet een nieuw Beleidskader gemeen- overheid vast. De grondtoon van dit rapport is ‘wat lokaal telijke herindeling vastgesteld. In dit beleidskader geeft kan, moet lokaal’. De gemeente wordt daarmee beschouwd het kabinet aan hoe gemeentelijke herindelingen worden als eerste overheid. Gemeenten moeten zich gaan inzetten beoordeeld en getoetst, met een voorkeur voor ‘herinde- voor een volwaardig, bestuurskrachtig lokaal bestuur, dat ling van onderop’. Het is primair aan gemeenten zelf om te is toegerust op een integraal en substantieel takenpakket. werken aan versterking van hun bestuurskracht, waarvoor Opschaling van gemeenten is nodig om de robuustheid van herindeling - naast samenwerking - een oplossingsrichting het lokaal bestuur te vergroten. is. De eerder door het kabinet uitgesproken ambitie van opschaling naar 100.000+-gemeenten is – na bestuurlijk In april 2010 kwam de werkgroep Openbaar Bestuur (werk- overleg met de VNG en het IPO – uiteindelijk niet in het groep Kalden) met een ander rapport over de inrichting van kader opgenomen. het openbaar bestuur. De werkgroep stelt in haar analyse dat schaalvergroting ertoe leidt dat gemeenten beter in Bovengenoemde ontwikkelingen dragen in algemene staat zijn om taken van het Rijk en de provincies – met zin bij aan de continue schaalvergroting van gemeenten.

Herindelingsadvies / 53 Kleine gemeenten zullen in de toekomst in toenemende 2011 geeft de provincie haar reactie op het adviesrapport mate moeite ondervinden om voldoende bestuurskrach- van de Commissie van Wijzen. Daarin wordt de toekomst- tig te opereren, om wettelijke en autonome taken uit te bestendige borging van de kwaliteit van het lokaal bestuur voeren en om oplossingen te bieden aan de verschillen- onderkend als een medeverantwoordelijkheid van de de vraagstukken vanuit de gemeenschap en het gebied. provincie, waarbij de primaire verantwoordelijkheid bij de Schaalvergroting is nodig om dit te kunnen bewerkstelli- gemeenten zelf ligt. Het uitgangspunt is dat initiatieven gen. De raden van Franekeradeel, het Bildt, Menameradiel, tot herindeling van onderop moeten komen; deze moeten Littenseradiel, Leeuwarderadeel, Leeuwarden en Súdwest- leiden tot een herkenbare en duurzame versterking van het Fryslân zijn van mening dat de voorgestelde samenvoegin- Friese openbaar bestuur. De betrokken gemeenten zijn in de gen passen bij de geschetste ontwikkelingen. gelegenheid gesteld een schriftelijke reactie op de voor- lopige provinciale standpuntbepaling kenbaar te maken, 2.2 Provinciale context mede op basis waarvan Gedeputeerde Staten de visie op Bestuurlijke schaalvergroting is sinds 2011 met het ontstaan Noord-Fryslân definitief hebben vastgesteld. Deze deelvisie van de nieuwe gemeente Súdwest-Fryslân en in 2014 de maakt integraal deel uit van de provinciebrede eindvisie, nieuwe gemeente De Fryske Marren en de opheffing van die in januari 2013 door Provinciale Staten is geaccordeerd. de gemeente Boarnsterhim, weer volop gaande in Fryslân. Dit visiedocument vormt het kader waaraan de provincie de Het bestuurlijk landschap van de provincie Fryslân wijzigt voorgenomen vorming van nieuwe gemeenten toetst. De met voorliggend voornemen de komende periode opnieuw notitie besteedt specifieke aandacht aan gevallen waarin ingrijpend. Er worden per 1 januari 2018 drie (nieuwe) gemeen- wordt gekozen voor het opsplitsen van een gemeente. ten gevormd: Leeuwarden, Súdwest-Fryslân en Waadhoeke. Voorkomen moet worden dat een gebiedsdeel van de te Ook in andere delen van de provincie Fryslân is een bewe- splitsen gemeente in bestuurlijke zin ontheemd raakt. In het ging gaande van verdere samenwerking en fusie tussen geval van splitsing van een gemeente of meerdere gemeen- gemeenten. ten, zal er tegelijkertijd een bestemming moeten worden gevonden voor alle gebiedsdelen. In december 2010 geeft de provincie opdracht aan de Commissie van Wijzen om te komen tot een gemotiveerde De provincie heeft in augustus 2013 aangegeven dat er visie op de toekomstige gewenste bestuurlijke indeling van met de in dit document voorgestelde samenvoeging en Fryslân. In het advies Meer burger, minder bestuur uit 2011 opsplitsing voldaan wordt aan de geschetste uitgangspun- concludeert de Commissie van Wijzen dat zij, gezien de ten. Omdat de samenvoegingen door de opsplitsing van ontwikkelingen ten aanzien van burgers en decentralisatie, Littenseradiel een zeer sterke samenhang vertonen, dient ”schaalvergroting onontkoombaar acht om te geraken tot een er sprake te zijn van afstemming van de herindelingsproce- toekomstbestendige lokaal-bestuurlijke inrichting” (pagina 10). dures conform de Wet Arhi. Dit ten aanzien van zowel de samenstelling van de te vormen gemeenten als de datum Gedeputeerde Staten van Fryslân hebben alle Friese van effectuering van deze herindelingen. Daarom is toe- gemeenten geconsulteerd naar aanleiding van het advies gewerkt naar één herindelingsadvies opgesteld voor drie van de Commissie van Wijzen. Dit heeft geresulteerd in een herindelingen. tweetal voorlopige deelvisies, waarvan één betrekking had op Noord-Fryslân. In de provinciale notitie Visie op de lokaal De betrokken gemeenten zijn van mening dat voor de bestuurlijke inrichting van Noord-Fryslân van 13 december bestuurskracht in de provincie versteviging van de grotere

Herindelingsadvies / 54 Friese stadscentra nodig is. Zo worden krachtige gespreks- zorg voor draagt. Zo liggen er kansen op het gebied van partners op regionaal, landelijk en Europees niveau gecre- bestuurskracht, recreatie en toerisme, en positionering op ëerd. De versteviging van de grote Friese centra is ook van regionaal en landelijk niveau. belang om het nodige draagvlak te behouden voor allerlei grootstedelijke en plattelandsvoorzieningen en economi- De inwoners van Leeuwarderadeel krijgen door het samen- sche en culturele activiteiten in Fryslân. De voorgestelde gaan meer invloed op de ontwikkeling van voorzieningen samenvoegingen dragen daaraan bij. waarvan zij gebruikmaken. Daarnaast komen grote maat- schappelijke opgaven op de gemeenten af waarbij een gro- 2.3 Onderbouwing van de voorgestelde lichte ter schaalniveau zal helpen deze opgaven op te pakken. Ook samenvoeging wordt de positie van de stad Leeuwarden versterkt waarvan De drie betrokken gemeenten Leeuwarden, Leeuwardera- de gehele regio zal profiteren. deel en Littenseradiel komen op eigen initiatief en in gezamenlijkheid met dit voorstel tot een herindeling. Er is Leeuwarden heeft zich altijd op het standpunt gesteld dat gekozen voor de variant ‘lichte samenvoeging’ waarbij de de oriëntatie van de inwoners uitgangspunt moet zijn bij gemeenten Leeuwarderadeel en Littenseradiel worden een herindeling. Met de samenvoeging van het overgaande opgeheven en de gemeente Leeuwarden blijft bestaan. Een gebied van de gemeente Littenseradiel met de gemeen- reguliere samenvoeging zou betekenen dat ook de gemeen- te Leeuwarden wordt het nodale principe versterkt en te Leeuwarden wordt opgeheven met als gevolg dat er een gecompleteerd. De inwoners van het toe te voegen gebied volledige reorganisatie moet plaatsvinden inclusief alle van de gemeente Littenseradiel zijn gericht op de voor- administratieve lasten en kosten die daar bij horen. Deze in- zieningen in Leeuwarden. Door deze oriëntatie hebben de grijpende gevolgen staan niet in verhouding tot de omvang inwoners van de kernen uit Littenseradiel een sterke binding van de herindeling. met Leeuwarden. Uit het onderzoek dat de gemeente De gemeente Leeuwarden heeft zelf geen bestuurskracht- Littenseradiel heeft gedaan onder haar inwoners blijkt even- probleem maar is betrokken bij de herindeling als onderdeel eens een groot draagvlak. Leeuwarden staat dan ook open van een logische gebiedsoplossing. voor de inwoners van deze tien dorpen. De inwoners krijgen hiermee meer invloed op de ontwikkeling van voorzienin- Hieronder wordt dit voorstel per gemeente onderbouwd. gen waarvan zij ook nu al gebruikmaken. Er ontstaat met de samenvoeging met een deel van Littenseradiel daarnaast 2.3.1 Gemeente Leeuwarden meer evenwicht tussen stad en platteland. Leeuwarden ziet het samengaan met Leeuwarderadeel als een natuurlijk gevolg van de sterke samenhang die er 2.3.2 Gemeente Leeuwarderadeel altijd al is geweest tussen beide gemeenten. Heden ten In hoofdstuk 1 is het besluitvormingsproces van de gemeen- dage zijn de inwoners van Leeuwarderadeel immers voor te Leeuwarderadeel met betrekking tot de herindeling uit- werk, onderwijs, cultuur en gezondheidszorg in belangrij- eengezet. De gemeente Leeuwarderadeel heeft uiteindelijk ke mate georiënteerd op Leeuwarden. Omgekeerd maken geconcludeerd dat de optie om zelfstandig te blijven, zeker de inwoners van Leeuwarden gebruik van de recreatieve op termijn, niet in het belang is van haar inwoners. Het col- mogelijkheden van Leeuwarderadeel. Door het samengaan lege van B en W en de gemeenteraad van Leeuwarderadeel van beide gemeenten ontstaat een nog betere balans hebben zich vervolgens beraden over de kernwaarden die tussen stad en platteland, waar één sterke, grote gemeente van belang zijn voor de toekomst van Leeuwarderadeel. De

Herindelingsadvies / 55 volgende kernwaarden worden van belang geacht: vitaal ook een dorpswethouder, een dorpsmanager en dorpsbe- platteland, vitale gemeenschap, cultuurhistorie, laagdrem- heerder. Daarmee blijven het bestuur en de gemeentelijke pelig en betrokken bestuur. Door de mix van platteland en organisatie toegankelijk en laagdrempelig. stad in één gemeente liggen er kansen voor wat betreft die kernwaarden. Deze mix komt de bestuurskracht, de kansen Leeuwarden heeft als een van de middelgrote steden in voor recreatie en toerisme, en de positionering op regionaal Nederland een goede ingang bij het Rijk en Europa. De en landelijk niveau ten goede. inwoners van Leeuwarderadeel kunnen daar bij de herin- deling van profiteren. Ook door de toenemende druk op Er is draagvlak voor dit besluit, zowel onder inwoners als bij het uitvoeren van wettelijke taken en de financiën van het de provincie Fryslân. Onder de inwoners van de gemeente lokale bestuur, leidt herindelen tot het hooghouden van het Leeuwarderadeel is middels een raadplegend referendum kwaliteitsniveau. Door de grote decentralisatiebewegingen het draagvlak van de bevolking getoetst. Een grote meer- die zijn ingezet, globalisering, informatievoorziening en derheid van de inwoners van de gemeente Leeuwarderadeel schaarste door financiële en economische crises, worden de wenst te herindelen met de gemeente Leeuwarden (zie opgaven voor de kleinere gemeenten er niet gemakkelijker verder hoofdstuk 4). Het beleid van de provincie is vertaald op. Schaalvergroting leidt tot een robuustere aanpak voor in de Visie op de bestuurlijke toekomst van Noord Fryslân de complexe opgaven waar de gemeenten de komende van 14 december 2011. De provincie ziet de combinatie jaren voor komen te staan. Met een herindeling wordt de Leeuwarden - Leeuwarderadeel als meest gewenst. kwetsbaarheid verminderd, kan meer kwaliteit worden Er zijn veel onderlinge sociale en economische stromen geleverd, is minder inhuur van externe capaciteit nodig tussen Leeuwarden en Leeuwarderadeel en onderling maakt en kan een verdere uitbreiding van het takenpakket door men veel gebruik van elkaars voorzieningen. De gemeente decentralisatie vanuit het Rijk en de provincie goed worden Leeuwarderadeel heeft onderzoek gedaan naar de gericht- opgevangen. heid van de inwoners. Van alle buurtgemeenten blijken de inwoners van Leeuwarderadeel voor werk, onderwijs, 2.3.3 Gemeente Littenseradiel cultuur en gezondheidszorg het meest op Leeuwarden In de provinciale Visie op de lokaal-bestuurlijke inrich- gericht te zijn. Ondernemers uit Leeuwarderadeel kunnen ting van Noord Fryslân van 2011 hanteert het provinciaal bij een samengaan aanhaken bij de netwerken in de stad. bestuur het ‘nodale principe’ als het gaat om de toekomst Bovendien zijn er meer vestigingsmogelijkheden. Nu nog van bestuurlijk Fryslân (p. 4). Dit principe gaat ervan uit dat grensoverschrijdende opgaven, zoals het woningmarkt- de provincie in onder meer sociaal en economisch opzicht beleid, kunnen straks door de grotere schaal door een gebaat is bij een beperkt aantal sterkere bevolkingskernen gelegitimeerd bestuur worden opgepakt. Voor wat betreft die bovenlokale functies vervullen voor het omliggende het cultuurhistorisch aspect is er sprake van samenhang platteland en de kleinere kernen. De provincie heeft deze tussen beide gemeenten. Zij voeren een vergelijkbaar Fries visie toegepast op de gemeenten als geheel. Dat was niet taalbeleid. Bovendien kennen de gemeenten Leeuwarden zozeer om principiële als wel om praktische redenen, zoals en Leeuwarderadeel een gezamenlijke historie. Al eerder Gedeputeerde Staten in de nota schrijft. Provinciale Staten maakten zij deel uit van dezelfde bestuurlijke eenheid. Ook hebben in 2010 aangegeven de huidige gemeentegren- bestuurlijk en organisatorisch zijn er veel overeenkomsten. zen bij herindeling niet als maatgevend te beschouwen. De gemeente Leeuwarderadeel kent een eigen portefeuille- Gedeputeerde Staten wees in de nota (p. 8) op de amb- houder dorpen. In de gemeente Leeuwarden heeft elk dorp telijke en bestuurlijke complexiteit van opsplitsing van

Herindelingsadvies / 56 gemeenten. Het gemeentebestuur van Littenseradiel was huidige gemeenten Leeuwarden en Leeuwarderadeel zich van deze complexiteit ten volle bewust, maar heeft en die van de dorpen en buurtschappen van doelbewust de voorkeur gegeven aan een logische en voor Littenseradiel vormen samen de buitengrens alle partijen bevredigende verdeling boven een ‘snellere’ van de (nieuwe) gemeente Leeuwarden. oplossing die uiteindelijk tot meer onvrede zou leiden. Een kaart van de nieuw te vormen Het gemeentebestuur van Littenseradiel heeft dus de gemeente is opgenomen in bijlage 1. oriëntatie van de eigen bevolking in dit uitgestrekte en dun- bevolkte plattelandsgebied als uitgangspunt genomen en het principe ook toegepast op het eigen grondgebied. Juist doordat het grootste deel van het tussenliggende platte- land tussen Leeuwarden, Sneek, Bolsward en Franeker tot het huidige Littenseradiel behoort, is het ook niet meer dan logisch dat de oriëntaties van de inwoners uiteenlopen.

De oriëntatie is op verschillende aspecten nader geana- lyseerd. Daarbij is gekeken naar de historische oriëntatie zoals de gemeentelijke indeling van voor 1984 die terug- gaat tot de late middeleeuwen, de economische oriëntatie (woon-werkverkeer), koopstromen, natuurlijke grenzen, infrastructurele grenzen en zelfs naar de netnummers van het vaste telefoonverkeer. Wie de op basis van deze aspec- ten samengestelde kaarten over elkaar legt, ontwaart al snel een duidelijk patroon. Dat geografische patroon is de basis geweest voor het voorstel van het gemeentebestuur aan de bevolking en is in een uitgebreide inspraakprocedure aan de orde geweest. De aldus ontstane indeling kon steunen op een meerderheid van stemmen van de bij de inspraakavon- den opgekomen inwoners en belangenverenigingen.

2.4 Geografische uitwerking van de voorgestel- de samenvoeging De in paragraaf 1.2 beschreven voorgeschiedenis en de hiervoor beschreven onderbouwing leiden tot de samen- voeging van de gemeenten Leeuwarden, Leeuwarderadeel en een deel van Littenseradiel. Dit deel van Littenseradiel betreft de dorpen Jellum, Bears, Hilaard, Baard, Húns, Leons, Easterlittens, Weidum, Mantgum en Jorwert en een aantal bijbehorende buurtschappen. De buitengrenzen van de

Herindelingsadvies / 57 Herindelingsadvies / 58 3. 3.1.1 Ruimtelijke kenmerken De gemeente Leeuwarden grenst aan de noordkant aan de gemeente Ferwerderadiel, aan de oostkant aan de gemeenten Toekomstvisie Tytsjerksteradiel en Smallingerland, aan de westkant aan de nieuwe gemeenten Waadhoeke en Súdwest-Fryslân en aan de voor de gemeente zuidkant aan de gemeenten Heerenveen en De Fryske Marren. Het grondgebied van de gemeente Leeuwarden wordt door- Leeuwarden kruist door de rijkswegen A31 en A32, de provinciale wegen N357 (Leeuwarden–Holwerd) en N359 (Leeuwarden–Bolsward) en door de spoorlijnen Leeuwarden–Zwolle, Leeuwarden– per 1 januari 2018 Groningen, Leeuwarden–Harlingen en Leeuwarden–Stavoren. Qua waterwegen loopt het Prinses Margrietkanaal van De gemeente Leeuwarden zal in 2018 naar verwachting circa zuidwest naar noordoost door het gebied, terwijl het Van 121.400 inwoners tellen, verspreid over 36 kernen over een Harinxmakanaal het gemeentelijke grondgebied van oost naar oppervlakte van circa 256 km². Aan de noordzijde wordt de west doorsnijdt. huidige gemeente Leeuwarden uitgebreid met in totaal ze- ven kernen. Hiervan is Stiens met circa 7.600 inwoners veruit Het grondgebied van de gemeente Leeuwarden is te kenmer- de grootste kern. De andere kernen zijn Alde Leie, Britsum, ken als een gebied met een stad, industrieterreinen, een vlieg- Feinsum, Hijum, Jelsum en Koarnjum. Aan de zuidwestzijde basis, grote natuurgebieden en landbouwgebied met, naast worden in totaal tien kernen aan Leeuwarden toegevoegd: veeteeltbedrijven, voornamelijk grootschalige landbouw. Het is de dorpen Baard, Bears, Easterlittens, Hilaard, Húns, Jellum, een toeristisch recreatief aantrekkelijk gebied vanwege de vele Jorwert, Leons, Mantgum en Weidum. Deze kernen verschil- vaar-, fiets- en wandelroutes. len sterk in grootte. Het inwonertal in deze dorpen varieert van 26 tot 1.172 inwoners. Ruimtelijke kwaliteit Het gebied dat aan de noordzijde bij Leeuwarden wordt Een gedeelde visie op de toekomst van het gebied en de gevoegd vormt landschappelijk een natuurlijk vervolg gemeenschap(pen) vormen het inhoudelijke vertrekpunt op het kleigebied van Oostergo. De provinciale weg van voor de nieuwe gemeente Leeuwarden. Dit hoofdstuk Leeuwarden naar Holwerd vormt de landschappelijke beschrijft deze visie op de ruimtelijke, economische en overgang van de oeverwal aan de oostzijde naar de jonge maatschappelijke kenmerken, de taal en cultuur en de zeekleipolders van de voormalige Middelzee aan de naamgeving van de nieuwe gemeente. westzijde. De Dokkumer Ee vormt de oostelijke begren- zing en heeft samen met de vier opvaarten, die tussen het 3.1 Kenmerken van het gebied en de huidige Leeuwarder Bos en Bartlehiem zijn gegraven, een gemeenschap belangrijke recreatieve en waterhuishoudkundige functie. Deze paragraaf beschrijft de kenmerken van de nieuwe ge- Daarnaast wordt een groot deel van de noordelijke route meente Leeuwarden na 1 januari 2018. Het betreft een visie van de Elfstedentocht aan de gemeente toegevoegd. Ook op hoofdlijnen vanuit de invalshoeken ruimtelijk, econo- belangrijke cultuurhistorische bouwwerken zoals Martena- misch, maatschappelijk en bestuurlijk. en Dekemastate gaan deel uitmaken van de te vormen gemeente.

Herindelingsadvies / 59 Aan de zuidwestzijde wordt een groot deel van de voorma- prestatieafspraken met corporaties, zullen de betrokken lige Middelsee aan de gemeente Leeuwarden toegevoegd, gemeenten hiervoor de samenwerking verder intensiveren. waardoor een groter deel van dit cultuurhistorisch waar- devolle landschap tot de gemeente gaat behoren. Het 3.1.2 Economische kenmerken naastgelegen landschap van De Greiden is een belang- Naast zakelijke en financiële dienstverlening vormen zorg rijk veeteeltgebied en een belangrijk foerageergebied en onderwijs belangrijke bronnen van werkgelegenheid in voor weidevogels. Naast de Swette gaat ook een Leeuwarden. Leeuwarderadeel en het overgaande ooste- groot deel van de Bolswardertrekvaart tot de te lijke deel van Littenseradiel zijn voor wat werkgelegenheid vormen gemeente behoren. Met name voor betreft in hoge mate georiënteerd op Leeuwarden. Zo de vaar-, wandel- en fietsrecreatie zijn werkt 57% van de beroepsbevolking uit Leeuwarderadeel in dit belangrijke routes in zuidelijke Leeuwarden en vanuit Littenseradiel 29% . Belangrijk is dat en zuidwestelijke richting. bedrijventerreinen in de gemeente op elkaar worden afge- Leeuwarden profileert stemd waardoor versnippering wordt tegengegaan. Op het zich onder meer met het gebied van detailhandel zijn Stiens en Grou na Leeuwarden kennis- en innovatiecen- belangrijke verzorgingskernen binnen de gemeente. De trum de Dairy Campus. landbouw heeft in Leeuwarderadeel en in het oostelijke De uitbreiding van deel van Littenseradiel een leidende positie in het landelijke de gemeente met dit gebied. De voorgestelde samenvoeging betekent vooral een belangrijke veeteeltge- uitbreiding en aanvulling van deze sector binnen de nieuwe bied is een verrijking en gemeentegrenzen. biedt nieuwe kansen. De toeristische en recreatieve kwaliteiten van de samen te voegen gebieden, de dorpen en het landschap met de Wonen vaarwegen en het fietsnetwerk, zijn een aanvulling op het De huidige woningbouw- toeristische profiel dat de gemeente Leeuwarden heeft en plannen in Leeuwarden, ambieert. Leeuwarderadeel en Littenseradiel zijn in goed overleg 3.1.3 Maatschappelijke kenmerken op elkaar afgestemd, o.a. vanwege de sa- De inwoners van de gemeente Leeuwarden zijn georiën- menwerking binnen de Stadsregio Leeuwarden. De teerd op de stad Leeuwarden als het gaat om regionale samenvoeging van de drie gemeenten leidt tot een grote voorzieningen zoals cultuur, voortgezet onderwijs en diversiteit aan woonmilieus (dorps wonen, stedelijk wonen, gezondheidszorg. Het draagvlak voor deze voorzieningen wonen aan het water) en geeft nog meer balans tussen stad zal door de herindeling worden verbreed. Een terugloop van en omliggend platteland, waardoor de aantrekkelijkheid van het aantal jongeren en de vergrijzing zullen in de toekomst de te vormen gemeente zal toenemen. De huidige gemeen- onvermijdelijk leiden tot afwegingen en keuzes over voor- ten staan ook op het punt om het woonbeleid te actualise- zieningen op het gebied van sport, onderwijs en zorg. ren. Voor Leeuwarden gaat het bijvoorbeeld om een nieuw- bouwkader en de (sociale) huurmarkt. Op die terreinen en 3.1.4 Bestuurlijke kenmerken aangevuld met de, op basis van de nieuwe Woningwet, ver- De gemeente Leeuwarden is nu al een gemeente die plichte oriëntatie op regionale woningmarkten en nieuwe bestaat uit een stad en dorpen die in inwonertal sterk

2 Friese pendelatlas 2012, Provincie Fryslân

Herindelingsadvies / 60 verschillen. Inwoners van dorpen en verenigingen van Dit heeft geresulteerd in een programma waarin de relatie dorpsbelang mogen rekenen op goede informatie en op stad-platteland centraal staat. Allereerst staat in dit pro- een budget op basis van een dorpsvisie. De gemeente gramma het uitwisselen van kennis en informatie centraal Leeuwarden wil goed bereikbaar en aanspreekbaar zijn voor om van daaruit tot gezamenlijke projecten te komen. inwoners en ondernemers. Met de F4 (Heerenveen, Súdwest-Fryslân, Smallingerland, Leeuwarden) is daarnaast een economische uitvoeringsa- Juist in een grotere, stedelijke gemeente is het belangrijk genda opgesteld. Deze agenda wordt ondersteund door de om te weten en te doorgronden wat er in de wijken en provincie. dorpen leeft. Zowel in het sociale domein (de sociale wijk- teams) als in het beheer van de openbare ruimte (de teams 3.2 Taal en cultuur van de buitendienst) werkt de gemeente in de uitvoering Als hoofdstad van Fryslân, de provincie waarin de tweede daarom gebiedsgericht, waardoor per gebied vaste per- taal van Nederland wordt gesproken, voert Leeuwarden een sonen aan het werk zijn en aangesproken kunnen worden. actief taalbeleid. Met de komst van nog meer Friestaligen in Daarnaast kent Leeuwarden sinds jaar en dag een goed de gemeente en de aandacht voor de Friese taal in diver- toegerust en ervaren team van wijk- en dorpsmanagers, die se geledingen van de samenleving, zal Leeuwarden haar fungeren als brug tussen actieve inwoners en de gemeen- actieve taalbeleid en de ambities op dit vlak continueren en telijke organisatie. Zij doen dat voor alle gemeentelijke waar mogelijk versterken. Zo hebben inwoners de mogelijk- onderwerpen waar die inwoners mee te maken hebben. In heid in het Fries te worden bediend door de gemeentelijke combinatie met een goed klantcontactcentrum betekent dit instanties, is er meertalige peuteropvang in de gemeente en dat vraagstukken snel op de goede plek terechtkomen en worden er subsidies verstrekt ter bevordering van de Friese opgelost kunnen worden. taal en cultuur (o.a. Afûk, Mercator).

Met het dorpenbeleid komt tot uitdrukking dat de gemeen- Het uitdragen en behouden van de Friese taal en cultuur te Leeuwarden kernwaarden als een vitaal platteland, een heeft de volle aandacht. Zo is Leeuwarden verantwoor- vitale gemeenschap, cultuurhistorie en een laagdrempelig delijk voor het Historisch Centrum Leeuwarden (HCL), het en betrokken bestuur van groot belang acht voor de toe- centrum voor informatie en activiteiten betreffende de komst van de gemeente. geschiedenis en cultuur van Leeuwarden. Door de titel Culturele Hoofdstad 2018 wordt nadrukkelijk ingezet op De samenwerking met andere gemeenten binnen de pro- festivals en projecten die de Friese taal en cultuur verster- vincie Fryslân is de afgelopen jaren aanmerkelijk uitgebreid ken. De nieuwe gemeenteraad na de herindelingsdatum is en verstevigd. Op het vlak van bedrijfsvoering wordt er met verantwoordelijkheid voor de inkleuring en doorontwikke- steeds meer gemeenten samengewerkt, onder meer door ling van het beleid. het instellen van een Shared Servicecentrum door de ge- meente Leeuwarden. In stadsregionaal verband (Stadsregio 3.3 Naamgeving Leeuwarden) wordt door en rond projecten samengewerkt Deze herindeling geeft geen aanleiding om de gemeen- en wordt er waar mogelijk gezamenlijk opgetrokken met de tenaam te wijzigen. De gemeente krijgt daarom de naam Streekagenda Noordwest-Fryslân. Het afgelopen jaar zijn er Leeuwarden. verkenningen gedaan naar verbreding van de stadsregio- nale samenwerking naar het noordoosten van de provincie.

Herindelingsadvies / 61 4. krachtig genoeg zijn om voor langere tijd als autonome gemeente te bestaan.

Toetsing aan het In een brief aan de Tweede Kamer (30 juni 2015) maakte de minister van BZK kenbaar dat de variant van ‘lichte samen- beleidskader voeging’ mogelijk wordt gemaakt. Voor de voorgestelde herindeling wordt deze variant gebruikt. Daarvoor zijn door Op 28 mei 2013 heeft minister Plasterk van Binnenlandse de minister twee aanvullende beoordelingscriteria voor Zaken en Koninkrijksrelaties het vernieuwde Beleidskader opgesteld, te weten: gemeentelijke herindeling aan de Tweede Kamer gezonden. 6. Overeenstemming: er is overeenstemming tussen de Dit beleidskader geeft inhoudelijke en procesmatige kaders gemeenten. aan voor gemeentelijke herindeling. Om te kunnen beoorde- 7. Personeel: er zijn afspraken over de rechtspositie van het len of en op welke wijze het voorstel tot herindeling wordt personeel. omgezet in een herindelingswet, toetst de minister elk her- indelingsadvies aan vijf oorspronkelijke en twee aanvullende In dit hoofdstuk wordt voor elk van deze criteria een onder- criteria, waarbij per geval wordt gekeken naar de lokale en bouwing gegeven. regionale omstandigheden, ontwikkelingen en context. 4.1 Draagvlak Het Beleidskader gemeentelijke herindeling kent de volgen- Het criterium draagvlak wordt onderverdeeld in drie catego- de criteria op basis waarvan een herindelingsvoorstel wordt rieën: lokaal bestuurlijk, regionaal en maatschappelijk. Deze beoordeeld: criteria worden hierna onderbouwd.

1. Draagvlak: hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen lo- 4.1.1 Lokaal bestuurlijk draagvlak kaal bestuurlijk (gemeenteraden), regionaal (buurgemeen- Onder bestuurlijk draagvlak bij herindeling op initiatief ten, provincie) en maatschappelijk draagvlak (inwoners en van gemeenten wordt verstaan ‘de democratische legi- maatschappelijke organisaties). timatie van het herindelingsvoorstel aan de hand van de 2. Interne samenhang, dorps- en kernenbeleid: de nieuw te besluitvorming in de gemeenteraden van de betrokken vormen gemeente moet een logische interne samenhang gemeenten’. Hier is aan voldaan met de principebesluiten tussen kernen kennen die identiteit geeft (sociaal, cultu- van de gemeenteraden van Leeuwarden op 27 oktober 2014, reel, economisch etc.) aan de nieuwe bestuurlijke eenheid. Leeuwarderadeel op 14 maart 2013 en Littenseradiel op 24 3. Bestuurskracht: de nieuw te vormen gemeente moet in juni 2013. Hiermee kregen de colleges van B en W opdracht staat zijn haar maatschappelijke opgaven op te pakken om een herindelingsontwerp op te stellen. Dit herindelings- en wettelijke taken adequaat te vervullen, waarbij recht ontwerp is in november 2015 door alle betrokken gemeen- wordt gedaan aan en in het belang van haar maatschap- teraden vastgesteld en daarna ter inzage gelegd. pelijke omgeving wordt gehandeld. 4. Evenwichtige regionale verhoudingen: de nieuwe ge- 4.1.2 Maatschappelijk draagvlak meente moet een krachtige bestuurlijke partner zijn voor Bij het bepalen van de mate van maatschappelijk draagvlak medeoverheden en door samenwerking of anderszins een voor gemeentelijke herindeling geldt het uitgangspunt bijdrage kunnen leveren aan regionale opgaven en taken. dat gemeenten zelf verantwoordelijk zijn voor het be- 5. Duurzaamheid: de gemeente moet toekomstbestendig en trekken van de inwoners en andere belanghebbenden bij

Herindelingsadvies / 62 het herindelingsproces. Aan dit criterium wordt voldaan ruimte was voor discussie en input voor de te maken keuze wanneer de gemeenten zich inspannen om de inwoners te met betrekking tot de herindeling. Bij de doarpspetearen betrekken bij het proces door het draagvlak te peilen en te hadden ook maatschappelijke organisaties, zoals vertegen- investeren in het creëren van draagvlak. woordigers van dorpsbelangen, culturele verenigingen en sportverenigingen de mogelijkheid om hun input te leveren Leeuwarden en hun visie te geven. De gemeente Leeuwarden organiseerde op 15 juni 2015 een In de tweede fase is aan de bevolking middels een refe- informatieavond voor haar inwoners, maatschappelijke orga- rendum voorgelegd naar welke keuze voor een herindeling nisaties en het bedrijfsleven. Tijdens deze avond ontvingen (Noordwest-Fryslân of Leeuwarden) de voorkeur uitging. geïnteresseerden nadere informatie over het proces en was er De gemeenteraad van Leeuwarderadeel heeft daartoe een gelegenheid voor vraag en antwoord. Voorafgaand aan deze referendumverordening vastgesteld. Het ging daarbij om avond is de nodige informatie verstrekt in de huis-aan-huis-bla- een raadplegend referendum. Met een opkomstpercentage den, op de gemeentelijke website en is er een video gemaakt van 62,06% van de kiesgerechtigden was er sprake van een met uitleg en uitnodiging door de burgemeester. Inwoners en geldige uitslag. Daarbij heeft 77,28% van de kiesgerechtig- ondernemers hebben ervaring met het proces en de gevolgen den de voorkeur uitgesproken voor een herindeling met de van een herindeling door de recente samenvoeging met een gemeente Leeuwarden. Daarmee is aangetoond dat er groot deel van de gemeente Boarnsterhim. Dit alles heeft tot op draagvlak onder de bevolking bestaat voor de voorgestelde heden niet geleid tot negatieve reacties of bezwaren. Inwoners herindeling met de gemeente Leeuwarden. en ondernemers hebben de gelegenheid gehad een zienswijze Vanaf 17 november 2015 tot en met 14 januari 2016 heeft het in te dienen. Een logboek van de toetsing van het draagvlak in herindelingontwerp ter inzage gelegen. Er zijn 2 zienswijzen de zeven gemeenten is opgenomen in bijlage 2. ingediend; 1 binnen de termijn en 1 buiten de termijn. Vanaf 17 november 2015 tot en met 14 januari 2016 heeft het herindelingontwerp ter inzage gelegen. Er zijn binnen deze Littenseradiel termijn geen zienswijzen ingediend. Begin 2012 heeft het college van B en W van Littenseradiel na ampele overwegingen besloten om het herindelings- Leeuwarderadeel voorstel van de provincie te volgen. Dit betekende dat Het bestuur van de gemeente Leeuwarderadeel heeft de gemeente in haar geheel op zou gaan in een nieuw te uiteindelijk de conclusie getrokken dat, gelet op de maat- vormen gemeente in Noordwest-Fryslân. Op twee goed be- schappelijke ontwikkelingen, schaalvergroting wenselijk is. zochte ‘rûntepetearen’ (rondetafelgesprekken; zie onder) in Het gemeentebestuur heeft vervolgens gekeken naar twee Wommels en Mantgum bleek dat er onder de bevolking bij- varianten voor herindeling: samengaan tot een nieuwe ge- zonder weinig steun was voor dit voorstel. Vervolgens nam meente Noordwest-Fryslân of samengaan met de gemeente de gemeenteraad op 19 maart 2012 het collegestandpunt Leeuwarden. In die onderzoeksfase heeft het betrekken van niet over. In het daaropvolgende proces heeft het college de bevolking van de gemeente Leeuwarderadeel op drie uiteindelijk een voorstel tot opsplitsing van de gemeente manieren vorm gekregen: door middel van een enquête aan de raad voorgelegd. die door alle inwoners in te vullen was en door middel van ‘dorpspetearen’. Ten derde door middel van een referendum. Na het raadsbesluit van 15 oktober 2012 werd dit voorstel vrijgegeven voor inspraak door de bevolking. Het college De doarpspetearen waren bijeenkomsten met inwoners in organiseerde een brede inspraakcampagne, waarbij in de de afzonderlijke dorpen in een openbare setting, waarbij er periode januari tot maart 2013 in 23 dorpen avonden werden

Herindelingsadvies / 63 georganiseerd om de mening van de inwoners te peilen. 4.1.3 Regionaal draagvlak Deze campagne werd niet door een extern bureau maar Een gemeentelijke herindeling heeft invloed op de positie door het college zelf met enkele ambtenaren georganiseerd van omliggende en naburige gemeenten en op de bestuur- en uitgevoerd. Deze vorm, waarin (loco-)burgemeester en lijke verhoudingen in de regio. Aan het criterium van regio- gemeentesecretaris zelf het voorstel toelichtten en er volop naal draagvlak is voldaan wanneer omliggende of naburige gelegenheid bestond om vragen te stellen en ook om het gemeenten in staat zijn gesteld hun zienswijze te geven op nut van de herindeling als zodanig aan de orde te stellen, een voorgenomen herindeling en de motieven van de voor- werd door de bevolking zeer gewaardeerd. De opkomst genomen herindeling desgevraagd worden toegelicht. De op de avonden was boven verwachting hoog: meer dan omliggende en naburige gemeenten zijn, na vaststelling van duizend inwoners namen de moeite om zich persoonlijk uit het herindelingsontwerp in november 2015, in de gelegen- te spreken over de herindeling. heid gesteld hun zienswijzen kenbaar te maken. Er zijn door de buurgemeenten geen zienswijzen ingediend. Naast de reacties tijdens de inspraakavonden ontving de gemeente ook enkele tientallen reacties via andere kanalen, Deze herindeling is onderdeel van een samenspel van drie zoals per post en via de e-mail. In het rapport In nije wei, in samenvoegingen en een opsplitsing waar bestuurlijk de nij lûd dat op 24 juni 2013 ter besluitvorming aan de gemeen- nodige verkenning en afstemming reeds hebben plaatsge- teraad werd voorgelegd, zijn deze reacties meegenomen. vonden. Dit maakt dat er regionaal draagvlak bestaat voor Een duidelijke minderheid van 33% keerde zich op de in- de voorliggende herindeling tot de gemeente Leeuwarden, spraakavonden tegen herindeling. Al met al waren de verhou- met als belangrijkste doel het versterken van de noodzake- dingen omgekeerd aan die van de eerdere inspraakcampagne lijke lokale bestuurskracht in dit deel van de provincie. van 2007-2008, toen zich nog een duidelijke meerderheid tegen herindeling uitsprak. Tussen 2008 en 2013 groeide het 4.2 Interne samenhang, dorps- en kernenbeleid aandeel voorstanders van herindeling van 41,9% naar 60,2% Op basis van dit criterium wordt beoordeeld of de nieuwe en het aandeel tegenstanders daalde van 54,7% naar 33,0%. gemeente een logische samenhang heeft en welke visie men Op de vraag of de geografische verdeling zoals het college die heeft op het betrekken van inwoners, dorpen, wijken en voorstelde op instemming kon rekenen, antwoordde 76,9% organisaties bij beleidsvorming en -uitvoering. van de aanwezigen positief. Vermeldenswaardig is nog dat in de zogenaamde rûntepetea- De beschrijving en de toekomstvisie van de te vormen ren, die kunnen worden beschouwd als een belangrijke – niet gemeente Leeuwarden in de hoofdstukken 1 en 3 maken vrijblijvende – voorbereiding op de raadsvergadering, steeds duidelijk dat het karakter van de huidige gemeente niet volop ruimte is gegeven (en genomen) door maatschappelijke wezenlijk zal veranderen. Bij de opdeling van de gemeente partijen en andere betrokkenen om zich over de herindeling Littenseradiel staat de oriëntatie van de inwoners, als het uit te spreken. Daarnaast is de herindeling een vast onder- gaat om werken, voorzieningen en recreëren, centraal. Vanuit werp van gesprek tijdens de tweejaarlijkse bezoeken van het ruimtelijk, historisch-geografisch en functioneel oogpunt zijn college van B en W aan alle dorpen in de gemeente. er sterke relaties tussen Leeuwarderadeel en de gemeente Vanaf 17 november 2015 tot en met 14 januari 2016 heeft het Leeuwarden. Stiens is sterk georiënteerd op Leeuwarden. herindelingontwerp ter inzage gelegen. Er is binnen deze De verbindingen binnen de nieuwe geografische eenheden termijn 1 zienswijze ingediend. Deze heeft geleid tot een over weg, water, spoor en per fiets zijn goed en spelen een grenswijziging ten opzichte van het herindelingsontwerp. belangrijke rol in de sociaalgeografische oriëntatie.

Herindelingsadvies / 64 De gemeente Leeuwarden heeft een lange traditie van het verantwoordelijkheden en bevoegdheden waar kan maken. betrekken van burgers bij de gemeentelijke plannen, het De voorgestelde herindeling biedt Leeuwarden het perspec- gemeentelijke beleid en de gemeentelijke beleidsuitvoe- tief om de organisatie door te ontwikkelen tot een organi- ring. De inzet van het Leeuwarder wijken- en dorpenbeleid satie die de procesregie en het handelingsrepertoire heeft is dat inwoners en inwonersorganisaties actief worden die passen bij de opgaven van het gebied. Ook draagt de betrokken bij de ontwikkeling van beleid en plannen in hun herindeling bij aan een robuust bestuurlijk landschap, dat in wijk of dorp. Dat geldt met name voor onderwerpen als regionale context haar rol kan waarmaken en verantwoor- het sociale domein, ruimtelijke onderwerpen en veiligheid. delijkheid kan dragen voor de ontwikkeling van de regio. Hierbij zal zoveel als mogelijk afstemming gezocht worden met de werkwijze in Leeuwarderadeel en het overgaande 4.4 Evenwichtige regionale verhoudingen gebied van Littenseradiel. Daarnaast staat de gemeente Dit criterium gaat in op de vraag of door de vorming van de Leeuwarden open voor initiatieven en plannen van inwo- nieuwe gemeente goede regionale verhoudingen ontstaan ners. Waar nodig en mogelijk worden die plannen onder- en het toekomstperspectief van omliggende gemeenten steund en kiest de gemeente een faciliterende rol. Recen- niet nadelig wordt beïnvloed. telijk is daarvoor het Mienskipsfonds opengesteld, waar inwonersinitiatieven een bijdrage uit kunnen krijgen om hun In Fryslân zijn door de vorming van de (nieuwe) gemeenten initiatief werkelijkheid te laten worden. Vaak kunnen initia- Súdwest-Fryslân, De Fryske Marren en Leeuwarden grote tieven ook met praktische hulp of deskundigheid vanuit de gemeenten ontstaan. De voorgestelde samenvoegingen gemeente geholpen worden. sluiten aan bij de in gang gezette trend van gemeentelijke schaalvergroting in de provincie Fryslân. De positie van 4.3 Bestuurskracht Leeuwarden in de regio zal niet wezenlijk veranderen. Het De nieuwe gemeente dient over het vermogen te be- blijft de provinciale hoofdstad met belangrijke centrumfunc- schikken om voldoende bestuurskracht te ontwikkelen op ties voor regio en provincie. De samenvoeging met landelijk ambtelijk en bestuurlijk niveau. Een gemeente is bestuurs- gebied kan wel bijdragen aan de verbinding met omlig- krachtig als zij zelfstandig (dus zonder te grote afhankelijk- gende landelijke gemeenten. Voorgestelde toedeling van heid van andere gemeenten of samenwerkingsverbanden) overgaande gebiedsdelen sluit aan bij de provinciale visie in staat is haar maatschappelijke opgaven op te pakken en op het lokale bestuur in Fryslân. haar wettelijke taken adequaat te uit te voeren. 4.5 Duurzaamheid De provinciehoofdstad Leeuwarden vormt als de groot- Bij het criterium duurzaamheid dient onderbouwd te ste Friese stad reeds een bestuurskrachtige entiteit in worden dat door herindeling de bestuurskracht zodanig de provincie Fryslân. De voorgestelde samenvoeging wordt versterkt dat er vitale en toekomstbestendige ge- van Leeuwarderadeel en een deel van Littenseradiel met meenten ontstaan die de taken op langere termijn zelfstan- Leeuwarden draagt bij aan het behouden en verder ont- dig aankunnen en niet na enkele jaren opnieuw genood- wikkelen van een duurzaam bestuurskrachtige gemeente. zaakt zijn om te herindelen. Een gemeente die antwoord kan geven op stedelijke en Leeuwarden kent als grote gemeente een ambtelijk appa- maatschappelijke vraagstukken, een passende afstand raat dat zodanig robuust is dat er zonder meer geconclu- tussen burger en bestuur weet te combineren met een goe- deerd kan worden dat zij voor langere tijd in staat is te be- de vormgeving van burgerparticipatie, en die haar taken, antwoorden aan haar taken, verantwoordelijkheden en de

Herindelingsadvies / 65 uitdagingen waarvoor zij zich gesteld ziet. De voorgestelde 4.7 Personeel herindeling biedt de gemeente de mogelijkheid zich verder Vanwege de opsplitsing van de gemeente Littenseradiel te ontwikkelen als professionele en robuuste ambtelijke maken de zeven gemeenten in gezamenlijkheid afspraken organisatie, waarbij efficiëntie, effectieve beleidskeuzes en over de overgang van personeel. Bovendien heeft de keuze de bundeling van expertise leiden tot de gewenste kwaliteit voor de herindelingsvariant van ‘lichte samenvoeging’ tot van dienstverlening. Leeuwarden profileert zich ook als sa- gevolg dat de gemeenten Súdwest-Fryslân en Leeuwarden menwerkingspartner en centrumgemeente naar omliggende niet worden opgeheven. De organisatie-inrichting van deze gemeenten. twee gemeenten blijft ongewijzigd en de medewerkers van deze gemeenten behouden hun functies. Voor de gemeente Leeuwarden geldt dat de samenvoeging met twee landelijke gemeenten bijdraagt aan een betere De betrokken werkgevers vinden het essentieel dat de balans tussen verstedelijkt gebied en platteland en een rechts- en arbeidsmarktpositie van het overgaande perso- bestuurskrachtige lokale overheid. De samenvoeging met neel geborgd is. Zij hebben daarom met elkaar afspraken ge- het gebied van Littenseradiel is ingezet op initiatief van maakt in een Convenant P&O dat op 8 december 2015 door Littenseradiel, waarbij Leeuwarden een regionale verant- de zeven Colleges van B&W is vastgesteld. De afspraken die woordelijkheid heeft genomen om tot samenvoeging met hierin zijn vastgelegd, zijn leidend bij de uitwerking van de dit gebied over te gaan. Dit heeft onder andere positieve personele en organisatorische aspecten en vormen daarom gevolgen voor het draagvermogen voor de voorzieningen. de basis voor de besprekingen in het georganiseerd overleg. De nieuwe schaal van de gemeente sluit samenwerking niet uit. Integendeel: om de lokale en bovenlokale opgaven aan Hoewel er meer afspraken zijn gemaakt, lichten wij hier drie te kunnen blijft intensieve samenwerking met medeoverhe- belangrijke afspraken eruit: den noodzakelijk. Daarnaast stelt de gemeente Leeuwarden - de eerste twee jaar na herindelingsdatum is er geen sprake zich op het standpunt dat ook in de (nabije) toekomst een van boventalligheid ten gevolge van de herindeling beroep kan worden gedaan op haar dragende positie in de - vanaf 1 januari 2018 heeft het zittende personeel van de regio. gemeenten Leeuwarden en Súdwest-Fryslân en het per- soneel dat overgaat van de gemeenten Leeuwarderadeel 4.6 Overeenstemming en Littenseradiel dezelfde uitgangspositie, net zoals het Met de vaststelling van het herindelingsontwerp in alle be- personeel van de nieuwe gemeente Waadhoeke per 1 trokken gemeenteraden hebben de gemeenten ingestemd januari 2018 eenzelfde uitgangspositie heeft. in met de variant van ‘lichte samenvoeging’. - er wordt gewerkt met een ‘open arbeidsmarkt’, waarbij in het geval van vacatures medewerkers van de herindelings- partners voorrang krijgen. Deze werkwijze wordt al in de praktijk gebracht.

Herindelingsadvies / 66 5.

Tabel 5.2. Meerjarenbegrotingen lasten per gemeente Financiële (x € 1.000)

Meerjaren- Meerjaren- Meerjaren- aspecten begroting begroting begroting Gemeente 2016 2017 2018

Leeuwarden 340.938 339.465 334.290 Bij een gemeentelijke samenvoeging dienen de financiën Leeuwarderadeel 23.252 22.987 22.859 van de deelnemende gemeenten op elkaar te worden afge- Littenseradiel 21.650 21.720 21.690 stemd. Dit hoofdstuk biedt een overzicht van de belangrijk- Bron: gemeentelijke cijfers ste financiële cijfers van de betrokken gemeenten. In dit herindelingsadvies is vanuit de volgende 2 invalshoe- ken informatie per gemeente opgenomen: 5.2 Lokale lastendruk van de betrokken gemeenten - de omvang van de begroting 2014 en 2015 en het meerja- Voor de inwoners van de bij een herindeling betrokken ge- renbeeld van de begrotingsomvang meenten is de ontwikkeling van de lokale lasten in de toe- - een overzicht van de huidige lokale lasten voor diverse komst een punt van aandacht. Hoewel het vaststellen van typen huishoudens de belastingtarieven in de heringedeelde gemeenten de be- voegdheid van de nieuw te kiezen gemeenteraden is, geeft 5.1 Financiële positie van de betrokken de vergelijking van de huidige tarieven in de deelnemende gemeenten gemeenten een eerste indicatie van de richting waarin de De in deze paragraaf gepresenteerde cijfers over de be- nieuwe tarieven zich zullen ontwikkelen. Tabel 5.3 geeft grotingsomvang geven een beeld van de kwantitatieve voor verschillende typen huishoudens de huidige omvang verhoudingen tussen de gemeenten op financieel terrein. van de lokale lasten weer. In tabel 5.4 zijn de gemeentelijke De cijfers over de begrotingsomvang per gemeente laten bij belastingen voor woningeigenaren en woninghuurders per de vergelijking tussen 2014 en 2015 duidelijk het effect van gemeente opgenomen. de decentralisaties in het sociale domein zien. De gemeente Bij deze overzichten zijn voor alle gemeenten gestandaar- Leeuwarden heeft er voor gekozen de integratie uitkering diseerde WOZ waarden gebruikt. De werkelijke gemiddelde sociaal domein (ingaande 2016) niet op te nemen in het WOZ waarde per gemeente zal hiervan afwijken, voor de meerjarenbeeld, omdat die uitkering in het meerjarenper- tariefsvergelijking is dit echter geen bezwaar. spectief door het Rijk als PM-post is opgenomen. Tabel 5.3. Lastendruk per gemeente volgens landelijk ge- Tabel 5.1. Begrotingsomvang lasten per gemeente standaardiseerde methodiek

(x € 1.000) Woonlasten

Begrotingsomvang Begrotingsomvang Gemeente Eenpersoonshuishouden Meerpersoonshuishouden

Gemeente Primitief 2014 Primitief 2015 Leeuwarden 535 650

Leeuwarden 406.942 464.071 Leeuwarderadeel 762 879

Leeuwarderadeel 17.887 23.294 Littenseradiel 593 628

Littenseradiel 19.080 22.240 Bron: www.coelo.nl - Digitale atlas 2015

Bron: gemeentelijke cijfers

Herindelingsadvies / 67 Tabel 5.4. Lastendruk per gemeente door gemeentelijke 5.3 Gemeentelijke belastingen voor bedrijven belastingen per 1-1-2015 Het vergelijken van belastingdruk bij bedrijven is, door de

Leeuwarden Leeuwarderadeel Littenseradiel grote verscheidenheid in bedrijven, nog lastiger dan bij

Totaal woning inwoners. Bij het afvoeren van afval bijvoorbeeld is er vaak eigenaar (meerpersoons) 814 965 657 de vrijheid om dit via een overeenkomst door een particu- Totaal woning eigenaar (eenpersoons) 700 848 622 lier bedrijf te laten doen. Ook de rioolheffing wordt veelal

Totaal woning anders berekend dan bij particuliere huisaansluitingen. De huurder (meerpersoons) 343 525 361 OZB voor niet-woningen is de belastingsoort die het meest Totaal woning huurder (eenpersoons) 228 408 326 uniform geheven wordt. Om een beeld te krijgen hoeveel

Bron: gemeentelijke cijfers. OZB-bedragen op basis van een bedrijven met deze belasting bijdragen aan de gemeen- WOZ-waarde van: € 200.000 tebegroting zijn de geraamde opbrengsten 2015 in onder- staande tabel weergegeven. De cijfers in tabel 5.4 wijken op een aantal punten af van de Tabel 5.5. Geraamde OZB opbrengst niet-woningen 2015 Coelo cijfers. Dit komt door keuzes die het Coelo maakt bij Leeuwarden Leeuwarderadeel Littenseradiel het toerekenen in een tweetal situaties: Eigenaren 1. de rioolrechten die bij meer gebruikers dan alleen eigena- (x € 1.000) 9.136 236 316

ren geheven worden. Hierdoor zijn in bovenstaande tabel Gebuikers (x € 1.000) 6.276 150 244 5.4 de lasten voor eigenaren soms hoger, omdat ook de als  gebruiker te betalen rioolrechten volledig zijn meegeteld. 2. de wijze waarop het Coelo de kosten van afvalstoffenhef- Uit deze cijfers blijkt dat de verhouding tussen de lasten fingen op basis van gewicht of containergrootte herleidt voor de eigenaren en de gebruikers niet erg fluctueert. tot de kosten van één- en meerpersoonshuishoudens. Dit kan verschillen met de wijze waarop gemeenten de kosten berekenen en in rekening brengen. Daarnaast treden er afrondingsverschillen op.

Herindelingsadvies / 68 Herindelingsadvies / 69 Herindelingsadvies / 70 DEEL III Samenvoeging Súdwest-Fryslân en deel Littenseradiel

Herindelingsadvies / 71 Herindelingsadvies / 72 1. andere 72 kernen. In de gemeente staan circa 37.000 woningen, waarvan tweederde koop- en eenderde huurwoningen. De gemid- Situatie- delde WOZ-waarde van de woningen ligt met € 201.000 iets beschrijving en boven het gemiddelde van Fryslân. Bereikbaarheid voorgeschiedenis Súdwest-Fryslân is via een aantal hoofdroutes op een prima wijze verbonden met omliggende regio’s over water en land. Het grote vaargebied in de gemeente heeft verbin- 1.1 Situatiebeschrijving Súdwest-Fryslân dingen met andere populaire vaargebieden. De rijksweg A7 De gemeente Súdwest-Fryslân telt ruim 84.000 inwoners en loopt dwars door de gemeente. Deze biedt in westelijke is in oppervlakte met ruim 81.000 hectare grondgebied en richting, via de Afsluitdijk, een snelle verbinding met Noord- water de grootste gemeente van Nederland. De gemeente Holland en de Randstad. In oostelijke richting geldt dit voor is op 1 januari 2011 ontstaan uit een fusie tussen de gemeen- Groningen en Noord-Duitsland. Ook is er een treinverbin- ten Bolsward, Sneek, Nijefurd, Wûnseradiel en Wymbritsera- ding vanaf Stavoren via Sneek naar Leeuwarden. diel. In 2014 is de gemeente uitgebreid met een deel van de gemeente Boarnsterhim. 1.1.2 Economische kenmerken De gemeente staat qua werkgelegenheid op de tweede Tabel 1.1 – Kerncijfers gemeente Súdwest-Fryslân plaats in Fryslân. De werkgelegenheid groeide ongeveer 4%

Inwoners Oppervlakte Kernen Werkgelegenheid Raadszetels FTE meer dan het provinciale gemiddelde en het Nederlands

84.135 838,71 km2 74 29.958 37 686 gemiddelde. Er zijn ruim 39.000 arbeidsplaatsen, waarvan

Bron: Cijfers van CBS, provincie en gemeente, 2015 9.100 parttime.

1.1.1 Ruimtelijke kenmerken Veruit het grootste deel van deze arbeidsplaatsen (70%) Kenmerkend voor Súdwest-Fryslân zijn de kleuren groen bevindt zich in de steden Sneek en Bolsward. Koplopers (het open en weidse landschap), blauw (de vele meren en zijn de zorgsector (onder meer door het ziekenhuis in plassen) en rood (de steden en de vele dorpen). De grootte Sneek) en de industrie. In het landelijke gebied ziet het van het gebied biedt ruimte voor een goede balans en sy- werkgelegenheidsprofiel er wezenlijk anders uit. Hier zijn de nergie tussen deze functies, wat de kwaliteit van de leefom- landbouwsector en de toeristisch-recreatieve sector sterk geving bepaalt. Súdwest-Fryslân heeft stedelijke elementen vertegenwoordigd. met culturele en monumentale eigenschappen en bezit de karakteristieke kenmerken van het Friese platteland. Zes van De toeristische sector is van groot belang voor de gemeen- de elf Friese steden zijn gelegen in de gemeente. te Súdwest-Fryslân. Door het vele water, de vaarverbin- dingen en het natuurschoon heeft het gebied een sterke Wonen concurrentiepositie. Ruim 10% van de werkgelegenheid Van de ruim 84.000 inwoners woont ongeveer de helft in Súdwest-Fryslân is direct verbonden aan recreatie en in een van de steden Sneek of Bolsward. De andere helft toerisme. Het gaat dan om 575 bedrijven. Een kwart van de woont op het uitgestrekte platteland of in een van de overnachtingscapaciteit van de gehele provincie Fryslân

Herindelingsadvies / 73 (ruim 2 miljoen overnachtingen per jaar) concentreert zich Súdwest-Fryslân kent relatief minder voortijdig schoolverla- binnen de gemeentegrenzen. Van het totaal aantal jacht- ters dan gemeenten van vergelijkbare grootte. havens in de provincie Fryslân is ongeveer 85% gevestigd in het Friese merengebied en de IJsselmeerkust. Het gebied Sociale cohesie vormt een van de belangrijkste vaarverbindingen; vanuit de De inwoners van de gemeente zijn zeer tevreden over de IJsselmeerkust naar het achterland zoals het Friese meren- leefbaarheid in hun woonbuurt. De woonbuurten worden gebied, maar ook richting Noord-Duitsland. beoordeeld met een gemiddeld rapportcijfer van 7,8. Voor de veiligheidsbeleving in de buurt geldt dat vier van de vijf 1.1.3 Maatschappelijke kenmerken respondenten aangeven zich veilig te voelen in de gemeen- Bevolking te. De sociale cohesie ligt iets hoger dan het Nederlandse In lijn met het landelijke beeld vergrijst de bevolking in gemiddelde. In het landelijke gebied is het gevoel van Súdwest-Fryslân. Het aantal 65-plussers zal tot 2040 met sociale samenhang iets groter dan in Bolsward en Sneek. 11% stijgen. In Sneek en Bolsward is de bevolking gemiddeld De sociale cohesie wordt ondersteund door de dorpshuizen jonger en zijn er relatief meer alleenstaanden vergeleken of de multifunctionele centra voor ontmoeting en sociale met het landelijke gebied. In de kernen, grenzend aan de activiteiten. steden, wonen relatief meer gezinnen met kinderen. De prognoses wijzen uit dat het aantal inwoners in de gemeen- 1.2 Situatiebeschrijving Littenseradiel te tot 2030 stijgt. De verwachte groei vindt vooral plaats De gemeente Littenseradiel is op 1 januari 1984 ontstaan uit in Sneek en Bolsward; de grootste krimp vindt plaats in de een fusie van de voormalige gemeenten Baarderadeel en voormalige gemeenten Nijefurd en Wûnseradiel. Hennaarderadeel. De gemeente telt een kleine 11.000 inwo- ners en heeft een oppervlakte van ruim 13.000 hectare. De Voorzieningen gemeente – volgens de statistieken van het CBS de minst Ongeveer de helft van de kernen beschikt over een basis- verstedelijkte van Nederland – telt 29 dorpen en enkele school en/of winkels die voorzien in de dagelijkse behoef- tientallen buurschappen. ten. Deze voorzieningen zijn over het algemeen evenwichtig verspreid over het gebied en voor bijna iedereen bereikbaar Tabel 1.2 – Kerncijfers gemeente Littenseradiel binnen 15 minuten reistijd per auto. De aanwezigheid van Inwoners Oppervlakte Kernen Werkgelegenheid Raadszetels FTE algemene voorzieningen heeft ook een positief effect op 10.876 132,6 km2 29 2.468 15 60 het draagvlak voor sociale voorzieningen op het gebied Bron: Cijfers van CBS, provincie en gemeente, 2015 van bijvoorbeeld verenigingsleven en sportactiviteiten. Het laatste komt onder andere tot uitdrukking in het grote 1.2.1 Ruimtelijke kenmerken aantal van 179 sportaccommodaties. Er zijn 52 dorpshuizen De dorpen van Littenseradiel kennen een karakteristieke en multifunctionele centra waar de inwoners elkaar kunnen bebouwing, grotendeels daterend uit de negentiende en ontmoeten en activiteiten kunnen ontplooien. vroege twintigste eeuw. Zes dorpskernen hebben de status van beschermd dorpsgezicht. Súdwest-Fryslân telt 63 basisscholen en zeven scholen voor voortgezet onderwijs. Er zijn twee scholen voor Het buitengebied is open en dun bevolkt. Aan de oostkant speciaal basisonderwijs, twee scholen voor voorgezet wordt de gemeente begrensd door het Middelseegebied, speciaal onderwijs en twee scholenvoor praktijkonderwijs. een voormalige zeearm. Het gebied wordt gekarakteriseerd

Herindelingsadvies / 74 door een open en grootschalig weidelandschap en wei- aan Littenseradiel niet voorbij. Een deel van de dorpen in nig bebouwing. Het vaarwater dat Sneek en Leeuwarden Littenseradiel heeft een eigen bedrijventerrein, waarvan de verbindt, de Swette, vormt tevens de oostgrens van de belangrijkste zich in Wommels en Winsum bevinden. gemeente. Vrijwel de gehele rest van de gemeente is onder- deel van het voor Westergo typerende kleiterpenlandschap, Relatie stad-platteland met veel archeologische waarden. De gemeente kent enkele Littenseradiel is een gemeente zonder steden en grote belangrijke weidevogelreservaten die in totaal zo’n 300 dorpen. Dit plattelandsgebied oriënteert zich vanouds op de hectare beslaan. steden er omheen. Dit is onderwerp van studie geweest in de voorbereiding van deze herindeling. Het noordoostelijke Bereikbaarheid deel van de gemeente is georiënteerd op Leeuwarden, het Dit uitgestrekte plattelandsgebied in centraal Fryslân heeft zuidelijke deel op Bolsward en Sneek, terwijl een klein ge- goede verbindingen met de omliggende steden. De ge- bied in het noordwesten meer op Franeker is gericht. Voor meente wordt doorsneden door twee belangrijke provinci- grotere voorzieningen zoals theaters, bioscopen, voortgezet ale wegen (Bolsward-Leeuwarden en Dearsum-Franeker) en en hoger onderwijs en een groot winkelaanbod, zijn de de spoorlijn Sneek-Leeuwarden, met in de gemeente één inwoners al sinds jaar en dag op de omgeving aangewe- treinstation in Mantgum. Deze nieuwe infrastructuur is als zen. Omgekeerd fungeert Littenseradiel als een woon- en het ware over de oude heen geschoven. Frjentsjerterfeart, recreatiegebied voor degenen die in de omliggende steden Boalserterfeart en Swette hadden vroeger voor een belang- werken of wonen. Er is een breed scala aan kleinschalige rijk deel dezelfde functie als de genoemde provinciale we- toeristische accommodaties, zoals campings en bed and gen en spoorlijn nu. Daarnaast is er een buslijnennet dat een breakfasts. Het netwerk van toeristische wandel- en fietspa- groot aantal dorpen in de gemeente verbindt met de steden den en vaarroutes is de laatste decennia flink uitgebreid. in de omgeving. De buslijn tussen Bolsward en Leeuwarden via Wommels en Winsum is daarvan de belangrijkste. 1.2.3 Maatschappelijke kenmerken Bevolking Wonen Littenseradiel kent een naar verhouding jonge bevolking Grote en ambitieuze woningbouwprogramma’s zijn in en ook de omvang van de gezinnen ligt boven het Friese Littenseradiel in het recente verleden niet uitgevoerd. De gemiddelde. Relatief zijn er minder alleenstaanden. Hoewel dorpsuitleg is over het algemeen bescheiden van omvang Littenseradiel tot de Noordwest-Friese anticipeerregio en betreft in de kleinere dorpen vaak een gering aantal wordt gerekend en dus wordt gezien als een mogelijk woningen of inbreidingsprojecten. toekomstig krimpgebied, is er van feitelijke bevolkingste- ruggang nog maar beperkt sprake. Demografische verschui- 1.2.2 Economische kenmerken vingen, zoals teruglopende leerlingenaantallen in het basis- Werkgelegenheid onderwijs, spelen wel een rol. Voor de grote meerderheid Veel inwoners van Littenseradiel werken in de omliggende van de bevolking is Fries de moedertaal en de omgangstaal. steden Leeuwarden, Sneek, Bolsward en Franeker of vaak De gemeente Littenseradiel voert een actief taalbeleid. nog verder weg. Melkveebedrijven vormen nog steeds een belangrijke economische drager in het gebied, ook al wordt Voorzieningen het aantal minder, net als de werkgelegenheid in deze Voor de aard en de schaal van de gemeente heeft sector. De trend van agrarische schaalvergroting gaat ook Littenseradiel een passend voorzieningenniveau en op

Herindelingsadvies / 75 enkele gebieden zelfs meer dan dat. De 29 dorpen kunnen uitmaken, gaan er vijftien naar de gemeente Súdwest- worden verdeeld in verschillende groottecategorieën met Fryslân. Dit betreffen de dorpen Waaksens, Kûbaard, daarbij behorende faciliteiten. Littenseradiel kent 19 basis- Wommels, Iens, Easterein, Hidaard, Hinnaard, Lytsewierrum, scholen en 1 instelling voor voortgezet onderwijs. Itens, Reahûs, Boazum, Easterwierrum, Britswert, Wiuwert en Rien. Deze dorpen zijn allemaal in meer of mindere mate Het gemeenschapsleven wordt gefaciliteerd door 23 georiënteerd op de steden Sneek en Bolsward. De vijftien dorpshuizen en 22 verenigingen van dorpsbelang. Er zijn dorpen tellen 5.546 inwoners op een opppervlakte van talloze culturele organisaties en sportverenigingen. Zo telt 6.839 hectare. Van deze inwoners woont ruim de helft in de Littenseradiel onder meer 21 toneelverenigingen, 18 biljart- twee grootste dorpen Wommels en Easterein. De overige clubs, 11 koren en zangverenigingen, twee voetbalverenigin- dorpen zijn gemiddeld bijzonder klein; de kleinste dorpen, gen, 23 kaatsverenigingen, twee musea, en een bibliotheek. zoals Iens en Hinnaard, hebben minder dan vijftig inwoners. Veruit het grootste deel van het gebied behoorde tot 1984 Littenseradiel is ook bekend van enkele belangrijke culturele tot de gemeente Hennaarderadeel, waarvan Wommels de en sportieve evenementen. hoofdplaats was. Ook nu is Wommels in dit zuidelijke deel De belangrijkste zijn de jaarlijkse Freulekaatspartij in van de gemeente het grootste dorp en het dorp met de Wommels, de belangrijkste jongenskaatswedstrijd van meeste bovenlokale functies. Het is het enige dorp in de ge- Nederland, die begin augustus voor een publiek van meente met een zwembad en een school voor voortgezet duizenden kaatsliefhebbers gespeeld wordt, het fierljep- onderwijs. Ook is er een verzorgingstehuis. Het nabijgelegen pen in Winsum, het iepenloftspul in het openluchttheater dorp Easterein is de kern met de meeste sportfaciliteiten: er in de notaristuin van Jorwert, het Berneiepenloftspul in is een gemeentelijke sporthal en er zijn bloeiende voetbal- Easterwierrum en de vierjaarlijkse Slachtemarathon voor en kaatsverenigingen met meer dan lokale aantrekkings- wandelaars en hardlopers die het 42 kilometer lange tracé kracht. Door het gebied slingert de Slachtedyk, een mid- van deze middeleeuwse binnendijk volgt. deleeuwse binnendijk, die tegenwoordig eigendom is van It Fryske Gea. De dorpen Easterein, Rien en Lytsewierrum Sociale cohesie hebben een beschermd dorpsgezicht. Littenseradiel kent een hechte sociale structuur en een rijk verenigingsleven. De gemeente werd tot voor kort 1.3 Voorgeschiedenis Littenseradiel genoemd als de veiligste van Nederland. Dit heeft ongetwij- Sinds het oplaaien van de discussie over een nieuwe be- feld iets te maken met de extreme kleinschaligheid van het stuurlijke indeling van de provincie Fryslân (zie paragraaf 2.2 gebied waardoor, behalve de sociale samenhang, ook de voor een beschrijving hiervan) in 2001 heeft Littenseradiel sociale ‘controle’ groot is. Er zijn wel zorgen over de vraag zich steeds laten horen. De strategische visie die de ge- hoe het goed functionerende, maar ook kwetsbare sociale meenteraad op 22 november 2010 heeft vastgesteld, kreeg leven in de dorpen het hoofd zal moeten bieden aan de dan ook de titel In eigen lûd, een eigen geluid. Daarin zijn de vergrijzing, wanneer steeds minder actieve dorpsgenoten voorwaarden geformuleerd waaronder de gemeente haar de sociale lasten moeten dragen van een toenemend aantal zelfstandigheid, waartoe na een bevolkingsraadpleging was ouderen. besloten, zou kunnen behouden. In de periode daarna bleek echter dat de gemeente onvoldoende aan die voorwaar- 1.2.4 De vijftien overgaande dorpen van Littenseradiel den kon voldoen. Littenseradiel werd geconfronteerd met Van de 29 dorpen die samen de gemeente Littenseradiel toenemende schaalvergroting op allerlei maatschappelijke

Herindelingsadvies / 76 terreinen, met belangrijke decentralisaties van rijkstaken verdeling van de dorpen voorgelegd aan de gemeenteraad. en de publicatie van de Visie op de lokaal-bestuurlijke Uitgangspunt hierbij was de uiteenlopende oriëntatie van inrichting van Noord Fryslân van de provincie in 2011. Net dorpen en inwoners op hun omgeving: het zuiden is op als veel andere kleine gemeenten bleek Littenseradiel niet Sneek en Bolsward gericht, het noorden is georiënteerd op opgewassen tegen de zelfstandige uitvoering van de vele de stad Leeuwarden en enkele dorpen in het noordwesten nieuwe taken. Samenwerking in het sociale domein was al richten zich op Franeker. De raad heeft er op 15 oktober 2012 langer noodzakelijk en als zodanig niets nieuws, ook voor de mee ingestemd dat dit voorstel werd voorgelegd aan de be- decentralisaties. De bestuurlijke verhoudingen waren echter volking. Evenals in 2008 zouden alle dorpen met een eigen door de komst van de grote gemeente Súdwest-Fryslân dorpsbelang worden bezocht en worden gevraagd om hun grondig gewijzigd. Zo werd de gemeente Littenseradiel in reactie en zienswijze. korte tijd steeds afhankelijker van de grote buurgemeente Súdwest-Fryslân. Bij de democratische legitimatie van dit Een uitgebreide inspraakprocedure, waaraan begin 2013 beleid konden steeds meer vraagtekens worden geplaatst. meer dan duizend inwoners deelnamen, leidde tot draag- De inwoners van Littenseradiel moeten ervan uit kunnen vlak van de meerderheid voor het verdelingsvoorstel. De ge- gaan dat het hun eigen bestuur is dat de beslissingen neemt meenteraad besloot na deze inspraakronde op 24 juni 2013 en invloed heeft op de uitvoering van het beleid. - met een meerderheid van elf tegen vier stemmen - het collegevoorstel te volgen en te kiezen voor een herindeling Het college van Littenseradiel heeft in eerste instantie aan in de voorgestelde zin. de raad voorgesteld de visie van de provincie te volgen, die de gemeente met de gemeenten Franekeradeel, In de verdeling van de dorpen hoefden op basis van de Menameradiel, het Bildt en Harlingen wilde samenvoegen inspraakavonden geen wijzigingen te worden aangebracht. tot een nieuwe gemeente Noordwest-Fryslân. Tijdens Voorgesteld werd om de dorpen als volgt te verdelen. twee hoorzittingen in maart 2012 wezen de aanwezige - naar Súdwest-Fryslân: Waaksens, Kûbaard, Wommels, inwoners dit voorstel vrijwel unaniem af. Dat ‘niets doen’ Iens, Easterein, Hidaard, Hinnaard, Lytsewierrum, Itens, geen optie meer was, werd in het algemeen wel begrepen Reahûs, Boazum, Easterwierrum, Britswert, Wiuwert en maar de voorkeur ging in dat geval uit naar samenvoe- Rien ging met Leeuwarden en eventueel met Súdwest-Fryslân. - naar Leeuwarden: Jellum, Bears, Hilaard, Mantgum, De gemeenteraad gaf het college van BenW vervolgens Weidum, Baard, Easterlittens, Húns, Leons en Jorwert opdracht de versterking van de samenwerking met die - naar de nieuw op te richten gemeente Waadhoeke: gemeenten te onderzoeken, waarbij samengaan op termijn Winsum, Spannum, Wjelsryp en Baaium. niet werd uitgesloten. Zowel de gemeente Leeuwarden als de gemeente Súdwest-Fryslân reageerde positief op deze Volgend op het raadsbesluit van 24 juni 2013 heeft de ge- vraag, maar beide benadrukten dat deze samenwerking meente contact gezocht met alle betrokken buurgemeen- wel tot een fusie zou moeten leiden. Na de terugkoppe- ten. Dit heeft geleid tot principebesluiten van de betreffen- ling besloot de raad op 16 juli 2012 de mogelijkheden van de gemeenteraden met dezelfde strekking en tot afspraken samenwerking met Leeuwarden en Súdwest-Fryslân verder over de voorbereiding van het herindelingsproces. Deze te onderzoeken en de gesprekken met Noordwest-Fryslân, afspraken werden vastgelegd in een bestuursovereenkomst gericht op een gezamenlijke bestuurlijke toekomst, stop te die op 24 november 2014 door de burgemeesters in Wom- zetten. Vervolgens heeft het college een voorstel voor de mels werd ondertekend.

Herindelingsadvies / 77 1.4 Voorgeschiedenis Súdwest-Fryslân Op 29 maart 2012 deed de gemeente Littenseradiel een officieel verzoek aan het gemeentebestuur van Súdwest- Fryslân met de vraag om de mogelijkheid van een fusie te verkennen. Daarbij kon het gaan om een samenvoeging met de hele gemeente Littenseradiel of een deel ervan. Dezelfde vraag werd door Littenseradiel gesteld aan het gemeente- bestuur van Leeuwarden. Burgemeester en wethouders van Súdwest-Fryslân overlegden hierover op 17 april 2012 met de gemeenteraad. Daarop liet men aan het college van Littenseradiel weten open te staan voor bestuurlijk overleg hierover.

Het bestuurlijk overleg volgde op 12 juni 2012. Súdwest-Fryslân gaf aan dat de samenwerking voortgezet en geïntensiveerd kon worden. Die samenwerking moest dan wel een ‘stip aan de horizon’ kennen: een bestuurlijke fusie. Dat kon een fusie met de gehele gemeente Littenseradiel zijn maar ook met een deel ervan.

Op 24 juni 2014 nam de gemeenteraad van Littenseradiel het besluit om de ge- meente op te heffen en vijftien kernen samen te voegen met de gemeente Súdwest-Fryslân per 1 januari 2018. Op 12 september 2013 heeft de raad van Súdwest-Fryslân met instemming kennisgenomen van dat besluit. Op 23 oktober 2014 besloot de raad van Súdwest- Fryslân een proces te starten, gericht op samenvoeging van het zuidelijke deel van de huidige gemeente Littenseradiel met de gemeente Súdwest-Fryslân met ingang van 1 januari 2018 en het college opdracht te geven om samen met de andere bij deze herindeling betrokken colleges een herinde- lingsontwerp op te stellen.

Herindelingsadvies / 78 2. legitimatie gewaarborgd en bestuurlijke drukte wordt geredu- ceerd. Daar waar samenwerking nodig is om maatschappelijke opgaven het hoofd te bieden, zijn zij beter in staat om rol- en Motieven en taakbewust hun verantwoordelijkheid te nemen en waar te achtergronden van maken. Het Regeerakkoord Bruggen slaan uit 2012 stelt dat de overheid deze samenvoeging alleen dat doet wat zij moet doen, het liefst zo dicht moge- lijk bij de mensen. Daarom streeft het kabinet naar minder 2.1 Landelijke ontwikkelingen bestuurlijke drukte door een heldere toebedeling van ver- De inrichting van het openbaar bestuur is de afgelopen de- antwoordelijkheden en bevoegdheden binnen het openbaar cennia aan verschillende veranderingen onderhevig. Al sinds bestuur. Overheidstaken die de burger direct aangaan worden de jaren ‘90 is er een trend van opschaling in het Nederlandse ook zo dicht mogelijk bij de burger belegd. Dan is de gemeente, openbaar bestuur waar te nemen. De taakverdeling tussen als eerste overheid, de meest voor de hand liggende bestuurs- verschillende overheden is in de loop der jaren verschoven, laag. De decentralisatie van taken, bijvoorbeeld in het sociale het takenpakket van gemeenten is daarmee uitgebreid en de domein, betekent dat gemeenten steeds vaker geconfronteerd complexiteit van de maatschappelijke en ruimtelijke opgaven is worden met complexe en voor hen nieuwe vraagstukken die toegenomen. De belangrijkste wijziging in die zin is de verschui- veelal vragen om een gemeentegrens-overschrijdende aanpak. ving van zorg-, jeugd- en participatietaken naar gemeenten per Dergelijke ontwikkelingen hebben ertoe geleid dat gemeenten 1 januari 2015, als gevolg van de ‘decentralisaties in het sociale eigenstandig kiezen voor opschaling door middel van gemeen- domein’. telijke herindeling.

Diverse onderzoeks- en adviescommissies hebben zich voor In 2013 heeft het kabinet een nieuw Beleidskader gemeentelijke wisselende opdrachtgevers met dit onderwerp beziggehouden. herindeling vastgesteld. In dit beleidskader geeft het kabinet Zo stelde de VNG in mei 2007 het rapport De eerste overheid aan hoe gemeentelijke herindelingen worden beoordeeld en vast. De grondtoon van dit rapport is ‘wat lokaal kan, moet getoetst, met een voorkeur voor ‘herindeling van onderop’. Het lokaal’. De gemeente wordt daarmee beschouwd als eerste is primair aan gemeenten zelf om te werken aan versterking overheid. Gemeenten moeten zich gaan inzetten voor een van hun bestuurskracht, waarvoor herindeling - naast samen- volwaardig, bestuurskrachtig lokaal bestuur, dat is toegerust werking - een oplossingsrichting is. De eerder door het kabinet op een integraal en substantieel takenpakket. Opschaling van uitgesproken ambitie van opschaling naar 100.000+-gemeenten gemeenten is nodig om de robuustheid van het lokaal bestuur is – na bestuurlijk overleg met de VNG en het IPO – uiteindelijk te vergroten. niet in het kader opgenomen.

In april 2010 kwam de werkgroep Openbaar Bestuur (werkgroep Bovengenoemde ontwikkelingen dragen in algemene zin Kalden) met een ander rapport over de inrichting van het open- bij aan de continue schaalvergroting van gemeenten. Kleine baar bestuur. De werkgroep stelt in haar analyse dat schaalver- gemeenten zullen in de toekomst in toenemende mate moeite groting ertoe leidt dat gemeenten beter in staat zijn om taken ondervinden om voldoende bestuurskrachtig te opereren, om van het Rijk en de provincies – met name in het sociale domein wettelijke en autonome taken uit te voeren en om oplossingen – over te nemen. Grotere gemeenten zijn slagvaardiger om te bieden aan de verschillende vraagstukken vanuit de ge- zelfstandig hun taken uit te voeren. Hierbij is de democratische meenschap en het gebied. Schaalvergroting is nodig om dit te

Herindelingsadvies / 79 kunnen bewerkstelligen. De raden van Franekeradeel, het Bildt, tot herindeling van onderop moeten komen; deze moeten Menameradiel, Littenseradiel, Leeuwarderadeel, Leeuwarden leiden tot een herkenbare en duurzame versterking van het en Súdwest-Fryslân zijn van mening dat de voorgestelde sa- Friese openbaar bestuur. De betrokken gemeenten zijn in de menvoegingen passen bij de geschetste ontwikkelingen. gelegenheid gesteld een schriftelijke reactie op de voor- lopige provinciale standpuntbepaling kenbaar te maken, 2.2 Provinciale context mede op basis waarvan Gedeputeerde Staten de visie op Bestuurlijke schaalvergroting is sinds 2011 met het ontstaan Noord-Fryslân definitief hebben vastgesteld. Deze deelvisie van de nieuwe gemeente Súdwest-Fryslân en in 2014 de maakt integraal deel uit van de provinciebrede eindvisie, nieuwe gemeente De Fryske Marren en de opheffing van die in januari 2013 door Provinciale Staten is geaccordeerd. de gemeente Boarnsterhim, weer volop gaande in Fryslân. Dit visiedocument vormt het kader waaraan de provincie de Het bestuurlijk landschap van de provincie Fryslân wijzigt voorgenomen vorming van nieuwe gemeenten toetst. De met voorliggend voornemen de komende periode op- notitie besteedt specifieke aandacht aan gevallen waarin nieuw ingrijpend. Er worden per 1 januari 2018 drie (nieuwe) wordt gekozen voor het opsplitsen van een gemeente. gemeenten gevormd: Leeuwarden, Súdwest-Fryslân en Voorkomen moet worden dat een gebiedsdeel van de te Waadhoeke. Ook in andere delen van de provincie Fryslân is splitsen gemeente in bestuurlijke zin ontheemd raakt. In het een beweging gaande van verdere samenwerking en fusie geval van splitsing van een gemeente of meerdere gemeen- tussen gemeenten. ten, zal er tegelijkertijd een bestemming moeten worden gevonden voor alle gebiedsdelen. In december 2010 geeft de provincie opdracht aan de Commissie van Wijzen om te komen tot een gemotiveerde De provincie heeft in augustus 2013 aangegeven dat er visie op de toekomstige gewenste bestuurlijke indeling van met de in dit document voorgestelde samenvoeging en Fryslân. In het advies Meer burger, minder bestuur uit 2011 opsplitsing voldaan wordt aan de geschetste uitgangspun- concludeert de Commissie van Wijzen dat zij, gezien de ten. Omdat de samenvoegingen door de opsplitsing van ontwikkelingen ten aanzien van burgers en decentralisatie, Littenseradiel een zeer sterke samenhang vertonen, dient ”schaalvergroting onontkoombaar acht om te geraken tot er sprake te zijn van afstemming van de herindelingsproce- een toekomstbestendige lokaal-bestuurlijke inrichting” dures conform de Wet Arhi. Dit ten aanzien van zowel de (pagina 10). samenstelling van de te vormen gemeenten als de datum van effectuering van deze herindelingen. Daarom is één Gedeputeerde Staten van Fryslân hebben alle Friese herindelingsadvies opgesteld voor drie herindelingen. gemeenten geconsulteerd naar aanleiding van het advies van de Commissie van Wijzen. Dit heeft geresulteerd in een De betrokken gemeenten zijn van mening dat voor de tweetal voorlopige deelvisies, waarvan één betrekking had bestuurskracht in de provincie versteviging van de grotere op Noord-Fryslân. In de provinciale notitie Visie op de lokaal Friese stadscentra nodig is. Zo worden krachtige gespreks- bestuurlijke inrichting van Noord-Fryslân van 13 december partners op regionaal, landelijk en Europees niveau gecre- 2011 geeft de provincie haar reactie op het adviesrapport ëerd. De versteviging van de grote Friese centra is ook van van de Commissie van Wijzen. Daarin wordt de toekomst- belang om het nodige draagvlak te behouden voor allerlei bestendige borging van de kwaliteit van het lokaal bestuur grootstedelijke en plattelandsvoorzieningen en economi- onderkend als een medeverantwoordelijkheid van de sche en culturele activiteiten in Fryslân. De voorgestelde provincie, waarbij de primaire verantwoordelijkheid bij de samenvoegingen dragen daaraan bij. gemeenten zelf ligt. Het uitgangspunt is dat initiatieven

Herindelingsadvies / 80 2.3 Onderbouwing van de voorgestelde lichte 2.3.2 Gemeente Littenseradiel samenvoeging In de provinciale Visie op de lokaal-bestuurlijke inrich- ting van Noord Fryslân van 2011 hanteert het provinciaal De twee betrokken gemeenten Súdwest-Fryslân en bestuur het ‘nodale principe’ als het gaat om de toekomst Littenseradiel komen op eigen initiatief en in gezamen- van bestuurlijk Fryslân (p. 4). Dit principe gaat ervan uit dat lijkheid met dit voorstel tot een herindeling. Er is gekozen de provincie in onder meer sociaal en economisch opzicht voor de variant ‘lichte samenvoeging’ waarbij de gemeente gebaat is bij een beperkt aantal sterkere bevolkingskernen Littenseradiel wordt opgeheven en de gemeente Súdwest- die bovenlokale functies vervullen voor het omliggende Fryslân blijft bestaan. Een reguliere samenvoeging zou platteland en de kleinere kernen. De provincie heeft deze betekenen dat ook de gemeente Súdwest-Fryslân wordt visie toegepast op de gemeenten als geheel. Dat was niet opgeheven met als gevolg dat er een volledige reorganisa- zozeer om principiële als wel om praktische redenen, zoals tie moet plaatsvinden inclusief alle administratieve lasten Gedeputeerde Staten in de nota schrijft. Provinciale Staten en kosten die daar bij horen. Deze ingrijpende gevolgen hebben in 2010 aangegeven de huidige gemeentegren- staan niet in verhouding tot de omvang van de herindeling. zen bij herindeling niet als maatgevend te beschouwen. Súdwest-Fryslân heeft zelf geen bestuurskrachtprobleem Gedeputeerde Staten wees in de nota (p. 8) op de ambtelij- maar is betrokken bij de herindeling als onderdeel van een ke en bestuurlijke complexiteit van opsplitsing van gemeen- logische gebiedsoplossing. ten. Het gemeentebestuur van Littenseradiel was zich van deze complexiteit ten volle bewust, maar heeft doelbewust Hieronder wordt dit voorstel per gemeente onderbouwd. de voorkeur gegeven aan een logische en voor alle partijen bevredigende verdeling boven een ‘snellere’ oplossing die 2.3.1 Gemeente Súdwest-Fryslân uiteindelijk tot meer onvrede zou leiden. De samenvoeging van de vijftien kernen van de gemeente Littenseradiel met de gemeente Súdwest-Fryslân versterkt Het gemeentebestuur van Littenseradiel heeft dus de en completeert het ‘nodale principe’, de oriëntatie op de oriëntatie van de eigen bevolking in dit uitgestrekte en dun- centrumsteden van Súdwest-Fryslân. De inwoners van het bevolkte plattelandsgebied als uitgangspunt genomen en toe te voegen gebied van de gemeente Littenseradiel zijn het principe ook toegepast op het eigen grondgebied. Juist gericht op de voorzieningen in Sneek en Bolsward. Door doordat het grootste deel van het tussenliggende platte- deze oriëntatie hebben de inwoners van de kernen uit land tussen Leeuwarden, Sneek, Bolsward en Franeker tot Littenseradiel een sterke binding met Súdwest-Fryslân. het huidige Littenseradiel behoort, is het ook niet meer dan Daarnaast heeft de gemeenteraad van Littenseradiel de logisch dat de oriëntaties van de inwoners uiteenlopen. nadrukkelijke wens uitgesproken dat deze vijftien van de negenentwintig dorpen van Littenseradiel overgaan naar De oriëntatie is op verschillende aspecten nader geana- Súdwest-Fryslân. Uit het onderzoek dat de gemeente lyseerd. Daarbij is gekeken naar de historische oriëntatie Littenseradiel heeft uitgevoerd onder de inwoners van zoals de gemeentelijke indeling van voor 1984 die terug- Littenseradiel, blijkt eveneens een groot draagvlak. Tot slot gaat tot de late middeleeuwen, de economische oriëntatie is evident dat het toe te voegen gebied goed aansluit bij de (woon-werkverkeer), koopstromen, natuurlijke grenzen, steden- en dorpenstructuur van Súdwest-Fryslân. Het door infrastructurele grenzen en zelfs naar de netnummers van Súdwest-Fryslân gevoerde kernen- en clusterbeleid draagt het vaste telefoonverkeer. Wie de op basis van deze aspec- daar in belangrijke mate aan bij. ten samengestelde kaarten over elkaar legt, ontwaart al snel een duidelijk patroon. Dat geografische patroon is de basis

Herindelingsadvies / 81 geweest voor het voorstel van het gemeentebestuur aan de bevolking en is in een uitgebreide inspraakprocedure aan de orde geweest. De aldus ontstane indeling kon steunen op een meerderheid van stemmen van de bij de inspraakavon- den opgekomen inwoners en belangenverenigingen.

2.4 Geografische uitwerking van de samenvoeging De in paragraaf 1.2 beschreven voorgeschiedenis en de hiervoor beschreven onderbouwing, leiden tot de samenvoeging van de gemeente Súdwest-Fryslân en een deel van Littenseradiel. Dit deel van Littenseradiel betreft de dorpen Wommels, Kûbaard, Easterein, Iens, Hinnaard, Itens, Rien, Lytsewierrum, Reahûs, Britswert, Wiuwert, Easterwierrum, Hidaard, Boazum en Waaksens en een aantal bijbehorende buurtschappen. De buitengrenzen van de gemeente Súdwest-Fryslân en die van de dorpen en buurtschappen van Littenseradiel vormen samen de buitengrens van de (nieuwe) gemeente Leeuwarden.

Een kaart van de nieuw te vormen gemeente is opgenomen in bijlage 1.

Herindelingsadvies / 82 3. maatschappelijk en bestuurlijk.

3.1.1 Ruimtelijke kenmerken De gemeente Het grootste gedeelte van Súdwest-Fryslân maakt deel uit van het Nationaal Landschap Zuidwest Fryslân. De ge- Súdwest-Fryslân meente kan worden verdeeld in vier landschapstypen: De IJsselmeerkust, het kleigebied, het veengebied en de meren per 1 januari 2018 en het stuwwallenlandschap.

De A7, N359 en N384 zijn belangrijke verkeersaders in het De gemeente Súdwest-Fryslân telt in 2018 naar verwach- gebied. De rijksweg A7 loopt dwars door de gemeente en ting circa 90.000 inwoners, zal een oppervlakte van 907,1 zorgt in westelijke richting, via de Afsluitdijk, voor een snelle km² hebben en bestaan uit totaal 89 kernen, waarvan zes en korte verbinding met de kustgemeenten van Noord- (van de Elf)steden. Hiermee is sprake van schaalvergroting Holland en met de Randstad. In oostelijke richting zorgt de via de oriëntatie van inwoners. Een oriëntatie die zich (al A7 voor de verbinding met Groningen en Noord-Duitsland. dan niet werkgerelateerd) richt op de stedelijke kernen Een andere belangrijke schakel is de verbinding tussen de Bolsward en Sneek. De samenvoeging met een deel van A7 en de A6 bij knooppunt Joure. De A6 is een belangrijke de gemeente Littenseradiel versterkt het ‘nodale principe’ verkeersader naar het midden en het westen van het land. van de gemeente Súdwest-Fryslân. Aan de vorming van de De fysieke verbindingen met andere gebieden zijn van bij- gemeente Súdwest-Fryslân ligt een aantal principes ten zonder groot belang voor het goed sociaal en economisch grondslag. Bewust en met overtuiging is gekozen voor deze functioneren van de gemeente. vorm en omvang. Niet alleen politiek-bestuurlijk maar ook ‘Ut de Mienskip’ gedragen. De uitdagingen zijn omgezet in Súdwest-Fryslân kent een waterrijk gebied en is een be- hoge ambities als het gaat om de sociaal-economische vi- langrijke poort naar andere vaargebieden (bijv. het Prinses taliteit. Alle ambities zijn gericht op de toekomst, waarvoor Margriet kanaal). Naast die doorvaart geeft het water ook Súdwest-Fryslân verantwoordelijkheid wil nemen. toegang tot en legt een verbinding tussen wonen, werken en recreëren in Súdwest Fryslân. De zogenaamde water- Een gedeelde visie op de toekomst van het gebied en de steden en waterdorpen in Súdwest-Fryslân bieden diverse gemeenschap(pen) vormen het inhoudelijke vertrekpunt mogelijkheden op het gebied van waterrecreatie, watertoe- voor de nieuwe gemeente Súdwest-Fryslân. Dit hoofd- risme en de innovatie in de scheeps- en machinebouw. stuk beschrijft deze visie op de ruimtelijke, economische en maatschappelijke kenmerken, de taal en cultuur en de Voor de toekomst is het uitgangspunt dat bij alle ruimtelijke naamgeving van de nieuwe gemeente. ontwikkelingen de kernkwaliteiten van de verschillende landschapstypen leidend zijn. Daarnaast is er specifieke aan- 3.1 Kenmerken van het gebied en de dacht voor het versterken van de openheid van het klei- en gemeenschap veengebied en de meren, het versterken van het contrast Deze paragraaf beschrijft de kenmerken van de (nieu- tussen binnendijk en buitendijks gebied, en het behoud van we) gemeente Súdwest-Fryslân. Het betreft een visie op de authenticiteit en de eenvoud en ruimte voor dynamiek, hoofdlijnen vanuit de invalshoeken ruimtelijk, economisch, experiment en contrast.

Herindelingsadvies / 83 3.1.2 Economische kenmerken Voor maatschappelijke vraagstukken hanteert de gemeen- Het Economisch Actieprogramma Súdwest-Fryslân en de te Súdwest-Fryslân een clustergerichte aanpak in combina- economische agenda F4 (vier grote Friese gemeenten tie met kernenbeleid, dat hierna wordt beschreven. Leeuwarden, Heerenveen, Smallingerland en Súdwest- Fryslân) bieden een stevige basis om het arbeids- en vesti- 3.1.4 Bestuurlijke kenmerken gingsklimaat in Súdwest-Fryslân te versterken. Voor alle 89 kernen is het van belang dat de gemeente Het Economisch Actieprogramma benut de kracht van zich in totaliteit sterk ontwikkelt. De ontwikkelingen in de gemeente en de kansrijke sectoren landbouw, zorg de samenleving vragen om een manier van werken die de en recreatie. De economische agenda F4 benut de kracht afgelopen periode werd gekarakteriseerd als de gebieds- van gezamenlijkheid en regionale grensoverschrijdende gerichte of clustergerichte aanpak. Het is een manier van thema’s. Deze programma’s vormen een solide basis om werken waarbij de maatschappelijke opgaven leidend zijn de economie van de gemeente te versterken en de regio- en het verkokerd denken wordt doorbroken. Er zijn geen nale aantrekkelijkheid te vergroten, waar het overgaande standaardoplossingen; er wordt maatwerk geleverd. De gebied van Littenseradiel gemakkelijk op kan aansluiten. aanpak maakt het mogelijk om met de samenleving inten- Daarnaast biedt de Gebiedsagenda Súdwesthoeke (samen sief in gesprek te gaan over de samenhang van voorzienin- met gemeente De Fryske Marren, de provincie Fryslân en gen in relatie tot de omgeving. Wat is het juiste niveau om het Wetterskip Fryslân) ruimte voor kansrijke initiatieven om voorzieningen te organiseren voor bijvoorbeeld onderwijs, de economische ontwikkeling te stimuleren. sport, cultuur en welzijn? De visie van Súdwest-Fryslân op de ontwikkeling van de clusters hangt nauw samen met de 3.1.3 Maatschappelijke kenmerken eigen unieke ruimtelijke structuur. Deze is terug te vinden Súdwest-Fryslân zorgt niet alleen voor fysieke verbindin- in de groene (landschapselementen), blauwe (water), grijze gen via land en water maar staat ook in sociale zin voor (wegen, openbaar vervoer) en rode (bebouwing) dragers. “verbindend”. Belangrijke bouwstenen daarvoor zijn het Andere belangrijke ingrediënten zijn de sociaal-economi- rijke verenigingsleven en de ruime ervaring in de regio met sche kenmerken (zoals levensstijl en werkgelegenheids- samenwerking tussen overheden en met maatschappelijke structuur), bevolkingsontwikkeling (onder andere vergrij- partners op het gebied van sociale voorzieningen. Ook hier zing en krimp) en de toekomstvisies van de afzonderlijke geldt dat de uitbreiding van het gebied een versterkend kernen. effect heeft ten gunste van het ‘nodale principe’. Een belangrijke pijler binnen de clustergerichte aanpak De dorpen in het overgaande gebied van de gemeente vormt het kernenbeleid. Het kernenbeleid is in de eerste Littenseradiel zijn georiënteerd op Sneek en Bolsward. Dit bestuursperiode van Súdwest-Fryslân succesvol opgezet en betreft een werkgerelateerde oriëntatie alsook een zorg- krijgt in de komende bestuursperiode een vervolg. Dit ker- gebied (tweedelijns en ziekenhuiszorg) dat een duidelijke nenbeleid wordt in de tweede bestuursperiode in belangrij- verbondenheid met Bolsward en Sneek heeft. Ook op het ke mate faciliterend aan de uitwerking van de clustergerich- terrein van onderwijs bestaan de nodige verbanden met te aanpak. De in de eerste bestuursperiode opgebouwde een ROC in Sneek en een middelbare school in Bolsward netwerken moeten worden gebruikt om de maatschap- met een dependance in Wommels. Ook de reeds bestaan- pelijke betrokkenheid binnen de clusters te vergroten. De de stevige samenwerkingsrelatie tussen Littenseradiel en gebiedsgerichte kennis wordt ingebracht in de te vormen Súdwest-Fryslân binnen het sociale domein duidt op een agenda’s en in de gebiedsteams. Een geïntegreerd kernen- belangrijke samenhang binnen het totale gebied. Hetzelfde beleid moet de sociale cohesie stimuleren en de leefbaar- geldt al langere tijd voor de politie en de brandweer. heid vergroten. De ervaringen met (kleine) kernen binnen

Herindelingsadvies / 84 Súdwest- faciliteiten worden benut voor educatie, ontplooiing Fryslân bieden en demonstratie van talenten. De samenvoeging met een voor de kernen deel van Littenseradiel verstevigt het draagvlak voor deze vanuit Littenseradiel kansen voor het borgen van een vitale, culturele voorzieningen. sterke en solidaire samenleving waarin burgers elkaar ondersteunen. De Friese cultuur en identiteit worden gekoesterd in Súdwest-Fryslân. De Friese taal is daarvan een belangrijke Súdwest-Fryslân werkt op verschillende terreinen samen drager. Er is in de eerste bestuursperiode ingezet op de met andere (overheids-)partners waarmee een financiële uitvoering van de met het Rijk en de provincie opgestelde en/of bestuurlijke relatie bestaat. Daar waar samenwerking overeenkomst. Daarnaast is binnen de strategische agen- vraagt om een zelfstandige organisatie met aansturing op davorming gestalte gegeven aan het Fries eigen, het Fryske afstand heeft de gemeente Súdwest-Fryslân een kritische DNA. Het gaat dan om – naast de taal – het behouden en grondhouding met het oog op de democratische legitimi- uitdragen van de Friese cultuur. Met de samenvoeging met teit. De gemeente heeft samenwerkingsverbanden op het de kernen vanuit Littenseradiel met hun unieke culturele terrein van de veiligheid, ICT, werkvoorziening, recreatie, posities en waarden, wordt de kracht van cultuur en erf- welstandszorg, afvalverwijdering en milieu. Samen met de goed in Súdwest-Fryslân verder verstevigd. gemeenten Heerenveen, Smallingerland en Leeuwarden (F4) worden impulsen ontwikkeld voor de economische In 2014 werd de Taalnota Frysk opgesteld; het fundament agenda. Daarnaast is samen met de provincie en de ge- voor samenwerking met de provincie Fryslân rond de meente De Fryske Marrende Gebiedsagenda ontwikkeld. eerdergenoemde overeenkomst. De Taalnota vormt tege- lijk het aanknopingspunt om het Fries meer zichtbaar te 3.2 Taal en cultuur maken in de verschillende gemeentelijke domeinen en een Een belangrijke kracht van Súdwest-Fryslân is de grote natuurlijker plaats te geven in de (ambtelijke) organisatie. rijkdom aan cultuur en erfgoed. De combinatie van water, Daarnaast wordt ingezet op het Fries-eigene binnen de cultuur en erfgoed heeft een grote aantrekkingskracht. Dit contouren van Culturele Hoofdstad 2018 en het bedrijfsle- blijkt uit de grote populariteit van sportieve evenemen- ven. Ook wordt aandacht geschonken aan een doorgaande ten als het Skûtsjesilen en de Elfstedentocht. Súdwest- leerlijn van de Friese taal en de drietalige school. Fryslân heeft landelijk de meeste beschermde stads- en dorpsgezichten. 3.3 Naamgeving Het Cultureel Kwartier in Sneek neemt een unieke positie in Deze herindeling geeft geen aanleiding om de gemeen- op de culturele kaart van Friesland, vanwege de bundeling tenaam te wijzigen. De gemeente krijgt daarom de naam van diverse faciliteiten als het centrum voor de kunsten, het Súdwest-Fryslân. theater en de bibliotheek. Door deze bundeling kunnen de

Herindelingsadvies / 85 4. gemeente te bestaan.

In een brief aan de Tweede Kamer (30 juni 2015) maakte de Toetsing aan het minister van BZK kenbaar dat de variant van ‘lichte samenvoe- ging’ mogelijk wordt gemaakt. Voor de voorgestelde herinde- beleidskader ling wordt deze variant gebruikt. Daarvoor zijn door de minister twee aanvullende beoordelingscriteria voor opgesteld, te Op 28 mei 2013 heeft minister Plasterk van Binnenlandse Zaken weten: en Koninkrijksrelaties het vernieuwde Beleidskader gemeente- 6. Overeenstemming: er is overeenstemming tussen de lijke herindeling aan de Tweede Kamer gezonden. Dit beleids- gemeenten. kader geeft inhoudelijke en procesmatige kaders aan voor 7. Personeel: er zijn afspraken over de rechtspositie van het gemeentelijke herindeling. Om te kunnen beoordelen of en op personeel. welke wijze het voorstel tot herindeling wordt omgezet in een herindelingswet, toetst de minister elk herindelingsadvies aan In dit hoofdstuk wordt voor elk van deze criteria een onderbou- vijf criteria, waarbij per geval wordt gekeken naar de lokale en wing gegeven. regionale omstandigheden, ontwikkelingen en context. 4.1 Draagvlak Het Beleidskader gemeentelijke herindeling kent de volgen- 4.1.1 Lokaal bestuurlijk draagvlak de criteria op basis waarvan een herindelingsvoorstel wordt Onder bestuurlijk draagvlak bij herindeling op initiatief van beoordeeld: gemeenten wordt verstaan ‘de democratische legitimatie van 1.  Draagvlak: hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen lokaal het herindelingsvoorstel aan de hand van de besluitvorming in bestuurlijk (gemeenteraden), regionaal (buurgemeenten, de gemeenteraden van de betrokken gemeenten’. Hier is aan provincie) en maatschappelijk draagvlak (inwoners en maat- voldaan met de principebesluiten van de gemeenteraden. schappelijke organisaties). 2. Interne samenhang, dorps- en kernenbeleid: de nieuw te Op 24 juni 2013 besloot de raad van Littenseradiel om de ge- vormen gemeente moet een logische interne samenhang meente op te splitsen: het zuidelijke deel zou worden samen- tussen kernen kennen die identiteit geeft (sociaal, cultureel, gevoegd met de gemeente Súdwest-Fryslân. Op 23 oktober economisch etc.) aan de nieuwe bestuurlijke eenheid. 2014 besloot de raad van Súdwest-Fryslân tot samenvoeging 3. Bestuurskracht: de nieuw te vormen gemeente moet in staat van de gemeente met het zuidelijk deel van de gemeente zijn haar maatschappelijke opgaven op te pakken en wettelij- Littenseradiel met ingang van 1 januari 2018. Daarmee gaven ke taken adequaat te vervullen, waarbij recht wordt gedaan de raden de colleges van B en W de opdracht om samen met aan en in het belang van haar maatschappelijke omgeving de andere betrokken colleges een herindelingsontwerp op te wordt gehandeld. stellen. Dit herindelingsontwerp is in november 2015 door alle 4. Evenwichtige regionale verhoudingen: de nieuwe gemeente betrokken gemeenteraden vastgesteld en daarna ter inzage moet een krachtige bestuurlijke partner zijn voor medeo- gelegd. verheden en door samenwerking of anderszins een bijdrage kunnen leveren aan regionale opgaven en taken. 5. Duurzaamheid: de gemeente moet toekomstbestendig en krachtig genoeg zijn om voor langere tijd als autonome

Herindelingsadvies / 86 4.1.2 Maatschappelijk draagvlak om vragen te stellen en ook om het nut van de herindeling als Súdwest-Fryslân zodanig aan de orde te stellen, werd door de bevolking zeer De gemeente Súdwest-Fryslân organiseerde op 28 mei 2015 gewaardeerd. De opkomst op de avonden was boven verwach- een inwonersbijeenkomst om informatie te verstrekken over de ting hoog: meer dan duizend inwoners namen de moeite om herindeling met een deel van Littenseradiel en om gelegenheid zich persoonlijk uit te spreken over de herindeling. te geven om daar vragen over te stellen. Daaraan voorafgaand is algemene informatie verstrekt via de gemeentelijke website Naast de reacties tijdens de inspraakavonden ontving de ge- en lokale media. Tijdens de bijeenkomst werd geconcludeerd meente ook enkele tientallen reacties via andere kanalen, zoals dat de overgaande dorpen van Littenseradiel een waardevolle per post en via de e-mail. In het rapport In nije wei, in nij lûd dat toevoeging zijn op Súdwest-Fryslân en de gemeente zullen op 24 juni 2013 ter besluitvorming aan de gemeenteraad werd versterken. voorgelegd, zijn deze reacties meegenomen. Een duidelijke Een logboek van de toetsing van het draagvlak in de zeven minderheid van 33% keerde zich op de inspraakavonden tegen gemeenten is opgenomen in bijlage 2. herindeling. Al met al waren de verhoudingen omgekeerd aan Vanaf 17 november 2015 tot en met 14 januari 2016 heeft het die van de eerdere inspraakcampagne van 2007-2008, toen herindelingontwerp ter inzage gelegen. Er is binnen deze ter- zich nog een duidelijke meerderheid tegen herindeling uitsprak. mijn 1 zienswijze ingediend. Tussen 2008 en 2013 groeide het aandeel voorstanders van herindeling van 41,9% naar 60,2% en het aandeel tegenstanders Littenseradiel daalde van 54,7% naar 33,0%. Op de vraag of de geografische Begin 2012 heeft het college van B en W van Littenseradiel na verdeling zoals het college die voorstelde op instemming kon ampele overwegingen besloten om het herindelingsvoorstel rekenen, antwoordde 76,9% van de aanwezigen positief. van de provincie te volgen. Dit betekende dat de gemeente in Vermeldenswaardig is nog dat in de zogenaamde rûntepetea- haar geheel op zou gaan in een nieuw te vormen gemeente in ren, die kunnen worden beschouwd als een belangrijke – niet Noordwest-Fryslân. Op twee goed bezochte ‘rûntepetearen’ vrijblijvende – voorbereiding op de raadsvergadering, steeds (rondetafelgesprekken; zie onder) in Wommels en Mantgum volop ruimte is gegeven (en genomen) door maatschappelijke bleek dat er onder de bevolking bijzonder weinig steun was partijen en andere betrokkenen om zich over de herindeling uit voor dit voorstel. Vervolgens nam de gemeenteraad op 19 te spreken. Daarnaast is de herindeling een vast onderwerp van maart 2012 het collegestandpunt niet over. In het daaropvol- gesprek tijdens de tweejaarlijkse bezoeken van het college van gende proces heeft het college uiteindelijk een voorstel tot B en W aan alle dorpen in de gemeente. opsplitsing van de gemeente aan de raad voorgelegd. Vanaf 17 november 2015 tot en met 14 januari 2016 heeft het herindelingontwerp ter inzage gelegen. Er is binnen deze ter- Na het raadsbesluit van 15 oktober 2012 werd dit voorstel mijn 1 zienswijze ingediend. Deze heeft geleid tot een grenswij- vrijgegeven voor inspraak door de bevolking. Het college orga- ziging ten opzichte van het herindelingsontwerp. niseerde een brede inspraakcampagne, waarbij in de periode januari tot maart 2013 in 23 dorpen avonden werden georgani- 4.1.3 Regionaal draagvlak seerd om de mening van de inwoners te peilen. Deze campag- Een gemeentelijke herindeling heeft invloed op de positie van ne werd niet door een extern bureau maar door het college omliggende en naburige gemeenten en op de bestuurlijke ver- zelf met enkele ambtenaren georganiseerd en uitgevoerd. houdingen in de regio. Aan het criterium van regionaal draag- Deze vorm, waarin (loco-)burgemeester en gemeentesecretaris vlak is voldaan wanneer omliggende of naburige gemeenten in zelf het voorstel toelichtten en er volop gelegenheid bestond staat zijn gesteld hun zienswijze te geven op een voorgenomen

Herindelingsadvies / 87 herindeling en de motieven van de voorgenomen herindeling gestimuleerd en de leefbaarheid vergroot. De wijze waarop desgevraagd worden toegelicht. De omliggende en naburige Littenseradiel een nauwe relatie met haar kernen heeft op- gemeenten zijn na vaststelling van het herindelingsontwerp gebouwd, sluit naadloos aan bij de wijze waarop Súdwest- in november 2015 in de gelegenheid gesteld hun zienswijzen Fryslân de relatie met de kernen heeft vormgegeven. kenbaar te maken. Er zijn door de buurgemeenten geen ziens- wijzen ingediend. 4.3 Bestuurskracht De nieuwe gemeente dient over het vermogen te be- Deze herindeling is onderdeel van een samenspel van drie schikken om voldoende bestuurskracht te ontwikkelen op samenvoegingen en een opsplitsing waar bestuurlijk de nodige ambtelijk en bestuurlijk niveau. Een gemeente is bestuurs- verkenning en afstemming reeds hebben plaatsgevonden. krachtig als zij zelfstandig (dus zonder te grote afhankelijk- Dit maakt dat er regionaal draagvlak bestaat voor de voorlig- heid van andere gemeenten of samenwerkingsverbanden) gende herindeling tot de gemeente Súdwest-Fryslân, met als in staat is haar maatschappelijke opgaven op te pakken en belangrijkste doel het versterken van de noodzakelijke lokale haar wettelijke taken adequaat te uit te voeren. bestuurskracht in dit deel van de provincie. De gemeente Súdwest-Fryslân kan worden gekenmerkt als 4.2 Interne samenhang, dorps- en kernenbeleid een bestuurskrachtige gemeente die in staat is om eigen- Op basis van dit criterium wordt beoordeeld of de nieuwe standig sturing te geven aan complexe bestuurlijke vraag- gemeente een logische samenhang heeft en welke visie stukken. Súdwest-Fryslân is een stevige samenwerkings- men heeft op het betrekken van inwoners, dorpen, wijken partner in regionale en bovenregionale zin. Samen met de en organisaties bij beleidsvorming en -uitvoering. F4-gemeenten worden maatschappelijk opgaven verkend De beschrijving en de toekomstvisie van de te vormen- en aangepakt. De ambtelijke organisatie beschikt over het gemeente in de hoofdstukken 1 en 3 maken duidelijk dat strategisch vermogen om bestuurlijke vraagstukken en het karakter van de huidige gemeente niet wezenlijk zal opgaven te realiseren. De samenvoeging met het gebied veranderen. Het overgaande gebied van de gemeente van Littenseradiel wordt gezien als versterkende factor; de Littenseradiel kent grote ruimtelijke en sociale samenhang regionale vraagstukken kunnen daarmee in een evenwichtig met de gemeente Súdwest-Fryslân, waarbij het ‘nodale prin- perspectief en verstevigd worden opgepakt. Súdwest- cipe’ wordt versterkt. De gemeente Súdwest-Fryslân heeft Fryslân is in staat om met de samenleving de maatschap- een stevige reputatie opgebouwd als het gaat om de wijze pelijke vraagstukken te hanteren. Door in co-creatie met waarop het kernenbeleid is vormgegeven. Met een speciaal de samenleving deze maatschappelijke vraagstukken op te team dorpen- en wijkencoördinatoren wordt de relatie met lossen, wordt maatwerk geleverd. Er wordt niet óver de sa- grote en kleine kernen ondersteund en bewaakt. Dit heeft menleving beslist maar mèt de samenleving. Deze wijze van geleid tot relevante netwerken waarbinnen de kracht van handelen is kenmerkend voor het totale gebied, inclusief de kernen zichtbaar is. De opgebouwde netwerken worden het overgaande gebied van Littenseradiel. gebruikt om de maatschappelijke betrokkenheid binnen de kernen en clusters van kernen te vergroten. De gebiedsge- 4.4 Evenwichtige regionale verhoudingen richte kennis van de coördinatoren wordt ingebracht in de Dit criterium gaat in op de vraag of door de vorming van de te vormen (toekomstbestendige) agenda’s en in de gebieds- nieuwe gemeente goede regionale verhoudingen ontstaan teams in zowel het ruimtelijke als het sociale domein). Met en het toekomstperspectief van omliggende gemeenten een geïntegreerd kernenbeleid wordt de sociale cohesie niet nadelig wordt beïnvloed.

Herindelingsadvies / 88 De positie van Súdwest-Fryslân in de regio is als belangrijke 4.6 Overeenstemming samenwerkingspartner reeds bevestigd. De toedeling van Met de vaststelling van dit herindelingsadvies in alle betrokken het gebied van Littenseradiel brengt die positie nog meer in gemeenteraden stemmen de gemeenten in met de variant van evenwicht. Niet alleen met het oog op de opgaven in de regio. ‘lichte samenvoeging’. Het ‘nodale principe’ wordt door Súdwest-Fryslân ondersteund: logische en functionele verbanden vormen de basis van de 4.7 Personeel nieuw te vormen gemeente. Súdwest-Fryslân staat zeer posi- Vanwege de opsplitsing van de gemeente Littenseradiel maken tief tegenover de voorgenomen veranderingen in de bestuurlij- de zeven gemeenten in gezamenlijkheid afspraken over de ke organisatie in de provincie Fryslân. De bestuurskracht wordt overgang van personeel. Bovendien heeft de keuze voor de door een beperkter aantal spelers en daardoor minder bestuur- herindelingsvariant van ‘lichte samenvoeging’ tot gevolg dat lijke drukte, aanzienlijk vergroot. Minder partners en minder de gemeenten Súdwest-Fryslân en Leeuwarden niet worden regelingen leiden bovendien tot een efficiëntere intergemeen- opgeheven. De organisatie-inrichting van deze twee gemeen- telijke samenwerking ten behoeve van grensoverschrijdende ten blijft ongewijzigd en de medewerkers van deze gemeenten opgaven. Het ‘nodale principe’ leidt eveneens tot relevante behouden hun functies. gebiedsagenda’s rond deze opgaven. De betrokken werkgevers vinden het essentieel dat de 4.5 Duurzaamheid rechts- en arbeidsmarktpositie van het overgaande personeel Bij het criterium duurzaamheid dient onderbouwd te worden geborgd is. Zij hebben daarom met elkaar afspraken gemaakt dat door herindeling de bestuurskracht zodanig wordt versterkt in een Convenant P&O dat op 8 december 2015 door de zeven dat er vitale en toekomstbestendige gemeenten ontstaan die Colleges van B&W is vastgesteld. De afspraken die hierin zijn de taken op langere termijn zelfstandig aankunnen en niet na vastgelegd, zijn leidend bij de uitwerking van de personele en enkele jaren opnieuw genoodzaakt zijn om te herindelen. organisatorische aspecten en vormen daarom de basis voor de besprekingen in het georganiseerd overleg. De gemeente Súdwest-Fryslân kent een schaal en omvang waarmee de grote opgaven duurzaam kunnen worden opge- Hoewel er meer afspraken zijn gemaakt, lichten wij hier drie pakt, met een toekomstgerichte ambtelijke organisatie die zich belangrijke afspraken eruit: steeds verder ontwikkelt tot een professionele organisatie. - de eerste twee jaar na herindelingsdatum is er geen sprake Een schaal waarbij als uitgangspunt geldt dat taken duurzaam van boventalligheid ten gevolge van de herindeling zelfstandig kunnen worden uitgevoerd. De samenvoeging - vanaf 1 januari 2018 heeft het zittende personeel van de met het gebied van Littenseradiel is ingezet op initiatief van gemeenten Leeuwarden en Súdwest-Fryslân en het perso- Littenseradiel, waarbij Súdwest-Fryslân een regionale verant- neel dat overgaat van de gemeenten Leeuwarderadeel en woordelijkheid heeft genomen om tot samenvoeging met dit Littenseradiel dezelfde uitgangspositie, net zoals het perso- gebied over te gaan. . De reeds bestaande intensieve samen- neel van de nieuwe gemeente Waadhoeke per 1 januari 2018 werkingsrelatie met Littenseradiel op diverse terreinen krijgt eenzelfde uitgangspositie heeft. met de samenvoeging met het gebied een natuurlijk vervolg. - er wordt gewerkt met een ‘open arbeidsmarkt’, waarbij in het De wijze waarop Súdwest-Fryslân samen met de samenleving geval van vacatures medewerkers van de herindelingspart- werkt aan een toekomstbestendig voorzieningenniveau, past ners voorrang krijgen. Deze werkwijze wordt al in de praktijk uitstekend bij de in Littenseradiel opgebouwde duurzame gebracht. relatie tussen bestuur en haar kernen.

Herindelingsadvies / 89 5. 5.2 Lokale lastendruk van de betrokken gemeenten Voor de inwoners van de bij een herindeling betrokken ge- Financiële meenten is de ontwikkeling van de lokale lasten in de toe- komst een punt van aandacht. Hoewel het vaststellen van aspecten de belastingtarieven in de heringedeelde gemeenten de be- voegdheid van de nieuw te kiezen gemeenteraden is, geeft Bij een gemeentelijke samenvoeging dienen de financiën de vergelijking van de huidige tarieven in de deelnemende van de deelnemende gemeenten op elkaar te worden afge- gemeenten een eerste indicatie van de richting waarin de stemd. Dit hoofdstuk biedt een overzicht van de belangrijk- nieuwe tarieven zich zullen ontwikkelen. Tabel 5.3 geeft ste financiële cijfers van de betrokken gemeenten. voor verschillende typen huishoudens de huidige omvang In dit herindelingsadvies is vanuit de volgende 2 invalshoe- van de lokale lasten weer. In tabel 5.4 zijn de gemeentelijke ken informatie per gemeente opgenomen: belastingen voor woningeigenaren en woninghuurders per • de omvang van de begroting 2014 en 2015 en het meerja- gemeente opgenomen. Bij deze overzichten zijn voor alle renbeeld van de begrotingsomvang gemeenten gestandaardiseerde WOZ waarden gebruikt. • een overzicht van de huidige lokale lasten voor diverse De werkelijke gemiddelde WOZ waarde per gemeente zal typen huishoudens. hiervan afwijken, voor de tariefsvergelijking is dit echter geen bezwaar. 5.1 Financiële positie van de betrokken gemeenten Tabel 5.3. Lastendruk per gemeente volgens landelijk ge- De in deze paragraaf gepresenteerde cijfers over de standaardiseerde methodiek begrotingsomvang geven een beeld van de kwantitatieve Woonlasten verhoudingen tussen de gemeenten op financieel terrein. Gemeente Eenpersoonshuishouden Meerpersoonshuishouden De cijfers over de begrotingsomvang per gemeente laten bij Súdwest-Fryslân 618 656 de vergelijking tussen 2014 en 2015 duidelijk het effect van Littenseradiel 593 628 de decentralisaties in het sociale domein zien. Bron: www.coelo.nl - Digitale atlas 2015

Tabel 5.1. Begrotingsomvang lasten per gemeente Tabel 5.4. Lastendruk per gemeente door gemeentelijke (x € 1.000) belastingen per 1-1-2015

Begrotingsomvang Begrotingsomvang Súdwest-Fryslân Littenseradiel

Gemeente Primitief 2014 Primitief 2015 Totaal woning eigenaar (meerpersoons) 698 657 Súdwest-Fryslân 198.266 224.965 Totaal woning Littenseradiel 19.080 22.240 eigenaar (eenpersoons) 661 622

Bron: gemeentelijke cijfers Totaal woning huurder (meerpersoons) 298 361

Totaal woning Tabel 5.2. Meerjarenbegrotingen lasten per gemeente huurder (eenpersoons) 260 326

(x € 1.000) Bron: gemeentelijke cijfers. OZB-bedragen op basis van een WOZ-waarde van: € 200.000 Meerjaren- Meerjaren- Meerjaren- begroting begroting begroting

Gemeente 2016 2017 2018

Súdwest-Fryslân 224.461 221.960 220.366

Littenseradiel 21.650 21.720 21.690

Bron: gemeentelijke cijfers

Herindelingsadvies / 90 De cijfers in tabel 5.4 wijken op een aantal punten af van de Coelo cijfers. Dit komt door keuzes die het Coelo maakt bij het toerekenen in een tweetal situaties: 1. de rioolrechten die bij meer gebruikers dan alleen eige- naren geheven worden. Hierdoor zijn in bovenstaande tabel 5.4 de lasten voor eigenaren soms hoger, omdat ook de als gebruiker te betalen rioolrechten volledig zijn meegeteld. 2. de wijze waarop het Coelo de kosten van afvalstof- fen-heffingen op basis van gewicht of containergrootte herleidt tot de kosten van één- en meerpersoonshuis- houdens. Dit kan verschillen met de wijze waarop ge- meenten de kosten berekenen en in rekening brengen. Daarnaast treden er afrondingsverschillen op.

5.3 Gemeentelijke belastingen voor bedrijven Het vergelijken van belastingdruk bij bedrijven is, door de grote verscheidenheid in bedrijven, nog lastiger dan bij inwoners. Bij het afvoeren van afval bijvoorbeeld is er vaak de vrijheid om dit via een overeenkomst door een particu- lier bedrijf te laten doen. Ook de rioolheffing wordt veelal anders berekend dan bij particuliere huisaansluitingen. De OZB voor niet-woningen is de belastingsoort die het meest uniform geheven wordt. Om een beeld te krijgen hoeveel bedrijven met deze belasting bijdragen aan de gemeen- tebegroting zijn de geraamde opbrengsten 2015 in onder- staande tabel weergegeven.

Tabel 5.5. Geraamde OZB opbrengst niet-woningen 2015

Súdwest-Fryslân Littenseradiel

Eigenaren (x € 1.000) 4.087 316

Gebuikers (x € 1.000) 3.270 244



Uit deze cijfers blijkt dat de verhouding tussen de lasten voor de eigenaren en de gebruikers niet erg fluctueert.

Herindelingsadvies / 91 Herindelingsadvies / 92 Bijlagen

Bijlage 1 - Kaartmateriaal gemeentegrenzen per 1 januari 2018

Bijlage 2 - Logboeken draagvlakonderzoek

Bijlage 3 - Overzicht gemeenschappelijke regelingen

Herindelingsadvies / 93 Bijlage 1 Kaartmateriaal gemeentegrenzen per 1 januari 2018

Herindelingsadvies / 94 Overzichtskaart van de drie gemeenten per 1 januari 2018

Herindelingsadvies / 95 Kaart van de gemeente Leeuwarden per 1 januari 2018

Herindelingsadvies / 96 Kaart van de gemeente Súdwest-Fryslân per 1 januari 2018

Herindelingsadvies / 97 Kaart van de gemeente Waadhoeke per 1 januari 2018

Herindelingsadvies / 98 Kaart van de opsplitsing van de gemeente Littenseradiel per 1 januari 2018

Herindelingsadvies / 99 Bijlage 2 Logboeken draagvlakonderzoek

Maatschappelijk draagvlak is een van de beoordelingscriteria in het Beleidskader gemeentelijke herindeling 2013 van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Daar wordt de volgende betekenis aan gegeven:

“Draagvlak voor een herindeling is belangrijk. Het streven moet zijn gericht op herindelingen die op een zo groot mogelijk draagvlak kunnen rekenen. Het kabinet juicht voorstellen die op de steun van alle betrokken gemeenten en (een meerder- heid van) hun inwoners kunnen rekenen dan ook toe.” (p. 3)

“Om het draagvlak van de inwoners en maatschappelijke organisaties te kunnen beoordelen, vraagt het kabinet wel aan gemeenten, of aan de provincie, wanneer de provincie het initiatief neemt tot de herindeling, in het herindelingsadvies aandacht te besteden aan het maatschappelijk draagvlak en de wijze waarop dit is vastgesteld, inclusief de ingediende zienswijzen. Het kabinet vraagt ook aan de betrokken gemeen- ten in een logboek bij te houden op welke wijze burgers en maatschappelijke organisaties betrokken en geraadpleegd zijn in het herindelingsproces.” (p. 3)

In het herindelingsadvies wordt maatschappelijk draagvlak be- knopt beschreven in de hoofdstukken 1 over de voorgeschie- denis per betrokken gemeente en uitgebreider beschreven in de hoofdstukken 4, waarin de criteria uit het beleidskader behandeld worden. Deze bijlage betreft het in het beleidska- der voorgeschreven logboek van activiteiten per gemeente om inwoners en maatschappelijke organisaties te betrekken en te raadplegen.

Herindelingsadvies / 100 gemeente franekeradeel

Wijze van draagvlakonderzoek aangaan. Daarom is aanvullend voor rondetafelgesprekken met In september 2012 hield Franekeradeel een raadpleging over dorpsbelangen, wijkverenigingen en ondernemers gekozen. de herindeling onder burgers en ondernemers. De raadpleging bestond uit twee onderdelen: een representatieve enquête Uitkomsten van het draagvlakonderzoek onder alle burgers (schriftelijk en online) en rondetafelgesprek- Uit de enquête bleek dat 38% van de inwoners voor, 45% neu- ken met dorpsbelangen, wijkverenigingen en ondernemers. traal en 16% van de inwoners tegen een herindeling was. De De raadpleging had als doel het draagvlak voor een herindeling enquête gaf een representatief beeld van de gemeente, want te peilen en inzicht te krijgen in wat inwoners van een nieuwe de respons bedroeg 668 (waar 440 nodig was). Dit betrof 4% gemeente verwachten. De centrale vragen waren: van de bevolking van Franekeradeel van 18 jaar en ouder. Hoe moet de nieuwe gemeente zich organiseren om een De overige uitkomsten (de verwachtingen, kansen en bedrei- goede dienstverlening aan de burger te geven? Wat vindt de gingen) van zowel de enquête als de rondetafelgesprekken burger belangrijk? Wat ziet men als kansen en bedreigingen? zijn leidend voor het gemeentebestuur geweest in de verdere Diverse communicatiemiddelen zijn breed ingezet om de voorbereiding op de herindeling en voor de in het herinde- deelname aan de enquête en aan de rondetafelgesprekken te lingsadvies opgenomen uitgangspunten en toekomstvisie bevorderen en om de resultaten terug te koppelen. voor de nieuwe gemeente. Afgesproken is dat wordt terugge- koppeld wat er met die inbreng van burgers en ondernemers Motivering van de vorm van draagvlakonderzoek is gedaan. Vanaf 17 november 2015 tot en met 14 januari 2016 Franekeradeel wilde een representatief beeld van het draag- heeft het herindelingontwerp ter inzage gelegen. Er zijn binnen vlak in de hele gemeente krijgen voor een herindeling. Daarom deze termijn geen zienswijzen ingediend. is gekozen voor een enquête. Daarmee kan een grote groep mensen worden bereikt en een representatief beeld worden verkregen. Voor een betrouwbaar beeld (betrouwbaarheid 95%) was berekend dat een steekproefomvang van 440 res- pondenten nodig was. Hiervoor is een aselecte steekproef van 1.550 inwoners uit de gemeentelijke basisadministratie getrok- ken. Deze mensen kregen een schriftelijke enquête thuisge- stuurd. Overige inwoners konden online de enquête invullen. Naast het meten van draagvlak voor een herindeling, wilde Franekeradeel ook een beeld krijgen van wat burgers en ondernemers van een nieuwe gemeente verwachten. Ook daarover zijn vragen opgenomen in de enquête. Het ge- meentebestuur wilde daarover ook het gesprek met mensen

Herindelingsadvies / 101 Gemeente het Bildt

Wijze van draagvlakonderzoek over herindeling. Met de vorm waarop de inwoners zijn be- Voor de dialoog over herindeling organiseerde de gemeen- trokken bij de herindeling, met name door het houden van de te het Bildt in juni 2012 een bijeenkomst waarin inwoners, dorpenronde, is de wens van de verenigingen van plaatselijk dorps- en streekbelangen, bedrijfsleven en maatschappelijke belang gehonoreerd. De dorpenronde heeft het gemeentebe- organisaties naar hun mening werd gevraagd over een moge- stuur de mogelijkheid geboden voor persoonlijk contact met lijke herindeling, maar voornamelijk naar wat er in de toekomst de inwoners, waarbij de zorgen en kansen van een herindeling belangrijk is voor het gebied en de gemeenschap. Op dat ter sprake zijn geweest. Bovenal werden de avonden gebruikt moment was de gemeente in gesprek met de gemeenten om samen met de aanwezigen te bepalen wat voor het gebied in Noordwest-Fryslân om de mogelijkheden van herindeling en de inwoners belangrijk is om mee te nemen bij de gesprek- en/of samenwerking te verkennen. De uitkomsten van deze ken met de potentiële herindelingspartners. bijeenkomst werden meegenomen in de besluitvorming door de raad. Uitkomsten van het draagvlakonderzoek In 2013 is door de gemeenteraad een ronde gehouden langs De inwonersavond werd door circa 60 inwoners bezocht. De de zeven Bildtse dorpen. Toen de gemeenteraad in februari dorpenronde heeft over de verschillende avonden gezamenlijk 2013 besloot om verdere voorbereidingen tot een herindeling circa 250 bezoekers opgeleverd. De gemeenteraad startte de te treffen, werd ook besloten om voor de definitieve besluit- dorpenronde met een voorgenomen besluit over herindeling. vorming een burgerraadpleging te houden. Dit heeft een De gesprekken tijdens de dorpenronde gaven de mogelijk- zogenaamde dorpenronde opgeleverd. heid om dat besluit van de gemeenteraad te beïnvloeden. De gemeenteraad heeft in een tijdsbestek van twee weken Conclusie voor alle raadsfracties na de slotavond van de bijeenkomsten georganiseerd in elk van de zeven dorpen. dorpenronde was dat zij bij het eerder ingenomen standpunt De uitnodiging voor die bijeenkomsten verscheen (deur aan bleven. deur) in de vorm van een krant en bevatte naast algemene informatie ook het standpunt van iedere fractie van de Bildtse De overige uitkomsten, de zorgen, kansen en wat van belang gemeenteraad. Iedere bijeenkomst kende een vergelijkbare is voor het gebied en de gemeenschap, van zowel de inwo- opzet. Na een korte inleiding werd door iedere fractie het ei- nersavond als de dorpenronde, zijn leidend geweest voor het gen standpunt ingebracht. Vervolgens was er voor de aanwe- gemeentebestuur in de verdere voorbereiding op herindeling zigen de mogelijkheid om te reageren. De dorpenronde werd en voor de in dit herindelingsadvies opgenomen uitgangs- afgesloten met een centrale slotavond, waar de opbrengsten punten en toekomstvisie voor de nieuwe gemeente. Vanaf 17 van de dorpenronde werden gepresenteerd. november 2015 tot en met 14 januari 2016 heeft het herinde- lingontwerp ter inzage gelegen. Er zijn binnen deze termijn 341 Motivering van de vorm van draagvlakonderzoek (grotendeels identieke) zienswijzen ingediend. Alle zienswij- Het gemeentebestuur van het Bildt wilde zowel met de inwo- zen zijn samengevat en van een antwoord voorzien in een nersavond als met de dorpenronde de inwoners raadplegen reactienota.

Herindelingsadvies / 102 Gemeente Leeuwarden

Wijze van draagvlakonderzoek Voor de informatieavond zijn advertenties in de Leeuwarder In juli 2012 is de gemeente Leeuwarderadeel het gesprek Courant en het Friesch Dagblad geplaatst, is er een uitno- met de gemeente Leeuwarden aangegaan over een ding via de mail en gerichte brieven gestuurd aan wijkpa- mogelijke herindeling. De gemeenteraad van Leeuwarden nels, dorpsbelangen en andere instellingen en verenigingen heeft vervolgens in mei 2013 het college de opdracht in de gemeente Leeuwarden. Verder zijn er regelmatig gegeven tot een verdere verkenning van een mogelijke tweets geplaatst ter ondersteuning aan de informatieavond. herindeling. Naar aanleiding van het besluit tot opheffing Er is voor de informatieavond gekozen voor een centrale en splitsing van de gemeente Littenseradiel, heeft de raad plek, het Stadhuis te Leeuwarden. van Leeuwarden in oktober 2013 eveneens ingestemd met een verder verkenning van een herindeling met een deel De informatie die langs de diverse kanalen is verspreid, van de gemeente Littenseradiel. Deze verkenningen hebben was erop gericht inwoners van Leeuwarden inzicht te er toe geleid dat eind oktober 2014 de gemeenteraad van geven in het gebied dat bij de herindeling is betrokken, Leeuwarden in principe akkoord is gegaan met zowel een wat de gevolgen zijn van de herindeling voor de inwoners herindeling met de gemeente Leeuwarderadeel als met een van Leeuwarden en welke procedure wordt doorlopen. deel van de gemeente Littenseradiel. Daarnaast konden aanwezigen tijdens de informatieavond vragen stellen en ook hun mening geven over de voorgeno- Op 15 juni 2015 organiseerde de gemeente Leeuwarden men herindeling. een informatieavond voor haar inwoners en onderne- mers. Tijdens deze avond werden zij geïnformeerd over de Uitkomsten van het draagvlakonderzoek voorgenomen herindeling en werden zij in de gelegenheid Op de informatieavond waren zo’n veertig personen afgeko- gesteld hun vragen en mening naar voren te brengen. men. Daarvan was een groot deel raadslid van de gemeente Leeuwarden of geïnteresseerde politici en ambtenaren uit Motivering keuze vorm van draagvlakonderzoek Leeuwarderadeel en Littenseradiel. Vier personen waren Er is gekozen voor een brede aanpak om daarmee zoveel vertegenwoordigers van organisaties uit de gemeente mogelijk inwoners en ondernemers van de gemeente Leeuwarden. Er werden voornamelijk verduidelijkingsvragen Leeuwarden te bereiken. Dit is als volgt vormgegeven: gesteld. Vanaf 17 november 2015 tot en met 14 januari 2016 1. een interview met de burgemeester in de Huis aan Huis heeft het herindelingontwerp ter inzage gelegen. Er zijn Courant, binnen deze termijn geen zienswijzen ingediend. 2. een uitlegvideo over de herindeling op Youtube en Facebook, 3. een informatieavond in het Stadhuis te Leeuwarden, 4. informatie op de website van de gemeente Leeuwarden.

Herindelingsadvies / 103 Gemeente Leeuwarderadeel

Wijze van draagvlakonderzoek van de kiesgerechtigden werd gehanteerd voor de geldigheid De gemeenteraad van Leeuwarderadeel heeft op 15 maart 2012 van het referendum. Het referendum heeft plaatsgevonden op besloten om enerzijds een herindeling met de gemeenten in 30 januari 2013. Noordwest-Fryslân te onderzoeken en anderzijds te onder- zoeken of een herindeling met de gemeente Leeuwarden tot Motivering keuze vorm van draagvlakonderzoek de mogelijkheden behoorde. In 2012 zijn de inwoners van de Er is gekozen voor een open en transparante aanpak, waar- gemeente Leeuwarderadeel betrokken geweest in het besluit- bij de besluitvorming over de toekomst van de gemeente vormingstraject. In die onderzoeksfase heeft het betrekken Leeuwarderadeel zorgvuldig tot stand moest komen. Daarbij van de bevolking van de gemeente Leeuwarderadeel op drie werd de mening van de bevolking van groot belang geacht. manieren vorm gekregen: In eerste instantie is gepeild, door middel van de enquête en doarpspetearen, wat de burger belangrijk vindt voor de 1. Door middel van een enquête die door alle inwoners in te toekomst. Daarmee is input geleverd voor de beeldvorming vullen was. in de verkenningsfase. Het doel van het referendum was om 2. Door middel van ‘doarpspetearen’. kiesgerechtigde inwoners van de gemeente Leeuwarderadeel 3. Door middel van een referendum. zich uit te laten spreken over de twee keuze mogelijkheden die er waren. Concreet is gevraagd aan te geven naar welke Iedere inwoner van de gemeente Leeuwarderadeel is in vorm van herindeling de voorkeur uit ging: de gelegenheid gesteld een enquête in te vullen waarbij is 1. Een herindeling met de gemeente Leeuwarden; getoetst wat inwoners van belang vonden bij de keuze voor 2. Een herindeling met de gemeenten in Noordwest-Fryslân. een herindeling. Hiertoe heeft het bestuur van de gemeen- te Leeuwarderadeel vier kernwaarden geformuleerd: vitaal Diverse communicatiemiddelen zijn breed ingezet, zoals platteland, vitale gemeenschap, cultuurhistorie, laagdrempelig advertenties in huis aan huisbladen, de Friese media, persoon- en betrokken bestuur. Over de kernwaarden zijn in de enquête, lijke uitnodigingen voor de doarpspetearen en artikelen op de die middels publicatie in het huis-aan-huis blad werd verspreid, gemeentelijke website. Ook aan het referendum is veel rucht- vragen gesteld. baarheid gegeven door middel van een goed communicatie- De ‘doarpspetearen’ hebben in de afzonderlijke dorpen in een plan. Het hoge opkomstpercentage getuigt daarvan (62%). Alle openbare setting plaatsgevonden, waarbij er ruimte was voor inwoners en andere belangstellenden hebben op deze manier discussie en input voor de te maken keuze met betrekking tot de gelegenheid gehad zich te laten informeren en van zich te de herindeling. laten horen. De gemeenteraad heeft vervolgens op 15 november 2012 besloten de bevolking middels een referendum te raadplegen Uitkomsten van het draagvlakonderzoek over de keuze voor een herindeling: met Noordwest-Fryslân Van de enquete zijn er 177 (1,7%) ingevulde formulieren terug of met Leeuwarden. Het ging daarbij om een raadplegend re- gezonden. In totaal kwamen er circa 400 belangstellenden ferendum, waarbij een minimaal opkomstpercentage van 60% (3,9% van het totaal aantal inwoners van Leeuwarderadeel)

Herindelingsadvies / 104 naar de doarpspetearen toe. Bij de doarpspetearen waren naast inwoners ook maatschappelijke organisaties, zoals verte- genwoordigers van dorpsbelangen, culturele verenigingen en sportverenigingen aanwezig. Uit de enquête en de doarpspe- tearen bleek dat men van mening was dat de kernwaarden goed zouden kunnen worden gerealiseerd vanuit zowel een herindeling met Noordwest-Fryslân als met de gemeente Leeuwarden. Voor wat betreft het referendum was er een opkomstpercentage van 62,06% van de kiesgerechtigden. Daarmee was er sprake van een geldige uitslag. Daarbij heeft 77,28% van de kiesgerechtigden de voorkeur uitgesproken voor een herindeling met de gemeente Leeuwarden. Daarmee is aangetoond dat er een groot draagvlak onder de bevolking bestaat voor een herindeling met de gemeente Leeuwarden van waaruit de kernwaarden bovendien goed te realiseren zijn. Vanaf 17 november 2015 tot en met 14 januari 2016 heeft het herindelingontwerp ter inzage gelegen. Er zijn 2 zienswijzen ingediend; 1 binnen de termijn en 1 buiten de termijn. Alle zienswijzen zijn samengevat en van een antwoord voorzien in een reactienota.

Herindelingsadvies / 105 Gemeente Littenseradiel

Wijze van draagvlakonderzoek tussen drie gemeenten. Het college was zich ervan bewust dat De gemeenteraad van Littenseradiel heeft op 15 oktober 2012 de opvattingen en belangen per dorp konden verschillen en op voorstel van het college besloten een voorstel tot herinde- wilde aan die verschillen recht doen. Om die reden werd in het ling met een verdeling van de dorpen over de buurgemeenten kleine dorp Iens, ondanks het gemeenschappelijke dorpsbe- voor te leggen aan de bevolking. Alle dorpen met een eigen lang met Spannum, een afzonderlijke bijeenkomst gehouden. dorpsbelang werden hiervoor bezocht. Het college koos er zo- In het verdelingsvoorstel zouden de twee dorpen elk immers wel om praktische als om principiële redenen voor om alles in aan een andere gemeente worden toegedeeld. eigen hand te houden en geen extern bureau in te schakelen. Zo kwam het college in de eerste maanden van 2013 zelf 23 Uitkomsten van het draagvlakonderzoek keer ‘in de huiskamer’ van een dorp. Voor dorpen met een Het totale aantal van 1.002 deelnemers op de inspraakavon- gemeenschappelijk dorpsbelang werd een gezamenlijke avond den kwam neer op 12% van de volwassen bevolking van de georganiseerd. Huis aan huis werd in alle dorpen enkele weken gemeente, destijds bestaande uit 8.354 personen. Dit was 66% voor de betreffende dorpsbijeenkomst een folder over de meer dan op de inspraakavonden in 2008. Van de andere ka- herindeling verspreid. Ook de website en de sociale media nalen zoals Twitter en Facebook werd tijdens de inspraakcam- werden hier volop voor ingezet en uiteraard besteedde ook pagne maar in beperkte mate gebruik gemaakt. De gemeente het huis-aan-huisblad Op ‘e Skille ruimschoots aandacht aan de ontving over dit onderwerp ook een dertigtal brieven en mails campagne. van inwoners. De peiling op de avonden in 2013 over de wen- Tijdens de avonden kwam de wenselijkheid van de herindeling selijkheid van gemeentelijke herindeling leverde het volgende op zich en het opsplitsingsvoorstel aan de orde, maar ook beeld op:

werden door inwoners soms alternatieven ingebracht en werd 1 AANTAL PERCENTAGE input geleverd over de zorgen die in het herindelingsproces VOOR 583 60,2% geadresseerd zouden moeten worden. Daarbij sprongen de TEGEN 320 30,0% leefbaarheid en het voorzieningenniveau van de dorpen eruit, BLANCO 65 6,8% maar ook de benaderbaarheid van het gemeentebestuur. In elk dorp werd gevraagd of het college in zijn voorstel de Motivering keuze vorm van draagvlakonderzoek juiste keuze had gemaakt wat betreft de toedeling van dat De aanpak van de inspraakcampagne was geënt op een dorp aan een van de buurgemeenten. Een overgrote meer- soortgelijke campagne in de eerste helft van 2008, toen de derheid van 76,9% van alle inwoners volgde de keuze van het gemeenteraad alle dorpen bezocht met betrekking tot een college. Vanaf 17 november 2015 tot en met 14 januari 2016 mogelijke herindeling. Deze ‘grass rootsbenadering’ past heeft het herindelingontwerp ter inzage gelegen. Er is binnen bij Littenseradiel, dat met zijn talloze, veelal kleine dorpen, deze termijn 1 zienswijze ingediend. Deze heeft geleid tot een niet voor niets wordt beschouwd als de meest kleinschalige grenswijziging ten opzichte van het herindelingsontwerp. Alle gemeente van Nederland. Het paste ook bij de aard van het zienswijzen zijn samengevat en van een antwoord voorzien in voorstel, dat immers ging over een verdeling van de dorpen een reactienota.

1 Niet alle aanwezigen hebben daadwerkelijk aan de peiling deelgenomen.

Herindelingsadvies / 106 Gemeente Menameradiel

Wijze van draagvlakonderzoek draagvlak toetsen was voor de gemeenteraad voorwaardelijk Menameradiel heeft in mei 2012 vijf inwonersbijeenkomsten voordat een definitief standpunt of besluit kon worden (in) georganiseerd verspreid over de dorpen Menaam, Marsum, genomen. Deinum, Berltsum en Dronryp. De bijeenkomsten stonden onder leiding van een externe gespreksleider. De burgemees- Uitkomsten van het draagvlakonderzoek ter en locoburgemeester informeerden de aanwezigen over de In totaal hebben circa 100 inwoners de vijf inwonersbijeen- historie, de visie van Gedeputeerde Staten en de actuele ont- komsten in mei 2012 bezocht. De overgrote meerderheid wikkelingen. Daarna werd aan de hand van twee stellingen en van de aanwezigen was het er over eens dat zelfstandigheid een vraag gediscussieerd over de toekomst van Menameradiel. voor Menameradiel geen optie meer is. Een herindeling in De stellingen waren of Menameradiel zelfstandig kan blij- Noordwest verband was volgens hen het meest logisch. ven bestaan of zou moeten herindelen en of een eventuele Vanaf 17 november 2015 tot en met 14 januari 2016 heeft het herindeling in Noordwest verband zou moeten plaatsvinden. herindelingontwerp ter inzage gelegen. Er is binnen deze Daarnaast werd de vraag voorgelegd of inwoners nog sugges- termijn 1 zienswijze ingediend. Alle zienswijzen zijn samenge- ties voor thema’s voor het college van B en W hadden om in vat en van een antwoord voorzien in een reactienota. gesprekken met mogelijke herindelingspartners mee te nemen. Na de bijeenkomsten in mei 2012 leefde er in de dorpen aan de oostkant van de gemeente nog een aantal vragen over mogelijke aansluiting bij de gemeente Leeuwarden. Deze dorpen hebben in 2013 afzonderlijk voorlichting gekregen over dit onderwerp. Deze avonden werden gecombineerd met de jaarvergaderingen van de verenigingen voor dorpsbelangen van de betreffende dorpen. In 2015 worden deze avonden herhaald. In 2013 is daarnaast een informatieavond georganiseerd in het gemeentehuis voor alle geïnteresseerde inwoners. Er waren zo’n 50 belangstellenden aanwezig.

Motivering keuze vorm van draagvlakonderzoek Menameradiel koos bewust voor verschillende bijeenkomsten verspreid over de gemeente. Op deze manier waren de bijeen- komsten laagdrempelig en kreeg elke inwoner de mogelijkheid om zijn of haar mening kenbaar te maken. Deze wijze van

Herindelingsadvies / 107 Gemeente SUdwest-FryslAn

Wijze van draagvlakonderzoek Uitkomsten van het draagvlakonderzoek Op 23 oktober 2014 heeft de gemeenteraad een principe- De bijeenkomst van 28 mei 2015 werd bezocht door circa besluit genomen over de herindeling met een deel van de 25 inwoners. Na een toelichting over de betekenis van de gemeente Littenseradiel. In oktober 2014 zijn de inwoners voorgenomen herindeling was er gelegenheid voor het stellen van Súdwest-Fryslân geïnformeerd over deze voorgenomen van vragen. Aan het eind van de bijeenkomst is gezamenlijk herindeling via de gebruikelijke kanalen voor gemeentelijke geconcludeerd dat de aanwezigen zich positief ten opzichte bekendmakingen (website, webcasting en besluitenlijsten). van de voorgenomen herindeling uit hebben gesproken. Op 28 mei 2015 is een informatieavond gehouden te Burgwerd Vanaf 17 november 2015 tot en met 14 januari 2016 heeft het voor alle inwoners van Súdwest-Fryslân. In november 2015 is herindelingontwerp ter inzage gelegen. Er is binnen deze ter- het herindelingsontwerp, na vaststelling door de gemeente- mijn 1 zienswijze ingediend. Alle zienswijzen zijn samengevat raad, formeel ter inzage gelegd. en van een antwoord voorzien in een reactienota.

Motivering keuze vorm van draagvlakonderzoek Er is gekozen voor een open en transparante aanpak. Er is in algemene zin uitgenodigd voor de informatieavond (28 mei 2015) via een advertentie, via de website en via social media. Daarnaast zijn de kernen via de contacten van de dorps- en wijkcoördinatoren geattendeerd. Tot slot zijn via de bestaan- de netwerken specifieke uitnodigingen uitgegaan naar de sportverenigingen, cultuurinstellingen, ondernemers, plaat- selijke belangen, zorginstellingen en woningcorporaties. Alle inwoners en andere belangstellenden kregen op deze manier de gelegenheid zich te laten informeren en van zich te laten horen.

Herindelingsadvies / 108 Herindelingsadvies / 109 Bijlage 3 Overzicht gemeenschappelijke regelingen

Gemeente Franekeradeel Gemeente Leeuwarden De gemeente Franekeradeel kent de volgende De gemeente Leeuwarden kent de volgende gemeenschappelijke regelingen: gemeenschappelijke regelingen: 1. Veiligheidsregio Fryslân 1. Veiligheidsregio Fryslân 2. Welstandszorg Hûs en Hiem 2. Welstandszorg Hûs en Hiem 3. Werkvoorzieningschap Fryslân-West 3. Fryske Utfieringstsjinst Miljeu en Omjouwing (FUMO) 4. Fryske Utfieringstsjinst Miljeu en Omjouwing (FUMO) 4. Recreatieschap De Marrekrite 5. Recreatieschap De Marrekrite 5. Sociale Werkvoorziening Fryslân 6. Centrumregeling samenwerking sociaal domein Friese 6. Centrumregeling samenwerking sociaal domein Friese gemeenten gemeenten 7. Centrumregeling samenwerking Menameradiel, 7. Centrumregeling samenwerking Menameradiel, Franekeradeel, het Bildt, Leeuwarden Franekeradeel, het Bildt, Leeuwarden 8. Centrumregeling samenwerking Dienst Sociale Zaken en 8. Centrumregeling samenwerking Dienst Sociale Zaken en Werkgelegenheid Noardwest Fryslân en de gemeente Werkgelegenheid Noardwest Fryslân en de gemeente Leeuwarden Leeuwarden 9. Dienst Sociale Zaken en Werkgelegenheid Noardwest Fryslân 9. Centrumregeling ambtelijke samenwerking Leeuwarderadeel - Leeuwarden Gemeente het Bildt De gemeente het Bildt kent de volgende Gemeente Leeuwarderadeel gemeenschappelijke regelingen: De gemeente Leeuwarderadeel kent de volgende 1. Veiligheidsregio Fryslân gemeenschappelijke regelingen: 2. Welstandszorg Hûs en Hiem 1. Dienst Sociale Zaken en Werkgelegenheid Noardwest Fryslân 3. Werkvoorzieningschap Fryslân-West 2. Veiligheidsregio Fryslân 4. Fryske Utfieringstsjinst Miljeu en Omjouwing (FUMO) 3. Welstandszorg Hûs en Hiem 5. Recreatieschap De Marrekrite 4. Werkvoorzieningschap Fryslân-West 6. Centrumregeling samenwerking sociaal domein Friese 5. Fryske Utfieringstsjinst Miljeu en Omjouwing (FUMO) gemeenten 6. Recreatieschap De Marrekrite 7. Centrumregeling samenwerking Menameradiel, 7. Centrumregeling samenwerking sociaal domein Friese Franekeradeel, het Bildt, Leeuwarden gemeenten 8. Centrumregeling samenwerking Dienst Sociale Zaken en 8. Centrumregeling ambtelijke samenwerking Leeuwarderadeel Werkgelegenheid Noardwest Fryslân en de gemeente - Leeuwarden Leeuwarden 9. Dienst Sociale Zaken en Werkgelegenheid Noardwest Fryslân

Herindelingsadvies / 110 Gemeente Littenseradiel Gemeente Súdwest-Fryslân De gemeente Littenseradiel kent de volgende De gemeente Súdwest-Fryslân kent de volgende gemeen- gemeenschappelijke regelingen: schappelijke regelingen: 1. Veiligheidsregio Fryslân 1. Veiligheidsregio Fryslân 2. Welstandszorg Hûs en Hiem 2. Fryske Utfieringstsjinst Miljeu en Omjouwing (FUMO) 3. Werkvoorzieningschap Fryslân-West 3. Recreatieschap De Marrekrite 4. Fryske Utfieringstsjinst Miljeu en Omjouwing (FUMO) 4. Welstandszorg Hûs en Hiem 5. Recreatieschap De Marrekrite 5. Werkvoorzieningschap Fryslân-West 6. Centrumregeling samenwerking sociaal domein Friese 6. Centrumregeling samenwerking sociaal domein Friese gemeenten gemeenten 7. Gemeenschappelijke Regeling Samenwerking uitvoering 7. Gemeenschappelijke Regeling Samenwerking uitvoering taken sociale zaken gemeente Littenseradiel en gemeente taken sociale zaken gemeente Littenseradiel en gemeente Súdwest-Fryslân 2011 Súdwest-Fryslân 2011

Gemeente Menameradiel De gemeente Menameradiel kent de volgende gemeenschappelijke regelingen: 1. Veiligheidsregio Fryslân 2. Fryske Utfieringstjinst Miljeu en Omjouwing (FUMO) 3. Welstandszorg Hûs en Hiem 4. Werkvoorzieningschap Fryslân-West 5. Dienst Sociale Zaken en Werkgelegenheid Noardwest Fryslân 6. Centrumregeling samenwerking sociaal domein Friese gemeenten 7. Centrumregeling samenwerking Menameradiel, Franekeradeel, het Bildt, Leeuwarden 8. Centrumregeling samenwerking Dienst Sociale Zaken en Werkgelegenheid Noardwest Fryslân en de gemeente Leeuwarden 9. Recreatieschap De Marrekrite

Herindelingsadvies / 111 Herindelingsadvies / 112 Herindelingsadvies / 113 Herindelingsadvies / 114 Herindelingsadvies / 115 Opgesteld door: Gemeenten Franekeradeel, het Bildt, Leeuwarden, Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menameradiel en Súdwest-Fryslân

www.herindeling2018.frl - www.weryndieling2018.frl

Herindelingsadvies / 116