ALBUM POLONICUM Metryka nacji polskiej w Padwie: 1592–1745. Edycja fototypiczna. Tom I, część I Registri di immatricolazione della nazione polacca a Padova: 1592–1745. Edizione fototipica. Vol. I, parte I Metrica of the Polish Nation in Padua: 1592–1745. The phototypic edition. Vol. I, part I

Natio Polona. Fontes et Studia I Redakcja naukowa serii: / Collana a cura di: / Scientific editor of the series:

Mirosław Lenart

Wydawca: / Editore: / Publishing:

Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA ul. Madalińskiego 101, 02-549 Warszawa www.polonika.pl

Współpraca redakcyjna: / Cooperazione editoriale: / Editorial cooperation:

Magdalena Gutowska, Piotr Jamski

Redakcja: / Redazione: / Editorial:

Renata Gajowiak, Małgorzata Iżykowska Tłumaczenia: / Traduzione: / Translations: Zbigniew Pyż (English), Serafina Santoliquido (Italiano)

Dokumentacja fotograficzna: / Documentazione fotografica: / Photographic documentation: Piotr Jamski lb

Projekt graficzny / Grafica: / Graphic design: Katarzyna Brzostowska u Druk: / Stampa: / Printing: A m Metryka nacji polskiej w Padwie Drukarnia EDIT í ul. Dworkowa 2 Registri di immatricolazione della nazione polacca a Padova 05-462 Wiązowna Metrica of the Polish Nation in Padua

© Copyright: Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA, 2018 m Eliminare L'Nazionale per il Patrimonio Culturale Polacco all'Estero POLONIKA, 2018 The POLONIKA National Institute of Polish Cultural Heritage Abroad, 2018 Po nicu

ISBN 978-83-66172-06-7 Wydanie 1, Warszawa 2018 / I edizione, Varsavia 2018 / I edition, Warsaw 2018

Publikacja powstała staraniem: / Pubblicato grazie a: / Publication created thanks to the efforts of: 1592–1745

we współpracy z: / con la collaborazione di: / in collaboration with:

Instytucja nadzorująca: / Ente preposto al controllo: / Supervisory institution: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Ministero della Cultura e del Patrimonio Nazionale Edycja fototypiczna • Edizione fototipica • The phototypic edition The Ministry of Culture and National Heritage Prezentacja publikacji Presentazione The Presentation

Z ogromną radością przekazujemy Państwu È con enorme piacere che vi presentiamo We are extremely pleased to present you fototypiczne wydanie dwóch tomów tzw. l’edizione fototipica dei due volumi dei Regi- with our phototypic edition of two volumes Metryki nacji polskiej w Padwie. Jest to nie- stri di immatricolazione della nazione polacca a of the so-called «Metryka nacji polskiej» [The zwykłe świadectwo wielowiekowej polskiej Padova. Quest’opera è una straordinaria testi- Register of the Polish nation] in Padua. It is obecności na włoskiej ziemi, a w tym przy- monianza della presenza plurisecolare dei po- a remarkable testimony of many ages of padku na znakomitym Uniwersytecie – jednej lacchi in terra italiana, in questo caso presso la Polish presence on the Italian soil and, in z najważniejszych humanistycznych uczelni celeberrima Università di Padova, uno dei più this particular case, at the grand Universi- Europy. Znaczenie tychże rękopiśmiennych importanti atenei umanistici d’Europa. L’im- ty – one of the most important humanistic ksiąg dostrzegali już w XIX w. liczni polscy portanza di questi registri redatti a mano era universities in Europe. The importance of badacze, ale dopiero profesor Henryk Ba- già stato compreso nel XIX secolo da numerosi these manuscripts was recognised by nu- rycz, wybitny historyk kultury, znawca epoki studiosi polacchi, ma fu soltanto il professor merous Polish researchers as early as in Odrodzenia, wydał w roku 1971 ich edycję Henryk Barycz, grande storico della cultura e the 19th century, but it was professor Hen- źródłową. Ta niezwykle cenna dla badań nad conoscitore del Rinascimento, a pubblicarli ryk Barycz, an eminent cultural historian, polskim humanizmem, kształceniem oraz mi- per la prima volta, nel 1971. Una trascrizione Reneissance expert, who published their gracjami naszych przodków transkrypcja nie di estrema importanza per lo studio dell’u- source edition in 1971. However, this ex- oddawała jednak historyczno-artystycznego manesimo polacco, della formazione e delle tremely valuable, for the research on Pol- bogactwa zawartego na kartach padewskich migrazioni dei nostri antenati, che, però, non ish humanism, education and migration of archiwaliów. W niniejszej publikacji rozwinię- rendeva appieno la ricchezza storico-artistica our forefathers, transcript did not reflect te kompozycje heraldyczne, ukazujące herby contenuta nei fogli degli archivi padovani. In the artistic and historical-artistic richness konsyliarzy nacji polskiej, czasem o niezwy- questa pubblicazione, invece, le ricche compo- of the Paduan archives. This publication kłej wartości artystycznej, są po raz pierwszy sizioni araldiche che illustrano gli stemmi dei presents extensive heraldic compositions w pełni zaprezentowane szerokiemu gronu rappresentanti della natio polacca, in alcuni portraying coats of arms of the representa- odbiorców. Jest to ważne uzupełnienie do- casi di straordinario valore artistico, vengono tives of the Polish nation, some of them are tychczasowych prac, a jednocześnie piękny proposte per la prima volta a un pubblico più of extraordinary artistic value, and they are prezent dla miłośników kultury humanistycz- ampio. Quest’opera non è solo un’importante fully presented to the general public for nej, podróżników i pasjonatów złożonych integrazione degli studi condotti sinora, ma an- the first time. It is a significant complement dziejów Rzeczypospolitej. che un bel regalo per gli amanti della cultura to previous works and, at the same time, an Mamy nadzieję, że upowszechnienie w ten umanistica, i viaggiatori e gli appassionati della excellent gift for enthusiasts of humanistic sposób materiałów archiwalnych pozwala na complessa storia della Res Publica. culture, travellers and those with passion- pełniejsze zaprezentowanie długiego trwa- Speriamo che questa forma di diffusione dei ate interest in the complex history of the nia tradycji latinitas w polskiej kulturze. materiali d’archivio permetta di presentare in Polish Republic. Jednocześnie daje możliwość ponowne- modo più completo la lunga tradizione della We hope that this way of popularisation go odsłonięcia w kulturze humanistycz- latinitas nella cultura polacca. Allo stesso of archives allows a more extensive pres- nej Europy znaczenia mieszkańców byłej tempo quest’opera permette di riscoprire entation of the long latinitas tradition in

4 5 Rzeczypospolitej, drugiej co do wielkości na- l’importanza che gli abitanti dell’antica Res Pu- Polish culture. At the same time, it gives cji ultramontanów na Uniwersytecie w Pad- blica, che costituivano la seconda natio ultra- an opportunity to re-explore the impact wie, jak i pobudzi do powstania kolejnych montana presso l’Università di Padova, ebbero of the citizens of the former Republic of specjalistycznych opracowań naukowych po- nella cultura umanistica d’Europa e sarà il pun- Poland, the second largest nation of ultra święconych ważnym śladom polskiego dzie- to di partenza per la stesura di nuovi lavori spe- montes at the University of Padua, on the dzictwa kulturowego za granicą. Należy przy cialistici dedicati alle importanti testimonianze European humanistic culture, and it will be tym podkreślić, że dekoracje heraldyczne del patrimonio culturale polacco in terra stra- an incentive for further scientific studies zamieszczone w Metryce wraz z licznymi kar- niera. Occorre, inoltre, sottolineare che le de- of important traces of Polish cultural her- tuszami herbowymi zawieszonymi lub wyma- corazioni araldiche riportate nel Registro di itage abroad. However, it should be stated lowanymi, zgromadzonymi obecnie w budyn- immatricolazione e i numerosi cartigli araldici that the heraldic decorations included in ku głównej i najstarszej siedziby appesi o dipinti soprattutto nel Palazzo del Bo the Metryka along with numerous heraldic uniwersytetu – Palazzo del Bo, tworzą jeden - l’edificio principale e la più antica sede dell’u- cartouches suspended or painted in the z najbogatszych zwartych zespołów heral- niversità patavina - costituiscono una delle più building of the main and the oldest univer- dycznych w dziejach kultury polskiej. ricche collezioni araldiche nella storia della cul- sity seat – Palazzo del Bo, they make up Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa tura polacca. one of the richest compact heraldic groups Kulturowego za Granicą POLONIKA w różno- L’Istituto Nazionale del Patrimonio Culturale in the history of Polish culture. rodny sposób przyczynia się do wprowadza- all’Estero POLONIKA contribuisce a far cono- The POLONIKA National Institute of Pol- nia do powszechnej świadomości ważnych scere, in varie forme, elementi importanti e ish Cultural Heritage Abroad contributes i atrakcyjnych pod względem wizualnym attraenti dal punto di vista visuale della nostra in many ways to the introduction of vis- elementów naszej kultury wytworzonej lub cultura, creati o conservati fuori dal territo- ually attractive and important elements of pozostającej poza krajem. Jednym z nich jest rio nazionale. Di questa missione fa parte la our culture, which were created or remain przygotowanie wraz z prof. Mirosławem Le- pubblicazione che avete in mano, realizzata abroad, to public awareness. Preparing nartem niniejszego wydawnictwa. insieme al prof. Mirosław Lenart e che rientra this publication, in cooperation with Pro- Publikacja, którą Państwo trzymają w rękach, nell’ambito delle iniziative che ci preparano ai fessor Mirosław Lenart, is one of the ways. jest także jedną z inicjatyw przygotowują- festeggiamenti, previsti per il 2022, per l’otta- This publication is also one of many ini- cych nas do wspólnego świętowania w roku vo centenario della fondazione dell’Università tiatives which prepare us for a collective 2022 wspaniałego jubileuszu 800-lecia ist- di Padova, istituzione che, oltre ad aver eserci- celebration in 2022 of a great 800th anni- nienia Uniwersytetu w Padwie. Instytucji, tato una potente influenza sui nostri antenati, versary of Padua University. The institu- która nie tylko przez wieki niezwykle silnie è stata plasmata, in misura significativa, anche tion had not only strongly influenced our oddziaływała na naszych przodków, lecz tak- da questi ultimi. ancestors through ages, but it was also że sama była w znacznej mierze przez nich largely shaped by them. kształtowana.

Dyrektor Narodowego Instytutu Direttore dell’IstitutoDorota Nazionale Janiszewska-JakubiakDirector of the POLONIKA Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą del Patrimonio Culturale Polacco all’Estero National Institute of

POLONIKA POLONIKA Polish Cultural Heritage Abroad

6 7 SprawiaWprowadzenie mi wyjątkową przyjemność, że mogę ÈPrefazione con particolare piacere che accolgo l’ini- ItIntroduction is my particular pleasure to share the podzielić się radością z powodu powołania ziativa del Comitato – convocato dal Mini- news of establishing a Committee for the w Polsce przez Ministra Nauki i Szkolnictwa stro della scienza e dell’istruzione superiore initiatives undertaken on the occasion of Wyższego Zespołu do spraw inicjatyw po- in Polonia – per le celebrazioni dell’ottavo the 800th anniversary jubilee of the Uni- dejmowanych z okazji jubileuszu 800-lecia centenario della nascita dell’Università di versity in Padua. The Committee was ap- Uniwersytetu w Padwie. Zespołu, który z tak Padova, che con sicuro convincimento si è pointed by the Minister of Science and wielkim zaangażowaniem zobowiązał się impegnato a pubblicare la Metrica della Na- Higher Education in Poland and it took the opublikować Metrykę nacji polskiej. Dwa tomy tio Polona. I due volumi di questo prezioso obligation to publish The Polish nation met- tego cennego rękopisu, przechowywanego manoscritto, conservato presso l’Archivio rica in print. Two volumes of this precious w Archivio Storico padewskiego Ateneum, Storico dell’Ateneo patavino, costituiscono manuscript, stored in Archivio Storico of stanowią jedno z najważniejszych źródeł do una delle più importanti fonti per la storia the Padua Athenaeum, constitute one of badań nad historią życia umysłowego w Pol- della vita intellettuale in Polonia, sviluppa- the most important sources of intellectu- sce, głównie za sprawą licznej obecności scho- tasi grazie alla numerosa presenza degli sco- al life in Poland, mainly due to the pres- larów polskich w Padwie w okresie renesansu lari polacchi nella stagione del rinascimento ence of numerous Polish scholars in Padua i baroku. Także wpisy oraz ilustracje zachowa- e del barocco. Anche le iscrizioni e le imma- during the Renaissance and Baroque. The ne w manuskryptach są dodatkowymi i zna- gini presenti nei manoscritti costituiscono inscriptions and illustrations preserved in czącymi świadectwami kształcenia się Pola- un’ulteriore e rilevante testimonianza degli the manuscripts are also additional and ków oraz ich podróży edukacyjnych w Europie. studi dei Polacchi e dei loro “viaggi educati- important pieces of evidence of the edu- Historia Uniwersytetu Padewskiego od po- vi” in Europa. cation of Poles and their educational itin- czątku była naznaczona obecnością Polaków, La storia dell’Università di Padova sin dall’ini- eraries around Europe. którzy zaznaczyli swoje miejsce w historii zio fu segnata dalle presenze dei Polacchi che Poles have been present in the University nauki. Jako przykład możemy wspomnieć Wi- hanno lasciato una traccia importante nella of Padua from the beginning and they left telona (Vitello), filozofa natury z XIII w., au- scienza. Come esempio possiamo rammenta- an important mark in science. One example tora słynnego dzieła Perspectiva, które miało re Witelo (Vitello), filosofo della natura del is Witelon (Vitello), a philosopher of na- głęboki znaczący na późniejszych badaczy. XIII secolo ha redatto, autore della famosa ture from the 13th century and the author Albo też studenta, który na początku XV w. Perspectiva, che ebbe una profonda influenza of a famous treatise titled Perspectiva, przepisał statuty Uniwersytetu Padewskie- sugli studiosi successivi. Oppure uno studen- which had a great influence on subse- go, dzięki czemu mamy dzisiaj do dyspozycji te che all’inizio del XV secolo alcuni statuti quent scholars. A student, who rewrote egzemplarz najdawniejszych zachowanych dell’Università patavina: grazie a ciò oggi ab- the statutes of the University of Padua in spisów zasad dotyczących organizacji na- biamo a disposizione un esemplare delle più the beginning of the 15th century, can be szej Akademii, przechowywany w Archiwum antiche normative concernenti l’organizzazione another example. Thanks to his work, we Archidiecezjalnym w Gnieźnie. del nostro Ateneo, custodite presso l’Archivio have now one of the oldest copies of the Na przestrzeni wieków przez padewskie Ate- Arcidiocesano di Gniezno in Polonia. regulations of our Academia, which is neum przewinęły się postaci takie jak: Mi- Attraverso i secoli nell’Ateneo di Padova pas- stored in the Archdiocesan Archive in kołaj Kopernik, poszerzający swoją wiedzę sarono personaggi come Niccolò Copernico, Gniezno.

8 9 w Padwie; Klemens Janicki (Janitius), polski che a Padova approfondì la sua scienza; Kle- In the course of centuries, the Padua poeta, który otrzymał laur poetycki od pa- mens Janicki (Janitius), poeta polacco laurea- Athenaeum saw such figures as Nicolaus pieża Pawła III; Józef Struś (Struthius), wy- to da papa Paolo III; Józef Struś (Struthius), Copernicus, who studied in Padua, Klemens bitny lekarz i profesor Akademii Padewskiej eminente medico e professore dell’Ateneo Janicki (Janitius), a Polish poet, who re- aż do 1537, autor opracowania Sphygmicae patavino fino a 1537, autore dell’opera ceived the poetic laurel from Pope Paul III, artis; Jan Kochanowski (Cochanovius), najwy- Sphygmicae artis; Jan Kochanowski (Cocha- Józef Struś (Struthius), an eminent doctor bitniejszy polski poeta renesansowy, które- novius), il migliore poeta rinascimentale po- and professor of the Padua Academy until go epigram wykuty na płycie nagrobnej Era- lacco, il cui epigramma scolpito sulla pietra 1537, the author of the treatise Sphygmi- zma Kretkowskiego (Cretcovius), do dziś jest sepolcrale di Erasmo Kretkowski (Cretcovius) cae artis; Jan Kochanowski (Cochanovius), widoczny na ścianie jednej z kaplic bazyliki è visibile su una parete della Basilica del San- the most prominent Polish Renaissance Świętego Antoniego; czy też Jan Zamoyski, to; oppure Jan Zamoyski (Zamoscius), retto- poet, whose epigram can still be seen on (Zamoscius) rektor legistów w roku 1563, re dei legisti nel 1563, che costruì in Polonia the tombstone of Erazm Kretkowski (Cret- założyciel Zamościa, „miasta idealnego” Zamość, una “città ideale”. E ancora tanti covius), in the wall of one of the chapels w Polsce. Także wielu innych, którzy zasłu- altri che meriterebbero di essere nominati. of St. Anthony’s Basilica; or Jan Zamoyski giwaliby na to, aby przywołać ich nazwiska. Basta rammentare che a Padova hanno por- (Zamoscius), the rector of legists in 1563, Dość wspomnieć, że w Padwie studiowało tato a termine gli studi molte persone che, the founder of Zamość - an “ideal city” wielu Polaków, którzy po powrocie do kra- dopo il loro ritorno in Polonia, ebbero incari- in Poland. There have been many others, ju piastowali znaczące funkcje jako: biskupi, chi importanti, come vescovi, abati, palatini, whose names deserve to be mentioned. opaci, wojewodowie, kasztelani, urzędnicy castellani, magistrati provinciali, deputati Suffice to say that many Poles, who stud- sądowi, posłowie, sędziowie. Pamięć obec- alla dieta, giudici, deputati ai tribunali. La ied in Padua, returned to their country to ności polskiej w naszym Uniwersytecie jest memoria della presenza polacca nella no- take eminent positions as bishops, abbots, bardzo żywa także w czasach współczesnych. stra Università è molto viva anche nel tempo voivodes, castellans, court clerks, members Z tego powodu pragnę wyrazić moją wdzięcz- presente. Per questo vorrei esprimere la mia of parliament and judges. The memory of ność dla zainicjowanych i skonkretyzowanych gratitudine per le iniziative che sono state the Polish presence in our University is very przez kolegów z Polski poczynań w celu upa- ideate e concretizzate dai colleghi polacchi much alive also in contemporary times. For miętnienia wielowiekowych, trwałych i bar- per rammentare secolari e consolidati lega- this reason, I would like to express my grat- dzo owocnych więzów. mi particolarmente fruttuosi. itude for all the endeavours initiated and W szczególności moje podziękowania kieru- In particolare rivolgo i miei ringraziamenti al carried out by the colleagues from Poland, ję do prof. Mirosława Lenarta, przewodni- prof. Mirosław Lenart, presidente del succi- in order to commemorate the centuries of czącego wyżej wymienionego Zespołu, ale tato Comitato, ma anche a tutte le colleghe our strong and fruitful ties. także do wszystkich polskich koleżanek e i colleghi polacchi, che testimoniano l’im- In particular, I would like to express my i kolegów, którzy dają świadectwo znacze- portanza del nostro Ateneo nella cultura po- thanks to Professor Mirosław Lenart, the nia naszej Akademii dla kultury polskiej. lacca. Padova è un “luogo” significativo non chairman of the above mentioned Commit- Padwa jest miejscem znaczącym nie tylko solo per la ricerca scientifica testimoniata tee and also to all our Polish colleagues, dla badań naukowych, co poświadcza ak- dall’attività in vari settori strategici, ma an- who bear witness of the importance of our tywność w wielu strategicznych sektorach, che perché è segno e simbolo di “universali- Academy to Polish culture. Padua is an im- lecz także dlatego, że jest znakiem i sym- tà”, dove è sempre vivo lo spirito che unisce portant place not only for scientific re- bolem uniwersalizmu, gdzie ciągle żyje le diverse culture. Basta sollevare il nostro search, which is confirmed by the activities duch łączący różne kultury. Dość podnieść sguardo – nei portici del Bo – per vedere, in many strategic sectors, but it also is

10 11 nasz wzrok – w portykach Palazzo del Bo – negli stemmi degli studenti, il segno di pre- a sign and symbol of universalism, where abyśmy mogli zobaczyć w herbach studen- senze multiculturali e multinazionali che, one can still feel the living spirit connect- tów znak obecności wielokulturowej i wie- intrecciandosi, hanno vivificato e vivificano ing diverse cultures. It is enough to look at lonarodowej, które zazębiając się, ożywiały l’Europa e gli europei. the Palazzo del Bo porticoes and see in the i nadal ożywiają Europę i Europejczyków. students’ coats of arms the multicultural and multinational presence, which has stimulated Europe and Europeans through cooperation.

Dyrektor Centrum do Badań nad Historią Direttore del Centro perProf. la storia FilibertoDirector ofAgostini the University of Padua Uniwersytetu Padewskiego dell’Università di Padova History Centre I registri di The Polish Nation immatricolazione Books of Metrica Album Polonicum. della nazione in Padua polacca a Padova 1592-1745Introduction Metryka nacji to the phototypic Introduzione 1592-1745 edition polskiej w Padwie all’edizione fototipica Wstęp do edycji fototypicznej Henryk Barycz w pierwszych słowach Henryk Barycz apre la premessa alla trascri- In the first words of the introduction wstępu do wydanej po wielu latach starań zione dei manoscritti conservati nell’Archivio to the transcription of the manuscripts 1592-1745 transkrypcji rękopisów przechowywanych storico dell’Ateneo padovano, che oggi – dopo stored in Archivio Storico of the Padua w Archivio Storico padewskiego Ateneum, molti anni di lavoro – escono in edizione foto- Athenaeum, published after many years of które obecnie ukazują się w wydaniu foto- tipica, scrivendo: “L’albo di immatricolazione efforts and now available in a phototypic typicznym, pisał: „Metryka nacji polskiej na della nazione polacca presso l’Università di Pa- edition, Henryk Barycz wrote: “The Polish Uniwersytecie padewskim stanowi jedno dova è uno dei documenti più importanti per la nation metrica in the University of Padua z najcelniejszych źródeł do dziejów życia storia della vita intellettuale della Polonia all’e- is one of the most adequate sources of umysłowego Polski w dobie późnego rene- poca del Tardo Rinascimento e del Barocco, te- the intellectual life of Poland during late sansu i baroku, unikalny zabytek i świadec- stimonianza unica e dimostrazione dei nostri renaissance and baroque, a unique monu- two naszych studiów i wędrówek kultural- studi e dei nostri viaggi all’estero per motivi ment and a certificate of our studies and no-turystycznych za granicą”1. Przez prawie culturali o turistici”1 . Per quasi mezzo secolo cultural and tourist itineraries abroad”1. pół wieku przywołana tu edycja materiałów l’edizione qui citata dei materiali d’archivio, The above mentioned edition of the ar- archiwalnych, uzupełniona opracowanym corredata dall’indice delle persone elaborato chive materials, supplemented with an przez Karolinę Targosz indeksem osób, sta- da Karolina Targosz, costituì il punto di riferi- index of names by Karolina Targosz, has nowiła punkt odniesienia dla wielu szcze- mento per molti lavori particolareggiati sulla served for almost half a century as a ref- gółowych prac dotyczących obecności Pola- presenza dei polacchi nella Repubblica di Vene- erence point for many detailed works on ków na terenie przede wszystkim Republiki zia, soprattutto, sulla loro attività scientifica, the presence of Poles in the Republic of Weneckiej, ich aktywności naukowej, po- le posizioni religiose, ma anche le preferenze Venice, their scientific activity, religious staw religijnych, ale również kulturowych culturali e artistiche. Era anche testimonianza attitudes, but also cultural and artistic pref- i artystycznych upodobań. Była też świa- che i cittadini della Confederazione Polacco-Li- erences. It was also a sign of the mutual

1 1 Henryk Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, 1 Henryk Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, Henryk Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, t. 1: Metryka nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim (1592-1745), vol. 1: Metryka nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim (1592-1745), vol. 1: Metryka nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim (1592-1745), Ossolineum, Wrocław 1971, s. 5. Ossolineum: Wrocław 1971, p. 5. Ossolineum: Wrocław 1971, p. 5.

14 15 dectwem poczucia wzajemnej więzi obywate- tuana avevano consapevolezza del reciproco ties of the citizens of the Polish-Lithua- li Rzeczypospolitej Obojga Narodów, którzy legame che univa i due Paesi: partivano per l’I- nian Commonwealth, who went to Italy wyruszyli do Italii z chęcią odbycia studiów talia con il desiderio di studiare in quell’univer- to study at the university famous all over w sławnej na całą Europę wszechnicy nauk, sità, famosa in tutta Europa, o arrivavano nella Europe, or who arrived to the city on the bądź przybyłych do miasta nad Bacchiglione città sul Bacchiglione per sentire quell’atmo- Bacchiglione, in order to feel the unique w celu poczucia wyjątkowej atmosfery tam sfera così particolare che vi regnava, oppure vi atmosphere of the place or just to stop panującej, lub też zatrzymujących się w tym si fermavano brevemente. by. It also should be added that for those miejscu jedynie przejazdem. Dodajmy jeszcze, Aggiungiamo che per coloro che si interessano interested in the archives located in Pad- że dla zainteresowanych archiwaliami znajdu- ai materiali d’archivio che si trovano soprattut- ua, in particular, the documents published jącymi się zwłaszcza w Padwie, opublikowa- to a Padova, i documenti pubblicati da Barycz by Barycz are of enormous importance, ne przez Barycza dokumenty mają kolosalne sono di un’importanza rilevante, soprattutto mainly because of the transcriptions of znaczenie, przede wszystkim ze względu na considerando la trascrizione dei cognomi po- Polish family names, which were a real transkrypcje polskich nazwisk, stanowiących lacchi, che, per gli studiosi italiani che ignorano challenge for the Italian researchers, dla badaczy włoskich, nieznających języka la nostra lingua, sono una vera e propria sfida. who did know Polish. The editorial plans polskiego, prawdziwe wyzwanie. Założenia Le premesse editoriali, ma anche le difficoltà as well as technical possibilities deprived wydawnicze, ale też możliwości techniczne tecniche, non hanno permesso di corredare the sources published in 1971 of coloured pozbawiły wydane w roku 1971 źródła uzu- i documenti pubblicati nel 1971 con le ripro- reproductions of the pages with drawings pełnienia w postaci kolorowych reprodukcji duzioni colorate delle pagine, con i disegni o le or paintings of crests, which considerably stron z rysunkami lub malunkami znaków her- illustrazioni degli stemmi, il che ha fortemente limited studies of the presented material, bowych, co w istotny sposób ograniczyło stu- limitato gli studi sul materiale presentato, che other than philological and historical. Even dia nad prezentowanym materiałem, inne niż non ha un taglio solo storico-filosofico. Anche though that shortcoming was made up for tylko filologiczno-historyczne. Choć ten nie- se questa carenza dopo anni è stata colmata after some years by Italian studies of the dostatek po latach został nadrobiony dzięki grazie ai lavori in lingua italiana sugli stemmi crests left by the scholars of Padua, both włoskojęzycznym opracowaniom dotyczącym lasciati dagli scolari dell’università patavina, on the university walls and archive docu- herbów pozostawionych przez padewskich sia sulle pareti dell’ateneo che nei documenti ments2, however, only this edition of the scholarów, zarówno na ścianach uczelni, jak d’archivio2, tuttavia soltanto la presente pub- nation’s metrica allows one to fully learn też w dokumentach archiwalnych2, to jednak blicazione dell’albo di immatricolazione della this special evidence of the presence of dopiero niniejsze wydanie metryki nacyjnej nazione permette di conoscere completamen- Poles in the city of Antenor. pozwala zapoznać się w pełni z tym szczegól- te questa particolare testimonianza della pre- Barycz presented the history of interest nym świadectwem obecności Polaków w Gro- senza dei polacchi in Terra d’Antenore. in the manuscripts, which can now be ad- dzie Antenora. La storia dell’interesse per i manoscritti – che mired from the aesthetic point of view, Historię zainteresowania rękopisami, które in questa edizione è possibile ammirare anche in particular its illustrations, already in w obecnej formie można podziwiać także dal punto di vista estetico, soprattutto se si the first pages of his edition. However, it pod względem estetycznym, zwłaszcza jeśli pensa alle illustrazioni in essa contenute – era seems necessary to repeat and supplement

2 Gli stemmi dello Studio di Padova, a cura di Lucia Rossetti, sovrinten- 2 Gli stemmi dello Studio di Padova, a cura di Lucia Rossetti, sovrinten- 2 Gli stemmi dello Studio di Padova, a cura di Lucia Rossetti. Sovrinten- denza araldica Giuseppe Plessi, redazione della descrizione araldica denza araldica Giuseppe Plessi, redazione della descrizione araldica denza araldica di Giuseppe Plessi; redazione della descrizione araldica Elisabetta Della Francesca e Maria Guiotto, fotografie, disegni e col- di Elisabetta Della Francesca e Maria Guiotto; fotografie, disegni e col- Elisabetta Della Francesca e Maria Guiotto, fotografie, disegni e collab- laborazione Alfonso Mottola, LINT, Trieste 1983; Lucia Rossetti, Elisa- laborazione di Alfonso Mottola, LINT: Trieste 1983; Lucia Rossetti, Elisa- orazione Alfonso Mottola, LINT: Trieste 1983; Lucia Rossetti, Elisabetta betta Dalla Francesca, Stemmi di scolari dello Studio di Padova in mano- betta Dalla Francesca, Stemmi di scolari dello Studio di Padova in mano- Dalla Francesca, Stemmi di scolari dello Studio di Padova in manoscritti scritti dell’Archivio antico universitario, LINT, Trieste, 1987, s. 91-195. scritti dell’Archivio antico universitario, LINT: Trieste, 1987, pp. 91-195. dell’Archivio antico universitario, LINT: Trieste, 1987, p. 91-195.

16 17 chodzi o zamieszczone w nich ilustracje, già stata presentata da Barycz nelle prime the most important facts due to a wider przedstawił już Barycz na pierwszych stro- pagine dell’edizione da lui curata. Ripetere project, which is the approaching prepa- nach przygotowanej przez siebie edycji. Po- e completare i fatti più importanti che la ri- ration of heraldic crests connected with wtórzenie i uzupełnienie najważniejszych guardano sembra, tuttavia, necessario anche the presence of Poles in Padua, placed or faktów tego dotyczących wydaje się jednak in vista di un futuro lavoro più ampio sulle rap- painted in the building of the main and konieczne także ze względu na szerszy pro- presentazioni araldiche legate alla presenza the oldest seat of the university, so called jekt, jakim jest opracowanie w najbliższym di esponenti della nazione polacca a Padova, Palazzo del Bo. Those who used crests czasie przedstawień heraldycznych, związa- appese o dipinte soprattutto nel Palazzo del took care that their images were included nych z obecnością przedstawicieli nacji pol- Bo, edificio principale e al contempo luogo più in the nation’s metrica; therefore a com- skiej w Padwie, zawieszonych lub wymalowa- antico dell’università. Le persone che possede- parison of these images deserves special nych przede wszystkim w budynku głównej vano un sigillo si premuravano spesso affinché attention. The illustrated manuscripts pre- i jednocześnie najstarszej siedziby uniwersy- l’immagine dello stemma comparisse anche nel sented in this edition deserve more thor- tetu, tzw. Palazzo del Bo. Osoby pieczętujące registro della nazione; ecco perché presentare ough studies also because they stand out się herbami dbały niejednokrotnie o to, aby queste immagini merita un’attenzione partico- among the archive materials preserved wizerunki znaków herbowych pojawiły się lare. Infine, i manoscritti illustrati presentati in until now, which refer to other nations, także w księdze nacyjnej, stąd zestawienie questa pubblicazione meritano di essere stu- considering their character and great care tych wizerunków zasługuje na osobną uwagę. diati in maniera più approfondita anche per il of craftsmanship. All this opens the way to W końcu prezentowane w niniejszym wyda- fatto che si distinguono nettamente rispetto ai new studies and conclusions regarding the niu ilustrowane manuskrypty zasługują na documenti d’archivio conservatisi fino ad oggi history of Polish presence in Padua, which pogłębione badania również z tego powodu, riguardanti altre nazioni, sia dal punto di vista has been many times the subject of more że wyróżniają się na tle archiwaliów zacho- della natura che della cura nell’esecuzione del- or less detailed studies3. wanych do naszych czasów, a odnoszących le immagini qui citate. Mikołaj Papadopoli is regarded to be the się do innych nacji, pod względem charakteru Tutto ciò apre interessanti orizzonti a nuove ri- first researcher of the Padua Athenaeum i pieczołowitości wykonania wspomnianych cerche e per formulare inedite osservazioni sul- history, who studies the Polish nation tu przedstawień. Wszystko to otwiera hory- la storia della presenza dei Polacchi a Padova, books of metrica. In his treatise, Historia zonty do nowych badań oraz formułowania argomento che, nel passato, è stato più volte Gymnasii Patavini4 he several times quoted uwag na temat historii obecności Polaków oggetto di studi più o meno approfonditi3. fragments from the book of metrica, which w Padwie, co w przeszłości było niejedno- Il primo studioso della storia dello Studio di he referred to as Album Polonorum, Album krotnie przedmiotem mniej lub bardziej do- Padova ad esaminare il registro della nazione Polonicum, Cathalogus or Album iurisconsul- głębnych studiów3. polacca fu Nicolai Papadopoli, che nella sua Za pierwszego badacza historii padewskie- 3 The recent studies on the subject were carried out by Danuta Quir- go Ateneum, który przeglądał polską księgę ini-Popławska. See Danuta Quirini-Popławska, Studia Polaków na Uniwersytecie Padewskim w XV i XVI wieku. Stan badań oraz wstępne hipotezy, in: Prace Komisji Środkowoeuropejskiej, ed. Jan Machnik, Ire- na Stawowy-Kawka, vol. 21 (2013), pp. 19-30; the findings were partly repeated in: Eadem, Podróże polskich duchownych do Padwy w XV i XVI 3 Ostatnie studia na ten temat są zasługą Danuty Quirini-Popławskiej. 3 Gli ultimi studi sull’argomento sono merito di Danuta Quirini-Popławska. wieku; wstępne rozpoznanie, in: Kulturotwórcze i religijne aspekty po- Zob. Danuta Quirini-Popławska, Studia Polaków na Uniwersytecie Pa- Cfr. Danuta Quirini-Popławska, Studia Polaków na Uniwersytecie Pa- dewskim w XV i XVI wieku. Stan badań oraz wstępne hipotezy, w: Prace dewskim w XV i XVI wieku. Stan badań oraz wstępne hipotezy, in: Prace Ko- dróży duchownych, ed. Danuta Quirini-Popławska, Łukasz Burkiewicz, Komisji Środkowoeuropejskiej, red. Jan Machnik, Irena Stawowy-Kaw- misji Środkowoeuropejskiej, a cura di Jan Machnik, Irena Stawowy-Kawka, Wydawnictwo WAM: Kraków 1914, pp. 225-253. Detailed bibliography ka, t. 21 (2013), s. 19-30; ustalenia te po części zostały powtórzone vol. 21 (2013), pp. 19-30. Questi risultati sono stati in parte ripresi in: on the subject can be found there. w: Eadem, Podróże polskich duchownych do Padwy w XV i XVI wieku; Eadem, Podróże polskich duchownych do Padwy w XV i XVI wieku; wstępne 4 Nicolai Comneni Papadopoli, wstępne rozpoznanie, w: Kulturotwórcze i religijne aspekty podróży du- rozpoznanie, in: Kulturotwórcze i religijne aspekty podróży duchownych, Historia gymnasii patavini post ea, quæ chownych, red. Danuta Quirini-Popławska, Łukasz Burkiewicz, Wydaw- a cura di Danuta Quirini-Popławska, Łukasz Burkiewicz, Wydawnictwo hactenus de illo scripta sunt, ad hæc nostra tempora pleniùs, & emenda- nictwo WAM, Kraków 1914, s. 225-253. Tam też szczegółowa bibliogra- WAM: Kraków 1914, pp. 225-253. Vi si trova anche una bibliografia det- tius deducta. Cum autcario de claris professoribus tum alumnis eiusdem, fia dotycząca tego zagadnienia. tagliata relativa all’argomento. tomus 1-2, apud Sebastianum Coleti: Venetiis 1726.

18 19 nacyjną, uchodzi Mikołaj Papadopoli. On to opera Historia Gymnasii Patavini4 citò varie vol- torum Polonicum5. Following Barycz, we w swoim dziele Historia Gymnasii Patavini4 te le trascrizioni dell’albo di immatricolazione can mention later Italian scholars, such as kilkakrotnie przywołał zapisy z interesują- oggetto del nostro interesse, da lui definito Al- a Paduan doctor and historian of the Pad- cej nas metryki, określanej przez siebie jako bum Polonorum, Album Polonicum o anche Ca- ua Athenaeum, Luigi Groto dell’Ero6. It Album Polonorum, Album Polonicum czy też thalogus o Album iurisconsultorum Polonicum5. is worth adding that Sebastiano Ciampi, Cathalogus lub Album iurisconsultorum Po- Tra gli studiosi successivi citiamo, da Barycz, il a researcher of Polish-Italian connections, lonicum5. Z późniejszych badaczy włoskich medico e cronista dello Studio di Padova Lui- used the Papadopoli’s work, although należy wymienić za Baryczem medyka i dzie- gi Groto dell’Ero6. Aggiungiamo che del lavo- it seems that he was not encouraged to jopisa padewskiego Ateneum Luigiego Gro- ro di Papadopoli si servì Sebastiano Ciampi, study the manuscripts we focus on7. to dell’Ero6. Z opracowania Papadopolego studioso dei rapporti italo-polacchi, anche se Michał Wiszniewski, a philosopher, psy- korzystał badacz związków polsko-włoskich non sembra che tale lettura lo abbia invoglia- chologist and historian of literature initi- Sebastiano Ciampi, choć nie wydaje się, aby to a conoscere meglio i manoscritti che ora ated modern studies of the archive docu- zachęciło go to do bliższego zapoznania się interessano noi7. mentation in Padua when, during his third z interesującymi nas manuskryptami7. Gli studi moderni sulla documentazione d’ar- trip to Italy in 1845 he got interested in Nowoczesne studia nad dokumentacją archi- chivio conservata a Padova furono avviati da the source materials related to the Polish walną w Padwie rozpoczął filozof, psycholog Michał Wiszniewski, filosofo, psicologo e stori- students registered in the Padua Athenae- i historyk literatury Michał Wiszniewski, któ- co della letteratura, che nel corso del suo terzo um. His discoveries were later popularised ry podczas swojej trzeciej podróży do Włoch viaggio in Italia, nel 1845, si interessò ai mate- mainly in the memoirs titled Podróż do w 1845 zainteresował się materiałami źró- riali d’archivio riguardanti gli studenti polacchi Włoch (S. Orgelbrand: Warszawa 1848)8, dłowymi dotyczącymi studentów polskich, iscritti allo Studio di Padova. Le sue scoperte and discussed by Józef Jerzmanowski zapisanych do padewskiego Ateneum. Jego vennero in seguito rese note principalmente in a short article published in 1849 as odkrycia zostały później upowszechnione grazie al libro di memorie intitolato Podróż do Pamiątki polskie w Padwie9. Aleksander głównie za sprawą wspomnień zatytułowa- Włoch [Viaggio in Italia] (S. Orgelbrand: War- Przezdziecki, a renowned medievalist, who nych Podróż do Włoch (S. Orgelbrand, War- szawa 1848)8, riprese da Józef Jerzmanowski also studied the manuscripts, wrote the szawa 1848)8, a upowszechnione przez Jó- in un breve articolo pubblicato nel 1849 dal work O Polakach w Bononii i Padwie, after zefa Jerzmanowskiego w krótkim artykule his return from Italy, which was published

4 Nicolai Comneni Papadopoli, Historia gymnasii patavini post ea, quæ 4 Nicolai Comneni Papadopoli, Historia gymnasii patavini post ea, quæ hactenus de illo scripta sunt, ad hæc nostra tempora pleniùs, & emenda- hactenus de illo scripta sunt, ad hæc nostra tempora pleniùs, & emenda- tius deducta. Cum autcario de claris professoribus tum alumnis eiusdem, 5 Giuseppe Vedova was the first to describe the historians of the Padua tius deducta. Cum autcario de claris professoribus tum alumnis eiusdem, tomus 1-2, apud Sebastianum Coleti: Venetiis 1726. Athenaeum. See G. Vedova, Degli storici dello studio di Padova discorso tomus 1-2, apud Sebastianum Coleti, Venetiis 1726. 5 Giuseppe Vedova fu il primo a interessarsi degli storici dello Studio di Pa- pubblicato nelle faustissime nozze Gaudio-Meneghini, dalla tipografia 5 Historyków padewskiego Ateneum zestawił po raz pierwszy Giusep- dova. Cfr. G. Vedova, Degli storici dello studio di Padova discorso pubblicato della Minerva; dalla nuova società tipografica in ditta N.Z. Bettoni pe Vedova. Zob. G. Vedova, Degli storici dello studio di Padova discorso nelle faustissime nozze Gaudio-Meneghini, dalla tipografia della Minerva; e Compagni: Padova 1823. pubblicato nelle faustissime nozze Gaudio-Meneghini, dalla tipografia dalla nuova società tipografica in ditta N. Z. Bettoni e Compagni: Padova 6 della Minerva; dalla nuova società tipografica in ditta N.Z. Bettoni 1823. Luigi Grotto dell’Ero, Della Università di Padova cenni ed iscrizioni, e Compagni, Padova 1823. Crescini: Padova 1841, p. 4. 6 Luigi Grotto dell’Ero, Della Università di Padova cenni ed iscrizioni, Cre- 6 Luigi Grotto dell’Ero, Della Università di Padova cenni ed iscrizioni, scini, Padova 1841, p. 4. 7 Sebastiano Ciampi, Bibliografia critica delle antiche reciproche cor- Crescini, Padova 1841, s. 4. rispondenze politiche, ecclesiastiche, scientifiche, letterarie, ertistiche 7 Sebastiano Ciampi, Bibliografia critica delle antiche reciproche cor- dell’Italia colla Russia, colla Polonia ed altre parti settentrionali, vol. 1 7 Sebastiano Ciampi, Bibliografia critica delle antiche reciproche cor- rispondenze politiche, ecclesiastiche, scientifiche, letterarie, e artisti- rispondenze politiche, ecclesiastiche, scientifiche, letterarie, ertistiche che dell’Italia colla Russia, colla Polonia ed altre parti settentrionali, – 3, [s.n.]: Firenze 1834-1842. dell’Italia colla Russia, colla Polonia ed altre parti settentrionali, t. 1 – 3, vol. 1–3, [s.n.]: Firenze 1834-1842. 8 The second edition (also in two volumes) was published in 1851. Mod- [s.n.], Firenze 1834-1842. 8 La seconda edizione (sempre in due volumi, come la prima) uscì nel ern edition: Michał Wiszniewski, Podróż do Włoch, Sycylii i Malty, Henryk 8 Drugie wydanie (także w dwóch tomach, jak pierwsze), ukazało się 1851. L’edizione contemporanea: Michał Wiszniewski, Podróż do Włoch, Barycz prepared for print, added texts from the manuscripts and an w 1851. Współczesna edycja: Michał Wiszniewski, Podróż do Włoch, Sycylii i Malty, è stata curata, arricchita di testi tratti dai manoscritti, afterword, Państwowy Instytut Wydawniczy: Warszawa 1982. Sycylii i Malty, przygotował do druku, pomnożył tekstami z rękopisów, corredata di spiegazioni e da una postfazione, da Henryk Barycz, Pańs- opatrzył objaśnieniami i posłowiem Henryk Barycz, Państwowy Insty- twowy Instytut Wydawniczy: Warszawa 1982. 9 J[ózef] J[erzmanow]ski, Pamiątki polskie w Padwie, „Przyjaciel Ludu” tut Wydawniczy, Warszawa 1982. 1849, pp. 26-30.

20 21 opublikowanym w 1849 r. jako Pamiątki pol- titolo Pamiątki polskie w Padwie9 [Ricordi po- in 185310. Finally, Józef Kremer, a philo- skie w Padwie9. W podobny sposób zasłużył lacchi a Padova]. Merito simile si attribuisce ad sopher and professor at the Jagiellonian się Aleksander Przezdziecki, uznany mediewi- Aleksander Przezdziecki, noto medievista, che University, devoted a lot of space to the sta, który także zapoznał się z interesującymi ebbe modo di conoscere i manoscritti succitati presence of Poles in the city of Antenor in nas rękopisami, a po powrocie z Italii napisał e, dopo essere rientrato dall’Italia, scrisse una his work, which contained his impressions dziełko O Polakach w Bononii i Padwie, wyda- breve opera O Polakach w Bononii i Padwie from the trip made in 1852, titled Podróż ne w 1853 roku10. W końcu filozof Józef Kre- [Sui polacchi a Bononia e a Padova], pubblica- do Włoch11. Special attention should be mer, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, ta nel 185310. Infine, il filosofo Józef Kremer, paid to Wspomnienia z Padwy. Notatki z po- poświęcił sporo miejsca kwestii obecności professore dell’Università Jagellonica, dedicò dróży written by a medievalist Stanisław Polaków w Grodzie Antenora w opracowaniu ampio spazio alla questione della presenza dei Krzyżanowski, professor of the Jagiello- zawierającym wrażenia z podróży odbytej Polacchi a Padova in un lavoro che contiene nian University and the Director of the w roku 1852, odbitym pod tytułem Podróż do le impressioni di un viaggio fatto nel 1852, in- State Archives of the city of Kraków12. He Włoch11. Na osobną uwagę zasługują Wspo- titolato Podróż do Włoch [Viaggio in Italia]11. published an anthology of texts from the mnienia z Padwy. Notatki z podróży napisane Meritano un’attenzione particolare Wspom- manuscripts, which he studied in the Pad- przez mediewistę Stanisława Krzyżanowskie- nienia z Padwy. Notatki z podróży [Ricordi di ua libraries and archives, in a book pub- go, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego Padova. Appunti di viaggio], opera scritta dal lished later in Kraków, dated 1868. Even oraz dyrektora Archiwum Aktów Dawnych medievista Stanisław Krzyżanowski, profes- though he does not quote any fragments Miasta Krakowa12. W książce wydanej póź- sore dell’Università Jagellonica e direttore from the metrica which we focus on, re- niej w Krakowie z datą 1868 opublikował dell’Archivio dei Documenti Antichi della città ferring only to the above mentioned work antologię tekstów wydobytych z rękopisów, di Cracovia12. Nel libro, edito successivamente by Wiszniewski13, his exploration itinerary które miał okazję przebadać w bibliotekach a Cracovia nel 1868, pubblicò un’antologia di in search of the Polish souvenirs is worth i archiwach padewskich. Choć nie podaje on testi tratti dai manoscritti che aveva avuto oc- attention. The itinerary starts from the żadnych wypisów z interesującej nas metryki, casione di esaminare nelle biblioteche e negli Basilica of St. Anthony (referred to by wspominając jedynie przywołaną wyżej pracę archivi di Padova. Anche se non riporta nessu- the inhabitants of Padua, similarly as Wiszniewskiego13, warta uwagi jest trasa jego no stralcio dell’albo di immatricolazione che the world famous Miracle Worker, simply eksploracji miasta w poszukiwaniu pamiątek a noi interessa, citando soltanto il lavoro di as “il Santo”), where he looked for the polskich. Owo itinerarium rozpoczyna się od Wiszniewski13, menzionato sopra, è degno di tombstones of Poles. He carefully not- bazyliki św. Antoniego (zwanej, podobnie jak attenzione il percorso che lo portò a esplorare ed down the inscriptions, which were ac- słynący na całym świecie Cudotwórca, przez la città alla ricerca dei ricordi polacchi. Questo companied with footnotes in his edition. Krzyżanowski also visited the Basilica

9 J[ózef] J[erzmanow]ski, Pamiątki polskie w Padwie, „Przyjaciel Ludu” 9 J[ózef] J[erzmanow]ski, Pamiątki polskie w Padwie, “Przyjaciel Ludu” 1849, s. 26-30. 1849, pp. 26-30. 10 Aleksander Przezdziecki, O Polakach w Bononii i Padwie, Drukarnia 10 Aleksander Przezdziecki, O Polakach w Bononii i Padwie, Drukarnia 10 Aleksander Przezdziecki, O Polakach w Bononii i Padwie, Drukarnia Gazety Codziennej: Warszawa 1853. Gazety Codziennej, Warszawa 1853. Gazety Codziennej: Warszawa 1853. 11 Józef Kremer, Podróż do Włoch, vol. 2: Opisanie Wenecyi dalszy ciąg; 11 11 Józef Kremer, Podróż do Włoch, t. 2: Opisanie Wenecyi dalszy ciąg; Józef Kremer, Podróż do Włoch, vol. 2: Opisanie Wenecyi dalszy ciąg; Padwa, Werona, J. Zawadzki: Kraków 1859, p. 424. Padwa, Werona, J. Zawadzki, Wilno 1859. s. 424. Padwa, Werona, J. Zawadzki: Wilno 1859. p. 424. 12 Stanisław Krzyżanowski, Wspomnienia z Padwy. Notatki z podróży, 12 Stanisław Krzyżanowski, Wspomnienia z Padwy. Notatki z podróży, 12 Stanisław Krzyżanowski, Wspomnienia z Padwy. Notatki z podróży, w drukarni „Czasu” W. Kirchmayera: Kraków 1868. w drukarni „Czasu” W. Kirchmayera, Kraków 1868. nella tipografia “Czas” W. Kirchmayera: Kraków 1868. 13 Ibidem, p. 82. Apart from Wiszniewski (recorded as Wiśniewski), he 13 Ibidem, s. 82. Oprócz Wiszniewskiego (zapisanego jako Wiśniewski), 13 Ibidem, p. 82. Oltre a Wiszniewski (iscritto come Wiśniewski), men- also refers to a three-page long text by Karol Milewski wspomina jeszcze trzystronicowy tekst Karola Milewskiego Pamiątki ziona anche un testo di tre pagine di Karol Milewski Pamiątki Polskie Pamiątki Pol- Polskie we Włoszech („Biblioteka Warszawska” t. 4 (1843), s. 779-781), we Włoszech (“Biblioteka Warszawska” vol. 4(1843), pp. 779-781), ripor- skie we Włoszech („Biblioteka Warszawska” vol. 4 (1843), pp. 779-781), powtórzony z małymi zmianami w książce: Karol Milewski, Pamiątki hi- tato con lievi modifiche nel libro: Karol Milewski, Pamiątki historyczne repeated with minor changes in: Karol Milewski, Pamiątki historyczne storyczne krajowe, S. Orgelbrand, Warszawa 1848, s. 362-264. krajowe, S. Orgelbrand: Warszawa 1848, pp. 362-264. krajowe, S. Orgelbrand: Warszawa 1848, pp. 362-264.

22 23 mieszkańców Padwy po prostu „il Santo”), itinerario prende avvio dalla Basilica di Sant’An- library, where he studied a manuscript de- w której odszukał przede wszystkim po- tonio (chiamata semplicemente “il Santo” dagli scribing Poland; he found it in an inven- mniki nagrobne poświęcone przybyszom abitanti di Padova, come il Santo dei Miracoli, tory prepared by Luigi Minciotti14. From z Polski. Spisuje z nich z dużą dokładnością conosciuto in tutto il mondo), nella quale ricer- the Basilica of St. Anthony and a nearby inskrypcje, które w przygotowanej przez cò soprattutto i monumenti funebri dedicati monastery, he went to the cathedral and, niego edycji zostały uzupełnione o przypi- ai forestieri venuti dalla Polonia. Ne trascrive, as he did not find any noteworthy inscrip- sy. Krzyżanowski odwiedził także bibliotekę con grande precisione, le iscrizioni che, nell’edi- tions on walls, apart from an epitaph of przy bazylice, gdzie zapoznał się z rękopisem zione curata da lui, vennero corredate di note. the doctor of Władysław IV, he continued zawierającym opis Polski, o czym wiadomość Krzyżanowski visitò anche la biblioteca della his trip to Prato della Valle. He recog- odszukał w inwentarzu przygotowanym Basilica, dove ebbe modo di esaminare un ma- nised the sculptures ordered by Stanisław przez Luigiego Minciottiego14. Z bazyliki św. noscritto che conteneva una descrizione della August Poniatowski in the largest square Antoniego i przylegającego do niej klasztoru Polonia, su cui ricercò informazioni nell’inven- in Padua, adding that he learned about udał się do katedry, a nie znalazłszy wśród tario curato da Luigi Minciotti14. Dalla Basilica di them from a work by Antonio Neu-Mayr15. zawieszonych na ścianach inskrypcji niczego Sant’Antonio con il convento attiguo si diresse Following his itinerary in search for Po- godnego odnotowania, prócz epitafium me- alla Cattedrale, ma non avendovi trovato niente lonica, the historian from Kraków went dyka Władysława IV, udał się w kierunku Pra- che fosse degno di nota tra le iscrizioni appese to Palazzo della Ragione, where the mu- to della Valle. Na tym największym z placów ai muri, a parte l’epitaffio del medico di Ladi- nicipal archives was located during his padewskich rozpoznał rzeźby zamówione slao IV, si avviò in direzione di Prato della Valle. stay. Thanks to the courtesy of Pietr Bait, przez Stanisława Augusta Poniatowskiego, Sulla piazza più grande di Padova riconobbe le who was the archives director, he found dodając, że wieść o nich zaczerpnął z dziełka statue ordinate da Stanislao Augusto Ponia- numerous documents which caught his Antonio Neu-Mayra15. Dalej podążając śla- towski, aggiungendo che ne aveva avuto noti- attention, which is confirmed by the fact dem poloników, historyk z Krakowa znalazł zia da una piccola opera di Antonio Neu-Mayr15. that he copied and published in print. He się w Palazzo della Ragione, gdzie w czasach Continuando a seguire le tracce dei Polacchi, would probably not have discovered much jego pobytu umieszczone było miejskie ar- lo storico di Cracovia giunse al Palazzo della without the received assistance, as there chiwum. Przeglądając rękopisy, odszukane Ragione, dove, al tempo del suo soggiorno, si was no inventory of the archives at that dzięki uprzejmości Pietra Baity, pełniące- trovava l’archivio cittadino. Guardando i mano- time. Finally, the Polish scholar, assist- go podówczas funkcję dyrektora, odnalazł scritti recuperati grazie alla cortesia di Pietro ed by Antonio Valsecchi, librarian of the liczne dokumenty, które zasłużyły na jego Baita, che all’epoca svolgeva funzioni di diretto- university library, which was the last stop uwagę, o czym świadczy cierpliwe ich prze- re, trovò numerosi documenti che attirarono la of his itinerary, recorded the titles con- pisanie i ogłoszenie drukiem. Najprawdopo- sua attenzione, come dimostra il fatto di averli nected to events related to Poland from dobniej bez okazanej mu pomocy nie byłby pazientemente trascritti e fatti stampare. Mol- the manuscripts catalogue. It should be w stanie odkryć zbyt wiele, ponieważ nie to probabilmente senza questo evidente aiuto added that it was Krzyżanowski who po-

14 14 Luigi Minciotti, Catalogo dei codici manoscritti esistenti nella Bibliote- Luigi Minciotti, Catalogo dei codici manoscritti esistenti nella Bibliote- 14 Luigi Minciotti, Catalogo dei codici manoscritti esistenti nella Bibliote- ca di Sant’Antonio di Padova con brevissimi cenni biografici degli autori, ca di Sant’Antonio di Padova con brevissimi cenni biografici degli autori, ca di Sant’Antonio di Padova con brevissimi cenni biografici degli autori, coi tipi della Minerva, Padova 1842. coi tipi della Minerva: Padova 1842. coi tipi della Minerva: Padova 1842. 15 Antonio Neu-Mayr, Illustrazione del Prato della Valle ossia della 15 Antonio Neu-Mayr, Illustrazione del Prato della Valle ossia della 15 Antonio Neu-Mayr, Illustrazione del Prato della Valle ossia della piazza piazza delle Statue di Padova, nel Seminario di Padova, Padova 1807, piazza delle Statue di Padova, nel Seminario di Padova: Padova 1807, , nel Seminario di Padova: Padova 1807, pp. 373- s. 373-386. Cfr. anche, Mirosław Lenart, Il Mistero della statua in Prato pp. 373-386. Zob. też: Mirosław Lenart, Il Mistero della statua in Prato delle Statue di Padova della Valle, “Padova e il suo territorio” 20 (2005), n. 118, s. 3-16; Idem, della Valle, “Padova e il suo territorio” 20 (2005), n. 118, pp. 3-16; Idem, 386. Cfr. anche: Mirosław Lenart, Il Mistero della statua in Prato della Polscy podróżnicy w padewskiej bazylice św. Justyny, [s.n.], Opole 2005, Polscy podróżnicy w padewskiej bazylice św. Justyny, [s.n.]: Opole 2005, Valle, “Padova e il suo territorio” 20 (2005), n. 118, p. Justyny, [s.n.]: s. 73-84. pp. 73-84. Opole 2005, pp. 73-84.

24 25 non sarebbe stato in grado di scoprire molto, pularised knowledge on the seal of the perché all’epoca non esistevano ancora inven- Polish nation, which he saw in the munici- tari di queste risorse d’archivio. Alla fine lo stu- pal museum (Museo Civico), in the medals dioso polacco, sostenuto da Antonio Valsecchi, collection16. bibliotecario della biblioteca universitaria, ulti- The memory of the travelling scholars mo punto visitato durante le ricerche da lui con- presence in Padua allows to better under- dotte, trascrisse dal catalogo dei manoscritti i ti- stand today the involvement of historians, toli che riguardavano eventi legati alla Polonia. who arrived to Padua in the 19th century, Aggiungiamo ancora che proprio Krzyżanowski when Poland was wiped out of the map fece conoscere il sigillo della nazione polacca, il of Europe. Discovering the Polish traces cui stampo vide nel Museo Civico, mentre esa- was then important not only to them, but minava la collezione di medaglie lì conservata16. mainly to the readers of their works, who Ricordare la presenza a Padova di questi viag- read the inscriptions from manuscripts giatori eruditi ci permette oggi di capire me- and descriptions of the relics of the for- glio il coinvolgimento degli studiosi di storia mer greatness of Poland, which stimula- che arrivarono a Padova nel XIX secolo, nei ted their national spirit. The information tempi in cui la Polonia era stata cancellata dalla about these relics was also an additional mappa dell’Europa. Scoprire le tracce polacche attraction to the Poles, who travelled to aveva allora un significato non solo per loro, Italy, in particular those who visited the ma forse, soprattutto, per i lettori delle loro City of Antenor on their way to Rome, opere, per i quali i ricordi dell’antico splendore since such journeys became possible by istniały jeszcze wówczas inwentarze tego della Polonia – recuperati dai manoscritti esa- railway17. It should be added that the work zasobu archiwalnego. W końcu polski uczo- minati o trascritti dalle iscrizioni – risvegliavano of Krzyżanowski was practically forgotten ny, wspomagany przez Antonia Valsecchie- in loro lo spirito nazionale. Le informazioni su by posteriors, possibly because soon after go, bibliotekarza biblioteki uniwersyteckiej, questi documenti storici davano probabilmen- him, another researcher of the history of będącej ostatnim punktem prowadzonych te un’ulteriore motivazione ai polacchi che Polish literature appeared, whose works przez niego poszukiwań, wypisał z katalogu decidevano di fare un viaggio in Italia, soprat- have been the reference point to the rękopisów tytuły, które dotyczyły wydarzeń tutto a quelli che, diretti a Roma, passavano scholars studying the Padua ­­– Poland rela- związanych z Polską. Warto jeszcze nadmie- necessariamente per Padova17. tions. The scholar was Stanisław Windakie- nić, że właśnie Krzyżanowski upowszechnił Aggiungiamo qui un’altra osservazione, e cioè wicz, who paved the way for modern stud- wiedzę o pieczęci nacji polskiej, której tłok che il lavoro di Krzyżanowski venne pratica- ies on the presence of Poles in the Padua oglądał w miejskim muzeum (Museo Civico), zapoznając się z tamtejszą kolekcją medali16. Wspomnienie obecności w Padwie uczonych 16 Facciamo notare a margine che lo stampo del qui citato sigillo è sta- 16 It should be noted that the impression of the seal, referred to herein, to inserito da Sebastiano Ciampi prima del frontespizio dell’opera da was inserted by Sebastiano Ciampi before the title page of his work: podróżników pozwala nam dzisiaj lepiej lui curata: Rerum polonicarum ab excessu Stephani regis ad Maximiliani Rerum polonicarum ab excessu Stephani regis ad Maximiliani Austriaci Austriaci captivitatem liber singularis in lucem editus cum additamentis captivitatem liber singularis in lucem editus cum additamentis ab Se- ab Sebastiano Ciampi in Italia ab negotiis literariis pro regno Poloniae, bastiano Ciampi in Italia ab negotiis literariis pro regno Poloniae, typis typis Iosephi Galletti: Florentiae 1827. Iosephi Galletti: Florentiae 1827. 16 Odcisk wspomnianego tu tłoka pieczętnego zamieścił Sebastiano 17 Testimonianza straordinariamente significativa di questa attività di 17 His guide to Rome and memoirs from the pilgrimage of 1888 were Ciampi przed stroną tytułową opracowanego przez siebie dziełka: viaggio-pellegrinaggio è la guida di Roma, scritta da lui, e i ricordi del significant illustrations of the travel-pilgrimage activities; they served Rerum polonicarum ab excessu Stephani regis ad Maximiliani Austriaci pellegrinaggio fatto nel 1888, che svolgono un ruolo simile, dove si captivitatem liber singularis in lucem editus cum additamentis ab Se- parla del soggiorno a Padova. Cfr. Wincenty Smoczyński, Wspomnienia a similar role referring to a stay in Padua. See Wincenty Smoczyński, bastiano Ciampi in Italia ab negotiis literariis pro regno Poloniae, typis o polskiej pielgrzymce do Rzymu w roku 1888 na jubileusz j. ś. Leona XIII Wspomnienia o polskiej pielgrzymce do Rzymu w roku 1888 na jubileusz Iosephi Galletti, Florentiae 1827. papieża, [s.n.]: Kraków 1889, pp. 143-158. j. ś. Leona XIII papieża, [s.n.]: Kraków 1889, pp. 143-158.

26 27 zrozumieć zaangażowanie badaczy historii, mente dimenticato dai posteri, forse perché Athenaeum. According to Barycz, he was przybywających do Padwy w XIX stuleciu, subito dopo di lui giunse a Padova uno stu- stimulated by Kazimierz Morawski’s ar- w czasach, kiedy Polska została wymazana dioso della storia della letteratura polacca, ticle read at the Scientific Conference z mapy Europy. Odkrywanie śladów polskich le cui ricerche per molti anni rimasero, e in named after Jan Kochanowski in Kraków miało wówczas znaczenie nie tylko dla nich, parte lo sono ancora oggi, il punto di riferi- in 1884, titled Wskazówki do poszukiwania ale może przede wszystkim czytelników ich mento per gli studiosi delle relazioni tra Pa- źródeł polskiego humanizmu18, and he was dzieł, dla których wydobyte z rękopisów, dova e la Polonia. Si tratta del già citato Sta- the first to publish the most important spisane z inskrypcji oraz omówione pamiąt- nisław Windakiewicz, intellettuale che spianò documents related to the Polish nation, ki dawnej wielkości Polski pobudzały ducha la strada alle ricerche moderne sulla presenza which appeared in print between 1888 narodowego. Wieść o tych zabytkach stano- dei Polacchi nello Studio di Padova. È lui che, and 189219. Barycz discussed in detail the wiła zapewne dodatkową motywację dla Po- stimolato – secondo Barycz – dall’intervento merits and weaknesses of these publica- laków wybierających się w podróż po Italii, che Kazimierz Morawski tenne al convegno tions, and supplemented his assessment zwłaszcza tych, odwiedzających obowiązko- scientifico – che si svolse a Cracovia nel 1884, with a presentation of further history of wo Gród Antenora w drodze do Rzymu od dal titolo Wskazówki do poszukiwania źródeł the nation books editions. As he writes, czasów organizowania takich wypraw drogą polskiego humanizmu18 [Indicazioni per ricer- Artur Wołyński the conservator-restorer kolejową17. Opracowanie Krzyżanowskiego care le fonti dell’umanesimo polacco] dedicato of the Royal Copernican and Astronomi- zostało praktycznie zapomniane przez po- a J. Kochanowski, pubblicò per primo i docu- cal museum in Rome forwarded “a motion tomnych, być może dlatego, że niedługo po menti più importanti riguardanti la nazione to the Minister of Public Enlightenment, nim pojawił się w Padwie badacz historii lite- polacca, stampati tra il 1888 e il 189219. Gli P. Borelli, to lend to the national Library ratury polskiej, którego studia przez długie aspetti positivi e negativi di queste pubblica- named after Victor Emmanuel III in Rome lata pozostawały, i są po części także dzisiaj, zioni vennero descritti in maniera dettagliata both volumes of the album, where after punktem odniesienia dla zainteresowanych da Barycz, che integrò le proprie valutazioni several months of study he completed relacjami między Padwą i Polską. Chodzi presentando le successive sorti dell’edizione copying them on 20 December of the same o wspomnianego już Stanisława Windakie- dei registri della nazione. Ricordiamo, con lui, year.” Father Jan Warchał OFM Conv. (Or- wicza, uczonego torującego drogę nowo- che il conservatore regio del Museo Coperni- der of Friars Minor Conventual), the Polish czesnym studiom nad obecnością Polaków cano e Astronomico di Roma, Artur Wołyński, penitentiary at the basilica of St. Anthony, w padewskim Ateneum. On to, pobudzony presentò “al ministro dell’istruzione pubblica, made the second, full copy of the metrica. według Barycza referatem Kazimierza Mo- P. Borelli, una richiesta di prestito alla Biblio- This distinguished guardian of the Polish rawskiego pt. Wskazówki do poszukiwania teca Nazionale “Vittorio Emanuele II” di Roma źródeł polskiego humanizmu18, wygłoszonym 18 Henryk Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, na Zjeździe Naukowym im. J. Kochanowskie- vol. 1, op. cit., p. 6. 18 Henryk Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, go w Krakowie w 1884 r., opublikował jako vol. 1, op. cit., p. 6. 19 He first published the Polish nation books in a separate galley proof (1888) as Księgi nacji polskiej w Padwie. He made the consecutive doc- 19 Pubblicò prima dei registri amministrativi della nazione polacca in una pierwszy najważniejsze dokumenty doty- copia a parte (1888) come Księgi nacji polskiej w Padwie. I documenti suc- uments “common property” in vol. 6. “Archiwum do dziejów Literatury cessivi li rese “proprietà comune” nel volume 6. “Archiwum do dziejów i Oświaty w Polsce” (1890): Metryka nacji polskiej w Padwie (pp. 10- Literatury i Oświaty w Polsce” (1890): Metryka nacji polskiej w Padwie 85); Protokoły zgromadzeń nacji polskiej w Padwie (pp. 354-409) and in (pp. 10-85); Protokoły zgromadzeń nacji polskiej w Padwie (pp. 354-409) vol. 7. (1892): Materiały do historii Polaków w Padwie (pp. 149-185). The e nel volume 7. (1892): Materiały do historii Polaków w Padwie (pp. 149- 17 Wyjątkowo znaczącym świadectwem tej aktywności podróżniczo- last material was also published as a separate galley proof a year ear- 185). Quest’ultimo è stato pubblicato, anche come copia a parte, un anno -pielgrzymiej jest przewodnik jego autorstwa po Rzymie oraz wspo- lier. The organised knowledge about these documents, supplemented prima. Informazioni esaurienti su questi documenti, corredati di ulteriori mnienia z pielgrzymki odbytej w roku 1888, spełniające podobną rolę, with additional archive materials and their edition, is available thank materiali d’archivio insieme alla loro pubblicazione, sono disponibili gra- gdzie mowa o pobycie w Padwie. Zob. Wincenty Smoczyński, Wspo- to two volumes edited by Henryk Barycz: Archiwum nacji polskiej w Un- zie ai due volumi pubblicati a cura di Henryk Barycz: Archiwum nacji pol- mnienia o polskiej pielgrzymce do Rzymu w roku 1888 na jubileusz j. ś. skiej w Uniwersytecie Padewskim, vol. 1: Metryka nacji polskiej w Uniwer- iwersytecie Padewskim, vol. 1: Metryka nacji polskiej w Uniwersytecie Leona XIII papieża, [s.n.], Kraków 1889, s. 143-158. sytecie Padewskim (1592-1745); vol. 2: Statuta oraz akta i protokoły nacji Padewskim (1592-1745); vol. 2: Statuta oraz akta i protokoły nacji pol- 18 Henryk Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, polskiej w Uniwersytecie Padewskim, Zakład Narodowy im. Ossolińskich. skiej w Uniwersytecie Padewskim, Zakład Narodowy im. Ossolińskich. t. 1, op. cit., s. 6. Wydawnictwo PAN: Wrocław 1971-1972. Wydawnictwo PAN: Wrocław 1971-1972.

28 29 czące nacji polskiej, ukazujące się drukiem dei due volumi dell’album, dove, nel corso di relics who, together with Camil Boito, pomiędzy 1888 a 1892 rokiem19. Zalety i nie- un paio di mesi di lavoro occasionale il gior- the son of countess Józefina Radolińska, domagania tych wydawnictw opisał szcze- no 20 dicembre dello stesso anno terminò la built the Polish Chapel the Padua church gółowo Barycz, uzupełniając własne oceny loro trascrizione”. Poi, la seconda trascrizione in the end of the 19th century, complet- przedstawieniem dalszych losów edycji ksiąg completa dell’albo di immatricolazione venne ed several works on the Polish presence in nacyjnych. Korzystając z kreślonej jego ręką eseguita da un religioso polacco che risiedeva Padua20. The Academy of Learning initiated historii zainteresowania padewskimi źró- presso la Basilica di Sant’Antonio, padre Jan publication of the sources discovered by fa- dłami, należy przypomnieć, że konserwator Warchał OFM Conv. A questo custode partico- ther Warchał, however the project was not Królewskiego Muzeum Kopernikańskiego larmente benemerito delle memorie polacche, completed due to major deficiencies in the i Astronomicznego w Rzymie Artur Wołyń- a cui, insieme a Camillo Boito, figlio della con- material preparation by the author with little ski wniósł „prośbę do ministra oświecenia tessa Józefina Radolińska, la basilica padovana experience in editorial work. Thus, the first publicznego, P. Borellego, o wypożyczenie deve la cappella polacca, arredata alla fine del copies of the metrica and protocols of meet- do Biblioteki Narodowej im. Wiktora Em- XIX secolo, va il merito di diversi lavori sui Po- ing of the Polish nation found their way to manuela II w Rzymie obydwu tomów albu- lacchi a Padova20. L’Accademia delle Scienze si the shelves of: The Jagiellonian library, in the mu, gdzie w ciągu paromiesięcznej doryw- incaricò della pubblicazione dei documenti ela- case of Wołyński, and Ossolineum, in the case czej pracy w dniu 20 grudnia t.r. zakończył borati da padre Warchał, non riuscendo, tutta- of Warchał21. Another attempt at the publica- ich odpis”. Drugiego z kolei pełnego odpisu via, a portare a compimento l’impresa a causa tion of the metrica and other Polish sources metryki dokonał penitencjariusz polski przy di serie lacune nella preparazione dei materiali found in the Padua archives was made in the bazylice św. Antoniego, o. Jan Warchał OFM da parte dell’autore, non esperto nei lavori di end of the 19th century. Jan Fijałek was re- Conv. Ten niezwykle zasłużony opiekun pa- editoria. Così le prime trascrizioni dell’albo di sponsible for implementing the works aiming miątek polskich, któremu wraz z Camilem immatricolazione e dei protocolli delle riunioni at collection of the documentation for the Boito, synem hrabiny Józefiny Radolińskiej, della nazione polacca alla fine arrivarono sugli work titled Polonia apud Italos scholastica. padewska świątynia zawdzięcza urządzoną scaffali della biblioteca Jagiellonska, nel caso Unfortunately, these materials prepared on z końcem XIX stulecia kaplicę polską, zasłu- di Wołyński, e della biblioteca Ossolineum per a high methodological and palaeographic lev- żył się kilkoma pracami dotyczącymi Polaków quel che riguarda Warchał21. Alla fine del XIX el, have never been published in print22. secolo si cercò nuovamente di pubblicare l’al- The interest in the Padua archives increased bo di immatricolazione e altre fonti polacche again on the 700th anniversary of establish- che si trovavano negli archivi padovani. A Jan ment of the general Study in Padua cele- Fijałek va il merito di quest’opera, visto che brated in 1922. It should be noted that soon portò avanti alcuni lavori volti a raccogliere la after Poland regained independence, Polish documentazione per l’opera Polonia apud Ita-

20 Manuscripts Department in the Ossolineum Library in Wrocław stores 19 Opublikował on najpierw księgi urzędowe nacji polskiej w osobnej numerous works of Father Jan Warchał, related to the presence of odbitce (1888) jako Księgi nacji polskiej w Padwie. Kolejne dokumenty uczynił „własnością ogółu” w tomie 6. „Archiwum do dziejów Literatu- Poles at the University of Padua. They include: „Krótki zarys historii 20 La Sezione Manoscritti della Biblioteca Ossolineum di Breslavia con- ry i Oświaty w Polsce” (1890): Metryka nacji polskiej w Padwie (s. 10- Uniwersytetu Padewskiego”, ref. 7658/II; „Materiały do historii o Polak- serva numerosi lavori di padre Jan Warchał sulla presenza dei Polacchi 85); Protokoły zgromadzeń nacji polskiej w Padwie (s. 354-409) oraz ach w Padwie”, ref. 13375/I, Excerpts from the files of the University all’Università di Padova, tra cui: “Krótki zarys historii Uniwersytetu Pa- w tomie 7. (1892): Materiały do historii Polaków w Padwie (s. 149-185). dewskiego”, segn. 7658/II; “Materiały do historii o Polakach w Padwie”, of Padua and printed works, newspaper cuttings and notes on Polish To ostatnie ukazało się także jako odrębna odbitka rok wcześniej. Upo- segn. 13375/I, Trascrizioni di atti dell’Università di Padova e di opere students in Padua in the 15th-18th centuries, ref. 13376/II; Scientific rządkowana wiedza o tych dokumentach, uzupełnionych o dodatkowe stampate, ritagli di giornale e appunti riguardanti gli studenti polacchi works and notes of Jan Warchał, mainly related to the history of Padua archiwalia wraz z ich edycją, dostępna jest dzięki dwóm tomom wy- a Padova nel XV-XVIII sec., segn. 13376/II; Lavori scientifici e appunti and the University of Padua, ref. 13377/II. danym pod redakcją Henryka Barycza: Archiwum nacji polskiej w Uni- di padre Jan Warchał prevalentemente sulla storia di Padova e dell’U- wersytecie Padewskim, t. 1: Metryka nacji polskiej w Uniwersytecie Pa- 21 nivesità patavina, segn. 13377/II. Ref. 13375/II. See Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie dewskim (1592-1745); t. 2: Statuta oraz akta i protokoły nacji polskiej Padewskim, op. cit., p. 8. w Uniwersytecie Padewskim, Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wy- 21 Segn. 13375/II. Cfr. Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie dawnictwo PAN, Wrocław 1971-1972. Padewskim, op. cit., p. 8. 22 Ibidem, pp. 8-9.

30 31 w Padwie20. Opublikowaniem źródeł, do któ- los scholastica. Purtroppo, però, anche questi scientific circles prepared a book of records, rych dotarł o. Warchał, zajęła się Akademia materiali, preparati egregiamente dal punto di with a preface by Windakiewicz I Polacchi Umiejętności, nie doprowadziwszy jednak vista metodologico e paleografico, non riusci- a Padova, which once again emphasised the do skutku przedsięwzięcia z racji poważnych rono a essere stampati22. need to publish the Padua archives23. The braków w przygotowaniu materiałów przez L’interesse per i documenti d’archivio padovani text was accompanied with two illustra- autora nieprzywykłego do prac edytorskich. crebbe nuovamente in occasione delle celebra- tions from the nation metrica24. The Polish Tym samym pierwsze odpisy metryki i pro- zioni per i 700 anni della fondazione dello Stu- Academy of Learning, which put forward tokołów zebrań nacji polskiej znalazły się dio Generale di Padova, che cadeva nel 1922. the idea to commemorate the Padua Athe- ostatecznie na półkach bibliotek: Jagielloń- Merita particolare attenzione il fatto che poco naeum anniversary, established soon after, skiej w przypadku Wołyńskiego oraz Ossoli- dopo la riconquista dell’indipendenza, su ini- in 1925, a separate scientific and editorial neum, jeśli idzie o Warchała21. W końcu XIX ziativa dell’ambiente scientifico polacco ven- unit named the Committee for Publishing stulecia raz jeszcze podjęto próbę publikacji ne preparato un lavoro collettivo, introdotto the Sources to the History of the Polish In- metryki i innych źródeł polskich zalegających dal testo di Windakiewicz I Polacchi a Padova, tellectual Life during the Times of human- w padewskich archiwach. Zasłużył się w tym dove ancora una volta venne espresso il de- ism (foreign relations), which aim was to dziele Jan Fijałek, prowadząc prace mające siderio di pubblicare i documenti d’archivio collect all materials for Polish studies in na celu zebranie dokumentacji do dzieła Po- padovani23. Aggiungiamo che già allora in que- Padua. Edition of the Padua metrica was lonia apud Italos scholastica. Niestety, także sto testo erano state inserite due illustrazioni one of the most important objectives for te materiały, przygotowane na wysokim po- dell’albo di immatricolazione della nazione24. the Committee, which planned to publish ziomie metodologicznym i paleograficznym, L’Accademia Polacca delle Scienze, al cui interno sources for the Polish relations with for- nie doczekały się druku22. era nata la richiesta di onorare questo impor- eign institutions until the end of the 17th Na nowo zainteresowanie padewskimi archi- tante anniversario dello Studio di Padova, poco century. Within these projects, Stanisław waliami wzrosło z racji obchodów 700lecia dopo, già nel 1925, istituì una sezione speciale Kot reviewed the materials in Padua dur- założenia Studium Generalnego w Padwie, scientifico-editoriale chiamata Comitato per ing his trip to Italy in 1925 and Henryk przypadających na rok 1922. Na szczególną la Pubblicazione dei Documenti per la storia Barycz received a separate task from the uwagę zasługuje fakt, że niedługo po odzy- della Vita Intellettuale della Polonia all’epoca Polish Academy of Learning during the skaniu niepodległości z inicjatywy polskie- dell’Umanesimo (rapporti con l’estero), che ave- years 1926-1927 and 1928 to acquire all go środowiska naukowego przygotowano va per fine anche quello di recuperare tutto il materials related to the Polish studies in księgę zbiorową, którą otwierał tekst Win- materiale relativo agli studi polacchi a Padova. Padua (by the end of the 18th century). dakiewicza I Polacchi a Padova, gdzie po raz Nell’attività del Comitato, che aveva in progetto His work included comparison of the na- kolejny zostało wyrażone pragnienie wyda- di pubblicare i documenti per i rapporti polac- tion metrica based on the copy made by chi con l’estero fino alla fine del XVII secolo, tra Wołyński and the materials left by Fijałek i compiti più importanti vi era l’edizione dell’al- and Warchal. As a result of these studies,

20 Dział Rękopisów Biblioteki Ossolineum we Wrocławiu przechowuje bo di immatricolazione padovano. Nell’ambito a new copy of metrica was prepared in 1933 liczne prace o. Jana Warchała dotyczące obecności Polaków na Uni- wersytecie Padewskim. Należą do nich: „Krótki zarys historii Uniwer- and reviewed by Stanisław Kot before the sytetu Padewskiego”, sygn. 7658/II; „Materiały do historii o Polakach w Padwie”, sygn. 13375/I, Wypisy z akt Uniwersytetu Padewskiego i z dzieł drukowanych, wycinki z gazet oraz notatki dotyczące studen- tów polskich w Padwie w XV-XVIII w., sygn. 13376/II; Prace naukowe 22 Ibidem, pp. 8-9. oraz notatki o. Jana Warchała dotyczące głównie historii Padwy i Uni- 23 Stanisław Windakiewicz, I Polacchi a Padova, in: Omaggio dell’ Acca- 23 Stanisław Windakiewicz, I Polacchi a Padova, in: Omaggio dell’Accade- wersytetu Padewskiego, sygn. 13377/II. mia Polacca di Scienze e Lettere all’Università di Padova nel settimo cen- demia Polacca di Scienze e Lettere all’ Università di Padova nel settimo 21 Sygn. 13375/II. Por. H. Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uniwersyte- tenario della sua fondazione, [s.n.] Tip. dell’Università: Cracovia 1922, centenario della sua fondazione, [s.n.] Tip. dell’Università: Cracovia cie Padewskim, op. cit., s. 8. Cracovia 1922, pp. 1-34. 1922, Cracovia 1922, pp. 1-34.

22 Ibidem, s. 8-9. 24 Ibidem, p. 25 e 33. 24 Ibidem, p. 25 and 33.

32 33 nia padewskich archiwaliów23. Warto odno- di questi progetti Stanisław Kot nel corso del war. Outbreak of the war stopped all pub- tować ważny dla niniejszego wydawnictwa suo viaggio in Italia nel 1925, fece una rassegna lication plans for several years. Fortunate- fakt, że już wtedy przy tym tekście umiesz- dei materiali di Padova, mentre Henryk Barycz ly, the compared material survived, which czono dwie ilustracje z metryki nacyjnej24. negli anni 1926-1927 e nel 1928 fu incaricato allowed Barycz to complete preparation Polska Akademia Umiejętności, w której śro- dall’Accademia Polacca delle Scienze di recupe- of the materials to print. They were final- dowisku zrodził się postulat uhonorowania rare l’insieme dei materiali per gli studi polacchi ly published thanks to “understanding the okrągłej rocznicy padewskiego Ateneum, a Padova (fino alla fine del XVIII). Nel realizzare value of this type of sources for intellec- niedługo później, bo już w 1925 r., powołała il compito assegnatogli, egli collazionò l’albo di tual life and history of science by the Pol- do życia osobną jednostkę naukowo-wydaw- immatricolazione della nazione basandosi sulla ish Academy of Learning and its Section of niczą pod nazwą Komitet dla Wydawnictwa trascrizione di Wołyński e sui materiali lasciati Science and Technology History, in particu- Źródeł do dziejów Życia Umysłowego Polski da Fijałek e Warchal. Il risultato di questo lavoro lar,” as Barycz emphasised in his introduc- w Dobie Humanizmu (stosunki z zagranicą), fu la preparazione di una nuova copia dell’albo tion. That statement is more meaningful stawiającą sobie m. in. za cel wydobycie cało- di immatricolazione nel 1933, esaminata da Sta- now, in the context of the history of Polish ści materiału do studiów polskich w Padwie. nisław Kot già prima che scoppiasse la guerra. science, including the research projects re- W działania Komitetu, mającego w swych L’inizio delle attività belliche, tuttavia, interrup- lated to difficult history of the state and planach wydawanie źródeł do związków pol- pe per molti anni i progetti di pubblicazione del nation. skich z zagranicą do końca XVII w., jako jedno materiale. Per fortuna il materiale collazionato Thus, the documentation, including the z najważniejszych zadań wpisano edycję me- si salvò, il che permise a Barycz di portare a ter- Polish nation metrica, was published by tryki padewskiej. W ramach tych projektów mine il lavoro di preparazione dei materiali da Henryk Barycz in two volumes during the Stanisław Kot dokonał podczas podróży do stampare. Vennero pubblicati alla fine grazie “al years 1971-197225. Włoch, odbytej w roku 1925, rozeznania ma- fatto che l’Accademia Polacca delle Scienze, e in The last important work on the published teriałów w Padwie, a Henryk Barycz w latach particolare la sua Cattedra di Storia della Scien- archive materials was a study of crests, 1926-1927 oraz 1928 otrzymał osobne zada- za e della Tecnica, aveva compreso il valore di which illustrations can be found in the nie z PAU pozyskania całości materiałów do questo tipo di documenti per la vita intellettuale books of the German and Polish nations as studiów polskich w Padwie (do końca XVIII e per la storia della scienza”, come ebbe a sot- well as natio ultramarina, i.e. the Greeks w.). W ramach realizacji tych prac skolacjono- tolineare Barycz nella sua introduzione. Dopo from the islands and the states along the wał metrykę nacji w oparciu o odpis Wołyń- anni questa trascrizione assume un’importanza Mediterranean coast. The late Lucia Ros- skiego oraz materiały pozostałe po Fijałku ulteriore nel contesto della storia della scienza setti and Elisabetta Dalla Francesca pre- i Warchale. Wynikiem tego było przygotowa- polacca e anche delle sorti dei progetti di ricerca pared these illustrations. The album pub- nie w roku 1933 nowej kopii metryki, przej- legati alla difficile storia dello Stato e del popolo lished in 1987 includes colour illustrations of rzanej jeszcze przed wybuchem wojny przez stesso. Così la documentazione, in questa forma all drawings and paintings with crests found Stanisława Kota. Rozpoczęcie działań wojen- compatta, di cui una parte è costituita dall’albo in the Polish metrica26. The referred to vol- nych na długie lata przerwało plany publika- di immatricolazione della nazione polacca, ven- ume was a supplement to the monumental cyjne. Na szczęście, skolacjonowany materiał ne data alle stampe da Henryk Barycz in due vo- lumi pubblicati negli anni 1971-197225. 25 Henryk Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, vol. 1: Metryka nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim (1592-1745); vol. 2: Statuta oraz Akta i protokoły nacji polskiej w Uniwersytecie 23 Stanisław Windakiewicz, I Polacchi a Padova, w: Omaggio dell’ Acca- demia Polacca di Scienze e Lettere all’ Università di Padova nel settimo Padewskim, op. cit. 25 Henryk Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, centenario della sua fondazione, [s.n.] Tip. dell’Università, Cracovia 26 vol. 1: Metryka nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim (1592-1745); Lucia Rossetti, Elisabetta Dalla Francesca, Stemmi di scolari dello Stu- 1922, s. 1-34. vol. 2: Statuta oraz Akta i protokoły nacji polskiej w Uniwersytecie Pa- dio di Padova in manoscritti dell’Archivio antico universitario, op. cit., 24 Ibidem, s. 25 i 33. dewskim, op. cit. pp. 91-195.

34 35 ocalał, co umożliwiło Baryczowi zakończenie L’ultimo lavoro fondamentale riguardante work on the crests found in the main build- prac związanych z przedłożeniem materia- i materiali d’archivio pubblicati è uno studio ing of the University, so called Palazzo del łów do druku. Wyszły one ostatecznie dzięki sugli stemmi, le cui illustrazioni si trovano Bo27. Lucia Rossetti’s introduction informs „zrozumieniu wartości tego typu źródeł dla nei registri della nazione germanica, polacca that consultations of the Polish sources życia intelektualnego i dziejów nauki przez e della natio ultramarina, ossia i greci origi- were made with professor Jerzy Kowal- Polską Akademię Nauk, w szczególności jej nari delle isole e degli Stati che si trovavano czyk, professor Władysław Chrzanowski and Zakład Historii Nauki i Techniki”, co podkre- lungo le coste del Mar Mediterraneo. Dell’ela- doctor Kazimierz Bany, the librarian of the ślił Barycz w swoim wstępie. Po latach zapis borazione di queste immagini si sono occupa- Polish Academy of Science Scientific Cen- ten nabiera dodatkowego znaczenia w kon- te Lucia Rossetti, non più in vita, e Elisabetta tre in Rome, which undoubtedly influenced tekście historii nauki polskiej, a w tym losów Dalla Francesca. Nell’album pubblicato nel the correct spelling of Polish family names projektów badawczych, które związane są 1987 sono state inserite illustrazioni a colori and recognition of the majority of crests. z trudnymi dziejami państwa i narodu. di tutti i disegni e le immagini con gli stemmi Unfortunately, access to these publications Tak zatem w zwartej formie dokumentacja, araldici che si trovano nell’albo di immatrico- is very difficult for scholars in Poland. That której częścią jest metryka nacji polskiej, lazione della nazione polacca26. Il volume ci- was one of the arguments in favour of mak- została wydana przez Henryka Barycza tato era a complemento di un monumentale ing a digital copy of both volumes of the w dwóch tomach opublikowanych w latach lavoro sugli stemmi che si trovano nel palazzo metrica and publishing it in the form, which 1971-197225. principale dell’università, il Palazzo del Bo27. would allow to see the document in the Ostatnią istotną pracą dotyczącą publikowa- Dall’introduzione scritta da Lucia Rossetti form as close to the original as possible. nych materiałów archiwalnych było studium veniamo a sapere che erano stati consultati, The nation metrica is one of numerous dotyczące herbów, których ilustracje znajdu- per quanto riguarda la parte polacca, dagli pieces of evidence of the representatives ją się w księgach nacji niemieckiej, polskiej studiosi Jerzy Kowalczyk, Władysław Chrza- of the Polish-Lithuanian Commonwealth oraz natio ultramarina, czyli Greków pocho- nowski e Kazimierz Ban, bibliotecario della activity in Padua. The University Library dzących z wysp oraz państw znajdujących Sezione dell’Accademia Polacca delle Scienze also keeps the books of protocols and się wzdłuż brzegów Morza Śródziemnego. di Roma, il che influì indubbiamente sulla cor- the nation statutes, which were edited by Opracowania tych przedstawień podjęły się rettezza delle trascrizioni dei cognomi polac- Henryk Barycz28. Considerable amount of nieżyjąca już Lucia Rossetti oraz Elisabetta chi e sull’individuazione della maggior parte archive documentation regarding Polish Dalla Francesca. W albumie opublikowanym degli stemmi. Purtroppo queste pubblicazio- students, pilgrims and travellers can be w 1987 r. zamieszczono kolorowe ilustracje ni sono difficilmente accessibili agli studiosi found in Archivio di Stato di Padova and wszystkich rysunków i malunków ze znakami polacchi. E questo è stato uno dei motivi che Archivio della Veneranda Arca di Sant’An- heraldycznymi znajdujących się w metryce hanno indotto a prendersi la briga di ripro- tonio29. This is mainly related to the foun- polskiej26. Tom, o którym mowa, stanowił durre in forma digitale i due volumi dell’albo dation of an altar and a crypt in the Basilica uzupełnienie do monumentalnej pracy na di immatricolazione e di pubblicare il tutto in of St. Anthony by the Polish nation, serv- temat herbów znajdujących się w głównym un modo tale che permetta di avere accesso a questo documento nella forma più vicino 27 Gli stemmi dello Studio di Padova, op. cit. possibile all’originale. 28 Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, vol. 2: Statu- 25 Henryk Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, ta oraz akta i protokoły zgromadzeń nacji polskiej w Uniwersytecie t. 1: Metryka nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim (1592-1745); Padewskim, op. cit. t. 2: Statuta oraz Akta i protokoły nacji polskiej w Uniwersytecie Padew- 26 skim, op. cit. Lucia Rossetti, Elisabetta Dalla Francesca, Stemmi di scolari dello Stu- 29 See Mirosław Lenart, I Polonica negli archivi patavini, in: I polacchi dio di Padova in manoscritti dell’Archivio antico universitario, op. cit., 26 Lucia Rossetti, Elisabetta Dalla Francesca, Stemmi di scolari dello Stu- e le loro storie private negli archivi italiani e vaticani. Atti del convegno, pp. 91-195. dio di Padova in manoscritti dell’Archivio antico universitario, op. cit., Roma 20-21 ottobre 2016, Accademia Polacca delle Scienze. Biblioteca s. 91-195. 27 Gli stemmi dello Studio di Padova, op. cit. e Centro Studi a Roma: Roma 2017, pp. 71-81 (Conferenze 136).

36 37 budynku Uniwersytetu, tzw. Palazzo del Bo27. L’albo di immatricolazione della nazione è una ing as a burial place for Poles30. Establish- Ze wstępu autorstwa Lucii Rossetti wiado- delle molte testimonianze dell’attività dei rap- ment of the altar and the crypt allowed for mo, że konsultacje na temat polskich źródeł presentanti della Confederazione Polacco-Li- the preservation of the cult of St. Stanis- czynione były z prof. Jerzym Kowalczykiem, tuana a Padova. Oltre ad essa, nella Bibliote- laus as a patron of Poland and organisa- prof. Władysławem Chrzanowskim oraz drem ca Universitaria sono conservati i registri dei tion of the celebrations of Polish military Kazimierzem Banym, bibliotekarzem Stacji protocolli e gli statuti della nazione che hanno victories31. Votive paintings and other Polskiej Akademii Nauk w Rzymie, co wpły- trovato anche il proprio editore nella persona donations as pleas for intercession of St. nęło niewątpliwie na poprawność zapisów di Henryk Barycz28. Una considerevole docu- Anthony deserve special attention. More- polskich nazwisk oraz rozpoznanie większo- mentazione d’archivio sugli studenti polacchi, over, in the walls of Palazzo del Bo, which ści herbów. Niestety, publikacje te są bar- i pellegrini e i viaggiatori si trova anche nell’Ar- was purchased in 1493 for the university dzo trudno dostępne dla badaczy w Polsce. chivio di Stato di Padova e nell’Archivio della and became its main part after adaptation Był to jeden z argumentów skłaniających do Veneranda Arca di Sant’Antonio29. È legata works, there are numerous crests of Poles, podjęcia trudu polegającego na odwzorowa- soprattutto alla costruzione, grazie agli sforzi among 3000 preserved images. The Polish niu cyfrowym obydwu tomów metryki oraz della nazione polacca, dell’altare e della cripta crests deserved a separate monographs wydaniu całości w formie pozwalającej na nella Basilica del Santo, dove sono stati sepolti already in 1933, thanks to Antonio Brillo, zapoznanie się z tym dokumentem w formie i connazionali30. Aver creato un luogo designa- who prepared the book as a homage for najbardziej zbliżonej do oryginału. to per la celebrazione della liturgia ha fatto sì the 7th International Congress of Histori- Metryka nacyjna jest jednym z wielu świa- che rimanessero testimonianze legate al culto cal Sciences in Warsaw, which is explained dectw aktywności przedstawicieli Rzeczypo- di Santo Stanislao, patrono della Polonia, e che on the cover (Omaggio dell’ Universita di spolitej Obojga Narodów w Padwie. Oprócz si commemorassero le vittorie dell’esercito po- Padova all’ Accademia polacca di scienze niej w Bibliotece Uniwersyteckiej przecho- lacco31. Meritano una particolare attenzione le e lettere in occasione del VII Congresso wywane są księgi protokołów oraz statuty immagini votive e altri oggetti donati con pre- internazionale di scienze storiche in Var- nacji, które także znalazły swojego edytora ghiera di intercessione a Sant’Antonio. Inoltre, savia)32. The activity of students in the uni- w osobie Henryka Barycza28. Spora dokumen- sulle pareti del Palazzo del Bo, che nel 1493 versity administration and academic life, tacja archiwalna dotycząca polskich studen- venne acquistato per le necessità dell’Ateneo the lease of a separate hospice or man- tów, pielgrzymów i podróżników znajduje się e che, dopo la conclusione dei lavori di adat- aging a loan fund is documented and this również w Archivio di Stato di Padova oraz allows to clarify unexplained issues, such Archivio della Veneranda Arca di Sant’Anto- as for example the location of the house

28 29 Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, vol. 2: Statuta nio . Wiąże się to przede wszystkim z wy- oraz akta i protokoły zgromadzeń nacji polskiej w Uniwersytecie Pa- stawieniem staraniem nacji polskiej ołtarza dewskim, op. cit. 29 Cfr. Mirosław Lenart, I Polonica negli archivi patavini, in: I polacchi 30 Jerzy Kowalczyk, Siedemnastowieczne mauzoleum nacji polskiej w Pad- oraz krypty w bazylice św. Antoniego, gdzie e le loro storie private negli archivi italiani e vaticani. Atti del convegno, wie, „Biuletyn Historii Sztuki” R. XXVIII, 1966, z. 1, pp. 319–322 (article Roma 20-21 ottobre 2016, Accademia Polacca delle Scienze. Biblioteca e Centro Studi a Roma: Roma 2017, pp. 71-81 (Conferenze 136). in Italian: idem, La Cappella della „nazione polacca” a Padova nel seicen- to, „Il Santo” 7 (1967), pp. 67–86). 30 Jerzy Kowalczyk, Siedemnastowieczne mauzoleum nacji polskiej w Pa- dwie, “Biuletyn Historii Sztuki” R. XXVIII, 1966, q. 1, pp. 319–322 (arti- 31 See Stanisław Temberski, Tiara episcopalis ad diem festvm divi Stanis- colo in italiano: Idem, La Cappella della “nazione polacca” a Padova nel lai martyris, episcopi Cracoviensis, Regni Poloniae patroni in celebri seicento, “Il Santo” 7 (1967), pp. 67–86). conventv nationis Polonae..., typis Cribellianis: Patavii [post 7 V 1642];

27 Alexander Nicolaus Ossoliński, Hospes Episcopus, ex typograph. Camer- Gli stemmi dello Studio di Padova, op. cit. 31 Cfr. Stanisław Temberski, Tiara episcopalis ad diem festvm divi Sta- nislai martyris, episcopi Cracoviensis, Regni Poloniae patroni in celebri ali: Patavii 1650; Basilius Hyacinthius, Panegyricvs in excidivm Polocense 28 Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, t. 2: Statuta oraz conventv nationis Polonae..., typis Cribellianis: Patavii [post 7 V 1642]; atq[ue] in memorabilem victoriam Stephani inuictissimi Poloniarum regis akta i protokoły zgromadzeń nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, Alexander Nicolaus Ossoliński, Hospes Episcopus, ex typograph. Came- magniq[ue] ducis Lituaniae ex potentissimo Moschorum principe III. Cal. op. cit. rali: Patavii 1650; Basilius Hyacinthius, Panegyricvs in excidivm Polocen- Septemb. MDLXXIX reportatam..., apud Laurentium Pasquatum: Patavii 29 Zob. Mirosław Lenart, I Polonica negli archivi patavini, w: I polacchi se atq[ue] in memorabilem victoriam Stephani inuictissimi Poloniarum [post 28 IV] 1580. e le loro storie private negli archivi italiani e vaticani. Atti del convegno, regis magniq[ue] ducis Lituaniae ex potentissimo Moschorum principe Roma 20-21 ottobre 2016, Accademia Polacca delle Scienze. Biblioteca III. Cal. Septemb. MDLXXIX reportatam.apud Laurentium Pasquatum: 32 Antonio Brillo, Gli stemmi degli studenti polacchi nell’università di Pa- e Centro Studi a Roma, Roma 2017, s. 71-81 (Conferenze 136). Patavii [post 28 IV] 1580. dova, Padova: Tipografia del seminario, 1933.

38 39 chowano zmarłych rodaków30. Powstanie wy- tamento, ne divenne la sede principale, si tro- where Polish scholars lived33, or the estab- znaczonego miejsca sprawowania liturgii za- vano numerosi stemmi di polacchi tra i 3000 lishment of a self-study organisation, so owocowało z kolei zachowanymi świadectwa- conservatisi fino ai giorni nostri. Agli stemmi called academy, by Polish students34. There mi czci św. Stanisława jako patrona Polski czy polacchi è stata dedicata una monografia già is also a list of Polish books included in the też obchodami zwycięstw polskiego oręża31. nel 1933, il cui merito va ad Antonio Brillo che nation library, for which a fee of 4 lira was Na osobną uwagę zasługują obrazy wotyw- curò la preparazione del libro che sarebbe sta- collected from the enrolling scholars, which ne i inne dary składane z prośbą o wstawien- to donato in occasione del VII Congresso Inter- confirms scientific aspirations and involve- nictwo św. Antoniego. Ponadto na ścianach nazionale di Scienze Storiche, tenutosi a Var- ment in learning in the Padua Athenaeum35. Palazzo del Bo, który w roku 1493 został za- savia, come informa la scritta sulla copertina The above mentioned materials, which were kupiony na potrzeby uniwersytetu, stając się (Omaggio dell’Università di Padova all’Accade- preserved until modern times, give at least po zakończeniu prac adaptacyjnych główną mia polacca di scienze e lettere in occasione a general idea of the travellers from the Re- siedzibą uczelni, znajdują się liczne herby del VII Congresso internazionale di scienze sto- public of Poland. Their numerous presence Polaków wśród 3000 zachowanych do dzisiaj riche in Varsavia)32. is confirmed by 2 359 entries in the book of przedstawień. Polskie znaki herbowe zasłu- Si sono conservati anche dei documenti che nation, made between 1592 and 1745. Poles żyły na osobną monografię już w 1933 r., testimoniano l’attività degli studenti che rico- constituted the second largest group of w czym zasłużył się Antonio Brillo, przygo- privano delle cariche all’interno dell’università scholars, after that from German language towując książkę jako dar z okazji VII Między- e nella vita accademica, l’affitto di una casa e la countries. It should be added that Germans narodowego Kongresu Nauk Historycznych gestione di una cassa di prestito. Grazie a que- differed from other nations not only in num- w Warszawie, o czym informuje napis na sti documenti emergono fatti sino ad oggi ber but also the level of organisation of okładce (Omaggio dell’ Universita di Padova sconosciuti ed è possibile definire questioni their structures, their role in academic life all’ Accademia polacca di scienze e lettere in irrisolte, come ad esempio quella di determi- and the privileges, which they managed to occasione del VII Congresso internazionale nare dove si trovasse la casa in cui non solo obtain36. di scienze storiche in Varsavia)32. Aktywność conviveva parte degli scolari polacchi 33, ma The presence of foreigners in the Univer- studentów we władzach uniwersytetu oraz venne anche fondata un’organizzazione di au- sity of Padua was recorded from its very życiu akademickim, wynajem osobnego ho- toformazione, una sorta di accademia tra po- beginnings. This is confirmed by the divi- spicjum czy też prowadzenie kasy pożyczko- lacchi 34. Infine l’elenco dei libri polacchi che sion of Universitatis scholarium into citra- wej pozostawiło dodatkowe ślady w postaci facevano parte della biblioteca, per iscriversi montanes and ultramontanes, with sep- dokumentów, które ciągle odkrywają niezna- alla quale veniva richiesta agli scolari la quota arate rectors, which is mentioned by the ne dotąd fakty, lub pozwalają ustalić niewy- di 4 lire, dimostra le aspirazioni scientifiche oldest statutes from 1331, preserved in e il coinvolgimento nello studiare nello Stu-

30 Jerzy Kowalczyk, Siedemnastowieczne mauzoleum nacji polskiej w Pa- 33 See the recent findings on that location in: Mirosław Lenart, Patavi- dwie, „Biuletyn Historii Sztuki”, 1966, r. 28, z. 1, s. 319-322 (artykuł po um, Pava, Padwa. Tło kulturowe włosku: idem, La Cappella della „nazione polacca” a Padova nel seicen- pobytu Jana Kochanowskiego na terytorium Republiki Weneckiej, Instytut to, „Il Santo” 7 (1967), s. 67-86). Badań Literackich PAN: Warszawa, 2013, pp. 44–56. 31 Zob. Stanisław Temberski, Tiara episcopalis ad diem festvm divi Sta- 34 See Tadeusz Ulewicz, L’enigmatica Accademia degli studenti polacchi nislai martyris, episcopi Cracoviensis, Regni Poloniae patroni in celebri 32 Antonio Brillo, Gli stemmi degli studenti polacchi nell’università di Pa- a Padova (negli anni 1547-1549 ca.), „Atti e Memorie dell’Accademia conventv nationis Polonae..., typis Cribellianis: Patavii [post 7 V 1642]; dova, Padova: Tipografia del seminario, 1933. Alexander Nicolaus Ossoliński, Hospes Episcopus, ex typograph. Came- Patavina di Scienze, Lettere ed Arti”, 100 (1987-1988), pp. 87-93. rali, Patavii 1650; Basilius Hyacinthius, Panegyricvs in excidivm Polocen- 33 Su questo luogo cfr. le recenti osservazioni in: Mirosław Lenart, Pa- 35 Ryszard Kazimierz Lewański, Gilda Mantovani, Bibliotheca nation- se atq[ue] in memorabilem victoriam Stephani inuictissimi Poloniarum tavium, Pava, Padwa. Tło kulturowe pobytu Jana Kochanowskiego na is Polonae. Libri e donatori (sec. XVII-XVIII), in «Quaderni per la storia regis magniq[ue] ducis Lituaniae ex potentissimo Moschorum principe terytorium Republiki Weneckiej, Instytut Badań Literackich PAN: War- dell’Università di Padova» 22-23 (1989-1990), pp. 173-219. III. Cal. Septemb. MDLXXIX reportatam..., apud Laurentium Pasquatum, szawa, 2013, pp. 44–56.

Patavii [post 28 IV] 1580. 36 34 Cfr. Tadeusz Ulewicz, L’enigmatica Accademia degli studenti polacchi See Lucia Rossetti, Introduzione storica in: Stemmi di scolari dello Stu- 32 Antonio Brillo, Gli stemmi degli studenti polacchi nell’università di Pa- a Padova (negli anni 1547-1549 ca.), “Atti e Memorie dell’Accademia dio di Padova in manoscritti dell’Archivio antico universitario, op. cit., dova, Padova, Tipografia del seminario, 1933. Patavina di Scienze, Lettere ed Arti”, 100(1987-1988), pp. 87-93. pp. 17-18.

40 41 jaśnione kwestie, jak np. usytuowanie domu, dio di Padova 35. I documenti qui citati, che si one copy which is now in Poland37. Medi- gdzie nie tylko wspólnie zamieszkiwała część sono fortunatamente conservati fino ai giorni eval students’ associations were modified polskich scholarów33, ale też powołano do nostri, ci permettono di farci almeno un’idea many times throughout the centuries from życia organizację samokształcącą w postaci generale su coloro che arrivavano dalla Res the establishment of the Padua Athenae- tzw. akademii między Polakami34. W końcu Publica. La loro massiccia presenza è testimo- um, with the major changes taking place wykaz książek polskich należących do biblio- niata dal numero delle iscrizioni nel registro in the 16th and the start of the 17th cen- teki nacyjnej, na którą zresztą pobierano od della nazione, ben 2359, registrate tra il 1592 turies. This was a very good period in the wpisujących się do nacji scholarów kwotę e il 1745. I Polacchi costituivano il secondo history of development of the university, 4 lirów, świadczy o aspiracjach naukowych gruppo di scolari, dopo quelli provenienti which attracted students from all over Eu- i zaangażowaniu w zdobywanie wiedzy na dai Paesi di lingua tedesca. Aggiungiamo con rope. The development started in the first padewskim Ateneum35. Wymienione tu ma- l’occasione che i Tedeschi spiccavano rispet- half of the 16th century, when the Padua teriały, które szczęśliwie dochowały się do to alle altre nazioni non solo per il numero, Athenaeum became an important elements naszych czasów, pozwalają mieć przynajmniej ma anche per il livello di organizzazione del- of the policy of Serenissima, which want- ogólne pojęcie o przybyszach z terenów le loro strutture, per il ruolo che svolgevano ed to present itself as a modern and free Rzeczypospolitej. O ich masowej obecności nella vita accademica e per i privilegi che, nel state, where science and arts flourish38, niech zaświadczy liczba 2359 wpisów w księ- tempo, erano riusciti ottenere 36. which is best reflected by the slogan - the dze nacyjnej, poczynionych pomiędzy 1592 La presenza di stranieri all’università di Pado- current motto of the university: Universa a 1745 rokiem. Polacy stanowili drugą, po va era notevole sin dagli albori della sua atti- universis Patavina libertas. Soon after re- studentach wywodzących się z krajów języka vità, come dimostra già il fatto stesso di aver opening of the University in 1517 (it was niemieckiego, grupę scholarów przybyłych diviso Universitatis scholarium in citramon- closed for 8 years due to war operations spoza łańcucha Alp. Przy tej okazji wypada tani e ultramontani, con rettori diversi, di cui during the conflict with the League of odnotować, że Niemcy wyróżniali się spośród fanno menzione i più antichi statuti del 1331, Cambrai), Polish students could see the innych nacji nie tylko liczbą, ale również po- conservati del resto in una trascrizione che si dynamic development of the University, ziomem organizacji swych struktur, rolą, jaką trova sino ad oggi in Polonia 37. A partire dal- which was regarded the best in Italy by odgrywali w życiu akademickim, oraz przywi- la fondazione dello Studio di Padova le asso- Erasmus of Rotterdam. Attempts were lejami, jakie udało im się z czasem uzyskać36. ciazioni studentesche medievali nell’arco dei made to regain the former position of the Obecność obcokrajowców na padewskiej secoli subirono numerose trasformazioni che University right after reopening, in other uczelni zaznaczyła się od samych początków toccarono il culmine nel secolo XVI e all’inizio words from the epoch, to cause “ritornar jej działalności. Świadczy o tym choćby po- del XVII. Questo periodo fu del resto partico- il Studio in quel florido stato chel’era soli- dział Universitatis scholarium na citramonta- larmente fruttuoso per lo sviluppo dell’Univer- to esser” (the return of the Study to the flourishing state, which it used to enjoy).

33 Na temat tego miejsca zobacz ostatnie ustalenia w: Mirosław Lenart, Reopening of the University was also con- Patavium, Pava, Padwa. Tło kulturowe pobytu Jana Kochanowskiego na 35 Ryszard Kazimierz Lewański, Gilda Mantovani, Bibliotheca nationis terytorium Republiki Weneckiej, Instytut Badań Literackich PAN, War- Polonae. Libri e donatori (sec. XVII-XVIII), in «Quaderni per la storia szawa, 2013, s. 44-56. dell’Università di Padova», 22-23 (1989-1990), pp. 173-219. 34 Zob. Tadeusz Ulewicz, L’enigmatica Accademia degli studenti polacchi 36 Cfr. Lucia Rossetti, Introduzione storica in: Stemmi di scolari dello Stu- 37 a Padova (negli anni 1547-1549 ca.), „Atti e Memorie dell’Accademia Władysław Nehring, Wiadomość o rękopisie gnieźnieńskim, zawiera- dio di Padova in manoscritti dell’Archivio antico universitario, op. cit., Patavina di Scienze, Lettere ed Arti”, 100 (1987-1988), s. 87-93. jącym najdawniejsze statuta uniwersytetu padewskiego z r. 1301-go, pp. 17-18. „Ateneum. Pismo naukowe i literackie”, 1891, vol. 3 (63), z. 8, vol. III, 35 Ryszard Kazimierz Lewański, Gilda Mantovani, Bibliotheca natio- 37 Władysław Nehring, Wiadomość o rękopisie gnieźnieńskim, zawie- pp. 383-388; Heinrich Denifle, Die Statuten der Juristen-Universität Pad- nis Polonae. Libri e donatori (sec. XVII-XVIII): „Quaderni per la storia rającym najdawniejsze statuta uniwersytetu padewskiego z r. 1301-go, dell’Università di Padova” 22-23 (1989-1990), s. 173-219. ua vom Jahre 1331, “Archiv für Literatur und Kirchengeschichte des “Ateneum. Pismo naukowe i literackie”, 1891, vol. 3 (63), q. 8, vol. III, Mittelalters” 6 (1892), pp. 309-562. 36 Zob. Lucia Rossetti, Introduzione storica in: Stemmi di scolari dello pp. 383-388; Heinrich Denifle, Die Statuten der Juristen-Universität Pa- Studio di Padova in manoscritti dell’Archivio antico universitario, op. cit., dua vom Jahre 1331, “Archiv für Literatur und Kirchengeschichte des 38 More on this topic in: Mirosław Lenart, Patavium, Pava, Padwa..., op. s. 17-18. Mittelalters” 6 (1892), s. 309-562. cit. It contains an extensive list of sources.

42 43 nów oraz ultramontanów, z osobnymi rekto- sità che attirava, con la sua fama, studenti di nected to the change of authorities of the rami, o czym wzmiankują najstarsze statuty tutta Europa. Questo sviluppo ebbe inizio nella Athenaeum. The process involved gradual z 1331 r., zachowane zresztą w jedynym od- prima metà del XVI secolo, quando lo Studio di takeover of the full control of the Univer- pisie znajdującym się do dziś w Polsce37. Padova divenne un importante elemento del- sity by the Venice municipality, through Średniowieczne stowarzyszenia studentów la politica della Serenissima che, con un’ampia the body called Riformatori dello studio di przechodziły na przestrzeni kolejnych stule- propaganda, si prefiggeva di presentarsi come Padova, which gradually subordinated all ci od założenia padewskiego Ateneum liczne Stato moderno e libero, in cui fioriscono l’arte cultural institutions not only in Padua but przeobrażenia, których apogeum przypada e la scienza38, il che rende magnificamente l’e- also in Venice: from printing houses to all na wiek XVI i początek wieku XVII. Okres loquente espressione che fino ad oggi costi- levels of educational institutions. This was ten był zresztą szczególnie owocny dla roz- tuisce il motto dell’ateneo: Universa universis a temporary and provisional structure, es- woju uniwersytetu, przyciągającego swoją Patavina libertas. Non molto tempo dopo la ri- tablished already in 1516 which, however, sławą studentów z całej Europy. Ów rozwój apertura dell’Università, che avvenne nel 1517 became the University governing body as rozpoczął się w pierwszej połowie XVI stu- (l’Ateneo era stato chiuso per otto anni a causa of 22 September 1528 until the fall of the lecia, kiedy padewskie Ateneum stało się delle attività belliche seguite al conflitto in cor- Republic of Venice, so for almost the next ważnym elementem polityki Serenissimy, so con la Lega di Cambrai), gli studenti polacchi three centuries. wprowadzającej do życia szeroko zakrojoną ebbero modo di sentire il dinamismo con cui si The changes introduced during that period propagandę mającą na celu prezentowanie stava sviluppando questo ateneo, che Erasmo regarded remodelling of personal struc- siebie jako państwa nowoczesnego i wolne- da Rotterdam considerava il migliore d’Italia. tures of associations, which either accept- go, gdzie kwitną nauka i sztuki38, co najlepiej Dal momento della ripresa dell’attività, si cercò ed only students or all newcomers from oddaje wymowne zawołanie, które do dzisiaj immediatamente di rinnovare l’antica posizione an individual country, who settled in the jest mottem uczelni: Universa universis Pata- dell’Ateneo e, quindi, per usare una definizione city and expressed the will to join the as- vina libertas. Niedługo po ponownym otwar- dell’epoca, di far “ritornar il Studio in quel flo- sociation. Territorial changes caused oth- ciu Uniwersytetu, co nastąpiło w roku 1517 rido stato che l’era solito esser”. All’apertura er modifications, which regarded students’ (uczelnię zamknięto na 8 lat ze względu na dell’Università era legato anche il cambiamento countries of origin and influenced the de- działania wojenne w ramach toczącego się delle autorità dello Studio. Tale cambiamento cision to unite into a one body or to form konfliktu z Ligą z Cambrai), studenci z Polski consisteva nel fatto che il magistrato di Vene- a separate association. As far as the most mieli okazję odczuć, jak dynamicznie rozwija zia assumeva gradualmente il pieno controllo numerous, German nation is concerned, się ta wszechnica nauk, którą Erazm z Rotter- dell’Università grazie a un organo chiamato Ri- due to internal conflicts it separated into damu uważał za najlepszą w całej Italii. Od formatori dello studio di Padova, che con il tem- two associations: legists and artists in momentu wznowienia działalności natych- po subordinò tutte le istituzioni che avevano 1553, however, it accepted students only. miast podjęto starania o odnowienie dawnej una qualche importanza per la cultura, non solo From that time on, Natio Germanica iuris- pozycji uczelni, a więc, używając określenia a Padova, ma anche a Venezia: dalle stamperie tarum representing law students and Natio z epoki, spowodować „ritornar il Studio in fino alle scuole di ogni ordine e grado. Era una Germanica artistarum, associating philoso- struttura provvisoria e temporanea, istituita già phy, medicine and theology students, act- nel 1516, che però dal 22 settembre 1528 diven- ed separately, which led to establishment 37 Władysław Nehring, Wiadomość o rękopisie gnieźnieńskim, zawiera- jącym najdawniejsze statuta uniwersytetu padewskiego z r. 1301-go, ne l’organo che guidò l’ateneo fino alla caduta „Ateneum. Pismo naukowe i literackie”, 1891, t. 3 (63), z. 8, t. III, s. 383- 388; Heinrich Denifle, Die Statuten der Juristen-Universität Padua vom Jahre 1331, „Archiv für Literatur und Kirchengeschichte des Mittelal- ters” 6 (1892), s. 309-562.

38 Szerzej na ten temat w: Mirosław Lenart, Patavium, Pava, Padwa..., 38 Per una maggiore disamina: Mirosław Lenart, Patavium, Pava, Padwa, op. cit. Tam też obszerna bibliografia. op. cit., dove è contenuta un’amplissima bibliografia.

44 45 quel florido stato chel’era solito esser” (po- della Repubblica di Venezia, e quindi, pratica- of two separate libraries39. It should be wrót Studium do owego kwitnącego stanu, mente, per i tre secoli successivi. added that the German law students (leg- w którym zwykło się znajdować). Otwarcie I cambiamenti introdotti in questo periodo ri- ists) book of metrica was preserved with Uniwersytetu wiązało się także ze zmianą guardarono soprattutto la trasformazione del- records dating from 1546 to 1801 and can władz zarządzających Ateneum. Polegało to la composizione delle associazioni: alcune man- be found today in Archivio Storico. Apart na stopniowym przejęciu przez magistrat we- tennero la regola di iscrivere soltanto i giovani from the book of metrica, other volumes necki pełnej kontroli nad Uniwersytetem za studenti, altre accettavano tutti coloro che ar- referred to as Acta and Annales survived40. pomocą organu zwanego Riformatori dello rivavano da un dato Paese e che, trovandosi in As for the artists, the documents gener- studio di Padova, który z czasem podpo- città, desideravano far parte dell’associazione. ated from 1553 were preserved in a bet- rządkował sobie wszelkie instytucje mające Altri cambiamenti furono dovuti alle modifiche ter condition. The book of metrics of the znaczenie dla kultury nie tylko w Padwie, territoriali che riguardavano i Paesi di prove- German art students is contained in three ale i w Wenecji: od drukarni po szkolnictwo nienza degli studenti, il che influì sulle loro de- volumes with 4302 records during the pe- wszystkich stopni. Była to struktura prowi- cisioni di unirsi in un solo organismo o di creare riod from 1553 to 172141. One more im- zoryczna i czasowa, powołana już w 1516 r., un’associazione a parte. Per quanto riguarda la portant fact should be added, form the która jednak od dnia 22 września 1528 r. numerosissima nazione germanica, nel 1553, in point of view of territorial changes of stała się organem kierującym uczelnią aż do conseguenza di conflitti interni, essa si divise in the Republic of Poland: according to the upadku Republiki Weneckiej, a więc przez na- due associazioni: legisti e artisti, accettando, statutes of legists, the association could stępne prawie trzy stulecia. tuttavia, al suo interno soltanto i giovani che accept not only the Germans but also the Wprowadzone w tym okresie zmiany dotyczy- studiavano. Da quel momento la Natio Germa- Danes, the Swedes, the Prussians, the Lith- ły zwłaszcza przebudowy osobowej stowa- nica iuristarum, che rappresentava gli studenti uanians, the Czechs, the Hungarians, the rzyszeń, które bądź pozostały przy zasadzie di giurisprudenza e la Natio Germanica artista- wpisywania do struktur jedynie studiującej rum, che riuniva gli studenti di filosofia, me- 39 Biblioteka Inclytae Nationis Germanicae Artistarum was established młodzieży, bądź też akceptowania przy zapi- dicina e teologia, operarono separatamente, in 1586, whereas legists founded theirs only in 1596. See Fondi an- tichi della Biblioteca Universitaria di Padova mostra di manoscritti e libri sach wszystkich przybyszów z danego kraju, facendo anche nascere due biblioteche sepa- a stampa in occasione del 350. anniversario della fondazione 9-18 dicem- bre 1979 [S.l.: s.n.], 1979, s .62-65. Both libraries indexes have been 39 znajdujących się na terenie miasta i pragną- rate . Aggiungiamo che l’albo di immatricola- published. Artists: Bibliotheca medico-philosophico-philologica inclytae cych przynależeć do stowarzyszenia. Osobne zione della nazione germanica degli studenti di Nationis Germanae artistarum quae Patavi degit in commodiorem ordi- nem redacta... Bibliothecariis Io. Mauricio Hoffmanno... Paulo Henrico modyfikacje pociągały za sobą zmiany tery- giurisprudenza (legisti) sopravvisse, con le sue Iuch... typis Petri Mariae Frambotti: sumptibus Sebastiani Spera in Deo, I.N.G.A. typogr.: Patauij 1673; Bibliotheca medico-philosophico-philolog- torialne, jakie dotyczyły krajów pochodze- iscrizioni, dal 1546 al 1801 e si trova oggi nelle ica inclytae nationis germanicae artistarum quae Patavij elegit..., typis Petri Mariae Frambotti: Patavij 1685. Legists: Catalogus librorum altero nia studentów, co wpływało na ich decyzje raccolte dell’Archivio Storico. Oltre all’albo di se correctior comptiorque qui Patavii in Bibliotheca I.N.G.J. inveniuntur sub felicissimo regimine illustrissimi, & generosissimi Domini Domini Car- o połączeniu się w jeden organizm lub wy- oli Nicolai A’Marpurg nobilis lyburnis fluminensis I.N.G.J. consiliarii, ex typographia Pasquati I.N.G.j. impressoris: Patavii 1691. odrębnieniu osobnego stowarzyszenia. Jeśli 39 La Biblioteca Inclytae Nationis Germanicae Artistarum nacque nel 1586, mentre i legisti fondarono la propria solo nel 1596. Cfr. Fondi 40 Regard the university law students. See Atti della Nazione germanica idzie o najliczniejszą nację niemiecką, w roku antichi della Biblioteca Universitaria di Padova mostra di manoscritti dei legisti nello Studio di Padova, a cura di Biagio Brugi, Deputazione e libri a stampa in occasione del 350. anniversario della fondazione 9-18 1553 na skutek wewnętrznych konfliktów po- veneta di storia patria: Venezia 1912; Acta nationis Germanicae iuris- dicembre 1979[S.l.: s.n.], 1979, pp. 62-65. Entrambe le biblioteche pos- tarum 1650-1709, a cura di Gilda Mantovani, Antenore: Padova 1983. siedono i propri indici pubblicati. Degli artisti: Bibliotheca medico-phi- dzieliła się ona na dwa stowarzyszenia: legi- losophico-philologica inclytae Nationis Germanae artistarum quae Patavi 41 See Lucia Rossetti, Introduzione storica, in: Stemmi di scolari dello degit in commodiorem ordinem redacta... Bibliothecariis Io. Mauricio Hof- stów i artystów, przyjmując jednak do swego Studio di Padova in manoscritti dell’Archivio antico universitario, op. fmanno... Paulo Henrico Iuch... typis Petri Mariae Frambotti: sumptibus cit., p. 20. These documents have been published: Atti della nazione Sebastiani Spera in Deo, I.N.G.A. typogr.: Patauij 1673; Bibliotheca me- germanica artista nello Studio di Padova, per cura di Antonio Favaro, grona jedynie studiującą młodzież. Od tego dico-philosophico-philologica inclytae nationis germanicae artistarum Deputazione veneta di storia patria, vol 1-2: Venezia 1911-1912; Acta quae Patavij elegit..., typis Petri Mariae Frambotti: Patavij 1685. Dei nationis Germanicae artistarum 1637-1662, a cura di Lucia Rossetti e An- czasu Natio Germanica iuristarum reprezentu- legisti: Catalogus librorum altero se correctior comptiorque qui Patavii in Bibliotheca I.N.G.J. inveniuntur sub felicissimo regimine illustrissimi, tonio Gamba, Antenore: Padova 1995; Acta nationis germanicae artis- jąca studentów prawa oraz Natio Germanica & generosissimi Domini Domini Caroli Nicolai A’Marpurg nobilis lyburnis tarum 1663-1694, a cura di Lucia Rossetti e Antonio Gamba, Antenore: fluminensis I.N.G.J. consiliarii, ex typographia Pasquati I.N.G.j. impres- Padova 1999; Acta nationis Germanicae artistarum 1694-1769, a cura artistarum, zrzeszająca studentów filozofii, soris: Patavii 1691. di Elisabetta Dalla Francesca e Lucia Rossetti, Antenore: Padova 2002.

46 47 medycyny i teologii, działały odrębnie, do- immatricolazione si sono conservati anche degli Swiss (excluding the inhabitants of Tren- prowadzając także do powstania dwóch od- enormi volumi chiamati Acta e Annales40. Per to and south Tirol) as well as young men rębnych bibliotek39. Metryka nacji niemiec- quanto riguarda gli artisti, i documenti prodot- from Transylvania and Moravia. The art- kiej studentów prawa (legistów) zachowała ti a partire dal 1553 si sono conservati fino ai ists accepted the Germans from the for- się z zawartością wpisów od 1546 do 1801 r. nostri giorni in uno stato ancora migliore. L’al- mer empire fragmented into small states, i znajduje się dziś w zbiorach Archivio Stori- bo di immatricolazione degli studenti tedeschi as well as students from the neighbouring co. Oprócz metryki zachowały się też obszer- dell’università degli artisti è raccolto in tre volu- countries, on condition that they spoke ne tomy określane jako Acta oraz Annales40. mi nei quali, dal 1553 al 1721, si contano 4302 German42. Jeśli idzie o artystów, to dokumenty powsta- iscrizioni41. Aggiungiamo un’altra annotazione As far as other parts of Europe are con- łe od roku 1553 dochowały się do naszych fondamentale dal punto di vista dei cambia- cerned, territorial divisions of students’ czasów w jeszcze lepszym stanie. Metryka menti territoriali dell’antica Res Publica, e cioè counties of origin caused temporary sepa- niemieckich studentów uniwersytetu arty- che conformemente agli statuti dei legisti po- ration of the English and Scottish nation in stów pomieszczona jest w trzech tomach, tevano essere ammessi all’associazione degli 1534. The episode lasted until 1603. The gdzie od roku 1553 do 1721 można naliczyć studenti non solo i tedeschi, ma anche danesi, unified nation accepted all students, in- 4302 wpisów41. Warto przy tym odnotować svedesi, prussiani, lituani, boemi, ungheresi, cluding the Irish, however, if needed, rzecz istotną z punktu widzenia zmian tery- svizzeri (fatta eccezione per i trentini e i sud-ti- a representative of the German nation torialnych dawnej Rzeczypospolitej, że zgod- rolesi) e i giovani provenienti dalla Transilvania could perform the function of a council- nie ze statutami legistów do stowarzyszenia e dalla Moravia. Gli artisti accettavano, oltre ai lor43. Due to religious wars, decreasing studentów mogli być przyjmowani nie tyl- tedeschi dell’antico impero suddiviso in piccole number of students and reorganisation of ko Niemcy, ale również Duńczycy, Szwedzi, realtà, anche persone di Paesi confinanti, a con- the state, two French nations also united: dizione che conoscessero il tedesco42. Provençal and Burgundian. The similar pro- Per quanto riguarda le altre parti d’Europa, le cess involved Spanish and Catalonian na-

39 Biblioteka Inclytae Nationis Germanicae Artistarum powstała divisioni territoriali del Paese di origine degli tions. However, in the case of natio ultra- w 1586 r., podczas gdy prawnicy wydzielili swoją własną dopiero w 1596. Zob. Fondi antichi della Biblioteca Universitaria di Padova studenti portarono, nel 1534, a una tempora- marinorum, associating, as mentioned mostra di manoscritti e libri a stampa in occasione del 350. anniversario della fondazione 9-18 dicembre 1979 [S.l.: s.n.], 1979, s .62-65. Obie bi- nea separazione della nazione inglese da quel- above, the Greeks from the islands and the blioteki posiadają swoje opublikowane indeksy. Artystów: Bibliotheca medico-philosophico-philologica inclytae Nationis Germanae artistarum la scozzese che durò fino al 1603. La nazione states along the Mediterranean coast, the quae Patavi degit in commodiorem ordinem redacta... Bibliothecariis Io. Mauricio Hoffmanno... Paulo Henrico Iuch... typis Petri Mariae Frambot- unita mise insieme tutti gli studenti, compresi ti: sumptibus Sebastiani Spera in Deo, I.N.G.A. typogr., Patauij 1673; Bi- bliotheca medico-philosophico-philologica inclytae nationis germanicae gli irlandesi, e in caso di necessità la funzione 42 Lucia Rossetti, Introduzione storica in: Stemmi di scolari dello Studio di artistarum quae Patavij elegit..., typis Petri Mariae Frambotti, Patavij Padova in manoscritti dell’Archivio antico universitario, op. cit., pp. 17-18. 1685. Legistów: Catalogus librorum altero se correctior comptiorque qui Patavii in Bibliotheca I.N.G.J. inveniuntur sub felicissimo regimine illu- 43 Giacomo Filippo Tomasini, Gymnasium Patavinum […] libris 5. com- strissimi, & generosissimi Domini Domini Caroli Nicolai A’Marpurg nobilis prehensum..., Utini: ex typographia Nicolai Schiratti, 1654, p. 52. The lyburnis fluminensis I.N.G.J. consiliarii, ex typographia Pasquati I.N.G.j. 40 Riguardano gli studenti dell’università dei legisti. Cfr. Atti della Na- English Nation Library was established and modelled on the German impressoris, Patavii 1691. zione germanica dei legisti nello Studio di Padova, a cura di Biagio Brugi, Deputazione veneta di storia patria: Venezia 1912; Acta nationis Ger- one in 1649. It is mentioned in the documents from 1727, when a per- 40 Dotyczą studentów uniwersytetu prawników. Zob. Atti della Nazione manicae iuristarum 1650-1709, a cura di Gilda Mantovani, Antenore: son called Mingoni was asked to prepare an index of books and present germanica dei legisti nello Studio di Padova, per a cura di Biagio Brugi, Padova 1983. the bills for the obtained amounts for the extension of the library. Deputazione veneta di storia patria, Venezia 1912; Acta nationis Ger- There is not much information available regarding the actual content manicae iuristarum 1650-1709, a cura di Gilda Mantovani, Antenore, 41 Cfr. Lucia Rossetti, Introduzione storica, in: Stemmi di scolari dello Stu- of the library and its later history. See: See Gianluigi Andrich, De na- Padova 1983. dio di Padova in manoscritti dell’Archivio antico universitario, op. cit., tione anglica et scota iuristarum universitatis Patavinae ab a. 1222 p. Ch. p. 20. Questi documenti sono stati editi: Atti della nazione germanica 41 Zob. Lucia Rossetti, Introduzione storica, w: Stemmi di scolari dello Stu- artista nello Studio di Padova, per cura di Antonio Favaro, “Deputazio- n. usque ad a. 1738 scripsit […] praefatus est dr. Blasius Brugi, Patavii: dio di Padova in manoscritti dell’Archivio antico universitario, op. cit., s. 20. ne veneta di storia patria”, voll. 1-2: Venezia 1911-1912; Acta nationis excudebant fratres Gallina, 1892; Horatio Robert Forbes Brown, Inglesi Dokumenty te posiadają swoje wydania: Atti della nazione germanica ar- Germanicae artistarum 1637-1662, a cura di Lucia Rossetti e Antonio e Scozzesi all’Università di Padova dall’anno 1618 sino al 1765 in: Mono- tista nello Studio di Padova, a cura di Antonio Favaro, Deputazione vene- Gamba, Antenore: Padova 1995; Acta nationis germanicae artistarum grafie storiche sullo Studio di Padova contributo del r. Istituto Veneto di ta di storia patria, vol 1-2, Venezia 1911-1912; Acta nationis Germanicae 1663-1694, a cura di Lucia Rossetti e Antonio Gamba, Antenore: Pa- scienze lettere ed arti alla celebrazione del 7. centenario della Università artistarum 1637-1662, a cura di Lucia Rossetti e Antonio Gamba, Anteno- dova 1999; Acta nationis Germanicae artistarum 1694-1769, a cura di re, Padova 1995; Acta nationis germanicae artistarum 1663-1694, a cura Venezia: premiate officine grafiche C. Ferrari, 1922, Venezia 1922; Alice Elisabetta Dalla Francesca e Lucia Rossetti, Antenore: Padova 2002. di Lucia Rossetti e Antonio Gamba, Antenore, Padova 1999; Acta nationis W. Maladorno, I diplomi dottorali di John Frear (1610) e di Samuel Turn- Germanicae artistarum 1694-1769, a cura di Elisabetta Dalla Francesca 42 Lucia Rossetti, Introduzione storica in: Stemmi di scolari dello Studio di er (1611) al British Museum, «Quaderni per la Storia dell’Università di e Lucia Rossetti, Antenore, Padova 2002. Padova in manoscritti dell’Archivio antico universitario, op. cit., pp. 17-18. Padova» 13 (1980), pp.169-177.

48 49 Prusacy, Litwini, Czesi, Węgrzy, Szwajcarzy di consigliere poteva essere svolta da un rap- statutes of 1663 were preserved, which (z wyłączeniem Trydentczyków i Tyrolczyków presentante della nazione germanica43. A cau- were copies of the previous ones, re- południowych) oraz młodzieńcy pochodzący sa delle guerre di religione, della riduzione del formed soon later, in 165544. It should be z Transylwanii (Siedmiogrodu) i Moraw. Ar- numero degli studenti e della riorganizzazio- added that Archivio Storico contains man- tyści przyjmowali do swojego grona, oprócz ne dello Stato, si unificarono anche le due uscript 482: Album dei consiglieri della nazi- Niemców z rozdrobnionego na małe organi- nazioni francesi, quella provenzale e quella one oltremarina (1656-1737), with illustra- zmy dawnego cesarstwa, także osoby z kra- borgognona. Simile sorte toccò alla nazione tions of painted crests, similarly as in jów sąsiadujących pod warunkiem znajomo- spagnola e catalana. Invece nel caso della na- currently published manuscripts 487-488 ści języka niemieckiego42. tio ultramarinorum, che riuniva, come menzio- regarding the Polish nation. Illustrations Jeśli chodzi o inne części Europy, podziały nato sopra, i greci che abitavano sulle isole of crests can also be found in manuscript terytorialne kraju pochodzenia studentów o in territori lungo le coste del Mar Mediter- 464 containing volume III of Acta nationis zaważyły na czasowym oddzieleniu nacji an- raneo, si sono fortunatamente conservati gli Germanicae iuristarum (1650-1709) and gielskiej od szkockiej, co nastąpiło w roku statuti del 1663, copia di quelli precedenti, ri- manuscripts 472-475 , i.e. volumes III-VI of 1534. Epizod ten trwał do roku 1603. Połą- formati poco dopo, nel 165544. Aggiungiamo Acta nationis Germanicae artistarum (1616- czona nacja gromadziła wszystkich studen- che nell’Archivio Storico si trova il manoscritto 1769)45. tów łącznie z Irlandczykami, z tym że w ra- 482: Album dei consiglieri della nazione oltre- Transformations of the English and Scot- zie konieczności funkcję konsyliarza mógł marina (1656-1737), con delle illustrazioni che tish, French and Polish nations resulted in pełnić przedstawiciel nacji niemieckiej43. Ze raffigurano degli stemmi dipinti in modo simi- the drawing of the statutes, which al- względu na wojny religijne, zmniejszenie le a quelli contenuti nei manoscritti 487-488, lowed for enrolling all compatriots resid- liczby studentów oraz reorganizację państwa ora pubblicati, relativi alla nazione polacca. ing temporarily in Padua, apart from stu- zjednoczyły się też dwie nacje francuskie: Illustrazioni degli stemmi sono presenti an- dents. Increased presence of Poles in the prowansalska i burgundzka. Podobny los che nel manoscritto 464 che contiene il terzo city resulted in establishment of a new spotkał nację hiszpańską i katalońską. Na- volume Acta nationis Germanicae iuristarum association on 8 February 1592, which was tomiast w przypadku natio ultramarinorum, (1650-1709) e i manoscritti 472-475 che con- named Natio Regni Poloniae et Magni Duca- zrzeszającej Greków zamieszkujących wyspy trassegnano i volumi III-VI Acta nationis Ger- tus Lithuaniae, and included members of oraz tereny wzdłuż brzegów Morza Śród- manicae artistarum (1616-1769)45. the catholic faith46. Previously, students ziemnego, szczęśliwie dochowały się statuty from Poland did not have their organised representative body until the end of the

43 Giacomo Filippo Tomasini, Gymnasium Patavinum […] libris 5. Com- 16th century. Even though Natio Polona 42 Lucia Rossetti, Introduzione storica in: Stemmi di scolari dello Studio di prehensum, Utini: ex typographia Nicolai Schiratti, 1654, p. 52. La bibliote- Padova in manoscritti dell’Archivio antico universitario, op. cit., s. 17-18. ca della nazione inglese venne creata nel 1649 su modello di quella tede- existed in the law university, however, its 43 Giacomo Filippo Tomasini, Gymnasium Patavinum […] libris 5. com- sca. Viene citata in documenti che risalgono al 1727, quando ci si rivolse prehensum..., Utini: ex typographia Nicolai Schiratti, 1654, s. 52. Biblio- all’usciere Mingoni per redigere l’elenco dei libri e presentare i conti delle teka Nacji Angielskiej powołana została do życia na wzór niemieckiej quote ricevute per l’ampliamento della biblioteca. Sull’effettivo contenu- w 1649 r. Wzmiankowana jest w dokumentach pochodzących z 1727 r., to della biblioteca e sulle sue sorti non ci sono molte notizie. Cfr. Gianluigi kiedy to zwrócono się do bidela o nazwisku Mingoni, aby sporządził Andrich, De natione anglica et scota iuristarum universitatis Patavinae ab a. 44 Biblioteca universitaria, ms 1942. wykaz książek oraz przedstawił rachunki z otrzymanych kwot na po- 1222 p. Ch. n. usque ad a. 1738 scripsit […] praefatus est dr. Blasius Brugi, większenie biblioteki. Na temat faktycznej zawartości biblioteki oraz Patavii: excudebant fratres Gallina, 1892; Horatio Robert Forbes Brown, 45 Lucia Rossetti, Introduzione storica in: Stemmi di scolari dello Studio jej losów nie ma zbyt wiele wiadomości. Zob. Gianluigi Andrich, De Inglesi e Scozzesi all’Università di Padova dall’anno 1618 sino al 1765 in: di Padova in manoscritti dell’Archivio antico universitario, op. cit., p. 27. natione anglica et scota iuristarum universitatis Patavinae ab a. 1222 Monografie storiche sullo Studio di Padova contributo del r. Istituto Veneto di scienze lettere ed arti alla celebrazione del 7. centenario della Università p. Ch. n. usque ad a. 1738 scripsit […] praefatus est dr. Blasius Brugi, Pa- 46 A Jew named Mojżesz from Lithuania was entered in the book in tavii, excudebant fratres Gallina, 1892; Horatio Robert Forbes Brown, Venezia: premiate officine grafiche C. Ferrari, 1922, Venezia 1922; Alice 1691: The six-verse-long entry was later completely wiped out and the Inglesi e Scozzesi all’Università di Padova dall’anno 1618 sino al 1765, W. Maladorno, I diplomi dottorali di John Frear (1610) e di Samuel Turner person who did that, explained: “Iudaeus iste contra statuta Nationis in: Monografie storiche sullo Studio di Padova contributo del r. Istituto (1611) al British Museum, “Quaderni per la Storia dell’Università di Pado- privato respectu consiliarii inscriptus, est eliminatus, unde in poster- Veneto di scienze lettere ed arti alla celebrazione del 7. centenario della va”, 13 (1980), pp. 169-177. Università Venezia: premiate officine grafiche C. Ferrari, 1922, Vene- um sint cauti d[ni] d[ni] consiliari, ne nomina tot ill. virorum infidelium 44 Biblioteca universitaria, ms 1942. zia 1922; Alice W. Maladorno, I diplomi dottorali di John Frear (1610) nomine deturpent, sed gerant iuxta statutum, titulo de Iudaeis, fol 23”. e di Samuel Turner (1611) al British Museum, „Quaderni per la Storia 45 Lucia Rossetti, Introduzione storica in: Stemmi di scolari dello Studio Henryk Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, dell’Università di Padova” 13 (1980), s. 169-177. di Padova in manoscritti dell’Archivio antico universitario, op. cit., p. 27. vol. 1, op. cit., p. 182 (in volume 2 of the nation metrica, page 197).

50 51 z 1663, będące kopią wcześniejszych, zrefor- Le trasformazioni della nazione anglo-scozzese, members acted within Universitas artistar- mowane niedługo później, bo w 1655 roku44. di quella francese e di quella polacca portarono um together with Germans, with whom W Archivio Storico znajduje się rękopis 482: a delle deliberazioni statutarie che permisero di they formed a separate alliance47. Estab- Album dei consiglieri della nazione oltremarina iscrivere, oltre agli studenti, tutti i connazionali lishing the above mentioned association, (1656-1737), posiadający ilustracje w postaci che si trovavano temporaneamente a Padova. which activity was firmly based in the re- wymalowanych herbów, podobnie jak to ma L’aumento della presenza di polacchi in città ality of the Church reforms, which main- miejsce w publikowanych obecnie rękopisach portò, verso la fine del XVI secolo, a creare, l’8 tained close ties with Rome, considerably 487-488 dotyczących nacji polskiej. Ilustracje febbraio 1592, una nuova associazione, che as- increased not only membership of the z herbami mają również: rękopis 464 zawie- sunse il nome di Natio Regni Poloniae et Magni older nation, but also the scope of its rający III tom Acta nationis Germanicae iurista- Ducatus Lithuaniae e comprendeva persone di activities. Its members’ aim was to be ac- rum (1650-1709) oraz manuskrypty 472-475 fede cattolica46. In precedenza, fino alla fine del tively present in the university authori- oznaczające tomy III-VI Acta nationis Germa- XVI secolo, gli studenti provenienti dalla Polo- ties and participation in all aspects of its nicae artistarum (1616-1769)45. nia non avevano una propria rappresentanza activities. The emphasis was put on main- Transformacje nacji angielsko-szkockiej, organizzata. Esisteva, a dire il vero, la Natio Po- taining the national unity, which can be francuskiej i polskiej zaowocowały postano- lona, all’università dei legisti, ma i suoi mem- seen in the doctoral promotion docu- wieniami statutowymi, pozwalającymi na bri erano attivi nell’ambito della Universitas ments, where names of compatriots were wpisywanie oprócz studentów, wszystkich artistarum insieme ai tedeschi, ai quali erano recorded among witnesses. Members par- rodaków znajdujących się czasowo w Padwie. legati da una alleanza diversa47. L’istituzione ticipated in religious ceremonies, funer- Wzrost obecności w mieście Polaków dopro- dell’associazione sopra menzionata, la cui atti- als or celebrations related to Polish mili- wadził pod koniec wieku XVI do założenia vità era fortemente radicata nella realtà delle tary victories. Members help each other w dniu 8 lutego 1592 r. nowego stowarzysze- riforme della Chiesa che manteneva un legame via the above mentioned loan fund or sup- nia, które przybrało nazwę Natio Regni Polo- con Roma, ampliò in maniera significativa non port in learning by maintaining the li- niae et Magni Ducatus Lithuaniae, i obejmowa- solo la composizione dell’antica nazione, ma brary, language teachers, fencing or even ło osoby wyznania katolickiego46. Wcześniej, anche il suo ambito di attività. I membri si pre- a pharmacist master “speziale della nazi- do końca XVI stulecia, studenci z Polski nie figgevano una presenza attiva nella vita della one”. These activities should be empha- mieli swojego zorganizowanego przedstawi- gestione dell’università e di partecipare a tutte sised. As far as the “maestro di arme della cielstwa. Natio Polona istniała co prawda na le espressioni della sua attività. Venne messo inclita Natione” is concerned, it is worth uniwersytecie prawników, ale jej członkowie inoltre l’accento sull’importanza di mantene- noting that a Giulio Gualtieri, the son of działali w ramach Universitas artistarum ra- re una certa compattezza nazionale, come si Battista, was recorded in the metrica in zem z Niemcami, z którymi związani byli vede oggi almeno nei documenti di discussione 1667, and must have had special ties with delle tesi di dottorato, dove, tra i testimoni, ve- Poles48. In our opinion, this proves the im- nivano scritti i cognomi dei connazionali. Parte- portance of lessons in the use of arms for

44 Biblioteca universitaria, ms 1942. the young men coming to Padua, which 45 Lucia Rossetti, Introduzione storica in: Stemmi di scolari dello Studio deserves a separate study. As far as the di Padova in manoscritti dell’Archivio antico universitario, op. cit., s. 27. 46 Nel 1691 venne inserito nel registro un ebreo di nome Mosè, origi- nario della Lituania. Il testo della sua iscrizione, lungo sei righe, venne 46 Pod datą 1691 zapisał się do księgi Żyd imieniem Mojżesz pochodzą- pharmacy is concerned (Pharmacopola in seguito cancellato completamente e la persona che lo fece spiegò cy z Litwy. Liczący sześć linijek tekst wpisu został później całkowicie che: “Iudaeus iste contra statuta Nationis privato respectu consiliarii in- zamazany, a osoba, która to uczyniła, wyjaśniła, że: „Iudaeus iste con- scriptus, est eliminatus, unde in posterum sint cauti d[ni] d[ni] consilia- tra statuta Nationis privato respectu consiliarii inscriptus, est elimi- ri, ne nomina tot ill. virorum infidelium nomine deturpent, sed gerant natus, unde in posterum sint cauti d[ni] d[ni] consiliari, ne nomina tot iuxta statutum, titulo de Iudaeis, fol 23”. Henryk Barycz, Archiwum nacji ill. virorum infidelium nomine deturpent, sed gerant iuxta statutum, 47 polskiej w Uniwersytecie Padewskim, vol. 1, op. cit., p. 182 (nel secondo Atti della nazione germanica artista, I, p. 27. titulo de Iudaeis, fol 23”. Henryk Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uni- volume della metryki della nazione a pagina 197). wersytecie Padewskim, t. 1, op. cit., s. 182 (w tomie 2. metryki nacyjnej 48 Henryk Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, na s. 197). 47 Atti della nazione germanica artista, I, p. 27. vol. 1, op. cit., p. 142 (in volume 2 of the nation metrica, page 86).

52 53 osobnym przymierzem47. Powołanie polskie- cipavano insieme anche ai riti, ai funerali e alle Dominorum Polonorum ad insignia Sancti go stowarzyszenia, którego działalność była celebrazioni legate alle vittorie dell’esercito Caroli), it should be noted that since 1648, mocno osadzona w realiach reform Kościoła polacco. Si aiutavano a vicenda con la cassa di i.e. since the moment when Girolamo utrzymującego więź z Rzymem, poszerzyła prestito menzionata sopra e si davano soste- Zanella became the nation’s usher and znacząco nie tylko skład nacji dawniejszej, gno nell’istruzione mantenendo la biblioteca, pharmacist, it also probably housed the ale też zakres jej działalności. Członkowie gli insegnanti di lingue straniere, di scherma library and the place became the meeting stawiali sobie za cel aktywną obecność we e persino di un esperto nell’arte della farmacia, centre for the Poles residing in Padua49. władzach uczelni oraz uczestnictwo we lo “speziale della nazione”. Queste ultime atti- Apart from the pharmacist, the associa- wszelkich przejawach jej działalności. Poło- vità meritano una menzione a parte. Per quan- tion members’ health was supervised by żono przy tym akcent na podtrzymanie spój- to riguarda il “maestro di arme della inclita Na- a trusted doctor, who was also the na- ni narodowej, co widoczne jest dziś choćby tione”, vale la pena sottolineare che nel 1667 tion’s protector. The nation’s crest was w dokumentach promocji doktorskich, gdzie venne inserito nell’albo di immatricolazione placed above the door to his house, which wśród świadków zapisywano nazwiska współ- un certo Giulio Gualtieri, figlio di Battista, che we know regarding the two eminent fig- ziomków. Wspólnie uczestniczono też w na- doveva essere particolarmente legato ai po- ures named: Benedetto Selvatico and Gi- bożeństwach, pogrzebach czy też obchodach lacchi48, come dimostrerebbe, a nostro avviso, rolamo Frigimelica50. związanych ze zwycięstwami polskiego oręża. l’importanza data dai giovani che arrivavano Coming back to the nation metrica, it con- Pomagano sobie wzajemnie przez wspomnia- a Padova all’arte di usare le armi, e che è og- sists of two volumes bound in red leather ną już kasę pożyczkową, czy też wspierano się getto di un lavoro a parte. Per quanto riguarda with golden embossing. In the centre of w kształceniu poprzez utrzymywanie biblio- la farmacia (Pharmacopola Dominorum Polono- the binding, both in the front and back, teki, wspólnych nauczycieli języków, naukę rum ad insignia Sancti Caroli), osserviamo che are oval fields: one in the older volume szermierki, a nawet biegłego w sztuce ap- dal 1648, cioè dal momento in cui Girolamo with remains of colourful paintings, which tekarskiej „speziale della nazione”. Te Zanella unì il ruolo dell’usciere e del farmaci- apparently present resurrection of Peter ostatnie aktywności zasługują na wyróż- sta della nazione, vi si trovava probabilmente by St. Stanislaus51, and a better preserved nienie. Jeśli idzie o „maestro di arme della anche la biblioteca, rendendo questo luogo il crest of the Polish-Lithuanian Common- inclita Natione”, warto odnotować, że za- punto di incontro dei polacchi che si trovavano wealth. The first album, started in 1592, pisany został do metryki pod datą 1667 a Padova49. Oltre al farmacista, c’era un medico niejaki Giulio Gualtieri, syn Battisty, który che vegliava sullo stato di salute dei membri

musiał być z Polakami szczególnie związa- dell’associazione, una persona fidata che era il 49 See Riccardo C. Lewański, Peregrinatio academica della Respublica utriusque nationis alle università italiane nei secoli XIII-XVIII: il caso di 48 ny . W ocenie piszącego te słowa dowodzi protettore della nazione. Sulla porta della sua Padova. Lo stato delle ricerche, in: L’Est europeo e l’Italia. Studi in on- ore di Piero Cazzola raccolti da Emanuele Kanceff e Ljiljana Banjanin, to znaczenia nauki władania bronią dla casa veniva appeso lo stemma della nazione, Slatkine: Genève, p. 25. The memory of Poles meeting there is still młodzieńców przybywających do Padwy, co come sappiamo a proposito di due note figure, alive. See Giovanni Saggiori, Padova nella storia delle sue strade…, B. Piazzon stampatore: Padova, 1972, p. 394; Andrea Calore, Il Palazzo di stanowi temat wart osobnego opracowania. Arnaldo Speroni degli Alvarotti, „Padova e il Suo Territorio” 23 (2008), 131, pp. 35-37. Jeśli idzie o aptekę (Pharmacopola Domino- 48 Henryk Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, 50 Others known by name are Alessandro Borromeo (Aleksander Bor- rum Polonorum ad insignia Sancti Caroli), nale- vol. 1, op. cit., p. 142 (nel secondo volume della metryki della nazione rhomaeus) and Alessandro Knips Macoppe. See Archiwum nacji polskiej a pagina 86). w Uniwersytecie Padewskim, vol. 2: Statuta oraz akta i protokoły nac- ji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, op. cit., p. 136, 139, 157, 160, ży zwrócić uwagę na fakt, że od 1648, czyli 49 Cfr. Riccardo C. Lewański, Peregrinatio academica della Respublica utriusque nationis alle università italiane nei secoli XIII-XVIII: il caso di Pa- 161,162; Stanisław Windakiewicz Protokoły zgromadzeń nacji polskiej dova. Lo stato delle ricerche, in: L’Est europeo e l’Italia. Studi in onore di w Padwie, in: Archiwum do dziejów literatury ii oświaty w Polsce, vol. IV, Piero Cazzola raccolti da Emanuele Kanceff e Ljiljana Banjanin, Slatkine: w drukarni „Czasu”: Kraków 1890, p. 396. Genève, p. 25. È ancora vivo il ricordo dei Polacchi che si incontravano 51 See Lucia Rossetti, in: in questo posto. Cfr. Giovanni Saggiori, Padova nella storia delle sue Introduzione storica Stemmi di scolari dello Stu- 47 Atti della nazione germanica artista, I, s. 27. strade, B. Piazzon stampatore: Padova, 1972, p. 394; Andrea Calore, Il dio di Padova in manoscritti dell’Archivio antico universitario, op. cit., 48 Henryk Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, Palazzo di Arnaldo Speroni degli Alvarotti, “Padova e il suo Territorio” p. 24. Windakiewicz, Księgi nacji polskiej w Padwie, w drukarni “Czasu”: t. 1, op. cit., s. 142 (w tomie 2. metryki nacyjnej na s. 86). 23 (2008), 131, pp. 35-37. Kraków 1888, p. 3.

54 55 od momentu, kiedy Girolamo Zanella połą- Benedetto Selvatico e Girolamo Frigimelica50. was damaged a few times after several czył rolę bidela oraz aptekarza nacji, mie- Tornando all’albo di immatricolazione della na- years, which prompted Marcin Władysław ściła się w niej zapewne także biblioteka, zione, ci piace ripetere che si compone di due Weiher, the nation’s councillor, to pre- czyniąc z tego miejsca centrum spotkań volumi rilegati in pelle rossa con intagli dorati. pare a new book in the form of a codicil, przebywających w Padwie Polaków49. Al centro della rilegatura, sia sul davanti che in which all inscriptions were rewritten Oprócz aptekarza, nad stanem zdrowia sul retro si trovano degli ovali: nel volume più in 1605. This liber Nationis survived until członków stowarzyszenia czuwał zaufany vecchio ve n’è uno su cui sono visibili delle trac- 1640, when during the councillor Florian lekarz, który był także protektorem nacji. ce di disegni, su cui si pensa fosse illustrata la Michał Smogulecki, at his expense a new Nad drzwiami jego domu zawieszano herb resurrezione di Piotrowin ad opera di Santo book was made in folio, which included the nacji, co jest potwierdzone odnośnie do Stanislao51, e si vede lo stemma in uno stato old codicil. A skilful bookbinder made this dwóch znanych postaci noszących nazwi- di conservazione migliore, della Confedera- by aligning the book’s format through ad- ska: Benedetto Selvatico oraz Girolamo zione Polacco-Lituana. Il primo albo, realizza- dition of a half clean sheet with a drawing Frigimelica50. to nel 1592, dopo alcuni anni aveva già subito to each of the codicil’s cards. The book Wracając do metryki nacyjnej, należy powtó- numerosi danni, fatto che indusse, nel 1605, of the nation served another nine years rzyć, że składają się na nią dwa tomy opraw- Marcin Władysław Weiher, consigliere della in this form and, even though there still ne w czerwoną skórę z wytłoczeniami złoco- nazione, a commissionare un nuovo registro 21 clean pages left, a decision was made nymi. W centrum oprawy, zarówno z przodu, sotto forma di codicillo, nel quale vennero to prepare a new book. The councillor Al- jak i z tyłu znajdują się owale: w tomie star- trascritte tutte le iscrizioni. Questo liber Na- eksander Michał Ossoliński took care of szym umieszczono jeden, posiadający ślady tionis sopravvisse fino al 1640, anno in cui il the execution and financed the project. kolorowych malunków, na których domyśla- consigliere Florian Michał Smogulecki fece re- New records and illustrations, mainly of no się wskrzeszenia Piotrowina przez św. alizzare a sue spese un nuovo registro in folio, heraldic character were added and or- Stanisława51, oraz widnieje lepiej zachowa- includendo il vecchio codicillo. Se ne occupò dered from 1649 until the middle of the ny herb Rzeczypospolitej Obojga Narodów. un bravo rilegatore che pareggiò il formato 18th century. The names of only two min- Pierwszy Album, założony w roku 1592, do- dell’insieme aggiungendo ad ogni foglio del iaturists are known, because they signed znał już po kilkunastu latach licznych uszko- codicillo una mezza pagina bianca, decorata their works. “Franciscus Alvarez Filius” dzeń, co skłoniło Marcina Władysława Weihe- con un disegno. Il registro della nazione svol- was the author of the crests illustrations ra, konsyliarza nacji, do sprawienia w roku se la sua funzione, in questa forma, per altri of Zbigniew Ossoliński, Kazimierz Krzec- nove anni e anche se erano rimasti ancora 21 zonowicz and Franciszek Koryciński52. fogli non scritti si decise di farne uno nuovo. Se Another representative of the German 49 Zob. Riccardo C. Lewański, Peregrinatio academica della Respublica utriusque nationis alle università italiane nei secoli XIII-XVIII: il caso di Pado- ne occupò, a proprie spese, il consigliere Alek- nation, Ioannes Aloysius Foppa de Rota, va. Lo stato delle ricerche, w: L’Est europeo e l’Italia. Studi in onore di Piero Cazzola raccolti da Emanuele Kanceff e Ljiljana Banjanin, Slatkine, Genève, sander Michał Ossoliński. Dal 1649 alla metà s. 25. Pamięć o spotkaniach Polaków w tym miejscu jest nadal żywa. Por. Giovanni Saggiori, Padova nella storia delle sue strade…, B. Piazzon stam- patore, Padova, 1972, s. 394; Andrea Calore, Il Palazzo di Arnaldo Speroni degli Alvarotti, „Padova e il Suo Territorio” 23 (2008), 131, s. 35-37. 52 Henryk Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, vol. 1, op. cit., p. 123, 124, 125 (in volume 2 of the nation metrica in 50 Inni znani z imienia i nazwiska to Alessandro Borromeo (Aleksander 50 Altri, conosciuti con nome e cognome, sono Alessandro Borromeo pages 23, 27, 39). Franciscus Alvarez Bruxellensis, who entered his Borrhomaeus) oraz Alessandro Knips Macoppe. Zob. Archiwum nacji (Aleksander Borrhomaeus) e Alessandro Knips Macoppe. Cfr. Archiwum polskiej w Uniwersytecie Padewskim, t. 2: Statuta oraz akta i protoko- nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, vol. 2: Statuta oraz akta i pro- name in the German artists book of nation on 16 June 1633, and ły nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, op. cit., s. 136, 139, 157, tokoły nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, op. cit., p. 136, 139, a year later, on 10 March 1634 received a medical diploma, was his 160-162; Stanisław Windakiewicz Protokoły zgromadzeń nacji polskiej 157, 160, 161,162; Stanisław Windakiewicz Protokoły zgromadzeń nacji father. It does not seem that his son was a student of the universi- w Padwie, w: Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce, t. 4, polskiej w Padwie, in: Archiwum do dziejów literatury ii oświaty w Polsce, ty. See: See Fritz Weigle, Die deutschen Doktorpromotionen in Philos- w drukarni „Czasu”, Kraków 1890, s. 396. vol. IV, tipografia “Czasu”: Kraków 1890, p. 396. ophie und Medizin an der Universität Padua von 1616–1663, “Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken”, Bd. 45 51 Zob. Lucia Rossetti, Introduzione storica in: Stemmi di scolari dello 51 Cfr. Lucia Rossetti, Introduzione storica, in: Stemmi di scolari dello Stu- Studio di Padova in manoscritti dell’Archivio antico universitario, op. cit., dio di Padova in manoscritti dell’Archivio antico universitario, op. cit., (1965), p. 344; Lucia Rossetti, Introduzione storica in: Stemmi di scolari s. 24. Windakiewicz, Księgi nacji polskiej w Padwie, w drukarni „Czasu”, p. 24. Windakiewicz, Księgi nacji polskiej w Padwie, tipografia “Czasu”: dello Studio di Padova in manoscritti dell’Archivio antico universitario, Kraków 1888, s. 3. Kraków 1888, p. 3. op. cit., p. 24, footnote 41.

56 57 1605 nowej księgi w formie kodycylu, do del XVIII secolo vennero aggiunte nel nuovo placed his name at the crest of Stanisław której przepisano wszystkie inskrypcje. Tak albo altre iscrizioni e vennero commissionate Porębski53. prowadzony liber Nationis przetrwał do roku delle illustrazioni, principalmente di carattere Attempts to engage skilful miniaturists de- 1640, kiedy to, za czasów konsyliarstwa Flo- araldico. Conosciamo il nome solo di due mi- serve attention not only due to the artis- riana Michała Smoguleckiego, wykonano na niatori grazie al fatto che si firmarono sotto le tic value of the works. It should be noted jego koszt nową księgę in folio, włączając loro opere. Sotto gli stemmi di Zbigniew Os- that manuscripts with crests of other na- do niej stary kodycyl. Uczynił to sprawny in- soliński, Kazimierz Krzeczonowicz e Franciszek tions show different aesthetic tastes. Such troligator, który wyrównał format całości, Koryciński si firmò “Franciscus Alvarez Filius”52, differences cannot be seen in the case of doklejając do każdej z kart kodycylu pół mentre un altro rappresentante della nazione the crests placed on the walls of Palazzo karty czystej, ozdobionej rysunkiem. W tej germanica, Ioannes Aloysius Foppa de Rota, in- del Bo, where images were unified due to formie księga nacyjna służyła jeszcze przez serì il suo nome sotto lo stemma di Stanisław their composition as well as the author lat dziewięć i choć pozostało w niej 21 nie- Porębski53. of the whole, in particular with regard to zapisanych kart, zdecydowano się na spra- Gli sforzi volti a collaborare con esperti miniatori the cycles devoted to the rule of individ- wienie nowej. Zajął się tym i wydał na to meritano di essere sottolineati non solo per il ual rectors. As the books of nations were własne środki konsyliarz Aleksander Michał valore artistico di queste illustrazioni. Osservia- internal documents, it seems interesting Ossoliński. Od roku 1649 do połowy XVIII w. mo, inoltre, che i manoscritti con gli stemmi del- how important it was to emphasise one’s do nowego Albumu dodawano kolejne le altre nazioni sono caratterizzati da un gusto status, origin and the position among oth- wpisy oraz zamawiano ilustracje, głównie estetico non omogeneo, mentre non si osserva- er Poles. In our opinion, this was strictly o charakterze heraldycznym. Znane są imio- no tali differenze nel caso degli stemmi appesi related to the discussions of the idea of na jedynie dwóch miniaturzystów, ponieważ ai muri di Palazzo del Bo, dove le immagini sono honour, characteristic for the second half podpisali się pod swoimi dziełami. Przy her- state uniformate sia dal punto di vista della of the 16th century, which was reflected bach Zbigniewa Ossolińskiego, Kazimierza composizione, sia dell’esecuzione d’insieme, in European literature54. That aspect was Krzeczonowicza, Franciszka Korycińskiego soprattutto se si tratta del ciclo dedicato alle not too much reflected in Poland, not just pochwalił się autorstwem malunków „Fran- file dei vari rettori. Dal momento che i registri because of the slow adaptation of the con- ciscus Alvarez Filius”52. Inny przedstawiciel delle nazioni avevano carattere di documento cept itself, which in its later development nacji niemieckiej, Ioannes Aloysius Foppa interno, risulta interessante l’importanza che was to replace the word “dignity”55. The de Rota, umieścił swoje nazwisko przy her- si dava a sottolineare il proprio status, l’origine bie Stanisława Porębskiego53. o l’importanza di cui si godeva nell’ambiente 53 Henryk Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, vol. 1, op. cit., p. 128 (in volume 2 of the nation metrica, page 48). Io- annes Aloysius Foppa de Rota entered his name in the German artists

52 Henryk Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, book of nation on 2 September 1662. See Lucia Rossetti, Introduzione 52 Henryk Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, vol. 1, op. cit., p. 123, 124, 125 (nel secondo volume dell’albo di imma- storica in: Stemmi di scolari dello Studio di Padova in manoscritti dell’Ar- t. 1, op. cit., s. 123-125 (w tomie 2. metryki nacyjnej na s. 23, 27, 39). tricolazione della nazione alle pagine 23, 27, 39). Franciscus Alvarez chivio antico universitario, op. cit., p. 24, footnote 42. Franciscus Alvarez Bruxellensis, który wpisał się do ksiąg nacji nie- Bruxellensis, che si era iscritto nei registri della nazione tedesca degli 54 mieckiej artystów 16 czerwca 1633 r., a rok później, w dniu 10 mar- artisti il 16 giugno 1633 e un anno dopo, il 10 marzo 1634 aveva conse- More on this topic in: Mirosław Lenart, „Il soldato christiano w kon- ca 1634 otrzymał dyplom z medycyny, był jego ojcem. Nie wydaje się guito il diploma di medicina, era suo padre. Non sembra, tuttavia, che suo tekście działalności Antonia Possevina SJ jako bibliografa katolickiego, in: jednak, aby jego syn był studentem uniwersytetu. Zob. Fritz Weigle, figlio fosse uno studente universitario. Cfr. Fritz Weigle, Die deutschen Antonio Possevino SJ (1533-1611). Życie i dzieło na tle epoki, ed. Danuta Die deutschen Doktorpromotionen in Philosophie und Medizin an der Doktorpromotionen in Philosophie und Medizin an der Universität Padua Quirini-Popławska, Kraków 2012, pp. 485-501. Below the author re- Universität Padua von 1616–1663, „Quellen und Forschungen aus ita- von 1616–1663, “Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und peats part of the remarks included in the article: Wzorce osobowe doby lienischen Archiven und Bibliotheken”, Bd. 45 (1965), s. 344; Lucia Ros- Bibliotheken”, Bd. 45(1965), p. 344; Lucia Rossetti, Introduzione storica, in: potrydenckiej w perspektywie idei walki, in: Kultura pierwszej Rzeczypo- setti, Introduzione storica in: Stemmi di scolari dello Studio di Padova in Stemmi di scolari dello Studio di Padova in manoscritti dell’Archivio antico spolitej w dialogu z Europą. Hermeneutyka wartości, vol. VI: Formowanie manoscritti dell’Archivio antico universitario, op. cit., s. 24, przypis 41. universitario, op. cit., p. 24, nota 41. kultury katolickiej w dobie potrydenckiej. Powszechność i narodowość 53 Henryk Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, 53 Henryk Barycz, Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, katolicyzmu polskiego, ed. Justyna Dąbkowska-Kujko, Wydawnictwo t. 1, op. cit., s. 128 (w tomie 2. metryki nacyjnej na s. 48). Ioannes Aloy- vol. 1, op. cit., p. 128 (nel secondo volume della metryki della nazione Uniwersytetu Warszawskiego: Warszawa 2016, pp. 351-387. sius Foppa de Rota wpisał się do nacji niemieckiej artystów 2 września a pagina 48). Ioannes Aloysius Foppa de Rota si iscrisse alla nazione 55 1662 r. Zob. Lucia Rossetti, Introduzione storica in: Stemmi di scolari germanica degli artisti il 2 settembre 1662. Cfr. Lucia Rossetti, Intro- See Mirosław Lenart, Idea honoru w dziejach kształtowania tożsamości dello Studio di Padova in manoscritti dell’Archivio antico universitario, duzione storica in: Stemmi di scolari dello Studio di Padova in manoscritti narodowej. Zarys problematyki in: Polonistyka wobec wyzwań współczes- op. cit., s. 24, przypis 42. dell’Archivio antico universitario, op. cit., p. 24, nota 42. ności, vol. 2, eds. S. Gajda, I. Jokiel, Opole 2014, pp. 73-83.

58 59 Zabiegi dotyczące pozyskania wprawnych mi- dei polacchi. A nostro avviso questi interventi descendants of the Sarmatians were much niaturzystów zasługują na podkreślenie nie erano in stretto rapporto con le discussioni ti- more interested in proving their nobility tylko ze względu na artystyczne walory tych piche della cultura della seconda metà del XVI status. This is confirmed by various dis- przedstawień. Warto przy tym zauważyć, że secolo sull’idea di onore, il cui riflesso si ritrova cussions of that topic already in the 16th rękopisy z herbami innych nacji charakteryzu- nella letteratura europea54. Tale problema non century, which gained importance after ją się odmiennymi upodobaniami estetyczny- trovò, tuttavia, in Polonia ampio riflesso e non Zebrzydowski’s rokosz (rebellion), after mi. Takich różnic nie sposób dostrzec w przy- solo a causa di un lento adattamento all’idea which the group praising the idea of nobil- padku herbów zawieszonych na murach stessa che, successivamente, sarebbe stata so- ity-citizenship finally lost. In consequence, Palazzo del Bo, gdzie przedstawienia podle- stituita dal termine “dignità”55. I discendenti de- the role of middle nobility decreased56. It gały unifikacji tak ze względu na kompozycję, gli antichi Sarmati erano molto più interessati should be remembered that the idea of jak i wykonawcę całości, zwłaszcza jeśli idzie a dimostrare di appartenere al ceto nobiliare, nobility as the theory of citizenship was o cykle poświęcone rządom poszczególnych come dimostrano le numerose divagazioni su supported by Andrzej Frycz Modrzewski57, rektorów. Ponieważ księgi nacyjne miały cha- questo argomento, di cui si ha notizia fin dal Jakub Przyłuski58, Stanisław Orzechowski59 rakter dokumentów wewnętrznych, interesu- XVI secolo, che assunsero importanza dopo la or Andrzej Wolan60. That topic was natural- jąca wydaje się waga, jaką przywiązywano do rivolta di Zebrzydowski, quando il gruppo che ly discussed also in Western Europe61, the podkreślania swojego statusu, pochodzenia professava l’idea di nobiltà-cittadinanza perse difference, however, was - generally speak- oraz znaczenia w środowisku Polaków. Zabie- definitivamente. Di conseguenza il ruolo della ing - that in the Republic of Poland, the gi te, w mojej ocenie, pozostawały w ścisłym media nobiltà diminuì56. Ricordiamo che i porta- texts regarding family histories, i.e. “good związku z charakterystycznymi dla kultu- voce di coloro che intendevano la nobiltà come origin,” largely replaced dissertations on ry drugiej połowy wieku XVI dyskusjami na teoria della cittadinanza furono Andrzej Frycz the defence of a “good name” published in temat idei honoru, czego odzwierciedlenie Modrzewski57, Jakub Przyłuski58, Stanisław Orze- Italy, for example, in particular in Serenis- odnaleźć można w literaturze europejskiej54. sima62. A number of heraldic-genealogical Zagadnienie to w Polsce nie znalazło szer- treatises can be mentioned. The works by szego odzwierciedlenia, i to nie tylko z racji Bartłomiej Paprocki should be mentioned: powolnego adaptowania się samego pojęcia,

które w dalszym rozwoju miało zastąpić sło- 56 See Sławomir Baczewski, Szlachectwo. Studium z dziejów idei w piśmi- ennictwie polskim. Druga połowa XVI wieku, XVII wiek, Wyd. UMCS, Lu- wo „cześć”55. Potomków dawnych Sarmatów 54 Per una maggiore disamina si veda l’articolo: Mirosław Lenart, “Il soldato christiano w kontekście działalności Antonia Possevina SJ jako blin 2009. bibliografa katolickiego, w: Antonio Possevino SJ (1533-1611). Życie o wiele bardziej interesowało udowadnianie 57 See the remarks on the attitude of Frycz towards nobility in: W. Voisé, i dzieło na tle epoki, a cura di Danuta Quirini-Popławska, Kraków 2012, Andrzej Frycz Modrzewski 1503–1572, Ossolineum: Wrocław 1975, przynależności do stanu szlacheckiego. Po- pp. 485-501. Di seguito l’Autore riporta parzialmente le osservazioni contenute nell’articolo: Wzorce osobowe doby potrydenckiej w per- pp. 39–40, 49–52. spektywie idei walki, in: Kultura pierwszej Rzeczypospolitej w dialogu twierdzają to powstałe już w XVI stuleciu 58 Jakub Przyłuski, Prawa, czyli statuty i przywileje Królestwa Polskiego, z Europą. Hermeneutyka wartości, vol. VI: Formowanie kultury katolickiej transl. Maria Cytowska, in: 700 lat myśli polskiej, vol. 2: Filozofia i myśl w dobie potrydenckiej. Powszechność i narodowość katolicyzmu polskie- , wyb. i oprac. Lech Szczucki, PWN: Warszawa 1978. go, a cura di Justyna Dąbkowska-Kujko, Wydawnictwo Uniwersytetu społeczna XVI wieku Warszawskiego: Warszawa 2016, pp. 351-387. 59 Stanisław Orzechowski, Fidelis subditus, transl. Jan Januszowski, in:

55 Sześć broszur politycznych ze schyłku XVI i początku XVII wieku, wyd. 54 Szerzej na ten temat w artykule: Mirosław Lenart, „Il soldato christia- Cfr. Mirosław Lenart, Idea honoru w dziejach kształtowania tożsamości no w kontekście działalności Antonia Possevina SJ jako bibliografa kato- narodowej. Zarys problematyki in: Polonistyka wobec wyzwań współcze- Bolesław Ulanowski, PAU: Warszawa 1921, pp. 1-38. lickiego, w: Antonio Possevino SJ (1533-1611). Życie i dzieło na tle epoki, sności, vol. 2, a cura di S. Gajda, I. Jokiel, Opole 2014, pp. 73-83. 60 Andrzej Wolan, De libertate politica sive civili, przekł. Stanisław Dubi- red. Danuta Quirini-Popławska, Kraków 2012, s. 485-501. Poniżej Autor 56 Cfr. Sławomir Baczewski, Szlachectwo. Studium z dziejów idei w piśm- ngowicz, wyd. i oprac. Maciej Eder i Roman Mazurkiewicz, ed. Wacław po części powtarza uwagi zawarte w artykule: Wzorce osobowe doby iennictwie polskim. Druga połowa XVI wieku, XVII wiek, Wyd. UMCS, potrydenckiej w perspektywie idei walki, w: Kultura pierwszej Rzeczypo- Uruszczak, Neriton: Warszawa 2010. Lublin 2009. spolitej w dialogu z Europą. Hermeneutyka wartości, t. 6: Formowanie 61 See Jonathan Dewald, The European nobility. 1400–1800, Cambridge kultury katolickiej w dobie potrydenckiej. Powszechność i narodowość 57 Cfr. le osservazioni sul rapporto di Frycz nei confronti della nobiltà in: University Press: Cambridge 1996, p. 16–19. See also studies in: The katolicyzmu polskiego, red. Justyna Dąbkowska-Kujko, Wydawnictwo W. Voisé, Andrzej Frycz Modrzewski 1503–1572, Ossolineum: Wrocław Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016, s. 351-387. 1975, pp. 39–40, 49–52. nobility in Russia and Eastern Europe, eds. Ivo Banac, Paul Bushkovitch, Yale Concilium on International and Area Studies: New Haven 1983. 55 Zob. Mirosław Lenart, Idea honoru w dziejach kształtowania tożsa- 58 Cfr. Jakub Przyłuski, Prawa, czyli statuty i przywileje Królestwa Polskie- mości narodowej. Zarys problematyki, w: Polonistyka wobec wyzwań go, trad. Maria Cytowska, in: 700 lat myśli polskiej, vol. 2: Filozofia i myśl 62 See Mirosław Lenart, Il soldato christiano w kontekście działalności współczesności, t. 2, red. S. Gajda, I. Jokiel, Opole 2014, s. 73-83. społeczna XVI wieku, a cura di Lech Szczucki, PWN: Warszawa 1978. Antonia Possevina SJ jako bibliografa katolickiego, op. cit.

60 61 liczne dywagacje na ten temat, które nabra- chowski59 e Andrzej Wolan60. Ovviamente anche Gniazdo cnoty (Piotrkowczyk: Kraków 1578) ły znaczenia po rokoszu Zebrzydowskiego, nell’Europa occidentale veniva affrontato que- and Herby rycerstwa polskiego (Garwólczyk: kiedy ostatecznie przegrała grupa wyznają- sto argomento61, ma la differenza consisteva Kraków 1584), imitated by Jan Aleksander ca ideę szlachectwa-obywatelstwa. Konse- nel fatto che – generalmente parlando – nella Gorczyn (Herby Królestwa polskiego, own kwencją tego było zmniejszenie roli średniej Res Publica i testi relativi alla storia della gene- print: Kraków 1653), Szymon Okolski (Orbis szlachty56. Przypomnijmy, że rzecznikami alogia, e quindi della “buona provenienza”, so- Polonus, Franciszek Cezary: Kraków 1642) ujmowania szlachectwa jako teorii obywa- stituirono in gran parte quelli relativi alla difesa or Jan Karol Dachnowski (Poczet możne- telstwa byli Andrzej Frycz Modrzewski57, Ja- del “buon nome” pubblicati, ad esempio, in Ita- go Rycerstwa Polskiego, b.r.m.)63. It should kub Przyłuski58, Stanisław Orzechowski59 czy lia, e soprattutto nella zona della Serenissima62. be emphasised that the fall of the nobili- Andrzej Wolan60. Oczywiście, także w Europie È possibile qui citare tutta una serie di lavori nei ty-citizenship idea in the 17th century led Zachodniej podejmowano ten temat61, ale quali viene trattato l’argomento araldico-ge- to the replacement of the socio-political różnica polegała – ogólnie rzecz ujmując – na nealogico, tra cui spiccano i lavori di Bartłomiej reflection with the discussions of genea- tym, że w Rzeczypospolitej teksty dotyczące Paprocki Gniazdo cnoty (Piotrkowczyk: Kraków logy and historical roots, emphasising the historii rodowych, a zatem „dobrego pocho- 1578) e Herby rycerstwa polskiego (Garwólczyk: division on the true and untrue nobility. dzenia”, w dużej mierze zastąpiły rozprawy Kraków 1584), seguito da Jan Aleksander Gor- Very often the fact of being a nobleman na tematy obrony „dobrego imienia” publi- czyn (Herby Królestwa polskiego, edizione in was more important from the values, kowane np. na terenie Italii, w tym zwłaszcza proprio: Kraków 1653), Szymon Okolski (Orbis which that state involved. na terenie Serenissimy62. Wymienić tu można Polonus, Franciszek Cezary: Kraków 1642) e Jan In the above mentioned context, it is in- cały szereg dzieł, w których poruszano te- Karol Dachnowski (Poczet możnego Rycerstwa teresting to confront nobility in the sense matykę heraldyczno-genealogiczną. Wśród Polskiego, b.r.m.)63. Sottolineiamo ancora che il characteristics for the area of the former nich na czoło wysuwają się prace Bartłomie- crollo dell’idea di nobiltà-cittadinanza nel XVII Republic of Poland with Italian culture, ja Paprockiego Gniazdo cnoty (Piotrkowczyk, secolo spostò la riflessione politico-sociale sul- which set the direction of the Polish elites Kraków 1578) oraz Herby rycerstwa polskiego la genealogia e sulle radici storiche, ponendo aspirations in the 16th and the beginning (Garwólczyk, Kraków 1584), naśladowane l’accento sulla distinzione tra la vera e propria of the 17th century. In Serenissima, the przez Jana Aleksandra Gorczyna (Herby Króle- nobiltà e quella non vera. Il solo fatto di essere issue of honour was much considered and nobile divenne spesso più importante dei valori usually in the context of a duel64, which propri di questo ceto sociale. attracted the attention of the noble youth 56 Zob. Sławomir Baczewski, Szlachectwo. Studium z dziejów idei w pi- śmiennictwie polskim. Druga połowa XVI wieku, XVII wiek, Wyd. UMCS, arriving to the Padua Athenaeum from Lublin 2009.

57 Zob. uwagi na temat stosunku Frycza do szlachty w: W. Voisé, Andrzej Frycz Modrzewski 1503–1572, Ossolineum, Wrocław 1975, s. 39-40, 49-52. 59 Stanisław Orzechowski, Fidelis subditus, trad. Jan Januszowski, in: 58 Zob. Jakub Przyłuski, Prawa, czyli statuty i przywileje Królestwa Pol- Sześć broszur politycznych ze schyłku XVI i początku XVII wieku, wyd. 63 Jan Karol Dachnowski, Poczet możnego rycerstwa polskiego, w którym skiego, przekł. Maria Cytowska, w: 700 lat myśli polskiej, t. 2: Filozofia Bolesław Ulanowski, PAU: Warszawa 1921, pp. 1–38. dawnych bohatyrów sarmackich odważne dzieła krwią nieprzyjacielską i myśl społeczna XVI wieku, wyb. i oprac. Lech Szczucki, PWN, Warszawa 60 Andrzej Wolan, De libertate politica sive civili, trad. Stanisław Du- rysowane, w pokoju klejnoty, tudzież i domów szlacheckich genealogie, 1978. bingowicz, wyd. i oprac. Maciej Eder i Roman Mazurkiewicz, a cura di b. m. r. (ca 1640). 59 Stanisław Orzechowski, Fidelis subditus, przekł. Jan Januszowski, w: Wacław Uruszczak, Neriton: Warszawa 2010. 64 Sześć broszur politycznych ze schyłku XVI i początku XVII wieku, wyd. „Del duelo perleremo, del quale non può parlarsi se dell’onore non 61 Cfr. Jonathan Dewald, The European nobility. 1400–1800, Cambridge Bolesław Ulanowski, PAU, Warszawa 1921, s. 1-38. si ragiona” (“We shall talk about a duel, which cannot be considered University Press: Cambridge 1996, pp. 16–19. Cfr. Anche gli studi con- unless the question of honour is at stake”) - writes Sperone Speroni 60 Andrzej Wolan, De libertate politica sive civili, przekł. Stanisław Du- tenuti in: The nobility in Russia and Eastern Europe, a cura di Ivo Banac, in Ragionamento contra il duello, intitolato Dell’uomo. A fragment of bingowicz, wyd. i oprac. Maciej Eder i Roman Mazurkiewicz, red. Wa- Paul Bushkovitch, Yale Concilium on International and Area Studies: this work was published as late as in the 18th century by Muratori (In- cław Uruszczak, Neriton, Warszawa 2010. New Haven 1983. troduzione alle paci private, Modena 1708, pp. 159–170). Speroni also 61 Por. Jonathan Dewald, The European nobility. 1400–1800, Cambrid- 62 Cfr. Mirosław Lenart, Il soldato christiano w kontekście działalności commented on a duel in a treatise Del Duello, written in 1660’s. The ge University Press, Cambridge 1996, s. 16–19. Zob też studia w: The Antonia Possevina SJ jako bibliografa katolickiego, op. cit. text is known to more readers only thanks to the 1740 edition, when it nobility in Russia and Eastern Europe, red. Ivo Banac, Paul Bushkovitch, was published in the 5th volume of his , by Occhi in Venice, see 63 Jan Karol Dachnowski, Poczet możnego rycerstwa polskiego, w którym Opere Yale Concilium on International and Area Studies, New Haven 1983. dawnych bohatyrów sarmackich odważne dzieła krwią nieprzyjacielską Luciana Borsetto, Riscrivere gli antichi, riscrivere i moderni, e altri stu- 62 Zob. Mirosław Lenart, Il soldato christiano w kontekście działalności rysowane, w pokoju klejnoty, tudzież i domów szlacheckich genealogie, di di letteratura italiana e comparata tra Quattro e Ottocento, Edizioni Antonia Possevina SJ jako bibliografa katolickiego, op. cit. b. m. r. (1640 circa). dell’Orso: Alessandria 2002, p. 324, footnote 11.

62 63 stwa polskiego, nakład własny, Kraków 1653), È interessante in questo contesto fare un con- Italy and Europe. Theoreticians of the Szymona Okolskiego (Orbis Polonus, Franci- fronto tra la nobiltà intesa nel significato carat- subject considered, for example, whether szek Cezary, Kraków 1642) czy Jana Karola teristico per le terre dell’antica Res Publica e la honour was “an unspoilt state of nature,” Dachnowskiego (Poczet możnego Rycerstwa cultura italiana, che segnava la direzione delle or - in line with Aristotle and Cicero - “a re- Polskiego, b.r.m.)63. Na podkreślenie zasłu- aspirazioni delle elite polacche nel XVI e all’inizio ward for virtue”65. It is worth stating that guje jeszcze fakt, że upadek idei szlachec- del XVII secolo. Nella Serenissima, all’epoca, le Sebastian Petrycy from Pilzno regarded twa-obywatelstwa w XVII w. doprowadził do questioni d’onore venivano trattate in maniera nobility as a derivation of virtue; moreo- zastąpienia refleksji społeczno-politycznej particolarmente forte e di solito si giungeva a un ver, he disputed nobility by birth66. Giovan rozważaniami na temat genealogii oraz hi- duello64, aspetto che interessava i giovani nobili Battista Possevino, in his popular treatise storycznych korzeni, z naciskiem na rozróż- che arrivavano allo Studio di Padova da tutta Ita- composed in the form of a dialogue and first nienie prawdziwej i nieprawdziwej szlach- lia e dall’Europa. I teorici dell’argomento hanno published in 1553, thanks to the efforts of ty. Samo bycie szlachcicem stało się często riflettuto sul fatto se, ad esempio, l’onore fosse his brother, Antonio Possevino67, support- ważniejsze od wartości, jakie wpisywały się un “puro stato naturale”, o piuttosto – stando ed the concept of nobility in the first of w przynależność do tej grupy stanowej. a quanto sostenevano Aristotele e Cicerone – the above mentioned meanings. These Interesujące jest w powyższym kontekście “un premio per la virtù”65. Vale la pena ricordare considerations were certainly topics of skonfrontowanie szlachectwa w rozumieniu che Sebastian Petrycy di Pilzno considerava la everyday conversations of the internation- charakterystycznym dla terenów dawnej nobiltà una virtù derivata e ancor più contestava al community of the Padua scholars who, Rzeczypospolitej z kulturą włoską, wyzna- la nobiltà ricevuta per nascita66. Giovan Battista however, seemed to understand honour czającą kierunek aspiracji elit polskich w XVI Possevino nel suo popolare trattato, composto quite differently than their ancestors. i na początku XVII stulecia. Na terenie Se- in forma di dialogo e pubblicato per la prima vol- This group, to which consecutive treatises renissimy szczególnie mocno traktowano ta nel 1553 grazie agli sforzi del fratello Antonio on the issue were dedicated, wrongly un- wówczas o sprawach honoru, i to zazwyczaj derstood justice as vendetta and courage w kontekście pojedynku64, co interesowało as a test of strength. The nobility ethos nobilitowaną młodzież, zjeżdżającą się do pa- found here the support in understanding dewskiego Ateneum z terenu całej Italii oraz a duel as the method to erase an affront. Europy. Teoretycy tematu zastanawiali się na przykład, czy honor to „nieskażony stan

natury”, czy też – zgodnie z myślą Arystote- 65 Arystoteles, Etyka nikomachejska, 1059b, 22–23; 1123b, 20–21; 1123b, 35; 1163b, 3–4. It should be added that the Latin version of the text became very popular among editors.

64 “Del duello parleremo, del quale non può parlarsi se dell’onore non 66 See Sebastian Petrycy, Dedykacja Zygmuntowi Trzeciemu, w: idem, si ragiona” – scrive Sperone Speroni in Ragionamento contra il duel- Pisma wybrane, vol. 2: Przydatki do Polityki Arystotelesowej, oprac. 63 Jan Karol Dachnowski, Poczet możnego rycerstwa polskiego, w któ- lo, intitolato Dell’uomo. Una parte di quest’opera venne pubblicata Wiktor Wąsik, wstęp Konstanty Grzybowski, PWN: Warszawa 1956, rym dawnych bohatyrów sarmackich odważne dzieła krwią nieprzyjaciel- soltanto nel XVIII secolo da Muratori (Introduzione alle paci private, pp. 125-129. ską rysowane, w pokoju klejnoty, tudzież i domów szlacheckich genealo- Modena 1708, pp. 159–170). Speroni si esprime sul duello anche nel gie, b.m.r. (ok. 1640). trattato Del Duello, scritto negli anni sessanta del XVI secolo. E que- 67 Under the title: Dialogo dell’honore di M. Giovanni Battista Possevini 64 „Del duelo perleremo, del quale non può parlarsi se dell’onore non sto testo è noto a una cerchia più ampia di destinatari solo grazie mantovano. Nel quale si tratta a pieno del dvello, con la tavola di quanto si ragiona” („O pojedynku będziemy mówili, o którym nie można roz- all’edizione del 1740, quando viene pubblicato nel quinto volume vi si contiene, fatta con diverso ordine dell’altre. Di nuovo ristampata. prawiać, jeśli nie rozważa się kwestii honoru”) – pisze Sperone Spe- delle sue Opere, edito da Occhi a Venezia, cfr. Luciana Borsetto, Con privileggi, (in Vinegia appresso Gabriel Giolito de Ferrari et Fratelli Riscrivere gli antichi, riscrivere i moderni, e altri studi di letteratura roni w Ragionamento contra il duello, intitolato Dell’uomo. Fragment 1556 [kolofon:] in Vinegia appresso Gabriel Giolito et Fratelli 1555). italiana e comparata tra Quattro e Ottocento, Edizioni dell’Orso: Ales- tego dzieła opublikowany został dopiero w XVIII w. przez Muratoriego Dialogo dell’honore by Giovanni Battista Possevini, supplemented with (Introduzione alle paci private, Modena 1708, s. 159-170). Na temat sandria 2002, p. 324, nota 11. tavola, edited byAntonio Possevino, was published many times. It also pojedynku wypowie się Speroni także w traktacie Del Duello, napisa- 65 Arystoteles, Etyka nikomachejska, 1059b, 22–23; 1123b, 20–21; 1123b, appears as a supplement to Trattato dell’honore, a separate work by nym w latach sześćdziesiątych XVI w. I ten tekst znany jest szerszemu 35; 1163b, 3-4. Vale la pena aggiungere a margine che la versione latina the Jesuit scholar published for the first time in 1558. Dialogo was pub- gronu odbiorców jedynie dzięki edycji z 1740 r., kiedy ukaże się w 5. del testo ha ottenuto una straordinaria popolarità tra gli editori. tomie jego Opere, wydanym przez Occhiego w Wenecji, zob. Luciana lished by Giolito de Ferrari in the years: 1558, 1559 and 1566. I wrote Borsetto, Riscrivere gli antichi, riscrivere i moderni, e altri studi di lette- 66 Cfr. Sebastian Petrycy, Dedykacja Zygmuntowi Trzeciemu, in: idem, Pisma extensively on the topic in the above mentioned study: Il soldato chris- ratura italiana e comparata tra Quattro e Ottocento, Edizioni dell’Orso, wybrane, vol. 2: Przydatki do Polityki Arystotelesowej, oprac. Wiktor Wąsik, tiano w kontekście działalności Antonia Possevina SJ jako bibliografa Alessandria 2002, s. 324, przyp. 11. introduzione Konstanty Grzybowski, PWN: Warszawa 1956, pp. 125-129. katolickiego, op. cit.

64 65 lesa i Cycerona – „nagroda za cnotę”65. Warto Possevino67, si pronunciò, invece, a favore del- Considerations on the issue of honour did przypomnieć, że Sebastian Petrycy z Pilzna la nobiltà nel primo dei significati sopra citati. not remove the previously established uważał szlachectwo za pochodną cnoty, co Queste riflessioni erano con tutta certezza ar- ways of perceiving the role of aristocracy, więcej, kontestował szlachectwo z urodze- gomento di dispute quotidiane presso un gran which practices the virtue of wisdom and nia66. Giovan Battista Possevino w swoim po- numero di scolari internazionali che studiavano prudence and advocates (as justified in pularnym traktacie, skomponowanym w for- all’Ateneo patavino, i quali tuttavia sembravano the writings of humanists) a moderate life, mie dialogu i opublikowanym po raz pierwszy intendere l’onore in modo totalmente diverso cherishing the values and connected with w 1553 r. staraniem brata Antonia Possevi- rispetto ai loro antenati. Questo gruppo, a cui maintaining own resources and providing na67, opowiadał się natomiast za szlachec- erano indirizzati vari trattati riguardanti l’argo- service to the state. It seems that the se- twem w pierwszym ze wspomnianych wyżej mento, intendeva, erroneamente, la giustizia cond manner of assessing the attitude of znaczeń. Rozważania te były z całą pewno- come vendetta e la prodezza come prova di a person belonging to nobility was more ścią tematem codziennych dysput między- forza. L’ethos nobile vi trovava un proprio dub- popular among the young students coming narodowej rzeszy padewskich scholarów, bio sostegno nell’importanza del duello, visto to Italy from the remote areas of the Re- którzy zdawali się jednak rozumieć honor come metodo per lavare l’onta. public of Poland. The possible reason was zupełnie inaczej niż ich przodkowie. Grupę Le discussioni sulla questione dell’onore, tutta- that they did not fully comprehend the es- tę, a do niej kierowane były kolejne traktaty via, non fecero morire i modi, radicatisi prece- sence of the discussion of the concept of dotyczące tego zagadnienia, charakteryzo- dentemente, di percepire, in una società clas- honour (as mentioned above, they knew wało opaczne rozumienie sprawiedliwości sista, il ruolo dell’appartenenza all’aristocrazia, and understood the concept of virtue bet- jako wendetty oraz męstwa jako próby siły. che praticava le virtù della saggezza e della pru- ter). It was understandable and obvious to Etos szlachecki znajdował tu swoje wątpliwe denza e che si pronunciava (come veniva giusti- acquire the virtues and values, which were wsparcie w rozumieniu pojedynku jako meto- ficato negli scritti degli umanisti) a favore della recognisable in the culture, to which they dy zmazania obrazy. scelta di una vita moderata, guidata dai valori referred. It seems that certain benefits Roztrząsania na temat kwestii honoru nie e volta a conservare i propri beni e a servire lo were obtained, which can be proved by the pogrzebały jednak ugruntowanych wcześniej Stato. Sembra che questo secondo modo di attitudes of the Padua Poles, demonstrated sposobów postrzegania w społeczeństwie valutazione dell’atteggiamento dell’uomo che after their return home68. The crests orna- stanowym roli przynależnej arystokracji, apparteneva al ceto nobiliare avesse preso il mented with symbols of virtues, ancient praktykującej cnoty mądrości i roztropno- sopravvento tra i giovani che arrivavano in Ita- goddesses and heroes as well as the relat- lia dalle lontane terre della Res Publica. Succe- ed mottoes and epigrams, even though be- deva questo probabilmente perché non gli era ing an evidence of aspirations, have their 65 Arystoteles, Etyka nikomachejska, 1059b, 22–23; 1123b, 20–21; 1123b, 35; 1163b, 3–4. Warto dodać na marginesie, że wersja łacińska del tutto chiara l’essenza della discussione sul tekstu zyskała wyjątkowo dużą popularność wśród edytorów. concetto di onore (conoscevano meglio l’idea 66 Zob. Sebastian Petrycy, Dedykacja Zygmuntowi Trzeciemu, w: idem, Pisma wybrane, t. 2: Przydatki do Polityki Arystotelesowej, oprac. Wiktor 68 The activity of Jan Zamoyski, who imitated the good models in a prac- Wąsik, wstęp Konstanty Grzybowski, PWN, Warszawa 1956, s. 125-129. tical way, can be the most representative example. In particular, it was

67 Pod tytułem: Dialogo dell’honore di M. Giovanni Battista Possevini establishment of the town, which still exists, which was unique on the mantovano. Nel quale si tratta a pieno del dvello, con la tavola di quanto 67 Titolo: Dialogo dell’honore di M. Giovanni Battista Possevini mantovano. European scale, and founding the Zamoyski Academy modelled on the vi si contiene, fatta con diverso ordine dell’altre. Di nuovo ristampata. Nel quale si tratta a pieno del dvello, con la tavola di quanto vi si contiene, Padua Athenaeum. See Jerzy Kowalczyk, Zamość, città ideale in Polonia Con privileggi, (in Vinegia appresso Gabriel Giolito de Ferrari et Fra- fatta con diverso ordine dell’altre. Di nuovo ristampata. Con privileggi, (in il fondatore Jan Zamoyscki e l’architetto Bernardo Morando, Ossolineum: telli 1556 [kolofon:] in Vinegia appresso Gabriel Giolito et Fratelli Vinegia appresso Gabriel Giolito de Ferrari et Fratelli 1556 [colofhon:] in Wrocław 1986 and other studies in the volume: Zamość miasto idealne: 1555). Dialogo dell’honore Giovanniego Battisty Posseviniego uzupeł- Vinegia appresso Gabriel Giolito et Fratelli 1555). Il Dialogo dell’honore di 400 lat Zamościa (1580-1980). Studia z dziejów rozwoju przestrzenne- nione o tavola w opracowaniu Antoniego Possevina było wielokrotnie Giovanni Battista Possevini corredato di tavola nel lavoro curato da Anto- go i architektury, ed. Jerzy Kowalczyk, Wyd. Lubelskie na zlec. ZTPN wznawiane. Pojawia się także jako dodatek do Trattato dell’honore, nio Possevino fu più volte ristampato. Si trova anche come inserto Trattato w Zamościu: Lublin 1980. See also: Mirosław Lenart, Studenti polacchi dzieła odrębnego, którego autorem był uczony jezuita, wydanego po dell’honore, opera a sé, il cui autore era uno studioso gesuita, edita per la raz pierwszy w 1558 r. U samego Giolito de Ferrari Dialogo ukazało prima volta nel 1558. Presso lo stesso Giolito de Ferrari il Dialogo fu pubbli- a Padova e loro mecenatismo in patria, in: Mecenati, artisti e pubblico nel się w latach: 1558, 1559 i 1566. Obszernie piszę na ten temat w cyto- cato negli anni: 1558, 1559 i 1566. Scrivo molto ampiamente su quest’argo- Rinascimento. Atti del XXI Convegno Internazionale Chianciano Terme-Pi- wanym wyżej studium: Il soldato christiano w kontekście działalności mento nello studio sopra citato: Il soldato christiano w kontekście działaln- enza, a cura di Luisa Secchi Tarugi, Firenze: Franco Cesati Editore, 2011, Antonia Possevina SJ jako bibliografa katolickiego, op. cit. ości Antonia Possevina SJ jako bibliografa katolickiego, op. cit. pp. 501-511 (Quaderni della Rasegna, 68).

66 67 ści oraz opowiadającej się (co było uzasad- di dignità, di cui si è già parlato). Comprensi- nione w pismach humanistów) za wyborem bile e ovvio era ottenere delle virtù e ambi- życia powściągliwego, ukierunkowanego na re a dei valori riconoscibili nella cultura, alla wartości i związanego z zachowaniem wła- quale ci si riferiva reciprocamente. E in questo snych dóbr oraz służbą państwu. Wydaje się, campo, a quanto sembra, si raggiunsero certi że ten drugi sposób oceny postawy człowie- risultati positivi, come potrebbero testimonia- ka należącego do stanu szlacheckiego brał re gli atteggiamenti che i polacchi che erano górę wśród młodzieńców przyjeżdżających stati a Padova mostravano una volta rientrati do Włoch z odległych terenów Rzeczypospo- in patria 68. Ad ogni modo gli stemmi circondati litej. Działo się tak zapewne dlatego, że nie da rappresentazioni delle virtù e di dee ed eroi do końca była dla nich jasna istota dyskusji dell’antichità, così come i motti e gli epigrammi na temat pojęcia honoru (lepiej znali i ro- ad essi legati, anche se sono testimonianza di zumieli pojęcie czci, o czym już była mowa). aspirazioni soprattutto di ceto sociale, hanno Zrozumiałe i oczywiste było nabywanie cnót anche una propria dimensione morale. Se per- i sięganie po wartości rozpoznawalne w kul- fino certe idee, che erano oggetto di interesse turze, do której się wzajemnie odwoływa- e discussione nella cultura con la quale veniva- no. I na tym polu, jak się zdaje, osiągnięto no a contatto, andavano, per la maggior parte pewne korzyści, czego dowodem mogą być di loro, al di là del loro raggio conoscitivo, il postawy polskich padewczyków prezentowa- desiderio di lasciare dietro di sé delle tracce ne po powrocie do kraju68. W każdym razie sotto forma di stemmi (dipinti o scolpiti nella moral aspect too. Even if certain ideas otoczone wyobrażeniami cnót oraz starożyt- pietra) dimostra decisamente l’intenzione di were popular and discussed in the culture nych bogiń i herosów znaki herbowe, a także esprimere l’appartenenza a un mondo con cui which they met, to most of them they were motta i epigramy z nimi związane, chociaż są erano venuti in contatto e che aveva influito out of their cognitive range; however, the świadectwem aspiracji przede wszystkim sta- sulla loro riconoscibilità, tanto a Padova quan- will to leave the trace of their existence nowych, mają też swój wymiar moralny. Je- to in Polonia 69. in the form of a crest (painted or sculpt- śli nawet pewne idee będące przedmiotem ed in stone) confirms the will to manifest zainteresowania i dyskusji w kulturze, z jaką their belonging to the world, which they się zetknęli, były dla większości z nich poza 68 Forse l’esempio più rappresentativo è qui l’attività di Jan Zamoyski explored and which influenced their recog- che realizzò in pratica l’imitazione dei buoni modelli. Abbiamo in men- zasięgiem poznawczym, zdecydowanie chęć te qui soprattutto la fondazione della città, che esiste ancor oggi, un nisability, both in Padua and in Poland69. evento su scala europea, e la creazione dell’Akademia Zamoyska su mo- pozostawienia po sobie śladów w postaci dello dello Studio di Padova. Cfr. Jerzy Kowalczyk, Zamość, città ideale Finally, let us add a few remarks about in Polonia il fondatore Jan Zamoyscki e l’architetto Bernardo Morando, Ossolineum: Wrocław 1986 e gli studi contenuti nel volume: Zamość the fate of the two volumes of the manu- miasto idealne: 400 lat Zamościa (1580-1980). Studia z dziejów rozwoju przestrzennego i architektury, a cura di Jerzy Kowalczyk, Wyd. Lubelskie 68 Być może najbardziej reprezentatywnym przykładem jest tu działal- script. They were initially stored in the na zlec. ZTPN w Zamościu: Lublin 1980. Cfr. anche MirosławLenart, Stu- ność Jana Zamoyskiego, który naśladowaniu dobrych wzorców dawał denti polacchi a Padova e loro mecenatismo in patria, in: Mecenati, artisti wyraz praktyczny. Myślę tu zwłaszcza o założeniu istniejącego do dziś e pubblico nel Rinascimento. Atti del XXI Convegno Internazionale Chian- miasta, co było ewenementem w skali Europy, oraz o powołaniu Aka- ciano Terme-Pienza, a cura di Luisa Secchi Tarugi, Firenze: Franco Cesati demii Zamoyskiej na wzór padewskiego Ateneum. Por. Jerzy Kowal- Editore, 2011, pp. 501-511 (“Quaderni della Rassegna”, 68). czyk, Zamość, città ideale in Polonia il fondatore Jan Zamoyscki e l’ar- 69 On the importance of the Padua studies and visits in the city of An- 69 chitetto Bernardo Morando, Ossolineum, Wrocław 1986 oraz studia Sull’importanza degli studi patavini e delle visite in Terra d’Antenore tenor, see remarks in: Mirosław Lenart „Padewczycy” a kształtowanie w tomie: Zamość miasto idealne: 400 lat Zamościa (1580-1980). Studia cfr. le osservazioni contenute in: Mirosław Lenart „Padewczycy” a kształ- się humanistycznych wzorców w polskiej kulturze umysłowej, in: Sens z dziejów rozwoju przestrzennego i architektury, red. Jerzy Kowalczyk, towanie się humanistycznych wzorców w polskiej kulturze umysłowej, in: humanistyki dzisiaj, eds. Jerzy Brzozowski, Agnieszka Hennel-Brzozow- Wyd. Lubelskie na zlec. ZTPN w Zamościu, Lublin 1980. Zob. także: Mi- Sens humanistyki dzisiaj, a cura di Jerzy Brzozowski, Agnieszka Hennel- ska, Mirosław Lenart, Scriptum: Kraków 2016, pp. 69-103; Idem: Relac- rosław Lenart, Studenti polacchi a Padova e loro mecenatismo in patria, -Brzozowska, Mirosław Lenart, Scriptum: Kraków 2016, pp. 69-103; Idem: in: Mecenati, artisti e pubblico nel Rinascimento. Atti del XXI Convegno Relacje i zapiski dotyczące pobytu w Padwie peregrynantów z terenu daw- je i zapiski dotyczące pobytu w Padwie peregrynantów z terenu dawnej Internazionale Chianciano Terme-Pienza, a cura di Luisa Secchi Tarugi, nej Rzeczypospolitej w źródłach polskich i włoskich (XVI-XVII w.), in: Memu- Rzeczypospolitej w źródłach polskich i włoskich (XVI-XVII w.), in: Memu- Firenze, Franco Cesati Editore, 2011, s. 501-511 (Quaderni della Ra- arystyka w dawnej Polsce, a cura di Piotr Borek, Dariusz Chemperek, Anna arystyka w dawnej Polsce, eds. Piotr Borek, Dariusz Chemperek, Anna segna, 68). Nowicka-Struska, Collegium Columbinum: Kraków 2016, pp. 31-44. Nowicka-Struska, Collegium Columbinum: Kraków 2016, pp. 31-44.

68 69 herbów (malowanych czy wykutych w kamie- Alla fine aggiungiamo ancora un paio di osser- association’s treasury box together with niu) świadczy o potrzebie zamanifestowania vazioni sulle sorti dei due volumi del manoscrit- other documents, the seal and cash. The przynależności do świata, z jakim się zetknę- to. Inizialmente furono conservati nel cassone nation archive was stored permanently li i jaki wpłynął na ich rozpoznawalność, za- dell’associazione insieme ad altri documenti, in the library, since its foundation. When równo na terenie Padwy, jak i Polski69. ai sigilli e alla cassa portatile. Dal momento in the nation became less numerous, at the Na koniec należy dodać jeszcze parę uwag cui venne creata la biblioteca, l’archivio della beginning of the 18th century, the docu- o losach dwóch tomów rękopisu. Początkowo nazione trovò in essa la sua sede fissa. All’ini- ments were in danger. This was confirmed były one przechowywane w skrzyni stowarzy- zio del XVIII secolo, quando la nazione diventò by the theft carried out by an “Athanasi- szenia wraz z innymi dokumentami, pieczęcią sempre meno numerosa, i documenti comin- us Ruthenus,” who robbed the library and oraz podręczną kasą. Od czasu powołania bi- ciarono a essere in pericolo, come dimostra sold the stolen goods in the marketplace. blioteki, archiwum nacyjne znalazło przy niej il furto commesso da un certo “Athanasius Album nationis Polonae was luckily pre- swoje stałe miejsce. W początku XVIII w., kie- Ruthenus”, che derubò la biblioteca e vendet- served by the above mentioned historian dy nacja stawała się coraz mniej liczna, doku- te al mercato gli oggetti rubati. L’Album natio- Papadopoli. He must have returned it to mentom zaczęło grozić niebezpieczeństwo. nis Polonae finì, per fortuna, nelle mani dello the nation, as the records were continued. Świadectwem tego jest kradzież, jakiej doko- storico Papadopoli, citato sopra, che dovette Finally, after the disintegration of the Pol- nał niejaki „Athanasius Ruthenus”, który restituire i documenti alla nazione visto che ish nation, the books were first in the Uni- okradł bibliotekę, a zagrabione rzeczy sprze- continuavano a fare le iscrizioni. Alla fine, dopo versity library and next in the University dał na tandecie. Album nationis Polonae do- il disgregamento della nazione polacca, i regi- Archive, where they received reference stał się na szczęście w ręce wspomnianego stri finirono prima nella Biblioteca Universitaria numbers 487 and 488. Currently, the books historyka Papadopolego. Tenże musiał zwró- e da lì nell’Archivio Universitario, dove venne are stored in Archivio Storico dell’Universi- cić dokumenty nacji, skoro w dalszym ciągu loro attribuita la segnatura 487 e 488. tà di Padova, which is a division of Archivio dokonywano w niej wpisów. W końcu, po roz- Oggi i registri sono conservati nell’Archivio Generale di Ateneo and Centro per la sto- padzie nacji polskiej, księgi znalazły się naj- Storico dell’Università di Padova, che dipende ria dell’Università di Padova. The Centre pierw w Bibliotece Uniwersyteckiej, a stamtąd dall’Archivio Generale di Ateneo e dal Centro is headed by professor Filiberto Agostini, trafiły do Archiwum Uniwersyteckiego, gdzie per la storia dell’Università di Padova. Il diret- whom I would like to thank first for his in- nadano im sygnatury 487 i 488. Obecnie miej- tore del Centro è il prof. Filiberto Agostini, volvement in the activities aiming at digi- scem przechowywania ksiąg jest Archivio Sto- a cui innanzitutto vanno i ringraziamenti per tal processing of the documents and giving rico dell’Università di Padova, które podlega l’impegno profuso nei lavori volti a proteg- the permit to have a phototypic edition of pod Archivio Generale di Ateneo oraz Centro gere in forma digitale i documenti e per aver the books published. It should be added per la storia dell’Università di Padova. Dyrek- acconsentito all’edizione fototipica dei volu- that professor Agostini is a member of torem Centrum jest Prof. Filiberto Agostini, na mi della nazione. Bisogna inoltre aggiungere a special team appointed by the Minister którego ręce w pierwszej kolejności należy che il collega e amico Agostini è membro del of Science and Higher Education in Poland, złożyć podziękowania za zaangażowanie Comitato speciale, istituito dal Ministro della for the initiatives organised on the 800th Scienza e dell’Istruzione Superiore in Polonia, anniversary of the University in Padua cel-

69 Na temat znaczenia studiów padewskich oraz wizyt w Grodzie Ante- per le iniziative in occasione dell’anniversario ebrations. This edition is the first in the nora zob. uwagi w: Mirosław Lenart „Padewczycy” a kształtowanie się humanistycznych wzorców w polskiej kulturze umysłowej, w: Sens huma- degli 800 anni dell’Università di Padova. Que- series of volumes connected with the ju- nistyki dzisiaj, red. naukowa Jerzy Brzozowski, Agnieszka Hennel-Brzo- zowska, Mirosław Lenart, Scriptum, Kraków 2016, s. 69-103; Idem: sta edizione è la prima di una collana in cui ver- bilee, which will have its climax in 2022. Relacje i zapiski dotyczące pobytu w Padwie peregrynantów z terenu dawnej Rzeczypospolitej w źródłach polskich i włoskich (XVI-XVII w.), w: ranno pubblicati volumi legati alle celebrazioni I would like to express our gratitude to Memuarystyka w dawnej Polsce, red. Piotr Borek, Dariusz Chemperek, Anna Nowicka-Struska, Collegium Columbinum, Kraków 2016, s. 31-44. dell’anniversario che culmineranno nel 2022. the Management of The POLONIKA Na-

70 71 w prace zmierzające do zabezpieczenia cy- Un ringraziamento a parte va alla Direzione tional Institute of Polish Cultural Heritage frowego dokumentów oraz wyrażenie zgody dell’Istituto Nazionale del Patrimonio Culturale Abroad. Thanks to its assistance, it was na wydanie fototypiczne tomów nacji. Należy Polacco all’estero POLONIKA, grazie al cui aiu- possible to publish these volumes in a very przy tym dodać, że Prof. Agostini jest człon- to è stato possibile pubblicare questi volumi in short time, thanks to the decision on the kiem powołanego przez Ministra Nauki così breve tempo, a seguito della decisione di organisation of a prompt visit of a team of i Szkolnictwa Wyższego w Polsce specjalnego inviare immediatamente a Padova un gruppo specialists in Padua, under the supervision Zespołu do spraw inicjatyw podejmowanych di specialisti che hanno lavorato sotto la guida of Piotr Jamski. The team prepared photo- z okazji jubileuszu 800-lecia Uniwersytetu di Piotr Jamski. Hanno realizzato la documen- graphic documentation allowing not only w Padwie. Niniejsza edycja otwiera też serię, tazione fotografica che non solo ha permesso for printing thephototypic edition of the gdzie ukazywać się będą tomy związane z ob- la stampa fototipica dei due volumi dell'albo two volumes but also for preparing publi- chodami jubileuszowymi, których apogeum di ammissione, ma è anche necessaria per la cation of subsequent volumes, devoted to przypadnie na rok 2022. pubblicazione dei volumi successivi legati agli the crests placed in the walls of the main Osobne wyrazy wdzięczności należą się dy- stemmi che si trovano sulle pareti del palazzo building of the University. rekcji Narodowego Instytutu Polskiego Dzie- principale dell’università. dzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA. Dzięki pomocy otrzymanej z tej strony stało się możliwe opublikowanie niniejszych to- mów w bardzo krótkim czasie, co jest konse- kwencją decyzji o natychmiastowym wysła- Prof. Mirosław Lenart niu do Padwy grona specjalistów pracujących pod kierunkiem Piotra Jamskiego. Wykonali oni dokumentację fotograficzną nie tylko pozwalającą na druk fototypiczny dwóch to- mów metryki, lecz także potrzebną do publi- kacji kolejnych tomów związanych z herbami umieszczonymi na ścianach głównego budyn- ku uniwersytetu. Publikacja powstała w ramach prac Zespołu do spraw inicjatyw podejmowanych z okazji jubileuszu 800-lecia Uniwersytetu w Padwie powołanego przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

Il presente volume è stato realizzato e pubblicato nell'ambito delle iniziative del Comitato per le celebrazioni polacche dell'ottavo centenario della fondazione dell'Università di Padova, convocato con delibera del Ministro della Scienza e dell'Istruzione Superiore.

The publication was published as part of the Team for initiatives undertaken on the occasion of the 800th anniversary of the University of Padua, established by ordinance of the Minister of Science and Higher.

75