11 3 Juni 2015 WM Willem Mengelberg en zijn tijd De Symfonie van César Franck Paul van Kempen W Dimitri Mitropoulos M Inhoud Van het bestuur en van de redactie 1 Kees de Leeuw Paul van Kempen 2 Programmatoelichting bij de Symfonie van Franck 13 Johan Maarsingh Mengelbergs herontdekking van een symfonie 18 Simon van Milligen De Symphonie van César Franck (1902) 21 Concertrecensies van de Symfonie van Franck 23 Francisco Joffily D. Mitropoulos – Two Concerts Not to Be Forgotten 33 Concertrecensies Tsjaikovski 39 Het Concertgebouworkest in Luik 47 Concertstatistiek Symfonie van Franck 49 Afbeelding v oorzijde Paul van Kempen getekend door Emil Stumpp, 1931 Colofon WM is een kwartaaluitgave van de Stichting Willem Mengelberg Society (WMS). Net als zijn voorganger, de Willem Mengelberg Vereniging, wil de WMS wereldwijd zoveel mogelijk men- sen in aanraking brengen met de muzikale nalatenschap van de dirigent Willem Mengelberg. Redactie Johan Maarsingh, Ronald de Vet Bestuur Voorzitter Frederik Heemskerk Vice -voorzitter Eveline Nikkels Secretaris Olga de Kort Penningmeester Jan Reinoud Lid Frits Zwart Website www.willemmengelberg.nl Erevoorzitter Riccardo Chailly Don aties: minimaal € 30 indien u woont binnen Europa, € 35 daarbuiten. Voor dat bedrag ontvangt u viermaal per jaar WM en krijgt u reductie op de entreeprijs van onze bijeenkom- sten. Gaarne overmaking naar NL36 INGB 0006 1486 87 t.n.v. stichting Willem Mengel- berg Society o.v.v. ‘donatie WMS’. Overname van de redactionele inhoud is alleen toegestaan na schriftelijke toestemming van de redactie. Aanleveren kopij voor WM 114 uiterlijk 15 augustus 2015. 28e jaargang, nummer 113. © 2015. ISSN 2213-9036. Van het bestuur Mengelberg en Van Kempen Op 9 mei jongstleden wijdde de Willem die van Mengelberg. Frits Zwart fungeerde Mengelberg Society in een stijlvolle (en daarbij als moderator. prettig gevulde) Louis Quinze-zaal in het Wij denken met dit soort luisterbijeen- Haagse Pulchri zijn voorjaarsbijeenkomst komsten op de goede weg te zijn. Ten aan Paul van Kempen. Van Kempen was eerste blijken historische opnamen als de een dirigent die in Mengelbergs leven – hier beluisterde, ondanks hun technische vooral na de oorlog – een belangrijke rol onvolkomenheden, nog steeds verrassend speelde. Zo was al afgesproken dat hij met veel zeggingskracht te hebben. Ten tweede Mengelberg in Italië de nodige voorberei- vormen uitvoerende kunstenaars die op de dingen zou treffen voor diens afscheids- een of andere manier Mengelberg nog concert (eind 1951) in Amsterdam. Men- hebben meegemaakt een mer à boire bij de gelberg kon immers na al die jaren van ge- keuze van interessante gespreksonderwer- dwongen ledigheid wel weer een beetje pen in de nabije toekomst. ‘coaching’ van zijn leerling gebruiken. Het Wij hopen van harte dat u het met dat is daar, zoals wij allemaal weten, niet van laatste eens bent. Wilt u meer over Mengel- gekomen maar de eeuwig onbeantwoorde berg en/of de Society weten? Bezoek dan vraag is natuurlijk of dat afscheidsconcert onze website www.willemmengelberg.nl. niet onmogelijk zou zijn gemaakt door Tenslotte doe ik een klemmende op- dezelfde relletjes als waardoor Van Kem- roep aan alle Vrienden van de Willem pens optreden, een half jaar eerder, werd Mengelberg Society bij wie het dit jaar nog verstoord. niet tot overmaking van de jaarlijkse bij- Kees de Leeuw (auteur van de biografie drage kwam. Wij verzoeken u vriendelijk Dirigeren is geen beroep maar een roeping) alsnog een donatie van € 30 (of meer), over zoomde in op Van Kempens veelbewogen te maken op NL36INGB0006148687 t.n.v. levensloop en een deskundig mini-panel, stichting WMS onder vermelding van ‘do- bestaande uit violist Jaring Walta en pianist natie 2015’. Uw hulp helpt ons bij de ver- Geoffrey Madge vergeleek opnamen van wezenlijking van onze plannen. Bij voor- Van Kempen (Tsjaikofski’s Zesde symfo- baat veel dank! nie, Beethovens Vijfde pianoconcert) met Namens het bestuur, Frederik Heemskerk Van de redactie Na de tekst van de lezing over Paul van Vrienden. Omdat het behalve Franck- ook Kempen aandacht voor César Franck, die Tsjaikovski-jaar is, bieden we concertrecen- 125 jaar geleden overleed. We zijn ook blij sies van enkele van zijn orkestwerken. met een originele bijdrage voor ons blad Ter ere van Franck maken we voor het over Dimitri Mitropoulos, van de hand van provincie-optreden van het CGO een uit- Francisco Joffily uit Rio de Janeiro, nog stapje naar zijn geboorteplaats Luik. altijd de enige niet-Europeaan onder onze Wij wensen u veel leesplezier. Lezing voor de Willem Mengelberg Society op 9 mei 2015 in Den Haag Paul van Kempen Kees de Leeuw Paul van Kempen werd geboren op 16 mei 1893 in Zoeterwoude op een adres dat nu bekend is als Herenstraat 61 in Leiden. Het gezin verhuisde later naar nummer 53. Zijn vader was goudsmid, later winkelier en agent in levensverzekeringen. Zijn vrouw stond te boek als winkelierster, maar was bovenal moeder want het rooms-katholieke gezin telde dertien kinderen. Paul van Kempen kreeg onderwijs tot zijn veertien- de jaar. Pas veel later zou hij vreemde talen leren en sprak toen – naar eigen zeggen – redelijk Duits, Engels, Frans en Italiaans. Vanaf zijn zevende jaar leerde hij viool spelen. Hij was leerling van de Muziek- school van de Maatschappij tot Bevorde- ring der Toonkunst in Leiden. Zijn docent was Jan Gerbrand Striening (1860–1932). Striening was een lokale beroemdheid met een indrukwekkend cv. Hij had gestudeerd bij Joseph Joachim in Berlijn, was eerste violist in Rotterdam en werkte later bij het Residentie-Orkest en trad vele malen als solist op. Hij was onder meer de compo- nist van het muziekdrama Doornroosje, dat in 1901 in Leiden werd opgevoerd. Volgens Striening behoorde Van Kempen al in diens jonge jaren tot zijn meest begaafde officiële afdeling van de Maatschappij tot leerlingen. Bevordering der Toonkunst. Er bestond een bloeiend muziekleven Sempre Crescendo was feitelijk een studen- in Leiden tijdens Van Kempens jeugd. Er tengezelschap, maar er traden beroemde waren orkesten zoals Musis Sacrum (opge- musici op zoals Pablo Casals, Carl Flesch, richt 1828), het studentenmuziekgezel- Dirk Schäfer, Pauline de Haan-Manifarges schap Sempre Crescendo (1831) en Ver- en Heinrich Fiedler. Het orkest stond maak door Toonkunst (1839) en er waren onder leiding van Frits Koeberg (1876– diverse zalen, met als bekendste de Stads- 1961). Mengelberg dirigeerde meer dan gehoorzaal. Er bestonden een officieuze en eens composities van Koeberg of gaf hem de gelegenheid om zelf zijn werk te dirige- 2 ren. Toen Van Kempen violist was in het Louis Zimmermann is vooral bekend Concertgebouworkest werd het ‘Grieksch geworden als concertmeester van het Con- tussenspel’ uit Plato uitgevoerd. certgebouworkest. Ook componeerde hij Pauls vader was lid was van de afdeling en leidde veel violisten op. In een interview Leiden van de Maatschappij tot Bevorde- ter ere van zijn zestigste verjaardag sprak ring der Toonkunst, en hierdoor kon Paul hoogstwaarschijnlijk gratis concerten be- zoeken. Ook Mengelberg en het Concert- gebouworkest traden tijdens Pauls jeugd enkele malen op in de Stadsgehoorzaal te Leiden en zo heeft Van Kempen al op jonge leeftijd kennis kunnen maken met Mengelbergs directie. Op negenjarige leeftijd maakte Paul van Kempen wellicht zijn debuut, in Leiden (in de Stadsgehoorzaal, zo blijkt uit krantenbe- richten uit 1941). Volgens andere berichten was dit pas in 1906, waarschijnlijk tijdens de Rembrandtfeesten, ter gelegenheid waarvan Willem Mengelberg zijn muziek bij etsen van Rembrandt had gecompo- neerd. Van Kempen ging viool studeren aan het conservatorium van Amsterdam, maar had daarvóór al besloten dat hij geen violist maar dirigent wilde worden. Louis Zimmermann Conservatorium (1910–1913) Op 18 oktober 1910 werd hij uitgeschreven Zimmermann zijn bijzondere waardering uit Leiden, vanwege zijn vertrek naar uit voor diverse leerlingen, onder wie Paul Amsterdam. Toevallig trad die dag het van Kempen. Op zijn beurt heeft Paul van Concertgebouworkest onder Mengelberg in Kempen zijn leermeester ook zeer gewaar- Leiden op, met de tweede symfonie van deerd, zoals duidelijk wordt uit correspon- Brahms en werken van Franck, Wagner en dentie. Hij spreekt zijn leraar aan met “lie- Beethoven. Een mooi en symbolisch ve vriend” en “onvergetelijke leeraar”. Ter afscheid van zijn geboortestad. ere van de zeventigste verjaardag van Zim- De jonge Van Kempen kreeg een mermann in 1943, trad deze op met het zelden toegekende studiebeurs, vanwege vioolconcert van Brahms en werd hij uiter- zijn uitzonderlijke talent. Zijn belangrijkste aard gehuldigd. Van Kempen stuurde hem en bekendste docenten waren Julius Rönt- vanuit Aken een felicitatiebrief, waarin hij gen, Bernard Zweers en bovenal vioolleraar Zimmermann onder meer bedankte dat hij Louis Zimmerman. In zijn eerste studiejaar “de grondsteen legde voor mijne muzikale was niet Zimmermann maar Heinrich Fied- opvatting en mijn violistisch kunnen, voor ler, die ook concertmeester geweest is bij al uw moeite met de ‘kleine Paul’.” het Concertgebouworkest, de docent viool. In juni 1913 deed Van Kempen de examens voor het Eindgetuigschrift. Hij 3 soleerde in het eerste deel van het Eerste badplaats, een situatie zoals Van Kempen vioolconcert van Vieuxtemps. Tevens trad die later ook zou aantreffen in Dresden. hij op als primarius in een strijkkwartet van Naast met name Italiaanse opera’s diri- de Nederlandse Anna Lambrechts-Vos geerde Harmans minder bekende werken, (1876–1932). waaronder Die Schneider von Schönau van de Nederlandse