- -., Iv1rwr-rrr--'IIIIF~N~LLIbBR~ 1_11 BM ~IcJN . cr lID \PAARGANG: 1998 MMN~: september NO : 47 1,1_

Dit blad is een uitgave van de WILLEfv1 MENGELBERG VERENIGING Opgericht 13 februari 1'987

SECRETARIAAT: Irislaan 287 2343 CN Oegstgeest 071-5175395 giro 155802

REDACTIE: Dr. A. Coster A. van Kapel .J. Krediet Irislaan·287 Hofbrouckerlaan 66 Rijksstraatweg 71 2343 CN Oegstgeest 2343 HZ Oegstgeest 111 5 AJ Duivendrecht 071-5175395 071-5172562 020-6991607

BESTUUR: Voorzitter: Prof. Dr. W.A.M. van der Kwast Vice-voorzitter Dr. W. van Welsenes Secr./penningm. Dr. A. Coster leden: A. van Kapel .L Krediet Juridisch adviseur Mr. E.E.N. Krans

***************.*.***************************************************************************

INHOUD VAN DIT NUMMER: OJ VAN DE REDACTIE 02-05 BERGEN 1898-1998 VOERMANS, ER IK 06 CONCERTGEBOUW 1898-1928 WAGENAAR, JOHAN 07-09 DE INVLOED SFEER VAN HET CONCERTGEB. DRESDEN, SEM 10-11 DE NEDERLANDSE COMPONISTEN DOPPER, CORN. 12 40-JAAR CULTURELE ARBEID ANROOY., PETER V 13-15 HET AMSTERDAMSCHE MUZIEKLEVEN IN 1928 PIJPER, WILLEM 16 DASS, DAS C.O. STETS BLüHEN MöGE STRAUSS, RICHARD 17 DAS C.O. IST DAS FUNDAMENT MAHLER, GUSTAV 18 VIVAT, CRESCAT, FLOREAT WALTHER, BRUNO 1 9 GRATULATIONS ELGAR, EDWARD 21 IL N'EXCISTE EN EUROPE CASELLO, ALFREDO 22-23 MUSIC IST DIE HöCHSTE AUSDRUCKKUNST NIELSEN, CARL 24-26 PROGRAMMA'S 40-JARIG JUBILEUM 27 1938 JUBILEUM H.M. KON. WILHELMINA 28-33 CARTE BLANCHE VOOR BERNARD HAITINK VOERMANS, ERIK 34-35 IK BEN NIET ZO BEROEMD ALS EEN POPSTER KOELEWIJN, JANN. 36-38 HENRIëTTE BOSMANS CHAPIRO, FAN IA 39-40 FRED. J. ROESKE ARNOLDUSSEN,P. 41-43 LAWRENSE RENES GEEFT ZIJN MENING SCHNEEWEISZ, OSW. 44-45 EEN ORKESTLID OVER MENGELBERG DOORN,A. VAN -1-

VAN DE REDACTIE I1 I1

Honderd jaar geleden reisde het Concertgebouworkest o.l.v. Willem Mengelberg per stoom­ boot af naar Bergen, in Noorwegen. Dit jaar deed het orkest het opnieuw maar nu o.l.v. Ricardo Chailly.

Zeventig jaar geleden werd het veertigjarig bestaan van het Concertgebouw herdacht. Om dit te vieren werden drie buitengewone feestconcerten gegeven op 22, 24 en 28 april. Uitgevoerd werden werken van Beethoven, Strawinsky, Schubert en Mahler. Als dirigenten traden op Mengelberg en Strawinsky. Laatstgenoemde leidde het Concertgebouworkest in eigen werk: I70edipus Rex" en de suite uit Petrouchka. Nederlandse en buitenlandse componisten, musici en musicologen leverden bijdrage aan het programmaboek.

Zestig jaar geleden vierde H.M. Koningin Wilhelmina haar veertigjarig regeringsjubileum. Tijdens de plechtigheden in de Nieuwe Kerk te Amsterdam concerteerde het Concertgebouw­ orkest o.l.v. Willem Mengelberg.

Tien jaar geleden nam Bernard Haitink afscheid van het Concertgebouworkest. Nu, in zijn zeventigste levensjaar zal hij in het komende seizoen "Carte Blanche'" in het Concertgebouw krijgen. Hij dirigeert dan zeven concerten met zeven verschillende orkesten, waaronder het Koninklijk Concertgebouworkest, de Berliner Phiharmoniker en de Wiener Philharmoni~er.

Over al deze gebeurtenissen leest u in dit nummer. Ook leest u een interview met één van onze jonge dirigenten, Lawrence Renes, die zijn mening geeft over zijn oudere vakbroeders.

Verder aandacht voor de componiste en pianiste Henriëtte Bosmans en de dirigent en componist Fred. J. Roeske, beiden tijdgenoten van Mengelberg.

Roeske werkte met zijn mannenkoor D Apollo" mee aan het veertigjarig bestaan van het Concertgebouwen leidde de volkszang op De Dam bij het veertigjarig jubileum van H.M. Koningin Wilhelmina.

ALGEMENE LEDENVERGADERING.

Wij maken u attent op onze Algemene Ledenvergadering die op zaterdag 1 4 november gehouden zal worden in het PIANOLA MUSEUM te Amsterdam. U wordt verzocht 10,30 uur aanwezig te zijn. De heer Kasper Janse, directeur van het museum, zal dan een lezing houden over pianola's en de muziek die zij voortbrengen d.m.V. rollen. Bereomde pianisten, zoals o.a. Dirk Schäfer, hebben deze rollen ingespeeld. Ook Gustav Mahler zal te horen zijn onder de titel Mahler speelt Mahler. Na deze lezing, die tussen twaalf en halfeen zal zijn afgelopen, drinken wij op kosten van de vereniging, koffie en/of thee. Bij de koffie kan, voor uw eigen kosten, een broodje worden gegeten. Op bijgaand aanmeldingsformulier, dat vóór 31 october in het bezit van onze secretaris moet zijn, geven wij u het adres van het museum, haar bereikbaarheid enz. Voor geïnterresseerden: vlak bij het museum (ca. 200 mtr.) is het Muziekantiquaraat G.N. Landré gevestigd, 1 e. Anjelierdwarsstraat 36. Het dreigt een interessante dag te worden. Komt allen! -2- won er van er en

In 1898 reisde het Concertgebouworkest onder Willem Mengel~erg per stoomboot af naar Bergen, Noorwegen, waar het op uitnodiging van Edvar~Grieg aan de Vikingen liet horen hoe een echt orkest klonk. Honderd jaar later deden ze d~t opnieuw, maarnu met Riçcardo Chailly. Een reportage vanuit het noorden, o~er een festival, een orkest en een Lepra Museum.

Hoor~ist Jacob Slagter: "In het buitenland gaat het altijd lekker!' - I Overgenomen uit HET PAROOL dd. 5 juni 1998 . ERIK VOERMANS

N lJh NUUKSE plaats Bergen eet men het rrilljoen Noorse kronen (ongeveer' zes mil­ liefst br0dkake (peperkoek met een laag­ joen gulden), worden 150' events georgani­ je glazuur) en zet men bij kinderspeel­ seerd, de zeventig concerten van het jazZfes­ ptaatsen graag voor de gezelligheid tival Nattjazz, dat tegelijkertijd plaatsvindt, manshoge trollen neer, met tweemaal niet meegerekend Bergen bruist! Ivier vingers en tenen, een vrolijke lange De Ijslandse directrice Bergglót Jónsdóttir neus en een blik in de ogen die suggereert rekende dit jaar op 36.000 Noorse en vier­ dat ze het ravottende grut bij voorkeur met duizend buitenlandse bezoekers.' Ze lokte wat ketchup zouden oppeuzelen. De toerist haar gasten naar de fraai gelegen kust­ die niet van br0dkake houdt, gaat naar de plaats met een breed opgezet programma, winkel, Godt Br0d, yoor al uw 0kologisk bak­ dat voor elk wat wils bood "Vierduizend verk, gevestigd aan de Nedre Korskirkeallmen­ buitenlandse bezoekers vinden we eigenlijk ningen. Daarna brengt hij een bezoek aan te weinig," zegt 0yvind Stokke, de interna­ het Lepra Museum, dat zich naast een piz­ tional development manager van het festival. zeria en een kebab-smulhuis _bevindt, "Maar Bergen is nu eenmaal geen centrale schuin tegenover een kerk met dodenakker. plek in Europa. We sturen tegenwoordig po­ 'Apen Kirke' staat erop een bord - wat bete­ tentiee1 geïnteresseerden buiten Noorwe­ kent dat de kerk open is, niet dat hier een " gen zeer tijdig het programma toe, zodat ze godshuis voor gorilla's staat. Het Lepra­ er. wellicht hun vakantie op zullen afstem­ museet is trouwens een verlateri en vervallen , men. Veel meer kunnen we niet doen. Ber­ vuilgroen houten gebouwtje, waar al jaren gen is geen-Salzburg." geen bezoekers meer lijken te komen. Van­ De Noorse bescheidenheid is begrijpelijk. daag is het gesloten. maar niet helemaal op zijn plaats. Wat Ber­ De gemiddelde reiziger komt aan het eind gen voorheeft op festivalsteden van grotere van de maand mei dan ook niet voor de le­ naam en faam, is bijvoorbeeld de meer dan prozen naar Bergen: Hij komt voor iets ge­ prachtige ligging. Wie een tripje maakt heel anders: de Festspillene i Bergen (opgericht naar het natuurpark F10yen, dat vanaf een in 1953) dat in Noorwegen als 's lands groot­ heuvel van 320 meter hoogte een fraai uit­ ste en meest tot de verbeelding sprekende zicht biedt op de zeven bergen die de stad cultuurfestijn geldt. Het festival 'duurt ' haar naam gaven, de fjorden die daar tus­ twaalf dagen. Met een budget van twintig sendoor in het zonlicht liggen te glinsteren. -3-

de bootjes, boten, schepen en cruisesche­ mocht komen. Ole staat er idyllisch bij, zo pen in de haven bij de Zachariasbryggen en 'mder die bomen. Beneden hem klatert eert de lmalrode dakjes van de kramen op de vis­ watervalletje. Een bebaarde watertrol bege- ' markt, weet genoeg: nog geen concert ge­ leidt hem met stille harpklanken. hoord, maar je hebt nu al waar voor je geld. Die indruk wordt versterkt na een bezoek 'I N BERGEN krijgen we het grote symfoni- aan Troldhaugen, het belacheliik mooi gele­ sche repertoire veel te weinig te ho­ gen huis van Edvard Grieg, die zo te zien _ ren," zegt 0yvind Stokke. "De Bergen-. wel een centje te besteden had. Opvallend is se Philharmonie bestaat uit "92 musici en de grote hoeveelheid schilderijen, tekenin­ dat is te weinig voor de Bruclmersen de gen en foto's van grote componisten aan de Mahlers. Het orkest van Oslo, waar Mariss wanden. "Ja," zegt museumdirecteur Er­ jansons chefdirigent is, heeft wel voldoen­ ling Dahl, "anders dan bij sommige van de musici, maar je gaat niet voor ieder con­ zijn collega's waren er voor Grieg ook nog certyeeriig minuten in een vliegtuig zit- andere componisten dan hijzelf." teIi.'" ,,' , ' - , ' , Tot 1985 werden in het huis regelmatig con­ Bij het festiv~ waren ze dan ook bijzonder certen gegeven. Bij grote drukte werden verhep,gd over de komst van Riccardo Chail­ dan de deuren naar de tuin (eerder een ly'en het Koninklijk Concertgebouworkest, park) opengezet en konden de bèzoekers die in de Grieghallen tWee concerten gaven. onder zacht meeneuriënde loofbomen de Stokke: "Die zijn voor ons het hoogtepunt klanken tot zich nemen. Maar omdat de van het festival. -Noorwegen heeft zo'n be­ toestroom van toeristen steeds minder goed 'zoek van: een van de beste orkesten ter we­ te rijmen viel met verantwoorde monumen­ 'teld noclig om het' muziekleven hier ge­ tenzorg, werd er, een aparte concertzaal Wicht te geven. Anders horen we hier nooit achter de woning gebouwd. "Tegenwoordig e~ns een symfonie van Mahler." worden in die Troldsalen per jaar 250 concer­ Het KCO is om een speciale reden naar Ber­ ten gegeven," zegt Dahl. "Iedereen die hier gen getogen, want het is precies honderd komt, laat minstens één werk van Grieg ho­ jaar geleden dat het orkest daar een histori­ ren. Op de een of andere manier klinkt dat sche serie 'concerten gaf op het allereerste altijd prachtig. Misschien komt het omdat muiiekfestival dat ooit in Noorwegen werd ze hier op heilige grond spelen." ,De direc­ , georganiseerd. Het was ook de allereerste teur liegt niet. Ook de jonge Poolse piarust buiterilandse-reis 'van het Amsterdamse"or­ Piotr Anderszewski, die zich op nogal niw~ kest onder Willem Mengelberg. ' gebolsterde wijze verstaat met Ba~h (Franse Het orkest was uitgenodigd door' Edvard Suite nr: 5), Beethoven (Bagatellen opus 1.26) Grieg, die in 1897 als piairist en als dirigent en Szymanowski (Mefopes), vind in zijn se ~ met de Amsterdammers had gewerkt , en leçtie uit Griegs 66 Lyriske stykker opeens de diep onder de indruk was geraakt van' hun juiste toon. Af en toe kijkt hij uit het raam, ' , kwaliteiten. Toen Grieg vervolgens' het plan ziet de groene vallei en het azuren fjord dat opvatte een uitsluitend aan Noorse muziek Grieg als zijn achtertuin mocht beschou- gewijd festival in Bergen het licht te doen wen, en krijgt de geest. , zien, wilde hij het Concertgebouworkest ,De dag ervoor was the place to be ,de Johan­ uitnodigen. Dit stuitte bij zijn chauvinisti­ neskerk, waar de voormalige Musikkelska­ sche mede-organisatoren op grote bezwa­ pet Harmoniens Orkester (nu: Bergen Fil­ ren. harmoniske Orkester) zich onder leiding Maar Grieg kreeg zijn zin, niet in de laatste van Simone Young een weg baande door plaats omdat het Nederlandse orkest behal­ Beethovens Zevende symfonie, de Ouverture Co­ ve veel beter ook veel goedkoper was dan riolan, en de Kindertotenlieder van Mahler. het alternatief, het orkest van Oslo. Verfijnd was anders, hoewel de strijkerssec­ Voor de trip per boot,' het stoomschip Olat" tie opviel door een volle, homogene klank. Kyrr, kregen de 77 leden van het Concertge­ Maar in de geboortestad van de achttiende­ bouworkest enige welgemeende adviezen eeuwse vioolvirtuoos Ole Bull (spreek uit: van directeur Willem Hutschenruyter mee, Oeluh Buul), het Noorse antwoord op Paga­ die daarvoor een lijst van tien punten op­ nini, viel niets anders te verwachten. Hoe stelde. Punt 4: 'Passagiersgoed en een maxi­ goed die Ole Bull echt was, zullen we trou­ mum van 70 sigaren (voor eigen gebruik) wens nooit weten, tenzij het bronzen,in­ zijn vrij.' Punt 10: 'Ter veraangenaaming middels groen uitgeslagen standbeeld op van,het verhlijfop'hetdek van stoomsChip de Ole Bull Plass ooit nog eens tot leven is;het medenemenvanwarme kleding (win- -4-

terjas, plaid, warme muts etc.) zeer aan te die de ontroeoogscoëfficiënt danig verho­ bevelen'. Salaris kregen de musici niet. Wel gen. Zó mag dit orkest zich inderdaad tot de 'séjourgelden' van twee gulden per per­ allerbeste van de wereld rekenen. soon. "Ja, het orkest is in topvorm," beaamt direc­ Tijdens .. het festival had het orkest het er teur Jan Willem Loot. "In Wenen, waar we maar druk mee. Tussen zondag 26 juni en net vandaan komen, speelden' ze ook al de zondag 3 juli gaven ze op zeven achtereen­ sterren van de hemel. Endlich ein Orchèster volgende dagen zeven concerten, waarvan schreef een van de critici daar, en zoiets zes uitsluitend gewijd aan nieuwe Noorse werkt uiteraard ook niet remmend" Pluziek. Mengelberg zelf leidde alleen het , "Ach ja," zegt hoboïst Werner Herbers tij­ Afskedsconcert: na het Noorse volkslied volg­ dens de nazit in een chic hotel. 'We doen den werken van Beethoven, Christian Sin­ wel alsof kritieken ons onverschillig laten, ding, Wagrier, Grieg en Berlioz. Het succes maar zo Ïs natuurlijk niet. Het loopt inder­ van Mengelberg en zijn orkest was in 1898 ~aad behoorlijk lekk~. Toch gaat het je niet groot. "Leve Bergen met hdb om et gjensyn,"zei m de kouwe kleren ZItten. Het publiek ver­ de dirigent na afloop van het laatste con­ wacht van ons perfectie en dat zal in de toe­ cert. . komst alleen nog m~ar erger worden. Maar Honderd jaar later spreekt Riccardo Chailly na avonaen aIS ut!:l:t! Wt!t!l Je weer waar J( geen woord Noors en speelt het orkest geen het allemaal voor doet." noot Noorse muziek, maar ook nu kunnen Als de verslaggever de stelling poneert dal de musici op heel veel bijval rekenen. (Zij het orkest hier beter lijkt te spelen dan ir krijgen ditmaal wel een salaris' en ook het Amsterdam, wordt hij niet tegengesproken, Slagwerker Niels Le Large: "Ja, maar zo'r séjours valt wat hoger uit.) ~t vijftienhon­ stuk als Petroesjka voelt onderhand natuur UC1.UAUl-'l-'l~t: l-'UU~:"'A , LU ut: uuverKocm:e Grieghallen. met ZIJn rode. gesegmenteerde lijk alsof Stravinsky dat voor ons héeft ge , plafond. zijn grijze betonnen wanden met schreven. We kunnen het dromen. En diE beige reflectieschermen en zijn houten po­ Vijfde van Mahler hebben we in korte tijc dium, wil méér, méér, méér, maar krijgt dat ook al dertig keer gespeeld" HoornistJacot alleen na het eerste concert (Stravinsky's Slagter: "In het buitenland gaat het altijc Scherzo à la Russe). ' lekker." Volgens violist Robert Waterman ü de druk in Amsterdam groter. "Daar speleIl ET DE concerten in Bergen besloot het we zo'n stuk voor de eerste keer, daar zitten KCO een buitengewoon succesvol ver­ de critici, de familie, de bekenden, en hei Mlopen buitenlandse tournee, die met publiek kijkt vanaf de balkons van alle kan zes concerten in één week (Jerusalem, Tel tenop je neer. In het buitenland heb je da1 Aviv, tweemaal Wenen, tweemaal Bergen) minder en daardoor speel je veel vrijer, ze, ook buitengewoon intensief was. "Dat city- ' ker als je de stukken goed kent." Ook VOOI hoppen is niet onze lievelingsbezigheid, de chefdirigent zit hem daarin een deel van maar als je mee wilt tellen, moet je aan die het geheim. Riccardo Chailly: "In Amster ratrace meedoen," zeggen verscheidene mu­ dam spelen we een stuk één, twee, drie keel sici onafhankelijk van elkaar. en als we ermee op tournee gaan, ontstaat Van vermoeidheid is in Bergen evenwel he­ er een groeiproces dat resulteert in een lemaal niets te merken. Het orkest speelt nieuw verworven vrijheid. Een fascinerend petroesjka en de Vijfde symfonie van Mahler proces." , met een energie en een onverschrokken Hoe kijkt de ster in Petroesjka en de Vijfde, soort muzikaliteit die je 'hoogst zelden mee­ solotrompettist Peter Masseurs, terug op de maakt. "Het was een schok voor me te ho­ reeks concerten waarin hij steeds opnieuw ren hoe verschrikkelijk goed dit orkest ei­ een paar van de allerlastigste solo's in de genlijk is," zegt contrafagottist Guus Dral, symfonische literatuur , voor de kiezen die vanwege een acute mondkwaal niet kon kreeg? ''Van die voortdurende hoogspan· meespelen en lijdzaam moest toezien hoe ning word ik niet gelukkiger, maar je leert een Noorse invaller zijn: noten zat te spelen. ermee leven." En is er dan nu, vlak na het Guus Dral overdrijft niet. Beide concerten concert, even de tot'aIe euforie, omdat je zo­ zijn van die schaarse gelegenheden waarop juist vijftienhonderd man tranen in de alles in de overt::reffende trap lukt, waarop ogen hebt gespeeld? zeurt de verslaggever, de musici zichzelf en elkaar verrassen met die de muzikant eigenlijk het liefst om een uitzonderlijk risicovol spel en elkander be­ handtekening zou vragen. "Nee, eigenlijk lonen met muzikantengegrijns, knikjes en niet," zegt Masseurs nuchter. "Na mijn laat­ andere blijken van onderlinge waardering ste noot zat ik onmiddellijk alweer aan het Trompetconcert van Haydn te den.1cen, dat ik met het orkest in het Vondelpark ga spe­ len." -5- -6-

CONCERTGEBOUW TE AMSTERDAM 1888~I928

Dit tijdperk dunkt mij voor de Nederlandsche muziek­ geschiedenis tenminste van even veel belang als de periode der "Mannheimer Schule" dit voor Duitschland's muûek­ historie was. Bracht Mannheim het orkestspel tot eene, voor dien tijd, ongekende verfijning en ontwikkeling, voor ons land mogen wij constateeren, dat de victorie in dit opûcht uitging van , het Concertgebouw te Amsterdam. Mannheim werkte inspireerend op verschillende compo­ nisteri', zelfs Mozart verrijkte er nog zijne, reeds buitengewone, instrumentatie-kennis. Zoo kan men ook vaststellen, dat de beste Nederlandsche ' componisten van onzen tijd een zeér belangrijk deel van hun kunnen' hebben te danken aan de meesterlijke o.rkestprestaties, waarvan zij in het Concertgebouw mochten genieten. En dit temeer, waar deze kunstinrichting steeds een "open deur" had voor meesterwerken van de meest uiteenloopende richtingen. Het ligt niet in mijne bedoeling thans nog de algemeen­ cultureele waarde van dit nationaal muziek-centrum te be­ schrijven; deze toch is reeds ~ vaak en zeer goed in het licht gesteld. Maar - eerbiedige hulde te brengen aan de nagedachtenis der stichters van dezen kunst-tempel, - gevoelens van groote , erkentelijkheid te uiten tegenover hen, die, onder vaak moeilijke omstandigheden, de inrichting uitnemend beheerden, - ten slotte, uitdrukking van bewondering en dankbaarheid te richten tot Willem Mengelberg, die, het pionierswerk van W. Kes in volle liefde voortzettend, zijne eminente kunste­ naarsgaven en onbeschrijfelijke werkkracht gedurende meer dan drie decennia gaf om onze vaderlandsche toonkunst­ beoefening e~ daarmede de nationale kunst, op hoog peil te brengen en te behouden - dit acht, ik een kunstenaarsplicht, waarvan ik mij van harte gaarne op dit belangrijk tijdstip kwijt.

" -7-

DE INVLOEDSSFEER VAN HET CONCERTGEBOUW

Als na het allerlaatste restje van den alleruitersten klanken­ reeks, na hetephemere bestaan der bundels van tonen, der stralen en spatten van klank, der lichamen van geluid, die te za men Concert heeten, niet onmiddellijk een nieuw leven .- wil men: een nieuwe levensvorm - der Muziek begon, dan zou het te weinig zin hebben, het veertigste jaar dier .wekelijksche storting van klanken op bijzondere wijze te vieren. Had een concert geen andere beteekenis dan vluchtige klank op klank met uren maat gemeten, er ware geen aan­ leiding den hoogeren maatstaf van jaren er bij aan te leggen. Het kortstondige leven van eenige milliarden tonen, hun spoorloos verdwijnen en hunne verwekkers te gedenken. Maar het uiterste puntje van het concert, als critici niet meer luisteren, als de melomaan zich reeds in positie zet om met zijn applaus precies op tijd te kunnen beginnen en de luistervink gereed zit den aether naar andere richtingen af te dreggen, - dit fijnste draadje vormt den onwaarneembaren overgang naar de transfiguratie der klanken. Langs onzichtbare phonoductische kronkel stelsels, doör zuiverende tijds-lagen van week op week en jaar op jaar wordt klank-herinnering tot een immateriëel filtraat, een nieuw vitamien vbor den geest. Wat kwijnend verdween, wat hevig gespannen, als een bol van klanken, uiteenspatte, de heftigste convulsies van geluid, - alles, wat het ook zij, verdwijnt, als knecht van klanken-Hein met de doodsklok, van kapelmeester X met het stokje, dat oproept, schept, moordt, zichzelf straft en ten slotte alle geluiden weer ten grave voert. Het wordt gekookt, geblakerd, geroosterd en verteerd in de hoogovens van Tijd en Beschaving. U Maar komt, na zengende purificatie terug als "nieuw product , als recept voor psychische injecties, als een cultureel vaccine­ praeparaat. Indien een concert niet meer beteekende dan één "avond vol kunstgenoe', in den zin, die elke smaak van den dag, menu van de week of mode van het jaar hecht aan het woord "genot" én aan "kunst", dan zouden wij vriendelijk gestemd zijn voor de leiders van het 4o-jarig instituut der Concert­ gebouw-concerten en ons verheugen. Van harte. Maar niet -8-

meer dan dit. Wij zouden denken aan den alleroppersten Leider, den Stuurman-zonder-Vrees, Willem Mengelberg; aan de stoere musici, die nooit ofte nimmer, zelfs niet voor een zee van moeilijkhedenen vermoeienissen mogen terug deinzen; aan gastdirigenten, die takteerden, stram, strak en stijf, als soldaten bij een Präsentiermarsch; aan anderen, die gepassio­ neerd gebaarden, naar links en rechts, als Goland in den tt "Pelléas ; aan vele solisten, aan scharen van zangers, zange­ ressen en koristen. En wij zouden ons alles weer herinneren: De Wagner-weelde van weleer, de onbedaarlijke passie van Strauss (den Richard), het kiezelkeit;es-moazïek van Reger, de Sehnsucht van Mahler; de geanimeerde, toch wel gezellige en variante concerten in den tuin, op Zondagavond, met d~ balletmuziêk;es van Délibes, van Gounod, de Suites van Saint-Saëns, van Massenet, de ouvertures van Thomas, van Rossini, e.t.q. En het gemopper om Schönberg, het gezanik om •..• , het verwonderlij ke enthousiasme van het publiek voor •••• en voor •••• Wij zouden concludeeren, dat vrijwel alle manschappen uit de legers . der weerbare componisten en uitvoerende kun­ stenaars,officieren en subalternen de revue hebben gepasseerd, al kwamen sommige divisies wat laat. Wij zouden, bij beschou­ wing in gedachten van deze retrospectieve tentoonstelling, tot het besef komen, dat alle een beurt hebben gekregen, dat, in de zalen der decenniën, enkele over veel, andere over karige ruimte hebben mogen beschikken. Maar het geluid van een concert verstomt niet, als het podium donker is, de · zaaideuren worden gesloten en de loudspeaker zwijgt. Dan geschiedt de geheimzinnige metamorphose; dan begint het proces der vervorming tot imponderabele machten, tot krachten en invloeden, die onmiddellijk te voelen, maar niet aanstonds te taxeeren zijn. Dan voltrekt zich feitelijk pas de diepere inwerking op alle gevoeligen voor muziek, zij het door componist of uitvoerder. En in het onderbewust laboratorium, dat Stanleys en Amundsens der psyche trachten te exploreeren, worden alle lijnen der melodie, alle golvingen der harmonie tot kervingen van eboniet-harde, nauwelijks herkenbare substantie. Zoo raakt muziek de denk- en gevoelslijnen van het individu; -9-

zóó groeft zij curven in de zielen der jeugd en der menigte:. . Figuren en stelsels van groeven, klank-impressionabele com­ plexen, die slechts door tegengestelde machten in balans kunnen worden gehouden. Zoo laboreert een deel der menschheid ztn geheele leven aan Bach, een ander aan Beethoven; een derde aan tn Mahler­ of tn Debussy-, een vierde aan 'n Messchaert-complex. . Het is niet indifferent, met welke muziek men wordt opge­ voed, welke componisten men in zich opneemt en wie de uit- . voerders zijn. Een overschrijding van het maximale kwantum Beethoven bijv. kan den betrokkene volmaakt ongevoelig maken voor Palestrina, Monteverdi en tal van anderen, - en omgekeerd. Pieus inzicht, moed en overleg en niet' speculatieve voorkeur dienen elke concert-instelling dus den weg te wijzen bij het samenstellen der programma's, het kiezen der execu­ tanten, wil zij een publiek kweeken en een muzikale jongeling­ schap, die niet zullen lijden aan psychische krenkingen en kreukingen door muziek. Dat het Concertgebouw in de 40 jaren, welke achter ons liggen, bij het doceeren in werkelijkheid de juiste maat heeft weten te kiezen, dat het voortreffelijke muziek-praeparaten heeft weten te bereiden en dat het voor de toediening het uitstekendste materiaal heeft gekozen zij tot zijn roem en glorie met groote verheugenis geconstateerd. Meer dan een handdruk, een officiëele gelukwensch zegt daardoor onze dank aan alle leiders van het Concertgebouw, den eminenten Mengelberg in de allereerste plaats, en aan zijn onovertreffe1ijk orkest, die thans, na 40 jaar, voor de poor­ ten der toekomst staan. Onze oprechte, hartelijke gelukwenschen [ Een 50-, een 60-jarig bestaan ..•• Heil en glorie in s.-ecula s.-eculorum! -10-

DE NEDERLANDSCHE COMPONIST

Uit persoonlijke ervaring weet ik, dat het pad van den Nederlandschen componist nu niet bepaald met rozen is bezaaid. De oorzaken zijn vele en velerlei. Gewoonlijk schept een beginnend componist, vooral als hij zich verstout om het moeilijke orkestrale apparaat te willen hanteeren, niet direct meesterwerken. Maar het technische deel kan men al doende leeren. - Er zijn ook andere oorzaken. Ten eerste dat men van een land- en stad-genoot nooit de minste verwachtingen heeft, een euvel, dat men trouwens in het buitenland - behalve misschien in Italië - ook kan waarnemen. Dan de eeuwige strijd tusschen jong en oud. Betreedt een jong componist nieuwe banen, dan wordt er dadelijk heftig tegen geprotesteerd. Probeert hij van de bekende wegen nieuwe uitzichtspunten te ontdekken, dan is het ook niet goed. Mijzelf werd in mijn jeugd door een vooraanstaand musicus in ons land gezegd: I,Waarom zou men nog symphonieën componeeren, terwijl de bestaande litteratuur reeds zooveel moois en volmaakts bevat î" Natuurlijk kan men verlangen, dat het werk van een schep­ pend kunstenaar, welke richting en idealen hij ook vervolge, technisch rijp moet zijn. En deze laatste eigenschap, de tech­ nische rijpheid, ontbreekt meer als men denkt. - Ook kan men niet op ·goed geluk, bf ter wille der sensatie, een spik­ splinternieuwe kunst scheppen; dat heeft de geschiedenis reeds meermalen bewezen. Hierbij schiet mij te binnen een prachtige sarcastische uitdrukking van den grooten Richard Strauss. - Louis Zimmermann en ik wandelden met Meester Richard door de Amsterdamsche straten. ZimmermanIl: vroeg Strauss, wat hij dacht van een Duitsch componist, die een tijdlang heel veel stof had opgeworpen." Strauss antwoordde kort - zonder verder commentaar: "Der hat eine schöne Zukunft hinter sich!" Het Concertgebouw heeft zich gelukkig altijd over jonge en oude orkest-componisten ontfermd en er gaat bijna geen seizoen voorbij of ze komen aan het woord. Zonder het Concertgebouw had Bernard Zweers waarschijnlijk zijn 3e Sym­ phonie niet geschreven. En dit werk met zijn Hollandsch karakter kan men toch wel met het volste recht het begin van een nieuw tijdperk noemen, een tijdperk, dat zeker zijn . -11-

stempel zal drukken op de · Nederlandsclle orkestcomposities. En ook het geachte publiek - zooals men dat altijd zegt - . staat heel wat anders tegenover landgenooten-componisten als vroeger. Toen Willem Mengelberg voor 't eerst een manuscript van mij uitvoerde, - 't is nu meer dan een goeie twintig jaar geleden - werd het programma in de advertenties der kranten verzwegen, omdat het invloed op het bezoek kon hebben. Gelukkig is dat alles, dank zij het Concertgebouw, anders geworden en op de jongeren rust nu de dure dankbare plicht om mooie technisch-rijpe orkestwerken te scheppen.

(1 I ~ ... \ ~

, 'J v ?-.J J 1--' -< 4~ . I f . ~ I I 1/ - ';. I • I I

, r V , ." . -12-

Veertig jaren ...... cultuur-arbeid

Veertig jaren. . • • Welk een stuk cultuur-arbeid heeft het Concertgebouw-orkest. in dien tijd voor Amsterdam en voor Nederland verricht. Wie herdenkt niet dankbaar de stichters van het Concertgebouwen den premier leider W illem Kes, die tegen een berg van vooroordeelen in een orkest wist te vormen en te scholen, zooals men zich dat tevoren niet had kunnen .droomen, en die tegelijk den publieken smaak wist te hervormen. Toen ik als jongeling van 17 jaar vanuit Utrecht de Zondag-: middagconcerten in Amsterdam ging hooren, gold een sym:' phonie van Glazounoff voor iets zeer "moderens". Hoeveel beschrijvingen zijn daarop gevolgd. Wat deden leider en orkest niet voor Strauss, Debussy, Mahler •••• Sinds W. Kes het orkest verliet, is aan de glorie van het Concertgebouw-orkest onafscheidelijk verbonden de naam van zijn tegenwoordigen leider Willem Mengelberg, die ondanks zijn eigen groote successen in binnen- en buitenland, met een voorbeeldelooze artistieke nauwgezetheid het roer in handen blijft houden en geen vermoeienissen schuwt, waar het geldt, de vertolking op het hoogst denkbare peil te brengen en te houden. Ik leg op dit laatste den nadruk. Beseft het publiek, wat juist dit volhouden beteekent, dertig ja.ren lang '1 ". -13-

HET AMSTERDAMSCHE MUZIEKLEVEN VAN 1928

"lIeel boven 0IJ (lil IIIlYS, is 't ed$ een Paradijs. Daer is Fonteyn geruy$, Snaer, . Pijpen, soet geT.·rijs. Begeert g' in 't IIllYs te gaan, te hooren en te sien Soo toont uw' mileligheyt, tot omlerhout van dien." Opschrift op het ui thangbord van Johannes An to­ nides' muziekherberg "Het Huys te Sinnelust" (1630)

* * *

Het ~a1 eenmaal de taak der historici ~ijn vast te leggen wat de beteekenis van Amsterdam's vermaarde concertinstelling voor het Nederlandsche muziekleven van de eerste helft der twintigste eeuw geweest moet zijn. Deze historici zullen dan, naar het mij voorkomt, gemakkelijker en dankbaarder werk hebben te verrichten dan de vorschers van onze dagen, die de oude voorgeschiedenis van het N ederlandsche concert­ Ieven nagespeurd hebben. Wanneer men verder dan veertig jaar terug gaat in de geschiedenis van het hoofdstedelijke kunstleven dan ontdekt men telkens perioden welke vol beloften schenen: aanloopen werden gemaakt die - helaas - tot niets blijvends leidden. Wij moeten welhaast terug gaan tot de jaren van Jan Pieters2;oon Swee1inck (IS62-I62I) om een tijdperk te vinden van bloei, van Europeesche vermaardheid, dat de huidige periode evenaarde, of wellicht overtrof. Ruim driehonderd jaar ge­ leden mocht Nederland zich beroemen op het be2;it van een der allergrootste meesters; thans heeft Amsterdam het recht ~ich te verhoovaardigen op het bezit van een der aller-voor­ treffelijkste orkesten van gansch Europa. De "gouden eeuw" van Sweelinck werd niet door een even luisterrijk tijdperk gevolgd. Het musiceeren ging achteruit in het verloop van· de ~eventiende eeuwen gedurende bijna driehonderd jaren werd . in Amsterdam de mU2;iek niet op grootsche wijze 'gediend. Wij mogen wellicht hopen, dat dit thans ten goede gekeerd is. Een werkelijk belangrijk muziekleven kan slechts daar bestaan waar ook de maatschappelijke voorwaarden voor een -14-

opbloei aanwezig zijn. Het is gepast op dit oogenblik te her­ denken, dat het Concertgebouw in de veertig jaren, die nu achter ons liggen, deze voorwaarden geschapen heeft. In Swee1inck's dagen was de muziekbeoefening, voorzoover zij geen kerkelijk karakter droeg, verwezen naar de muziek­ herbergen, kweekplaatsen eenerzijds van een nuttig en ver­ dienstelijk dilettantisme - doch anderzijds een oord waar alle denkbare misbruiken zich konden ontwikkelen. In het feit, dat de toonkunst over geen spoor van gezag kon be­ schikken, het feit ook, dat hare beste dienaren in maatschap­ pelijk opzicht nog tot de outcasts gerekend konden worden, lagen de kiemen van een nabij verderf. Dat zich dan ook niet heeft laten wachten en dat, drie eeuwen lang, Nederland in Europeesch-muzikaal opzicht tot de gelijke van Patagonië of. Labrador heeft' gemaakt. Het orkest van het Concertgebouw heeft zich, dank zij de . groote verdiensten van' de leiders, dank zij ook de opofferings­ gezinde kunstliefde der bestuurders, kunnen ontwikkelen tot wat het thans is: een der beste ensembles van de beschaafde wereld. Zoo werd dus de situatie voor een muzikale hegemonie van Nederland in onze dagen oneindig veel gunstiger dan zij bij het leven van Meester Jan Pietersz. was. Want niet alleen is ons orkest een duizendmaal rijker en subtieler instrument dan het orgel van de Oude Kerk: ook de gemeente der muziek­ behoeftigen werd zich van zijn taak beter bewust. Veertig jaren intensieve concertcultuur hebben hier een publiek helpen ontstaan, dat tot het bevoegdste, het meest-ervarene van West-Europa gerekend mag worden. De Amsterdammer, die zich eertijds bedronk aan Dirk ]ansz. Sweelinck's "verquik­ kende avontklankkenH (gelijk Vondel het uitdrukte), kent thans alles wat door de meesters en de grootmeesters der orkest­ compositie in den loop der eeuwen geschreven werd door steeds herhaalde, steeds volmaakter uitvoeringen. Men heeft zich rekenschap leeren geven van de beteekenis van Bach en Beet­ hoven, men leerde de bekoring van Bizet, Tschaikowsky, . Mahler en Chabrier kennen. Het oeuvre van Haydn,Mozart, Brahms en Schumann werd ons vertrouwd; Berlioz en Debussy, Mendelssohn en Wagner, Franck en Strauss werden vaste waarden voor de muziekminnaars van Nederland's hoofdstad. -15-

Dit zijn geen geringe feiten en het is met voldoening, dat het Concertgebouw kan terugzien op deze resultaten van eene werkzaamheid van veertig jaren. De . Amsterdamsche concertganger van heden is meer dan de habitué van een muziekherberg ; hij leerde onderscheiden en waardeeren ; de Amsterdamsche musicus van onze dagen is niet meer de speelman, die hij was in de zeventiende eeuw: Amsterdam's beste toonkunstenaars zijn Amsterdam's meest geëerde burgers geworden. Er heeft een verandering in de waardeeringen plaats gevonden en tot deze verandering heeft het cultureele instituut, dat het Concertgebouw is, zeer aan­ zienlijk bijgedragen. Maar meer nog dan voor publiek of kunstenaars heeft het Concertgebouw zich roem verworven voor de Muziek. Dat Nederland in de stroomingen van onze dagen weder opge­ nomen is, daarop wellicht binnenkort zelfs ' invloed zal gaan' uitoefenen, is voor een goed deel te danken aan de muzikale cultuur, welke in het Concertgebouw van den aanvang af hoog gehouden is. -16-

Dass das Concertgebouw stets blühen und gedeihen möge!

Unterden Gratulanten zum vierzigjährigen Jubiläum des. Concertgebouw möchte ich gerne als einer der Ersten mei ne her~dichen Glückwiinsche darbringen. War ich doch nicht lange nach der Gründung dieses schönen Kunstinstituts auch einer der Ersten, der die Freude hatte das herrliche Orchester als Gast dirigieren zu dürfen. Darum erübrigt es sich gerade für mich, heute noch das Lob dies es erstrangigen Kunst­ körpersund seines genialen Dirigenten, meines lieben Freundes. Willem Mengelberg zu singen. Ihre Verdienste urn das Musik-' leben Hollands gehören der Musikgeschichte an. Aber danken für Alles, was das Concertgebouw für mich. und mèine Werke getan, möchte ich heute ganz besonders herzlich und den W unsch beifügen, dass das Concertgebouw . stets blühen und gedeihen möge, wie bis heute. -17-

Das Concertgebouw-Orchester ist das Fundament, der Orgelpunkt des gesamten musikalischen Lebens Hollands

Als ich zum ersten Male einer Probe des Amsterdamer Concertgebouw-Orchesters unter Mengelberg beiwohnte (an­ lässlich eines meinen Werken gewidmeten Concertes), fiel mir eine, nur scheinbare, Kleinigkeit besonders auf. Ich bemerkte, . dass Mengelberg besonders Sorgfalt auf sonore, voll aus­ schwingende, manchmal wuchtig und scharf herausgearbeitete Bässe legte. Er ging so weit, einen einzelnen Ton, einen Orgel­ punkt der Contrabässe und tiefen Bläser allein mit der Gruppe der Bässe zu proben, immer wieder. Eine vorher klanglich nich~ sonderlich auffällige Stelle bekam dadurch (es war frappant dies festzustellen) plötzlich Farbe, inneres schwin­ gendes Leben, die Oberstimmen begannen zu Ieuchten. lch erklärte es mir so: Die Obertöne wurden erweckt, voUausge­ nüt2;t und vermählten sich mit den anderen Stimmen zu einem besonderen KIang .. 'Mir ist ähnliches vor jener Probe nicht begegnet, nie aufgefallen. So ist wohl der grandiose Aufstieg des Amsterdamer Concertgebouw-Orchesters zu deuten: Mengelberg hat mit der ihm eigenen peinlichen Gewissen­ haftigkeit, getragen von seiner Ueberzeugung erkannt, dass in der Berücksichtigung jeder kleinsten technischen Einzelheit der Grundstock, der ruhende Orgelpunkt geschaffen werden muss, aus , dem sich das Geistige, das rein Gefüh1smässige aller Kunst, naturhaft, den Obertönen gleich, zu höchster künstlerischer Gesamtleistung unwillkürlich und selbstver­ ständlich formt und steigert. Das Concertgebouw-Orchester ist das in mühevoller Arbeit heraitsgearbeitete Fundament, der Orgelpunkt des gesamten musikalischen Lebens Hollands geworden. Seine Ausschwingungen, mach en sich bis weit über die Grenzen Hollands fühlbar . . -18-

Vivat, crescat, floreat!

Es ist mir eine Freude, dem Amsterdamer Concertgebouw zu seinem vierzigsten Geburtstag meine Glückwünsche dar­ bringen zu dürfen. Wie gern feiert man das Jubiläum eines Gesunden, Kraftvollen, Jungen, Blühenden. Vnd es blüht, dieses Lebenswerk Willem Mengelbergs, betreut und gepflegt von seinen in langen Jahren wertvollster Mitarbeit bewährten Hütern und Freunden. Als einer der Hauptpfeiler europäischen kulturellen Lebens steht es, unerschüttert durch die schweren Zeiten der Vergangenheit, da; und mit -besonderer Liebe weilen gerade meine Gedanken bei diesem Fest, der ich in früheren Zei ten durch Mahlers innige Beziehungen zum Concertgebouw, später durch eigene unvergessliche künstle• rische Berührung mich wahrhaft mit ihm verbunden füh1e. Diesem Institut, dessen Existenz ;edem wahren Musiker eine Genugtuung, eine Freude sein muss, gratuliere ich heute von Herzen und bringe ihm gleichzeitig meine innigsten Wünsche für seine Zukunft dar: Vivat, crescat, floreat! -19-

Heartiest congratulations to the Concertgebouw, Amsterdam, on happily attaining its fortieth anniversary.

March Sth I92S ',

I wish to associate rilyself in tribute to that magnificent orga- 'nisation Concertgebouw and its magnetic leader who ha§ won the hearts of all American music lovers. Itisagreatprivilegefor composers to be associated with this organisation which has done so much to encourage and help modern music. May it long continue to carry on its splendid work. -20-

HOMMAGE Je m'associe avec joie au quarantième anniversaire du Concertgebouw. Je n'oublierai ;amais l'accueil qui mta été fait lorsque je suis venu pour la première fois au moment du Festival de musique française en septembre 1922. J'ai eu depuis lors l'occasion d'apprécier à nouveau Ie chef unique qui préside aux destinées de cet admirable orchestre, Ie grand Mengelberg que j'admire et que j'aime profondément. Vive Mengelberg, vive ltorchestre du Concertgebouw!

Je me souviendrai toujours de ltimpression profonde que j'éprouvais la première fois qu'il me fut donné d'entendre, à Amsterdam, l'admirable orchestre du Concertgebouw .. ctétait lors du festival de musique française contemporaine, qui eut lieu en septembre 1922. Cette immense salIe, pleine d'un public attentif et vibrant, cet orchestre tout à la fois. puissant et souple, qui, sous la direction de son chef, semblait n'être qu'un unique et merveilleux instrument, et, dominant la salIe et l'orchestre, Ie rayonnement de ce chef, de Willem Mengelberg, déchaînant ou retenant d'un bras sûr les oodes sonores auxquelles il commandait.... Spectac1e émouvant qui reste inscrit religieusement au fond de la mémoire. Le quarantenaire du Concertgebouw n'est pas seulement une fête pour la Hollande, c'est aussi un anniversaire pour Ie monde civilisé.

Parlant d'organisation et de direction d'orchestre je cite toujours l'orchestre du Concertgebouw comme exemple. -21-

Rome, mars MCMXXVIII

TI n t existe en Europe aucune institution musicale supérieure au "Concertgebouw" d'Amsterdam comme excellence d'exé­ cutions, comme solidité financière, co mme ec1ectisme dans Ie choix des programmes et en même temps comme vivacité cl'esprit dans Ie soin de suivre sans retard l'évolution musicale mondiale. Je crois même que Ie "ConcertgebouwUpeut-être considéré comme I'institution symphonique la plus parfaite du genre qui soit au monde. ElIe doit sa grande fortune à la double chance d'être dirigée par Un homme tel que Wi1lem Mengelberg, et d'être d'autre part soutenue par l'amour et Ie dévouement d'une des nations les plus nobles que compte l'Europe.

J'assiste en esprit à la fête de I'institution qui e~t la gloire de la Hollande. Parmi les souvenirs les plus chères de ma vie d'artiste, sont les jours que j'eu la joie d'écouter ou de diriger mes reuvres au Concertgebouw, exécutés par l'orchestre que Witlem Mengelberg, admirable et puissant animateur, a rendu tine des · plus parfaites du monde.

Rome Ie I3-111-I928 -22-

Die Music ist die höchste und eigenlichste Ausdruckskunst

Concertgebouw, Amsterdam! Dieses sind zwei Worte, die einen anregenden Klang haben in der ganzen Ktinstwelt. Für Musikmenschen ist aber das Wort Amsterdam eigentlich überf1üssig: Concertgebouw allein ist vollkommen genügend; es ist der Innbegriff der Musik, so wie das Wort Heitnat für alle Menschen auf Erden oder wie die Kirche für die Gläubigen oder wie die Sixtinische Kapelle für die durch den Sinn des Auges für die bildende Kunst Begeisterten. Concertgebouw ist eines der wenigen Tempel für die tönende· Kunst in der Welt. Welch eminente Bedeutung' ein solcher Brennpunkt für die Musik und ihre Entfaltung in Zeit und· Raum h~t; ist unmöglich zu überschauen. - Es ist merkwürdig an die Wirkungen der verschiedenen Kuhstartenauf das menschliche Gemüt zu denken. Die Meisterwerke im Rijks­ museum hängen ruhig Tag. und Nacht durch Jahrhunderte an ihren PIätzen. Sie sind beständig da, und ich brauche nur meine Augen zuöffnen oder zu schlieszen, wenn ich mich sättigen will oder wenn ich vom Kunstgeniessen satt bin. Wenn aber das prachtvolle Orchester im Concertgebouw schweigt und der Dirigent seinen Taktstock niederlegt, wo sind dann die Töne' - Vor einem .Augenblicke brauste und zitterte die Luft im SaaIe von WohIlaut und Leben, nun aber ist der Tempel leer, das Licht erlöscht qnd alle sind weg: die grosse Stille ist überwä1tigend. Man ahnt in der Dunkelheit die Elephantenkörper der schweigenden Kontrabässe, die sich gegen die Wand stützen als möchten sie der Mauer ein Ge­ heimnis zuflüstern. Die lebendigste aller Künste ist gänzlich verstorben! Welcher Eindruck ist der stärkste' Was ist die Absicht mit der geheimnisvollen Macht der Kunst Y Ist es höher und grösser wenn ein Rembrandt oder ein Raphael die FIäche der Leinwand mit Linien und Farben zerteilt, oder wenn die Musik den Hintergrund der grossen Stille mit Tönen und K1ängen durchbrichtY Die ei ne Kunstart entfaltet sich mit überwältigender Macht in dem konzentrierten Augenblicke, verschwindet und extstiert nicht mehr, hinterlässt aber die stärksten Eindrücke. Die andere Kunst ist schweigend, ist aber immer gegenwärtig; sie kann zu ieder Zeit wieder Ein­ drücke hervorrufen. -23-

Was ist das Grösste, oder wer kann beurteilen welche Kunst­ art für die menschliche Kultur die grösste Bedeutung hat' lch war so gliicklich einer Reihe von Konzerten im Concert­ gebouw beizuwohnen, und ich muss gestehen : wenn dieses ein2;Îge Orchester mit seinem genialen Schöpfer und Leiter Willem Mengelberg an der Spitze den SaaI mit Klängen und Brausen erfüllt, dann bin ich völlig überzeugt: die Musik ist die höchste und eigentlichste Ausdruckskunst. -24-

ZONDAG 22 APRIL, 's NAMIDDAGS 2 % UUR. EERSTE FEEST CONCERT

uit .te voeren door het CONCERTGEBOUW-ORKEST

onder leiding van

Dr. WILLEM MENGELBERG

met medewerking van

MIA PELTENBURG .•.....•...... sopraan META REIDEL ...... alt JAC. URLUS ... ·...... tenor THOM. DENIJS ...... bas en het TOONKUNSTKOOR (afd. Amsterdam)

1","IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIUIIIIIIIIIIIUlIUIIIII"I"U"

PROGRAMMA

LUDWIG VAN BEETHOVEN (1770-1827)

NEGENDE SYMPHONIE (D KL. T., OP. 125)

Allegro ma non troppo, UIl poco maestoso Molto vivace (Scherzo) Adagio molto e cantabile Finale -25-

DINSDAG 24 APRIL - 's AVONDS 8Y4 UUR TWEEDE FEESTCONCERT uit te voeren door het CONCERTGEBOUW-ORKEST onder leiding van IGOR STRAWINSKYen Dr. WILLEM MENGELBERG met medewerking van HELEN SADOVEN • • •• • • • • • • • • • • • . . . .• sopraan LOUIS VAN TULDER • • • • • • • • . . • • • • . • •• tenor JAC. VAN KEMPEN ...... tenor TROM. DEN IJS ••••••••••••••.•...••• bariton GUSTAVE HUBERDEAU •••••••••...•••• bas PAUL HUF •••••••••••••• ft" ••••••••• declamatie en de KON. MANNENZANGVEREENIGING "APOLLO" (Directeur: FRED. J. ROE SKE)

IIIIIIIWIWt.IIMltIUtulUU .. ,IUIUUIUUUIUUUU

PROGRAMMA

IGOR STRAWINSKY (GEB. 1882) OEDIPUS REx, Opera-Oratorio in twee bedrijven naar Sophocles Oedipus ••••••••••••. • • • • • • • • • • •• tenor Iokaste • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •• sopraan Kreon •••••••••••••••••.••••••••• bariton Tiresias ."•••••••••••••••• ~ • • • • •• bas De Herder •••••••••••••••••••• .,. tenor De Bode ...... bariton • Eersleuituoering onder leiding van den componist - PAUZE-

SUITE uit het ballet IIL'OISEAU DE FBU" Introduction - !'Oiseau de Feu et sa danse Ronde des Princesses Danse infernale du Roi Katcheï Berceuse - Finale PETROUCHKA, scènes burlesques en 4 tableaux Piano: Mr. Joh. den Hertog onder leiding van den componist -2fr

ZA TERDAG 28 APRIL - PS AVONDS 8 ~t4 UUR DERDE FEESTCONCERT ten bate van het Mahler-standbeeld te Weenen uit te voeren door het CONCERTGEBOUW-ORKEST onder leiding van Dr. WILLEM MENGELBERG met medewerking van ILONA DURIGO •• • • • • . • • • • • . • .• alt JAC. URLUS...... tenor en DAMESLEDEN VAN HET TOONKUNSTKOOR (afd. Amsterdam)

1IIIIIUllUUllillullllllunUIIIUlUUtll111111111tUil

PROGRAMMA

SYMPHONIE B KL. T. ("ONVOLTOOIDE")...... /' Allegro moderato Andante con moto FRANZ SCHUBERT I (1797-1828) STÄNDCHEN, voor altsolo, vrouwenkoor en orkest , (bewerkt door CARL REINECKE) OP. 135 ••.•

-PAUZE-

DAS LIED VON DER ERDE, Symphonie met Alt- en Tenor-solo ...... GUSTAV MAHLER (I86o-19II) Das Trinklied vom Jammer der Erde . Der Einsame im Herbst Van der J ugend Van der Schönheit Der Trunkene im Frühling Der Abschied -Z7-

1898-1938

Zestig jaar geleden, op 6 september 1938, vierde H.M. Koningin Wilhelmina haar veertigjarig jubileum. Tijdens de plechtigheden in de Nieuwe Kerk te Amsterdam concerteerde het Concertgebouworkest o.l.v. Willem Mengelberg. - 28- 1898 Wilhelmina viert Sint-Nicolaasfeest

"! 1 t.~·'::'.---_·_-~ · ·- -- •. - .. -'- '.- _.. __ _.. _.' . : I · -·-~..)---· ---"---- · -·- · ·---·-··---

" .1/) ' . '. "? , ~":::'-:..r;;~;:.~'W"~.-... _ .. ,.. __ .:"-,.~";,_,_~ ,,,, ,,,, ,,,,--,,,,,, __ . ,,,,,",,,,_,,,,_; , -29- -30-

- - ~ - - IBERNARD HAITINK TERUG IN HET CONCERTGEBOUW! '------~~- ----~----~- ~--~~~~~~~- ~~~I. vuur ui sc . enen ·seen

'Carte Blanche voor Bernélrd Haiiink' is op voorhand een. van de intereSsantste çon~rtseries die in het nieuwe seizoen op stapel staan. AI was helaUeen al omdat het lang-geleden is dat -die vocrmalDg chefdirigent van het ~oncertgebouworkest zev~nmaal inéén jaar inhet -Concertgebouw in adie was te zaen. Haitink geldt als een aroot dirigent. ' Maa~ wat maakt hem fllORJI zo groot? Herman Krabbers, Marius_Flothuis en anderen w~gen zich aaneen'antwoord.

ERIK VOERMANS Overgenomen uit HET PAROOL AUGUSTUS 1998.

Maar-het spook van de werkdruk doemt· al­ I NATUURLIjK heb ik me ongerust ge­ maakt," zegt Martijn Sanders, di- weer-op. Later deze maand pakt hij de baton recteur van het Concertgebouw, op in het festival van Edinburgh, voor een , net terug van een vakantie (aard . concertante Don Carlos met het orkest van de dezer vakantie: welverdiend). "Ik Royal Opera. Tussen 28 september enlO okto­ had er niet aan moeten denken dat Bernard ber leidt hij in de Royal Albert Hall te Londen zijn medewerking aan Carte Blanche had moe­ en de Symphony Hall te Birmingham twee ten afzeggen omdat hij niet tijdig zou zijn -. volledige cycli van Wagners -Ring des Nibelun· herstel~ van zijn hartoperatie. Ik bedoel: hij , gen. _Op 20 september geeft hij daarvan een wordt m maart wél zeventig. Maar hij heeft voorproefje in Amsterdélln, want het ope­ me persoonlijk gerustgesteld. Maak je geen -n,ingsconcert van de serie Carte Blanche is een zo~g~n, die se~e gaat gewoon door, zei hij;" integrale uitvoering van Die Walküre, met een Hélltink werd m maart van dit jaar in een Lon­ cast waarvan je op voorhand al in grote op:­ dens ziek~nhuis opgenomen wegens hartrit-­ winding geraakt (John Tomlinson zingt de rol mestoormssen. De hoeveelheid werk die hij . vaJl Wotan; moet ik nog meer zeggen?). de afgelopen jaren op de schouders lléllll als _In -de_navolgende maanden treedt Haitink musical director van het Royal Opera House Co­ aan' met keurcorpsen als de Wiener Philhar­ v~!lt Garden en als -veelgevraagd gastdirigent moniker (Bruckers Achtste symfonie), de Staats­ bIJ orkesten waartegen je moeilijk nee zegt, kapelle (Schumann, SjostakovitSj, Brahms), en, de, grote financiële en organisatorische -het Concertgebouworkest (Mozart en Sjostak­ problemen waarmee het operahuis te kam:' ovitsj Acht), de Berliner Philharmonikér (~rit~ pen had, zullën het ontstaari -van de kwaal ten en: Mahler Vier), het Radio Filhannc:misch ni~t hebben afgèremd. Operatie -en herstel Orkest (Berlioz' La damnation de FauSt) en het verliepen voorspoedig. Haitink nam een rust"': EuropeéÛl Union Youth Orchestra (Mahler. Ze~ periode van e~n half jaar in acht, al moest hij ven), wat Carte Blanche met voorsprong torde er een concert met de Dresdner Staatskapelle meest tot de verbeelding sprekende cóIiceIt• op de Londense .Proms voor annuleren. serie van-het nieuwe ,scizoenmaakt -31-

Het is lang geleden dat Bemard Haitirik ze­ de eerste plaats worden opgevat als een m­ ven maal in één jaar tijd in het Concertge­ 'haalmanoeuvre. "Bemard heeft de laatste ja­ bouw was-te bewonderen. Daarvoor- moeten ren een ontwikkeling doorgemaa..1tt die zich we terug naar de periode 1961-1988, toen hij grotendeels buiten het gezichtsveld van het chefdirigent was van het Concertgebouwor- Nederlandse publiek heeft afgespeeld en ik kest. Zijn vertrek stond in het teken van com­ wil daar graag iets aan doen," zei ·r.,ij in 1996. municatiestoornissen, gramschappen en Opmerkelijke afillezige in het rijtje van orkes­ t~omen, en in 9:e jaren erna kon licht de in­ ten die Haitink zal leiden, is het London Phil­ druk ontstaan dat Haitink en het orkest el­ harmonie Orchestra, waarvaJ."1. hij tussen 1966 . kander liever meden dan omhelsden. Nog in en 1977 chefdirigent was, maar gezien de september 1996 liet Haitink in deze krant we­ noodlijdende staat van het gezelschap en de ten hoezeer het onelegante vertrek hem had daaJ.-mee gepaard gaande artistieke achteruit­ verdroten. "Er werd kort na 1988 gezegd dat gang, is dat begrijpelijk Wel zal Haitink, na ik maar een seintje hoefde te geven of ik kon enig aarzelen, het Radio Filharmo:rlisch Or­ komen, maar intussen was er in het bestuur kest dirigeren. Hij was er vanaf 1954 als vaste een afspraak dat ik vijf jaar het Concertge­ en· later als eerste dirigent aan verbonden, bouworkest 'niet mocht' dirigeren. Dat heeft maar heeft al sinds mensenheugenis met me ontzettend gekwetst. En nog steeds." meer voor zijn allereerste orkest gestaan. Hai­ tink zal ongetwijfeld verrast worden door het De Amsterdamse concertganger zat intussen huidige niveau van het RFO. En met dirigen­ met de gebakken peren. Zijn Nederlandse ten uit het eerste echelon op de bok kan het rentree maakte Haitink veIVolgens pesterig RFO als weinig andere orkesten óp indruk­ bij de concurrent in Rotterdain, met een ver": wekkende wijze boven zichzelf uitstijgen. . zengende Tweede symfonie van Mahler. 'In de Dat Haitink een dirigent uit dat eerste eche­ verstilde passages kon je het tandengeknars lon is, lijdt allang geen twijfel meer. Maar wat van de Anisterdamse orkestdirf'ctie overal bo- - maakt hem eigenlijk zo goed? . venuit horen komen. ' Herman Krebbers, concertmeester vaD. 1962- ,Maar orkestdirecteuren komen en, zij gaan, 1980 bij het Concertgebouworkest: "Ik weet waardoor de verhoudingen tussen Haitink en dat hij ongelooflijk hard en ijverig aan zijn zijn oude orkest in de loop der jaren weer' carrière heeft gewerkt. Hij maakte de indruk enigszins normaliseerden, al zoude warmte dat hij dag en nacht bezig was en soms zelfs nooit meer terugkeren. zijn persoonlijke leven uitsêhakelde. Dat heeft me nu en dan wel beangstigd. Mis­ schien is hij van nature ook wel een solitair persoon, anders had hij dat niet vol kunnen In Londen was Bemard Haitink- inmiddéls houden. Maar ik vvil niet te veel psychologise­ aan een tweede leven begoimen:.Als ~uslc di­ ren. Anderzijds heeft hij er zijn roem en r~pu­ rector,van The Royal Opera_,' diaaideZijri bè­ tatie aan te danken. Hij heeft zich in een heel staan volledig om het muziektheateri 'een snel tempo ontwikkeld en dat moest ook wel, genre dat hij in NederléJ.lld slechts Zeer mond­ want als opvolger van Van Beinum had hij het jesmaat had beoefend Triol1lfeb.vierd~ -hij verre van gemakkelijk Hij was jong en bij de met Wagner, Strauss en Janáçek. Het Londen­ pers moetje een baard hebben om Beethoven se operapubliek jubelde. In Nederland moet te kunnen dirigeren. Toch heeft hij slechts re­ hij nog steeds voor het eerst in de orkëstbak latiefkort onder vuur gelegen. Hij heeft don­ van het Muziektheater verschijnen. - Even ders goed begrepen dat hij de kritiek kon heeft het erop geleken dat dit zou lukkeÎl doen verstommen door keihard te werken." met een Tristan und Isolde bij De Nederlandse "Zijn geheim is misschien · .de intensiteit Opera. Maar Wagner in Amsterdam:was het waarmee hij te werk gaat. Hij heeft ook een domein van Hartmut Haenchen en 'de opera­ natuurlijke belangstelling om solisten te be­ tie werd afgeblazen, tot ergernis van Haitink, geleiden en dat kun je niet van alle dirigen­ die later vaststelde dat hij 'behoorlijk van Ne- ten zeggen. Niet voor niets is hij zO'n voortref­ derland was vervreemd'. - - ' felijke operadirigent. Een van zijn grote kwa­ Kenden we Haitink eigenlijk nog wel, na tien liteiten is &.t hij op concerten met het orkest jaar Londen? Volgens Martijn Sanders onvol­ een eXtra niveau kon bereiken, dat op repeti­ doende. ~ijn plan om Haitinks, ze~tigste ties niet werd gehaald. Dat heeft stellig ook verjélé!l'dag luister bij te zetten meteen ambi­ met zijn temperament te maken, zijn totale tieuze concertserie, w~ hij alle orkesten overgave aan de muziek en zijn uitstraling, zou dirigeren die een belangrijke rol in zijn die je kunt O1Y'.schrijven als een combinatie leven hebben gespeeld, moest misschien in van liefde en fanatisme. Hij is geen gemakl

Uke man, maar dat zijn grote dirigenten zel~ Hij had een natuurlijk overwicht, maar Nie1s Le Large, slagwerker van het orkest d~n. sinds 1967: 'Wat een dirigent groot maakt, is soms was hij zeer kwetsbaar en onzeker." magisch realisme. Bernard is iemand die de "Ik zat altijd naast hem, onder zijn links mogelijkheden van een orkest binnen zijn ei­ ogen. 'Ik heb hem altijd aangekeken. Zijn gen klankbeeld modelleert. Hij neemt het or~ ogen waren overal. Goeie genade! Hij een was kest zoals het is. Hij is ,een echte interpreet; van de weinigen die b de gaten hield wat geen orkesttraiJier. Daarom was ,de periode achteraan in het orkest gebeurde." , dat ook Kyrill Kondrashin aan het orkest was Theo O1of, concertmeester van 1974 ~ot 1985: verbonden, zo ,vruchtbaar. ,Ze vulden elkaar 'Wat ik altijd heb bewonderd is de absolute perfect aan. Bernard had éen gevleugelde uit­ zekerheid die hij uitstraalde op de bok Dat drUkking als iets op een repetitie nog met interessant, wan~ privé-persoon was was ars klollk zoals het moest: 'Kijkt u dat lastige' hij nogal onzeker. 'AJ$ hij ,repeteerde voelde stukje vanmiddag nog even thuis na'. Hij had het orkest collectief precies wat hij wilde en geen zin omdairr. op de rep~tities aan te scha­ dat hij de stuld

Peter Masseur;;;, solot?Cl.Gf-2ttist van. het Cen­ Dat Haitink heel bewust anders tegen een re­ certgebouworkest sinds 1982: "Het is een petitie aankeek dan tegen een concert, blijltt cliché, maar Haîtinks kwaliteiten komen uit een anekdote over Willem Mengelbercr, voort uit een ongelooflijke liefde voor mu­ die hij in de piografie van Simon Mundy,Be~­ ziek. Th: ben er nog altijd apetrots op dat ik tot nard Haitink,fa working life met smaak vertelt. 1988 onder hem heb mogen spelen. Ik kwam Haitink: "Tijdens een repetitie van een van b 1982 van het Rotterdan1s Philhannonisch Mahlers symfonieën tikte Mengelberg om on­ e..."'l wat ik met Haitink meemaakte, was van duidelijke redenen opeens '. af Het orkest een niveau dat ik nog niet vaak had beleefd. vroeg 'zich af wat er aan de hand waS. 'Er is ·Je v.r.tSt precies waar je het allemaal voor deed. niets fout gegaan', zei Mengelberg. 'Het was En ik beleefde de concerten steeds intenser." alleen maar te goed voor een repetitie'. Het "Het viel me op dat hij enorm vatbaar was was te emotioneel geworden. Soms merk ik voor sfeer, voor temperatuur, voor wat zich in aan mezelf dat ik me tijdens een repetitie te het orkest voordeed. ~jwilde altijd zo min veel laat meeslepen, maar ik heb geleerd de mogelijk . ingrijpen, de' natuurlijke stroom signalen te herkennen;;' " van de muziek zo min mogelijk onderbreken. Op repetities nam hij altijd grote gedeelten van een stuk weer terug, zodat het orkest zelf de fouten ende onzuiverheden kon herstel­ ien. Daar hoefde hij weinig commentaar bij te leveren; hij wist dat wij het ook hadden ge­ hoord. Hij had een groot vèrtrouWen in de ·musici, bleef altijd naar zè luisteren, namri., 'sicq's. En op het concert~ speelde jeYOof.Hai- ·tink het vuur uit de schenen." -34- Ik ben lang niet zo beroemd als een popster Overgenomen uit NRC HANDELSBLAD 28-8-98.

Bernard Haitink,'die Ze heeft haar baan als altvioliste in Don Carlos belde ik mijn Vrouwen ik het orkest van Tbe Royal Opera, Co­ zei: ik ben bezorgd... Zij schrok, maar volgendjaar 70 wordt, vent Garden, opgegeven om Haitink ik zei: nee nee, ik wou zeggen, ik ben te kunnen verzorgen: (Haitink is sinds bezorgd dat ik het weer leuk vind." wil het dirigeren nog niet 1987 de musiCal directórvan Covent missen. Hij dirigeert zes Garden.) Waarover heeft u in Frankrijk nage­ Dit vooIjaar is Haitink ilaJ:i zijn hart dacht? ' orkesten, waarmee hij geopereerd eh 'deze maand staat hij "Ach", zegt hij, ~,er borrel~ zoveel op. een bijzondere band voor het eerst weer in de 'bak. Hij diri­ Dat zijn geen dingen die ik in woorden geert Verdi's Don Carlos in het Festi­ kail vertalen." Iets welwillender:· "Ik heeft. Zondag 20 val van Edinburgh:: Voor Zijn: rust lo­ heb niet zoals we dat in de mUZiek geert hij in het Preston Fieldhouse noemen een dubbele streep achter he~ september begint hij met Hotel, een oud l!indhuisrum de rand verleden gezet. Ik heb niet gedacht: nu Wagners Die Walküre van de stad. Als hij nietwerkt; woont ga ik het voortaan anders doen. Jê hij in Zuid-Frankrijk: ' (Vroeger in kunt niet zomaar een andere weg in~ door de Londense Royal Bergen aan Zee,waar hij 'als kind zijn slaan." . Opera." Ga maar eens . vakanties doorbracht.) , . . "Ik ben nog nöoitzo lang achter el­ Had u werk meegenomen? uitleggen waar Wagner . kaar vrij 'geweest''; zegt'hij: ~;Ikvond "Ikhad'mijn hele auto volgeladen met . over gaat." .het heerlijk Ik heb meer tijd dan ooit :>lirti.turen. Ik dacht: ik neem alles gehad ooi nate denken: Er waren mo~ m:eè, ook ardoe ik mlU!I de helft. Je menten daJ ik, heel Hollands,dacht: weet nooit welke helft." waarom doe ik het niet wat kaiiner door jannetje Koelewijn aan? Waai'omhou ik er niet gewoon ···· En? meèop?" "Ik heb Wozzeck gedaan, van Alban Berg. Voor het eerst. Een heel moei­ Wat zou het mooi zijn als dit verlJ,aal En waarom doet u dat dan niet? lijk. stuk. Maar ik ~ou mijn br~in iets kon' beginnen als het verhaal in The "Ja zeg; ik heb een baan; ik heb con­ tè doen geven. Ik was bang dat ik vad­ New York Times in 1964. Bemard . tracten.Ik sta met bekend als 'een on­ sig zou worden. Verder heb ik Pelléas . Haitink was toen 35, net benoemd tot betrouwbaar mens die zijn' afspraken et Mélisandevan DebuSsy gedaan. En eerste dirigent van het Concertge­ niet nakomt. En voor CoventGardeti ik heb mijn repertoire voor het ko­ bouworkest, op toume~ door Ameri­ zou het een dolk in' de rug Zijn als ik nu . mende seizoen bekeken. Don Carlos, ka en de journalist - Howard Klein wegging." En de R(ng -daar ben ik me nu nog -schreef: Covent Garden is wegens verbou­ steeds doorhéen aan het ploegen." "Een fles Schotse whisky, ijsblok­ wing tweeëneenhalfjaar lang dicht en Die Walküre,uit Wagners Ring, is jes en een paar glazen staan samen op al' die tijd moeten het koor en het ór~ het eerste~s'tuk dat Hai,tinkdit seizoen de koffietafel, naast de partituur van kest zwerven. Hèt bèstUur vond het in Ams~erdafu. z~ dirigeren, met het een Mozartsymfonie. Mijnheer Hai­ niet nodig om zolaJ1.g ie~ anders te hu­ orkest van :Tbe Royal Opera. Om tink, in een bruin pak, met een bruin ren. Haitink is er heel kWaad .om. Wagn.ersRing te kunnen dirigeren -'­ vesten een bruine das, heeft net een "Men vertelt mij dat ik degen:e ben die en zich te ontWikkelen,tot een opera­ telefoongesprek beëindigd met zijn de zaak nog een béétje ' bij elkaar dirigent - ging Haitink twaalf jaar houdt." . Vrouw, MaIjolein, die in Nederland is . geleden bij hetConcertgebouw

dóórgaan. Ik ben de laatste jaren twee tekst. Wagner is in de eerste plaats ee~ Was u eerder opera gaan doen? keer in Bayreuth geweest om de Ring dichter, dat had ik me nooit zo ge rea~l­ Nóu als ik het over kon doen, dan te horen en na de laatste keer dacht ik: seerd~ Ik wist het wel, maar nu voel ik . had ik graag een heel goede pjanist ik doe dit nooit en nooit weer. Vijftien het ook echt. Je kunt aan zijn teksten willen zijn. Helaas heb ik tien linker­ llUr! Ik trap alle Wagnerliethebbers op zien dat hij op het moment dat hij ze vingers. Mijn ideaal zou zijn geweest lun ziel, maar voor mij is de enige ma~ schreef de muziek al hoorde." om, net als Bruno Walter ofSolti, zelf nier om er nog doorheen te komen: op de piano zangers te kunnen bege­ lelf doen. ,; . Wagner kon het dus wel. . .. leiden. Ik moet het altijd met een repe­ "Wagner was geniaal. M.~ m zIJn titor doen. Ik denk: als ik pianist was En waarom dan nu Die Walküre? brieven kun je lezen dat hl) hele.och­ geweest, dan was ik eerder tot de ope­ ,Het is het meest menseJijke stuk uit tenden op één maat kon zitten. Ik k.~n ra gekomen. Er zijn mOmenten da~ het ie Ring. Das Rheingold is een stripver­ de goede harmonie niet vinden, schnJ.ft werk me heel gelUkkig maakt. En zo­ laaI, de Siegfried is een raar sprookje, . hij dan. Ik heb die m.a~t ~pgezocht, In lang ik goed kan horen en het mentaal naar Die Walküre, met die ontluiken­ de Parsifal, en dan Zie Je lets heel een­ . aankan, zal ik me blijven ontplooien. ie liefde aan het begin, en dan die acte voudigs. Zo moeilijk is componeren." Muziek is voor mij de Tuin Lus­ >vaarin Briinnhilde aan Siegmund zijn der ten. Het zal er wel mee te maken heb­ iood voorspelt en de manier waarop Wat vindt il zo erg aanhetjohotoho ben dat ik op school helemaal niets lij haar naar zich laat toekomen ...;.:.. van Die Walküre? . kon en latei: op het conservatorium dat is ècht. Briinnhilde is opeens geen Je hoort de intocht van Oöri~g. ook een totale ramp was. toen ik " " . . Pas gepantserde Germaanse juffrouw Pompeus. ging dirigeren, dacht men: Pé." meer. En de liefde van Wotan voor zijn dochter, zo mooi. Alleen dat wil­ . En dat wilt U niet overbrengen; U kreeg problemen met het bestuur de Walküregedoe dat je daarvóór "Je móet dat overbrengen. Dirigenten van The London Philharmonic, later . krijgt, met dat gehojotoho, dat vind ik zijn tw,eederangsfiguren, we trekken met het bestuur van het Concertge­ verschrikkelijk. " ons op aan de genialiteit en het talent bouworkest en nu weer met het be- ' van de componist en Wagner was een stuur van Covent Garden. ·Bent u dat En de Götte.rdämmerung? meester .. ~ " niet een keer spuugiat? ' "Dat is één grote corrupte ... ja, ga dat "Dat is één grote ellendeUk heb het maar eens uitleggen, waar de Götter• U wordt een van de grootste dirigefJ~ bestuur van Covent Garden proberen dämmerung ov.er gaat. Ga maar eens tcm van de wereld genoemd. ., ' uit te leggen dat een operagezelschap uitleggen waar Wagner over gaat. Ik "Dat weet ik niet. Mensen zeggen dat en een orkest niet jareruang zonder ei­ geloof dat alleen de allergrootste ik zo bescheiden ben. Dat ben ik na~ gen gebouw kunnen. Ik zei: jullie Zijn schrijvers dat kunnen. Bemard tuurlijkiliet, anders wàs ikhelemaaI succesvollezakenmensen,zoudenjul­ Shaw." geen dirigent. Ik ben een realist. Ik ' lie ooitje pand verlaten als je diezelfde dóemijn werk. Dirig~nten 9i~ hun ei- , dag niet een ander pand had? Eris niet Thomas Mann? gen roem in ~~ène zetten, dat pathos naar mij geluister4. Men luistert niet "Ja! Mann! Dat is mijn lievelings':' van eert Von.Karajan, daar moet ik naar een muzikant. Het is precies de schrijver. Die heeft het allermooist om lachen. Daar ben ik toch te veel chaos geworden die ik voorspeld had. over muziek geschreven. Hij is de eni­ Hollander voor. En ik ben .ook hele- Maar daar ben ik niet trots op. De eni­ ge die over muziek kon schrijven. .Die maal niet zo beroemd. Lang met zo gen die nog redelijk het hoofd boven dorpsleraar in Dr Faustus die hij in het beroenid als een popster." water houden zijn wonderlijk genoeg gemeenschapshuis laat uitleggen de musici zelf. Heel eerlijk gezegd heb waarom Beethoven geen slot heeft ge­ ik de achterdocht 'dat het expres zo ge-­ schreven aan zijn sonate nummer 11, Twintigjaar !Jeleden, .u was toen bi}­ regeld is. Eris geen geld en het bestuur zo prachtig. Niemand in dat dorp die . na 50, zei u eens tegen ~enjoumalist hoopt dat er straks gewoon geen or­ het interesseert, aan het eind zitten er van The Daily Telegraph ,dat u toen kest . meer is, dat · Covent Garden nog vier mensen in de zaal, onder wie pas het gevoel had. dat u genoeg erva~ straks met een veel kleiner orkest op­ de componist Adrian Leverkühn - ring ~ngezag had om'uwwerkgoed te nieuw kan beginnen. En ik denk: als ik ach laatoconhollclen. ik kan dat niet doen. Bent u nogbetergeworden? was weggegaan, dan was dat gelukt." navertellen. " Het is · gemakkelijkergeworderi. Meer bagage; meer autoriteit. Ik heb U staat straks weer voor het Concert- . Hoort u de muziek als u een partituur bijvoorbeeld totaal· geen problemell gebolfWorkest. Is dat leUk? . . leest? meer met musici. Dirigeren is: één te~ "Leuk, leuk - wat is dat toch een ver­ "Meestal wel. Maar het is nog hele­ gen allert. Maar zo voel ik; ~t allang schrikkelijk woord~ Ik noem het een maal niet zo gemakkelijk om achter je niet meer. Ik voel het als: een met al- uitdaging. Ik moet het orkest wel weer· bureau de hele harmonie te horen, om . len. Ik ben in de gelukkige omstandig~ veroveren." je al die partijen die je daar onder el­ heid dat ik veel waardering onder~ kaar ziet staan tegelijkertijd voor te vind. Dat is niet vanzelfsprekend,in Het orkest heeft uw klank niet meer. stellen: Ik vraag me af: kan een mens mijn vak." .. . "Nee; maar ik breng mijn eigen klank dat? Ja, het kan, want een: componist mee ..Een goede dirigent heeft binnen heeft het opgeschreven." . Toen IJ nog bij het Concertgebouwor­ tien minuten zijn eigen klank weer te­ Wordt Die Walküre die u straksgaat kest werkte, klaagde u over gebrek rug." doen anders dan de vorige? . aan waarde/ing. "Het is geen Olympische wedstrijd,je "Ach, dat ligt wat ingewikkeld. Ik ben Waarom doet u met hen Sjostako­ probeert niet je eigen records te bre­ erg jong begonnen en als je ergens vit~ en Mozart · en geen Mahler of ken ofzo . H~t gaat om inzicht)k krijg lang zit, gaan mensen zeggen: we wil­ Bruckner? nooit opeens radicaal andere ideeën. len wel eens wat anders. Ik ben tè jong "Ma1tler en Bruckiler zijn voor Cl1áil-· Het gaat net als het leven zelf: geleide­ begonnen. Ik zou veel dingen anders ly." . ' . lijk. Bij Die Walküre heb ik me deze , hebben gedaan als ik ouder was ge­ J<:eer vooral beziggehouden met de . weest.;' -36-

:1' 2)

TEKST: FANIA CHAPIRO

Henriëtte Bosmans (collectie Haags Gemeentemuseum).

Overgenomen uit LUI STER 'JULI 1992.

enriëtte was het enig kind van exceptioneel muzikale ouders. Haar vader, Henri rn Bosmans, solocellist van het Concertgebouworkest en le­ raar aan het Amsterdams Con­ servatorium, overleed toen ze nog geen jaar oud was . Haar moeder Sara Benedicts, afkom­ stig uit een muzikaal Joods ge­ zin, was een begaafd pianiste en kreeg als IS-jarige al de status van 'pensionnaire van Koning Willem de Derde' waardoor ze een opleiding in het buitenland kon volgen en naderhand in Ne­ derland een bloeiende concert­ praktijk opbouwen. Ook gaf ze 40 jaar lang les aan het Conser­ vatorium. Het echtpaar Bos­ mans had contacten met vele prominente musici en leidde een muzikaal actief leven, waarin de kleine Henriëtte, na haar vaders dood, betrokken werd. Kennis­ makingmet topfiguren als· de componist Julius Röntgen, de befaamde zanger Johannes Messchaert, de violisten Carl Flesch en Joseph Joachim -37-

(vriend van Brahms) en vele an­ waarmee ze van kinds af aan was kreeg het Concertino dank zij deren, gaven haar al heel jong geconfronteerd en waarvan ze haar prachtige vertolking grote het gevoel dat 'muziek niet zich nu graag wilde maar nog waardering. Ze sp.eelde het stuk slechts een onderdeel van het le­ niet kon los maken. o.l.v. topdirigenten , als Mon­ ven is... maar het leven Het was de componist Willem teux, Mengelberg, Van Beinum zélf ... " Pijper die in een recensie over en Van Otterloo. Dat zij zich dank zij de lessen haar 'Poème' (die hij overigens Een nieuwe fase in haar leven van haar moeder al met 17 jaar zeer waardeerde) d1ûdelijk brak aan toen ze ging samen­ 'pianiste' kon noemen en zelfs maakte wat er aan schortte: werken met de talentvolle jonge cum laude het diploma B voor "Henriëtte Bosmans heeft zich violist Francis Koene. Ze speel­ piano-onderwijs behaalde vond tot dusverre nog niet ernstig be­ den veel eigentijdse muziek, zo­ ze dan ook heel normaal. En zig gehouden met de problemen als het 'Kammerkonzert für spoedig stortte zij zich ook op van deze tijd. Haar muziekbesef , Klavier und Geige mit dreizehn het componeren. Haar vroegst bleek te zeer gekoppeld aan Blä~ern' van Alban Berg, iets bekende werkjes voor pianosolo een, in de jeugd gefixeerd, mu- wat veel reacties teweeg bracht. schreef ze op haar negentiende , ziekgevoel. En dit is haar kracht Berg gold als zeer 'gedurfd' in en de Zes Preludes (uitgegeven tot en met gisteren, haar zwak­ het Nederland van de jaren der­ bij Donemus) dateren uit 1916- heid voor de toekomst". tig. Francis en Henriëtte raak­ 1917 (zie muziekvoorbeeld). Ze 32 jaar oud ging Bosmans nog­ ten verloofd, maar het noodlot was toen 21. Een fragment van maals op les, ditmaal bij de fana­ wilde dat de jongeman al spoe­ de zeer virtuoze zesde prelude is tieke en intelligente Pijper die dig aan een hersentumor over­ hierbij afgedrukt. haar op nieuwe ideeën bracht, leed (1935), een gebeurtenis die Tijdens een actieve periode van zonder haar identiteit aan te tas­ Henriëtte heel moeilijk kon ver­ ca. 10 jaar ontwikkelde Henriët­ ten . Haar reeds grote muzikale werken .. . te zich als pianiste en als compo­ 'bagage' werd met meer eigen­ Henriëtte Bosmans was een niste. Ze schreef werken van ve­ tijdse elementen aangevuld zo­ vrouw met een eigenzinnige lerlei aard, waaronder 2 cello­ als toepassing van polyritmiek persoonlijkheid, die spontane concerten en een Poème voor en polytonaliteit. De studie bij en warme gevoelens kon heb­ cello en orkest, ettelijke kamer­ Pijper duurde van 1927 tot 1930 ben voor bepaalde personen, muziekstukken en liederen. en de I?rodukten van deze nieu­ maar het liefst haar eigen gang Daarna brak er (in de jaren '20) we 'injectie' werden het strijk­ ging. Lesgeven wilde ze niet, dat een tijdig aan waarin haar muzi­ kwartet (opgedragen aan Pij­ zou haar te veel 'binden'. Ze kale zeggingskracht op een per) en het beroemd geworden , was dermate van haar kunst be­ dood spoor dreigde te raken. Concertino voor piano en orkest zeten dat al de triviale 'beslom­ Dit ten gevolge van de Duits­ (1928) dat Henriëtte zelf zou meringen des levens' 'voor haar Romantische muziektraditie spelen op het festival van de So- een ballast waren 'die ze 'graag , clety for Contemporary Music afwentelde op haar naaste Muziekvoorbeeld: uit 'Zes te Genève, o.l.v. Ernest Anser­ vrienden (en bewonderaars!). Preludes' 1916-1917. met (1929). Ook in Nederland Haar moeder was een grote steun, al ervoer ze dit vaak als 'bemoeizucht'. Maar Sara was nu eenmaal een vrouw met een groot verantwoordelijkheidsge­ j -= ==- -== =-- -== ===- voel en trachtte steeds weer in ?~~.'" ~'~ de financiële chaos van Henriët­ __m te orde te scheppen en haar bo­ hemien-achtige leefwijze in toom te houden. Maar voor een braaf-burgerlijk bestaan was de­ ze geniale dochter niet gescha­ pen. Toch hadden ze een sterke band. Toen Sara in 1943 wegens haar Joodse afkomst door de Duitsers naar Westerbork werd gevoerd, wist Henriëtte haar vrij te krijgen door tussenkomst van Mengelberg. Hoewel ze niet vaak buiten Ne­ derland kwam, slaagde ze er in contacten te leggen met musici die haar intrigeerden, zoals Benjamin Britten. Ook in Ne­ derland had ze goede relaties onder collega's waarmee ze ka­ mermuziek concerten gaf en vooral met de componist-recen­ sent Matthijs Vermeulen ont­ stond een speciale band door 'hun gelijkgerichte muzikale smaak, wederzijdse waardering -38-

en visie op het toenmalige Hol- overleden. De laatste drie jaar " landse muziekleven (dat lang van Henriëttes leven waren nog niet altijd rooskleurig was!). bijzonder produktief, al schreef Het componeren van liederen, ze uitsluitend voor zang. Hierin een kunstvorm waarin ze excel­ bereikte ze een hoog niveau, leerde (Willem Nokse noemt volgens Matthijs Vermeulen haar een van de beste liederen­ "het uitmuntendste dat waar componisten van ons land, zelfs dan ook gecomponeerd wordt". beter dan Pijper) werd opnieuw Hoe haar aanzien als kunstena­ aangewakkerd door de ontmoe­ res zou zijn geweest als ze ouder ting met Noëmie Perugia, een geworden was, is moeilijk te Franse zangeres van Italiaanse zeggen. Vele jonge componis­ afkomst. Perugia's recital in de ten, ook vrouwelijke, profileren 'Kleine zaal' in Amsterdam zich sinds de jaren '70 en '80 en (1948) maakte een diepe indruk het Nederlandse muziekleven [iE8:17FEB:1B56 . op Henriëtte. Ze zocht meteen heeft in deze periode een veel aVERL:S AUG;1BS6 .: con tact met haar en tussen beide groter élan gekregen, mede kunstenaressert ontstond een door de vele prominente buiten­ . SARAH BOSlVIAnIS hechte, zij het wat tumultueuze land~e artiesten. vriendschap. Vele voortreffelij­ Alles is internationaler gewor­ - BENEDICTS ke liederen werden aan deze den en als we terugkijken op de GEB:23 OCT: IB61 mezzo-sopraan opgedragen en eerste helft van onze eeuw, aVERL: 12 NOV: 1949 even voortreffelijk uitgevoerd. maakt Nederland als 'muziek­ De inspirerende relatie tussen land' een provinciale in­ beide vrouwen hield stand tot druk . . . afgezien . van enkele Graf HENRIËTTE HILDA het laatst. Bosmans leed aan 'uitschieters' . .. ! En juist een Henriëtte BOSMANS · maagkanker en overleed op figuur als Hènriëtte was zo'n uit­ Bosmans twee juli, twee· maanden nadat schieter! GEB , 6 DEC: 189~ op ze haar vriendin nog op het Hol­ 'Zorgvlied' OIJ RL; 2. JULI land Festival 1952 had begeleid. Amsterdam Onlangs vermeldde NRC-Han­ (foto Hans delsblad dat Noëmie Perugia op Tuijten). 88-jarige leeftijd te Harlingen is -39-

Fredm Ja Roeske 1868-1961

Fred Roeske naar een karikatuur van Joh. Kerkhoff -40-

DIRIGENTEN OM WILLEM MENGELBERG 1I I1 Fred. J. Roeske Overgenomen uit HET PAROOL september 1998.

' E HEREN VAN de Amster­ om aan het eind precies op toon en heb het koor gedirigeerd tlJ­ I, damse liedertafel Apollo uit te komen. maar van die dens de directie van de compo­ D, keken er in 1896 even kunstgrepen moest Roeske niets nist. Het klopte als een bus." van op, De jonge nieuwe dirigent hebben. Al in 1898 had Roeske zo'n Fred, J. Roeske verzocht ze hun Hij zag het als zijn taak hedenc reputatie dat hij op de Dam de pruim uit de mond te nemen daagse. liefst Nederlandse com- aubade leidde bij de kroning van voor ze een lied inzetten. Zeven­ ponisten te brengen en dat was de jonge vorstin Wilhelmina. In envijftig jaar later vertrok Roes­ opzienbarend in zijn tijd. Hij zet- 1928 stond hij voor het koor bij ke bij zijn koor. De liedertafel te werk op het repertoire van de opening van de Olympische was omgedoopt tot 'Koninklijk Badings. Diepenbrock. Sem Dres- . Spelen in Amsterdam en in 1948 mannenkoor Apollo'. en was één den. Pijper en Paul Sanders. Pou-. . was hij ',weer van de parij toen van de belangrijkste koren van lenc en Milhaud. Zelf schreef hij Juliana ,' Wilhelmina op~olgde . Nederland geworden. ook. soms voor gemengd koor. "Vijftig jaar geleden heb ik ook Fred. J. Roeske (1868-1961). ge­ zoals De boodschap op de heide. voor u gedirigeerd. majesteit," boren in Amsterdam. begon op maar meestal forse stukken voor. zei Roeske tot de vertrekkende de ocarina maar wilde al snel forse mannenkelen. met titels vorstin. "Datben ik nog niet ver­ meer. Hij bezocht de Milziek~ als Balders dood. Neerlandsch geien. meneer Roeske." ant­ school van de Maatschappij ter Mannenzang. Onweer en Geu- woordde Wilhelmina. bevordering van de Toonkunst. zenvendel op den Thuischmars: Vijf jaar eerder. in 1943 had de daarna studeerde hij muziekleer Zij kwamen na jaren uit Brabant de zeer koningsgezinde. maar en compositie bij onder anderen weerom / met voegende vaandels en politiek nogal onnozele Roeske Frans Coenen. Henri Viotta en slaande trom / En zagen de zon bij het zijn 75ste verjaardag gevierd in Bernard Zweers. zinken / Op het duin van hun vader- het Parkhotel. Het feestje werd Ondertussen werd hij als zan­ land blinken. opgeluisterd door burgemeester ger kandidaat gesteld bij Apollo, Hij hoorde nog wel eens kri- Voûte. De heer Van Dokkum van maar de heren stelden de aanwe­ triek op die geharnaste teksten. het 'Muziekgilde der Nederland­ zigheid van een zeventienjarige Roeske: "Dan spreken ze van se Kultuurkamer' sprak een 10- vlegel niet erg op prijs. Elf jaar Kloos, van Boutens. van Verweij. vend woord. Een minder geluk­ later was de wraak zoet: hij Maar beste mensen. heb ik altijd kig moment in Roeskes carrière. kwam als dirigent binnen. Roes­ geantwoord, hoe kun je nou in waar later maar niet op terugge­ ke had inmiddels al van zich vredesnaam verlangen dat tien- komen is. doen spreken als leider van een tallen stevige kerels het maantje Tot 1953 bleef hij Apollo lei­ kinderkoor. gaari roemen of een bloemetje in den. Hij was 83 en vond 'dat je Later vertelde Roeske gretig de .wei?" moet terugtreden voor je krach- over die eerste repetities bij Roeskes koor zong veelal met ten gaan tanen'. Datzelfde jaar Apollo. De !iedertafel was vooral het Concertgebouworkest en stopte hij met roken. Op de Ou­ een gezelligheidsvereniging. "Ze werd ook ingeschakeld als de dezijds Voorburgwal 320. waar kwamen met hoge zijden hoed. groten der aarde hier hun werk hij sinds 1908 woonde, ontving namen plaats aan tafeltjes en be­ lieten horen. Dat dreigde wel hij temidden van foto's van Men­ gonnen te zingen. Af en toe eens mis te gaan. Toen Grieg in gelberg. Grieg en Strawinsky nog kwam de kelner om de hoek van 1905 de wereldpremière van zijn wel journalisten. Hij mopperde de deur kijken. of er geen bestel­ Landerkennung kwam dirigeren dan wel een beetje op jongere ling viel op te nemen. Tot ik hem met Apollo als koor, verscheen dirigenten. "De heren denken te op een goede dag wegsnauwde... de helft van de zangers niet op de spoedig dat ze er zijn. Wil het Roeske maakte van Apollo een generale repetitie; ze wisten het koor wat bereiken. dan dient de echt koor. inmiddels wel. Roeske. die 'zijn leider meer in zijn mars te heb­ "Een koor is een gebouw dat in jongens' kennelijk nog niet erg ben dan alleen het vermogen een de ruimte zweeft, vooral als er a in de hand had. schaamde zich meerstemmig. liedje te kunnen capella gezongen . moest wor­ dood. maar de uitvoering zelf instuderen." den." meende Roeske. Want: "0. werd een groot succes en Grieg Roeske 'professionaliseerde' dat wanhopige zakken! 't Is de bezorgde bij Roeske een gesig- de koorzang in Amsterdan. Hij grote vrees van elke leider. Alles neerd portret met dankbetui- bestreed 'het euvel der deftig­ stel je in het werk om dat te ging. heid' dat intellectuelen en pa- voorkomen. Je knikt. Je wijst. je In 1928 was het Roeske die een troons ervan weerhield op het maakt alle mogelijke bewegin­ groot componist moest bijstaan: podillm te staan 'met arbeiders gen en je bent na een koorwerk. Strawinsky. Dat was stelde Roes- en kantoorbedienden. Door dat tien of vijftien minuten ke vast, geen dirigent 'van wie Roeske werd de koorzang een se­ vraagt, bek af." mijn zangers duidelijke aanwij- rieuze zaak. En -vooral met zijn Dan waren er dirigenten die zingen hadden te verwachten'. aubades heeft hij duizenden Am­ een koor te hoog lieten inzetten "Ik ben er maar bij gaan zitten sterdammers een plezier gedaan. PAULARNOLDUSSEN Mooi, • mOOI, wateen prachtige tempi

Hoezo passé? Natuurlijk hebben oude meesters Filharmonisch en verovert gestaag de in­ ternationale podia. Deze week gaat bij De als I

HP/ DE TIJ D· 4/ 9 /1 998 -42-

zien dat een goede uitvoering nooit van­ me ook mediterraan. De Hollander in mij zelfsprekend is. Het Hallé Orchestra was probeert zijn emoties de baas te blijven, destijds een toporkest. Maar kijk ze eens de mediterraan is impulsief en tempera­ zwoegen en ploeteren. Muziek maken is mentvol. Ik probeer een evenwicht te vin­ hard werken." den. Ik heb het idee dat die twee aspecten van mijn persoonlijkheid iets toevoegen anArthurNikiSCh (1855-1922), de aan mijn interpretaties." Vaartsvader van de moderne dirigen­ ten, is er wel beeld maar geen geluid. Een engelberg dirigeert het Concertge­ fascinerende combinatie, want juist dat M bouworkest, een opname. uit 1963. gebrek versterkt het effect van zijn bewe­ "Moet je dit eens vergelijken met Kleiber gingen. "Ik heb geen flauw idee wat hij en Beecham. Wat een verschil. De slag van hier staat te dirigeren, maar het ziet er Mengelberg oogt minder muzikaal. Het is prachtig Uit. Er gaat iets bezwerends van een beetje rechttoe rechtaan. Dat zie je bij uit. Er wordt altijd gezegd dat het slecht Edo de Waart en Haitink ook. Nederlandse is om hoog te dirigeren, maar de baton dirigenten zijn nijvere werkers. Dat kun je van Nikischbevindt zich op ooghoogte. zien: er ligt geen genot in die slag. We Mij wordt dat vaak verweten. Als je hoog werken keihard, repeteren ons suf en pro­ dirigeert, is het moeilijker om een klank te beren vervolgens op het concert de teu­ creëren die 'echt staat'. gels strak in handen te houden. De Hol­ "Ik ben een tenger mannetje, ik weeg lander in mij dirigeert precies zo." net 65 kilo. Ik heb alles nodig wat ik aan "Ik heb mij altijd van Mengelberg afge­ expressiemiddelen heb. En met je ogen keerd," zegt Bernard Haitink in een com­ kun je veel uitdrukken. Als je hoog diri­ mentaar op dit fragment. "Het klimaat geert, zien de musici zowel je ogen als je was er niet naar en ik had niet de kracht handen. Misschien is het een illusie, maat of de wil om mij daartegen te verzetten." het lijkt me veel gemakkelijker een ge­ Reries: "Het is logisch dat de jolige Hai­ wichtige Mahlerklank.te creëren als je tink zich afzette tegen zo'n groot voor­ meer vlees aan je lijfhebt. Zo'n teddybeer­ ganger, maar net heeft ook met Haitinks achtig type als Edo de Waart heeft wat karakter te maken. Hij was aanvankelijk . dat betreft zijn figuur mee. Het is pure onzeker, twijfelde of hij dej uiste man op compensatie. Waarom denk je dat Kara­ de juiste plek was. Ik steek anders in el­ jan zo met zijn armen stond te zwaaien? kaar. Ik was niet bang toen ik voor het WILLEM MENGELBERG Dat was ook zo'n scharminkel." eerst voor het Concertgebouworkest stond. Ik besef dat het een eer is om op 'Madonna Santissima!" roept Toscani- zo'n jonge leeftijd als chefdirigent van ni woedend uit. Van zijn repetitie Het Gelders Orkest te mogen functione­ met het NBC Symphony Orchestra in Ver­ ren, maar ik heb me nooit afgevraagd: wie di's La Traviata zijn geen beelden, maar ben ik dat ik dit mag doen. Het klinkt mis­ pisch voor het werken met een toporkest. het geluid is wel bewaard gebleven. Nou schien arrogant, maar ik vind dat ik recht Beecham let niet meer op de slag. Hij staat ja, geluid: een aaneenschakeling van Itali­ heb op die plek." lekker muziek te maken. Dat is het mooi­ aanse krachttermen. "Moet je horen hoe Hij houdt niet van vergelijkingen met ste wat er is." hij meezingt. Die man is een en al betrok­ Haitink. "Haitink is een oude, wijze man. kenheid. Hij vindt dat de contrabassen Ik ben nog maar net uit het ei gekropen. l Tloekend en tierend zien we Beecham's loeien als koeien en beschouwt dat als een Iedere vergelijking gaat mank. Mythevor­ V eigenzinnige tijd- en landgenoot Sir belediging. Hij gaat compleet door het ming leidt tot verwarring en geschiedver­ John Barbirolli (1899-1970) aan het werk lint. Het is het temperament van een zui­ valsing. Van Karajan wordt altijd gezegd tijdens een repetitie Vall Bruckner's Zeven­ derling en dat herken ik wel. Mijn moeder dat hij met gesloten ogen dirigeerde. On­ de symfonie met het Hallé Orchestra in komt uit Malta, mijn vader uit Nederland. zin, op vroege documentaires staat hij ge­ 1965. "Dit is een mooi fragment. Hier gaat Ik ben in Den Haag geboren, maar voel woon met open ogen op de bok. Furt­ een dirigent de fout in. Hij wil iets gedaan .wängler wordt altijd afgedaan als een ex­ krijgen van het orkest, maar legt het zo Arturo Toscanini: 'Madonna SantissimaJ' treme romanticus, Maar zijn Till Eulenspie­ slecht uit dat niemand het begrijpt. Ver­ gel klinkt niet romantisch. De tempi zijn volgens wordt hij boos op de m)lsici. niet langzaam. Zoals Furtwängler Strauss Stom, als het misgaat ligt het altijd aan de dirigeert, zou ik het willen doen. Het is dirigent. Dit is mij vaak overkomen. Je evenwichtig, levendig, maar niet overda­ hoort in j e hoofd hoe iets moet klinken, dig. Het klinkt eigenlijk heel modern. maar krijgt dat in de praktijk niet voor el­ "De ontwikkelingen in de uitvoerings­ kaar. Soms weet ik gewoon niet hoe ik het praktijk hebben ook buiten de wereld van moet uitleggen. Dan zeg ik: 'Sorry, dames de oude muziek een nieuw partituurbe­ en heren. Laat me er nog een nachtje over wustzijn op gang gebracht. Dat betekent nadenken.' Musici begrijpen dat wel. Dit dat mijn generatie niet meer onbekom­ fragment is ook bijzonder omdat het laat merd achter iedere noot zijn eigen werke-

HP/DE T IJ D 4 / 9 /1 998 -43-

lijkheid kan zoeken. Wij pennitteren ons een leerzaam fragment. Het maakt duide­ kend traag. Ik heb deze dirigent altijd ge­ minder vrijheden dan Karajan, voelen ons lijk dat een dirigent zichzelf nooit boven zien als iemand die louter bezig was met gebonden aan de partituur. Zo bezien de muziek mag verheffen." de glorificatie van zichzelf, maar kennelijk staan we dichter bij Furtwängler dan me­ was hij vroeger anders. Had hij meer oog nigeen denkt, want het is alsof de dirigen­ harles Munch (1891-1968, voormalig voor de muziek. Dat wist ik niet. Leuk om ten uit het pre-Karajantijdperk meer ver­ Cchef van het Boston Symphony te zien dat hij in zijn jonge jaren zo'n be­ trouwen hadden in de noten. Alsof ze Orchestra) is met vijf fragmenten verte­ weeglijk type was. Ik sta ook vreselijk op minder interpreteerden." genwoordigd. Onder meer een uitvoering mijn tenen te wippen. Ik heb geprobeerd van de Symfonie in D van Cesar Franck en om het afte leren, want het komt de dui­ en opmerkelijke vorm van partituur­ Debussy's La Mer. "De Symfonie van delijkheid van je slag niet ten goede. Maar Ebewustzijn hield de voormalige chef Franck is een van de weinige werken waar het lukt niet. Die energie moet er gewoon van het Philadelphia Orchestra Leopold ik niets mee heb. Franck is een Fransman uit." Stokowski (1882-1977) erop na. We zien die Duits probeert te doen met dubieus re­ hem bezig met het BBC Symphony sultaat. Het Boston Symphony Orchestra 'Hoe ik oud wil worden? Ik wil oud wor- Orchestra in een van zijn vele orkestbe­ is echter het beste orkest van Amerika. den zoals Mravinski (1903-1988) oud werkingen, Dido's afscheidsaria uit Pur­ Het beschikt over een warmere klank dan werd. Die man was op zijn tachtigste nog celi's opera Dido andAeneas. Renes zet de de New York Philharmonic." in staat om zichzelf te verliezen in de mu­ volumeknop harder. Hij krijgt een kleur Intussen tikt Munch de repetitie van ziek. Moet je kijken hoe hij met zijn vin­ van enthousiasme. "Dit vind ik zo mooi. Debussy's La Mer af: de passage moet gers trilt. Dat heeft Gergjev dus van hem. Dit is pure kitsch: Purceil in een onbe­ over. Renes, herkennend: "0, wat een Gek hè, Mravinski ziet er niet uit als een schroomd romantisch jasje. Maar als je dit schurk. Dat doe ik ook wel eens. Er ging Rus. Zijn strakke gezicht kent nauwelijks hoort vergeet je alle specialistenwijsheid. niets fout. Munch tikt puur voor zijn ei­ expressie. Hij maakt minimale bewegin­ Dit is de essentie van muziek maken. Het gen plezier af. Dat doe ik soms ook. Dan gen. Het is alsof zijn uitdrukking in de is zo intens. Moetje zien hoe dat orkest ie­ klinkt het zo gaaf dat ik een passage nog enorme concentratie schuilt. Dit is de bes­ dere beweging volgt. God, wat een ex­ een keer wil doen, gewoon voor the fun, te uitvoering van Tsjaikovski's Vijfde sym­ pressie legt die man in zijn handen. Hij maar dat kun je moeilijk van de musici fonie die ik ooit heb gehoord." trekt die klank uit het orkest. Stokowski vragen." dirigeert zonder stokje. Dat doe ik soms Hij springt op en roept: "Gaaaafl Die as het vroeger beter? Zijn de tijden wel en soms niet. Het hangt van mijn bui trompet speelt veel te luid en dat doet hij Wvan de legendarische maestro's af en van de muziek. Bij Bruckner wil ik de bewust. Die man heeft er een traditie van voorbij? "Tuurlijk niet," zegt Renes. "Nu klank kunnen kneden, dat gaat beter met gemaakt om een fractie te hard te spelen. hebben we Haitink, Gergjev, Rattle, Abba­ je handen. Een stokje Iieemt iets van de Dan krijg je zo'n fYsiek geluid. Een van zijn do, Muti. Mensen idealiseren wat achter expressie weg, maar het geeft ook steun. leerlingen is inmiddels benoemd tot solo­ hen ligt. Vroeger was het niet beter of Er zijn geen regels: bij iemand als Kleiber trompettist in Boston en doet exact het­ slechter: het was anders. Mensen gingen danst het stokje in z'n handen." zelfde. De opvolger van Munch (Seiji Oza­ naar een concertzaal om Brahrns ofMah­ wa - red.) heeft hem om die reden probe­ Ier te horen. Nu koop je de ene week een e allerbeste Beethovensymfonieën die ren te ontslaan en joeg daarmee het voltal­ kaartje voor de Tweede van Mahler met Dooit werden opgenomen.komen, wat lige orkest tegen zich in het harnas." Haitink en een maand later zitje bij het­ Renes betreft, voor rekening van Otto zelfde werk onder een andere dirigent. Klemperer (1885-1973). De video toont , Gleich, gleichJ" schreeuwt Celibidache Muziek is een consumptieartikel gewor­ een fragment vaneen repetitie met het (1912-1996) tegen zijn MÜllchner Phil­ den. Daardoor is iets van de magie ver­ Philharmonia Orchestra. Op de lessenaar harmoniker tijdens een repetitie van Till dwenen. Dat is jammer, maar aan de an­ Beethoven's Egmont-ouverture. "Dit is een Eulenspiegel. "Mooi, mooi!" roept Renes dere kant heeft persoonlijke interpretatie van de weinige opnamen waarop een uit. "Wat een prachtige tempi. Dit klinkt een grotere plaats in het luisteren en mu­ slechte eigenschap van een beroemdheid lekker gezond. Zo ken ik Celibidache niet. siceren gekregen, en dat is weer een ver­ duidelijk naar voren komt. Klemperer eist Het is vaak zo extreem. Zo slaapverwek- rijking." een specifieke streek die niet in de parti­ "Mènsen die roepen dat het vroeger be­ tuur staat aangegeven. De musici pikken Celibidache dirigeert. 'Ik sta ook vreselijk op ter was, realiseren zich niet dat we ons die het niet op, Klemperer raakt gefrustreerd mijn tenen te wippen.' maestro's louter in hun hoogtijdagen her­ en wordt boos. De vraag is inneren. Op deze videobanden zie je alleen waarom hij een andere streek oude en ervaren dirigenten aan het werk, wil. Je hoort het verschil nau­ maar Toscanini heeft het ook ooit moeten welijks en het klonk al goed. leren. Ach, je weet toch hoe dat gaat. Als ik Hij begaat de grootste fout later beroemd ben, zullen de mensen die . die een dirigent kan maken: nu niet in mij geloven om het hardst roe­ hij luistert niet meer. Hij wil pen dat ze mijn talent altijd al hebben on­ een vooropgezet idee door­ derkend. Zo gaan die dingen."~ drukken. Hij is bezig om zijn eigen machtspositie te beves­ Don Giovanni: Stadsschouwburg Utrecht, tigen. Het orkest zal hem niet 6 september. Daarna tournee tot en met volgen. Logisch, want die mu­ 6 oktober. sici hebben op zo 'n moment The Art ofConducting deel 1 en 2. schijt aan een dirigent. Dit is Teldec Video: 4509-95710-3 en 4509-95038-3.

HP/D E TIJD 4/ 9/1998 -44- Orkestlid over· MENGELBERG Overgenomen uitALG. HANDELSBLAD 3 maart 1966

K ltUi als abonnee van 'vanStrawinsky, een v,a,n diens jong­ ste werken gebracht. Het lag op de I uw blad verscheidene uiterste grens van zijn begrip voor artikeltjes over Mengel­ moderne muziek. Het werd heel berg. pro en contra. Mis­ langzaam en moeizaam ingestu­ schien is het interessant deerd. Korte tijd daarna speelde het iets meer te horen over ' orkest de "Sacre dU Printemps" van Strawinsky onder Monteux op hem. dat een duidelijker briljante wijze met een paar repeti- licht werpt op zijn figuur ties. Mengelberg had een typisch en wat hij is geweest voor klassieke, romantisch-I>uitse instel­ Nederland en het Am­ ling. En toch. hoeverfönd en ge­ sterMrnse orkest. ' Ik was inspire~rd enkleurlg hij de ge van namelijk als cellist lid Beethoven kon dingeren, het 'was een verademing en ,operibaling deze van het Concertgebouw­ onder Carl, Muck te spelen door orkest nog tijdens de diens grootse opzet iri grote lijnen; jaren .1920·1926. Mengel­ grandioos van· stijl. Zoals bijvoor­ berg ging toen al naar beeld Mozart onder Bruno Walter een verrassing was van frisheid en Amerika een 'gedeelte doorz.ichtigheid. van het seizoen. waar­ Mengelberg heeft de moderne mu­ door men de gelegenheid ziek tegengehouden, evenals de kreeg vergelijkingen te opera-ontwikkellng in, Nederland. Er werden buiten de ' Wagner-opera's maken met grote gast­ door de Wagnervereniging af en toe dirigenten: b.v. Carl 1·~t''1r'' ook andere, opera's gegeven. Een­ Muck. Bruno Walter, maal heeft men Mengelberg uitge­ Monteux,' zelfs de legendarische Arthur Nikisch van het beroemde nodigd een, Mozartopera te dirige­ Geivandhausorkest te Leipzig, en vele anderen. Nitfuurlijk konden ren. Het werd een moeizame, on· handige toestand. Hij miste nu een­ al die gastdirigenten profiteren van het onder Mengelberg goed maal de routine._:van opera-dirigent getrainde orkest. Mengelberg bleef groot onder al die groten. en dat is geen schande, hij deed genoeg voor de symfonie-orkestcul­ Volgens mij lag zijn grootste kracht in het studeren met het tuur. Maar, hij heeft dan ook niets orkest, waardoor een exactheid, duidelijkheid en klankverfijning gedaan om de opera te stimuleren ontstond, die toen al..~ orkestcoloriet uitzonderlijk was. Zijn repetities in Nederland, integendeel, liever waren soms wel een bezoeking. hij had een langzame manier van bleef hij, als zeldzame ster fonkelen aan het Nederlands firmament. werken en kon lang over een detail staan praten of over het Want hij was ijdel; hij verdroeg niet orkestniveau, dat hoog gehouden moest worden etc., waarbij soms gemakkelijk eeu gelijkwaardige fi­ een kwartier lang geen strijkstok op de snaren kwam. Het gevolg' guur naast zich. En hij was een was verlengde repetitietijd, wat wel betaald werd als overwerk, despoot. Hij dirigeerde het orke~t sinds er een orkestvereniging bestond, die de orkestleden enigszins niet alleen, ,hij regeerde het orkest ook door een soort angstsysteem, beschermde tegenover de willekeur van de dirigent, maar hetgeen door persoonlijke aanvallen op som­ soms heel slecht uitkwam voor orkestleden, die privélessen te mige orkestleden te lanceren op ;de geven hadden. repetities, zelfs soms op uitvoerin­ gen. Zo'n orkestlid moest dan ijzer­ sterke zenuwen hebben om zijn de­ wel eens "zwellusteliing" wem ge­ preciatie en- dreigementen te weer­ noemd door de orkestleden onder staan. Hij koos er zijn mensen voor • Zwelletjes elkaar. Het paste echter volkomen uit. Gewoonlijk alleen om een sfeer E orkestpartijen waren vol met in zijn gevoel voor rqmantîek. In van spanning te doen ontstaan, die Dblauwe potloodtekens, die de Tsjaikowsky, Strauss, Mahler voel­ oe uitvoering ten goede moest ko­ kleinste details aangaven, vooral de hij zich het best in zijn element. men: Maar het was een kunstmatig crescendos en 'decrescendos op één De Latijnse school en de modernen opgewekte, niet artistieke spanning. noot of een kort notenbeeld. waar­ in het algemeen waren hem vreemd. door een gevoeliger en' doorleefder Naot.uurlijk móest er wê~ eens een klankbeeld moest ontstaan. Wat iinternationaal bekend meuw werk soms tot een wat grote gedetailleerd­ op het programma genomen wor­ heid leidde. "Zwelletje" heetten die den. Voor zover ik me herinner aantekeningen, waarom de dirigent heeft Mengelberg eens d6 Vuurvogel -45-

Privé kon hij zeker een heel ge­ andere, dle m net OUde niveau wa­ • Ensembletemmer moedelijk mens zijil, als orkesUei­ ren opgevoed en erin opgenomen RKESTLEDEN moesten zich dan derbehoorde hij tot , die erlsemble­ werden. Aan de dirigenten de plicht O ook dikwijls ziek melden. De 'or­ temmers, die omstreeks de eeuw­ het niveau te handhaven in tech­ kest-controle-arts is soms bij repeti­ wisseling veel voorkwamen, toen .de nisch opzieht- en het ' te ge bimiken ties achter in de zaal gaan zitten, dirigent; evenals de toneelregisseur naar eigen stijl in muzikaal opzicht. zonder opgemerkt te worden, om er eenpèrsoonlijkheid begon te wor­ Men zou een boek over zijn figuur a.c hter te komen wat de oorzaak was den," die het ensemble .zijneigen , kunnen schrijven. van de' zenuwtoestand van de pa­ stijl oplegde; Een ,soort, die geluk­ Laten we hem eren om het hoge tiënt en wat waar was van de kig uitgestorven is. De stijl is her­ niveau, dat hij gebracht. heeft, on­ klachten. Hij kon nooit iets ontdek­ leefd in de Duitse Nazi-leiders" waar danks zijn remmende houding tegen­ ken. Het geval ble.ef op het podium jamm-er genoeg MeaJgelbergs na­ over de moderne muziek en de Ne­ hangen. Bij concerten, waar ook het tuur moest inhaken, waardoor hij derlandse operacultuur en zijn ver­ publiek op het podiUm moest:, zitten zichzelf uitgeschakeld heeft uit het " werpelijke houding als Nederla.nder uit plaatsgebrek, kon Mèngelberg Nederlands cultuurleven. Het" zal tijdens de bezettingstijd. zich heerlijk uitleven en acteren, hem geSpeten hebben;, dat hij eens en grote indruk maken met een met zoveel toewijding de joodse ALBERT VAN DOORN Tsjaikowsky-syrnfonie door eén Mahler heeft gebracht. Jammer zwaar-lijdend of eea gepassioneerd maar zo is het leven dikwijls. ' gezicht tè trekken, zodat" het publiek Als dirigent was Meilgelberg kmi zeggen: "Zie je, hoe die mu­ groot, hij heeft inderdaad een zeer ziek hem aangrijpt?" Of hij wierp' hoge ' orkestcultuur OIIItwikilreld, boze blikken naar de orkestleden, waarop anderen konden voortbou­ die vlak voor het publiek, zaten, zo­ wen. Dat er langzamerhand geen dat het publiek vol ' beWóndering orkestleden uit zijn tijd meer aan­ zei : '"Zie je hoe , hij ze 'oriderde wezig zijn, doet niets ter zake; elk duim heeft?" , jaar verdwenen er enige en kJwamen

Uren zat hij thuis te zagen.

"