AGRON ÇUADARI
UNЁ, AGRONI ...
(Rrëfime e mbresa ndër vite) Autori: AGRON ÇUADARI
Titulli i librit: UNЁ, AGRONI ... (Rrëfime e mbresa ndër vite)
Përgatiti për shtyp: Albana Çuadari
Redaktore: Kozeta Çuadari
Botimi: Tiranë, 2017 Rrëfime dhe mbresa
Hyrje
Vjen një kohë, sidomos kur ke mbushur moshën dhe vitet e punës, që duhet të dalësh në pension. Kjo më ndodhi edhe mua. Ka kaluar pak kohë që atëherë dhe ndjehem mirë me shëndet, i çlodhur nga puna e vështirë e shumë viteve. Por truri nuk dashka t’ia dijë. Ai vazhdon të punojë me të njëjtat ritme si edhe më parë, duke më sjellë ndërmend kujtime e mbresa për shumë ngjarje e ndodhi të përjetuara në vitet e shkuara. Pa e kuptuar as vetë, të lind dëshira që ato kujtime t’i rrëfesh ndonjëherë edhe vend e pa vend dhe pse jo, edhe duke i përsëritur në rastet e takimeve të gëzimeve familjare apo edhe në ato të përditshme me shokët, kur pijmë kafen e mëngjesit në një nga lokalet e bllokut këtu në Tiranë. Për t’u çliruar nga ky siklet, fillimisht më erdhi mendimi që të shpenzoja një pjesë të kohës gjatë ditës, për t’i hedhur kujtimet në letër. Por përsëri u ndodha në dilemë me veten, nëse do isha në gjendje ta bëja këtë punë mirë e që të pëlqehej nga ata që do e lexonin. Për t’i hyrë kësaj pune jo të lehtë, nxitëse u bënë bashkshortja ime Donika dhe dy vajzat Kozeta e Albana, të cilat morën përsipër të më jepnin konsulencën e tyre për rregullimin letrar, redaktimin, shtypjen dhe botimin e këtij jetëshkrimi. Nxitëse ishte gjithashtu një këshillë e dhënë nga shkrimtari, historiani e patrioti ynë i madh Fan S.Noli, në një shkrim të tij për ata që shkruajnë për herë të parë, ku thuhej:“Përpiquni për atë që keni provuar vetë në jetë, pra shkruani çdo gjë, pranoni çdo gjë dhe të jeni të sigurt se do të shkruani një libër intersant.” Por jo pak ndihmuan edhe fjalët e mençura të njërit prej rilindasve tanë të mëdhenj, Sami Frashërit: “Njeriu nuk është i përjetshëm, le të përpiqet të jetë e pavdekshme ajo që do të thotë dhe ajo që do të bëjë.”, si edhe fjalët e shkruara nga hebreja 14-vjeçare Ana Frank në ditarin e saj: “Dua të jetoj edhe pas vdekjes dhe për këtë i jam me të vërtetë
3 Agron Çuadari mirënjohëse Zotit që më lindi, duke më dhënë kështu mundësinë të shpreh atë që kam brenda vetes.” Rrëfimet dhe mbresat e jetës time ndër vite do t’i hedh në letër në mënyrë të përmbledhur si më poshtë:
•• Vitet e vegjëlisë
Për gjyshen e familjen e saj Zaimi; për familjen tonë të madhe Bakiaj; për nënat tona të veshura kokë e këmbë me të zeza nga fatkeqësitë e kohës; për disa mbresa fëminore; për shkollën fillore e miqësitë.
•• Vitet e arsimimit
Shkollimin tim, që gjithmonë e kam parë e vlerësuar të lidhur ngushtë me kujdesin që tregohej në ato vite nga organet e pushtetit lokal e qendror për arsimimin edhe të fëmijëve skrapallinj, me vendbanim në thellësi të maleve e larg qyteteve. Në ato vite të vegjëlisë sime, jo vetëm në Therepel, por edhe në të gjitha fshatrat e Skraparit, shkollat ishin vetëm ato fillore. Në mungesë të shkollave të cikleve më të lartë, shumë djem e vajza të fshatrave të Skraparit, Beratit e Dangëllisë, ju dha mundësia për të vazhduar shkollat shtatëvjeçare, të mesme e të larta larg vendbanimeve, të gjitha me shpenzimet e shtetit. Njëri prej tyre kam qenë edhe unë, që pas shkollës fillore në Therepel, vazhdova shtatë-vjeçaren në Vlorë, të mesmen teknike në Kuçovë dhe të lartën në Tiranë. Kujtimet për këto 16 vite të shkollimit janë të shumta. Do të rrefej për to, vendndodhjet, ambjentet e shkollave dhe konvikteve, rregulloret e mësimit, të studimit e kohës së lirë, mësuesit, pedagogët e profesorët, kujdestarët e konvikteve.
•• Vitet e punës
Duke qenë se shumica e viteve të mia të punës i përkasin periudhës gjatë sistemit socialist, me ekonomi të centralizuar e jo të tregut të lirë që kemi sot, nëpërmjet rrëfimeve të mia, lexuesi do të ketë rastin të njihet me ato punë të mëdha e vetëmohuese në ato vite, si kudo gjetkë
4 Rrëfime dhe mbresa edhe në ato ndërmarrje e institucione të vështira e shumë të rëndësishme për ekonominë e vendit, ku unë kam punuar e drejtuar. Nuk marr përsipër të mbroj atë sistem të kaluar, sepse vetë koha e tregoi se me të nuk mund të ecej më tej, por ndjej një gudulisje krenarie për ato punë të mëdha që bëheshin në ato vite për kërkimin, nxjerrjen dhe përpunimin e naftës, për prodhimin e superfosfatit, shkrirjen e mineralit për prodhimin e bakrit e floririt, për ato punë të frutshme për çdo kohë, siç ishte ajo e ngritjes së digave të hidrocentraleve të Fierzës dhe Komanit, e në veçanti për ato mijëra tonelata hekuri të ngulura në shtylla për të përcjellë energjinë elektrike, në terrene të pamundura, nga ata burra të vuajtur që dërmuan kockat e gjymtyrët duke i mbajtur në krahë. Ajo që ka ndodhur në periudhën e tranzicionit me këto vepra të ndërtuara me aq shumë mund e djersë, ku kam punuar edhe unë, më kanë bërë të ndjehem keq e i lënduar. Vendburimet e naftës u janë dhënë me koncension të huajve, që i shfrytëzojnë në mënyrë barbare. Uzinës së përpunimit të naftës në Kuçovë dhe Kombinatit kimiko-metalurgjik në Laç nuk u gjendet më as nami, as nishani, linjave të tensionit të lartë u vihet shpesh herë dinamiti nga njerëz terroristë e mafiozë.
•• Therepeli, fshati ku linda dhe kalova vegjëlinë
Duke rrëfyer për Therepelin në vitet 40-50-të të shekullit të kaluar, për vendndodhjen, mëhallat, fiset, banorët, burimet e mjetet e jetesës, traditat, zakonet, vendet e shenjta, objektet e ushtrimit të riteve fetare si dhe kontributin e madh që kanë dhënë të parët, prindërit dhe vëllezërit tanë për pavarësinë dhe çlirimin e vendit nga pushtuesit e huaj, besoj se do të jap një ndihmesë modeste, një pasuri të investuar si për brezat e tanishëm por edhe ata të ardhshëm, nipër e stërnipër, jo vetëm të fisit tim por edhe për të gjithë nipërit e stërnipërit e fiseve të tjera, të larguar me shumicë nga Therepeli këto vitet e fundit. E them këtë sepse në kushtet e sotme të zhvillimit intensiv të shkencës dhe ekonomisë, kulturës dhe arsimit, del e domosdoshme të shmangim tek të rinjtë e sotëm dhe të brezave që do të vijnë më pas, ndonjë sjellje a dukuri negative të mospërfilljes apo indiferentizmit ndaj trashëgimisë
5 Agron Çuadari biologjike të babait e të nënës, të gjyshërve dhe stërgjyshërve të tyre. Ёshtë e rëndësishme t’ju bëjmë të ditur se, kudo që ndodhen, afër apo larg fshatit, formimi dhe jeta e tyre, sjellja, karakteri dhe personaliteti, sado që të kenë ndryshuar për mirë kushtet e jetesës dhe pozita e gjithësecilit në shoqëri, janë të lidhura ngushtë me trashëgiminë, me babanë, me nënën, gjyshërit e stërgjyshërit, e me vendin e origjinës. Ja çfarë thotë për këtë Lukiani, shkrimtar dhe filozof i madh i antikitetit: “Për ata që e kanë atdheun nënë, është e shenjtë toka ku kanë lindur ata dhe të parët e tyre, qoftë edhe sikur ajo tokë të jetë e pakët, plot me gurë e pa fusha pjellore.” Njohja e së kaluarës është e domosdoshme, sepse ajo u shërben synimeve fisnike dhe shpirtërave të mirësisë së brezave që e zëvendësojnë njëri- tjetrin, sepse pasardhësi i mirë është ai që ja kalon paraardhësit. Djem e vajza, nipër e mbesa, stërnipa e stërmbesa të mirë janë ata që ua kalojnë prindërve, gjyshërve e stërgjyshërve të tyre. Ndryshe nuk do të kishte progres familjar, fisnor dhe shoqëror. Historia e shkruar është një stafetë që brezi i ri merr nga brezi më i vjetër dhe e çon më tej, duke e pasuruar atë me të rejat e kohës. Pa të kaluarën, nuk ka të ardhme. E sotmja është nxënëse e së djeshmes. E kaluara nuk përçmohet, por vetëm respektohet. Ta njohësh dhe ta mësosh historinë e vendlindjes tënde është ndjenjë dashurie e patriotizmi, është shkollë dhe kulturë.
•• Frashëri, vendlindja e Donikës, bashkëshortes time
Pas Therepelit, do të rrëfej ngjarje e ndodhi të mësuara nga historia, por edhe të jetuara gjatë kohës kur shkonim shpesh, bashkë me Donikën dhe dy vajzat tona, për t’u takuar e çmallur me prindërit dhe motrat e vëllezërit e saj në Frashër. Për Frashërin me vendndodhje mes pyjeve e maleve me dimër të ftohtë e verë të freskët, me rrugë e pa rrugë, që e lidhin atë me Përmetin, Skraparin, Korçën e Kolonjën. Përveçse për familjen e saj do të rrëfej edhe një histori të shkurtër që ja vlen të shkruhet, sepse është shumë e veçantë, duke ua bërë të ditur brezave të mi që do të vijnë më pas, që
6 Rrëfime dhe mbresa trashëgminia e tyre biologjike është e lidhur, përveçse me Therepelin, edhe me Frashërin. Rrëfimi do t’ju jap përgjigje disa pyetjeve: Kur dhe përse Frashëri u caktua qendër administrative e krahinës së Dangëllisë, cilat kanë qenë familjet e bejlerëve, kur e arriti kulmin e zhvillimit të tij, kush dhe pse i vrau, plaçkiti e u dogji shtëpitë, si dhe Frashëri në ditët e sotme. Brenda këtyre rrëfimeve si më sipër, do të gjenden të shkruara të dhëna edhe për trungun familjar, për nënën dhe vëllanë, për martesat e krijimin e familjeve të reja, për lindjen dhe rritjen e fëmijëve, nipërve e mbesave, për lidhjet me fisin, për shumë gëzime familjare, por edhe për ndonjë dhimbje që e ka jeta, që e kemi kaluar të gjithë bashkë me të afërmit e shoqërinë.
7 Rrëfime dhe mbresa • Mjedisi ku kalova vegjëlinë Kur isha në moshën 5-6 vjeçare, pasi ngrihesha nga gjumi e haja çorbën (trahananë) aq të mirë që na bënte Ideja, dilja me vrap çdo ditë nga shtëpia, e rrija një copë herë ulur te muri i qivurit në krye të Selishtës. Hidhja vështrimin përtej luginës së Osumit nga dukej aq i bukur e madhështor mali i Tomorrit e rresht pas tij të lidhur dorë për dorë, mali i Dobrushës dhe ai i Vërzhezhës, që siç më thoshte Leleja, kokën e kishin në Berat e këmbët në Çorvodë. M’i kishin mësuar dhe i dija të gjithë emrat e fshatrave që ndodheshin në shpatet e tyre mbi luginën e Osumit, duke filluar nga Kapinova, Bargullasi, Nishova, Novaj, Dobrusha, Selani, Kakruka, Strora e Vërzhezha, pranë Çorovodës. Në ato kohë, mbi luginën e Osumit poshtë këtyre fshatrave, punohej për të ndërtuar rrugën e lëvizjes së makinave që do lidhte Beratin me Çorovodën. Duke ndenjur aty për disa ditë rresht, dëgjoja zhurmën e madhe të shpërthimit të minave e shikoja të ngritura lart shtëllungat e tymit e pluhurit kur punohej për hapjen e rrugës në rripin e Strorës. Kur kjo rrugë përfundoi, i gjithë fshati, i madh e i vogël, shkuam në Kakrukë, për të pritur makinën e parë (atë të postës). Ne të vegjëlit e shikonim për herë të parë nga afër. Gëzohesha shumë kur vinte pranvera. Veç të tjerave, atëherë ktheheshin në shtëpinë tonë dallëndyshet. Foletë që ato kishin në strehën e shtëpisë ishin të shumta. Nëse ndonjëra ishte dëmtuar nga shirat e dimrit, unë ngjithesha me shkallë ditë më parë dhe e rregulloja me baltë. Nuk di të them nëse ato që po vinin ishin po ato që ishin larguar në vjeshtën e një viti më parë, por i ndiqja e shikoja që secila zinte një fole pa u grindur fare me të tjerat.Ndryshe nga dallëndyshet, zogjtë e tjerë fluturakë, që ishin të shumtë e të shumëllojshëm, foletë i ngrinin jo në strehën e shtëpive, por në pemët e kopshteve e të ledheve të arave, sa më pranë shtëpive. Nëse dallëndyshet shkonin dhe e gjenin ushqimin për vete e për të vegjlit e tyre larg shtëpive, disa nga zogjtë, si gushkuqët, fercakët, etj, uleshin në avllinë e shtëpisë e bëheshin miq me mua. Në fillim, kur unë u mbushja govatën me ujë dhe u hidhja grashinë, ata largoheshin. Por kur unë largohesha pak, shumë shpejt ata e kuptonin që i doja, prandaj menjëherë ktheheshin. Kur ishin duke ngrënë, nuk largoheshin më edhe pse unë isha kthyer e isha shumë afër tyre. Ndryshe ndodhte me të tjerët, si cërret, grifshat, qofkat, thëllëzat, guhakët, pëllumbat
21 Agron Çuadari e egër, laraskat, shaptoret, që megjithëse foletë i kishin shumë afër shtëpive, rrallë shikoje ndonjërin të ulej në avlli. Në shtëpinë tonë, kujdesi për kafshët e shpendët shtëpiakë (qetë e parmendës, lopën, kalin, dhentë, dhitë, qenin, macen e pulat shqirake) ishte i madh. Në fund të avllisë ishin kasollet, të ndërtuara me mur guri. Nëpërmjet kullotave e zahireve, u sigurohej ushqim i përditshëm. Pa i rregulluar ato mirë, kur ktheheshim nga kullota në të ngrysur, Idenë dhe Lelenë nuk i gjeja asnjëherë në shtëpi. Ngaqë linda dhe e kalova vegjëlinë në ambjente shumë pranë tyre, kam parë e më kanë mbetur në mendje sjellje e veprime të kafshëve shtëpiake të ngjashme me ato të njerëzve. Përveçse me të pjellët e tyre, kur ato rrinin bashkë, miqësoheshin me njëri-tjetrin dhe na donin edhe ne njerëzit e shtëpisë, që kujdeseshim për to. Siç dihet, qeni me macen nuk shkojnë mirë kur nuk e njohin njëri-tjetrin. Por, ngaqë rrinin bashkë, qeni ynë Lupi, ishte bërë mik me macen dhe shpesh lozte me kotelet e saj. Lupi, që unë e doja shumë, ishte i shëndetshëm, i zgjuar e i bukur. Sa herë kthehesha nga shkolla në shtëpi, nuk di ta them nëse më shihte apo më ndjente erën, nisej nga larg me vrap e qëndronte para meje. E fërkoja në kokë e në kurriz e ai lumturohej njësoj si unë. Kur ndaloja, ai më mbështeste turirin e rrotullohej rreth meje duke hungëritur e s’më linte të ecja. Siç dukej, më lutej që ta fërkoja akoma. Pasi e fërkoja prapë, nisej para meje dhe të dy bashkë shkonim në shtëpi. Një tjetër mbresë është ajo e sjelljes së dyzuar të pulave shqirake, para e pasi Leleja i shtronte për të ngrohur vezët. Porsa dilja nga porta e shtëpisë në avlli, pulat shqirake i kisha nëpër këmbë. Por nëse doje të zije ndonjërën prej tyre, ato të iknin nga duart me vrap e po t’i ndiqje, fluturonin disa hapa më tej. Siç duket ato kishin “personalitetin” e tyre dhe nuk donin që unë t’i prekja. Krejt ndryshe ndodhte me ato që Leleja i vinte në kanistër shtruar me kashtë për të ngrohur vezët e të bëheshin klloçkë. Kur unë hyja në kasolle, atje nga kanistra në dritare, kthente sytë nga unë e ngulte këmbët që të mos i afrohesha. Kur unë afrohesha edhe më, ajo tundte qafën e mundohej të më kërcënonte. Edhe unë bëja të njëjtin veprim duke ecur përpara e kërcënoja atë. Për një çast, bënte sikur nuk më shihte, por rrinte në gadishmëri me thonj të zgjatur për
22 Rrëfime dhe mbresa të më sulmuar, por këtë nuk e bënte, jo se kishte frikë nga unë, por sepse nuk donte që t’i prekja vezët që i mbante mbuluar me trupin e saj. Kur unë afrohesha fare afër dhe e prekja me dorë, ajo nuk lëvizte nga vendi, i mbërthente thonjtë në kanistër e nuk shqitej që andej, edhe sikur t’ja shkulje pendët një e nga një. A nuk tregonte kjo dashurinë e lidhjen e pazgjidhshme që ajo kishte me vezët nga do të dilnin zogjtë e saj?! Po të njëjtin kujdes për rritjen e tyre, ajo tregonte edhe kur bëhej klloçkë. Ajo përpara dhe ata pas, shkonin së bashku për kullotë. Nëse i prekje ndonjërin prej tyre, kthehej pas e nuk të linte të afroheshe. Kjo vazhdonte deri kur zogjtë bëheshin zoga. Një vit pas ndarjes, dy mëshqerrat që na ranë në pjesë, ishin rritur e po bëheshin lopë. Ngaqë të dyja ishin ngjyrë mjalti, emrat ia kishim vënë njërës Verdhane e tjetrës Vitane. Perveçse kujdesit për ushqimin e tyre të përdishëm, çdo ditë Leleja e unë u pastronim grazhdin e u hiqnim bajgat nga vendi ku ato rrinin e flinin në kasolle. Kujdes të madh për to tregonim kur ishin mbarsur e prisnin nga dita në ditë të pillnin. Kështu Vitanen për disa ditë nuk e dërguam për kullotë me tufën e mëhallës, sespse rruga vajtje-ardhje ishte e gjatë dhe e sikletshme për të. Atë e mbajtëm pranë shtëpisë dhe përveç ushqimit që i hidhnim në grazhd, unë e nxirrja çdo ditë një copë herë për kullotë në ledhet e arave, sa më afër në Selishtë. Në një nga këto ditë, e çova për kullotë në ledhet e arave të dajave, që ishin shumë afër me selishtën tonë. Meqenëse ato ishin të mbjella me grurë, bëja shumë kujdes, qëndroja pranë saj që të mos bënte asnjë zarar në to. Pasi e mbushi barkun me barin e kulprën e shumtë që kishin ato ledhe, bashkë morëm rrugën për t’u kthyer në shtëpi. Pasi dolëm nga arat e dajove, kaluam lëmin për të dalë në rrugën që lidhte Çuadarët me Zaimllarët, ku duhet të kaloje një kodër të vogël të veshur me shkurre të dendura. Pasi Vitania e kaloi, më zuri syri që pranë njërës nga ato shkurre buzë rrugës, qëndronte shtrirë Kaleshi, qeni i dajave. Megjithëse ishim parë shpesh me njëri-tjetrin, si aty në shtëpinë e dajave, po edhe në stan në Rriras, asnjëherë nuk ishim bërë miq. Ndodhesha në dilemë a të kaloja para tij apo jo. Ngaqë s’kishte rrugë tjetër nga të kaloja e Kaleshi i mbante sytë mbyllur sikur po flinte, desha të kaloja me vrap. Por, me një të lehur të fortë, ai u
23 Agron Çuadari ngrit me hov e më rrëzoi në tokë, duke më ngulur dy dhëmbë që i kam edhe sot shenjë në pulpën e këmbës së majtë. Të lehurit e Kaleshit dhe ulërima ime e trembi aq shumë Vitanen sa u kthye menjëherë dhe me brirë e hodhi atë disa hapa më tej. Ajo nuk lëvizi nga vendi, derisa nga zhurma që dëgjuan Nonoja me nënë Tanën, erdhën më ngritën e më çuan në shtëpi. Ma lyen plagën me raki dhe ma lidhën për të mos më dalë më gjak. Kishim merak për Vitanen se mos dështonte, ngaqë u tremb shumë, por jo. Të nesërmen në të gdhirë, ajo polli viçin e saj të parë, të bukur e të shëndetshëm. Në ato mjedise të fshatit ku linda dhe kalova vegjëlinë, përveç kafshëve e shpendëve shtëpiakë, përreth shtëpive, në murishtet e kasolleve të vjetra, ledhet e kopshteve dhe arave, në rrugët ku kalonim, në përrenjtë, korijet dhe shpellat e lumit Osum dhe të Ujit të Zi, kishin gjetur strehim e ushqim e jetonin edhe shumë gjallesa të tjera si psh.:breshka, iriqë, kërminj, hardhuca, zhapiqë, nepërka, gjarpërinj, flutura, gjinkalla, lepuj e shumë kafshë të egra. Më vjen shumë keq për fëmijët e sotëm që nuk shkojnë ndonjëherë në fshat e që këto gjallesa i shikojnë vetëm në libra e nuk kanë mundësi t’i shikojnë nga afër si ne atëherë.
•• Shkolla, përveçse të mëson, të bën me shumë shokë Ato vite të vegjëlisë, kur rrija gjithë ditën përreth shtëpisë duke u marrë me zogjtë, fluturat, pulat shqirake, qingjat, kecat, breshkat, iriqët, kërminjtë, ketrat, ikën shumë shpejt. Kur nisa vitin e parë të shkollës fillore, çdo ditë, shumicën e kohës e harxhoja me mësimin e gërmave të alfabetit, shkrimin e këndimin dhe më pas të shumë lëndëve të tjera të programit mësimor fillor katërvjeçar. Në klasën e parë të shkollës fillore, përveç Gëzimes që e kisha kushërirë dhe Bujarit që e kisha fqinj e me të cilin na ndanin vetëm muret e avllisë, u bëmë bashkë edhe me kalamaj të tjerë të mëhallës tonë: Halilin, Hajredinin, Shqipen, Seferin, Dilaverin, si dhe me ata të mëhallave të tjera të fshatit. Nga Xhindellarët: Temja, Rizai e Njaziu, Dilaveri e Syrjai; nga Alushllarët: Muslymi, Hatemi, Abedini
24 Rrëfime dhe mbresa e Selmani; nga Celibashët: Abazi e Babalia; nga Jubellinjtë: Pelivani, Ferhati, Aliu e Petrefi; nga Vezhari: Ganiu e Jonuzi. Ndoshta dhe të tjerë që nuk më kujtohen. Shkolla ishte në mëhallën e Çuadarëve, në mes të fshatit, mbi rrugën që na ndante me Celibashët. Ajo kishte dy dhoma. Njëra për mësim dhe në tjetrën banonte mësuesi. Në të dy anët e saj ishin dy oborre ku rreshtoheshim për të hyrë në klasë e për të bërë gjimnastikën. Mësuesin tonë e quanin Myslym Sedja, nga Kavaja. Sapo kishte ardhur atë vit për të zëvendësuar mësuesin Lec Rauxi nga Shkodra. Ishte djalë i ri, i dashur, i përkushtuar për të na mësuar dhe edukuar dhe ne e donim dhe respektonim shumë. Ishte bërë zakon në Therepel që mësuesin ta thërrisnin në çdo gëzim familjar. Edhe ne kalamajtë, përditë i çonim vezë e bulmet. Me mësime nga klasa e parë në të katërtën dola shumë mirë. Shkruaja bukur, por bëja edhe ndonje gabim ortografik, sidomos me gërmën “ë” duke e vendosur vend e pa vend. Më pëlqente shumë historia, sidomos faqet ku shkruheshin luftërat për rrethimin e Krujës që i mësoja përmendësh. Më pëlqenin po ashtu edhe vjershat e Naimit. Pa filluar shkollën, dinim shumë pak lojëra. Njëra ishte ajo “Hapa dollapa kush është mbrapa” dhe tjetra ajo e kërcimit me litar. Ndërsa në shkollë, veç atyre të parashikuara në programin e fiskulturës, të lëvizjes së duarve para e mbrapa, të përkuljes së trupit, vrapimin e kërcimin së larti e së gjati, mësuam të luanim çelen e kalanë dibrançe. Jashtë ambjenteve të shkollës, në pushimet e verës, kur çonim për kullotë qetë e lopët në Çukaz, në bregun e sheshit, luanim edhe lojën e dokes, të cinglit dhe kozhelit. Lojën me top ende nuk e dinim. Si kudo tjetër, natyrshëm edhe në Therepel, kishte familje që jetonin më mirë dhe të tjera që nuk jetonin dhe aq mirë. Sa herë shkoja larg shtëpisë për eskursione në vendet si Tenda e Qypit, Qafa e Shkozës apo lapidari i dëshmorit Gani Nivica, ku partizanët kishin bërë lufime të ashpra me pushtuesit gjermanë, ushqimin që merrja me vete e haja së bashku me kalamajtë e tjerë të klasës. Nuk duroja dot kur shikoja që dikujt i bihej kot në qafë. Sa herë ndodhte ndonjë zënkë në oborrin e shkollës apo me fëmijet e mëhallës pas mësimit, do caktoja se kush ishte fajtori duke e qortuar atë me zë të lartë.
25 Agron Çuadari
Vetë isha fëmijë i dhembshur dhe i dashur me të gjithë. Fizikisht isha mirë. Të gjithë moshatarët e mi të shkollës, kur kapeshim me trup krah me krah, i mundja. Por një ditë, bashkë me kushërinjtë e mi, Sinanin dhe Bashkimin, kishim shkuar në Sheshin e Ramallit për të kullotur lopët. Babalia i xha Faikut nga Celibashët që gjetëm aty në atë lojë na mundi njëri pas tjetrit të treve. U mërzita dhe kur vija me pushimet e shkollës shtatë-vjeçare doja të ndeshesha edhe një herë për të marrë hak, por s’qe e thënë të takoheshim më, pasi unë u largova nga fshati. Qysh kur isha fëmijë, por edhe më pas në vitet e shkollimit, nëse mendoja të mësoja apo bëja diçka, doja t’i vija sa më shpejt në jetë, ndyshe nuk më zinte gjumi e mezi prisja të vinte mëngjesi. Ato kanë qenë të shumta, por unë do të rrëfej vetëm dy prej tyre, të cilat i kam ende ndërmend. Kur dola për herë të parë për të bërë rrugë të gjatë larg fshatit, isha 8 vjeç. U gëzova shumë kur Leleja më tha se do më merrte me vete për të shkuar në Tiranë. Të dyve na kishte marrë malli shumë për Iljazin që vazhdonte vitin e dytë në shkollën e kadetëve në Tiranë. Në mesditë zbritëm nga fshati për në Kakrukë, për të pritur makinën që kthehej nga Çorovoda për në Berat. Ajo ishte mbushur plot dhe ashtu të ngjeshur zumë vend, ulur në stolin në fund të saj. Ngaqë rruga ishte e pa shtruar e me shumë gropa, mbaheshim fort pas stolit që të mos na përplasej koka në tavanin e saj prej dërrase të mbuluar me mushama. Atë natë shkuam për të fjetur në shtëpinë e një fisi të Lelesë në Berat, Hysen Zaloshnja. Të nesërmen në mëngjes me një autobus SAT, që e shikoja për herë të parë, u nisëm nga Berati për në Tiranë. Stacioni ku zbritëm nga autobusi, ishte pranë Sahatit në qendër të qytetit. Me të pyetur, duke ecur në këmbë, rrugë e pa rrugë, e gjetëm shkollën e kadetëve në Laprakë, aty ku sot është Spitali Ushtarak. Rojet te porta e shkollës njoftuan komandën që nëna dhe vëllai i Iljazit kishin ardhur nga larg për ta takuar. Ndonëse ishte ditë e diel, atij i dhanë vetëm dy orë leje për të qëndruar me ne. Bashkë morëm rrugën e kthimit për në qendër e pas saj në shtëpinë e një fqinji bashkëfshatar nga Therepeli, i cili pas luftës kishte qëndruar familjarisht me punë në Tiranë. Shtëpia ku ai banonte me sa e kujtoj ishte aty ku sot i thonë Xhamllëku. Habipi dhe e
26 Rrëfime dhe mbresa shoqja e tij kur na panë, u gëzuan e na pritën shumë mirë. Veç nesh, atë natë aty ndenjën edhe tre-katër mysafirë të fisit të tyre që kishin ardhur nga Spathara e Bubësi. Isha lodhur shumë e po më mbylleshin sytë për gjumë. Në muhabetin që po bënin të rriturit, më ngeli në mendje diçka që i zoti i shtëpisë, Habipi tha: “Mirë ja bënë që ja vunë të dy këmbët në një këpucë.” Kaq u desh e mua më iku gjumi. Mendoja e thosha me vete si mund të viheshin të dyja këmbët në një këpucë. U shqetësua Leleja, por unë kisha turp t’ia tregoja, se mos më dëgjonin të tjerët. Nuk fjeta fare atë natë. Sa dolëm nga shtëpia e tyre në mëngjes, gjatë rrugës për në agjencinë e autobuzave, kuptimin e atyre fjalëve ma tregoi Leleja. Vetëm atëhere u çlirova nga ankthi i asaj nate. Pas katër ditëve rrugë vajtje-ardhje, mbërritëm në Therepel shëndoshë e mirë. Me mburrje u tregova shokëve të shkollës çdo gjë që kisha parë e mësuar nga ky udhëtim e që nuk i kishim ne në Therepel, siç ishin shtëpitë e ngritura njëra mbi tjetrën në shkëmbin e kalasë, minaret ku dilte e këndonte Hoxha, lumenjtë dhe urat gjatë rrugës nga Berati në Tiranë, trenin me vagona Durrës-Elbasan, sahatin e madh të Tiranës, ndriçimin e llambave në çdo shtëpi e në rrugë, sheshet e mbushura plot me njerëz e lëvizjet e tyre në bulevard. Të gjitha këto që tregoja, mua më dukej sikur i kisha parë në ëndërr, ndërsa shokëve që më dëgjonin, me siguri u dukeshin sikur po tregoja përralla. Nga vitet e vegjëlisë, kujtoja gjithashtu që banorët e fshatit, në veçanti të rriturit, burrat e gratë e moshuara, e besonin shumë Zotin. Për malin e Tomorrit kallzonin ndodhi të shumta. Për Baba Tomorrin këndoheshin këngë e lexoheshin vjersha. Për forcën e besimit ndaj tij, ata betoheshin “Për Çukën e Tomorrit”, “Për atë mal”, “Për Abas Aliun”, “Për Dervish Iljazin e Tomorrit”. Uronin “Të rrosh sa mali i Tomorrit”, mallkonin “Të vraftë Abas Aliu”, përdornin shprehjet popullore “Sa lule në Tomorr, aq dhenë e dhi në oborr”, “Mal më të bukur perëndia nuk ka ditur të bëjë”. Tregonin që edhe “kur dikush deshi të bëntë një më të bukur, iu prish balta në dorë”. Çdo vit, të organizuar në datë 20 gusht, ngarkuar kuajt e mushkat me kurbanët e taksur për festën e shenjtë, ata shkonin në Tomorr për të shprehur adhurimin e pa masë për Abas Aliun, ku luteshin dhe besonin
27 Agron Çuadari se pas kësaj do të merrnin qetësinë shpirtërore, shpresën për shërim, mirësi e vllazërim, mbarësi e begati në familjet e tyre. Në ditën që ata niseshin për në Tomorr, ne fëmijët e mëhallës së Çuadarëve dilnim te bregu i fushës e bënim sehir karvanët pa fund që kalonin rrugën që të çonte në Tomorr, jo vetëm të fshatit e lokalitetit, por edhe të fshatrave të tjerë të Tepelenës e Përmetit. Të vëmendshëm për ato që shikonin e që kallzonin të moshuarit, edhe tek ne të vegjëlit qe e madhe dëshira për të shkuar atje. Po ngaqë rruga ishte e gjatë dhe e lodhshme dhe nata atje kalohej jashtë e me rrezik për t’u plevitosur, prindërit nuk na linin që edhe ne të vegjëlit të shkonim. Isha 10 vjeç kur i lutesha Lelesë të më linte të shkoja në Tomorr. Ajo më thoshte: “Prit sa të rritesh dhe pak të keqen Leleja, je akoma i vogël për të shkuar në një rrugë aq të gjatë.” Gjithë atë javë nuk e bëja gjumin rehat. Mendja më rrinte atje edhe natën. Një ditë më parë se të fillonte festa në Tomorr, bashkë me Bujarin dhe Qemalin, fqinjë me shtëpi e shokë të mitë, pasi u fjalosëm gjatë, si të vetmen mundësi për të shkuar në Tomorr, kurdisëm një marifet si më poshtë: Të tre bashkë do t’i luteshim babait të tyre, xha Ismailit, që ishte një burrë shumë fisnik, por shumë i rreptë me fëmijët kur ata bënin ndonjë zarar, të na lejonte të shkonim për dy netë te dajua i djemve të tij në Spatharë, pasi i kishte marrë malli shumë e së bashku me ta të shkoja edhe unë. Të tre së bashku do t’i thoshim Lelesë të më linte edhe mua të shkoja me ta te dajua i tyre në Spatharë, vetëm për dy netë. Për këtë kishim marrë edhe lejen e xha Ismailit. Dajo Hysenit në Spatharë do t’i thoshim se meqë nga familjet tona s’do të shkonte asnjeri këtë vit në Tomorr, na thanë të vinim tek ty, ndoshta na merr edhe neve me vete. Vetëm tek ty besojnë se do na çosh e do na sjellësh shëndoshë e mirë. Marifeti ynë pati sukses. Mbasdite u nisëm dhe pas dy orëve rrugë, mbërritëm në Spatharë. Zonjat e shtëpisë u gëzuan shumë kur na panë, por edhe u shqetësuan për vajtjen tonë të papritur. U thamë atyre se kishim shkuar e do t’i luteshim xha Hysenit të na merrte me vete në malin e Tomorrit. Kur xha Hyseni u kthye nga ara ku punonte, e mori vesh përse kishim shkuar e jo vetëm nuk iu bë hall, por si bektashi i
28 Rrëfime dhe mbresa thekur që ishte, pasi na përqafoi të treve, na buzëqeshi e premtoi që do të shkonim bashkë me të në Tomorr. Ngaqë unë shkoja për herë të parë në shtëpinë e tyre, kujdesi që u tregua për ne ishte i veçantë. Pasi darkuam, na shtruan për të fjetur që në aksham, sepse të nesërmen do ngriheshim shumë shpejt, sapo të dëgjohej kakarisja e kaposhit të parë. U ngritëm në mëngjes pa u gdhirë. Dajo Hyseni i kishte bërë kuajt gati për rrugë. Në njërin kishte ngarkuar një dash të madh, i taksur për atje dhe hibet me ushqime për dy ditët e rrugës vajtje-ardhje e qëndrimit në mal. Ndërsa në kalin tjetër, mbi samar, kishte vendosur velenxat, për të qëndruar më rehat hipur mbi të, por edhe për t’u mbështjellë gjatë natës kur të mbërrinim atje. Kur dita zbardhi, zbitëm në Osum. Pasi kaluam vaun e lumit, te përroi i Çaçit, morëm rrugën e përpjetë të Strorës e pas saj mbërritëm në Dobrushë. Ngaqë rrugën duke u ndërruar me njëri- tjetrin, e bëmë pjesërisht kaluar e pjesërisht në këmbë, nuk u lodhëm shumë. Pasi kaluam malin e Dobrushës, rruga për në Kulmakë nuk ishte më shumë e përpjetë dhe dielli, megjithëse ishte muaji gusht, nuk qe shumë i nxehtë. Duke kaluar rrugës në të majtë e në të djathtë të saj, në livadhet me bar të njomë, pashë një kope të madhe me dhenë, por ajo që s’e kisha parë ndonjëherë më parë e që më la shumë mbresa, ishte një tufë e madhe me kuaj, pela e mëza pa samar, të shëndetshëm e shumë të bukur, që siç na thanë, mbarështroheshin për të plotësuar nevojat e ushtrisë me kafshë ngarkese. Pas 6-7 orësh rrugë në këmbë e pjesërisht kaluar, mbërritëm në Teqenë e Kulmakut, në fundin e shpatit lindor të Çukës së Tomorrit. Ndërsa dielli u fsheh në anën tjetër të tij, në perëndim, zumë vend në pyllin me dru të moçëm e të gjelbëruar, për të kaluar aty natën. Shpati ishte i mbushur plot e përplot me banorë skraparllinj, por edhe nga shumë fshatra të tjerë përreth tij. Pasi zumë vend, shkarkuam dhe u dhamë tagji kuajve, dajo Hyseni na mori me vete për në teqe, për t’i marrë dorën babait. Teqeja ishte dykatëshe, me avlli të madhe, me mure të skalitura, e mbuluar me rrasa dhe e mirëmbajtur shumë mirë. Pritja që na bëri babai dhe dy dervishët në teqe ishte e ngrohtë dhe shumë miqësore, sidomos kur na takoi ne të vegjëlit që kishim shkuar atje nga larg. Për pak kohë qëndruam pranë tij afër oxhakut. Në avlli prisnin shumë besimtarë të tjerë për t’u takuar
29 Agron Çuadari me të. Dolëm nga teqeja dhe shkuam te vendi që kishim zënë për të kaluar natën. Grumbulluam drutë për të pjekur mishin në hell dhe për t’u ngrohur gjatë natës. Pasi poqëm mishin e të brendëshmet i bëmë kukurrec, çuam në teqe çerekun e mishit dhe lëkurën. Hëngrëm darkë dhe, mbështjellë me velenxa pranë zjarrit, e kaluam shumë mirë natën. Të nesërmen në mëngjes, sapo u gdhi, u nisëm në këmbë për të shkuar te Çuka e Tomorrit. Pasi bëmë 150-200 metra rrugë, në një të përpjetë ku lodhja të zinte frymën, më zuri syri një gropë të madhe me borë të ngrirë. U mundova të shkëpusja ndonjë copë, por nuk ishte e mundur. Siç më tregoi dajo Hyseni, ajo nuk ishte bora e këtij viti, por e tillë kishte qenë vit pas viti në shekuj. Në Çukën e Tomorrit, përpara syve na u shfaqën muret e Tyrbes së Abaz Aliut. Qëndruam aty për pak kohë, për t’ja lënë vendin të tjerëve. Mjegulla e ulët na pengonte të shikonim larg. Disa besimtarë që vinin aty çdo vit, na thanë se në kohë pa re e me dylbi, nga aty në perëndim shikohej Myzeqeja, Fieri, Vlora e deti Adriatik, në jug Frashëri e në lindje Voskopoja e Korça. Zbritja nga Tomorri e kthimi në Therepel ishte më i lehtë. Nuk hasje më të përpjetë, veç asaj nga lumi Osum në fshatin tonë. Kënaqësia që shkova në Tomorr qe e madhe, e llafosa gjatë Lelenë dhe u mburresha shokëve në shkollë. Si burrë i mençur që ishte, dajo Hyseni, kishte dërguar haber që në mëngjesin e një dite më parë që në shtëpitë tona të mos bëheshin merak, duke u thënë se na kishte marrë me vete në Tomorr. Pasi kthehesha nga shkolla e sidomos në pushimet e verës, unë nuk e harxhoja të gjithë kohën duke bredhur e lozur me kalamajtë e mëhallës. Edhe punoja, duke e ndihmuar Lelenë në punët e shumta të bujqësisë. Bashkë me të, punonim me bel kopshtet mbi e nën ujë afër shtëpisë, hapnim gropat për mbjelljen e fidanëve, vadisnim e mblidhnim perimet, korrnim grurin e prashisnim misrin. Një tjetër punë që e bëja me shumë dëshirë ishte kur ngjitesha në pemë me pjergulla për të vjelë rrushin apo për të shkundur manat, arrat apo bajamet. Duke u rritur, nisa të bëja edhe ndonjë punë më të vështirë, që Leleja nuk mund ta bënte. Kur vija me pushimet e shkollës shtatë-vjeçare, i siguroja asaj drutë e zjarrit për dimrin, që i merrja te korija e madhe
30 Rrëfime dhe mbresa dhe miellin e bluar për bukë e lakror. Bluarja e grurit dhe misrit në mullirin e Mergohovës ishte ajo më e vështira për mua. Ja pse: Që të shkoje atje, pasi kaloje mëhallën e Jubellinjëve për të zbritur në Osum, duhet të ecje në një si tunel me gjatësi mbi 100 hapa, ku edhe në mesditë me diell nuk hynte drita ngaqë pemët e dendura të pyllit, veçanërisht në verë, e pengonin atë. Kaloja i trembur atë pjesë rruge, se mos më dilte përpara ndonjë kafshë e egër, që ishin të shumta në ato vite. Në shpellat e përrenjve ato kishin vendbanimet e tyre. Pasi kaloja shtëpinë e xha Lanos, buzë Osumit, duke ecur në vaun e lumit, i qepesha samarit të kalit, me merakun se po të pengohej, thasët me drith do të binin në ujë. Mullixhi në ato vite ishte xha Arshini nga Kakruka, një burrë fisnik, i dashur për të gjithë, e sidomos për mua, ngaqë isha i vogël. Ndodhte që kur para meje ishin në radhë për të bluar edhe dy-tre të tjerë, për të mos më vonuar, më fuste jashtë rradhe. Nëse të tjerëve u merrte si qira për bluarjen, një tas me drithë për çdo thes, mua më merrte vetëm një tas për të dy thasët. E kur në vitin 1952, Ilazi u fejua me mbesën e tij Asijen, më pas bluarjen ma bënte gjithmonë falas. Në pamundësi për t’i punuar të gjitha tokat arë që kishim në pronësi, misrin e grurin që na duhej, si dhe tagjinë për blegtorinë, i siguronim duke punuar vetëm arën e luadhit e atë të arës së Zeres. Luadhin me sipërfaqe 3.5 dynymë, e kishim ngjitur me shtëpinë. Atë e mbillnim një vit misër e një vit grurë. Megjithëse ishte arë, luadhi ishte i rrethuar i gjithi me mur guri, një bojë njeriu të lartë. Në çdo vit, punimet e tokës dhe mbjelljen na e bënte kushëriri ynë Haliti. Edhe pse nuk ishte arë nën ujë, ngaqë Leleja e unë u bënim shërbimet e duhura të mbjellave, me prodhimin që merrnim siguronim drithin e mjaftueshëm për çdo vit. Në ledhet e luadhit kishim edhe pemë frutore: dy rrënjë arra, dy fiq të lashtë, një qershi, një dardhë e dy ftonj. Të veçanta ishin tri rrënjë hardhi të llojit debinë, mbështjellë mes lisave të lartë, që veshokët i bënin dyll të verdhë. Shumicën e pemëve me rrush e kishim në sheshin e madh. Ara e Zeres ishte larg shtëpisë, mbi arat e familjes Molla. Punimet e ugarit dhe mbjelljen e drithit si ushqim për blegtorinë, kryesisht tërshërë, na i bënin pa asnjë shpërblim dy djemtë
31 Agron Çuadari e xha Hamitit, Metja dhe Zalua. Me nipin e tij Selimin, kemi mbetur shok e miq pasi, ashtu si unë, edhe ai është inxhiner e kemi punuar bashkë shumë vite në naftë. Në vitin 1947, Lelesë, si nënë dëshmori, i lidhën pension. Kjo ishte një ndihmesë e madhe për familjen tonë. Punën e parë që bëri Leleja me ato lekë, ishte rregullimi i shtëpisë. Në faqen e murit në veri, përballë luadhit, në të dy katet, u hapën dyert e dhomave, u ndërtuan shkallët dhe një verandë në katin e dytë. U ribë tavani i dhomës lart dhe musandra për vendosjen e rrobave të fjetjes. Hoqëm sofrën e në vend të saj vendosëm tavolinën e karriket, zëvendësuam orenditë e ushqimit e ato të fjetjes. Kur isha në fund të vitit të katërt të shkollës fillore, në tërë atë shtëpi të madhe, shumë nga pjestarët e fisit Bakiaj ishin larguar. Aty kishim mbetur unë, Leleja, Haliti me të shoqen Emblihanë e dy djemtë e vegjël, Enverin dhe Bakiun. Iljazi, Nesimi, Ideja, Myftari e Gëzimja, më pas edhe Qenami, ishin larguar, kush në punë e kush ushtar në Tiranë. Majreja me të birin Bashkimin, tek i ati në Berat. Edhe kushërinjtë tanë, Asllani e Xhelali, pasi kryen shërbimin ushtarak, qëndruan në rradhët e ushtrisë. Veç nesh, aty kishte ngelur edhe Hysniu me të shoqen Seminenë. Në vitin 1950 e përfundova shkollën fillore me nota shumë të mira. Bashkë me dëftesën dhe një lutje që ma shkroi Baba Halimi i Teqesë, nëna i çoi ato në organet e pushtetit në Çorovodë, që unë të shkollohesha edhe më tej. Në ato vite, në asnjë fshat të Skraparit nuk ishin hapur shkollat shtatëvjeçare. Një e tillë ishte hapur në Çorovodë para një viti, por edhe ajo pa konvikt. Të shqetësuar që problemi i shkollimit tim nuk po merrte zgjidhje, nëna në javën e fundit të gushtit shkonte çdo ditë në Çorovodë për t’u interesuar, duke bërë katër orë rrugë vajtje-ardhje. Në një nga këto ditë, kur të gjitha shpresat ishin prerë se asnjë fëmijë nga Skrapari nuk kishte marrë të drejtë studimi, duke e qarë hallin me një kushëri të babait, Qani Rehovica që punonte aty, ishin marrë vesh dhe bënë regjistrimin tim për vazhdimin e shtatëvjeçares aty në Çorovodë, duke qëndruar në familje e tij. Shtëpia ku ai banonte ishte në Mollas, mbi një orë rrugë larg nga Çorovoda.
32 Rrëfime dhe mbresa
Ato ditët e para të shtatorit, kur shirat ende nuk kishin filluar, i bija për shkurt, gur më gur, e kaloja Guhakun pa shkuar te ura në Çorovodë, por drejt e në shkollë, sepse edhe ajo ndodhej në shpatin e kodrave përkarshi Mollasit. Me ndrojtje, sepse nuk njihja asnjë nga shokët e klasës, ngaqë e doja shkollën, megjithëse rruga për të shkuar ishte e vështirë, çdo ditë shkoja e nuk bëja asnjë mungesë. Në Therepel te Leleja shkoja të shtunave pasdite e rrija deri të djelën në mesditë. Në javën e parë të muajit tetor, seksioni i arsimit të rrethit njofoi tek zyrat e lokalitetit në Therepel, që mua dhe një shokut tim bashkëfshatar, Abas Celibashi, që kishim mbaruar po atë vit filloren, na ishte aprovuar kërkesa për të vazhduar shkollën shtatëvjeçare në qytetin e Vlorës. Gëzimi ishte i madh dhe për Lelenë, por lotët i binin çurg kur mendonte se do mbetej vetëm, me të dy djemtë larg.
33 Agron Çuadari
Rrëfime e mbresa nga vitet e shkollimit
•• Nxënës në shkollën shtatëvjeçare me konvikt në Vlorë Me nxitim, të shoqëruar nga inspektori i seksionit të arsimit të rrethit, u nisëm nga Çorovoda dhe pas dy ditë udhëtimi mbërritëm në Vlorë. Pasi u panë dokumentet që inspektori i dorëzoi në drejtorinë e konviktit, me pak hezitim për vonesën e paraqitjes, ato u pranuan dhe na u bë regjistrimi për të vazhduar aty tre vitet e fundit të shkollës shtatëvjeçare. Të shoqëruar nga kujdestari i konviktit, shkuam në godinën Nr.4. Dhoma ku do të flinim në katin e dytë kishte katër shtretër, me dy krevatë marinari. Dy shtretër ishin të zënë, ndërsa dy të tjerët, pasi pastruesja na solli çarçafët dhe batanijet, ishin caktuar për ne. Për të mos na lënë vetëm, kujdestari i konviktit, doli nga dhoma e shkoi në shkollë ku mori dy nxënësit që flinin në atë dhomë. Ishin moshatarë me ne, me origjinë nga fshatrat e bregut. Ai na porositi që çdo lëvizje jashtë dhomës, në shkollë, në mensë e konvikt, ta bënim të katër bashkë. Ndryshe nga shkolla fillore, që e kishim bërë pranë familjes, ajo shtatëvjeçare me konvikt kishte të tjera rregulla. Çdo lëvizje e veprim që do bëje gjatë ditës, nga mëngjesi e deri në mbrëmje kur shkonim për të fjetur, ishte i programuar dhe i detyruar për t’u zbatuar nga të gjithë nxënësit bashkarisht. Ishte e paracaktuar ora e zgjimit, larja e rregullimi i krevatit, ngrënia e mëngjesit, orët e mësimit, ngrënia e drekës, orët e pushimit, të studimit pasdite, ngrënia e darkës dhe ajo e fjetjes. Konvikti dhe shkolla ndodheshin vetëm 200-300 metra mbi rrugën që të çonte nga Skela në Ujin e Ftohtë, në fundin e kodrës që zbriste nga kalaja e Kaninës. Ambjenti ku ishin vendosur katër godinat dy- trekatëshe të fjetjes (3 për djemtë dhe një për vajzat), godina e madhe e shkollës dykatëshe dhe pas saj mensa e ngrënies. Në kompleks ato ishin shumë komode, të mirëmbajtura e të lyera me bojë të verdhë. Ishin në harmoni me njëra-tjetrën e me pamje mbresëlënëse. Midis shkollës dhe
34 Rrëfime dhe mbresa godinave të fjetjes qe oborri i shkollës, në të majtë një fushë futbolli e një tjetër volejbolli. I gjithë ky ambjent nuk shikohej kur kaloje në rrugën nga Skela në Ujin e Ftohtë, se nga të gjitha anët ishte i rrethuar nga kurora e gjelbër e ullinjve, parcelat e portokalleve, limonave dhe poshtë tyre ajo e pjeshkëve. Nga tarracat e godinave të fjetjes dhe dritaret e shkollës përballë, dukej deti me ngjyrën blu, Karaburuni e Sazani me një bukuri të rrallë. Në këtë shkollë me konvikt, të gjithë nxënësit ishin djem e vajza të fshatrave nga rrethet e Shqipërisë së mesme e të jug-lindjes, që e kishin mbaruar shkollën fillore me nota të mira, ku shkollat shtatëvjeçare ende nuk ishin hapur. Këtë fat e shans e patëm në ato vite edhe ne, dhjetëra djem nga Skrapari, të shkonim në atë shkollë, ku të gjitha shpenzimet përballoheshin nga shteti. Do ta kisha të vështirë të kujtoja atë kohë shumë të largët, pa mbresat që më kanë mbetur në mendjenga jeta në ato vite. Të largoheshe nga shtëpia në moshë aq të vogël nuk ka qenë e lehtë. Vetëm për të shkuar nga Therepeli në Vlorë, duhet të bëje 2-3 ditë rrugë. Në udhëtimet vajtje-ardhje, na është dashur që netët gjatë rrugëtimit, kur nuk gjenim vend për të fjetur në hane, t’i kalonim jashtë, mbështetur pas murit të tyre, mbi valixhet prej dru lisi që rëndonin më shumë se ne vetë. Më kujtohet një rast kur do shkoja në Vlorë për të vazhduar klasën e gjashtë. Atë vit nuk isha vetëm me Abazin. Të drejtën e studimit e kishin marrë dhe 5-6 djem të tjerë nga Skrapari. U nisëm të gjithë bashkë nga Çorovoda në Berat. Në Berat takuam edhe 6 vajza nga fshatrat e Dangëllisë që ishin nisur për në Vlorë. Të gjithë bashkë shkuam në seksionin e arsimit në Berat për të na ndihmuar me ndonjë makinë, të paktën deri në Lushnje. Në ato vite, rruga Berat-Fier akoma nuk kishte përfunduar. Me një autobus të vogël SAT që u kthye nga Rrogozhina, mbërritëm në Lushnje pasdite. Jo vetëm që nuk gjetëm asnjë mundësi për t’u nisur atë ditë për në Fier, por edhe tek hani në Lushnje nuk gjetëm vend. Pasi ra nata, mbështetur pas murit të agjencisë, të gjithë bashkë vajza e djem u gdhimë të përgjumur. Udhëtimin për në Fier e bëmë me një karrocë që e bënte përditë atë rrugë. Qysh në nisje, karrocieri na e bëri të ditur: “Dëgjoni fëmijë, kur të mbërrijmë në Kolonjë, kuajt do të
35 Agron Çuadari jenë të lodhur, e meqë rruga është pak e përpjetë, do të zbrisni e do ta shtyni karrocën deri në Vajkan”. Ashtu bëmë. Kur arritëm në Fier, pa gjumë, të lodhur e të këputur, i zumë derën Komitetit të Rinisë për të na gjetur makinë për në Vlorë. Mbërritëm në Vlorë vonë në mbrëmje. Për të shkuar deri në shkollë as që bëhej fjalë për ndonjë makinë. Për shkurt, morëm rrugën dytësore poshtë Kusbabasë, tek spitali psikiatrik nëpër ullishte e arritëm në shkollë në mesnatë. Edhe jeta në konvikt ishte e vështirë. Buka e misrit nuk ishte si ajo që më bënte në ponicë Leleja. Ajo ishte e trashë, e ngjeshur dhe e ndenjur, prandaj dhe ata të klasave më të larta na mësuan që ta quanim “babanace”. Në mëngjes çaj e marmalatë, në drekë e në darkë gjellë kazani. Bulmet, siç qemë mësuar në fshat, as që bëhej fjalë të hanim. Megjithatë, ulur në mensë të gjithë bashkë në tavolina të mëdha e stola të gjatë druri, u mësuam me atë ushqim. Më merrte shumë malli për Lelenë. Nëntë muajt e shkollës, pa u parë me të në Therepel e me Iljazin në shkollë në Tiranë, ishin shumë. Çdo muaj shkëmbenim letra e më mbusheshin sytë me lot kur i lexoja. Por nuk mjaftoi me kaq. Në nëntor të vitit 1951, kur vazhdoja klasën e gjashtë, nga uji i ndotur në kazanët e mëdhenj metalikë, mbi 25 nxënës të konviktit u sëmurën nga tifoja e zorrëve. Midis tyre isha edhe unë e Abazi. U shtruam në spital dhe u kuruam për 35 ditë rresht. Kujdesi i mjekëve ishte i madh, natë e ditë infermierët na rrinin tek koka. Çdo mëngjes na bënte vizitë doktor Flloko. Të rekomanduar nga spitali dhe për kushtet jo të mira që kishte konvikti për ushqimin, në gjendjen tone shëndetësore, drejtoria na e ndërpreu atë vit shkollor dhe na dërgoi pranë familjeve. Nën kujdesin e madh të Lelesë, e mora veten e u shërova plotësisht. Pas tetë muajve u ktheva përsëri në Vlorë për të vazhduar shkollën aty ku e lashë, në klasën e gjashtë. Vëllai im Iljazi, pasi përfundoi shkollën Skënderbej në vitin 1950 dhe më pas, në vitin 1952 edhe Shkollën e Bashkuar Ushtarake, i diplomuar oficer artilierie, u caktua me punë në Elbasan. Rastisi që në atë qytet, punonte e jetonte familjarisht dhe një bashkëfshatar i yni, Petref Alizoti, oficer me gradë madhore, me kontribut të shquar në luftën nacional-çlirimtare, ish- komandant batalioni në brigadën e 16-të sulmuese. Takimet e shpeshta me këtë familje si bashkëfshatar dhe njohja me të bijën e tij Asijen, në
36 Rrëfime dhe mbresa vitet kur të dy bashkë kishin kryer shkollën fillore në Therepel, çoi në lidhjen miqësore të dy familjeve, të kurorëzuar me fejesën e tyre. Pas fejesës, në shtator të vitit 1953, u bë dasma e tyre në Therepel. Në këtë gëzim familjar unë nuk munda të merrja pjesë. Edhe pse Iljazi erdhi nga Elbasani për të më marrë në Vlorë, drejtoria e shkollës nuk më lejoi të shkëputesha nga mësimi për aq shumë ditë që duheshin në ato vite, për të bërë rrugën vajtje e kthim nga Vlora në Skrapar. Nga ato vite të shkollës në Vlorë, kujtoj me respekt drejtorin tonë të konviktit Mustafa Luçin, babain e tre djemëve dëshmorë rënë në luftën nacional-çlirimtare, drejtorin e shkollës Remzi Ramo, dy kujdestarët e konviktit Dhimo Gjikën dhe Koço Milon, mësuesen e gjuhës Fatime Sinani e atë të aritmetikës Ali Neviri. Të përkushtuar në detyrën që u ishte ngarkuar, ata u kujdesën, na mësuan e na edukuan të bëheshim të mbarë. Gjithë ditën, nga mëngjesi kur ngriheshim nga gjumi e deri në mbrëmje kur binim të flinim, ata gjendeshin midis nesh. Edhe ata, si ne, flinin në konvikt. Për zgjimin, tre vaktet e ushqimit në mensë dhe pas darkës për fjetjen, pranë nesh ishin kujdestarët, ndërsa për mësimin dhe argëtimin pas drekës dhe më pas në studim, pranë nesh ishin mësuesit. Por përveç këtij kujdesi brenda shkollës e konviktit, prania e kujdesi i tyre ishte kur dilnim jashtë konviktit për të tjera aktivitete. Të shoqëruar prej tyre, shkonim për t’u larë në det, për të bërë banjë me ujë të ngrohtë një herë në javë në Skelë, shkonim në kinema një herë në dy javë si dhe bënim ekskursione të përvitshme në Jonufër, Kaninë e Babicë. Jeta e përbashkët në shkollat me konvikt, përveçse të mëson dhe të edukon, të bën edhe shok me të gjithë. Dhe kjo shoqëri nuk mbetet vetëm në ato tre-katër vite që rri bashkë, por vazhdon edhe më tej, kur je rritur e je në punë. Më është dhënë rasti që të takoj shumë prej këtyre shokëve të shkollës shtatëvjeçare, që ashtu si unë kishin mbaruar më pas shkollat e larta në degë të inxhinierisë, arsimit, ekonomisë, ushtrisë e mjeksisë. Jemi çmallur e me nostalgji kemi kujtuar ato vite të largëta të shkollës shtatëvjeçare, drejtorët, kujdestarët e mësuesit. Kemi kujtuar kujdestarin e konviktit Dhimo Gjika, kur vinte në çdo dhomë e na kontrollonte, nëse flinim të mbuluar me batanije. Kur
37 Agron Çuadari bënim ndonjë thyerje disipline, ai përdorte shprehjen: “Ik more djalë i mirë, ke valixhe s’ke valixhe, merr të shokut dhe ik!” Por asnjë nuk iku. Kemi kujtuar mësuese Fatimenë, shkodranen e veshur me gusto, me gërshetin e verdhë thurur aq bukur, lëshuar mbrapa deri në bel, që kur ndonjëri nga ne nuk i përgjigjej si duhej pyetjes e ne të tjerët flsnim për ta ndihmuar nga vendi, ajo përdorte shprehjen: “Mos bëzani, kena me u vu njish.” Por askujt nuk i vuri një notë të tillë. Na vjen të qeshim kur kujtojmë zërin kumbues e drithërues të spikerit të Radio Tiranës në altoparlantin e vendosur në ullirin e oborrit të shkollës, kur na njoftoi sëmundjen dhe vdekjen e Stalinit. Të shqetësuar të gjithë se si do të bënte Shqipëria pa të, e qamë me ngashërim e mësuesit nuk dinin kë të qetësonin më parë. S’kemi lënë pa thënë edhe disa çapkënllëqe që kishim bërë, sidomos kur ishim në klasën e gjashtë e të shtatë, si: shthurja e çorapeve të leshit që nënat tona i kishin bërë me aq mundim për t’i bërë topa futbolli, hyrja fshehurazi në parcelat përreth për të marrë pjeshkë e portokalle, futja fshehurazi në det apo shkuarja pa leje në fushën e futbollit në Skelë kur luante Flamurtari. Shkollën shtatëvjeçare e përfundova në muajin qershor të vitit 1954 me rezultate të mira, jo të gjitha pesa (si nota më e lartë e asaj kohe), por më shumë pesa se katra. U ktheva në Therepel për pushime, me dëshirën e madhe për të vazhduar më tej shkollën e mesme. Në korrik të vitit 1954, kur isha me pushimet e shkollës në Therepel, një tjetër lajm i mirë për familjen tonë, ishte lindja e Nexhit, vajzës së vëllait. Një javë më pas me Lelenë shkuam në Elbasan për t’i uruar e gëzuar bashkë me ta.
•• Katër vitet e shkollës së mesme teknike në Qytetin Stalin Në ditët e fundit të muajit gusht 1954, mua, Abazin dhe dy djem të tjerë skrapallinj që së bashku kishim mbaruar atë vit shkollor shtatëvjeçaren në Vlorë, na thirrën në seksionin e arsimit të rrethit në Çorovodë, ku na njofuan se të katërve na ishte dhënë e drejta për të vazhduar shkollën e mesme teknike të naftës në Qytetin Stalin. Dy ditë më vonë, pasi morëm me vete edhe dokumentet që duheshin për
38 Rrëfime dhe mbresa t’u regjistruar në këtë shkollë, u nisëm dhe bëmë rrugën Çorovodë- Berat-Urë Vajgurore-Qyteti Stalin. Në hyrje të qytetit, makina ndaloi në një nga postoblloqet e policisë në Lapardhicë. Ngaqë nuk ishim të regjistruar si banorë të atij qyteti, policia na kërkoi lejen e Degës së Punëve të Brendshme të rrethit nga vinim, për tëhyrë në atë qytet. Këtë dokument nuk e kishim me vete. Ngaqë ishim të vegjël, për të mos na kthyer mbrapsh, u njoftua drejtoria e shkollës të vinte të na merrte. Shkolla e mesme me konvikt ndodhej në veri-lindje, në shpatin e kodrës që i rrinte si kurorë qytetit. Kompleksi i godinave, të gjitha një katëshe, ishte i vendosur në pesë brezare, njëra mbi tjetrën, të mbuluara nga blerimi i pemëve të shumëllojshme, që u jepte atyre një pamje të veçantë e mbresëlënëse. Në këto ambjente ndodheshin të gjitha ato çfarë i duhej një shkolle me konvikt: dy godina për mësimin, pesë godina për fjetjen, mensa, lavanderia, terrenet sportive (fusha e futbollit, basketbollit e volejbollit), oborret para godinave dhe dy kopshte midis tyre me pemë frutore. Siç na tregonin, ky kompleks godinash e terrenet sportive ishin ngritur në vitet 1939-1940, si vendqendrim i një garnizoni ushtarak italian, i cili ishte larguar prej aty në vitin 1943. Pikërisht në këto ambjente, me një vendim të veçantë të qeverisë në vitin 1950, ishte çelur për herë të parë shkolla e mesme me emërtimin “Teknikumi i naftës”. Detyra e shkollës ishte të përgatiste teknikët e mesëm të industrisë së naftës, si një nga sektorët më të rëndësishëm të ekonomisë në vend. Si shkollë me karakter kombëtar, nxënësit ishin nga të gjitha krahinat e vendit, por shumica nga krahinat e Shqipërisë së mesme, ku dhe perspektiva e zbulimit të vendburimeve të naftës ishte më e madhe. Nga 60 nxënës që u rregjistruam atë vit shkollor, 12 (9 djem e 3 vajza) ishim ne që kishim mbaruar shkollën shtatëvjeçare në Vlorë. Katër prej tyre ishim ne skraparllinjtë: unë, Abazi, Muharrem Dervishi e Ibrahim Tërpollari. Rregullat e shkollës dhe të konviktit ishin po ato të shkollës në Vlorë. Çdo gjë e programuar, nga zgjimi në mëngjes, deri tek fjetja në darkë. Të mësuar me këto rregulla, ne të grupit vlonjat, siç na e kishin vënë emrin, ndihmuam edhe të tjerët që nuk e kishin atë eksperiencë, pasi ishte e para herë që shkëputeshin nga familjet e tyre. Subvencionuar
39 Agron Çuadari nga shpenzimet e shtetit, kushtet e shkollës dhe të konviktit ishin shumë të mira. Ndryshe nga dy vitet e para, kur mësimin e bënim në dy klasa të mëdha, dy vitet më pas, kur mësimi ishte kryesisht tekniko- profesional, u ndamë në katër klasa më të vogla sipas degëve, që ishin ajo e çpimit të puseve të naftës, e nxjerrjes së naftës, e gjeologjisë dhe ajo e përpunimit. Në çdo kapanon, dhomat e fjetjes i ndante një koridor i gjatë, në fund të së cilit ndodheshin lavamanët dhe tualeti. Në çdo dhomë ishin katër shtretër në dy krevatë metalikë tip marinar. Çarçafët ndërroheshin çdo dy javë. Për muajt e dimrit, na jepnin edhe një batanie shtesë. Të dyja ambjentet, guzhina dhe salla e ngrënies ishin me hapësira të bollshme, për të gatuar e ngrënë lirshëm. Kuzhina me furrën dhe dy vatrat punonin me gas. Orenditë e gatimit dhe të ngrënies mbaheshin të pastra, vendet të mjaftueshme për t’u ulur, pa qenë nevoja për të ngrënë me turne. Të dy guzhinierët, Kozmai e Xhaxhai ishin të vjetër në këtë zanat. Çdo gjë që ata gatuanin na shijonte. Veç ditëve të festave, çdo dy të diela në drekë, na gatuanin ëmbëlsira (hallvë, kabuni apo sultjash). Kozmain, sidomos pas vitit të dytë, e kisha bërë mik. Sa herë kthehesha nga Therepeli, Leleja më jepte një shishe raki për të, të cilën ai e pëlqente shumë. Por edhe ai ma shpërblente. Veç racionit që hanim me shokët në tavolinë, më ruante disi fshehurazi edhe një tas të mbushur plot me ëmbëlsirë në guzhinë, që unë shkoja dhe e haja të nesërmen. Xha Dalani, punëtori dhe roja e dy kopshteve, në njërin prej tyre kishte ngritur një kasolle, ku rriste çdo vit një tufë me derra. Duke përdorur për ushqim mbetjet e mensës dhe lakrat që mbillte në kopësht, rritja e derrave ishte bërë një ekonomi ndihmëse për ushqimin tonë. Në muajt e dimrit, nga dy dreka të planifikuara në javë, hanim plot katër dreka gjellë me mish. Në dy vitet e para, drejtor të shkollës dhe konviktit kishim Ing.H.Kruja, i përkushtuar në punë, kërkues ndaj personelit mësimdhënës, kujdestarëve të konviktit dhe punonjëve të shërbimit. Edukator, komunikues e i dashur me nxënësit, ai e bëri shkollën një nga më të mirat në vend. Këtë vlerësim e bëri Kryetari i Kontrollit të Shtetit, Shefqet Peçi, pas një inspektimi që bëri ato vite në shkollën tonë. Pas transferimit të tij,
40 Rrëfime dhe mbresa në vitet më pas, kur si drejtor shkolle erdhi Ing.B.Kokomani, një njeri dembel, burokrat e pa horizont, vlerësimi për shkollën ra ndjeshëm. Edhe pse kanë kaluar mbi 60 vjet nga ajo kohë, kujtoj me respekt mësuesit e mi të lëndëve të përgjithëshme: A.Malaj, A.Polovina, D.Hoxha, A.Hoxha, B.Mullaraj, M.Prifti, N.Dhima, V.Gjiknuri, Sh.Laçaj, Nj.Shehu; ata të lëndëve profesionale: Inxhinierët O.Kruja, H.Çaçi, I.Mihali, P.Adhami e në veçanti Ing.Th.Gjikondi; kujdestarët e konviktit: Xh.Frashëri, S.Noti dhe gjithë punonjësit e tjerë të shërbimit të shkollës, që punonin me përkushtim për të na edukuar e mësuar. Sipas programit, çdo ditë nga e hëna në mëngjes e deri në mesditën e së shtunës, me rregull, qetësi e pa zhurmë, paradite bëhej mësim, mbasdite studim. Krejt ndryshe ndodhte të shtunave pasdite e të dielën gjithë ditën, ku ambjentet e shkollës dhe konviktit zienin nga aktivitetet sportive dhe ato kulturore. Në të trija fushat e futbollit, basketbollit dhe volejbollit, sipas programit që përgatiste mësuesi ynë i apasionuar i fiskulturës, Njazi Shehu, zhvilloheshin ndeshje midis klasave. Në auditor diskutoheshin tema letrare e bëheshin provat e grupeve artistike. Ishin pikërisht këto aktivitete të organizuara dhe intensive, që parapërgatitën dhe i dhanë ekipeve sportive dhe pallatit të kulturës talente të spikatura në fushën e sportit dhe artit. Ndër ta isha edhe unë, që në vitin e tretë dhe të katërt të shkollës, isha pjestar i ekipit të volejbollit të Qytetit Stalin dhe i basketbollit të të rinjve të qytetit të Beratit. Në vitin e tretë dhe të katërt të shkollës, sipas programit të miratuar, orët e mësimit të lëndëve të përgjithshme u reduktuan. Në vend të tyre u përfshinë lëndët profesionale, që kishin të bënin me industrinë e naftës. Nëpërmjet mësimeve teorike që na jepnin Ing.Th.Gjikondi, Ing.P.Adhami dhe praktikave të programuara për çdo ditë të shtunë në sektorin e nxjerrjes së naftës aty në Qytetin Stalin dhe në objektet industriale të ngritura pranë tij, nisëm rrugën tonë të vështirë, por edhe të bukur për t’u bërë naftëtarë, ne nxënësit e vitit të tretë të degëve të shpimit dhe të nxjerrjes së naftës. Vendburimi naftëmbajtës, mbi të cilin, në grykën e 300-400 puseve ishin vendosur kullat si minare xhamie, ishte i shtrirë nga Lapardhica në hyrje të qytetit drejt veriut, matanë lumit Devoll, në kodrat e
41 Agron Çuadari
Kozarës. Në të punonin me përkushtim qindra punëtorë e specialistë, me tre turne, ditë e natë, në qiell të hapur, për nxjerrjen nga nëntoka të naftës, aq shumë të nevojshme për vendin. Në kontakt me ta, ne morëm njohuritë e para për atë vendburim nafte, siç ishin: shtrirja e shtesave naftëmbajtëse, thellësia, trashësia, kollonat e trungut të pusit, pajisjet e nxjerrjes së naftës nga thellësia (kullat, pompat e thellësisë, purtekat, vulfet dhe stacionet e depozitimit të naftës). Nëpërmjet praktikave mësimore, pamë nga afër edhe objektet industriale që ishin ngritur pranë këtij vendburimi: termocentralin, stacionet e grumbullimit të naftës, distilerinë, kantierin e ndërtim- montimit, ofiçinën mekanike të prodhimit të pjesëve të këmbimit, atë të riparimit të traktorëve të pastrimit dhe pompave të thellësisë, repartin e prodhimit të oksigjenit, etj. Mbi këto objekte industriale në lindje, në shpatin e kodrës shumë mbresëlënëse, ishin ngritur edhe objektet social- kulturore dhe godinat si: spitali, ambulanca, posta, shtypshkronja, dyqanet ushqimorë dhe të manifakturës, zyrat e institucioneve, pallati i kulturës, shtëpia e pritjes, 60-70 shtëpi banimi, të gjitha një katëshe, me oborre të mbushur me trëndafila. Nëpërmjet rrëfimeve në shkollë dhe konferencave tekniko-shkencore që organizonte pallati i kulturës, mësuam se të gjitha investimet për zbulimin dhe vënien në shfrytëzim të vendburimit, ndërtimin e objekteve industriale, objekteve social-kulturore dhe banesave, i kishte bërë AIPA (Azienda Italiana Petrolio Albania), shoqëria italiane e naftës në Shqipëri në vitet 1930-1936, të cilës qeveria e Zogut i kishte dhënë me koncension shfrytëzimin e pasurive nëntokësore e në veçanti monopolin e naftës në Shqipëri. Nëse në vitin 1934 ishin nxjerrë vetëm 9 mijë ton naftë, vit pas viti më pas nxjerrja e naftës ishte rritur duke shkuar në 140 mijë ton në vitin 1941. Në vitet e luftës, si vendburimi, ashtu edhe objektet industriale, qenë grabitur dhe shkatërruar. Për ta rimëkëmbur, qeveria e porsakrijuar mbas çlirimit, kishte marrë masa të menjëherëshme, duke dërguar në Kuçovë në vitin 1945, një komisariat të jashtëzakonshëm për shpronësimin e AIPA-s dhe rivënien e vendburimit në shfrytëzim. Në vitin 1946, ai ishte vënë në punë plotësisht. Për këtë gjë siç tregonin, merita u takonte specialistëve
42 Rrëfime dhe mbresa e punëtorëve shqiptarë, të cilët kishin punuar edhe më parë në këtë vendburim, por edhe specialistëve italianë, që u lejuan të largoheshin nga Shqipëria vetëm pas vënies në punë të vendburimit. Në vitin 1948, me një tjetër vendim qeverie, në Kuçovë ishte ngritur Kombinati i Naftës, që kishte për detyrë të drejtonte e bashkërendonte të gjitha aktivitetet që do të kryheshin, studimet kërkimore-shkencore, zgjerimin dhe shfrytëzimin e dy vendburimeve të naftës në Kuçovë e Patos, kërkimin dhe zbulimin e vendburimeve të reja, ngritjen e uzinave të përpunimit të naftës, të cilat do të siguronin karburantin për vendin dhe bitumin për eksport. Në vitet që unë vazhdoja shkollën, në kombinatin e naftës, përveç inxhinierëve shqiptarë që ishin kthyer nga studimet në vendet e lindjes, kryesisht nga Bashkimi Sovjetik dhe Rumania, kishin ardhur dhe shumë specialistë rusë, që bashkë me familjet e tyre ishin vendosur për të banuar në shtëpitë e italianëve të larguar. Në vitin 1951, në kuadër të miqësisë me Bashkimin Sovjetik dhe për nder të udhëheqësit të tyre Josif Visarionoviç Stalin, Kuçovës i ishte ndërruar emri në Qyteti Stalin. Në vitin 1954, kur unë fillova vitin e parë të shkollës, në krye të sheshit qendror, pranë pallatit të kulturës, mbi një shtatore të lartë, u vendos edhe busti i madh i Stalinit. Nisur nga rëndësia e madhe që kishte marrë qyteti në ato katër vite që unë vazhdova shkollën e mesme, përveç shumë udhëheqësve të lartë të partisë e qeverisë, erdhën për vizitë edhe të tjerë udhëheqës nga Kampi Socialist, si: kryeministri i Bullgarisë, Anton Jugov, presidenti i Vjetnamit, Ho Shi Min, ministri i punëve të jashtëme të Bashkimit Sovjetik, Pjospellov e pas tij admirali Groshkov. Sipas porosive që na jepnin, si gjithë banorët e tjerë të qytetit, edhe ne nxënësit e teknikumit, i pritëm ata me entuziazëm e brohoritje. Prezencën e tyre në qytet nuk e kishim vetëm në orët e mëngjeseve, por edhe në drekat e darkat për ta në shtëpinë e pritjes. Shtëpia e pritjes ishte ndërtuar nga italianët që në vitin 1935, në një nga kodrat më dominuese e më të bukura të qytetit, afër me shkollën tonë. Nga mënyra e ndërtimit, ajo ishte një vepër arti. Mbi godinën dykatëshe ishte një verandë dhe një kullë, nga ku shihej në të gjitha drejtimet, jo vetëm vendburimi i naftës e qyteza industriale,
43 Agron Çuadari por edhe horizonti shumë larg tyre. Në stinën e pranverës, ajo ishte e tëra me gjelbërim me gjithëfarë pemë frutore e bimë dekorative të shumëllojshme, të cilat kur çelnin, përveç bukurisë, lëshonin edhe erën e tyre aromatike. Përveç krerëve të AIPA-s, tregonin se aty në kohën e luftës, kishin fjetur edhe Duçja dhe Konti Ciano. Të larmishme në ato vite të shkollimit tim qenë edhe aktivitetet artistiko- kulturore. Përveç pallatit të kulturës, të pionierëve dhe kinemasë, një privilegj i madh ishte bërë për atë qytet edhe ngritja e Radiostacionit, që transmetonte muzikë nga të gjitha trevat e Shqipërisë, muzikë ruse, informacione e lajme. Njësoj si Radio Tirana, ajo dëgjohej në të gjithë Shqipërinë. Grupet artistike, nëpërmjet koncerteve, shfaqjeve teatrale, atyre të estradës dhe festivalet për fatosat dhe pionierët, të drejtuara nga Tonin Rota dhe Koço Korçari, ishin të niveleve të larta dhe konkuronin me ato të qyteteve të mëdha të vendit. Personalisht, isha shumë i dhënë pas filmave. Kinemaja e qytetit qe shumë e veçantë, ndoshta më e mira në atë kohë në të gjithë vendin. Me vendndodhje në qendër të qytetit, pranë pallatit të kulturës, me bukurinë nga jashtë, komoditetin brenda dhe larminë e koncerteve e filmave që shfaqeshin në të, ajo ishte bërë shumë e dashur për të gjithë, e në veçanti për ne nxënësit e teknikumit të naftës. Me kapacitet 400 vende, me llozhë, plate, skenë, garderobë, holl, sallën e operatorit, sistemin e ngrohjes, ajrimit dhe ndriçimin e veçantë, në të gjithë ditët e javës, ajo mbushej plot me spektatorë. Në vitin 1957, vazhdoja simestrin e dytë të vitit të tretë. Në javën e parë të muajit maj, në kinemanë e qytetit shfaqej filmi indian “Vagabondi”. I bërë kurioz nga titulli i filmit dhe afishja në stendën e kinemasë, fshehurazi në mbrëmje, u largova nga studimi dhe shkova për të parë filmin. Rastisi që të nesërmen, mësuesi i dy orëve të para nuk po dukej. Pasi kaluan 10-15 minuta, u them shokëve të klasës të shkonim e të shikonim filmin që shfaqej edhe paradite. “E pashë mbrëmë, - ju thashë, - është shumë i bukur. Tregon sjelljen intrigante e të pashpirt të padronit me dy të rinj, Raxhi dhe Rita që duheshin e të dy bashkë këndonin shumë bukur”. Të gjithë ranë dakord. Zbritëm dhe e pamë filmin. Largimi ynë nga mësimi, me të drejtë, u bë problem i madh në
44 Rrëfime dhe mbresa shkollë. Pasi “na bënë gjyqin” në klasë, po atë ditë, u mblodh këshilli pedagogjik i shkollës e mori masë disiplinore për mua, si kujdestar klase që isha. Më thyen një notë në sjellje. Çdo gjë më pas shkoi mirë. Bëja kujdes të mos përsërisja gabim tjetër, se ndryshe përjashtohesha nga shkolla dhe humbja vitin. Si vitin e tretë, ashtu edhe simestrin e parë të vitit të katërt, i përfundova me nota shumë të mira. Në simestrin e dytë të vitit të katërt, sipas programit, bëhej praktikë dhe përgatitej tema e diplomës. Si temë diplome, mua më dhanë “Aplikimi i një teknologjie të re për çpimin e puseve të naftës” dhe udhëheqës diplome do kisha Sobolevin, shefin e specialistëve rusë në Drejtorinë e Përgjithëshme të Kombinatit të Naftës. Në njërën nga ato ditë të javës së parë të muajit maj, ngaqë më kishte marrë malli për nënën, shkova në Therepel. Të nesërmen shkova në shtëpinë e dajos, ku rastësisht më zuri syri të varur në murin e odës, një kapele republike. “Merre, - më tha dajua – të ndenjka bukur. Tani je rritur dhe mund ta mbash”. S’më kishte shkuar në mend që do të bëhesha problem. Kur u ktheva në shkollë me kapele në kokë, nuk vonoi e brenda ditës, në drejtorinë e shkollës, “më bënë gjyqin” e dytë, duke më akuzuar se isha bërë nxitës për futjen në shkollë të modës së huaj borgjeze. Një orë më pas, në emër të këshillit pedagogjik, më komunikuan masën disiplinore: “Të shtyhet mbrojtja e diplomës nga muaji qershor që qe për të gjithë, në muajin shtator”. Kjo masë disiplinore nuk m’u duk e drejtë, megjithatë nuk e kundërshtova, sepse e dija që nuk do të fitoja gjë. Shtyrja e mbrojtjes së diplomës, pati edhe një të mirë për mua, se më mbetej më shumë kohë nga shokët për ta përgatitur atë. Si temë diplome ishte me interes, sepse nëpërmjet kësaj tekonologjie të re në çpimin e puseve të naftës, përmirësoheshin treguesit tekniko- ekonomikë dhe zvogëloheshin avaritë. Dalta për çpimin e pusit nuk do t’i merrte rrotullimet nëpërmjet instrumentit të çpimit nga tavllorrota në sipërfaqe, por nga një turbinë aksiale, që e lidhur me instrumentin, rrotullimet do t’i merrte nga lëngu larës. Konsultat për përgatitjen e temës me Sobolevin i bëja çdo të shtunë mbasdite në shtëpinë e tij, me vendndodhje në bllokun e vilave, sipër
45 Agron Çuadari shkallëve të rrugës që të çonte në shkollë. Në takimet me të, përveç ndihmës që më dha për përgatitjen e temës, më ka ngelur në kujtesë edhe ambjenti që më krijonte bashkë me të shoqen, që më bënte të ndjehesha sikur të isha pjesë e familjes së tyre. Në vitin 1957, një tjetër gëzim familjar për ne, ishte lindja e djalit të vëllait tim Iljazit, Arbenit. Po atë vit, me një vendim të Minsitrisë së Mbrojtjes, Iljazi u transferua në Pashaliman të Vlorës, si efektiv në Komandën e Flotës Luftarake, nga ku u dërgua për specializim në Sevastopul, si kuadër drejtues për nëndetëset që do të vinin nga Bashkimi Sovjetik. Pasi u kthye në vitin 1958, bashkë me oficerët rusë, punoi në nëndetëse deri në vitin 1959. Pas edhe dy shërbimeve të tjera në portin e Potit në Gjeorgji e në atë të Zhdonovit në Ukrainë, në vitin 1960, i ngarkuar me detyrën e drejtuesit të një anije luftarake, u largua nga Pashalimani e familjarisht për pesë vjet u vendos në ishullin e Sazanit. Gjatë viteve 1955-1958, kur isha me pushimet e shkollës së mesme, fillimisht me Iljazin, Asijen e vajzën e tyre Nexhin, e më pas edhe me djalin, Benin, muajt korrik e gusht i kalonim në Therepel. Lumturohej pa masë nëna, gëzoheshim e kënaqeshim edhe ne. Në fund të muajit gusht 1958 u ktheva në shkollë. Takova drejtorin, i dorëzova temën e diplomës dhe i thashë se isha gati për ta mbrojtur atë. Në datën 1 shtator, ditën që do të fillonte viti tjetër shkollor, u mblodh komisioni i diplomimit, i përbërë nga inxhinierët E.Beci, R.Reka, R.Perhati, F.Imami, Th.Gjikondi dhe drejtori i shkollës Ing. B.Kokomani. Pasi dëgjuan referimin tim dhe panë vlerësimin e bërë nga Sobolevi, i cili ishte edhe këshilltar i tyre në Drejtorinë e Kombinatit, antarët e komisionit më përgëzuan me fjalët më të mira për punën që kisha bërë dhe më komunikuan diplomimin si teknik i mesëm me notë shumë mirë. Nuk di si ta shpjegoj atë që ndodhi më pas. Krejt papritur, u shfaqa atyre pakënaqësinë time për motivacionin e masës disiplinore që më kishte dhënë Drejtoria e shkollës për shtyrjen e diplomimit. Nuk e di dhe sot pse e mbajta atë qëndrim të papritur, kur nuk ishte as koha dhe as vendi i duhur. Mos ndoshta kishte lidhje me atë që në përgjithësi ne skrapallinjtë nuk e kemi duruar padrejtësinë?! Këtë e them sepse
46 Rrëfime dhe mbresa shfaqje të tilla kundërshtie e mosbindje kam shfaqur edhe vite më vonë, që do i rrëfej më pas në këtë jetëshkrim. Kokëfortësia ime për të mos bërë autokritikë për ato që thashë para komisionit të diplomimit, u bë shkak që ata të vendosnin të mos ma jepnin diplomën e teknikut të mesëm për një vit, me motivacionin: “Ti djalë ke nevojë të edukohesh duke punuar si punëtor në gjirin e klasës puntore. Të paraqitesh nesër në zyrën e kuadrit të kombinatit për të marrë fletën e vendit të punës në njerën nga brigadat e çpimit të puseve të naftës në Patos”. Nuk më kujtohet si e kalova atë natë, me siguri pa gjumë e shumë i shqetësuar.
•• Tri vite punë teknik i mesëm në çpimin e puseve të kërkimit të naftës Të nesermen që në mëngjes shkova në Drejtorinë e Kombinatit. U paraqita në zyrën e shefit të kuadrit V.Islami. Duke folur me të, lidhur me pse-në e vajtjes time atje, mësova se ai ishte në dijeni të problemit tim. “Ulu në korridor, – më tha, – do të presim derisa drejtori të lirohet nga mbledhja se do të të takojë vetë.” Drejtorin e kombinatit, Ramiz Xhabia, nuk e kisha takuar ndonjëherë. Disa gjëra për të kisha parë e lexuar në stendën e pallatiti të kulturës, të afishuara atë vit me rastin e 40-vjetorit të lindjes së tij. Me origjinë ishte nga Shkodra. Në vitet e gjimnazit, shok me Qemal Stafën dhe Vasil Shanton, kishin organizuar e drejtuar shoqërinë studentore “Besa Shqiptare” dhe nëpërmjet revistës së saj kishin frymëzuar rininë e kohës me ndjenja të zjarrta të atdhedashurisë, përparimit e demokracisë. Në muajin dhjetor të vitit 1938 për aktivitet revolucionar, ishte arrestuar dhe kishte bërë një vit burg. Për kontribut të shquar në luftën nacional- çlirimtare, pas çlirimit kishte shkuar për studimet univeritare në Moskë, ku ishte diplomuar “shkëlqyeshëm” për inxhinieri nafte. Në vitin 1949, ishte i pari inxhinier nafte që kishte filluar punë në Kuçovë. Dy vjet më pas, ishte emëruar drejtori i përgjithshëm i kombinatit të naftës. Pasi hyra në zyrë, me sa më kujtohet, fjalët e para që më tha, ishin: “Më thuaj nga je me origjinë, kush janë njerëzit e familjes tënde dhe përse nuk je sjellë mirë me komisionin e diplomimit dje në shkollë.” I thashë
47 Agron Çuadari se isha nga Skrapari, që në fshat kisha vetëm nënën, që vëllai mbi mua ishte oficer marine në një nga nëndetëset e Pashalimanit, ndërsa vëllai i madh kishte rënë dëshmor në luftën nacional-çlirimtare. Më pas shtova: “Nuk jam sjellë keq me komisionin, i falenderova për vlerësimin që më bënë për temën që referova. Ajo që thashë më pas, kishte të bënte me mosbindjen dhe kundërshtinë time lidhur me masën disiplinore që më dha drejtoria e shkollës 4 muaj më parë. Ёshtë e vërtetë që në njërën nga ato ditë shkova me kapele republike në shkollë e ndoshta e meritoja të ndërshkohesha. Por nuk jam i ndërgjegjshëm të pranoj motivacionin e drejtorisë së shkollës, që mbajtja e kapeles është jo vetëm faj i rëndë, por edhe i bërë me qëllim e i nxitur nga armiqtë e klasës për të futur në shkollë modën e veshjes borgjeze. Atë që mendoja e thashë para komisionit nga brenga dhe ankthi që më mundonte ato muaj që isha larguar nga shkolla”. Nga vendi ku qe ulur, drejtori nuk foli asnjë fjalë. U ngrit në këmbë, m’u afrua, më kapi llapën e veshit dhe ma çukiti lehtë kokën 3-4 herë. U ul prapë në tavolinë, shkruajti një letër, e futi në zarf dhe mbi të shënoi “Për shokun Pirro Bozo, Patos”. U ngrit në këmbë, më dha zarfin, më uroi punë të mbarë e më porositi: “Bëhu djalë i mbarë për veten e familjen”. Pasi dola nga zyra dhe zbrita shkallët, në hyrje, te porta kryesore e godinës, midis atyre që prisnin të hynin për ndonjë hall në Drejtorinë e Kombinatit, më zuri syri një vajzë simpatike, të veshur thjeshtë po bukur, me flokë të shkurtër me onde, që nuk e kisha pare ndonjëherë tjetër në qytet. Kalova pranë saj, e preka si pa dashje në krah me brryl dhe me vete thashë: “Gocë tirane do jetë kjo, me siguri.” Të nesërmen në mëngjes u nisa për në Patos. E dija që ishte një tjetër qytezë nafte afër Fierit, por nuk kisha qenë ndonjëherë më parë. Me një makinë të rastit, shkova deri në Zharëz e më pas në Patos. Pyeta për zyrën e Pirro Bozos. Përfaqësia e kombinatit me në krye kryeinxhinierin Pirro Bozo, më thanë se i kishte zyrat lart, në Patosin e vjetër te kodrat e Margëlliçit. Pas një orë ngjitje në këmbë, mbërrita aty e siç mësova më pas, ato zyra kishin qenë të kompanisë italiane AIPA, që pas Kuçovës, kishte zbuluar edhe këtë vendburim të dytë të ri nafte në vendin tonë.
48 Rrëfime dhe mbresa
Të parën që takova aty, ishte një punonjëse e zyrës së kuadrit, L.Qyrana. Pasi i tregova se vija nga Qyteti Stalin dhe kisha një letër për P. Bozon, ajo më tha se kryeinxhinieri nuk ndodhej aktualisht në zyrë, se mund t’ja lija asaj zarfin e të kthehesha pas 2-3 orësh. Kur u riktheva sërish nuk e gjeta, por me porosi të tij ishin bërë gati letrat. Të shkoja tek zyra e financës për të marrë gjysmën e pagës mujore paradhënie e të regjistrohesha në fjetore dhe në mensë. Më dha edhe një zarf të mbyllur, të cilin duhej t’ia çoja Petro Olldashit, përgjegjësit të pusit 543 në Marinzë. Pasi mora paradhënien, u regjistrova në fjetore e në mensë. Në mbrëmje, nga shokët e dhomës të panjohur më parë, mësova se makinat që çonin puntorët e turnit të parë në Marinzë, niseshin në mëngjes në orën gjashtë, nga sheshi në hyrje të qytezës. Si mos më keq e kalova atë natë, gjumë e pa gjumë, me merakun a do isha në gjendje të bëja punën që do më jepnin në brigadën e çpimit të pusit. Të nesërmen në mëngjes, hipur në një makinë Zis të mbuluar me mushama, në stolin afër spondit fundor, u nisa për në Marinzë. Gjatë rrugës pyeta njërin nga bashkëudhëtarët që kisha afër, nëse makina kalonte pranë pusit të P.Olldashit. Më tha të mos kisha merak se edhe ata atje po shkonin, duke qenë se ishin njëri nga turnet e brigadës së atij pusi. Pas një ore rrugë mbërritëm në Marinëz. Në zbritje, më treguan zyrën e punës së Petros. Nuk njihesha me të. E takova, i dhashë letrën dhe me ankth prita se ç’do të më thoshte. Edhe sot e kësaj dite nuk e di se çfarë shkruhej në letrën e Drejtorit të Kombinatit për Pirron e në atë të Pirros për Petron. Pasi e lexoi letrën dhe më uroi mirëseardhjen në brigadë dhe punë të mbarë, me sa më kujtohet më tha: “Së pari, njihu me projektin gjeologo-teknik të miratuar për çpimin e këtij pusi, i cili ka për detyrë që nëpërmjet çpimit të devijuar, të kapi shtresat naftëmbajtëse sa më afër fundit të pusit 542. Kjo me qëllim që, pas vënies së tij në shfrytëzim, të ulet presioni në kollonën e shfrytëzimit dhe pajisjet e grykës së pusit 542, të dëmtuara nga fontana e ndodhur disa muaj më parë. Në këtë projekt, jepen prerjet gjeologjike të shtresave, tipet e diametrat e daltave të çpimit, kollonat e trungut të pusit, pajisjet e grykës dhe parametrat e lëngur larës. Së dyti, njhu nga
49 Agron Çuadari afër me kompleksin e makinerive dhe pajisjeve të sondës, duke filluar nga arganellua, transmisionet, motorët, pompat e argjilës, kompresorët dhe preventorin, sepse kështu do të bëhesh i zoti që ato dije që ke marrë në Teknikum, t’i zbatosh në praktikë“. Me vullnet e i përkushtuar për t’i zbatuar këto porosi, vetëm pas tre muajve, u çlirova nga ankthi i madh që kisha në fillim, nëse do isha në gjendje të punoja si punëtor i kualifikuar në çdonjërin nga ato vende pune që kishte sonda e çpimit. Kisha tre muaj që çdo ditë, duke përfshirë edhe të dielën, nuk isha shkëputur nga puna. Një ditë të shtunë, në fund të muajit nëntor, vendosa të shkoja në Qytetin Stalin, për të takuar shokët dhe shoqet e shkollës që ishin caktuar me punë aty, por edhe nëse rastësisht do ma zinte syri atë vajzën që më kishte mbetur në mendje nga ajo ditë kur zbrisja shkallët e Drejtorisë së Kombinatit. Me një makinë të rastit, bëra rrugën Marinzë - Ura Vajgurore. Kur shkova te stacioni për në Qytetin Stalin, më zuri syri D.Halilin, një shoqen time të shtatëvjeçares në Vlorë e më pas në teknikum në Qytetin Stalin. U befasova kur pashë që bashkë me të ishte edhe ajo vajza që kisha parë tre muaj më parë. Përqafova shoqen time dhe prita të më prezantonte, kur ajo më tha: “Agron, po këtë shoqen tonë, pse nuk po e takon? Ёshtë Andonika ore, kemi qenë të tre bashkë në shkollë në Vlorë”. Kishim katër vjet që nuk ishim parë. Me pak ndrojtje, u përqafuam me njëri-tjetrin. Të dyja ato kishin dalë për të pritur nënën e Donikës që vinte me autobus nga Përmeti. Ngaqë autobusi po vonohej, patëm kohë të flisnim e të kujtonim çaste nga jeta jonë e vegjëlisë në shkollën shtatë-vjeçare me konvikt në Vlorë, për shoqet e shokët, kujdestarët e konviktit dhe mësuesit e shkollës. Mbas mbarimit të shkollës në Vlorë, siç më tregoi, Donika kishte vazhduar shkollën e mesme në Politeknikumin 7 Nëntori në Tiranë. Me mbarimin e shkollës, ministria e kishte dërguar në Qytetin Stalin për t’u punësuar në njërën nga ndërmarrjet e kombinatit të naftës. Në 2 shtator kishte filluar punë në uzinën mekanike. “Në mos gaboj, - i thashë, - tre muaj më parë të kam parë te porta e Drejtorisë së Kombinatit”. “Po, - më tha, - u paraqita atje për të marrë emërimin, e mesa më
50 Rrëfime dhe mbresa kujtohet, të pashë dhe ty, por nuk të njoha. Ti qenke rritur e dukesh goxha djalë”. Me të mbërritur autobusi, morëm mamanë e Donikës dhe të katër bashkë, hipur në karrocerinë e një skode, shkuam në Qytetin Stalin. Kur zbritëm, mu dha rasti ta ndihmoja Donikën të zbriste nga kamioni duke e pritur në krahë. I shoqërova deri në dhomën ku banonin e për të më falenderuar për shoqërimin dhe ndihmën që iu dhashë, nga ushqimet që kishte sjellë me vete e ëma, më pergatiti një pako, të cilën e çova në mesditë te vajza e dajos, Sofia. I thashë se ma kishte dhënë Donika, një shoqja ime e shkollës shtatëvjeçare, e cila kishte filluar punë aty në uzinën mekanike. Kunati i Sofies, Nekiu, që punonte në uzinë, jo vetëm që e njihte, por bëri vlerësime shumë të mira për të. Në pako çfarë nuk kishte: mjaltë, kolè, arra, bajame, mish pastërma.. Të nesërmen shkova në Marinzë. Në një kohë që prisja të filloja punë si kryesondator aty ose në ndonjë nga sondat e tjera të çpimit, papritur më thirrën në drejtorinë e ndërmarrjes dhe më komunikuan emërimin si përgjegjës të pusit Ardenica 5. Midis të tjerave, drejtori i ndërmarrjes, P.Cane, më tha: “ Brigada e çpimit që ti do të drejtosh, do jetë e dubluar. Përveç puntorëve shqiptarë, në të do të punojnë edhe puntorë të kualifikuar rusë, që priten të vijnë këto ditë. Të caktuam ty në këtë detyrë, se përveçse je teknik i mesëm dhe P. Olladashi na ka thënë shumë fjalë të mira, në shkollë si gjuhë të huaj ke mësuar rusishten e do ta kesh më të lehtë të merresh vesh me ta gjatë punës. Nga drejtoria e kombinatit na dërguan diplomën tënde, ndaj kur të dalësh kalo e merre në zyrën e kuadrit”. Pusi Ardenica 5 që do të çponim, ndodhej buzë rrugës, midis urës së Brostarit dhe Vajkanit. Në ditët e para të vitit 1959, kur brigada e montimit ishte në përfundim të punimeve dhe ne të brigadës së çpimit po bënim kolaudimin e makinerive dhe pajisjeve të sondës për ta marrë atë në dorëzim, mbërriti edhe brigada e puntorëve rusë të kualifikuar. Përveç kolegut tim rus si përgjegjës brigade, ishin edhe katër kryesondatorë, katër motoristë, një pompist dhe një mirëmbajtës. Për miqësinë me Bashkimin Sovjetik dhe popullin rus në ato vite flitej shumë. Por rasti e solli që nëpërmjet punës t’i njoh ata nga afër. Shumë
51 Agron Çuadari shpejt, jo vetëm unë por e gjithë brigada, u njoh e u miqësua me ta. Ishin të thjeshtë, të sjellshëm dhe shumë puntorë. Sugjerimet dhe këshillat e tyre gjatë veprimeve për çpimin e pusit dhe përdorimin e makinerive të sondës ishin dashamirëse e shumë miqësore. Në ato 6 muaj që punuam bashkë, më ftonin shpesh në raste gëzimi familjar në shtëpitë a tyre aty në Patos. Si ata, edhe bashkëshortet që kishin ardhur bashkë me ta, më trajtonin sikur të isha pjesë e familjes. Ecuria për çpimin e pusit shkoi mirë. Punimet përfunduan në kohë pa komplikacione e avari. Pas 6 muajve, u ndamë me ta në një koktej që organizuam të gjithë së bashku, duke iu uruar rrugë të mbarë e gjithë të mirat. Detyra që mora pas përfundimit të pusit Ardenica 5, ishte ajo e teknikut të çpimit në zonën e Marinzës. Zona e çpimit u ngrit për të konturuar shtresën naftëmbajtëse të vendburimit Marinëz, brenda së cilës do të ushtronim më pas aktivitetin e tyre sondat e çpim-shfrytëzimit. Për konturimin, u vunë në punë tri sonda me brigada të kompletuara. Personeli drejtues i zonës përbëhej nga inxhinier gjeolog M.Arapi, inxhinier çpimi Olegu (rus), teknik çpimi unë, inxhiner mekanik K.Kaçe dhe normist Z.Brullo. Pusi i parë i konturimit ishte ai në jug të vendburimit, në të majtë të rrugës që dilte nga rruga nacionale Fier-Roskovec, në shpatin e kodrës përpara se të mbërrije te pusi 542. Ecuria e punëvë për çpimin e tij shkoi mirë. Sipas projektit të parashikuar, u kap edhe shtresa naftëmbajtëse. Pasi u ul edhe kollona e shfrytëzimit, u bë edhe procesi i fundit që kishte mbetur, ai i çimentimit të saj. Pa pritur, gjatë asaj nate, pusi shpërtheu në fontanë nafte e gazi. Në të gdhirë fontana mori flakë. Rryma e fontanimit formoi poshtë grykës së pusit e bazamentit të kullës një krater të madh, që sa vinte e rritej në thellësi e gjerësi. Si pasojë, po atë ditë e gjithë sonda (kulla, makineritë e instrumenti i çpimit) u zhytën në krater dhe nuk u panë më. Fontana në flakë u vet- nënshtrua. Dëmi ishte shumë i madh, përgjegjësia po ashtu. Nga analiza që u bë ditë më pas për këtë ngjarje shumë të rëndë, doli se gjatë procesit të çimentimit të kollonës së shfytëzimit të pusit, nuk ishte treguar kujdesi i duhur për të normalizuar trungun e pusit nëpërmjet
52 Rrëfime dhe mbresa parametrave të lëngur larës. Për specialistët që e kishin për detyrë këtë proces u morën masa të rënda administrative. Çdo gjë më pas për çpimin e puseve shkoi mirë. Në atë pjesë të konturuar, erdhën edhe sondat e çpim-shfytëzimit. Puset e përfunduar javë pas jave i dorëzoheshin ndërmarrjes së nxjerrjes së naftës që u ngrit po atë vit. Marinza, një vendburim i madh nafte, u bë një qytezë ku ziente puna natë e ditë për çpimin e puseve, ndërtimin e depozitave dhe nxjerrjen e naftës. Për të qenë sa më afër vendit të punës, e sidomos për të shmangur lodhjen e madhe nga rruga vajtje-ardhje çdo ditë nga Patosi i vjetër në kodrat e Margëlliçit në Marinzë, u sistemova me banim aty në fjetoret dhe mensën e brigadave të çpim-shfrytëzimit. Shokë dhome kisha dy skrapallinj të tjerë, M.Kotobellin dhe A.Ibron, që punonin si kryesondatorë e ishin shumë të vlerësuar për punën që bënin. Ditët e pushimit, të shtunën mbasdite dhe të dielën paradite, pasi u vendosa në Marinëz, shpesh i kaloja në Qytetin Stalin apo në Pashaliman. Takimet me Donikën u shpeshtuan. Të dy bashkë, të shoqëruar edhe nga shokët e tjerë të shkollës së mesme, shkonim në kinema apo në aktivitetet e shumta që organizonte pallati i kulturës në ato vite. Pasi vëllai im Iljazi ishte kthyer nga Sevastopuli dhe sistemuar familjarisht me shtëpi, shpesh shkoja edhe në Pashaliman. Ashtu si Qyteti Stalin, edhe Pashalimani ishte një qytezë e banuar me familje shqiptare e ruse të marinës ushtarake. Edhe aty, në fundjavë organizoheshin aktivitete kulturore, sidomos mbrëmje vallzimi dhe shfaqeshin filma shumë të bukur rusë që më pëlqenin shumë. Kur një të djelë në mesditë kthehesha nga Pashalimani, në dhomën ku flija në Marinzë, papritur gjeta nënën, Lelenë, siç qeshë mësuar t’i thërrisja. Megjithëse çdo muaj merreshim vesh me letra, kishim nëntë muaj pa u parë me njëri-tjetrin. Ngaqë e kishte marrë malli shumë, ishte nisur që nga Therepeli për të më takuar. Shokët e mi të dhomës, Meleqi e Ademi, ishin kujdesur atë natë për të. E kishin çuar në mensë për të ngrënë e vënë në krevatin tim për të fjetur, duke ja hequr merakun e siguruar se isha shëndoshë e mire dhe se të nesërmen do të kthehesha nga Pashalimani. Kur u ktheva, e gjeta nënën në dhomë. Të mallëngjyer
53 Agron Çuadari në krahët e njëri-tjetrit, derdhëm lot. U çmallëm atë pasdite deri natën vonë. Ajo më fliste për njerëzit tanë në Therepel e unë për Iljazin, Asijen, Nexhin e Benin në Pashaliman. Të nesërmen në mëngjes, e çova te një dyqan (shtëpi fshati) që ishte afër fjetoreve tona. Aty kisha parë dy-tre gjëra për të veshur që do ja çoja dhuratë kur të mbushja një vit punë e të merrja lejen e zakonshme. Ishin një palë këpucë, një fund stofi dhe një sharp i zi, të cilat i pëlqeu shumë. Po atë ditë e përcolla deri në Berat dhe e nisa me makinën e linjës për në Skrapar. Shpërblimi im i punës si përgjegjës pusi te Ardenica 5 dhe teknik zone në Marinzë ishte shumë i mirë, sepse në përgjithësi rrogat në industrinë e naftës e në veçanti të atyre që punonin në çpimin e puseve, ishin të larta. Për ushqimin në mensë, ku gatuhej shumë mirë e për fjetjen, paguhej vetëm çereku i rrogës, një pjesë të shpenzimit e subvenciononte shteti. Por siç ndodh përgjithësisht me të rinjtë, edhe unë nuk dija të kurseja. Shumicën e rrogës e shpenzoja për veshje. Kur punoja te Ardenica 5, aty afër në Vajkan ishte një dyqan metrazhi që si nën dorë shiste edhe veshje që sillnin nga jashtë shoferët që merreshin me import-eksportin e mallrave. Shkoja shpesh atje dhe blija, sidomos këpucët, këmishat, pantallonat, pulovrat e xhaketat kapardinë që silleshin nga Çekia. Me ato veshje kalova më pas edhe pesë vitet e universitetit në Tiranë. Lidhja me Donikën sa vinte e bëhej më e ngushtë. Në vitin 1960, miqësia jonë po kthehej dalngadalë në dashuri. Kështu që nuk vonoi shumë dhe erdhi momenti kur unë ja shfaqa asaj ndjenjat e mia. Përgjigja e saj ishte pozitive. Që nga ai çast, vendosëm të lidheshim përjetë me njëri-tjetrin. Që lidhja të mos mbetej vetëm mes nesh, vumë në dijeni edhe familjet. Në letrën që i dërgova nënës në Therepel, i thashë: “Kam njohur një vajzë e dua të fejohem me të. Këto ditë të dy bashkë do vijmë aty të marrim dhe bekimin tënd”. Ndërsa Iljazit në Vlorë i shkruajta: “Kur të kesh mundësi, hajde në Qytetin Stalin të të prezantoj më një vajzë me të cilën dua të lidhem”. Pak a shumë të njëjtën gjë i shkroi edhe Donika të atit në Frashër të Përmetit. Isha i sigurt se vajtja ime bashkë me Donikën në Therepel, do të ishte një gëzim i madh për nënën. Ajo ishte mjaft e emancipuar për atë kohë. Veçse aktiviste në luftën nacional-çlirimtare, kishte qenë delegate
54 Rrëfime dhe mbresa e Skraparit në Kongresin e Parë të Gruas në Berat në vitin 1944, e zgjedhur në forumet e larta të Këshillit të Përgjithshëm të Grave të Shqipërisë, dy herë vullnetare në ndërtimin e hekurudhës Durrës- Elbasan. Merakun e kisha si do e prisnin njerëzit e fisit, dajat e sidomos banorët fqinjë të mëhallës. Kjo, jo vetëm se nuk po bëhej sipas zakoneve e traditës së Skraparit, por edhe se në fshat po hynte një nuse ortodokse, që s’kishte bërë vaki të ndodhte më parë. Pritja që na u bë në Therepel, për të dy ne ishte mbresëlënëse. Jo vetëm fisi e mëhalla, por edhe shumë familje nga fshati erdhën për të na takuar e uruar nënën, që ja kishte arritur asaj dite. Pritjet, drekat e darkat te kushërinjtë: Haliti, Hysniu, te dajat: Dulja, Neimi, Hajdëri, banketet në të gjitha familjet e mëhallës, e sidomos te nënë Fatimeja në Xhindellarë e nënë Safetja në Zaimllarë, na kanë mbetur të pashlyera në mendje. Meritë për këtë pati edhe Donika, që me sjelljen e buzëqeshjen e saj diti t’i bënte të tërë ata për vete. Pas një jave u kthyem në Qytetin Stalin. Një muaj më pas, erdhi nga Vlora më Qytetin Stalin edhe Iljazi. Të dy me Donikën e pritëm te stacioni i autobusave urban që vinin nga Berati. Të tre bashkë shkuam dhe u ulëm në parkun e bukur dhe plot gjelbërim në qendër të qytetit. “Siç të shkruaja në letër, - i thashë vëllait, - po të prezantoj me këtë shoqen time të shkollës shtatëvjeçare në Vlorë, që pasi mbaroi shkollën e mesme në Tiranë është emëruar me punë këtu në Qytetin Stalin. Donika e quajnë. Me origjinë është nga Frashëri i Përmetit ku edhe banon familja e saj. Kemi afro dy vjet që shoqërohemi e rrimë bashkë, e respektojmë, merremi vesh dhe e duam njëri-tjetrin, ndaj dhe kemi menduar ta lidhim jetën bashkë”. “Mirë, - më tha vëllai, - por ti më ke thënë se do të vazhdosh edhe shkollën e lartë. E keni diskutuar këtë? Si keni vendosur?” “ Po, - i thashë, - në mos të dy, unë patjetër vitin që vjen, me të mbushur tre vjet punë si teknik i mesëm, do shkoj në universitet”. “Po ti, - i tha Donikës, - do ta presësh këtë djalë 4-5 vjet, sa të mbarojë shkollën?” “Do e pres si s’do e pres”, - u përgjigj Donika. “Po sikur ai ta bëjë shkollën jashtë shtetit, në Rusi bie fjala, e atje të
55 Agron Çuadari ngatërrohet me ndonjë vajzë tjetër, si do i bëhet?”- e pyeti Iljazi. “Unë kam besim te Agroni, - tha Donika, - e di që s’ka për ta bërë atë kurrë, por edhe nëse ndodh, s’ka problem. Ashtu si ai, me ta marrë vesh, edhe unë do kërkoj e gjej ndonjë djalë tjetër.” Për ta kaluar këtë situatë, më pas fola vetëm unë. E vura atë në dijeni për pritjen mbresëlënëse që na bënë mua e Donikës një muaj më parë në Therepel, i fola gjatë për gëzimin e nënës, drekat, darkat dhe vizitat vajtje-ardhje te kushërinjtë, dajot dhe në të gjitha familjet e mëhallës. Më pas u ngritëm, lamë parkun dhe të dy bashkë e përcollëm Donikën deri në dhomën ku banonte. Atë natë darkuam e fjetëm te vajza e dajos Sofia. Të nesërmen në mëngjes, të dy bashkë me Donikën, e përcollëm Iljazin për në Vlorë. Në muajin gusht të vitit 1960, detyra që kishim ne si zonë për konturimin e shtresës naftëmbajtëse të Marinzës, përfundoi. Dy nga tre sondat që u përdorën për çpimin e puseve të konturimit, me një urdhër të Drejtorisë së Përgjithëshme të Kombinatit, u transferuan në një tjetër ndërmarrje të çpimit të puseve të kërkimit të naftës, në Qytetin Stalin. Ishte pikërisht ky momenti që me këtë rast të plotësohej edhe kërkesa ime e përsëritur për t’u tranferuar nga Patosi në Qytetin Stalin. Detyra e re që m’u dha pas transferimit, ishte ajo e specialistit në degën teknike të ndërmarrjes. Në ditët e fundit të muajit nëntor, erdhi nga Frashëri në Qytetin Stalin edhe babi i Donikës, Vasili. Ishim marrë vesh me Donikën që fillimisht do të dilte e do ta takonte vetëm ajo, për t’i treguar diçka më shumë nga sa i shkruante në letër për lidhjen tonë. Unë do t’i prisja në mbrëmje te lokali i hotelit në krye të parkut, pranë fushës së tenisit. Darkuam të tre së bashku, folëm gjatë për lidhjen tonë. Kur ai me gotën e rakisë në dorë na uroi me fjalët “Gëzofshi jetë të lumtur”, unë nxorra nga xhepi dy kutitë e unazave që bashkë me Donikën i kishim blerë një javë më parë në një argjendari të vogël në Urën Vajgurore. Nga ky gjest i papritur për të, ai u prek shumë dhe nga gëzimi sytë i lëshuan lotë. Të nesërmen në mëngjes bashkë me Donikën e përcollëm deri në Berat e me autobusin e linjës që vinte nga Tirana e nisëm për në Përmet. Pas fejesës, i vetmi shqetësim për ne ishte të gjenim një shtëpi për të
56 Rrëfime dhe mbresa jetuar së bashku. Si ndërmarrja ku punoja unë, edhe këshilli i pushtetit lokal, nuk na dhanë asnjë shpresë. Sipas tyre, para nesh ishin shumë të tjerë që me vite kërkonin të njëjtën gjë. Të ndodhur në këtë situatë, të dy bashkë vendosëm të trokisnim në portën e fundit që mund të na ndihmonte të zgjidhnim hallin tonë, të shkonim në Komitetin e Partisë të Kombinatit të Naftës. Në krye të atij komiteti në ato vite ishte Lipe Nashi. I vlerësuar nga të gjithë për punën e tij në atë detyrë, veç të tjerave bëri emër si drejtues i aksionit për ndërtimin e bllokut të banesave në qendër të qytetit, në ndërtimin e bulevardit dhe të dhjetra pallatave në të dy anët e tij, që i dhanë qytetit atë pamje të bukur e mbresëlënëse që ka edhe në ditët e sotme. Takimi me të në zyrën e tij ishte shumë dashamirës. Pasi na dëgjoi, na premtoi se do të bënte të pamundurën për të na e plotësuar kërkesën pas dy muajve, kur do të përfundonte ndërtimi i pallateve në qendët të qytetit. Në ditët e para të muajit dhjetor të 1960, shkova në Therepel, fola me nënën dhe të dy bashkë vendosëm të shpërnguleshim përfundimisht nga fshati, që katër vjet më parë ishte bërë kooperativë. Si pronë na kishte mbetur vetëm shtëpia, luadhi, kopshti dhe tetë kokë dele. Na u deshën 2-3 ditë të bisedonim për kujdestarinë e pronës. Shtëpinë ja lamë në përdorim lokalitetit për zyra apo fjetore për mësuesit që në ato vite nuk ishin ende vendas. Luadhin dhe kopshtin ja lamë në kujdestari Halitit, ndërsa delet sipas një tradite të lashtë të anëve tona, ja lamë familjes së xha Ademit, që e kishim fqinjë, në marrëveshje që për çdo vit ata do të merrnin qingjat që lindnin, ndërsa ne veç leshit, do merrnim bulmetin. Të përcjellë nga dajat, kushërinjtë e fqinjët, me lot në sy u larguam nga Therepeli. Në pritje të autorizimit për shtëpinë, bashkë me nënën qëndruam një muaj në hotel. Në 3 janar të vitit 1961, me miratim verbal të Komitetit të Partisë hymë në shtëpinë e re, me vendndodhje në katin e dytë të pallatit mbi mapon e qytetit. Nga meraku se mos na nxirrnin nga shtëpia, pasi as autorizim e as kontratë me entin komunal nuk po na jepeshin, nxituam të bënim dasmën, në datë 26 shkurt. Nga ana jonë, ajo u bë sipas zakoneve të Skraparit. Për të marrë pjesë u ftuan vetëm njerëzit më të afërt, Iljazi, babai i Asijes Petrefi, dajot, disa kushërinj familjarisht dhe 2-3 shokë të mitë të shkollës së mesme. Gjithsej
57 Agron Çuadari tridhjetë vetë. Në dasëm nuk mundi të vinte Asija, e cila një javë më parë kishte lindur Meritën dhe ishte në Elbasan te prindërit e saj. Dasma e Donikës ishte disi e veçantë. Që të dilte nuse nga Frashëri ishte e pamundur. Jo vetëm se ishte dimër e rrugët ishin bllokuar nga dëbora, por edhe sikur behar po të ishte, për të shkuar e marrë nusen në Frashër duheshin katër ditë rrugë. Në dasmën e saj në Qytetin Stalin, erdhi vetëm e ëma, Aleksandra. Për arësye shëndetësore, i ati nuk mundi të vinte. Dasmën ia bënë shokët e shoqet e uzinës mekanike, ku ajo punonte. Përveç darkës, me të të veshur nuse, na pritën edhe neve krushqëve kur shkuam ta merrnim nuse të nesërmen. Na kthyen vizitën dhe qëndruan edhe ata tek ne për darkë. Nismëtar për dasmën e Donikës ishin S.Niço e M.Sala, dy veteranët korçarë të uzinës, specialistë e burra të nderuar, me të cilët e mbajtëm shoqërinë edhe në vitet më pas, duke marrë pjesë në gëzimet e tyre familjare. Rrëfime dhe mbresa
Pesë vitet e shkollës së lartë
Në ditët e fundit të muajit gusht të vitit 1961, u nisa nga Qyteti Stalin për të kryer studimet e larta në Universitetin Shtetëror të Tiranës. Atë pasdite, me të mbërritur, zura vend për të fjetur e darkuar tek hotel Drini, me vendndodhje në qendër të qytetit, shumë pranë sahatit. Të nesërmen, që në mëngjes, mora rrugën për te Fakulteti i Inxhinierisë, në fund të bulevardit Dëshmorët e Kombit. Në ngjitje të shkallëve dhe në korridoret e godinës aq të bukur e mbresëlënëse, midis shumë studentëve që prisnin rradhën për t’u regjistruar, takova edhe disa nga shokët e mi të shkollës së mesme në Qytetin Stalin, të cilët ashtu si unë, pas tre vitesh punë si teknikë të mesëm në ndërmarrjet e naftës, na ishte dhënë e drejta për të vazhduar studimet e larta në Universitetin Shtetëror të Tiranes, në Fakultetin e Inxhinierisë. Shumica e studentëve që po regjistroheshin në këte fakultet vinin nga shkollat e mesme profesionale, si Politeknikumi 7-Nëntori në Tiramë, Teknikumi i Naftës në Qytetin Stalin dhe ai i Ndërtimit po në Tiranë. Regjistrimi në Fakultet bëhej sipas profileve që kishim marrë në shkollën e mesme, në katër degë: gjeologji-naftë-miniera, mekanike, eletrike dhe atë të ndërtimit. Pas regjistrimit në degën gjeologji-naftë-miniera, bashkë me shokët e shkollës së mesme, shkuam për t’u regjistruar në Drejtorinë e Konviktit me vendndodhje në krahun e majtë të rrugës së Elbasanit, mbi vilat gjermane, aty ku po ngrihej Qyteti Studenti. Në ato vite, shpenzimet e shkollimit ishin falas. Ato përballoheshin nga shteti. Për ne studentët, bursa ishte caktuar tremijë lekë në muaj (dymijë e pesëqind lekë për ushqimin, njëqind lekë për fjetjen në konvikt dhe katërqind lekë për nevojat vetjake). Pasi u regjistruam dhe kryem veprimet financiare si më sipër, të shoqëruar nga njëri nga kujdestarët e konviktit, shkuam në banesën e caktuar për ne studentët e vitit të parë të fakultetit të inxhinierisë. Ato ishin dy ndërtesa një-katëshe,
63 Agron Çuadari me vendndodhje mbi godinat e reja 4-5 katëshe që ishin në ndërtim e sipër. Për një kohë të gjatë, ato ishin përdorur si ambjente spitalore të Senatoriumit. Me ndërtimin e Senatoriumit të ri, ishin restauruar e përshtatur për fjetore studentësh, me dhoma me 10-12 shtretër me krevate marinari e me ambjente sanitare të përbashkëta në fund të korridoreve. Kjo ishte një zgjidhje e përkohëshme deri në përfundimin e godinës së re. Të mësuar me jetën në konvikte gjatë shkollimit tonë, si shokë që ishim, zumë dhomën dhe krevatet poshtë e lartë sipas dëshirës, pa qejfmbetje. Ajo që për ne u bë shqetësim po atë ditë, ishte kur morëm vesh që edhe për ushqimin, deri në përfundimin e punimeve të mensës aty në konvikt, do të na duhej të zbrisnim në qendër të Tiranës, te restorant Odesa ( i kthyer në mensë), me vendndodhje pas Komitetit Ekzekutiv të Rrethit (aty ku sot ndodhet Muzeu Historik Kombëtar). Do të na duhej të ngriheshim shumë herët nga gjumi për të arritur në orën tetë në fakultet, pasi të kishim ngrënë mëngjesin. Me vajtje- ardhjet tre herë në ditë mensë-konvikt, përveçse ishte e lodhshme, do të na hante shumë kohë nga ajo e studimit pasdite. Në ditën e parë të fillimit të shkollës, pa shkuar ora tetë, të gjithë ne studentët e vitit të parë të fakultetit të inxhinierisë, konviktorë e tiranas të të katër degëve, të mbedhur në sheshin përpara fakultetit, prisnim njoftimin për t’u ngjitur në klasat e auditorit. Nuk vonoi dhe erdhi porosia; ashtu si ishim të gjithë bashkë, u ngjitëm në katin e dytë, në sallën e madhe të fakultetit. Në këtë takim të parë, dekani i fakultetit, profesor Kiço Negovani, pasi na përshëndeti e na uroi mirëseardhjen, na bëri të ditur një vendim të Rektoratit për ndryshimin e programit mësimor të simestrit të parë. Ky ndryshim, lidhej me faktin se shumica e studentëve të regjistruar atë vit, vinin në universitet jo direkt nga shkolla e mesme teknike, por pas tre vitesh shkëputje nga shkolla, duke punuar si teknikë të mesëm në ndërmarrjet e naftës, minierave, uzinat mekanike, energjitike e të ndërtimit. Sipas vendimit, mësimdhënia në simestrin e parë do të bëhej vetëm në tre lëndë: Matematikë, Fizikë e Kimi. Kjo me synimin e rifreskimit të dijeve të marra në shkollën e mesme. Pa freskimin e atyre dijeve, do ishte shumë e vështirë të kapeshin leksionet e një shkalle shumë të lartë, që përmbante programi
64 Rrëfime dhe mbresa mësimor i fakultetit të inxhinierisë në këto tre lëndë, që do ishin bazë edhe për përvetësimin e lëndëve teknike në vitet më pas. Për një numër të vogël të studentëve që vinin nga gjimnazet, ishte vendosur t’i çonin paraprakisht në ndërmarrjet e Tiranës në profesionet përkatëse, për t’u njohur me punën praktike. Leksionet që morëm në këto lëndë që ditën e parë ishin mbresëlënëse. Niveli i dijeve dhe metoda e mësimdhënies së tre pedagogëve ishte maksimale. Siç mësuam më pas, ata ishin pedagogët më të mirë të universitetit, profesor Qazim Turdiu në lëndën e matematikës, profesor Kostandin Leka në fizikë dhe profesor Nure Bajraktari në kimi të përgjithëshme. Kishin kaluar tri-katër ditë që nëna dhe Donika, pas largimit tim nga shtëpia, ishin në merak. Me të mbaruar mësimin e ditës së parë të shkollës, shkova te posta qendrore (në ato vite një ndërtesë e vjetër dykatëshe) me vendndodhje në fillim të pazarit çam (atje ku është edhe sot, e ndërtuar mbi themelet e së vjetrës). Bëra lajmthirrje telefonike për të folur të nesërmen në ora gjashtë pasdite. Në ato vite komunikimi telefonik ishte i vështirë. Bisedat bëheshin vetëm nga godinat e postave dhe jo direkt, por me njoftimin për të folur një ditë më pas. Të nesërmen, pas një pritje të gjatë përpara orës së caktuar, unë në postën e Tiranës e ato në atë të Qytetit Stalin, folëm të mallëngjyer. Nëpërmjet telefonit, u tregova për shëndetin, kushtet e shkollës, konvikitit, u thashë që në dhomë isha me shokët e shkollës së mesme që dhe ato i njihnin. U bëra me dije gjithashtu që në telefon do të flisnim çdo të shtunë pasdite. Në mbyllje të bisedës, iu premtova që në fund të shtatorit do të kthehesha në shtëpi. Nëse paradite, pa asnjë mungesë, të gjithë ndiqnim leksionet në fakultet, pasditeve dhe të dielave, zbrisnim shpesh në qendër të Tiranës. Kjo, jo vetëm ngaqë jo të gjithë e kishin parë më parë Tiranën, por edhe nga fakti që pas tre viteve punë, të gjithë beqarë (jo si unë), i kishin xhepat plot me lekë. Uleshim në lokalet rreth sahatit për të ngrënë e pirë birrë. Por ky avaz nuk vazhdoi gjatë. Pas dy-tre muajve lekët mbaruan dhe nëpër xhepa na mbetën vetëm ato pak lekë të bursës që na jepeshin nga shteti për nevojat vetjake. Pas një muaji, një të shtunë fund shtatori mbas mësimit, me makina të rastit, Kombinat-Plepa-Rrogozhinë-Lushnje-Ura Vajgurore, në
65 Agron Çuadari mbrëmje mbërrita në shtëpi. Gëzimi ishte i madh. U çmallëm duke folur gjatë atë natë. Ajo që më gëzoi më shumë, ishte kur pashë që të dyja, si nëna edhe Donika, ishin shumë mirë me shëndet, merreshin vesh e shkonin mirë njëra me tjetrën. Pas dy netëve, të hënën që në mëngjes, u nisa për në Tiranë, duke premtuar se çdo të shtunë do të flsinim në telefon e të shtunën e fundit të muajit tetor do të kthehesha prapë në shtëpi. Në ditët e fundit të semestrit të parë, në janar të vitit 1962, në zbritje të shkallëve nga auditori në korridorin e katit të tretë, para zyrave të administratës së dekanatit të fakultetit, më zuri syri një stivë të madhe me dosje që po e nxirrnin nga arkiva. U bëra kurioz dhe e pyeta punonjësen e arkivës se çfarë ishin. Më tha se ishin dosjet e studentëve të degës gjeologji-naftë-minierë. Me vendim të Ministrisë së Arsimit, kjo degë e fakultetit të inxhinierisë do të bëhej fakultet më vete me vendndodhje në të djathtë të rrugës së Elbasanit, afër Pallatit të Brigadave. Pa e kuptuar as vetë, në mënyrë instiktive, mora guximin dhe hyra në paradhomën e dekanit që ishte aty pranë. Në paradhomë takova sekretaren, Dhurata e quanin. I thashë se isha student në vitin e parë dhe se doja të takoja dekanin. Ajo më tha të prisja sa të fliste me të. Doli e më tha të hyja ta takoja. Pasi e përshëndeta, u prezantova: “Jam Agron Çuadari, - i thashë, - sudent i vitit të parë, dega gjeologji-naftë- miniera. Kam ardhur në fakultet pas tre viteve punë si teknik i mesëm në ndërmarrjen e çpimit të puseve të naftës në Qytetin Stalin. Në një kohë që inxhinierët e çpimit në naftë janë me dhjetëra, inxhinerët mekanikë janë shumë pak, numërohen me gishtat e dorës, për më tepër jo të gjithë vendas, por nga Tirana, Vlora e Korça, që presin pas disa viteve punë të transferohen në vendlindjet e tyre. Unë e di që kur të mbaroj studimet, prapë në naftë do të shkoj, se edhe familjen atje e kam. A nuk do të ishte më mirë, që me punën time t’i shërbeja industrisë së naftës si inxhinier mekanik, sesa si inxhinier çpimi?” Dekani më pa në sy dhe pa më thënë asnjë fjalë, thirri sekretaren dhe e porositi: “Dosjen e këtij djalit arkivoje në degën e inxhinierisë mekanike.” Shumë i emocionuar, e falenderova për plotësimin e kërkesës dhe i
66 Rrëfime dhe mbresa gëzuar dola nga zyra e tij. Rasti e solli të ritakohesha me të. Isha ulur bashkë me shokun tim Dhimitër Dashin, në një nga lokalet e bllokut. Krejt papritur në një nga tavolinat aty afër, pamë të ulur vetëm, profesorin e nderuar, ish- dekanin e fakultetit të inxhinierisë, Ing. Kiço Negovanin. Kishin kaluar plot 50 vjet. U ngritëm, e takuam dhe i kërkuam leje të uleshim për pak minuta me të. Na ftoi të uleshim e na pyeti, nëse kishim ndonjë problem. I thashë se doja ta falenderoja edhe një herë për një të mirë që më kishte bërë shumë vite më parë kur isha student i inxhinierisë, duke më ndërruar degën në inxhinieri mekanike. S’i kujtohej, por më pyeti ku kisha punuar pasi kisha mbaruar studimet. Shumë shkurt i fola për punën si inxhineri nafte në Qytetin Stalin, punët në Ministrinë e Industri-Minierave dhe në atë të Energjetikës, në kombinatin kimiko- metalurgjik të Laçit e më pas në Drejtorinë e Përgjithëshme të Naftës në Patos. Pasi më dëgjoi me vëmendje më tha: “Edhe kjo paska qenë një ndër ato punët e mia më të mira që paskam bërë në ato vite si dekan”. U ndamë duke i uruar shëndet e gjithë të mirat. Në fund të muajit janar të vitit 1962, nisa studimet e simestrit të dytë në degën mekanike të fakultetit të inxhinierisë. I vetmi që njihja nga klasë ishte Dhimitër Dashi. Të dy vinim nga Qyteti Stalin, unë nga ndërmarrja e e çpim-kërkimit, ai nga uzina mekanike, shok me Donikën në Politeknikumin 7-Nëntori në Tiranë dhe tre vite punë bashkë me të në uzinë. Programi mësimor i semestrit të dytë ishte shumë i ngarkuar. Përveç leksioneve tanimë të reja e me nivel të lartë në lëndët e matematikës, fizikës e kimisë, u shtuan edhe disa lëndë të tjera si: gjeometria deskriptive, gjuha ruse, mësimi ushtarak, historia e lëvizjes komuniste ndërkombëtare dhe fiskultura. Në shumicën e këtyre lëndëve mungonin tekstet. Të gjithë ne studentët, me fletore e laps në dorë mbanim shënimet e lëndëve që referoheshin nga profesorët në orët e mësimit. Ishte vërtetë punë e lodhshme, por kishte edhe një të mirë. Të gjithë ishim të përqëndruar të dëgjonim dhe hidhnim në letër thelbin e leksionit, por sidomos të mos mungonim në orët e mësimit Në fund të muajit shkurt, ndryshe nga herët e tjera, kur u ktheva në
67 Agron Çuadari shtëpi, nënën dhe Donikën i gjeta shumë të shqetësuara. Siç më thanë, 3-4 ditë më parë, Donika nuk ishte ndjerë mirë me shëndet. Kishin shkuar menjëherë në ambulancë, mjeku u kishte dhënë rekomandim për t’u vizituar tek mjeku specialist në spitalin e Beratit, sepse tensionin e kishte shumë i ulët dhe kishte aritmi zemre. Të nesërmen, të dyja bashkë me nënën kishin shkuar në spitalin e Beratit, ku kishin takuar mjekun kardiolog Pandeli Çina, të cilin nëna e kishte njohur më parë kur ai punonte në spitalin e Çorovodës. Pasi kishte kryer vizitën mjeksore me predispozicion, kishte konstatuar po të njëjtën diagnozë të mjekut të Qytetit Stalin, por shqetësimi për të ishte të gjendej shkaku. Me ndrojte, u kishte thënë se shkak mund të ishte edhe shtatëzania. Nëse regjimi i shtratit dhe mjekimi që do i jepnin, nuk do e përmirësonte gjendjen, pas një jave duhet të shkonin prapë për të vendosur ndoshta edhe për ndërprerjen e shtatëzanisë. Kjo e fundit i kishte shqetësuar pa masë e jo më pak më shqetësoi edhe mua. Pasi folëm e diskutuam gjatë, pas dy ditësh u nisëm bashkë me Donikën për të bërë një vizitë mjeksore në Tiranë. Atë natë fjetëm në hotelin tim të preferuar, Hotel Drini. Të nesërmen që në mëngjes, shkuam në ambulancën qendore (me vendndodhje ku është edhe sot). Në katin e tretë, në një nga dyert e dhomave ku bëheshin vizitat, lexohej “Mjeku kardiolog Hysni Rusi”. U futëm të fundit për vizitën te mjeku, si mundësi për të folur pak më gjatë me të për shqetësimin tonë. I shpjeguam shqetësimin duke i thënë se mjeku i zemrës në Berat paraprakisht kishte mendimin se shkak për të mund të ishte shtatëzania. Pasi mbaroi vizitën, na foli gjatë e disa gjëra më kanë mbetur ende në mendje. “Unë kam një vajzë në moshën tënde, - i tha Donikës, - dhe nuk do të doja kurrë që ajo të mbetej pa fëmijë. Prandaj këtë fëmijë ti do ta lindësh. Do të jetë një vajzë shumë e bukur. Gjendja nuk është alarmante, por po pate ndonjë shqetësim si para një jave, eja përsëri për vizitë te unë. Një muaj para se të lindësh do të vish patjetër për t’u shtruar në maternitet për të qenë në mbikqyrjen e mjekëve gjinekologë dhe timit”. Kjo sjellje shumë dashamirëse e tij si njeri e mjek na ka lënë mbresa të pashlyera në jetën tonë. Pas gjashtë muajve, në fund të muajit gusht, bashkë me Donikën, shkuam përsëri në Tiranë. Unë për të
68 Rrëfime dhe mbresa nisur studimet e vitit të dytë e ajo për t’u shtruar në maternitet. Pasi qëndruam një javë në shtëpinë e kunatës së nënës, Majresë, me banim tek stadiumi Dinamo, shkuam në ambulancë tek doktot Rusi. Në përfundim të vizitës, na tha se gjendja e Donikës ishte e stabilizuar në parametrat e gjashtë muajve më parë dhe na dha një letër për doktor Ilir Gjylbegun në maternitet për t’ia çuar të nesërmen në mëngjes. U ndamë me të shumë miqësisht. Pas takimit me doktorin dhe veprimet e pranimit për shtrim, Donikën e ngjitën në një nga dhomat e katit të tretë me dritare nga bulevardi. Gjatë tre javëve të shtatorit dhe javën e parë të tetorit, çdo pasdite në ora pesë unë shkoja ta shikoja aty. Ajo nga dritarja e katit të tretë e unë nga trotuari i rrugës përpara maternitetit, Në datën 10 tetor, pasi prita mbi gjysëm ore, ajo nuk doli në dritare. Shkova në hyrje të maternitetit dhe në zyrën e informacionit më dhanë njoftimin: Donika kishte lindur pa ndonjë shqetësim në orën 10 të paradites një vajzë të shëndetshme, me peshë 4,2 kg e gjatësi 53 cm (më e gjata e të lindurve atë ditë). I gëzuar, me nxitim shkova në postë dhe njoftova nënën me telegram për lindjen e vajzës. Më pas shkova në konvikt. U thashë shokëve të dhomës që Donika kishte lindur vajzë e isha bërë baba. Ata më uruan e më përqafuan, por ajo që u bë objekt diskutimi atë mbasdite me ta ishte se ç’emër do i vinim vajzës. Mendimet ishin të ndryshme, por më këmbëngulës ishte P. Xhako, që insistonte për t’ia vënë emrin Kozeta. Ky emër, për ne të rinjtë në ato vite ishte bërë shumë i dashur. Përveçse ishte personazh i librit “Të mjerët” i Viktor Hygo, të përkthyer në shqip, ishte bërë dhe film dhe ishte botuar edhe një libërth i vogël për fëmijë me titullin Kozeta, ku në kopertinë ishte skicuar imazhi i vajzës së vogël e simpatike. Të nesërmen, në ora pesë pasdite, të gjithë bashkë shkuam në maternitet. Me të dalë Donika në dritare, në një zë thirrëm: Kozeta, Kozeta, Kozeta… Pas një jave, Donika doli nga spitali e së bashku me Kozetën e vogël në duar, shkuam në Qytetin Stalin. Gëzimi i gjyshes ishte shumë i madh. Në semestrin e parë të vitit të dytë, përveç lëndëve të vitit të parë, në programin mësimor u shtuan edhe tre lëndë të tjera: Rezistenca
69 Agron Çuadari materiale, Mekanika teorike dhe Vizatimi teknik. Leksionet në këto lëndë i jepnin profesorët Z.Këlliçi, Z.Haxhi, Th.Gaçe dhe P.Dushniku. Shtimi i lëndëve rriste edhe ngarkesën për ne studentët. S’mjaftonin 2-3 orë studim pasdite, sidomos në ato kushte që kishim në konvikt. Nuk vonoi dhe këto kushte në fillim të simestrit të dytë, u përmirësuan ndjeshëm. Pas përfundimit të punimeve të ndërtimit, për ushqimin nuk zbrisnim më si më parë në qendër të Tiranës tre herë në ditë, por shkonim në mensën e madhe pranë konviktit. Për fjetjen, lame kapanonet dhe u vendosëm në godinën e re, nr.16, në qendër të qytetit Studenti, të caktuar për fakultetin e inxhinierisë. Ngaqë kisha ndërruar degë, u desh të ndahesha edhe me shokët e mi naftëtarë të fakultetit gjeologji-naftë-miniera. Dhomat e reja të fjetjes në godinën e re, ishin më komode. Me sipërfaqe rreth 20m2, në dhomë ishin vendosur gjashtë shtretër në tre krevate marinari, dollapi për rrobat dhe në mes një tavolinë me katër karrike. Në dhomë të gjithë ishim studentë të një klase: V.Cerava, Dh.Dashi, I.Muzina, L.Nepravishta, P.Xhuvani dhe unë. Të qenit së bashku në një klasë e në një dhomë për një kohë të gjatë, na miqësoi shumë me njeri- tjetrin, jo vetëm në ato vite, por edhe për ta ruajtur atë miqësi më pas, në vitet e punës dhe tani në ato të pensionit. Takohemi shpesh bashkë e kujtojmë me nostalgji ato vite të rinisë. Për çdo lëndë të parashikuar në programin arsimor në fakultet, katedrat e personelit mësimdhënës ishin ngritur dhe funksionin të pavarura nga njëra-tjetra. Në krye të tyre ishin profesorët dhe asistentët e tyre. Të flasësh veç e veç për katedrat, ndoshta nuk përbën interes për lexuesin, për më tepër që nga sa jam në dijeni, katedrat janë po ato të lëndëve të përgjithëshme e teknike edhe tani. Do të rrëfej për ato katedra që nuk janë më në atë fakultet. Katedra ideologjike që përfshinte Historinë e lëvizjes komuniste puntore ndërkombëtare, Materializmin dialektik dhe historik, Historinë e Partisë së Punës së Shqipërisë, katedra e fiskulturës dhe ajo e shërbimit ushtarak. Profesorët e katedrës ideologjike, K.Karaguni, A.Uçi, Xh.Frashëri, F.Arapi e Gj.Bançi, kishin kryer studime të larta në këto fusha jashtë vendit. Profesorët e fiskulturës M.Kapo dhe ai i shërbimit ushtarak
70 Rrëfime dhe mbresa
J.Osmain, ishin profesionist në fushat përkatëse të sportit dhe artit ushtarak. Vlerësimi për këto lëndë bëhej me notë. As që bëhej fjalë të mungoje se të raportonin tek kryetari i degës T.Haxhiymeri, me të cilin ishte shumë e vështirë të merreshe vesh. Ndërsa mësimdhënia e lëndëve ideologjike bëhej në auditor, ajo e fiskulturës dhe përgatitjes ushtarake në shumicën e kohës bëhej jashtë në terren. Në programin mësimor të fiskulturës, përveç ushtrimeve në palestrën që ndodhej pas Muzeut Arkeologjik, përfshiheshin edhe sportet gjimnastikore, kërcimi së larti, së gjati, tre-hapëshi, hedhja e gjyles, e granatës e sidomos vrapimi. Ende kujtoj vrapimet e gjata rreth stadiumit Qemal Stafa, ngjitjet në këmbë nga universiteti në malin e Dajtit dhe Kalanë e Petrelës, që ishin sa të lodhshme, aq edhe të këndshme. Programi mësimor ushtarak për studentët e fakultetit për degën e inxhinierisë mekanike, ishte po ai që përgatit oficerët efektivë të degës së artilierisë në Shkollën e Bashkuar të Oficerëve në Tiranë. Në krye të katedrës së këtij aktiviteti ishte koloneli J.Osmani, oficer artilierie, i shkolluar në Akademinë Ushtarake të Modena-s në Itali, pjesëmarrës në luftën nacional-çlirimtare. Mësimet që morëm në auditor për artin ushtarak, strategjinë dhe tektikën e luftës për mbrojtjen e atdheut, organizimin e forcave të armatosura, armatimin e lehtë e të rëndë dhe mbrojtjen lokale kundër-ajrore, të konkretizuara edhe me praktikat mësimore në terren e sidomos në zborin 40-ditor në muajin qershor 1963, nga shefi e oficerët asistentë të tij, konfirmuan përgatitjen tonë ushtarake si oficerë rezerve me gradën e togerit në degën e artilierisë. Të shoqëruar nga vetë koloneli, stërvitjen ushtarake 40-ditore e kryem në ambjentet e brigadës së artilierisë, me vendnodhje në Uznovë të Beratit. Për stërvitjen ishin ngarkuar tre nga oficerët efektivë të brigadës, ndërsa aktivitetin jashtë stërvitjes në kujdestari e kishte një nën-oficer me gradën e kapterit. Ndryshe nga ne studentët e ardhur nga rrethet në fakultet, të mësuar nga jeta në konviktet e shkollave të mesme e në ato dy vitet e para në konviktin e universitetit, shokët tanë studentë me banim pranë familjeve të tyre në Tiranë, nuk e patën të lehtë të ambjentoheshin me ato kushte e kërkesa
71 Agron Çuadari që ofronte një repart ushtarak, sidomos me fjetjen të gjithë së bashku në një kapanon, me shtretër me krevate marinari, me fjetjen dhe zgjimin me orar të caktuar, me banjo të përbashkëta, me ushqimin që gatuhej në një kazan dhe me uniformën ushtarake të mbajtur veshur nga mëngjesi deri në darkë. Edhe për shkeljet më të vogla të rregullores, kapteri bënte fjalë e debat, duke i konsideruar shkelje të disiplinës ushtarake. Çdo mëngjes, kur viheshim në rresht për të shkuar në stërvitje, ai na mbante gjatë në këmbë, na lexonte në mënyrë të përsëritur rregulloren, sikur ne të ishim ushtarë. Nuk e di nëse kjo gjë ishte e përcaktuar në rregullore, por ajo që nuk na dukej normale dhe e nevojshme ishte që për çdo mëngjes, para se të niseshim në stërvitje, të rreshtuar, kapteri na jepte komandën “Shokë studentë, ju përshëndes” dhe ne i përgjigjeshim “Shëndet paç, shoku kapter”. Në njërin nga ato mëngjese, përgjigja përshëndetëse nuk ishte ajo që priste kapiteni. Me zë të lartë, nga një pjesë e madhe e studentëve, përgjigja ishte “Të q...... nënën, shoku kapter”. Sa e pahijshme, aq edhe banale ishte kjo sjellje nga ana e studentëve tiranas, të cilët si duket ishin marrë vesh më parë për atë përgjigje. I befasuar, kapteri dha komandën për shpërndarje dhe shtoi se atë ditë nuk do dilnin për stërvitje, pa u njofuar më parë koloneli. Nuk vonoi e si çdo ditë në orën tetë, shefi ynë i moshuar disi e i lodhur nga rruga për të ardhur në repart, me kapelen në dorë mbi kokë për t’u mbrojtur nga dielli, mbërriti nga hoteli ku flinte. Pasi u informua nga kapteri për atë që kishte ndodhur, urdhëroi të rreshtoheshim. Shkoi në fillim të rreshtit dhe me gishtin tregues i tha të parit “Dil dy hapa përpara”. Po ashtu i tha të dhjetit, e me radhë, një në dhjetë student, deri në fund të rreshtit. Gjithsej dolën nga rreshti dhjetë studentë, midis të cilëve shorti më ra edhe mua. Na bëri bashkë dhe porositi një nga oficerët efektivë të na çonin në paraburgim. Në rresht për një, oficeri na çoi në godinën e postbllokut me vendndodhje në hyrje të repartit. Godina kishte vetëm dy dhoma të ndara me një korridor. Njëra ishte zyra e oficerit të rojes, ndërsa tjetra ishte bosh. Ajo ishte shumë e vogël. Në një stol që ishte vendosur mund të rrinin jo më shumë se katër-pesë vetë. Oficeri urdhëroi që pesë vetë të futeshin brenda, ndërsa pesë të tjerët të uleshin tek stoli përjashta, në faqe të murit mbrapa, duke u ndërruar për ajrim me ata që ishin brenda çdo dy orë. Ai na porositi që nëse ndonjë oficer na pyeste pse rrinim jashtë,
72 Rrëfime dhe mbresa t’i thoshim se kishim dalë për ajrim dhe jo se dhoma nuk na nxinte. Nga mëngjesi i asaj dite e deri të nesërmen në mëngjes, ne qëndruam aty. As koloneli ynë dhe asnjë oficer i repartit nuk erdhi të na takonte. Papritur, në orën tetë, erdhi urdhëri të shkonim drejt e në stërvitje me shokët. Asnjëherë nuk e morëm vesh si ishte marrë ky vendim. Mendja na thoshte se koloneli kishte biseduar me komisarin dhe komandantin e brigadës. Por fakti që kapterin nuk e pamë më në atë detyrë, tregonte që përgjegjësia i kishte mbetur atij. Dy javë më pas, në përfundimin e stërvitjes, shkuam në poligonin buzë lumit Osum për të bërë qitje. Si me armët e lehta (revolver e pushkë) e në veçanti në qitjet me top, llogaritjet e shënjestrës i bëmë të sakta dhe predhat ranë në objektiv, duke befasuar edhe vetë drejtuesit e brigadës. Pas një dreke së bashku me kolonelin tonë, drejtuesit e brigadës dhe oficerët e stërvitjes, u ndamë me ta miqësisht. Pas vitit të dytë, në vitin e tretë, të katërt dhe simestrin e parë të vitit të pestë, mësimdhënia ishte e gjitha e përqëndruar në marrjen e dijeve tekniko-profesionale të inxhinierisë mekanike. Leksionet që jepnin katedrat e veçanta nëpërmjet profesorëve dhe asistentëve të tyre, ishin të nivelit të lartë. Lëndët ishin të shumta dhe në to përfshiheshin të gjitha dijet që i nevojiteshin një inxhineri mekanik për të punuar e drejtuar sektorë e reparte të industrisë mekanike në të gjitha fushat e zhvillimit ekonomik të vendit. Këto lëndë ishin: · Struktura e metaleve · Prerje metalesh dhe makinat metal-prerëse · Teoria e mekanizmave dhe makinave · Detale makinash · Tolerancat dhe matjet teknike · Teknologjia e ndërtimit të makinave · Makineri e pajisje të sistemit elektro-energjetik (TEC-e, HEC-e) · Teoria e konstruksionit të motorave · Përshkrim auto-traktorësh · Makinat ngritëse-transportuese
73 Agron Çuadari
· Shfrytëzimi i mjeteve të transportit · Makineritë dhe pajisjet bujqësore · Riparim makinash · Organizim, planifikim dhe sigurim teknik
Të gjithë profesorët e fakultetit, i kishin kryer studimet e larta në degën e inxhinierisë mekanike jashtë vendit dhe me rezultate të larta. Shumica kishte studiuar në Bashkimin Sovjetik dhe Çeki, si F.Shehu, Dh.Mihali, P.Karaulli, L.Voshtina, A.Progri, Dh.Verli, B.Jukniu, Dh.Prifti, S.Stratobërdha. Asistentët e tyre në katedra ishin inxhinierë të rinj, që kishin përfunduar studimet dy-tre vitet e fundit në fakultetin tonë të inxhinierisë, po me rezultate të larta, si: N.Zaka, A.Qatipi, B.Baholli, G.Çela, R.Progri, A.Bushati, Y.Shurdha, S.Haçi, A.Paloka, I.Demneri, I.Reçi. Në tre vitet e fundit, programi mësimor ishte shumë i ngjeshur dhe i vështirë. Të angazhuar çdo ditë me leksionet që jepeshin për secilën lëndë në auditoret e fakultetit, e pasdite deri në orët e vona të natës për përgatitjen e deyrave të projektimit që ishin të shumta, jo vetëm që lodheshim vetë, por shqetësonim edhe të tjerët, sidomos vajzat e fakultetit të filologjisë, që nga dritaret e godinës së tyre afër e mbi tonën, pas orës dymbëdhjetë të natës, dilnin në dritare e na thërrisnin: “Fikini dritat, o tullacët e inxhinierisë, se po na lini çdo natë pa gjumë”. Përveç leksioneve dhe detyrave të projektimit, në programin mësimor në ato vite, ishin parashikuar edhe praktikat mësimore. Për kryerjen e këtyre praktikave, përveç ofiçinës mekanike që kishim në katin përdhes të godinës së fakultetit, në ditë të caktuara, të ndarë në grupe të vogla, shkonim edhe tek uzinat mekanike dhe ndërmarrjet e riparimit të automjeteve të transportit në Tiranë. Ofiçina brenda godinës, megjithëse e vogël, ishte e kompletuar me të gjitha makineritë më të përdorëshme metal-prerëse, si: torno, frezë, ratifikë, trapan, limatriçe, mjete e vegla pune prerëse e matëse. Secili student, nëpërmjet praktikës mësimore, e kishte për detyrë të mësonte përdorimin e tyre. Shefi i ofiçinës në ato vite ishte mjeshtri Xh.Tafaj, që më vonë, si i dalë nga klasa puntore, mori detyra të larta partie e shtetërore, deri ministër i një dikasteri.
74 Rrëfime dhe mbresa
Në muajin prill 1966, cikli mësimor pesëvjeçar i fakultetit, përfundoi. Mbetej vetëm diploma. Vlerësimi im pas provimeve në të gjitha lëndët ishte i një niveli mesatar, me notën 7.2. Tema e diplomës që më caktuan ishte: “Projekt-ide për rritjen me 30% të kapacitetit prodhues të energjisë elektrike në termo-elektrocentralin e Fierit”. Udhëheqës diplome ishte profesor Burhan Jukniu. Fillimisht shkova dhe ndenja një muaj në TEC në qendrën industriale pranë Azotikut në Fier. Bashkë me specialistët e shfrytëzimit, shfletuam dosjet e projektit tekonologjik të TEC-it ekzistues, në veçanti agregatët kryesorë, kaldajat, turbinat, impiantin e kondensimit të avullit dhe skemën e lidhjeve te linjat tekonologjike midis tyre. Ishte TEC-i më i ri e më modern i ndërtuar në vendin tonë. Të gjitha agregatet e pajisjet ishin të një shkalle të lartë, të prodhuara në Çeki. Montimi dhe vënia e tij në shfrytëzim ishte bërë po nga specialistë çekë. Mbështetur në të dhënat e projektit të agregateve dhe linjave teknologjike të TEC-it ekzistues, bashkë me specialistët e shfrytëzimit përcaktuam agregatet dhe impiantet për shtesën, vendndodhjen dhe lidhjen e tyre me impiantet ekzistuese. Pas kthimit në universitet dhe konsultimeve të shpeshta me profesor Jukniun, këto të dhëna paraprake me ndryshime të vogla të evidentuara në relacion dhe skemën përfundimtare, i paraqita tek komisioni i diplomimit. Pas mbrojtjes në komision dhe vlerësimit për temën, mora diplomën e inxhinierit mekanik. Me atë në xhep, pas pesë vitesh, u ktheva përfundimisht pranë familjes, në pritje për të filluar punë të re. Pushimet ato dy muaj ishin shumë të gëzuara. Me Donikën e Kozetën e vogël, që po mbushte katër vjeç, çdo pasdite shkonim në parkun e qytetit e në mbrëmje siç ishte bërë zakon, dilnim xhiro në bulevard. Për të na uruar, erdhi e qëndroi disa ditë edhe vëllai, Iljazi, familjarisht, me Asijen dhe fëmijët, Nexhi 12 vjeç, Beni 9 dhe Merita 5 vjeç. Në 15 gusht, bashkë me Donikën e Kozetën shkuam me pushime te prindërit e Donikës në Frashër. Nëna shkoi te vëllai i saj në Therepel.
75 Agron Çuadari
Rrëfime e mbresa nga vitet e punës
•• Gjashtë vite punë në Uzinën Mekanike të Naftës në Qytetin Stalin Në ditët e fundit të muajit gusht të vitit 1966, me vendim të Ministrisë së Industrisë dhe Minierave, u emërova me punë në Uzinën Mekanike të Naftës në Qytetin Stalin. Detyra që m’u ngarkua nga drejtoria e uzinës, ishte ajo e përgjegjësit të sektorit termik që varej nga reparti mekanik. Në këtë sektor bëhej përpunimi termik i pjesëve të këmbimit që prodhoheshin në uzinë për industrinë e naftës, të cilat vendoseshin në makineritë dhe pajisjet e çpimit të puseve dhe nxjerrjen e naftës. Nëpërmjet përpunimit termik, rritej qendrueshmëria dhe jetëgjatësia e tyre në një shkallë më të lartë. Proceset e përpunimit termik përcaktoheshin nga byroja teknologjike e uzinës për çdo detal. Ato realizoheshin në sektorin termik nëpërmjet proceseve të temperimit, riardhjes dhe çimentimit. Për detalet që punonin në kushte të sforcuara, rritja e rezistencës sigurohej nëpërmjet temperimit tërësor, duke i nxehur në temperature deri në 860°C dhe ftohjes në ujë. Pas kësaj, për të shmangur tensionet e brendshme në to, bëhej riardhja në temperaturë 200°C. Për detalet që punonin në fërkim, temperimi bëhej sipërfaqësor në thellësi 2-3 mm, me anë të një impianti elektrik që siguronte njëkohësisht lëvizjen, nxehjen dhe ftohjen me ujë të tij. Në këtë proces, termikisht trajtoheshin stelat e pompave me piston. Për instrumentet që përdoreshin për likuidimin e avarive në puset e çpimit: peshkatarët, spinotat e motorave V2-300, etj, përpunimi ishte kimiko- termik. Për të rritur përqindjen e karbonit në to, përdorej qymyri i drurit. Detalet e vendosura në arka metalike, mbuloheshin me qymyr, futeshin në furrë, nxeheshin në temperaturat 900-920°C e temperoheshin në vaj makinash. Më pas futeshin përsëri në furrë për riardhje, në temperaturën 200°C. Për kryerjen e këtyre punimeve, sektori termik ishte i kompletuar me të gjitha impiantet dhe pajisjet e nevojshme, të sjella nga jashtë, në
76 Rrëfime dhe mbresa përputhje me specifikën e pjesëve të këmbimit që prodhoheshin në uzinë për industrinë e naftës. Kryesoret ishin: · Katër furrat-dhomë me rezistenca në të gjitha anët, të cilat siguronin temperatura deri në 1000°C. · Dy furra pus, një furrë me elektroda dhe impiantin T.V.C. · Aparatet matëse të fortësisë Brinel dhe Rockvel. · Vaskat e ujit dhe të vajit. · Vinçi urë për futjen dhe nxjerrjen e detaleve nga furrat dhe vaskat. Punonjës të këtij sektori ishin dy teknikë të mesëm mekanikë, Pirro Stefani dhe Jani Kurizo, një teknik elektrik Kozma Dashi dhe katër punonjëse femra me përvojë të gjatë pune për kryerjen e këtyre proceseve. Një vit më pas, u largova nga sektori termik në një tjetër detyrë, atë të inxhinierit në repartin mekanik, ku shef reparti ishte J.Pelivani, njëri nga specialistët më të mirë të uzinës, i cili i njihte mirë proceset e punës për prodhimin e pjesëve të këmbimit në të gjitha tipet e makinave metal-prerëse. Reparti mekanik ishte më i madhi në uzinë, jo vetëm nga numri i punonjësve që punonin në të, por edhe nga shumëllojshmëria e punëve që kryheshin për prodhimin e pjesëve të këmbimit. Në varësi të këtij reparti, përveç sektorit të tornerisë, përfshiheshin edhe sektorë të tjerë, si: sektori termik, i sharrave, i kovaçanës, i rigjenerimit të pjesëve të këmbimit të përdorura dhe ai i montimit të vulfeve që përdoreshin në ndërmarrjet e nxjerrjes së naftës. Në këtë repart ishin punësuar më shumë se gjysma e punonjësve të uzinës, për çdo ditë me tre turne. Torneria ishte e kompletuar me të gjitha llojet e makinave metal-prerëse të nevojshme për të prodhuar një gamë të gjerë pjesësh këmbimi në lloje e sasi për nevojat e industrisë së naftës. Në vitet që unë punova si inxhinier në këtë repart, përveç makinave metal prerëse që ishin në punë, u sollën nga importi edhe të tjera, një pjalë e një torno vertikale, një bareno për përpunimin mekanik të detaleve me përmasa të mëdha e me precizion të lartë, si dhe një presë e një çekan i madh për sektorin
77 Agron Çuadari e kovaçanës. Reparti mekanik ndodhej në qendër të uzinës, në ato kapanone të ndërtuara nga shoqëria koncesionare AIPA në vitin 1934, të cilat kishin shërbyer si ofiçinë mekanike për mirëmbajtjen e pajisjeve të shfrytëzimit të vendburimeve të naftës që kishin zbuluar. Rreth tij, kryesisht në kapanone të reja ishin repartet e riparimit të traktorëve, të motorave, ato të riparimit të makinerive të çpimit të puseve të naftës, të riparimit të motorave elektrikë, fonderia e derdhjes së gizës dhe çelikut si dhe ai prodhimit të oksigjenit. E veçanta për këtë uzinë me aktivitetin më të hershëm si rrallë ndonjë tjetër në vend, ishte se në të punonjësit ishin të tre brezave. Në brezin e parë ishin më të vjetrit, që kishin qenë puntorë të shoqërisë italiane AIPA, që në vitin 1934. Brezi i dytë qenë ata nga fshatrat përreth dhe të ardhur nga Korça, Përmeti, Skrapari e rrethe të tjera të jugut në vitet e para të pas-çlirimit deri në vitin 1950. Në ato vite kur nafta vlerësohej nga qeveria si sektori më i rëndësishëm i ekonomisë së vendit, u bënë investime të shumta për ta kthyer Kuçovën në një qytet industrial e social, duke ndërtuar qindra banesa për strehimin e familjeve të ardhura. Brezi i tretë ishin nipërit e të parëve e fëmijë të brezit të dytë, të përgatitur në shkollat teknike dyvjeçare dhe në teknikumin e naftës. Brezi i parë, si më me përvojë, ishte i punësuar në detyra drejtuese e organizuese, si shefa sektorësh, repartesh e kontrollorë cilësie, ai i dytë si përgjegjësa turni e në makinat metal prerëse më speciale të përmasave të mëdha (barenot, frezat, retifikat, tornot vertikale e pjalat), ndërsa brezi i tretë në të gjitha tipet e tjera të makinave metal prerëse, më të thjeshta në përdorim. Kujtoj me respekt e mirënjohje disa prej tyre, me të cilët pata fatin të punoja e të mësoja dijet praktike të inxhinierisë mekanike për zgjidhjen komplekse e të vështirë të prodhimit të pjesëve të këmbimit, që përdoreshin në industrinë e naftës. Veçoj Kiu Bushin, Llambi Kulen, vëllezërit Llambi, Kozma e Bani Bullarën, vëllezërit Thoma, Vani e kushëririn e tyre Sotir Kureta, korçarët Muhamer Sala e Stavri Niço, Koço Kutën, Sotir Feron, Kristo Qirkon, Neta Bushin, Nerenxa Jorgjin, Sofo e Simon Mihalin, Spiro Panon, Yzeir Xhamallatin, Thanas Gaçen, Sokrat Kokën, Musa Mehmetin, dhe më të rinjtëLili Çibukun, Pano
78 Rrëfime dhe mbresa
Iftin, Fejzo Aliaj, Refat Gurin, Adil Delibashin, Simon Çerën, Vangjel Milen, Adil Agalliun, Faslli Dajën, Dalip Gripshin, Azbi Kurtin, Kozma Morinin, Anastas Llocin, Fore Manon, Petraq Skëndon e Thanas Diamantin e në veçanti mikun tim Miltjadh Vrusho. Administrata e uzinës ishte në krye të punëve. E kompletuar në të gjitha degët me punonjës të kualifikuar sipas profileve përkatëse, ajo drejtonte dhe bashkërendonte të gjitha punët midis reparteve për plotësimin e detyrave për çdo muaj, tremujor e vit. Në uzinë punonin 850 puntorë. Nga dy inxhinierë që punonin në të përpara vitit 1960, kur unë fillova punë në vitin 1966, në uzinë gjeta edhe katër inxhinierë të tjerë mekanikë, Hektorin, Halilin, Petritin dhe Inën (ruse, e shoqja e Ёngjëll Shahut), si dhe dy inxhinierë elektrikë Kamber Zaimin e Bujar Nepravishtën. Një vit më pas, P.Peshkëpia iku pranë familjes në uzinën mekanike në Patos e në vend të tij erdhi në uzinë pranë familjes Dh.Dashi. Drejtor ndërmarrje, në vend të Koli Mones, erdhi Tahir Hysesani. Për të realizuar detyrat që i ishin ngarkuar uzinës për rritjen e nomeklaturës, sidomos të pjesëve të këmbimit të reja, pas prishjes së marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik, në uzinë ishte ngritur dhe fuqizuar Byroja Teknologjike. Hartimi prej saj i kartave teknologjike, përgatitja e pajisjeve për këto pjesë këmbimi të reja, si pistonat dhe fashot e motorave V2-300 për sondat e çpimit, këmishat e pompave të thellësisë për puset e nxjerrjes së naftës, derdhja e detaleve të çelikut në fonderi dhe stampimet e vështira në kovaçanë, kishin bërë që puna e kryer në këtë uzinë të vlerësohej jo vetëm nga organet e rrethit dhe drejtoria e përgjithëshme e naftës, por edhe nga organet e larta të Partisë dhe shtetit. Në vitin 1969, erdhi për të dytën here për vizitë në uzinë, pas asaj të vitit 1964, vetë Enver Hoxha. Në vitet më pas, uzina u shpall Heroinë e Punës Socialiste. Detyra që unë kryeja kur Enver Hoxha erdhi në uzinë, ishte ajo e shefit të repartit mekanik. Pas një vizite të shkurtër në zyrën e drejtorit me drejtuesit e uzinës, papritur më njoftuan se ai do të vinte edhe në repartin mekanik. Njoftova menjëherë të gjithë puntorët të ndalonin makinat metal prerëse për të shmangur zhurmën dhe porosita të qëndronin secili në vendin e tij të punës. Shumë i emocionuar e prita
79 Agron Çuadari atë në hyrje të repartit. Pasi më dha dorën, u prezantova duke i thënë që isha Agroni, inxhinier mekanik e shef i repartit mekanik. Në nisje, gjatë shoqërimit në korridorin e gjatë të repartit, vrisja mendjen e s’dija çfarë t’i thosha. Për një moment, ai u ndal dhe i përshëndeti me dorën lart të gjithë punëtorët e repartit, që duartokitën. Aty krejt papritur m’u kujtuan dhe i thashë me pak fjalë ato që rrëfeva më sipër për tre brezat e punonjësve të uzinës. Siç duket, kjo gjë i pëlqeu. Ishte ai që duke ecur, pasi takonte disa prej tyre, të vjetër e të rinj, nisur dhe nga pamja e tyre, më tregonte si me të qeshur të kujt brezi ishin. Në përfundim të vizitës që zgjati rreth 20 minuta, para se të dilte tek porta e repartit, u ndal dhe më tha: “Inxhinier, ngela shumë i kënaqur nga kjo vizitë. Nga sa pashë, këtu punohet shumë. Më zuri syri që veç atyre që takova, këtu punojnë shumë gra e vajza, në punë të lodhëshme, në këmbë. Sigurisht edhe me turne. Besoj se edhe ti e di që përveç punës që ato bëjnë këtu, kanë edhe shumë punë të tjera në shtëpitë e tyre, lajnë rrobat, gatuajnë, rrisin e kujdesen për fëmijët, u shërbejnë edhe vjehrrit e vjehrrës. Prandaj, të këshilloj të bësh shumë kujdes për to. Mos i ngarko me punë të vështira e bëj të pamundurën t’i shmangësh nga turni i natës”. U ndava me të i impresionuar. Për porosinë e tij, bëra kujdes sa munda, jo vetëm kur isha në atë detyrë, por edhe më pas në detyrat e tjera që m’u ngarkuan. Puna që bëja në repartin mekanik, gjatë atyre pesë viteve (një vit në sektorin termik, dy si inxhinier reparti dhe dy të tjerë si shef i tij), ishte një universitet i dytë për mua. Ndërsa në universitet mësova si duheshin bërë ato punë në teori, me punën që bëja aty mësova si t’i vija ato në jetë. Bashkë me mjeshtrat, përgjegjësit e turneve, kontrollorët e cilësisë dhe normisët, për çdo ditë nëpërmjet një pune të lodhshme mendore dhe fizike, drejtonim e bashkërendonim punët për prodhimin e pjesëve të këmbimit, në qindra lloje e mijëra copë çdo muaj. Rruga që ndiqej për prodhimin e tyre, fillonte nga sektorët përgatitorë. Një pjesë e parafabrikateve të prera në sektorin e sharrave i kalonte direkt sektorit të përpunimit mekanik. Një pjesë që kalonte për stampim në sektorin e kovaçanës e ato të derdhurat në furrat e shkrirjes së gizës e çelikut, për çdo ditë i kalonim për përpunim mekanik tek sektori i makinave metal prerëse. Të katër këta sektorë ishin të lidhur me njëri-tjetrin si hallkat e
80 Rrëfime dhe mbresa një zinxhiri. Nëse në njërin prej tyre do të çalonte puna, pasojat i ndjente ky i fundit, mekaniku. Sektori i tornerisë, më i madhi i repartit mekanik dhe i gjithë uzinës, ishte i kompletuar me të gjitha llojet e makinerive metal prerëse (torno, freza, trapanë, limatriçe, stokatriçe, ratifika, pjale e bareno). Nëpërmjet tyre, detaleve u jepej forma e përcaktuar në kartat teknologjike, të gatshëm pë tu dërguar e vendosur në makineritë e ndërmarrjeve të industrisë së naftës. Për të drejtuar e organizuar mirë këtë punë, unë për çdo ditë e filloja punën në orën 7:00 dhe e lija në orën 17:00. Pushoja vetëm ditët e diela. Përveç kënaqësisë që na jepte puna, e gëzuar dhe e bukur për ne ato vite ishte dhe jeta familjare. Kozeta e vogël, me përkujdesjen e veçantë të nënës dhe Donikës, rritej e çdo ditë mësonte nga një gjë të re. Të gjithë ne linim mendjen pas saj. E zonja e shtëpisë, nëna, gëzonte shëndet të mirë, bënte pazarin dhe gjithë punët e shtëpisë. Donikës, pas dy viteve që punuam bashkë në uzinë, i pëlqente shumë puna e re, si mësuese në shkollën teknike dyvjeçare, me vendndodhje në ato ambjente të gjelbëruara ku unë kisha bërë shkollën e mesme. Kur Kozeta ishte pesë vjeç, na u desh ta shpinim në kopësht. Nënën e dërguam në Shkodër për të qëndruar dy vjet pranë familjes së Iljazit, i cili shkoi për të vazhduar studimet në Akademinë Ushtarake në Tiranë. Jetonim bashkë në një apartament me Sofijen, vajzën e dajës tim, dhe burrin e saj, Bariun. Më shumë se të një gjaku me Sofijen, lezeti i shtëpisë tonë ishte Bariu, i sjellshëm, i dashur, i dhembshur e i gjendur. Si në ato vite që unë shkoja në univeristet, edhe më pas, ishte njëri nga njerëzit më të dashur për ne. Meqë njerëzit e fisit i kishim të përbashkët me Sofijen, krejt natyrshëm ishte bërë rregull, që kur na vinin mysafirë të fisit apo bashkëfshatarë (në ato kohë jo si sot, vajtje-ardhjet midis familjeve të fisit apo fshatit ishin të shumta jo vetëm në raste gëzimi familjare, por edhe nga halli, kur i zinte rruga për të çuar fëmijët nëpër shkolla, apo për të takuar djemtë ushtarë), vaktin e parë të ushqimit e bënte ajo që gjendej në shtëpi kur ata vinin, ndërsa të dytin, ajo që vinte në shtëpi pas tyre. Shqetësimi më i madh në këto raste, nuk ishte ushqimi, por fjetja që me zor rregulloheshim. Por për këtë i vinte shumë dore Sofijes. Edhe
81 Agron Çuadari sot qeshim kur i kujtojmë ato histori. Përveçse me familjen e Nekiut (vëllai i Bariut), që bëheshim shumë, vajtje-ardhje kishim edhe me familjet e bashkfshatarëve tanë nga Therepeli, që punonin e banonin në Qyetetin Stalin. Me Celibashët (Fadilin, Hasanin, Asllanin, Fejzon e Bardhylin), me Hasanbashi (Sejdinin) dhe Laçet (Brahimin), djemtë e të cilëve punonin me mua në uzinë, me Hyskollarët (Bajramin) e sidomos me Enverin, me detyrë oficer në aviacion (nipin e gjyshes, të birin e Servetit nga Xhindellarët). E njëjta gjë bëhej edhe me familjet e shkallës dhe të pallatit. Me familjet Simaku, Dani, Manxhari, Xhani, Dhamo e Lulo. Kjo gjë nuk ndodh sot, veçanërisht në Tiranë, që rrezik edhe emrat e banorëve të shkallëve të tjera, nuk e di si i kanë. Bashkë me Sofijen e Bariun, shkonim pothuajse çdo vit në Therepel, te dajat e mi dhe vëllezërit e Bariut. Ata na prisnin me gjithë të mirat, me dreka e darka sa te njëri e sa te tjetri. S’kemi lënë dasëm pa shkuar në shtëpitë e tyre. Kur u martua njëri nga vëllezërit e Donikës, së bashku me ta shkuam edhe në Frashët. Shpesh bashkë me ne në këto udhëtime, vinte edhe Iljazi. Rrogat që merrnim për punën që bënim unë e Donika dhe pensioni i nënës në ato vite që jetuam në Qytetin Stalin, na përmirësuan ndjeshëm jetën në tërësi. Kur Bariu me Sofijen u larguan nga ne dhe shkuan të jetonin në një shtëpi të re, dhoma që ata lanë na u dha ne. E bëmë dhomë pritje, duke e mobiluar thjesht, por bukur. Futëm në shtëpi (natyrisht me autorizim), pajisjet elektro-shtëpiake, lavatriçen, frigoriferin e më pas televizorin, që më parë mungonin jo vetëm te ne në Qytetin Stalin, por edhe në shumicën e familjeve në Tiranë. Megjithëse ishte një qytet i vogël, jeta kulturore dhe artistike ishte shumë e gjallë. Çdo javë jepeshin dy-tre filma në kinema. Pallati i kulturës përgatiste e jepte koncerte e shfaqje teatrale të programuara shpesh gjatë vitit e në raste festash. Të shpeshta ishin koncertet që jepnin në Qytetin Stalin estradat e Beratit, Lushnjes, Vlorës dhe ajo e ushtrisë në Tiranë. Në këto aktivitete, ne merrnim pjesë vazhdimisht. Përveç bibliotekës në Pallatin e Kulturës, në sheshin përpara kinemasë, ishte edhe një librari e vogël. Të dhënë pas leximit të librave, veçanërisht Donika, sa herë vinin libra të rinj nga Tirana, shitësja
82 Rrëfime dhe mbresa
(Katina) na njoftonte e shkonim t’i merrnim. Asnjëherë nuk mungonim në mbrëmjet e vallëzimit që organizoheshin për raste festash e vitin e ri. Shpesh të shtunave në mbrëmje, shkonim në një lokal të mbuluar nga gjelbërimi, me vendndodhje në lagjen Tafil Skendo, mbi “12 Shtëpitë”, afër gjimnazit. Si komisar i skuadrës së futbollit “Naftëtari”, që luante në kategorinë e parë, të dielave ndiqja ndeshjet brenda e jashtë qytetit. E donim shumë detin. Me të ishim mësuar që kur ishim bashkë me Donikën në shkollën shtatëvjeçare në Vlorë. Por në ato vite, plazhet ishin vetëm ato ditore. Shkonim gjatë verës katër-pesë herë në Vlorë, vajtje-ardhje brenda ditës, hipur në një makinë Zis të uzinës, por ngaqë rruga ishte e gjatë dhe e pashtruar me asfalt lodheshim shumë e me zor shkonim në punë të hënave. Një gëzim i madh për familjen tonë në ato vite ishte edhe ardhja në jetë e vajzës tonë të dytë, Albanës. Ajo lindi mëngjesin e datës 10 dhjetor të vitit 1970, tetë vjet pas Kozetës. Rrinim në pritje te dera e maternitetit, kur mamia doli e na dha lajmin që Donika kishte lindur një vajzë të bukur, të bardhë qumësht në fytyrë e me flokë të gjatë të zeza. Çdo gjë gjatë lindjes kishte shkuar mirë. Ndryshe nga ajo që donte nëna, u plotësua dëshira e Kozetës, e cila kërkonte të kishte një motër me emrin Albana. Në janar të vitit 1971, drejtoria e ndërmarrjes më ngarkoi me një tjetër detyrë, atë të shefit të byrosë teknologjike. Detyrë kjo jo aq e lodhshme fizikisht sa ajo e mëparëshme në repartin mekanik, por me më shumë përgjegjësi. Pas dy muajve në këtë detyrë, krejt papritur më thirri në zyrë drejtori i ndërmarrjes dhe më njoftoi se me një shkresë të ardhur nga Ministria e Industrisë dhe Minierave, unë transferohesha nga uzina dhe vihesha në dispozicion të Drejtorisë së Përgjithëshme të Naftës, e cila me vendim qeverie po ngrihej ato ditë në Fier. “Të lutem, më ndihmo, - i thashë drejtorit, - nuk dua të shkoj atje”. Më tha se nuk mund të më ndihmonte, se ato ishin punë të atyre lart në qeveri e se po ta kishte ai në dorë, nuk do të më linte të largohesha nga uzina. Shqetësim i madh për këtë na u krijua edhe në familje. Të nesërmen shkova në Fier. Godina dykatëshe ku po ngrihej kjo drejtori, ishte në qendër të qytetit, afër Komitetit Ekzekutiv të rrethit. Korridoret dhe zyrat i gjeta në rrëmujë. Në to po
83 Agron Çuadari sistemoheshin pasjisjet dhe orenditë sipas strukturës organizative të miratuar për të. Një pjesë të punonjësve i njihja si fytyrë që përpara dhjetë viteve, kur punoja si teknik i mesëm në ndërmarrjet e çpimit të puseve në Patos e më pas në Qytetin Stalin. U ngjita në katin e dytë dhe trokita te dera e paradhomës së Drejtorit të Përgjithshëm. I thashë sekretarit se vija nga Qyteti Stalin dhe se isha transferuar aty e doja të takoja Drejtorin e Përgjithshëm. Më tha të prisja sa të lirohej Lipja. Në moment më erdhi në mend që me siguri drejtori ishte Lipe Nashi, ai që para dhjetë viteve na kishte ndihmuar mua e Donikën të sistemoheshim me banesë në Qytetin Stalin. U futa në zyrë me shpresën se do të më ndihmonte edhe këtë radhë. Pasi u takova me të, i kërkova që për disa arësye familjare të mos lëvizja nga puna në Qytetin Stalin. Pa më ndërprerë, pasi më dëgjoi, më tha: “Je emëruar specialist në dretorinë mekanike, prandaj fillo menjëherë, që sot. Për të gjitha shqetësimet familjare, mos u merakos se do të zgjidhen shumë shpejt. Brenda tre muajve do të marrësh shtëpi dhe do të gjendet edhe vendi i punës për gruan”. Dola nga zyra e tij i mërzitur, por i bindur se kudo që të shkoja gjetkë, ky transferim nuk do mund të anullohej. Zbrita në katin e parë, ku në të djathtë të korridorit në dalje, në njërën nga dyert e zyrave, lexohej “Drejtoria Mekanike”. Brenda në zyrë gjeta Dh.Deda, P.Papa, P. Frashëri, të tre inxhinierë mekanikë, të hershëm në punë në ndërmarrjet e naftës, që i njihja shumë mirë, sidomos gjatë viteve që punoja në uzinën mekanike pasi edhe puna më kishte lidhur me ta. Zyra kishte katër tavolina, katër karrike e një dollap të madh. Në krye të saj ishte ulur Dh.Deda, i emëruar drejtor i derjtorisë. Tavolina e caktuar për mua ishte bosh. Detyra që më ishte caktuar ishte ajo e specialistit, që do mbulonte aktivitetin e dy uzinave mekanike të naftës, në Qytetin Stalin dhe Patos. U ktheva po atë pasdite në shtëpi, më tepër për të qetësuar Donikën, që sipas saj duhet të bëja të pamundurën që të paktën mos lëviznim nga shtëpia. “Si Qyteti Stalin nuk ka të dytë në Shqipëri, - më thoshte ajo, - këtu kemi njerëzit tanë të fisit dhe shoqërinë. Fieri nuk më pëlqen”. Në ditët e para të punës, u njoha me strukturën organizative të Drejtorisë së Përgjithëshme, drejtoritë dhe punonjësit e saj. Ajo ishte ngritur
84 Rrëfime dhe mbresa njësoj si njëzet vite më parë Kombinati i Naftës në Qytetin Stalin. Në të përfshihej i gjithë aktiviteti i institucioneve dhe ndërmarrjeve të naftës, që ishin: Drejtoria Gjeologjike, Drejtoria e çpimit të puseve, Drejtoria e Nxjerrjes, ajo e Përpunimit, e Investimeve, Mekanike, e Plan-Financës, si dhe ajo e Organizimit, me rreth 70-80 punonjës. Në këtë detyrë punova vetëm një javë, sepse krej papritur, më thirri në zyrë sekretari i drejtorit të përgjithshëm, V.Kaçeli, i cili i ndrojtur se mos mërzitesha nga ajo që do më thoshte, tha: “Të na falësh, se në emërimin tënd pa dashje është bërë një gabim. Duke mos e ditur që ti ishe në periudhën e stazhit për kandidat partie, transferimi është bërë me shkelje të statutit, prandaj do të kthehesh në detyrën që kishe në Qytetin Stalin”. I gëzuar pa masë, sikur mora një dhuratë nga qielli, u ktheva që atë ditë në shtëpi. Me sa mora vesh më pas, gurgulenë e largimit tim nga uzina e kishte bërë Komiteti i Partisë së Qytetit Stalin, për këtë shkelje flagrante të rregullave të lëvizjes dhe emërimit të kuadrove. Pasi u ktheva në detyrën që kisha në uzinë, përveç punëve të shumta për projektet tekonlogjike të prodhimit të pjesëve të këmbimit dhe pajisjeve për naftën, drejtoria dhe organet e pushtetit lokal të rrethit Berat, e ngarkuan byronë teknologjike edhe me një tjetër detyrë, atë të projektimit dhe prodhimit të disa impianteve për aktivitete jashtë naftës. Një ekip qeveritar që kishte shkuar për të parë e marrë përvojë në Republikën Popullore të Kinës, në fushën e zhvillimit të saj ekonomik, kur ishin kthyer, veç të tjerave, u kishin vënë detyrë organeve të pushtetit lokal, të ngrinin impiante të vogla për prodhimin e çimentos dhe bluarjen e mekanizuar të drithit në kooperativat bujqësore. Për një kohë të shkurtër, këto impiante i projektuam dhe i prodhuam. Impiantin e prodhimit të çimentos e instaluam në Dikatër, aty ku ishte edhe impianti i prodhimit të argjilës, që përdorej për çpimin e puseve të naftës. Ndërsa impiantet e bluarjes së drithit me energji elektrike, i dërguan në kooperativat bujqësore të rrethit. Nga dhjetë copë që ishte porosia, prodhuam njëmbëdhjetë. Njërin e çova në fshatin tim të lindjes në Therepel. Ishte ky i pari kontribut (e jo i vetmi) që bëra për bashkëfshatarët e mi. E instaluam atë bashkë me specialistët e uzinës në qendër të fshatit, në mëhallën e Celibashëve.
85 Agron Çuadari
Për këto e të tjera punë që kisha bërë më parë, në fund të vitit 1971, presidiumi i Kuvendit Popullor, më dekoroi me medalje pune. Pas një viti pune si kryetar i byrosë teknlogjike në uzinë, në vitin 1972, u largova nga uzina në një tjetër detyrë. Ndryshe nga më parë, procedura e transferimit u bë në përputhje me rregullat e përcaktuara për lëvizjen dhe ngritjen në përgjegjësi të kuadrove. Kisha përfunduar stazhin tre vjeçar si kandidat dhe isha pranuar antar partie. Komiteti i Partisë së Rajonit në Qytetin Stalin, bazuar në propozimin e Drejtorisë së Përgjithëshme të Naftës në Fier, duke vlerësuar punën time në organizatën bazë dhe byronë e partisë në uzinë, kishte vendosur transferimin dhe ngritjen time në përgjegjësi, si Drejtor i Uzinë së Përpunimit të Naftës në Qytetit Stalin. U largova nga uzina për këtë detyrë të re me kujtime e mbresa që ende nuk më janë shlyer.
•• Katër vite pune si drejtor në Uzinën e Përpunimit të Naftës në Qytetin Stalin Përpunimi i naftës bruto, për nxjerrjen prej saj të nën-produkteve si karburantet, lëndët djegëse, bitumin, etj., aq të çmuara për zhvillimin e ekonomisë së një vendi, edhe tek ne është i hershëm. Rafineria e parë në vendin tonë (distileria), me kapacitet të vogël përpunues, u ngrit nga shoqëria koncesionare AIPA, që me zbulimin prej saj të vendburimit të parë të naftës në Kuçovë, në vitin 1935. Një tjetër rafineri ishte ngritur në Kuçovë edhe nga pushtuesit gjerman në vitin 1944, por në kohën që ajo po vihej në punë, u sulmua dhe shkatërrua nga bombardimet e aviacionit anglez. Pas çlirimit të vendit, me rivënien në shfrytëzim të vendburimit të naftës të shkatërruar gjatë luftës, në fillim të viteve ’50 të shekullit të kaluar, në Qytetin Stalin u ngrit edhe rafineria e parë e re e përpunimit të naftës, me kapacitet 200 mijë ton në vit, me vendndodhje në shpatin e kodrave në veri-perëndim të qytetit. Me ngritjen dhe vënien në punë të kësaj rafinerie të emërtuar më pas Uzina e Përpunimit të Naftës “UPN”, kishte spikatur puna e përkushtuar e inxhinierëve rusë dhe një grupi inxhinierësh shqiptarë që kishin kryer studimet në Rusi e Rumani dhe, në veçanti, ajo e puntorëve shqiptarë, të cilët kishin punuar bashkë me
86 Rrëfime dhe mbresa specialistët italianë në rafinerinë e ngritur nga shoqëria AIPA. Ishte po ky grup inxhinierësh shqiptarë e specialistësh të vjetër e të rinj që punonin ne UPN që, më pas, në fund të viteve 1950, ngritën dhe vunë në shfrytëzim Uzinën e Përpunimit të Naftës në Cërrik, në vitin 1960 atë në Fier si dhe në 1975, bashkë me specialistët kinezë, Kombinatin e Përpunimit të thellë të Naftës në Ballsh. Të gjitha këto uzina në vitin 1976 kishin një kapacitet përpunimi të naftës deri në masën dy milion ton në vit, aq sa ishte dhe nxjerrja e saj në vendburimet tona të naftës. Megjithëse emërimin tim në detyrën e Drejtorit të Uzinës së Përpunimit të Naftës nuk e kundërshtova, brenda vetes, në ditët e para të punës, gjendesha në dilemë e jo pak i shqetësuar. Kjo, së pari, se shkollimi imi nuk ishte ai i profilit teknolog përpunimi nafte dhe, së dyti, për këtë uzinë, sidomos në dy vitet e fundit, dëgjoja shpesh kritika publike nga organet e partisë në rajon dhe ato ekzekutive në Berat, për mosplotësimin e detyrave të planit të përpunimit të naftës. Kur fillova punë në shtator të vitit 1972, të gjithë punonjësit igjeta tërësisht të angazhuar e të përqendruar në dy fronte: në atë të plotësimit të detyrave të përpunimit të naftës në impiantet e repartet ekzistuese dhe në atë të punimeve ndërtimore për rritjen e kapacitetit përpunues të uzinës, nga 200 mijë në 500 mijë ton në vit. Punimet ndërtimore ishin përqendruar në ngritjen e një impianti të ri të përpunimit të naftës, në ngritjen e një fabrike të re për prodhimin e fuçive të ambalazhit të bitumit, në shtesën e depozitave në parqet e depozitimit të naftës bruto dhe karburanteve, si dhe në zgjerimin dhe përmirësimin e kushteve të punës në ambjentet e repartit të bitumit. Në ditët e para të punës, u fokusova kryesisht në ndjekjen e ecurisë së problemeve ndërtimore që i kryente Ndërmarrja e Ndërtim- Montimeve të Naftës. Objektivi ishte që këto punime të përfundonin brenda muajit dhjetor. Çdo mbrëmje, bashkë me drejtuesit e kantjerit mblidheshim në objekt. Diskutonim për ecurinë e punimeve ditore, sipas grafikut të miratuar dhe evidentonim gjendjen e bazës materiale. Drejtoria e Përgjithëshme e Naftës në Fier, na kishte hapurt dyert e magazinave të saj në Patos, si dhe atë të rezervave në Karnicë të Fierit. Në takimet e përditshme me kryetarët e degëve të administratës çdo
87 Agron Çuadari mëngjes në zyrën time dhe gjatë ditës me teknologët, operatorët e turneve të impianteve dhe shefat e reparteve në vendet e tyre të punës, ndjehesha mirë kur më raportonin se punët në uzinë shkonin mirë e për çdo ditë detyrat realizoheshin sipas planit. Kur i pyesja se përse kur punët shkonin aq mirë, plani nuk realizohej, më përgjigjeshin se gjatë vitit impianti kryesor, ai i përpunimit të naftës, shpesh ndalej dhe se këto ndalesa të detyruara bëheshin nga mos-evadimi ritmik i nën- produkteve të gatshme nga uzina dhe për mungesë të llamarinës që përdorej për ambalazhimin e bitumit. Jo se nuk i besoja ato që më thoshin, por për të ditur sa ishte i vërtetë ndikimi i këtyre ndalesave në mos-realizimin e përpunimit të naftës, iu ngarkova detyrë kryetarëve të degëve të administratës që të nxirrnin nga blloqet të dhënat operative që evidentonin në çdo turn operatorët e impiantit, si dhe orët e ditët e ndalesave në dy vitet e fundit 1971 e 1972. Nga verifikimi i këtyre të dhënave, rezultoi se gjatë vitit 1971, për këto dy shkaqe impianti ishte ndalur tetë herë, që llogariteshin në 18 ditë pune të humbura. Për periudhën gjashtëmujore të vitit 1972, impianti ishte ndalur pesë herë, e llogaritur në 12 ditë pune të humbura. Nëse nuk do të kishin ndodhur këto ndalesa, plani i përpunimit të naftës në uzinë në të dy vitet do ishte realizuar në masën mbi 100%. Mbështetur në këto të dhëna, në këndvështrimin tim, gjykova që përgjegjësia për mosplotësimin e planit nuk binte mbi kolektivin punonjës të uzinës, as mbi personelin inxhiniero-teknik e shefat e reparteve. E gjitha binte mbi administratën e uzinës e sidomos, mbi ish-drejtorin e larguar dhe kryetarët e degëve të planit, furnizim-shpërndarjes dhe financës. Në takimin që bëra me punonjësit e administratës për këtë problem, më rezultoi nga zyra e arkivit se nuk ishte bërë asnjë analizë dhe nxjerrë kurrfarë përgjegjësie për këto ndalesa e nuk kishte asnjë korrespondencë me ndërmarrjet kontraktore: parkun e transporteve në Urën Vajgurore, degën e karburanteve po në Urën Vajgurore apo bazën e furnizimit materialo- teknik të naftës në Patos. Asnjë akt-padi në arbitrazhin e lartë shtetëror apo ndonjë shkresë zyrtare në Drejtorinë e Përgjithëshme të Naftës në Fier, si dhe ato të rrethit në Berat. I bindur se me ata kryetarë dege të hershëm në ato detyra e të ambjentuar me atë situatë do e ishte e vështirë
88 Rrëfime dhe mbresa të përballoheshin detyrat e planit të vitit 1973 e të viteve më pas, kur në uzinë nuk do të përpunoheshin më 200 mijë ton në vit, por 500 mijë ton, të treve u kërkova të jepnin dorëheqjen. Me miratimin e Komitetit të Partisë për lirimin e tyre dhe emërimin e tre ekonomistëve, djem të rinj, njëri punonjës në uzinë e dy të tjerët me punë në institucionet e pushtetit lokal në Berat, m’u ngjallën shpresat që administrata e uzinës do të ngrihej në nivelin që duhej, për të qenë në ballë të punëve. Pa lënë mënjanë punët në uzinë e, në veçanti, ecurinë për përfundimin e punimeve të ndërtimit në objektet e reja shtesë, i shqetësuar për fillimin e mbarë të punëve në muajin janar të vitit 1973, shkova e kontaktova drejtuesit e ndërmarrjeve që ishin të lidhura me ne si çdo vit, me detyrime kontraktore për evadimin nga uzina të karburanteve, lëndëve djegëse, bitumit dhe sigurimin nga importi të llamarinës për ambalazhimin e bitumit. Jo për të debatuar me ta për pengesat që na kishin shkaktuar gjatë vitit 1972, por sidomos për të ditur mbi përgatitjet që kishin bërë për detyrat e tremujorit të parë të vitit 1973, të cilat ishin 2,5 herë më të larta se ato të vitit 1972. Në parkun e transportit të mallrave me vendndodhje në Urën Vajgurore, që ishte në varësi të Ministrisë së Transporteve, e dinin se kuotat do qenë me rritje, por me sa ishin në dijeni, automjetet shtesë do të vinin nga importi gjatë tremujorit të parë të vitit tjetër. Në degën e parkut të karburanteve, me vendndodhje po në Urën Vajgurore, në varësi të Ministrisë së Tregtisë së Brendshme, nuk dinin gjë për kuotat e karburanteve që do merrnin nga ne gjatë vitit 1973. Për shtimin në numër të depozitave nuk u ishte dhënë investim. Depot i kishin plot me karburant dhe plot do të ishin edhe në janar, sepse në periudhë dimri veçanërisht bujqësia harxhonte më pak. Në Ndërmarrjen e Metal-Importit në Tiranë, në varësi të Ministrisë së Tregtisë së Jashtme, më thanë që llamarina për ambalazhimin e bitumit e planifikuar për tremujorin e parë, do të mbërrinte në Shqipëri në muajin shkurt të vitit 1973. I shqetësuar pa masë për këtë situatë, me t’u kthyer në uzinë, i nisa një letër Drejtorisë së Përgjithëshme të Naftës në Fier, Komitetit Ekzekutiv të rrethit Berat dhe një informacion të shkurtër Komitetit të Partisë së Rajonit, ku i vija në dijeni për gjendjen e rëndë dhe vështirësitë që do të
89 Agron Çuadari krijoheshin në uzinë për nisjen e mbarë të punës në muajin janar. I rrëfeva hollësisht këto probleme më sipër për të dalë diku tjetër, se si ato morën zgjidhje. Nëpërmjet një bisede telefonike një javë më pas, nga letra që i kisha dërguar Lipe Nashit, Drejtor i Përgjithshëm i Naftës në Fier, ai më njoftoi: “Analizën e fundvitit në ndërmarrje do ta bëni në datë 20 dhjetor. Në atë takim do të flasim edhe për shqetësimet që më ke ngritur në letër. Përgatitu mirë se ka mundësi që në atë takim të marrë pjesë edhe një nga shokët e Byrosë Politike”. Vertetë kështu ndodhi. Në atë analizë erdhi në uzinë Antari i Byrosë Politike dhe Kryetari i Komisionit të Planit të Shetit, Avdyl Këllezi, i shoqëruar nga Drejtori i Përgjithshëm i Naftës, Kryetari i Komitetit Ekzekutiv të rrethit dhe Sekretarja e Parë e Komitetit të Partisë se Rajonit E.Guri. Për t’i pritur në orën e caktuar, u mblodhën në këndin e kuq të uzinës punonjësit e adminstratës, personeli inxhiniero-teknik, shefat e reparteve e shumë puntorë të dalluar. Në fjalën time të hapjes, pasi e falenderova Avdylin për pjesëmarrjen e tij për herë të parë në atë uzinë, nëpërmjet një raporti të shkurtër, e informova për ecurinë e punës gjatë vitit. Me frymë autokritike në emër të të gjithë punonjësve të uzinës, mora përsipër të gjithë përgjegjësinë për mos plotësimin e detyrave të planit të vitit 1972. Më pas, u ndala në punën përgatitore dhe masat që kishim marrë për të filluar mbarë punën për detyrat e vitit 1973. I bëra me dije se kishim përfunduar në kohë e me sukses punimet ndërtimore për ngritjen e impianteve të reja dhe zgjerimin e aktivitetit në repartet ekzistuese, për rritjen e kapacitetit të uzinës nga 200 mijë në 500 mijë ton në vitin 1973, se në ato impiante kishim kryer të gjitha provat e kolaudimit dhe ishim bërë gati për të filluar në datë 1 janar. Para se të ulesha, i kërkova Avdylit të më lejonte ta informoja edhe për disa vështirësi që do na krijonin ndërmarrjet e lidhura me ne, për evadimin e nën-produkteve të gatshme dhe sigurimin e llamarinës për ambalazhimin e bitumit. I thashë se, ndërsa tek ne në uzinë gjatë viteve 1971-1972 ishin bërë investime e ishte punuar me aksion për ndërtimin e objekteve shtesë për rritjen e kapacitetit përpunues, në këto ndërmarrje të cilat kishin për detyrë tërheqjen nga uzina të karburanteve e bitumit, gjatë vitit 1972 nuk ishte bërë asnjë investim; se gjithashtu, me gjendjen që kishin aktualisht e
90 Rrëfime dhe mbresa pas bisedave me drejtuesit e tyre, e shikoja shumë të vështirë që ato të na mbështesnin për vënien në punë të dy impianteve në muajin janar. I thashë se në parkun e mallrave, mjetet shtesë do të mbërrinin nga importi gjatë tremujorit të parë, se në degën e karburanteve depozitat ishin plot dhe se llamarina do të sillej nga Metal-Importi në muajin shkurt. Për rrjedhojë, theksova se për mendimin tim, përgjegjësinë për këtë situatë e kishin ministritë përkatëse të cilat nuk kishin bashkërenduar mirë punën mes tyre, që po ashtu si ne, edhe ato ndërmarrje duhet të ishin bërë gati që në dhjetor për detyrat e muajit janar e në vazhdim. Në fund i kërkova ndihmë për të ndrequr atë situatë. Me sa vura re kur u ula, këto shqetësime tonat nuk ja kishte ngritur Drejtori i Përgjithshëm i Naftës, sepse e pashë të befasuar, të shqetësuar e të nervozuar. “Nuk kam ardhur këtu të marr leksione nga ty, - më tha. - Ja ku e ke Drejtorin e Përgjithshëm dhe Kryetarin e Komitetit Ekzekutiv. Angazhohuni së bashku për t’i zgjidhur këto probleme, se brenda rrethit i keni këto ndërmarrje”. Nervozizmi i tij arriti kulmin kur në daljen nga salla, s’e përmbajti dot veten dhe goditi me grusht derën. Pasi u ndava me të, isha disi i shqetësuar e ne dilemë me veten, nëse bëra mirë që i thashë pa hezituar e drejt e në sy përgjegjësinë e ministrive, që indirekt binte edhe mbi të, duke qenë se si Kryetar i Komisionit të Planit që ishte, e kishte për detyrë të bashkërendonte e kontrollonte punën e dikastereve për realizimin e planit të shtetit. Shqetësimi im nuk vazhdoi gjatë. Krejt papritur, kur nuk po e besoja edhe syve të mi, tre ditë më pas, në uzinë mbërritën nga Rezervat e Shtetit 100 ton llamarinë për ambalazhimin e bitumit, e mjaftueshme kjo deri në kohën që do të mbërrinte sasia e planifikuar nga importi. Me një urdhër të Ministrisë së Transporteve, parkut të mallrave në Urën Vajgurore, dy-tre ditë para vitit të ri, i erdhën nga parqet e rretheve të tjera 30 automjete me gjithë shoferë, të transferuar për një periudhe tre mujore, deri në mbërritjen e automjeteve të planifikuar në import. Ministria e Tregtisë së Brendshme, me aksion të përqendruar, evadoi nga dega e karburanteve në Urën Vajgurore të gjithë sasinë që ishte gjendje në depozita dhe e dërgoi në depot e rezervave të shtetit. Në datën 1 janar 1973, uzina u vu në punë me kapacitet të plotë. Fillimi
91 Agron Çuadari i mbarë, gjysma e punës. Çdo gjë më pas në lidhje me ecurinë e punëve dhe realizmin e planit binte mbi ne, të gjithë punonjësit e uzinës e veçanërisht mbi mua si drejtor.
Repartet, impiantet dhe aktiviteti i tyre: - Reparti kryesor i përpunimit të naftës bruto në uzinë kishte dy impiante AVT-1, AVT-2 (AVT= Atmosfere-Vakum-Temperaturë, në gjuhën e përdorur nga specialistët). Teknologjia e përdorur në to për përpunimin e naftës ishte ajo klasike, që ka si parim procesin e distilimit, të ndarjes gjatë vlimit të naftës bruto në temperatura 330-360°C, të gazrave të kondensuara sipas peshës specifike që rrjedhin nga kolona atmosferike në gjendje gjysëm të gatshme, të emërtuara bezinë, vajgur për djegie e ndriçim, vajgur për avionët dhe gazoil (në gjuhën e shoferëve naftë). Mazuti, që merret nga fundi i kolonës atmosferike, dërgohet në kolonën e vakumit, nga ku përftohet solari, vajrat lubrifikantë, valvolina për automjete dhe tipe të ndryshëm bitumi. Kapaciteti përpunues i të dy kolonave ishte 500 mijë ton në vit, aq sa ishte dhe plani i përpunimit të naftës. - Reparti i dytë, po aq i rëndësishëm sa i pari, ishte ai i rafinerisë. Detyra e këtij reparti ishte që nëpërmjet impianteve e pajisjeve teknologjike, atyre të mëparme e të shtuara gjatë rikonstruksionit të uzinës, nën- produktet gjysëm të gatshme që merreshin nga dy AVT-të, pas procesit të rafinimit dhe çertifikimit nga laboratori kimik, t’i dërgonte të gatshme për përdorim në parkun e depozitave të shitjes. Nga impiantet e këtij reparti, përveç karburanteve, në bashkëpunim edhe me specialistët e laboratorit të uzinës, e në veçanti me specialistët e Laboratorit Qëndror të Industrisë së Naftës, u shtua gama e nënprodukteve: vajra lubrifikantë, graso solidal e kostalinë, dinaftanati, nepalmi për nevojat e ushtrisë, sulfate për injektim në puset e naftës, acidet naftanike, sapuni naftanik për eksport. Një impiant i veçantë në varësi të këtij reparti ishte edhe ai i pastrimit të gazit metan, që përdorej për nevojat komunale e shërbimin familjar të qytetit. - Reparti i bitumit, me vendndodhje midis dy impianteve të përpunimit të naftës bruto, kishte për detyrë të përgatiste në llojin dhe cilësinë e
92 Rrëfime dhe mbresa përcaktuar bitumin e lëngshëm e të ambalazhuar në fuçi për nevojat e vendit dhe eksport. Me investimet që u bënë në uzinë për rritjen e kapacitetit përpunues në repartin e bitumit, jo vetëm që u zgjeruan ambjentet ekzistuese (sallat e mbushjes së fuçive e të shesheve të stokimit të tyre), por nëpërmjet vendosjes së katër vinçave urë (dy brenda sallës e dy të tjerë në sheshet e depozitimit të tyre), u lehtësua shumë puna me krahë e puntorëve, që bëhej më parë për nxjerrjen e fuçive nga salla dhe ngarkimin e tyre në automjet. - Fabrika e prodhimit të fuçive për ambalazhimin e bitumit u ndërtua e re gjatë rikonstruksionit të uzinës. Linja e makinerive që u morën nga Kina ishte e tëra e mekanizuar. Për kryerjen e çdo procesi në linjë ishte makineria përkatëse. Cilësia e prodhimit të tyre plotësonte standardet e përcaktuara per eksporte në rrugë shumë të gjata, deri në Kinën e largët. - Fabrika e kartonit katrama ishte me teknologji bashkëkohore dhe e prodhonte atë në tipe të ndryshme, sipas kërkesave të përdoruesve. Me lëndë të parë karton vendi ose importi, prodhimi dilte cilësor dhe pëlqehej nga përdoruesit për ndërtimin e banesave e objekteve industriale. - Fabrika e pluhurave larës, po ashtu e ndërtuar në ato vite, u vu shpejt në punë, duke prodhuar pluhur larës të disa llojeve. Shumica e lëndëve të para për të ishin nga prodhimet brenda vendit. Tipi dhe ambalazhi bëhej sipas kërkesave të konsumatorëve. - Laboratori kimik i cilësisë vlerësohej si një nga njësitë më të rëndësishme në aktivitetin e uzinës. I kompletuar me të gjitha aparaturat e kohës dhe me personel të kualifikuar, inxhinierë e tenikë të mesëm, me punë të pandërprerë 24 orë në 24 orë, kontrollonte në ecuri cilësinë e lëndëve të para, të përpunimit paraprak e atij përfundimtar, duke shoqëruar me çertifikatën e cilësisë, çdo nënprodukt që plotësonte kërkesat e përcaktuara në standardet shtetërore. - Reparti i mirëmbajtjes (ofiçina), njësia kyçe që siguronte ecurinë pa ndërprerje të punës së makinerive dhe pajisjeve të impianteve të shumta në repartet e uzinës. Kryerja në kohë e shërbimeve profilaktike, riparimet e mesme e ato kapitale, në kohë e me cilësi, siguronin gatishmëri të lartë teknike e kohë më të gjatë shfrytëzimi.
93 Agron Çuadari
- Impiantet dhe pajisjet për mbrojtjen nga zjarri. Rrezikshmëria nga zjarret gjatë punës për përpunimin e naftës, prodhimin e karburanteve dhe të lëndëve djegëse në uzinë ishte shumë e madhe. Për të shmangur e shuar zjarret gjatë punimeve për rikonstruksionin e uzinës, veç atyre ekzistuese, ishin vendosur edhe sisteme të reja mbrojtëse nga zjarri, të alternuara stacionare dhe të lëvizshme. Ato ishin vendosur në impiantet AVT1-1, AVT-2, të rafinimit, parqet e naftës bruto dhe depozitat e karburanteve. Në të gjithë uzinën shtrihej rrjeti i ujësjellësit dhe hidrantet qarkore për çdo objekt. Administrata qendrore dhe ajo e drejtimit të punëve nëpër reparte, për vetë specifikën e punës së uzinave të përpunimit të naftës me impiante e linja teknologjike me cikël të mbyllur, ishte ngritur dhe funksiononte me një numër të vogël punonjësish. Në drejtori punonin vetëm 15 vetë me strukturën tip: drejtori, kryeinxhinieri, dega e planit, ajo e financës, dega teknike, dega e furnizim-shpërndarjes dhe ajo e kuadër-arshivës. Organika për çdo repart ishte: shefi i repartit, inxhinieri teknolog, ekonomisti i paga-normës. Numri gjithësej i punonjësve të uzinës ishte 980 vetë. Puna në ekip e punonjësve të administratës dhe e shefave të reparteve, me aftësi të vlerësuara profesionale dhe organizuese, të përkushtuar në detyrat e ngarkuara, duke filluar nga muaji janari i vitit 1973 e në vazhdim, i dha frutet e veta, duke e vënë uzinën në krye të ndërmarrjeve të rajonit, që realizonte e tejkalonte planin çdo muaj. Edhe sot i kam në mendje bashkëpuntorët e mi të administratës: kryeinxinierin Ing.E.Karapici, kryetarët e degëve I.Munxura, A.Selmani, P.Vogli, E.Shahu, K.Janidhi, shefat e reparteve I.Binishi, Sh.Roka, L.Ballabani, S.Rrumbullaku, F.Agolli, V.Kurrizo, K.Prifti, inxhinierët Dh.Sauli, V.Zylyftari, Sh.Nishani, A.Mimani, A.Zajmi, V.Hysi, J.Xhako, N.Halilaj. Në takimet e përditëshme me shefat e reparteve në vendet e tyre të punës si dhe me puntorët gjatë ndërrimit të turneve, veç problemeve të punës, evidentova edhe disa probleme e shqetësime që ishin lënë pas dore, megjithëse ishin shumë të rëndësishme, jo vetëm për mbarëvajtjen e punës në uzinë, por edhe për vetë ata, për plotësimin më të mirë të kushteve të punës dhe mirëqënies familjare. Midis tyre
94 Rrëfime dhe mbresa më kujtohen disa. Megjithëse ishte objekt i rëndësisë së veçantë e me rrezikshmëri të madhe nga zjarret, në uzinë dilnin e hynin mjete apo kalimtarë të rastit që u binte rruga më shkurt për të zbritur në qytet, pa u kontrolluar. Uzina nuk kishte mur rrethues dhe as porta në hyrjet dhe daljet e saj. Atje gjithashtu nuk kishte mensë, aq e nevojshme për ushqimin e punonjësve, në ato ambjente të ndotura nga gazrat e naftës. Rrugët nga hyrja, përgjatë reparteve e deri në dalje, nga pesha e tonelatave të larta të automjeteve që transportonin bitumin dhe lëndët djegëse, edhe pse riparoheshin çdo vit, ishin gropa-gropa. Për punonjësit e uzinës aq shumë nevojtarë, ende s’ishte ngritur ndonjë pallat banimi familjar me kontribut vullnetar. Zyrat e administratës qendrore ishin në një godinë të vogël një-katëshe, me pesë dhoma, e ndërtuar para çlirimit, si garderobë për puntorët italianë. Të mbledhur në një takim të veçantë me kryetarët e degëve dhe shefat e reparteve, për t’i dhënë rrugë-zgjidhje këtyre problemeve shqetësuese në uzinë, pas shkëmbimit të mendimeve vendosëm të ndërtonim sa më shpejt mensën me vendndodhje midis tre impianteve AVT-1, repartit të bitumit dhe fabrikës së fuçive, ku punonin shumica e puntorëve të uzinës dhe të fillonim pa hunbur kohë punën për ngritjen e murit rrethues të uzinës. Në tre variantet e diskutuara për ta ngritur atë me tulla, blloqe betoni apo me kangjella metalike, përparësi mori kjo e fundit, pasi ndërtimi do të bëhej më shpejt e me kosto më të ulët. Për ndërtimin e kangjellave do të përdoreshin materialet rethanore, tuba të dalë jashtë përdorimit brenda uzinës e ndërmarrjeve të nxjerrjes së naftës, si dhe profilet “ele” që dilnin gjatë hapjes së plikove të llamarinës në fabrikën e prodhimit të fuçive për amabalazhimin e bitumit. Për zyrat e administratës, mendimi ishte të ndërtohej një ndërtesë dy-katëshe, me 10-12 dhoma, ngjitur me këndin e kuq. Për strehimin e punonjësve, nisur nga kërkesat që kishin paraqitur në ndërmarrje vit pas viti, vendosëm të flisnim me Komitetin Ekzekutiv të qytetit, që të na jepte sheshin e ndërtimit sa më afër uzinës për ngritjen me kontribut vullnetar të dy pallateve, ngjitur me njëri- tjetrin. Diskutimi më i gjatë u bë për ndërtimin e rrugës me gjatësi rreth 2 km, që fillonte nga hyrja e uzinës te zyrat e administratës, vazhdonte duke lënë në të majtë impiantin AVT-1 dhe repartin e bitumit e në të
95 Agron Çuadari djathtë impiantin AVT-2, për t’u bashkuar me rrugën që lidhte qendrën e qytetit me Kuçovën e vjetër. Varianti që u miratua ishte që kjo rrugë të shtrohej me beton e jo me asfalt, sepse vetëm ashtu mund t’u rezistonte për disa vjet dhjetëra automjeteve të tonazhit të lartë mbi 20 ton, që e shkelnin atë çdo ditë. Nëpërmjet dy portave të reja do kontrollohej çdo lëvizje hyrje-dalje në uzinë. Një shqetësim jo i vogël ishte fakti që, për ngritjen e këtyre objekteve, nuk ishin kërkuar dhe as miratuar fonde investimesh për vitin 1973. Që të mos bëja shkelje, me një relacion të hollësishëm për nevojën e këtyre investimeve, shkova në Drejtorinë e Përgjithëshme të Naftës në Fier. Në takimin me specialistët e drejtorisë së investimeve dhe të financës, mora miratimin për t’i bërë këto punime dhe se fondin për to do na i jepnin në gjashtëmujorin e dytë. Që të mos zgjatem me këtë rrëfim, ecuria e punimeve për këto objekte shkoi si më poshtë: mensa, gardhi rrethues dhe zyrat e administratës përfunduan brenda vitit 1973. Rruga me gjithë trotuaret e lulet anash saj përfundoi po atë vit. Dy pallatet ku u sistemuan mbi 50 familje përfunduan në tremujorin e dytë të vitit 1974. Këto dy pallate pesëkatëshe me kontribut vullnetar, u ngritën afër uzinës në krye të parkut plot gjelbërim të qytetit. Gjate viteve 1971-1972 e ndoshta edhe më parë, për shkak të ndalesave të shpeshta nga mos evadimi ritmik i nënprodukteve të gatshme, në një basen me përmasat e një fushe futbolli, me thellësi 1,5-3 metra, ishte hedhur bitum i lëngshëm që vlerësohej në shifrat 10-12 mijë ton. Kjo sasi bitumi që ishte raportuar për prodhim, ngaqë qëndronte stok e i pashitur, kishte ngurtësuar fonde të mëdha financiare. Nxjerrja dhe evadimi i tij për eksport do të përmirësonte shumë bilancin financiar të uzinës. Në grupin e punës për të kryer nxjerrjen e bitumit nga baseni, ngarkuam dy specialistët më të mirë që kishte uzina, P. Gjoza e H. Xhyberi. Me përgatitjen e impiantit në ofiçinë dhe vendosjen e tij buzë basenit ku thellësia ishte më e madhe, në muajin qershor të vitit 1973 filloi puna për nxjerrjen e tij nga gropa, ambalazhimin në fuçi dhe nisjen e tij për eksport. Gjatë tre muajve qershor, korrik e gusht, u nxorrën 6000 ton në vitin 1973, 4000 ton në vitin 1974 e 2000 ton në vitin 1975. Një pjesë e vogël e të ardhurave financiare që u krijuan nga ky aktivitet u përdorën për të subvencionuar një pjesë të shpenzimeve që punonjësit e uzinës
96 Rrëfime dhe mbresa harxhonin për ushqimin në mensë, si dhe për shpërblim me një rrogë shtesë në fund të çdo viti. Në mars të vitit 1974, kur çdo gjë shkonte shumë mirë, papritur në uzinë ndodhi një ngjarje shumë e rëndë. Eksplozioni në një depozitë bitumi, mori jetën e një puntori dhe plagosi gjashtë të tjerë. Ishte ora shtatë e mëngjesit, koha që ndërroheshin turnet. Në hapësirën bosh midis dy depozitave 200 ton secila, kur puntorët e turnit të parë vishnin rrobat e punës, njëri nga puntorët e impiantit të turnit të natës që kishte për detyrë të mbushte me bitum të lëngshëm depozitat, në vend të hapte saraqineskën e depozitës që ishte bërë gati (nëpërmjet serpentinave me avull për ngrohjen e ajrit brenda saj), hapi gabimisht saraqineskën e depozitës tjetër. Bitumi i lëngshëm me temperaturë 200°C, në kontakt me ajrin e ftohtë brenda depozitës, mori flakë dhe shpërtheu depozitën. Pas riteve të dhimbshme që ndiqen në këto raste fatkeqësish, në një analizë me ndjenjë përgjegjësie që bëmë në vendin ku ndodhi shpërthimi, arritëm në përfundimin se shkaku ishte një gabim njerëzor, që megjithatë prej tij duheshin nxjerrë mësime. Nëse garderoba e improvizuar midis dy depozitave do të ishte 10-15 metra larg tyre, nuk do të kishin qenë ato pasojat. Dy muaj më pas, më thirrën në Këshillin e Ministrave për të raportuar për këtë ngjarje të rëndë. Nuk kisha shkuar ndonjëherë tjetër në atë institucion të lartë shtetëror, por me të dëgjuar e dija që kryeministri, Mehmet Shehu, kishte një hije të rëndë, ishte i rreptë e shumë autoritar. Gjatë rrugës mendoja që masa më e lehtë që do më jepnin ishte shkarkimi nga detyra si drejtor. Nuk e di nëse ishte apo jo fati im që atë mbledhje e drejtoi zëvendësi i tij, Adil Çarçani. Pasi informova shkurt për atë që kishte ndodhur, para se të fliste zëvendëskryeministri, fjalën e mori antari i qeverisë, Avdyl Këllezi. Ndryshe nga ajo që mendoja e prisja unë, ai u shpreh me këto fjalë: “Shoku Adil, kam qenë para dy viteve në atë uzinë, i shqetësuar se në të nuk realizohej plani. Agroni, si drejtor i emëruar rishtas në atë detyrë, më ngriti disa probleme dhe më premtoi se, nëse do të ndihmohej për t’i zgjidhur ato, planet në uzinë do të realizoheshin. Premtimin e ka mbajtur. Në këto dy vitet e fundit, planet janë tejkaluar. Ngjarja e rëndë që ka ndodhur, edhe sipas meje,
97 Agron Çuadari ishte një gabim njerëzor”. Në përfundim, masa disiplinore që m’u dha nga qeveria ishte vërejtje para Këshillit të Ministrave. Në muajin shkurt të vitit 1975, sekretari i Byrosë së Partisë në uzinë, M.Hoxha, në konfidencë më tha: “Po shpie në Komitet të Partisë, një CV tënden”. I shqetësuar se ndoshta ishte kërkuar për të më transferuar Drejtor në Kombinatin e Përpunimit të Naftës në Ballsh (përflitej se isha dhe unë një ndër kandidaturat), e luta atë që kur të shkonte, të mundohej të merrte vesh përse e kërkonin. Kur u kthye, më tha se ishte bërë një kërkesë nga Drejtoria e Kuadrit të Ministrisë së Jashtme, për të kryer një kurs 9-mujor për përfaqësitë tona tregtare jashtë shtetit. Kur ia tregova këtë Donikës, përsëri nuk e priti mirë. “Jemi shumë mirë këtu në Qytet, - më tha, - ku do i lemë fëmijët?” I thashë se do shihnim e do bënim. Në ato vite që punoja drejtor në uzinën e përpunimit të naftës, shumicën e kohës gjatë ditës, nga mëngjesi në orët e vona të mbasdites, e kaloja në punë. Edhe drekën aty e haja. Të shtunën mbasdite dhe të dielën i përkushtohesha familjes. Albana e vogël, nën kujdesin e nënës dhe Donikës, gëzonte shëndet të plotë dhe rritej nga dita në ditë, kurse Kozeta pasi mbaroi shkollën fillore, filloi tetëvjeçaren. Përveç filmave në kinema e koncerteve të shpeshta që organizonte pallati i kulturës, çdo vit pushimet i bënim në plazh, në një nga kabinat e plazhit “Apollonia” në Durrës, të planifikuara për pushuesit e rrethit të Beratit. Në vitet 1974 dhe 1975, planet për nxjerrjen e naftës nga vendburimet ekzistuese dhe ato të reja që do zbuloheshin, ishin planifikuar në shifra shumë të larta, 2,5 milion ton çdo vit. Këto shifra të rritura ishin një nga mundësitë më të mundshme për të përballuar në ato vite problemet shumë shqetësuese që po krijoheshin në ekonominë e vendit, si rezultat edhe i prishjes së marrëdhënieve me Republikën e Kinës dhe izolimit të vendit. Këto shifra të larta, ishin të lidhura edhe me optimizmin dhe besimin e madh që ishte krijuar tek udhëheqja e partisë dhe qeverisë se “Shqipëria noton mbi naftë dhe shumë shpejt burime të reja do të zbuloheshin e viheshin në shfrytëzim”. Por, ngaqë punët nuk po shkonin mirë dhe planet nuk po realizoheshin, me porosi të Byrosë Politike, erdhi në naftë një ekip kontrolli, i drejtuar nga sekretari i Komitetit Qëndror të Partisë,
98 Rrëfime dhe mbresa
Haki Toska. Pas një kontrolli paraprak në pesëmbeshjetëditëshin e parë të muajit mars 1975, për të dhënë përfundimet, u organizua në Patos, po atë muaj, një aktiv partie, me pjesëmarrjen e sekretarëve të byrove dhe drejtuesit e të gjitha institucioneve dhe ndërmarrjeve të naftës. Në atë aktiv, bashkë me sekretarin e byrosë së partisë, M.Hoxha, mora pjesë edhe unë. Aktivi i zhvilloi punimet në ambjentet e pallatit të kulturës në Patos, i mbushur plot e përplot. Ajo që më bëri përshtypje ishte se, ndryshe nga aktivet e mëparshme ku kisha marrë pjesë, në tribunë, përveç Haki Toskës, të gjithë të tjerët ishin të panjohur e shumica nuk punonin në naftë. Me sa mësova më vonë, midis tyre ishte një inxhinier nafte dhe dy puntorë. Në të mungonin drejtuesit e partisë dhe të pushtetit ekzekutiv në Fier dhe ata të Drejtorisë së Përgjithëshme të Naftës. Në përfundimet e paraqitura fillimisht nga ekipi i kontrollit, thuhej qartë që për gjendjen shumë shqetësuese që ishte krijuar në industrinë e naftës e gjithë përgjegjësia binte mbi drejtuesit e Drejtorisë së Përgjithshme dhe ato të Institutit Gjeologjik të Naftës në Fier. Si nga raporti, edhe nga diskutantët (me siguri të prositur, sipas meje), fajtorët ende të paadresuar, me emrat konkretë ishin: L.Nashi, B.Alia dhe K.Plaku. Me sa më kujtohet, motivacioni ishte për shpërdorimin e fondeve të naftës në blerjen e 2-3 aparaturave pët spitalin e Fierit, për ndërtimin e rrugëve dhe bazamenteve para kohe dhe për vonesën e vendosjes në to të sondave për çpimin e puseve të kërkimit, për blerjen e makinës elektronike të sizmikës të tipit amerikan në Gjermani, për investimet e shumta në vendburimin e ri të Sarandës e me rezultate jo të pritshme, në tendencën për shfrytëzimin e vendburimit të Gorishtit me shkelje të projektit, etj. Nuk ishte vështirë të kuptoje që përgjegjësia binte mbi ata, si drejtues të industrisë së naftës, të cilët përgjatë njëzet viteve punë të përkushtuar e mbresëlënëse, nëpërmjet zgjerimit të vendburimeve ekzistuese dhe zbulimit të dy vendburimeve të reja me rezerva të mëdha (Marinzës dhe Gorishtit), e kishin çuar bashkë me mijëra naftëtarë të tjerë nxjerrjen e naftës nga 200 mijë ton në vitin 1954, në 2,2 milion ton në vitin 1974. Ngaqë nuk isha plotësisht i bindur nga ato që po thuheshin në aktiv, krejt papritur, u ngrita nga vendi ku isha ulur dhe iu drejtova presidiumit me këto fjale: “Do ishte me shumë interes të na
99 Agron Çuadari thoshit diçka më konkretisht për veprimet dhe shkeljet e qëllimshme që janë bërë nga drejtuesit e naftës për të penguar realizimin e planeve në nxjerrjen e naftës dhe cili është qëndimi i tyre për këtë”. Kur pashë që P.Gusho, sekretar i parë i Komitetit të Partisë në Fier, ulur tre rreshta para meje, ktheu kokën për të parë se kush po fliste, e kuptova që po gaboja dhe u ula pa e zgjatur më tej. Në vazhdim, mbështetur në përfundimet e kontrollit të paraprira nga fjala e Enver Hoxhës në mbledhjen e Byrosë Politike një muaj më parë, e cila për ne ende nuk ishte bërë e ditur, ku ishte deklaruar se nafta drejtohej nga një grup i rrezikshëm armiqsor, e pasi larguan L.Nashin nga salla, u dha njoftimi bombë që ai vetë, B.Alia dhe K.Plaku kishin kryer veprimtari sabotuese dhe armiqsore në naftë e për këtë duhet të ndiqeshin penalisht. Aktivi u mbyll, Lipe Nashi u arrestua. Në dalje nga godina ku zhvilloi punimet aktivi i partisë, i shqetësuar takova po aty një shokun tim të klasës së shkollës së mesme, H.Frakulla, që punonte sekretar në Komitetin e Partisë në Patos. Duke diskutuar me të ato që unë thashë në aktiv, edhe ai ishte i mendimit që isha treguar i nxituar pa qenë e nevojshme, por më tha të mos shqetësohem se për mendimin e tij nuk do të kisha pasoja dhe se bëja mirë të vija në dijeni për atë çështje organizatën bazë të partisë. Të nesërmen, shkova në zyrën e Emine Gurit, sekretare e parë e Komitetit të Partisë në Qytetin Stalin. Folëm gjatë me të për punimet e aktivit dhe, në konfidencë, të dy ishim në një mendje, se masat që ishin marrë nuk ishin shumë bindëse. Menjëherë pas aktivit, nisën analizat e thelluara në të gjitha institucionet dhe ndërmarrjet e naftës. Një analizë e tillë u bë edhe në uzinën tonë. Fakti që planet e përpunimit të naftës ishin realizuar çdo vit dhe kontrolli që u ushtrua për përdorimin e fondeve financiare nuk gjeti asnjë shkelje, më çliroi nga ankthi i madh që më kishte zënë. Në muajt më pas, sipas një organizimi të ri të sektorit të naftës, uzinat e përpunimit u shkëputën nga vartësia e institucioneve të naftës në Patos dhe kaluan direkt në vartësi të Ministrisë së Industrisë dhe Minierave. Në muajin korrik të vitit 1976, i shoqëruar nga E.Guri, erdhi në uzinë ministri i ri i Industrisë dhe Minierave, P.Miska, që kishte zëvendësuar në atë detyrë K.Theodhosin. Punët në uzinë shkonin mirë, plani
100 Rrëfime dhe mbresa realizohej çdo muaj. Në raportimin që i bëra ministrit, e garantova që ecuria e punës do të vazhdonte e tillë edhe në muajt në vazhdim, duke mos i ngritur asnjë shqetësim, duke qenë se ishte takimi i parë me të. Më pas, kur kishte kaluar mbi një vit nga dergimi i CV-së time në Ministrinë e Punëve të Jashtëme dhe Komitetit të Partisë s’i kishte ardhur asnjë njoftim për t’u vënë në dispozicion të tyre, mora vesh që ministri P.Miska, pasi kishte marrë edhe pëlqimin e Komitetit të Partisë, kishte menduar të më merrte në punë në dikasterin që ai drejtonte. Pas tre muajve, më njoftuan të paraqitesha në Drejtorinë e Kuadrit të Komitetit Qendror të Partisë në Tiranë.
•• Për herë të parë në Komitetin Qendror te P. P. Shqipërisë Dy ditë më pas nga marrja e njoftimit, në javën e fundit të muajit shtator 1976, shkova në Tiranë. Edhe pse mendja më thoshte se kjo thirrje do të ishte diçka për mirë, emocionet ishin të shumta. Në aparatin e Komitetit Qëndror të Partisë, u paraqita në orën e caktuar e sipas rregullave me letër njoftimi në dorë. Ishte hera e parë që shkoja aty. Pasi kalova portën hyrëse të asaj godine hijerëndë buzë bulevardit, oficerët e postbllokut brenda saj më udhëzuan të ngjisja shkallët për në katin e dytë, ku në krahun e majtë të korridorit më priste drejtori i kuadrit Mihal Bisha. Pasi ngjita shkallët, si majtas ashtu edhe djathtas të atij korridori të gjatë, në të dy qoshet e tij, qëndronin në këmbë të tjerë oficerë të veshur civilë, që bënin sikur nuk të shikonin, por sigurisht përgjonin çdo lëvizje përgjatë korridorit e nëpër shkallë. Në atë korridor, mbizotëronte heshtja; asgjë nuk pipëtinte. I vetmi në lëvizje në atë moment isha unë. Në zyrë më priti Mihali, me atë pamjen e një burri me trup të madh, me hije të rëndë dhe i vrazhdë në fytyrë. Me të nuk isha takuar ndonjëherë, as e kisha parë në distancë. Me të dëgjuar, dija që për kontributin e dhënë gjatë luftës nacional-çlirimtare e besimin ndaj partisë, e kishin ngarkuar me njërën nga detyrat më të rëndësishme, atë të përzgjedhjes së kuadrit në sferat më të larta: në istitucionet e partisë, në dikasterët shtetërorë dhe ato të pushtetit lokal. Pa u ngritur nga vendi, me një lëvizje të trupit më zgjati dorën dhe më ftoi të ulesha në një karrike përballë tij. Pasi më pyeti për shëndetin,
101 Agron Çuadari me pamje serioze e me zë autoritar, më tha: “Mbështetur në vlerësimin shumë të mirë në punën si Drejtor në Uzinën e Përpunimit të Naftës, me propozimin e Ministrisë së Industrisë dhe Minierave, udhëheqja e partisë ka vendosur të të emërojë Drejtor Drejtorie në po këtë ministri. Detyra e kësaj drejtorie është e një rëndësie të veçantë. Ajo planifikon dhe siguron në bashkëpunim me institucionet e tjera bazën materiale të vendit dhe importit të sektorëve më të rëndësishëm të ekonomisë që mbulohen nga Ministria e Industrisë dhe Minierave”. Më pas shtoi: “Bëj kujdes e mos u nxito të bësh ndonjë gabim, si ai në aktivin e naftës në Patos një vit më parë.” Pasi e falenderova për emërimin, e sigurova se do punoja i përkushtuar, për ta kryer sa më mirë detyrën e re që po më ngarkohej. Me të dalë nga godina e Komitetit Qëndror, disi i lehtësuar nga emocionet, shkova drejt e në Minisitrinë e Industrisë dhe Minierave. I vetmi që njihja aty qe ministri Pali Miska. Me të isha takuar tre muaj më parë, kur erdhi për vizitë tek ne në uzinë. Të gjithë drejtuesit e tjerë të mëparshëm, ministri K.Theodhosi, Zv.ministrat Z.Hamiti, H.Çaçi e R.Shehu dhe gjithë drejtorët e drejtorive, ishin larguar dhe zëvendësuar me të rinj. Takimi me ministrin ishte shumë dashamirës. Pasi më uroi punë të mbarë e më tha se për të ishte kënaqësi që do punonim bashkë, me gjysëm zëri shtoi se ishte përpjekur shumë për emërimin tim në atë detyrë, pasi ende nuk kishin përfunduar gjyqet e veprimtarisë armiqësore në naftë. “Për emërimin tënd, m’u desh të takoja edhe Hysni Kapon”, – më tha. Po atë ditë pasdite, u ktheva drejt e në shtëpi në Qytetin Stalin. E dija se nëna dhe Donika, Kozeta e Albana që tanimë ishte rritur, gjithë ditën kishin qenë në merak dhe prisnin me padurim lajmin e pse-së së thirrjes time në Tiranë. Edhe pse më panë të qeshur e të gëzuar kur hyra në derën e shtëpisë dhe u qetësuan që thirrja kishte qenë për mirë, akoma pa përfunduar unë fjalën, filluan shqetësimet e ankesat që janë të zakonshme në këto raste. “Obobo, si do largohemi nga qyteti që e duam aq shumë.. si do e lëmë këtë shtëpi kaq të mirë në qëndër.. si do ndahemi me fqinjët, me Bariun e Sofijen që jemi aq të lidhur..ku do gjejmë punë kaq të mirë për Donikën.. e ajo më e keqja që s’mjaftuan pesë vitet e universitetit që na le vetëm.. ku i dihet kur na vjen radha për të marrë shtëpi në Tiranë..”
102 Rrëfime dhe mbresa
Tre-katër ditë më vonë, pasi i dorëzova detyrën drejtorit të ri të uzinës Ll.Shella e u ndava shumë i emocionuar me punonjësit e administratës dhe puntorët në të gjitha repartet e uzinës, u nisa për të filluar detyrën time të re në Ministrinë e Industrisë dhe Minierave në Tiranë.
•• Katër vite punë si Drejtor në Ministrinë e Industrisë dhe Minierave Pasi ministri më prezantoi në zyrën e tij me tre zëvendësministrat, të cilët edhe ata ishin emëruar vetëm para 5-6 muajve në ato detyra: M.Bleta, F.Çina dhe B.Bedalli, me punonjësit e drejtorisë së bilancit e më pas në sallën e mbledhjeve me të gjithë punonjësit e aparatit të ministrisë, shkova në zyrën ku do të punoja. Me sa më thanë punonjësit e drejtorisë, ajo zyrë kishte muaj që rrinte e mbyllur, pasi deri disa muaj më parë, aktiviteti i asaj drejtorie kryhej jashtë godinës së ministrisë. Për shumë vite, drejtor aty kishte qenë R.Shehu, një personalitet i spikatur e i vlerësuar për punën e bërë në atë detyrë. Por disa muaj më parë, kur ai ishte ngarkuar me detyrën e zëvendësministrit, një firmë e tij për shkrirjen e disa materialeve stoqe, ishte vlerësuar shkelje e rëndë dhe jo vetëm e kishin shkarkuar, por edhe e kishin dënuar me dy vite burg. Pas kësaj, për ta patur më shumë nën kontroll aktivitetin e saj, me një vendim të veçantë të ministrit, Drejtorinë e kishin sistemuar me zyra brenda ambjenteve të Ministrisë, aty ku e gjeta edhe unë. Të katër zyrat e specialistëve dhe imja, ishin në katin e parë të godinës, me shikim nga sheshi Skënderbej dhe Banka Kombëtare. Drejtoria e Bilancit në organikë kishte 12 punonjës. Shumica e tyre ishin me eksperiencë dhe kohë të gjatë në atë detyrë. Të gjithë ishin me arsim të lartë të profesioneve ekonomist apo inxhinier mekanik, elektrik, kimist e druri. Të gjithë kishin punuar në ndërmarrje brenda dhe jashtë Tiranës dhe e njihnin mirë bazën materialo-teknike të vendit dhe importit të sektorëve që mbulonim. Në ato vite, kur në fuqi ishte sistemi socialist, e gjithë ekonomia e vendit ishte e përqendruar. Si çdo gjë tjetër, edhe ndërmarrjet që mbulonte Ministria e Industrisë dhe Minierave, ishin në pronësi të shtetit. Aktiviteti i tyre ekonomiko-financiar, shpërndarja e prodhimit brenda
103 Agron Çuadari vendit dhe për eksport, investimet dhe materialet e vendit dhe importit, miratoheshin nga qeveria. Në ditët e para që unë fillova punë në ministri, të gjithë specialistët e Drejtorisë së Bilancit, sipas një praktike të përvitshme, i gjeta në valën e punës, të zhytur mbi dosjet e kërkesave të ndërmarrjeve për bazën materialo-teknike të projekt-planit të vitit 1977 dhe formularët tepër të veçantë me përmasat e suprinave të tavolinave të punës, duke regjistruar në kolonat vertikale emërtimin e mbi 140 ndërmarrjeve e në ato horizontale qindra emërtime e mijëra specifikime të materialeve. Pas një pune shumë të lodhshme e me orar të zgjatur nga mëngjesi deri në mbrëmje vonë, që kishte filluar në mesin e muajit shtator, në mesin e muajit tetor bilanci i nevojave për bazën materiale (për lëndët e para një për një dhe për ato të konsumit të grupuara), të vlerësuara në lekë valutë, u përfundua dhe u paraqit për miratim në kolegjumin e ministrisë, ku morën pjesë dhe të gjithë drejtorët e drejtorive të ministrisë. Pas diskutimeve dhe reflektimit mbi disa sugjerime që u bënë për të, bilanci u dërgua për t’u shqyrtuar e miratuar në Komisionin e Planit të Shtetit, në afatin e përcaktuar, datë 20 tetor. Në pritje për t’u ballafaquar për të në atë komision, kryespecialisti i drejtorisë së bilancit (profesori, siç e thërrisnim ne në ministri), A.Çoçoli, më tha: “Drejtor, nga eksperienca që kam nga vitet e kaluara, diskutimi i bilancit në Komisionin e Planit të Shtetit është një punë shumë e sikletshme. Përpara tyre, ne të dy do të jemi në rolin e studentëve, ndërsa ata profesorët që do na marrin në provim. Tendenca e tyre është të shkurtojnë kërkesat që ne kemi paraqitur, nisur nga mungesa e fondeve valutore që sa po vjen e po bëhet edhe më vëshitirë. Për më tepër që edhe çmimet e konfirmuara nga Ministria e Tregtisë së Jashtme çdo vit po shkojnë në rritje. Të ngulim këmbë për të siguruar kontigjentët e lëndëve të para dhe fondet për to. Ndonjë lëshim në uljen e fondeve të mallrave të konsumit edhe mund të bëjmë, duke i përballuar nevojat me gjendjet që kemi në depot e rezervave të ministrisë”. Pas një jave takime e ballafaqime të përditshme, me debate të shumta me specialistët në Drejtorinë e Bilancit në Komisionin e Planit të Shtetit, me pak ndryshime bilanci ynë u pranua dhe i kaloi për miratim qeverisë.
104 Rrëfime dhe mbresa
“Nuk e besoja se do ta merrnim kaq lehtë këtë provim, - më tha Ahmeti. - Nuk e prisja që E.Beci, drejtor i drejtorisë së bilancit në atë institucion, të mbante atë qëndrim aq dashamirës me ne”. Ishin këto fjalë të Ahmetit që më bënë t’i tregoja shumë shkurt kush ishte E.Beci. Ai ishte një shkodran, që pasi kishte mbaruar studimet për inxhinieri nafte në Rumani, ishte emëruar në vitet 1950-të si specialist në Kombinatin e Naftës në Qytetin Stalin. Banoi aty shumë vite bashkë me të shoqen e prindërit e tij. Në diplomën time si teknik i mesëm, gjendet i shkruar emri dhe firma e tij. “Me Eqeremin kemi njohje të vjetër, - i thashë, - të dy jemi naftëtarë. Ai ka qenë një nga specialistët më të përgatitur e shumë puntor, që kujtohet me respekt nga të gjithë kuadrot e punonjësit e naftës”. Me miratimin e bilancit në Komisionin e Planit të Shtetit, ishte bërë vetëm gjysma e punës. Gjysma tjetër, po aq e rëndësishme e më përgjegjësi, e kufizuar me kohën e pakët për t’u kryer ishte: - Përgatitja e listave të specifikuara të materialeve të importit dhe dërgimi i tyre në tre ndërmarrjet e tregtisë së jashtme: Mineral-impex, Industrial- impex dhe Makina-import, sipas nomenklaturës së përcaktuar për to. - Përgatitja e listave të specifikuara të materialeve që do vinin nga importi gjatë vitit 1977 për ndërmarrjen e furnizimit materialo-teknik në Durrës dhe shpërndarja e tyre ne 140 ndërmarrjet që mbulonte ky dikaster. Nëpërmjet një pune të përditshme, të përkushtuar deri në mesnatë, në dhjetëditëshin e parë të nëntorit, në afatin e përcaktuar nga qeveria, edhe këto detyra u realizuan. Një javë më pas, planet e specifikuara të importit u dërguan në çdo ndërmarrje, duke i porositur të lidhnin kontratat me ndërmarrjet e furnizimit materialo-teknik në Durrës. I çliruar nga kjo punë e lodhshme e i ngujuar në zyrë gjatë dy muajve, i shoqëruar nga dy specialistët e drejtorisë A.Çoçoli dhe A.Pano, shkuam në ndërmarrjen e furnizimit të industrisë dhe minierave në Shkozet të Durrësit. Si e vetmja ndërmarrje në varësi të Drejtorisë së Bilancit, ajo ishte e madhe jo vetëm nga numri i punonjësve, specialistëve të afirmuar në sektorët që mbulonin, por edhe me ambjente shumë të mëdha, sheshe e magazina të mbushura plot e përplot me materiale, pajisje e makineri që përdoreshin në ndërmarrjet që mbulonte Ministria
105 Agron Çuadari e Industrisë dhe Minierave. Të nesërmen, të tre së bashku, të shoqëruar nga drejtori i ndërmarrjes, shkuam në Elbasan, në Patos, në Rrëshen e në Tiranë, ku ndodheshin të tjera magazina të mallrave rezervë të kësaj ministrie. Dy ditë para se të mbyllej viti 1976, në sallën e mbledhjeve të punonjësve të aparatit, Ministri, pasi na uroi të gjithëve vitin e ri, na dha porosi që, në ato ditë feste, çdo drejtori të mbante lidhje me ndërmarrjet që mbulonim, me synimin për ta filluar sa më mbarë ecurinë e punëve që në ditët e para të vitit të ri. Në mbyllje të takimit, më thirri në zyrë dhe më dha këtë porosi: “Në javën e parë të muajit janar, nuk do qëndrosh në zyrë. I bëhet mirë edhe punës edhe ty, që të shkosh me shërbim në disa nga ndërmarrjet që mbulon dikasteri ynë, të njihesh me drejtuesit e tyre, aktivitetin ekonomik e t’u zgjidhësh shqetësimet që do kenë për mungesën e materialeve më të nevojshme për realizimin e detyrave të muajit janar. Do takosh kryetarët e komiteteve ekzekutive e do iu bësh të fala nga unë. Do iu thuash që të kam dërguar unë e që bashkë me shefat e seksioneve të industrisë do shkojmë në të gjitha ndërmarrjet e rrethi tuaj për t’i parë e ndihmuar ato në realizimin e planit të muajit janar. Shërbimin do e nisësh me rrethet e veri-lindjes. Vishu mirë se andej bën shumë ftohtë”. Në datën 3 janar të vitit 1977, bashkë me A.Çoçolin, me një bllok autorizimesh të vulosura në çantë, hipur në një makinë BÇ-kineze, të parkut të specialistëve të huaj, që ishte në varësi të drejtorisë së bilancit, morëm rrugën për të shkuar në rrethet veri-lindore të vendit. Ishte hera e parë që po shkoja në ato treva. Ditën e parë qëndruam në rrethin e Mirditës. Në Rrëshen fillimisht takuam kryetarin e Komitetit Ekzekutiv, i dhamë të falat e ministrit dhe porosinë që më kishte dhënë për të, që së bashku me shefin e seksionit të industrisë së rrethit, të shkonim në të gjitha ndërmarrjet që mbulonte dikasteri ynë, për të parë fillimin e punëve në ato ditë të para të vitit e për të zgjidhur ndonjë shqetësim që mund të kishin për mungesën e bazës materiale. Pas takimit shumë dashamirës me të, shkuam fillimisht në minierën dhe uzinën e shkrirjes së bakrit në Rubik e më pas në të gjitha minierat e bakrit në Kurbnesh, Reps, Derven, Kaçinar, Spaç, në ndërmarrjet
106 Rrëfime dhe mbresa gjeologjike dhe ato të përpunimit të drurit. Vonë në mbrëmje, të tre së bashku, vumë në dijeni Kryetarin e Komitetit Ekzekutiv për ecurinë e punëve në ato dy-tre ditët e para dhe zgjidhjen e shqetësimeve që kishin patur për bazën materiale që mugonte. Të nesërmen, shkuam në rrethin e Pukës. Duke ndjekur të njëjtin ritual, pas takimit me Kryetarin e Komitetit Ekzekutiv, bashkë me shefin e seksionit së industrisë, shkuam në minierat e nxjerjes së bakrit në Qafbar, Qafmal, Tuç, në ndërmarrjen gjeologjike dhe atë të shfrytëzimit pyjor në Fushë Arëz. Ditën e tretë shkuam në rrethin e Tropojës. Me shumë vështirësi kaluam Qafmalin e më pas shpatet e luginës së Drinit për të mbërritur në Bajram Curri, ku bora që kishte rënë ato ditë ishte mbi një metër. Pas takimit me Kryetarin e Komitetit Ekzekutiv të rrethit, bashkë me shefin e seksionit të industrisë shkuam në Hidrocentralin e Fierzës, në minierën e kuarcit në Kërnajë, atë të kromit në Kam, në ndërmarrjen gjeologjike dhe atë të përpunimit të drurit. Të bllokuar nga dëbora në Bajram Curri, ndenjëm dy netë. Ditën e pestë shkuam në rrethin e Kukësit me të njëjtin ritual; shkuam në minierën dhe uzinën e shkrirjes së bakrit në Rexhepaj, në minierat Gjegjan, Golaj e Thirë, në minierën e kromit Kalimash, në ndërmarrjen gjeologjike dhe në atë të përpunimit të drurit. Pasi i raportuam në mbrëmje kryetarit të Komitetit Ekzekutiv për takimet e asaj dite, darkuam së bashku me të tek Hotel-Turizmi i qytetit. Në të katër ato rrethe, si kryetarët e komiteteve ekzekutive, ashtu edhe drejtorët e ndërmarrjeve, na falenderuan që u gjendëm pranë tyre në ato ditë dimri të ftohtë dhe për ndihmën që u dhamë ndërmarrjeve me bazën materiale që u mungonte, e sidomos një vlerësim e mirënjohje për mikun e tyre, ministrin Pali Miska, që kishte punuar shumë vite në ato treva si drejtor ndërmarrje dhe drejtues i lartë partie. Për të shkuar në rrethin e Dibrës, udhëtuam nëpërmjet një rruge të shkurtër, por të vështirë përgjatë luginës së Drinit, që lidhte Kukësin me Peshkopinë. Pas bllokimit për dy orë nga dëbora në kalanë e Dodës, me ndihmën e një automjeti që na rimorkjoi 500-600 metra, në mbrëmje vonë mbërritëm në Peshkopi. Të nesërmen në mëngjes, pas takimit
107 Agron Çuadari me Kryetarin e Komitetit Ekzekutiv, shkuam në minierën e mermerit në Muhur. Atje pashë pë herë të parë si pritej mermeri për eksport në blloqe kubikë të përmasave të mëdha sa një kioskë. Pasi shkuam edhe në ndërmarrjen e përpunimit të drurit, dolëm nga Peshkopia dhe morëm rrugën për në gjigandin e industrisë minerare, minierën e kromit në Bulqizë. Si një nga minierat më të mëdha në vend, në Ballkan dhe Europë, me prodhim të madh e cilësor të mineralit të kromit, i kërkuar për eksport deri në Kinën e largët, kjo minierë, ashtu si industria e naftës, ishte në vëmendjen e përditshme të minsitrisë e qeverisë. Bashkë me Ahmetin, gjatë rrugës u morëm vesh që në takimin që do të bënim me drejtuesit e minierës, ta hapnim qesen e t’ju thoshim të na kërkonin ç’të donin dhe ne do t’jua jepnim, me autorizimet në dorë. Drejtor i minierës në ato vite ishte Todo Manço, një personalitet i shquar, punëtor dhe organizator i spikatur e shumë i vlerësuar nga Këshilli i Ministrave dhe Komiteti Qëndror i Partisë. Pasi shkuam edhe në minierën e kromit në Batër të rrethit të Matit, në mbrëmje mbërritëm në Burrel. Të nesërmen shkuam në ndërmarrjen e përpunimit të drurit brenda në qytet e më pas në dy hidrocentralet e para të ndërtuara në vendin tonë, Ulëz e Shkopet. Në mbrëmje mbërritëm në Tiranë. Pas një jave pune të lodhshme, në palcë të dimrit, në hotele pa ngrohje, mbuluar me tre-katër batanije natën, i surprizuar nga pritjet dashamirëse të vendasve, veçanërisht kur ulur në klubet e minierave ata na qerasnin me fërnet e proshut derri që unë e shijoja për herë të parë, mbërritëm në Tiranë shëndoshë e mirë. Të nesërmen, shkova në zyrën e ministrit për t’i raportuar për takimet që kisha bërë në rrethet veri-lindore me kryetarët e komiteteve ekzekutive dhe drejtuesit e ndërmarrjeve. “S’është nevoja, - më tha Pali, - të gjithë kryetarët e komiteteve e disa nga drejtorët e ndërmarrjeve më kanë marrë në telefon. Më falenderuan për këtë metodë të re pune që ndërmorëm, për t’iu gjendur sa më pranë atyre. Shumë mirë më folën edhe për ty. Përveçse ishe sjellë shumë korrekt, i kishe ndihmuar duke iu zgjidhur shumë nga problemet që kishin ngritur”. Në vijim të bisedës, ministri më porositi që të hartoja një grafik, ku të
108 Rrëfime dhe mbresa parashikoja takimet me drejtuesit e ndërmarrjeve në të gjitha rrethet qendrore dhe jug-lindore e në veçanti në Kombinatin Metalurgjik në Elbasan, ate Kimiko-Metalurgjik më Laç, Kombinatin e Drurit në Elbasan, Shkodër, Laç e Tiranë, në Kombinatin e Auto-Traktorave në Tiranë, minierat e hekur-nikelit e të qymyrit në Librazhd, Pogradec, Korçë, Kolonjë e Memaliaj, pellgun industrial në Fier dhe Vlorë. Brenda muajit shkurt e mars, edhe këtë porosi e çova në vend. Nëpërmjet këtyre shërbimeve, përveçse m’u dha mundësia të shikoja të gjitha qytetet e Shqipërisë nga veriu në jug dhe nga lindja në perëndim, u njoha edhe me shumicën e kuadrove drejtuese të Komiteteve Ekzekutive të rretheve, si dhe me drejtuesit dhe kryeinxhinierët e ndërmarrjeve që mbulonte dikasteri ynë. Me ta, jo vetëm punuam së bashku gjatë katër viteve që unë isha në atë detyrë për realizimin e planeve të prodhimit në ato degë të rëndësishme të zhvillimit ekonomik të vendit, por u bëmë e mbetëm shokë edhe në vitet më pas, kur, si unë, edhe shumë prej tyre u caktuam në të tjera detyra. Struktura organizative e Ministrisë së Industrisë dhe Minierave në ato vite, ishte ajo tip, e miratuar nga Këshilli i Ministrave: Ministri, tre zëvendësministra, tetë drejtori prodhimi sipas degëve të industrisë dhe gjashtë drejtori funksionale që kishin lidhje me të gjitha ndërmarrjet që mbulonte kjo ministri. Në vitin 1977, struktura organizative dhe kuadrot drejtuese të Ministrisë së Industrisë dhe Minierave, ishin si më poshtë:
Ministër: Pali Miska Zëvendësministra: Maqo Bleta Faik Çina Bujar Bedalli Drejtoritë e prodhimit: Drejtoria e Naftës Drejtor P. Prifti Drejtoria e Gjeologjisë Drejtor R. Vladi Drejtoria e Minierave Drejtor Th. Dede Drejtoria e Metalurgjisë Drejtor R. Zonja
109 Agron Çuadari
Drejtoria e Kimisë Drejtor B. Hazizi Drejtoria e Drurit Drejtor S. Dimoshi Drejtoria e Mekanikës Drejtor Dh. Thanati Drejtoria e Elektronikës Drejtor B. Paruca Drejtoritë funksionale: Drejtoria e Planit Drejtor J. Zajmi Drejtoria e Financës Drejtor P. Xhillari Drejtoria e Bilancit Drejtor A. Çuadari Drejtoria e Investimeve Drejtor P. Nauni Drejtoria e Kuadrit Drejtor S. Gostivishti Drejtoria e Organizimit Drejtor H. Osmani
Të tre zëvendësministrat, drejtorët e drejtorive dhe specialistët ishin me arsim të lartë, me profesionet përkatëse sipas degëve që mbulonin, si inxhinierë nafte, minierash, mekanikë, matalurgë, përpunim druri, elektronikë, kimistë, gjeologë e ekonomistë. Të gjithë ishin emëruar në ministri pasi kishin punuar mbi dhjetë vjetë në ndërmarrjet prodhuese në degët përkatëse dhe ishin vlerësuar, jo vetëm për punën e tyre si specialistë, por edhe në detyrat drejtuese dhe organizative. Sipas organizimit të punës brenda dikasterit, Drejtoria e Bilancit, e Planit dhe ajo e Përpunimit të drurit ishin në varësi të zëvendësministrit Bujar Bedalli. Që në takimin e parë me të, ku folëm gjatë për detyrat që na ishin ngarkuar, por edhe për jetën tonë, vendlindjet, shkollimin, vendbanimet, punët që kishim kryer dhe për dy familjet tona, krejt natyrshëm m’u krijua bindja se me Bujarin do merresha vesh shumë mirë e do shkonim më së miri gjatë viteve që do punonim bashkë. Gjashtë muaj mbasi isha transferuar me punë në Tiranë, në ditët e fundit të muajit mars, Komiteti Ekxekutiv miratoi kërkesën time për t’u sistemuar familjarisht me banim në Tiranë. Shtëpia, me ambjente dy dhoma gjumi e një guzhinë, në katin e tretë të një pallati të sapo përfunduar, ndodhej në rrugën Gjon Buzuku, në të majtë të rrugës së Dibrës, pa shkuar tek Medreseja. Pa u vonuar, në javën e parë të muajit prill, shkova pranë familjes në Qytetin Stalin, ku pasi diskutuam
110 Rrëfime dhe mbresa me nënën e Donikën, vendosëm të shpërnguleshim menjëherë për në Tiranë. Pasi bëmë shkëputjen nga puna të Donikës, shkuam në Komitetin e Partisë së Qytetit për të nisur sa më shpejt dokumentat e saj në Tiranë. Të nesërmen, bëmë dorëzimin e shtëpisë në Entin Komunal. Kozetën e sistemuam në familjen e kushëririt tonë, E.Dervishi, me banim shumë pranë shtëpisë tonë për ato tre muaj që i kishin mbetur nga përfundimi i shkollës tetëvjeçare. Me lot në sy, pasi u përcollëm me Sofijen dhe Bariun, komshinjtë e shkallës e të pallatit, familjarisht me nënën, Donikën e Albanën e vogël, që me të qarë me zor e ndamë nga vërsnikja e saj Ermonela (vajza e Th.Çaliqit), u nisëm për në shtëpinë e re në Tiranë. Në ato tre-katër muaj në vazhdim, çdo gjë në familjen tonë shkoi mbarë. Me vendim të degës së kuadrit të Komitetit të Partisë, Donika në muajin maj filloi punë në Ndërmarrjen Mineral-Impex të Ministrisë së Tregtisë së Jashtme, në sektorin e metaleve me ngjyra, me detyrë marrjen e ofertave, lidhjen e kontratave dhe sjelljen nga importi të blloqeve, profileve e fletëve të bakrit, bimetalin për fishekët në uzinën ushtarake të Poliçanit dhe zhivën për prodhimin e polisterolit në uzinën e sodës në Vlorë. Kozeta, pasi mbaroi tetëvjeçaren me të gjitha dhjeta, u bashkua me ne në Tiranë në qershor, dhe në shtator, me të drejtën e studimit që mori në Qytetin Stalin, u regjistrua dhe filloi shkollën e mesme të gjuhëve të huaja “Asim Vokshi”, në degën aglisht. Albana, vetëm disa ditë pas mbërritjes në Tiranë, u njoh e u miqësua me vërsniken e saj Lolën, me banim dy kate më sipër dhe gjithë ditën merreshin me kukullat duke i veshur e i zhveshur me fustanet që i qepte nëna. Në muajin shtator edhe ajo filloi klasën e parë fillore në shkollën Kongresi i Përmetit. Nëna, si zonjë, bënte të gjitha punët e shtëpisë, gatuante shkëlqyeshëm, kujdesej për Albanën e bashkë me gratë e moshuara të shkallës, pinin kafe te njëra-tjetra. Transferimi dhe strehimi me shtëpi në Tiranë, veç shumë të mirave të tjera për të cilat do të rrëfej edhe më pas, na krijoi mundësinë familjarisht të ishim më afër e të shkonim më shpesh në Shkodër, ku banonte vëllai im Iljazi me Asijen dhe tre fëmijët e tyre: Nexhin që sapo kishte përfunduar studimet në Universitetin Shtetëror të Tiranës për Mjekësi dhe Meritën në gijmnaz. Beni, që kishte mbaruar shkollën e Ministrisë së Brendshme në degën e
111 Agron Çuadari sigurimit, ishte emëruar me punë në Korçë. Ndryshe nga si më parë që takoheshim më rrallë ngaqë ishim larg, herë pas here shkonim edhe pa i njoftuar e shpesh kalonim bashkë me ta të dielat. Albana e Kozeta në muajt e verës qëndronin atje më gjatë e së bashku shkonin e bënin plazh në Shirokë apo në Drin. Pas martesës së Nexhit me Gazmorin dhe, më vonë, edhe të vajzës së dajës tim, Letës, me Bektashin, vizitat në Shkodër, jo vetëm ishin më të shpeshta, por edhe më të gjata. Pa dy netë, s’mund të largoheshe, duke qenë se nga një, ishin bërë tri familje, e duhet të shkonim tek të gjithë për dreka ose për darka. Banorë të Tiranës para nesh ishin bërë edhe të tjera familje të trungut tonë familjar në vitet e vegjëlisë, të fisit e bashkëfshatarë, me të cilët u lidhëm me vajtje-ardhje në festa e gëzime familjare. Të shpeshta ishin ato me kushërinjtë e mi të parë, me familjet e Nesimit e Qenamit, me Majrenë e të birin Bashkimin, me fëmijët e Halitit, Enverin e Bakiun, me fëmijët e dajo Hajdërit, Skënderin e Artën, me prindërit e Asijes, Petrefin e Xhixhinë, të birin Bardhin e vajzën Letën, me Minen, kushërirën e babait, me Habipin, të shoqen Refijen e djemtë e tyre, me familjen e Tosunit, etj. Marrëdhënie dashamirëse e shumë miqësore lidhëm edhe me familjen Zaloshnja, Shkëlqimin, Artën dhe dy vajzat e tyre, Mimozën e Jerinën. Që në vogëli, nëna më kishte treguar që me trungun familjar të Hysen Zaloshnjes që banonte në Berat, kishim lidhje fisnore e ishim kushërinj. Në vitet që unë vazhdoja shkollën shtatëvjeçare në Vlorë, gjatë rrugëtimeve të shumta vajtje-ardhje, qëndroja shumë i mirëpritur darkave në shtëpinë e tyre. E dija që përveç Qemalit e Teftës, xha Hyseni e nënë Gjyrxhia, kishin edhe një tjetër djalë, Shkëlqimin, por ngaqë ai punonte e banonte në Tiranë, nuk e kisha takuar ndonjëherë. Pas një muaji që kisha filluar punë në ministri, sipas një tradite që praktikohej në ato vite, kur në një nga dikasteret emërohej drejtor i ri i bilancit, ngaqë puna i lidhte me njëri-tjetrin, drejtorët e bilanceve të dikastereve të tjera shkonin dhe uronin kolegun e tyre të ri në zyrën e tij dhe së bashku pinin një kafe. Midis atyre që më uruan, ishte edhe Drejtori i Drejtorisë së Bilancit të Ministrisë së Industrisë së Lehtë dhe
112 Rrëfime dhe mbresa
Ushqimore, Shkëlqim Zaloshnja. Pasi u ul e më uroi punë të mbarë, më pyeti nga isha me origjinë, për shkollimin që kisha bërë dhe punët ku kisha punuar më parë. Aty për aty, iu përgjigja: “Ashtu si edhe ti, jam me origjinë nga Skrapari, inxhinier mekanik, me banim familjarisht në Qytetin Stalin, i biri i kushërirës tënde, Refijes nga Therepeli”. Kaq u desh. I ndjeshëm e i përlotur, u ngrit në këmbë dhe më përqafoi. Pa më thënë asnjë fjalë, nga zyra, mori në telefon të shoqen, Artën dhe e porositi: “Do të bëj një surprizë. Për darkë do vij me një të afërmin tim që e takoj për herë të parë”. Pritja që më bënë atë darkë ishte shumë dashamirëse. Pasi iu rrëfeva gjithçka që deshën të dinin për nënën që e kishin takuar në vitet e luftës, për Iljazin familjarisht e po ashtu për jetën time të fëmijërisë, shkollimin, familjen, vitet e punës deri në ato ditë që kisha ardhur në Tiranë, hëngrëm darkën e më pas u ngrita të ndahesha me ta, për të kapur autobusin e fundit urban që të shpinte në Laprakë, ku banoja provizorisht deri në marrjen e shtëpisë. Të dy në një gojë, por më këmbëngulëse Arta, më kapën për krahu dhe më ulën ku isha. Nuk më lanë të largohesha nga shtëpia e tyre, jo vetëm atë natë, por gjithë kohën, derisa u sistemova me shtëpi në Tiranë. Kjo lidhje miqësore e dashamirëse midis dy familjeve tona vazhdoi edhe në vitet më pas. Të dy me Donikën, gjendeshim shpesh pranë tyre. Me sjelljen dhe kulturën e tyre, si dhe respektin që tregonin për ne, ishte gjithmonë kënaqësi t’ju rrije pranë. Kishte kaluar një vit që punoja në Ministri. Me eksperiencën që kisha fituar, edhe projekt-planin e bazës material-teknike për vitin 1978, bashkë me specialistët e drejtorisë, e hartuam dhe e dorëzuam në Komisionin e Planit të Shtetin, në afatin e caktuar. Në një nga ato ditë, i befasuar nga njoftimi në telefon i dezhurnit në hyrje të godinës, se tek unë po vinte Ministri i Industrisë së Lehtë dhe Ushqimore, Kristaq Dollaku, dola nga zyra për ta pritur atë në korridor. Me të ishim njohur vite më parë, kur unë punoja e banoja në Qytetin Stalin dhe ai ishte Drejtor i Kombinatit të Tekstileve në Berat. Në këtë vizitë të papritur, ai shoqërohej nga Drejtori i Bilancit të asaj ministrie, Sh.Zaloshnja. Pasi më takoi, iu drejtua Shkëlqimit e i tha: “Po të prezantoj me një shokun tim, Agron Çuadari, për të cilin na foli aq mirë zëvendëskryeministri
113 Agron Çuadari
Adil Çarçani”. Pa i thënë ministrit që ne njiheshim e ishim kushërinj, disi i revoltuar si duket nga kritikat që u kishte bërë Adili për mosdërgimin në afat të projekt-planit, Shkëlqimi iu drejtua ministrit me këto fjalë: “Unë e njoh këtë që kur ka qenë i vogël dhe kam të bëj me të. Që ta dish ti, kur unë nisa të merrem me këto punë, ky i binte maces me lugë. Si mendon ti, që ky di e është më i zoti nga unë, që më solle këtu të marr eksperiencë?!” Kristaqi, një burrë serioz e shumë korrekt, u pre në fytyrë. Për të dalë nga ajo situatë, nuk e lashë të fliste, por ndërhyra duke thënë: “Edhe pse ne jemi Ministria e Industrisë së Rëndë dhe ju e Industrisë së Lehtë, bilancet tona materiale hartohen më lehtë se ato të ministrisë tuaj, për faktin që shumëllojshmëria e specifikimeve tek ju kërkon shumë më tepër kohë”. Si për ta justifikuar sadopak Shkëlqimin, shtova se për gjërat që nuk i dija, konsultohesha me të shpesh herë. Pasi situata u qetësua, pimë edhe kafe së bashku e u ndava me ta miqësisht. Pasi i përcolla, ulur në tavolinë rrija e mendoja si do ia “merrja hakun” Shkëlqimit. Nuk vonoi dhe më erdhi në “dorë”. Ngaqë ishte i shkolluar në liceun e Korçës, si shumë i vlerësuar për kontributin e dhënë në luftën nacional- çlirimtare e disa vite si kryeprokuror në Korçë e më pas me punë të rëndësishme në dikasteret shtetërorë këtu në Tiranë, e sidomos si djali i patriotit të shquar skraparlli, Hysen Zaloshnja, ai kishte bërë emër dhe njihej e respektohej nga shumë punonjës të aparatit shtetëror në Tiranë e në rrethet e vendit, ndaj vendosa ta provokoja veçse për këtë. I rashë numrit të tij të telefonit në zyrë e pasi linja u hap e pyeta: “Spartaku je?” (ky emër ishte i Spartak Melckës, inxhinier mekanik, skraparlli, shoku im që punonte specialist në Drejtorinë e Bilancit të asaj ministrie). “Jo”, - ma ktheu. I kërkova ndjesë, duke i thënë se i kisha rënë numrit gabim. Pas një ore, e telefonova përsëri duke i thënë se doja të flisja me Kritonin (edhe ky një shoku im). “Po më shqetëson”, - më tha. Pasi e pyeta kush ishte, m’u përgjigj: “Jam Shkëlqim Zaloshnja, Drejtor i Bilancit në Ministrinë e Industrisë së Lehtë e Ushqimore”. Kaq desha të më thoshte dhe ia ktheva përgjigjen: “Akoma nuk të kanë shkarkuar nga ajo detyrë për paaftësi në punë?” Në atë moment, më njohu kush isha e më shau ashtu si dinte ai, ndërsa unë vetëm qeshja.
114 Rrëfime dhe mbresa
Do rrëfej pak më poshtë pak fjalë për të atin e tij, xha Hysenin, si një nga burrat më me emër të fisit Zaloshnja në Skrapar, për kontributin e tij të shquar para e gjatë luftës nacional-çlirimtare, me dy djem partizanë, njëri dëshmor i atdheut, mik i shumë personaliteteve të larta shtetërore, autor i barcaletave të shumta që e kishin bëre shumë të njohur, sidomos në vitet kur banonte në Berat e më pas në Tiranë. Barcaletat për të janë të shumta, të shkruara edhe në një libër, por unë po rrëfej vetëm tre prej atyre që më kanë mbetur në mendje. 1. Para çlirimit, pasi kishte disa vite që punonte si Kryetar Komune në Roskovec, i kishte bërë një kërkesë Ministrit të Punëve të Brendshme të asaj kohe për t’u transferuar në komunën e fshatrave Vakëf të Korçës, që ishin me vendndodhje në kufi me fshatrat e Skraparit dhe fshatin e tij Zaloshnjen. Ngaqë edhe pas gjashtë muajve, nuk kishte marrë përgjigje, ngarkoi dy mushka plot me bulmet, raki, mjaltë e arra dhe ia nisi ministrit nga Roskoveci në Tiranë. Nuk kaloi një muaj dhe kërkesa e tij u miratua, duke e emëruar kryetar komune në Vithkuq, atje ku ai donte. Kaluan muaj që me ministrin nuk kishte komunikuar më. Në një letër që i dërgoi ministri në vjeshtën e atij viti, i shkruante: “Më ka marrë shumë malli. Kur do shihemi?” Përgjiigja e tij ishte: “Nuk kam ndërmend të transferohem më. Të fala, Hyseni”. 2. Pasi familjarisht u largua nga Berati dhe u vendos tek e bija, Tefta, në Tiranë, në një nga ato ditë, e kishin takuar tek hotel Dajti dy miqtë e tij, K.Ylli dhe M.Fuga. Në bisedë e sipër e kishin pyetur si i dukej pushteti i vendosur në Shqipëri. Përgjigja e tij ishte: “Si ai i një tanksi, që pasi del nga sheshi Skënderbej dhe e gjen të zënë bulevardin, mbasi njerëzit nuk ecin në trotuare, ai i merr përpara dhe i shtyp. Ndaj bëni kujdes, bijtë e mi, ndryshe aty do i lini kockat”. 3. Si zakonisht, një ditë ishte ulur në një lokal te Sahati në qendër të Tiranës. Ndryshe nga ditët e tjera, kafenë nuk po e pinte të shoqëruar me gotën e rakisë. Një nga miqtë e Karemanit dhe Myqeremit, ulet pranë tij dhe e pyet pse nuk po e shoqëronte kafen me raki. Përgjigja e tij ishte: “Në mëngjes, ime bijë Tefta, m’i dha tamam lekët e muajit për ta pirë kafen me gjithë raki, por siç duket nuk e kisha vënë re që xhepi paska qenë i grisur dhe lekët më humbën rrugës”. Të nesërmen,
115 Agron Çuadari e morën vesh dy miqtë e tij dhe e kuptuan që ajo që kishte thënë nuk ishte e vërtetë se i ishte grisur xhepi, por se lekët nuk i kishin më duk si në Berat, e pasi kishin vënë në dijeni për këtë shokët e udhëheqjes, atij i rritën pensionin. Në vitet 1976-1977, Ministri i Industrisë dhe Minierave ishte Pali Miska. Ai kishte zëvendësuar në këtë detyrë Koço Theodhosin, i cili ishte shkarkuar e dënuar për veprimtari armiqësore në fushën e ekonomisë. Përvoja e tij në punët e mëparshme, si zëvendës drejtor në Kombinatin e Drurit në Elbasan, drejtor në ndërmarrjen e shfrytëzimit pyjor në Fushë Arëz, sekretar i parë i Komitetit të Partisë së rrethit të Pukës, e më pas në atë të Kukësit, si dhe përkushtimi i tij për drejtimin dhe organizimin e punëve si ministër në atë dikaster në ato dy vite, dhanë rezultate. Me përjashtim të nxjerrjes së naftës, ku përveçse nga vendburimet ekzistuese, planifikoheshin edhe dy-treqind mijë ton në vit nga vendburimet e reja, ende të pazbuluara, në të gjitha degët e tjera të industrisë planet realizoheshin. Më aftësitë dhe stilin e tij në punë, komunikues me të gjithë, racional në përdorimin e kohës, operativ sa në zyrë edhe poshtë në bazë, inspirues në kujtesë, imponues me autoritetin e tij si Antar i Byrosë Politike, në organet e larta të nomenklaturës për emërimin e kuadrove në ministri, vetëm të atyre të propozuara prej tij, pas analizave të punës në të gjitha drejtoritë me kuadrot e mëparshëm, nëpërmjet qarkullimit, zëvendësoi me të rinj, zëvendësministrat, drejtorët e drejtorive dhe një pjesë të specialistëve që kishin mbi 5-6 vjet punë në ministri. Këta kuadro të rinj, të ardhur nga baza, të aftë si specialistë e të vlerësuar për aftësi drejtuese dhe organizative, si kryeinxhinierë e drejtorë ndërmarrjesh në bazë, i dhanë impuls të ri punëve në ministri. Të gjithë bashkë e secili në detyrën e vet, çdo ditë jave punonim deri në orët e vona dhe të dielave çdo paradite, për të kryer sa më mirë detyrat që na ishin ngarkuar. Rol të rëndësishëm në këto arritje, në plotësimin e detyrave në ato degë të vështira të industrisë, përveç detyrave të prodhimit, kishte edhe Drejtoria e Bilancit që unë drejtoja. Specialistët e drejtorisë, Ahmeti, Arestidhi, Dragoni, Zana, Zemrija, Themistokliu, Pavllua, Leka, Astriti e Jorgua, të cilët mbulonin materialet e importit, si dhe Nikua me Ilon që mbulonin ato të vendit, të gjithë të aftë, korrektë
116 Rrëfime dhe mbresa e të përkushtuar, çdo ditë komunikonin me specialistët e drejtorive të prodhimit dhe drejtuesit e ndërmarrjeve, për të zgjidhur çdo pengesë në vonesën e materialeve të importit, duke i përballuar ato me gjendjen në depot rezervë të ministrisë. Përveçse me të gjithë drejtorët e drejtorive në ministri, lidhje të përditshme për problemet që mund të dilnin kisha edhe me tre zëvendësministrat, Maqon, Faikun e Bujarin. Gjatë shërbimeve nëpër ndërmarrje, ata më merrnin edhe mua. Jo vetëm se ishim shokë e shkonim shumë mirë, por edhe nga fakti se kudo që ata shkonin, drejtuesit e ndërmarrjeve më shumë se për çdo gjë tjetër kërkesat i kishin për bazën materiale. Problemet teknike ata i zgjidhnin vetë, me inxhinierët dhe specialistët që kishin në ndërmarrje. Jo vetëm ngaqë Bujari e kishte në varësi direkte drejtorinë e bilancit, por edhe ngaqë ishim bërë miq, sidomos edhe nga fakti që bashkëshortja e tij Loreta dhe ime shoqe Donika, punonin bashkë në Ndërmarrjet e Tregtisë së Jashtme, shkëmbenim shpesh vizita në raste festash e gëzimesh familjare. Kur Bujari shkonte me shërbim, me të shkoja edhe unë. Përveç tri drejtorive funksionale, ai mbulonte edhe Drejtorinë e Drurit në Ministri. Industria e drurit ushtronte aktivitet në të gjitha rrethet e Shqipërisë, nëpërmjet kombinateve të përpunim drurit në Elbasan, Tiranë, Laç e Shkodër, fabrikave të letrës në Kavajë, Lushnje e Lezhë e mbi 30 ndërmarrje të shfrytëzimit pyjor e të përpunimit të drurit në qytetet e vendit. Gjatë këtyre shërbimeve, në takimet e diskutimet me drejtuesit e ndërmarrjeve për ecurinë e punëve, së bashku me ta drekonim si shokë e miq dhe asnjëherë nuk na linin të fusnim dorën në xhep, ashtu siç bënim edhe ne kur ata vinin në Tiranë. Ndër këto pritje dashamirëse, më kanë mbetur në kujtesë ato në Shkodër, Pogradec, Librazhd, Mirëditë, Pukë e Lezhë, ku drejtonin E.Galica, I.Meko, A.Kopaçi, P.Brozi, P.Gjoni e M.Kollçaku. Në ato vite që punoja në Ministri, ishte ende në fuqi një vendim qeverie që kuadrot e administratës të bënin çdo vit 15 ditë punë fizike direkt në prodhim. Të lodhur nga ngarkesa e punëve në zyrë, Bujari më kërkoi ta bënim punën fizike bashkë jashtë Tiranës, ku të doja unë. “Më lër ta mendoj”, - i thashë. Në atë pasdite të muajit maj 1977, mora në telefon shokun tim Lavdosh Ahmetin, Drejtor të Uzinës së Përpunimit të Naftës
117 Agron Çuadari në Ballsh dhe i thashë se, bashkë me Bujarin, do shkonim të bërnim një javë punë fizike në uzinën që ai drejtonte. E porosita të na vendoste dy krevatë për të fjetur në një nga zyrat dhe se ushqimin do e hanim në mensë. “Mirë se të vini”, - na tha Lavdoshi. Dy ditë më pas, u nisëm për në Ballsh dhe tërë javën qëndruam në uzinë, duke kaluar nga njeri repart në tjetrin, për të parë e mësuar të gjitha proceset teknologjike të prodhimit të karburanteve nga përpunimi i naftës bruto. Çdo darkë, na ftonin shokët tanë, drejtues të uzinës, ku diskutonim për problemet e punës e jetën familjare. Pas një jave, me makinën e drejtorit, shkuam në Qytetin Stalin, ku u sistemuam me fjetje e ushqim në Shtëpinë e Oficerëve të Aviacionit Ushtarak. Javën e dytë të punës fizike e bëmë në ndërmarrjen e nxjerrjes së naftës në atë qytet. Çdo ditë shkonim në këmbë nga qendra e qytetit deri në sektorët e nxjerrjes, në Dikatër e Kozare. Duke qenë se unë kisha qëndruar shumë vite në atë qytet, i tregova Bujarit shkollën e mesme ku isha diplomuar teknik i çpimit të puseve të naftës, shtëpinë ku kisha banuar dhe uzinat ku kisha punuar. Gjatë qëndrimit atje, vizituam edhe Beratin e drekuam në kala. Në Tiranë u kthyem me mbresa mjaft të veçanta. Në fillim të vitit 1978, në ministrinë tonë erdhi Xhafer Spahiu si ministër. Në vend të tij, në postin e zëvendëskryetarit të Këshillit të Ministrave, shkoi Pali Miska. Xhaferi, jo vetëm që ishte një nga kuadrot me kontribut të shquar në vitet e luftës, por kishte bërë emër edhe në vitet më pas, me punën në poste të larta të administratës shtetërore, si ministër dhe Zëvendëskryetar i Këshillit të Ministrave. Sipas atyre që e kishin njohur dhe kishin patur rastin të punonin me të, ai vlerësohej si një talent i lindur e i spikatur për të drejtuar dhe organizuar punët në të gjitha institucionet e larta të ekonomisë që i ishin ngarkuar. Të këtij mendimi e vlerësimi, mbetëm edhe ne, vartësit e tij, gjatë atyre dy viteve (1978-1979) që punuam bashkë me të në ministri. Nëpërmjet tre-katër episodeve që më kujtohen e që do rrëfej më poshtë, dalin në pah thellësia e gjykimit të tij për një punë sa më racionale, këmbëngulja për t’i zgjidhur problemet sa më shpejt, niveli i lartë i përgatitjes së
118 Rrëfime dhe mbresa analizave, marrëdhëniet korrekte me institucionet dhe korrespondenca me to, angazhimi i të gjithë punonjësve të aparatit në punë si dhe kontrolli i detyrave që u kishte ngarkuar. Tre-katër ditë pasi ai kishte filluar punë në ministri, më thirri në zyrë dhe më kërkoi ta informoja për punët në Drejtorinë e Bilancit, si ishte gjendja në përgjithësi e ndonjë shqetësim që duhej zgjidhur për ta filluar mbarë vitin 1978. Pasi e informova shkurt, i bëra të ditur se në ditët në vijim të muajit janar, kisha parashikuar ashtu si edhe një vit më parë, të shkoja në të gjitha ndërmarrjet, për të kontaktuar me drejtuesit e tyre lidhur me problemet e mungesat e bazës materiale. Pasi më dëgjoi, më tha: “Nëse një vit më parë ke shkuar në të gjitha ndërmarrjet, mirë ke bërë, se si drejtor i ri që je në këtë ministri, duhet të dish vendndodhjen dhe aktivitetin e tyre. Me siguri për këtë gjë ke shpenzuar mbi një muaj kohë. Por është më racionale, duke bashkërenduar edhe me drejtoritë e prodhimit, t’i thërrisni drejtorët e ndërmarrjeve, veç e veç sipas degëve këtu në ministri, për të mësuar problemet që ata kanë. Për këtë, do iu duhet vetëm një javë. Kur të takoheni me të gjithë drejtorët e minierave dhe ata të ndërmarrjeve të përpunim drurit, më thoni dhe mua të vij t’i takoj”. Sugjerimi i tij ishte me vend dhe u bë ashtu si ai porositi. Drejtoria e bilancit, si drejtori funksionale, kishte lidhje direkte e mbante korrespondencë jo vetëm me të gjitha ndërmarrjet në varësi të ministrisë, por edhe me institucione e dikastere të tjera, që kishim lidhje me to, sidomos me ndërmarrjet e Ministrisë së Tregtisë së Jashtme, Ministrinë e Transporteve dhe atë të Ndërtimit. Megjithëse mundohesha e bëja kujdes që kjo korrespondencë të formulohej sa më mirë në të shprehurit e problemit dhe pa gabime ortografike, gjatë dy muajve të parë, shkresat që ministrit i shkonin për firmë më ktheheshin mbrapsh. Përsipër tyre, ishin bërë rregullimet e nevojshme nga dora e vetë ministrit. Vetëm më pas, kur unë reflektova e u vura në sedër të shkruaja pa asnjë gabim, nga ministri nuk m’u kthye më me korrigjim asnjë shkresë. Nëpërmjet një informacioni të shkurtër, i bëra me dije ministrit, që për mungesën e zhivës nga importi, pas 15 ditëve puna në uzinën e sodës në Vlorë, për prodhimin e polisterolit, do të ndërpritej
119 Agron Çuadari e për rrjedhim, do të ndalohej puna edhe në fabrikën e prodhimit rë plasmasit për serat në Lushnje. Fola me drejtorin e Mineral-Impexit dhe sipas tij, kontrata ishte lidhur, por mungonin fondet për çeljen e kredisë. Më tha që nëse mundesha, të shkoja e të flisja me minsitrin e Tregtisë së Jashtme, Nedin Hoxha, për të na e zgjidhur problemin. Jo më vonë se dy orë, më thirri në zyrë. Më kërkoi numrin e drejtorit të Mineral- Impexit, Niqifor Aliko, u lidh me të dhe i tha: “Shoku Niqifor, jam Xhafer Spahiu. Po pate mundësi, të lutem eja në zyrën time bashkë me specialistin që trajton zhivën e importit, sepse na ka dalë një problem shumë shqetësues që duhet ta zgjidhim së bashku”. Nuk kaluan as njëzet minuta dhe në zyrën e minsitrit mbërriti Niqifori me specialistin që mbulonte zhivën, që për koinçidencë, ishte ime shoqe, Donika. Pasi u takuan me të, Niqifori iu drejtua ministrit me këto fjalë: “Zhiva për uzinën e sodës në Vlorë është kontraktuar dhe firma është e gatshme ta nisi, nëse i konfirmojmë pagesën. Për mungesë të fondeve, ajo nuk është planifikuar të lëvrohet këtë muaj. E vetmja që mund ta zgjidhi këtë problem është Donika, nusja e drejtorit tënd”. I surprizuar kur mori vesh këtë gjë, duke buzëqeshur, misistri i tha Donikës: “Shoqja Donika, nëse zhiva nuk vjen brenda 15 ditëve në uzinën e sodës në Vlor, do ndalet prodhimi i polisterolit dhe do të mbeten pa punë 50- 60 puntorë rë atij reparti. Për mungesë të polisterolit, përveçse do të mbeten pa punë rreth 100 puntorë në fabrikën e prodhimit të plasmasit në Lushnje, nuk do të kultivohen perimet e zarzavatet në qindra hektarë sera në fermat e kooperativat bujqësore, aq të nevojshme për konsum të brendshem e sidomos për eksportin. Të lutem, na e zgjidh këtë hall”. Donika iu përgjigj: “Shoku ministër, nëse nuk do të gjendet ndonjë mundësi për shtesë fondi, e vetmja shpresë ngelet që të flas e të merrem vesh me firmën gjermane të fletëve të bimetalit që një pjesë të fondeve të miratuara për të, aq sa duhet për zhivën, të na lejojë t’ja shlyejmë asaj muajin tjetër”. Pas ndarjes shumë miqësore, Niqifori e Donika e zgjidhën këtë problem. Pas dhjetë ditëve, zhiva mbërriti në Vlorë. Për të patur më shumë nën kontroll dhe ngritur në një shkallë më të lartë drejtimin dhe organizimin e punëve në industrinë e naftës, me këmbënguljen e Xhafer Spahiut, Këshilli i Ministrave vendosi të
120 Rrëfime dhe mbresa fuqizojë drejtorinë e naftës në ministri. Nga 5-6 specialistë që ajo kishte gjithsej në organikën një vit më parë, numri i punonjësve të saj, u rrit në mbi njëzet. Në këtë drejtori, filluan punë specialistët më të aftë, të gjithë inxhinerë të profileve përkatëse: gjeologji, sizmik, çpim pusesh, gjeofizik, nxjerrje nafte si dhe ata të prapavijës, inxhinerë mekanikë, ndërtimi dhe ekonomistë. Të gjithë ishin kolegë e shokë të mi, me të cilët kisha punuar në ndërmarrjet e naftës. Midis tyre ishin edhe dy miqtë e mi, Dh.Dashi e Q.Qazimi, me të cilët punuam bashkë edhe shumë vite të tjera më pas. Në vitin 1979 e më pas, zhvillimi ekonomik i vendit, sidomos në sektorët që mbulonte Ministria e Industrise dhe Minierave, nuk rezultoi në shifrat e planifikuara. Bllokada nga jashtë, prishja e marrëdhënieve me Kinën, rritja e çmimeve të lëndëve të para e materialeve të importit, boshatisja e depove të materialeve rezervë, krijuan vështirësi të shumta në ecurinë e prodhimit. Të ndodhur përpara kësaj situate, Drejtoria e Bilancit që unë drejtoja, u vu në vështirësi të shumta e serioze për zgjidhjen e problemeve të bazës materiale të importit. Ndryshe nga dy vitet e mëparshme, me fondet e shkurtuara të importit, çdo muaj duke punuar çdo ditë deri në orët e vona, hartonim e dërgonim në ndërmarrjet e tregtisë së jashtme listat e mallrave më urgjente, sidomos ato për industrinë e naftës e të kimi-metalurgjisë. Të shumta e të vështira për mungesën e bazës materiale ishin për mua edhe llogaridhëniet në Kombinatin e Autotraktorëve në Tiranë, përpara drejtorit Pilo Peristeri si dhe në Kombinatin Metalurgjik në Elbasan, përpara drejtorit Hajredin Çeliku, të cilët që të dy kishin edhe funksione në organet e larta të partisë. Më ka mbetur në mendje dhe e kujtoj edhe sot, hartimin dhe miratimin e planit të importit në nëntor të vitit 1978 për vitin 1979. Ndryshe nga vitet e tjera, kur për të diskutimet nën udhëheqjen e ministrisë dhe me pjesëmarrjen e drejtorëve të drejtorive bëheshin për 2-3 orë për mirtatimin e projekt-planit, që më pas do dërgohej për t’u shqyrtuar e miratuar në Komisionin e Planit të Shtetit, për vitin 1979, u deshën gjashtë ditë pune, nga ora tetë e mëngjesit deri në mesnatë. Vetë ministri e shikonte një për një bilancin e kërkesave, për qindra emërtime e mijëra
121 Agron Çuadari specifikime, për t’iu përmbajtur fondeve të miratuara që ishin 10% më të ulta se ato të një viti më parë. Në kujtesë më ka mbetur edhe kjo: Bashkë me dy zëvendësministrat, Maqon dhe Bujarin, shkuam për vizitë në shtëpinë e Xhaferit për t’i uruar ditëlindjen. Nuk kishim as dhjetë minuta që ndodheshim aty, kur u dha njoftimi se në oborrin e shtëpisë së tij po vinte për vizitë kryeministri Mehmet Shehu. Tentuam të tre të dilnim nga dhoma, edhe pse akoma nuk e kishim pirë kafen. Në dalje të portës u gjendëm ballë për ballë me të. Sa na pa, pyeti Xhaferin kush ishim. Xhaferi u përgjigj se ishim ndihmësat e tij. “Kthehuni, - tha Mehmeti, - dua të flas diçka me ju”. U tha, u bë. Ai përpara e ne pas, u ulëm përballë tij. Pasi uroi Xhaferin për ditëlindjen, ashtu serioz e hijerëndë (për mua ishte hera e parë që e shihja nga aq afër), u drejtua nga ne dhe pyeti: “Kush nga ju do më thotë se çfarë po bëhet me furrën e shkrirjes së çelikut në Kombinatin Metalurgjik në Elbasan?” Si më i hedhur për këto punë e më “kompetent”, fjalën e mori Maqua, i cili i tha se furra e shkrirjes kishte ulur ndjeshëm kapacitetin prodhues, për arësye se në faqet brenda saj ishte ngjitur një masë shllami e cila kishte zvogëluar volumin e shkrirjes. “Këto i di, - ia ktheu Mehmeti, - më thuaj si do realizohet heqja e asaj masa pa u ndaluar furra”. “Mos ki merak, shoku Mehmet, - i tha Maqua, - atje ka shkuar një kolegu ynë, zëvendësministri Faik Çina, që ka njohuri në lëndët plasëse, sepse vetë është inxhiner miniere”. Mehmeti porositi të bëhej kujdes se mos digjeshin njerëz nga shpërthimi, se ajo punë nuk ishte aq e lehtë. Pas kësaj bisede, dolëm të tre nga shtëpia e Xhaferit. Kur mbërritëm në ministri, sapo kishte ardhur njoftimi që në Kombinatin Metalurgjik kishte ndodhur një ngjarje e rëndë: një i vdekur dhe tre-katër të tjerë të djegur rëndë. Kjo kishte ndodhur jo në momentin e shpërthimit të lëndës plasëse, por disa minuta më pas, kur ishte hapur dritarja e vogël e furrës e kuriozët ishin afruar pranë saj për të parë se çfarë kishte ndodhur brenda. Pikërisht në atë moment, masa e shllamit të shqitur nga shpërthimi kishte rënë mbi llavën e shkrirë të çelikut, duke ngritur deri në dritare pjesën më të lëngshmë të saj, e cila ra mbi ta. E dija që Mehmet Shehu, në rininë e tij, ishte shkolluar në kolegjin
122 Rrëfime dhe mbresa
“Harri Fulc” në Tiranë, por që në atë shkollë të jepeshin njohuri për furrat e çelikut, nuk ma priste mendja. Punët që bënim në detyrat e ngarkuara, mua e në veçanti Donikën na mundësuan veç të tjerave edhe daljet me shërbim jashtë shtetit për lidhjen e kontratave të mallrave të importit dhe eksportit. Daljet jashtë në ato vite, ndryshe nga sot, ishin një ëndërr për çdo shqiptar. Ato ishin shumë të kufizuara, veçse për punë dhe të kontrolluara nga institucionet shtetërore përkatëse. Për herë të parë, të dy, por jo bashkë, shkuam me shërbim jashtë shtetit në nëntor të vitit 1978. Donika me një shoqen e saj të zyrës, Lefterinë, shkuan në Hungari e Bullgari, ndërsa unë, disa ditë më pas, me dy kolegë të mi inxhinjerë mekanikë, Ladi Lelin me punë në Drejtorinë e Bilancit të Ministrisë së Mbrojtjes dhe Bardhyl Rexhën, specialist në Ndërmarrjen e Makina-Importit në Tiranë, shkuam në Hungari, Gjermani Lindore, Poloni e Çekosllovaki. Detyra e grupit që unë drejtoja, ishte të diskutonim e lidhnim kontratat e importit me ndërmarrje prodhuese të këtyre shteteve, për grup- mallrat: instrumente prerës për industrinë mekanike, pjesë këmbimi për automjetet e transportit, rekorderi hidraulike për përdorim në objektet e ndërtimit dhe ato të sistemit komunal. Të tre dilnim për herë të parë jashtë shtetit, ishim të ndrojtur e në merak për realizimin e detyrës që na ishte ngarkuar. Por kontaktet paraprake që kishin bërë përfaqësitë tona tregtare pranë ambasadave me firmat në të katër këto shtete, na e lehtësuan shumë punën gjatë takimeve, diskutimeve dhe lidhjes së kontratave, duke gjetur gjuhën e përbashkët për sasinë, çmimet dhe afatet e lëvrimit të këtyre materialeve. Shërbimi zgjati 25 ditë. Udhëtimet nga Tirana në Budapest e më pas në Berlin e Varshavë, i bëmë me avion. Udhëtimin nga Varshava në Budapest, e bëmë me tren nate (me dhoma fjetje), atë Budapest-Pragë e kthim në Budapest, për t’u kthyer më pas në Tiranë, e bëmë me avion. Në ditët e diela pasdite, të shoqëruara edhe nga kolegët tanë të përfaqësive tregtare, të interesuar për të mësuar sa më shumë gjëra në kryeqytetet e këtyre shteteve të kampit socialist, bëmë shumë vizita në muzetë e tyre, vendkalimet e murit që ndante Berlinin në dy pjesë, Portat e Brandenburgut, urat mbi lumin Danub që lidhnin Budën me Peshtin, pamë një ndeshje futbolli të Spartakut të
123 Agron Çuadari
Pragës dhe metronë e saj shumë komode. Me kursimet e dietës që për ushqim ishin vetëm 10 dollarë në ditë, siç e kemi zakon ne shqiptarët, solla disa dhurata të vogla për pjestarët e familjes, veçanërisht për dy vajzat që ju pëlqyen shumë, si këpucë nga firma më e mire çeke Bata, copa për fustan, edhe një kostum në ngjyrë bezhë për vete që u bë problem vite më vonë. Pas dy viteve pune të vështirë e të lodhshme, Xhafer Spahiu, me një gjendje jo të mirë shëndetësore, (mbi një muaj u kurua në Austri), u transferua nga Ministria e Industrisë dhe Minierave në një tjetër detyrë të lartë, por më të lehtë, zëvendëskryetar i Presidiumit të Kuvendit Popullor. Në vend të tij, ministër erdhi Prokop Murra, një tjetër kuadër me merita të shquara në vitet e luftës nacional-çlirimtare e më pas me detyra të rëndësishme në organet e larta shtetërore dhe ato partiake. Për një kohë të gjatë, vitet e fundit ishte në detyrën e sekretarit të parë në Komitetin e Partisë në Shkodër. Përveç ndryshimit të titullarëve të dikasterit në muajt e fundit të vitit 1980, një tjetër vendim që mori qeveria për të përballuar vështirësitë që u krijuan në ato vite në zhvillimin ekonomik të vendit, ishte edhe ai për ndarjen e Ministrisë së Industrisë dhe Minierave në dy pjesë, me synimin për të rritur efektivitetin e punës. Shkëputja prej saj e sektorëve të naftës, minierave të qymyrgurit dhe ajo elektrike, krijoi një ministri të re, atë të Energjetikës.
•• Katër vjet punë si zëvendësministër në Ministrinë e Energjetikës Për herë të dytë shkova në Komitetin Qëndror të Partisë në ditët e fundit të muajit janar 1981. Këtë herë jo vetëm, si katër vite më parë, por së bashku me dy shokët e mi kolegë, Faik Çina e Fatmir Shehu. Nëpërmjet një telefonate në paradhomën e ministrit, na njoftuan që të tre së bashku të paraqiteshim në Komitetin Qëndror. Në hyrje të godinës, na priti një punonjës i atij institucioni e bashkë me të u ngjitëm në zyrën e Simon Stefanit. Simonin e njihja që herët, kur ashtu si unë, edhe ai, punonte e banonte në Qytetin Stalin. Kishte ardhur në këtë qytet në vitet 1950, bashkë me të tjerë përmetarë, si puntor në sektorin
124 Rrëfime dhe mbresa e naftës. Në vitet më pas, i vlerësuar për punën e tij në profesionin e saldatorit, drejtor në Ndërmarrjen e Çpimit të puseve të naftës, sekretar për ekonominë në Komitetin e Partisë në Berat, Sekretar i Parë i Partisë në rrethin e Përmetit, Sekretar i Parë në Komitetin e Partisë në Tiranë, në fillim të viteve 1980 ai arriti shkallët më të larta të karrierës së tij, si sekretar i Komitetit Qëndror të Partise dhe Antari i Byrosë Politike. Në takimin dashamirës me të, pasi na pyeti të treve për shëndetin tonë e të familjeve e na vlerësoi punët që na ishin ngarkuar në Ministrinë e Industrisë dhe Minierave, na komunikoi vendimin e Byrosë Politike për emërimin tonë si zëvendësministra në Ministrinë Energjetike. Na bëri gjithashtu të ditur, se ministër i asaj ministrie do të ishte Prokop Murra. Pasi u përshëndetëm me të, të tre bashkë dolëm prej andej e shkuam drejt e në zyrën e ministrit. Pasi na uroi për detyrën e re, që me siguri ishte ai që na kishte propozuar në ato poste, folëm gjatë me të e ndamë detyrat imediate për organizimin e punës për ngritjen e ministrisë, që ishin: njohja me vendimin e qeverisë për ndarjen e sektorëve energjetikë nga Ministria e Industrisë dhe Minierave, përgatitja dhe miratimi i strukturës organizative për këtë ministri të re, përzgjedhja e drejtuesve të drejtorive dhe dërgimi i propozimeve në organet e larta të nomenklaturës, përshpejtimi i veprimeve për marrjen në dorëzim të godinës së re dhe kompletimi i saj me orenditë përkatëse, dorëzimi i dokumentave dhe zyrave kolegëve përkatës të Minsitrisë së Industrisë. E gjithë kjo punë kishte si synim që brenda muajit shkurt, Ministria e Energjetikës të vihej në aktivitet të plotë. Sipas vendimit të Këshillit të Ministrave, sektorët që do të shkëputeshin nga Ministria e Industrisë dhe Minierave ishin: sektori i industrisë së naftës, ai i minierave të qymyrgurit dhe sektori elektro-energjitik në shkallë vendi. Në ditët e para të muajit mars 1981, çdo gjë ishte bërë gati. Godina e re ku do të ushtrohej aktiviteti i kësaj ministrie, ishte ajo ku sot është vendosur Gjykata e Shkallës së Parë në Tiranë.
125 Agron Çuadari
Struktura organizative dhe drejtuesit e këtij institucioni të ri, ishin: Ministër: Prokop Murra Zëvendësministra: Faik Çina Agron Çuadari Fatmir Shehu
Drejtoritë dhe drejtorët: Drejtoria e naftës H.Frakulla Drejtoria e përpunimit të naftës Ll.Kreshpanji Drejtoria elektro-energjetike Ll.Papajorgji Drejtoria e minierave të qymyrgurit M.Kallajxhi Drejtoria mekanike F.Kudra Drejtoria e bilancit matarial P.Shahini Drejtoria e investimeve P.Nauni Drejtoria e planit P.Çaushi Drejtoria e financës A.Agai Drejtoria e kuadrit K.Luarasi Drejtoria e kontroll-revizionit F.Petroshati K/Degës së Transportit I.Muzina
Numri gjithsej i punonjësve në organikë ishte 105. Të gjithë me shkollë të lartë, të profesioneve inxhinier nafte, inxhiner minierash, inxhinier mekanik e elektrik, ekonomist plani e finanance, të moshës 30-45 vjeç, të përkushtuar në punë jo vetëm si specialstë të fushave përkatëse, por edhe si organizatorë e drejtues të vlerësuar në ndërmarrjet ku kishin punuar më parë brenda e jashtë Tiranës. Në ditën e parë të punës, në takimin me ministrin, ndarja e detyrave për të tre zëvendësministrat u bë si më poshtë: Fatmiri do mbulonte sektorin e naftës, Faiku sektorin e minierave të qymyrgurit, ndërsa unë atë elektro-energjetik. Secili nga ne do të kishte në varësi direkte drejtoritë përkatëse të prodhimit brenda dikasterit dhe institucionet e ndërmarrjet e profilit përkatës jashtë ministrisë, kudo që ndodheshin. Në ditët në vazhdim, në takimin në zyrën e ministrit me drejtorët e
126 Rrëfime dhe mbresa drejtorive e më pas me të gjithë punonjësit e aparatit, miratuam planet e punës tre-mujore e vjetore për çdo drejtori, pjesëmarrjen në analizat e punëve në çdo ndërmarrje dhe kontrollet e bashkërenduara me të gjitha drejtoritë për ecurinë e punëve në plotësimin e detyrave. Ajo që binte më shumë në sy në këto takime të para, ishte se ministri Prokop Murra, duke patur një përvojë shumë të gjatë pune në organet e larta shtetërore dhe partiake, tregohej i duruar, të dëgjonte, të kuptonte, dialogonte dhe nxirrte përfundime për çdo çështje që diskutohej, duke dhënë porosi e ngarkuar detyra, për të kapërcyer vështirësitë që dilnin. Një tjetër detyrë në ato ditë të para në atë ministri ishte dhe ajo e organizimit të punës në organin politik të partisë, brenda institucionit. Tridhjetë punonjës të aparatit ishin antarë të Partisë së Punës (partia e vetme në ato vite). Sipas porosive të Komitetit të Partisë së Rajonit nr.1 të Tiranës, që mbulonte të gjitha organizatat bazë të partisë në institucionet e larta shtetërore, organizimi i jetës së brendshme të partisë, tek ne si dikaster u bë duke ngritur dy organizata bazë dhe mbi to një byro partie. Pas zgjedhjeve në dy organizatat bazë, në mbledhjen e përgjithshme të antarëve të partisë, mua më zgjodhën Sekretar të Byrosë së partisë në atë institucion. Dy-tre muaj më pas, një tjetër detyre partie m’u ngarkua nga konferenca e partisë e organeve të larta shtetërore, duke më zgjedhur antar të Komitetit të Partisë së Rajonit Nr.1 në Tiranë. Pak fjalë për sistemin elektro-energjetik në vendin tonë, që unë do mbuloja. Fillimet e veta, prodhimi dhe përdorimi i energjjisë elektrike tek ne, i ka në gjysmën e parë të shekullit të kaluar. Në vitet 1921- 1931, disa shoqëri aksionere të huaja, si ajo SITA, SESA, GENERAL ELECTRIC e STANLES, ndërtuan në vendin tonë 12 centrale të vegjël diesel, në disa qytete, si në Korçë, Tiranë, Durrës, Kuçovë, Berat, Gjirokastër, Vlorë, Elbasan, Fier e Shkodër. Po në këto vite, shqiptarët që kishin emigruar jashtë, pasi ishin kthyer në vendlindje në fshatrat e tyre, ndërtuan katër hidrocentrale të vegjël, në Vithkuq e Stratobërdhë të Korçës, në Bormash të Kolonjës e Margegaj të Tropojës. Nëpërmjet këtyre impianteve, në këto qytete, energjia që prodhohej përdorej kryesisht për ndonjë banesë të pasanikëve. Kjo, jo vetëm se ishte e
127 Agron Çuadari pakët, por edhe se çmimi ishte shumë i lartë. Energjia që prodhohej nga këto impiante në fshatra përdorej vetëm për ndriçimin e mëhallave ku banonin familjet e emigrantëve që i ndërtuan. Nëpërmjet këtyre impianteve, në vitin 1939, u prodhuan gjithsej vetëm 10 milion kilovatorë energji elektrike. Bazuar në faktin se kjo shpikje e re e shkencës, e zbuluar jo më shumë se një shekull më parë, po merrte zhvillim të madh jo vetëm në Amerikë, por edhe në Evropë, (ngaqë energjia elektrike shndërrohet lehtësisht në të gjitha format e tjera të energjisë, si në atë mekanike, termike dhe atë të valëve radio-televizive), për më tepër që me përdorimin e saj lehtësohej shumë puna e krahut, rritej rendimenti, sigurohej ndriçimi, përhapej informacioni e kultura dhe ngaqë ajo prodhohej nëpërmjet përdorimit të lëndëve djegëse energjetike, si nafta e nënproduktet e saj, apo prej qymyrgurit dhe ujrave të lumenjve, që në vendin tonë gjenden me shumicë, partia e qeveria pas çlirimit, në planet për zhvillimin e ekonomisë së vendit dhe atë jetësor të popullit, u dhanë përparësi këtyre sektorëve energjetikë, si naftës, qymyrgurit dhe elektro-energjetikës. Kështu, në vitet 1945-1950, pas riparimeve dhe vënies në punë të impianteve të dëmtuara nga lufta dhe fuqizimit të disa prej tyre, e rriti prodhimin e tyre të energjisë në vitin 1950 në dyfish, nga 10 milion në vitin 1939, në 20 milion kilovatorë në vitin 1950. Në vitet 1950-1960, u projektuan dhe u ndërtuan termocentralet pranë zonave industriale në Maliq, Tiranë, Cërrik e Vlorë si dhe hidrocentralet Lanabregas në Tiranë e në Ulëz të Matit. Nga vënia në punë e tyre në vitin 1960, u prodhuan në shkallë vendi 200 milion kilovatorë. Në vitet 1960-1970, u projektuan dhe ndërtuan pranë zonave të tjera industriale, termocentralet në Fier, Kuçovë dhe katër hidrocentrale, ai i Shkopetit në Mat, Bistrica 1 dhe Bistrica 2 në Sarandë dhe ai mbi lumin Osum, në Bogovë të Skraparit. Me vënien në punë edhe të këtyre objekteve industriale elektro-energjetike, prodhimi në shkallë vendi në vitin 1970, arriti në shifrat një miliard kilovatorë. Po në këtë vit, përfundoi edhe elektrifikimi në mbarë vendin. Në vitin 1978, me vënien në punë të hidrocentralit gjigand të Fierzës, prodhimi i energjisë elektrike në vendin tonë arriti në mbi dy miliard
128 Rrëfime dhe mbresa kilovatorë, duke plotësuar kështu jo vetëm nevojat e vendit, por dhe eksportimin e saj jashtë vendit. Gjatë viteve 1950-1980, për transmetimin e energjisë elektrike nga objektet prodhuese tek përdoruesit brenda e jashtë vendit për import dhe eksport, në të gjithë vendin u ndërtuan mbi 150 nënstacione elektrike dhe mbi 160 linja të tensionit të lartë me gjatësi mbi 350 km. Drejtues e specialistë të ditur e shumë të përkushtuar, me një kontribut të shquar në fushën e studimeve, projektimit, ndërtimit e shfrytëzimit të këtyre veprave të mëdha elektro-energjetike, me të cilët kam patur fatin të njihesha dhe të gjendesha shpesh mes tyre në vitet 1976-1984 kur punoja Drejtor Bilanci në Ministrinë e Industrisë e Minierave e më pas Zëvendësministër në Ministrinë e Energjetikës, në rolin e investitorit në ndërtim dhe në vënien në shfytëzim të hidrocentraleve në Fierzë dhe ndërtimin e hidrocentralit të Komanit si dhe të linjës së tensionit të lartë 400 kilovolt, Elbasan-Korçë, për t’u lidhur në paralel me sistemin elektro-energjitik grek, ishin: Petrit Radovicka, Farudin Hoxha, Egon Gjadri, Kiço Negovani, Rahman Hanku, Leonard Zoto, Emin Mysliu, Yllka Zaloshnja, Ismail Ahmeti, Luigj Pjetri, Kujtim Bejtja, Myzafer Lezha, Llazar Papajorgji, Petraq Vasili, Tome Meksi, etj. Në vitet 1981-1985, detyrat për sektorin elektro-energjetik të vendit ishin të përcaktuara. Në treguesit e planit ekonomiko-financiar ishin të fiksuara prodhimi gjithsej i energjisë elektrike, përdorimi i saj brenda vendit dhe sasitë për eksport, burimet e furnizimit të lëndëve djegëse (qymyr e mazut), fondet e investimeve për mirëmbajtjen e objekteve e, në veçanti, ato të ndërtimit të dy veprave të mëdha të ndërtimit, të hidrocentralit të Komanit dhe linjën e tensionit të lartë për t’u lidhur me Greqinë. Për ndjekjen dhe realizimin e atyre detyrave ngarkohej Ministria e Energjetikës dhe institucionet e saj vartëse, Drejtoria e Shfrytëzimit të Sistemit Elektro-energjetik (DSHSE), drejtoritë e ndërmarrjeve prodhuese e transmetuese, ku punonin me përkushtim mijëra specialistë e puntorë të kualifikuar. Prioritare për ministrinë qe ecuria e punimeve për përfundimin në afatet e përcaktuara të hidrocentralit të Komanit dhe linjës së tensionit të lartë Elbasan-Korçë. Çdo dy javë, bashkë
129 Agron Çuadari me zëvendësministrin e Ndërtimit dhe drejtoreshën Y.Zaloshnja, gjendeshim në këto dy objekte për të zgjidhur problemet që dilnin e pengonin ecurinë e punëve sipas grafikut të miratuar. Midis shumë problemeve e vështirësive që dilnin në këtë sektor të industrisë për plotësimin e detyrave, në ato vite shqetësim të madh përbënin ndërprerjet e shpeshta të energjisë elektrike nga rënia (ndalimi) i sistemit të transmetimit dhe menaxhimi jo me efektivitetin e duhur të ujit në liqenin e hidrocentralit të Fierzës për prodhimin e energjisë elektrike. Ndërprerja e energjisë elektrike nga rënia e sistemit në objekte, në rajone të veçanta dhe sidomos në të gjithë vendin, ishte me pasoja jo vetëm në aspektin ekonomik, por konsiderohej e rëndë edhe në aspektin politik, veçanërisht kur ndodhnin gjatë transmetimeve radio-televizive të lajmeve, në Agjencinë Telegrafike Shqiptare, në mbledhjet plenare të Kuvendit Popullor, në rezidencat qeveritare, në Pallatin e Brigadave, në Kongreset e Partisë, etj. Me pasoja ishte nëse ndërpritej puna në objektet e rëndësisë së veçantë, si: Kombinati Metalurgjik në Elbasan, ai Kimiko-Metalurgjik në Laç, në Uzinat e Shkrirjes së Bakrit, në blloqet industriale Fier e Vlorë, në galeritë e puset e minerave, në ujësjellësa e spitale. Në të gjitha këto raste të ndërprerjes së energjisë elektrike nga rënia e sistemit elektro-energjetik, kërkohej nga qeveria të raportonim që të nesërmen. Për to merreshin masa administrative deri në penale ndaj drejtuesve kryesor të sistemit. Nuk pranoheshin justifikimet edhe pse dihej se, për arësye teknike, ndërprerjet e energjisë elektrike nga rënia e sistemit kishin ndodhur edhe në shtete shumë të zhvilluara, në Evropë e Amerikë. Një tjetër problem ishte mos menaxhimi i mirë i ujit në liqenin e Fierzës, për prodhimin e energjisë elektrike. Sa më i lartë të jetë niveli i ujit në digat e liqenit, aq më i vogël është konsumi specifik i ujit për një kilovat energji të prodhuar. Nëse në kuotën më të lartë të liqenit të Fierzës, 296 m mbi nivelin e detit, harxhohen 3,5 m³ ujë për 1 kilovator, në kuotën 270 m, harxhohen 4,2 m³ për kilovator dhe në kuotën më të ulët 240 m, konsumi i ujit shkon 5,96 m³ për kilovator. Por mundësitë për të mbajtur gjithë kohën kuotën më të lartë nuk janë, sepse shirat dhe prurjet e lumit Drin nuk janë të njëjta në çdo ditë, muaj e vit. Ato janë
130 Rrëfime dhe mbresa të larta në muajt e dimrit e të ulta në verë. Për t’i vënë në rrugën e zgjidhjes të dy këto probleme shqetësuese në sistemin elektro-energjetik në ato vite, me porosi të ministrit ngritëm një grup pune me specialistët më të mirë të këtij sektori që punonin në drejtorinë përkatëse në Ministri, DSHSE dhe ndërmarrjet elektro- energjitike TEC-e dhe HEC-e në shkallë vendi. Sipas raportit që ata paraqitën, pasi u diskutua në kolegjiumin e ministrisë, doli se ishte bërë imediate ngritja e një institucioni të ri shkencor, për të kryer studime të thelluara e për t’i vënë ato në rrugën e zgjidhjes. I vëmendshm për të na dëgjuar e besuar në sugjerimet tona, Ministri, me autoritetin e tij si antar i Qeverisë dhe i Byrosë Politike, bëri të mundur që me vendim të përshpejtuar të Këshillit të Ministrave të ngrihej në Tiranë Instituti i Studimeve dhe Projektimeve Energjitike në janar të vitit 1982. Për punën e këtij instituti do të rrëfej shkurt më pas. Në njërin nga takimet e përditshme mëngjesore me ministrin, mora dijeni që në Londër, në javën e fundit të muajit nëntor, do të mbahej një konferencë ndërkombëtare për gjendjen aktuale të sistemit elektro- energjitik dhe burimet e reja për rritjen e prodhimit. Për të marrë pjesë në të, na ishte dërguar edhe një ftesë nga organizatorët. Kryeministri ishte dakord që të merrnim pjesë edhe ne në atë aktivitet, jo vetëm se kishim çfarë të tregonim për arritjet në këtë fushë, por edhe për të mësuar të reja shkencore që synonin shtetet e tjera të zhvilluara në këtë degë të industrisë. Ministri më njoftoi se do të isha drejtues i grupit dhe për dy të tjerët të flisja me drejtorët e drejtorisë elektro-energjetike në Ministri e në DSHSE, për të zgjedhur së bashku dy nga katër kandidatura. Disa ditë më pas, në takimin me ministrin, vendosëm që pjesëmarrës në atë aktivitet, bashkë me mua, të ishin Petraq Vasili e Luigj Pjetrin, dy nga njerëzit më të aftë e të përkushtuar. Petraq Vasili, i diplomuar në Pragë, mbi 15 vjet pedagog në Universitetin Shtetëror në Tiranë, shef i Sektorit të Studimeve e Projektimeve në Drejtorinë e Shfrytëzimit të Sistemit Elektro-energjitik (DSHSE) dhe njohës shumë i mirë i tri gjuhëve të huaja. Luigj Pjetri, i diplomuar në degën e inxhinierisë elektrike në Universitetin Shetëror të Tiranës, me kontribut të shquar si përfaqësues i Ministrisë së Industrisë dhe Minierave, në rolin e investitorit në vitet e
131 Agron Çuadari ndërtimit të hidrocentralit të Fierzës dhe drejtor autoritar për drejtimin dhe organizmin me kompetencë që nga viti 1978, për vënien në punë dhe shfrytëzimin e kësaj vepre madhore hidro-energjitike në vendin tonë. Brenda javës, përgatitëm kumtesën që do të referonim në këtë konferencë, duke bërë një ekspoze të shkurtër të zhvillimit elektro- energjetik në vendin tonë në 30 vitet e fundit, duke e nisur nga hiçi në vitin 1950. Mbështetur në burimet tona, energjetika (nafta, gazi, qymyrguri e uji i lumenjve), dhurata të natyrës që gjenden me shumicë në vendin tonë të vogël si sipërfaqe e popullsi, me punë të përkushtuar, kishim ndërtuar termocentrale e hidrocentrale, duke siguruar jo vetëm nevojat për konsum brenda vendit, por edhe eksportin. Për të mos i thënë vetëm me fjalë këto arritje, në kumtesë dhamë edhe disa tregues teknikë dhe ekonomikë të dy veprave tona, nga më të mëdhatë hidro- energjetike në Ballkan, pra të dy hidrocentraleve mbi lumin Drin, Fierzës dhe Komanit në ndërtim.
Hidrocentrali i Fierzës në shfrytëzim - Vendndodhja e hidrocentralit në Fierzë, rrethi i Tropojës. - Projektuar e ndërtuar nga vetë specialistët e puntorët shqiptarë. - Vitet e ndërtimit: 1971-1978. - Agregatet dhe pajisjet, të importuara nga Kina. - Diga me bërthamë argjile, mbushja me zhavorr, gurë e beton, me volum 9 milion m³, lartësia 170 ml, gjerësia në bazë 700 ml, gjerësia në kurorë 400 ml. - Vëllimi i liqenit ujëmbledhës 2,7 miliard m³, sipërfaqja 70 km², gjatësia 60 km, thellësia 130 ml. - Ndërtesa e objektit: lartësia 50 ml, gjatësia 103 ml, gjerësia 22 ml. - Fuqia e turbinave 500 mijë kilovatorë (4 turbina nga 125 mijë kilovat secila). - Prodhimi vjetor 1,8 miliard kilovatorë. - Vetëshlyerja e investimeve: brenda tre viteve.
132 Rrëfime dhe mbresa
Hidrocentrali i Komanit në ndërtim - Vendndodhja e hidrocentralit në Koman, rrethi i Shkodrës. - Projektuar e ndërtuar nga vetë specialistët e puntorët shqiptarë. - Vitet e ndërtimit: 1980, përfundimi i parashikuar në vitin 1985. - Agregatet dhe pajisjet, të kontraktuara në Francë. - Diga e tipit me ekrane, mbushja me zhavorr, gurë e beton, me volum 5 milion m³, lartësia 115 ml, gjerësia në bazë 240 ml, gjerësia në kurorë 12 ml. - Vëllimi i liqenit ujëmbledhës 430 milion m³. - Ndërtesa e objektit: lartësia 50 ml, gjatësia 120 ml, gjerësia 24 ml. - Fuqia e turbinave 600 mijë kilovatorë (4 turbina nga 150 mijë kilovat secila). - Prodhimi vjetor i parashikuar 1,8 - 2 miliard kilovatorë. - Vetëshlyerja e investimeve: brenda dy viteve. Në mbyllje të kumtesës që do të referonim në atë konferencë, vumë në dukje, se përveç atyre objekteve të ndërtuara, mbeteshin edhe shumë të tjera për t’u ndërtuar, si psh. Hidrocentrali mbi lumin Drin i Skavicës dhe pas tij gjashtë hidrocentrale të tjera në luginat e lumenjve Devoll, Vjosë e Osum, si dhe mbi 100 hidrocentrale më të vegjël në rrjedhën e përrenjve për shfrytëzimin e rreshjeve të shirave që zbrisnin nga shpatet e maleve në dimër e bora e shkrirë në pranverë. Për të mundësuar pjsesëmarrjen tonë në këtë aktivitet ndërkombëtar të programuar nga Organizata e Kombeve të Bashkuara, na mbetej për të zgjidhur edhe një problem jo të vogël. Siç dihet, në ato vite, shteti ynë nuk kishte marrëdhënie diplomatike me Anglinë. Ato ishin ndërprerë që me përfundimin e Luftës së Dytë Botërorë, 35 vite më parë në atë kohë. Për pasojë, mungonin edhe ambasadat respektive në të dy vendet, që përveç punëve të tjera, kryenin edhe veprimet për pajisjen me viza të shtetasve për kalimet kufitare midis dy vendeve. Të ndihmuar e të udhëzuar nga Ministria e Punëvë të Jashtme, pasi u pajisëm me viza në ambasadën franceze këtu në Tiranë, dy-tre ditë më pas, në fillim të javës së tretë të nëntorit, nëpërmjet linjës ajrore Tiranë-Budapest-Paris, mbërritëm brenda ditës në aeroportin Charles De Gaulle, ku kishte dalë për të na
133 Agron Çuadari pritur një nga punonjësit e ambasadës tonë. Atë natë qëndruam në një nga hotelet pranë ambasadës dhe të nesërmen, pasi u takuam edhe me ambasadorin, i cili ishte vënë në dijeni nga Ministria jonë e Jashtme për t’u kujdesur për marrjen e vizave, të shoqëruar nga sekretari i asaj ambasade K.Hyseni, shkuam në Ambasadën Britanike me vendndodhje jo shumë larg tonës. Bashkë me pasaportat e veçanta për udhëtimet jashtë shtetit, dorëzuam edhe ftesën për të marrë pjesë në konferencë. Ishim në merak a do të na jepej viza, sepse si na tha Kujtimi, shumë rrallë kishte ndodhur që ajo ambasadë të pajiste shqiptarë me viza. Edhe në ndonjë rast kur i jepte, me qëllim e vononte në kohë, aq sa kur e merrje, aktiviteti kishte përfunduar dhe nuk kishe pse të shkoje. Prej dhjetë ditësh ndodhej aty edhe një tjetër grup specialistësh nga Telekomi shqiptar, me në krye të birin e Enver Hoxhës, Sokolin, të cilëve ende nuk u ishte dhënë përgjigje nga ajo ambasadë. Ditën e premte në mesditë u njoftuam nga ambasada jonë se vizat ishin miratuar e duhet të shkonim t’i merrnim. Nuk jam i sigurtë të them nëse ky ishte një fat për në, që si rrallë kush e kishte patur për të shkuar në Angli në ato vite. Më i sigurt është fakti që aktivitetin e asaj konference, e organizonte një institucion i nivelit të lartë ndërkombëtar, Organizata e Kombeve të Bashkuara, dhe mbase e kishin të vështirë të na e pengonin pjesëmarrjen në të. Të nesërmen, ditë e shtunë në mbrëmje, me një avion shumëvendësh e mjaft komod, të tipit Concord, udhëtuam nga Parisi në Londër. Disi të emocionuar, sepse në zbritje nuk kishte askënd që të na priste, nuk morëm metronë, por një taksi, duke i bërë të ditur drejtuesit të saj të na çonte në njërin nga hotelet sa më afër rezidencës ku do të zhvillohej konferenca, në adresën e përcaktuar tek ftesa që kishim me vete. Pas rreth një ore rrugë, ndaluam pranë një hoteli, që siç na tha taksisti, për të shkuar tek vendi i konferencës, duheshin 30 minuta në këmbë. Në hollin e hotelit në sportelin përballë, qëndronin në këmbë dy vajza, që me buzëqeshjen e tyre plot hijeshi na uruan mirëseardhjen. Të dyja simpatike, të veshura me kostume ngjyrë mjalti, me flokë të zinj, të prerë shkurt (jo bjonde, siç i mendoja unë), u treguan me ne shumë dashamirëse. Natyrisht, jo se ne ishim të veçantë, po ashtu jua kërkonte
134 Rrëfime dhe mbresa detyra si recepsioniste. Pasi na bënë regjistrimin, na rekomanduan të sistemoheshim në një apartament me ambjente dy dhoma me tre krevatë, me banjo të përbashkët, në katin e pestë, me gjysmën e çmimit të dhomave teke, po në atë kat. E pranuam sugjerimin e tyre, sepse kështu do ishim më afër me njëri-tjetrin. Me valixhet e rënda në dorë, nëpërmjet ashensorit u ngjitëm në katin e caktuar. Them që valixhet ishin të rënda, sepse në to, jo vetëm kishim marrë ndërresa për shërbimin dy-javor, por edhe se në to kishim marrë me vete ushqime (konserva mishi e peshku, djathë e sallam), sepse me dietën 10 paund në ditë që ishte caktuar e që kishim me vete, mund të haje vetëm një vakt në ditë, edhe atë jo në restorant, por në ndonjë fast food. Me të hyrë në apartament, ende pa u sistemuar mirë, Luigji ashtu si në hotelin në Paris, ishte i fiksuar dhe i kishte hobi pajisjet elektroshtëpiake (televizorin, frigoriferin, kondicionerin, bolierin), i ndezi ato njëra pas tjetrës. Mbetëm të befasuar kur pamë në ekranin e televizorit sekuencat e një filmi, ku ish-kryeministri i Anglisë, Churchill, ishte duke peshkuar me një kallam në dorë në një liqen të vogël në periferi të Londrës, kur njëri nga këshilltarët e tij e njoftoi se Italia kishte sulmuar e pushtuar Shqipërinë. I nervozuar, e flaku kallamin dhe u largua, sigurisht për në rezidencën qeveritare. Nuk e ndoqëm më filmin, se nuk ishte e vështirë të kuptoje se në të bëhej fjalë për pushtimin e vendit tonë nga fashistët italianë në vitin 1939, por ajo që na befasoi ishte si mund të ndodhnin gjëra të tilla kaq të rastësishme. Të nesërmen që në orën tetë të mëngjesit, zbritëm në hollin e hotelit. Të ndihmuar edhe nga recepsionistet, nëpërmjet një harte të vendosur në njërën nga faqet e murit përkarshi, mësuam vendndodhjen e hotelit ku po qëndronim dhe rrugën që duhej të bënim për të gjetur vendndodhjen e rezidencës së përcaktuar në ftesën ku do të mbahej konferenca. Që të ishim të sigurtë se sa na duhej për të arritur atje në ora nëntë fiks ditën e hënë, shkuam që të dielën paradite për ta matur. Gjatë rrugës, me përjashtim të disa të rinjve të skuadrave amatore, që luanin futboll në tre fusha njëra pas tjetrës, nuk na zuri syri as njerëz e as makina në lëvizje. Ishte e diel dhe siç e mësuam më pas, ne fundjavë Londra boshatisej. Që të shtunën pasdite, shumica e banorëve shkonin për të
135 Agron Çuadari pushuar në periferi të saj. Nuk e prisnim që ditën e diel në residencë të gjenim njerëz, ngaqë ishte ditë pushimi. Por nuk ndodhi ashtu. Kur arritëm aty, hollin e konferencës e gjetëm të mbushur plot me pjesëmarrës të tjerë, si dhe 4-5 punonjës të palës organizatore të këtij aktiviteti, dhe si gjithë të tjerëve, na uruan edhe ne për pjesëmarrjen. Të ulur në tavolinë, duke u njohur me programin e punimeve, njëri prej tyre erdhi e u ul pranë nesh. Përveçse donte të na njihte më mire kush ishim e nga vinim, na kërkoi ta informonim shkurt me disa të dhëna të sistemit tonë energjitik, sidomos për objektet elektro-energjitike, burimet e lëndëve të para të prodhimit të energjisë elektrike (naftës, qymyrgurin, lumenjtë), bilancin e prodhimit (plotësimin e nevojave, importin dhe eksportin). E vumë në dijeni shumë shkurt për arritjet tona në një kohë shumë të shkurtër të ndërtimit dhe vënies në shfrytëzim të hidrocentralit të Fierzës dhe fillmin e ndërtimit të atij të Komanit, dy nga më të mëdhenjtë në Ballkan e ndër më të mëdhenjtë në Europë, dhe se bilancin e kishim pozitiv e mbulonim nevojat e vendit dhe eksportonim energji elektrike. Më pas na pyeti nëse donim të flisnim në konferencë. I thamë që po, nëse do të na jepej mundësia. Para se të largohej, kërkoi se cili nga ne ishte Zëvendësministri i Ministrisë Energjitike. Të befasur nga kjo pyetje, u përgjigjëm se të tre ishim specialistë të asaj fushe. Të shqetësuar, nëse ai mund të quhej provokim (kështu i vlerësonim disa gjëra në ato vite), të vërtetën e mësuam të nesërmen në çeljen e punimeve të konferencës, kur në tribunë zunë vend, përveç organizatorëve, edhe ata zëvendësministra të disa shteteve që ishin pjesëmarrës në atë aktivitet. Shqetësim i kotë dhe shans i humbur për mua... Konferenca i zhvilloi punimet gjatë pesë ditëve, sipas programit, nga e hëna deri të premten në mbrëmje. Paraditeve, nga ora 9 deri në 12, bëhej referimi i kumtesave në sallë, ndërsa pasditeve nga ora 4 deri në 6, të gjithë së bashku shkonim në takimet koktej në ambjente antike të ndërtuara shekuj më parë, ku grupet pjesëmarrëse shkëmbenin mes tyre përvojën, arritjet dhe problemet në fushën elektro-energjitike. Bashkëbisedimet më të ngushta, grupi ynë i bëri me dy grupet e specialistëve francezë dhe ata grekë. Ishin pikërisht korporatat e këtyre
136 Rrëfime dhe mbresa dy shteteve, me të cilat vendi ynë kishte nënshkruar marrëveshje dhe ishin lidhur kontrata; me francezët për makineritë e pajisjet e hidrocentralit të Komanit, ndërsa me grekët për ndërtimin e nën-stacioneve të linjës 400 kilovolt, për lidhjen në paralel të dy vendeve. Me përfundimin e punimeve në këto dy objekte, jo vetëm që do rritej prodhimi i energjisë, por edhe do përmirësohej bilanci tregtar i import-eksportit. Kumtesën që kishim përgatitur që në Tiranë, të shtypur në të dy gjuhë, anglisht dhe frëngjisht, në ditën e tretë të punimeve të konferencës e referoi P.Vasili. Formulimi konçiz e cilësor i arritjeve dhe synimeve tona në vitet në vazhdim në fushën elektro-energjitike, për më tepër që i përkisnim një vendi të vogël, folur bukur e rrjedhshëm në gjuhën frënge, tërhoqi jo pak vëmendjen e të pranishmëve dhe u duartrokit gjatë. Rezidenca e konferencës ishte buzë lumit të madh e të lundrueshëm Tamiz, që e ndante Londrën në dy pjesë, të lidhura midis tyre nëpërmjet urave, shumica të ndërtuara shekuj më parë e të shpallura monumente kulture. Në ditën e fundit të konferencës, në hollin e sallës në vend të dukshëm, qe afishuar një njoftim nga korporata elektro-energjitike e vendit mikpritës, nëpërmjet të cilit viheshin në dijeni të gjithë pjesëmarrësit e konferencës se ishin të ftuar të merrnin pjesë në një ekskursion 5-ditor, për të vizituar e njohur disa nga objektet elektro-energjitike, si dhe qendra të artit e kulturës në Britani. Pjesëmarrjen tonë në këtë aktivitet, megjithëse ishte shumë e dëshiruar, nuk e patëm të lehtë për ta konfirmuar. Së pari, ajo nuk ishte e parashikuar në ftesën që na ishte dërguar dhe, së dyti, nuk kishim asnjë mundësi për të komunikuar me Tiranën (në ato vite ende nuk kishte telefona celularë). Pasi e diskutuam të tre bashkë, duke e marrë vetë përgjegjësinë, vendosëm të qëndronim në Angli edhe një javë më tepër nga ajo e parashikuar. Të nesërmen në mëngjes, konfirmuam pjesëmarrjen tonë. Aty u njohëm me guidën e parashikuar në atë rrugëtim me itinerar: Londër – Oksford - Llandudno (Uells) – Liverpul - Stratford - Londër. Shpenzimet e udhëtimit dhe ushqimin e drekave do e përballonin organizatorët. Të hënën në mëngjes, grupi me 25 pjesëmarrës nga rreth 250 që ishin në konferencë, hipur në një autobuz komod, u nis për rrugë. Vizitën e parë e bëmë në një
137 Agron Çuadari nënstacion elektrik kabllor në Londër; më pas në ambjentet e jashtme të stadiumit të futbollit Ëembly, një nga më të mëdhenjtë në botë, në vendin ku lindi sporti kaq i dashur i futbollit 100 vite më parë. Pasi lamë Londrën, vizituam qendrën historike universitare të Oksfordit; më pas u nisëm drejt Uellsit, ku qëndruam gjatë në një objekt hidro-energjitik që ishte në ndërtim e sipër. Ky objekt që po ndërtohej në brendësi të shpatit të një mali, ishte shumë i veçantë e ndoshta nga të vetmit në llojin e tij në fushën hidro-energjitike. Së pari, ndërtohej në brendësi të malit, mbasi shpati i tij ishte shpallur park kombëtar. Së dyti, ujin e turbinave do e merrte me pompa nga një lumë aty pranë për ta ngjitur në një basen në krye të malit. Së treti, energjia elektrike që do të prodhohej, do përdorej vetëm në orët e pikut të ngarkesave, ku çmimi i shitjes ishte dy herë më i shtrenjtë. Qe kënaqësi e madhe kur me autobus u ngjitëm në atë shpat mali të gjelbëruar, që më kujtonte Bredhin e Hotovës në Përmet. Pasi pamë basenin e ujit që kishte përfunduar, zbritëm nëpërmjet një tuneli poshtë basenit dhe pamë ambjentet ku do montoheshin turbinat. Gjatë rrugës për në Uells, duke parë nga dritaret e autobusit, na u dha mundësia të sodisnim vendburimet natyrore të atij vendi, tokat arë e kullotë, fermat bujqësore e ato blegtorale, përrenj e shpate kodrash plot gjelbërim, qendra të vogla banimi e qytete ku ndalonim për të pushuat apo fjetur. Gjatë udhëtimit për në Llandudno e më pas në Liverpul, u ndalëm në tre termocentrale shumë afër njëri-tjetrit, në një rajon qymyrguror që siguronte lëndë djegëse për prodhimin e energjisë elektrike. Njeri nga termocentralet ishte në punë, njeri në remont, ndërsa i treti ishte futur në konservim. Pritja që na u bë në këtë ambjent termo-energjitik qe shumë dashamirëse. E veçantë ishte gjithashtu dreka që na shtruan drejtuesit e tyre me rastin e asaj vizite. Pasi qendruam një natë në Llandudno, gjatë rrugës për në Liverpul vizituam një fermë blegtorale. Drejtuesit e saj, ashtu si e kemi edhe ne në traditë, na gostitën me shumë lloje djathrash që ata vetë i prodhonin. Të mira ishin, po jo me shijen e tonave. Rrugën e kthimit në Londër, e bëmë nëpërmjet autostradës. Qyteteve të mëdha si Liverpuli iu kaluam në periferi. E vetmja ndalesë e parashikuar në guidë qe ajo e qëndrimit një natë në Stratford, një qytet i vogël, por me histori shumë të madhe. Atje ka lindur gjeniu me famë botërore,
138 Rrëfime dhe mbresa dramaturgu William Shekspir. Pasi fjetëm atë natë në njërin nga hotelet e atij qyteti, të nesërmen në mëngjes, shkuam për të parë shtëpinë muze të Shekspirit. Vendndodhja e saj në një rrugë pedonale qe shumë afër qendrës së qytetit. Shtëpia ishte dy-katëshe, me katër dhoma e dy holle midis tyre, jo e veçuar, por në një fasadë me shumë të tjera, me të njëjtën pamje nga jashtë. Portat, shkallët, dyert e dhomave ashtu si tek ne ishin ndërtuar me lëndë drusore. Në dhomën e fjetjes së prindërve të tij në njërin nga trarët, qëndronte i varur në litar djepi i tij prej druri që lëkundej shumë lehtë. Mobilimi i dhomave qe i thjeshtë, me orenditë e asaj kohe. Të ekspozuara në tavolina druri ishin disa emblema e relike të dikurshme prej druri e qeramike, si dhe blloqe e stilolpasa të sotëm që mbanin emrin apo portretin e Shekspirit ose të qytetit të tij, që pa hezituar i blemë për t’i patur si kujtim, ndonëse qenë të shtrenjta për ne. Pasi bëmë edhe vizitën në kishën ku qe pagëzuar Shekspiri, u nisëm për rrugë drejt Londrës. Pas dy javëve qëndrimi në Londër, të dielën në mëngjes dolëm nga hoteli ku flinim, e nëpërmjet metrosë, shkuam në aeroport. Me avionin e linjës së mesditës mbërritëm në Paris. Të nesërmen, po me linjë ajrore, nga Parisi mbërritëm në Beograd. Meqenëse për ditë të hënë Malevi nuk fluturonte për në Tiranë, me sugjerimin që na dhanë punonjësit e ambasadës tonë në Beograd, rrugën e kthimit e bëmë me linjën Beograd-Titograd (Podgoricë) në Malin e Zi, e pastaj me taksi mbërritëm në doganën e Hanit të Hotit, ku më priste shoferi, Mani, me makinë, së bashku me Donikën dhe dy vajzat. Shumë të gëzuar të gjithë për mbërritjen shëndoshë e mirë pas asaj aventure super të kënaqshme, drekuam në shtëpinë e vëllait tim Iljazit në Shkodër dhe mbasdite mbërritëm në Tiranë, ku nëna po priste me orë të tëra në dritare. Zakonisht në muajin e fundit të vitit, pra në dhjetor, një pjesë e punonjësve të aparatit të ministrisë i kishin lënë zyrat për të shkuar në ndërmarrjet e naftës, minierave të qymyrgurit e ato elektro-energjetike, ku zhvilloheshin analizat e rezultateve të arritura në planin e vitit dhe miratimi i masave për detyrat e vitit pasardhës. Si dhe një vit më parë kur ishim të pandarë nga Ministria e Industrisë dhe Minierave, në të dy sektorët, atë të minierave të qymyrgurit dhe atë elektro-energjetik, detyrat ishin realizuar e tejkaluar.
139 Agron Çuadari
Përjashtim bënte mosplotësimi i detyrave në sektorin e naftës. Shkaqet ishin disa, por kryesore mbeteshin mos zbulimi i vendburimeve të reja, mos mbyllja edhe pse kishte kaluar kohë e gjatë e një pusi fontanë në Cakran dhe mungesa e fondeve valutore për të investuar në vendburimet ekzistuese. I shqetësuar për këtë situatë, ministri, pas takimeve çdo mëngjes me ne, zëvendësat e tij, merrej vetëm me problemet e sektorit të naftës. Megjithëse bënte takime të përditëshme me zëvendësministrin përkatës, drejtorin dhe specialistët e drejtorisë së naftës, për çdo javë me drejtuesit e Drejtorisë së Përgjithëshme të Naftës në Patos, e herë pas here edhe me drejtorët e ndërmarrjeve të naftës, kuotat e nxjerrjes nuk ndryshonin, mbeteshin në po ato nivele si më parë. E shikoja që kjo situatë e lodhte dhe e mundonte, ndaj më dhimbsej. Më kanë mbetur në mendje disa biseda të bëra me të në mënyre konfidenciale, në ato dy vite që punova si zëvendës i tij. Në takimin e një mëngjesi më tha të përgatisja një diskutim për një çështje që do të analizohej pas dy ditëve në qeveri, kur ende kryeministër ishte Mehmet Shehu. Nuk më kujtohet kush ishte çështja, por për ta përgatitur atë sa më mirë u mbylla në zyrë e punova deri vonë në mbrëmje. Të nesërmen në mëngjes ia çova në zyrë dhe pa qenë e nevojshme, i thashë: “Nuk e di a do të të pëlqejë, por u përqendrova në tre-katër pika kryesore”. Më pa në sy e më tha: “Me pika, me pika, po atje të bie pika!”. E pyeta: “Pse, kaq i rreptë është kryemisnistri me ju ministrat?” Më tha që i respektonte e i dëgjonte me shumë vëmendje kur raportonin, por ngaqë ai vetë ishte në siklet nga mosrealizimi i planit në nxjerrjen e naftës e nga fakti se kishte shumë vite në detyra të rëndësishme të ngarkuara, ku vetëm kishte kërkuar llogari e nuk ishte mësuar të jepte, kishte filluar t’i merrej goja. Për të qenë sa më afër problemeve që dilnin për mbylljen e një pusi që kishte shpërthyer në fontanë në Cakran, sipas porosisë së ministrit, secili nga ne të tre zëvendësministrat, njëri pas tjetrit, duhet të qëndronim një muaj atje. Qëlloi që rradha ime ishte në muajin maj. Më erdhi shumë keq që nuk do isha në shtëpi në date 5 maj, në ditën e dëshmorëve. Në mbrëmjen a asaj dite, me vështirësi u lidha me shtëpinë nga Cakrani. Në bisedë me Donikën, mësova që atë ditë, përveç shumë të tjerëve,
140 Rrëfime dhe mbresa pa lajmëruar, kishte shkuar për vizitë edhe Prokop Murra. Të them të drejtën më erdhi mirë e m’u bë shumë qejfi, që ai ishte gjendur pranë nënës time atë ditë. Një javë më pas, erdhi në Cakran vetë ministri. Pasi e informuam për punën që po bëhej për mbylljen e pusit dhe ai i përgëzoi specialistët e shumtë që punonin të përkushtuar e më vetëmohim në atë detyrë të vështirë, në mbrëmje, duke zbritur në Ballsh, më mori edhe mua me vete. Siç mësova nga shoqëruesi i tij, kur kishin kaluar në Ballsh për t’u ngjitur në Cakran, kishin prenotuar në hotel dhoma për të qëndruar aty atë natë. Gjatë asaj darke e deri vonë para se të flinim, folëm gjatë. Më tregoi vizitën që kishte bërë në 5 maj në familjen time e në veçanti për një fjalë që i kishte thënë nëna, në përgjigje të vlerësimeve që kishte bërë për mua: “Ai është i mirë, se jeni ju të mirë”. Ngaqë s’dija shumë për punën dhe jetën e tij, i kërkova të më tregonte diçka më shumë. Pa hezituar, më foli për jetën e tij në vitet e rinisë; kishte qenë shokë shkolle me Ramiz Alinë; angazhimin në celulat e para komuniste, pjesëmarrjen në luftën nacional-çlirimtare, detyrën e parë shtetërore për dy vjet 1945-1946 si komisar në vendburimin e naftës në Kuçovë, detyrat e larta në organet shtetërore dhe ato të partisë në rrethe. Ajo që më bëri më shumë përshtypje ishte kur më tregoi një shqetësim të tij familjar, pasi qenë larguar nga Shkodra dhe banonin në bllok në Tiranë, që qe falsiteti, cmira dhe xhelozia e fqinjëve për djemtë e tij. Fjalët më të mira më tha për sjelljen e kulturuar e dashamirëse të shkodranëve në ato vite që punoi e jetoi në atë qytet. Një herë tjetër, ministri sapo qe kthyer nga një shërbim një-javor në ndërmarrjet e naftës në Patos, në minierën e qymyrgurit në Memaliaj e prej andej, nëpërmjet një rruge dytësore nëpërmjet Poçemit, kishte shkuar edhe në minierën e bitumit në Selenicë. Pasi më dha porosi për plotësimin e disa kërkesave që qenë ngritur në ato takime, të cilat ne duhet t’i zgjidhnim, deshi të më thoshte edhe diçka, që me sa vura re e shqetësonte, por e mbante ende brenda vetes. Pas një hezitimi të shkurtër, u shpreh me këto fjalë: “Në minierën e bitumit në Selenicë më pritën shumë mirë. Duke qenë se ambjenti nën tokë ishte shumë i rënduar nga gazrat, më çuan për vizitë në laboratorin e minierës. Më
141 Agron Çuadari bëri shumë përshtypje ambjenti i punës në atë laborator, rregulli dhe pastërtia. Shoqërimi dhe shpjegimet për punën që ishte bërë për ngritjen dhe pajisjen me aparatura ma bëri shefja e laboratorit, që me sa vura re punonte me shumë pasion. Duke ecur brenda atij ambjenti, shoqëruesi im ma bëri me shenjë për ta mbyllur atë vizitë. Në kthim gjatë rrugës, ai më tha se kishte dijeni se shefja e laboratorit qe serbe”. Pasi e dëgjova i thashë se qe e vertetë, sepse para një muaji kur isha me shërbim në Vlorë, kisha shkuar edhe në Selenicë, ku vizitova edhe laboratorin e u gëzova shumë kur pashë se shefe e tij ishte Ollga, mësuesja ime e kimisë në shkollën e mesme në Qytetin Stalin, e shoqja e Hamdi Krujës, që qe drejtor i asaj shkolle. Të dy i kishin kryer studimet në Beograd dhe u transferuan në Selenicë ndoshta për shkak të origjinës së saj serbe, por për të dy, si për sjelljen ashtu edhe për aftësitë profesionale, flisnin vetëm fjalë të mira, si në Qytetin Stalin, ashtu edhe në Selenicë. I thashë gjithashtu se i shoqi, Hamdiu, ishte djalë i një fisi me emër shumë të mirë në Krujë. Nuk di të them përse ai takim i ishte bërë aq shqetësim, gjykojeni vetë. Dy-tre muaj pas vdekjes së Mehmet Shehut, si kudo e veçanërisht në institucionet e larta shtetërore në Tiranë, u bënë analizat në organizatat bazë të partisë për veprimtarinë e tij armiqësore. Komiteti i Partisë së Rajonit Nr.1, që mbulonte veprimtarinë e organizatave bazë të partisë në këto institucione, më ngarkoi mua të merrja pjesë në analizën që do bënte organizata bazë e partisë së Këshillit të Ministrave, ku ai kishte bërë pjesë. Megjithëse kundërshtova duke u justifikuar se nuk kisha përvojën e mjaftueshme partiake për të drejtuar një analizë të tillë, në një organizatë partie të një institucioni aq të lartë, vendimin që kishin marrë nuk e anulluan. Në ditën dhe orën e caktuar, pas një konsultimi paraprak me sekretarin e organizatës bazë të partisë, shkuam në sallën ku do të zhvillohej analiza. Me të hyrë brenda saj, të gjithë pjesëmarrësit u ngritën në këmbë, ku në rreshtin e parë ishin pranë njeri-tjetrit edhe kryemisnistr Adil Çarçani e dy zëvendësat e tij, Manush Myftiu e Qirjako Mihali. Megjithëse ndjeshesha ngushtë e shumë i emocionuar, dëgjova me vëmendje raportin e më pas edhe diskutimet që u bënë në atë mbledhje.
142 Rrëfime dhe mbresa
U fol gjatë për gjëra të përgjithëshme, si për rritjen e vigjilencës, forcimin e unitetit dhe përgjegjësitë e organizatës bazë të partisë së atij institucioni, për të përballuar situatën e krijuar. Nuk u përmend fare emri i Mehmet Shehut. I ndodhur në atë situatë, në fjalën time në mbyllje të analizës, mbajta të njëjtën linjë me ato që thuheshin në raport dhe në diskutimet e tyre, duke u çliruar nga ai siklet që më kishte zënë. Ajo punë nuk mbaroi me aq. Të nesërmen, Komiteti i Partisë, më kërkoi informacion me shkrim të analizës që u bë në organizatën bazë të atij institucioni, ku isha i deleguar. Në pamundësi për të hedhur në letër diçka të vlefshme, dy ditë më pas i shkova në zyrë sekretarit të Komitetit të Partisë, Xh.Tafaj dhe e informova gojarisht për analizën. I thashë se nëse e donin të shkruar, të dërgonin një nga instruktorët të merrte raportin dhe proces-verbalin e diskutimeve që u bënë në atë analizë. Ndonëse nuk i erdhi mirë për sugjerimin tim, unë e mbylla me aq shqetësimin tim. Në gjashtëmujorin e dytë të të vitit 1982, me vendim të organeve të larta të nomenklaturës, në Ministrinë tonë të Energjetikës u bënë disa ndryshime. Ministri Prokop Murra u tranferua si ministër në Ministrinë e Mbrojtjes. Në vend të tij, erdhi i komanduar për një periudhë 3-4 mujore, Pali Miska. Zëvendësministri F.Çina u transferua sekretar për ekonominë në Komitetin e Partisë të rrethit Tiranë. Zëvendësministri F.Shehu, me prirje shkencore në teknologjinë e çpimit të puseve të naftës, u transferua me detyrë Drejtor i Institutit Teknologjik të Naftës më qendër në Patos. Në vend të tij, zëvendësministër u emërua Ing. Tajar Hysi. Por meqë, për pakujdesi në këtë emërim, unë dhe ai ishim të dy skraparlinj, njëri nga ne duhej të largohej. Pas 3-4 muajve, ai u transferua Sekretar i Parë në Komitetin e Partisë në Patos. Në vend të tij, zëvendësministër erdhi Ing.P.Xhako. Në fillim të vitit 1983, në vend të Pali Miskës u emërua si ministër Lavdosh Ahmeti. Me transferimin e Faik Çinës, edhe vendi i tij në organikë u shkurtua. Sektori i minierave të qymyrgurit që ai mbulonte m’u ngarkua mua. Kjo ngarkesë e re dhe fakti që Petraqi shumicën e kohës qëndronte jashtë Tiranës në ndërmarrjet e naftës në Patos, e rritën ngarkesën time në punë, si jashtë ministrisë për të ndjekur ecurinë e punëve në
143 Agron Çuadari ndërmarrjet elektro-energjitike e të minierave të qymyrgurit, ashtu edhe brenda ministrisë për të bashkërenduar punën e drejtorive funksionale, marrëdhëniet me dikasteret e tjera e, në veçanti, punën shumë të lodhshme të veprimeve me korrespondencën, me të cilën çdo ditë dosjet ishin plot. Përveç dy sektorëve, atij të naftës dhe eketro-energjitikës që ishin burime të rëndësishme të lëndëve të para për zhvillimin ekonomik të vendit, në ato vite që unë punoja në Ministrinë e Energjitikës, jo më pak i rëndësishëm ishte dhe sektori i minierave të qymyrgurit. Shumë shkurt po rrëfej pak gjëra për to, pasi aktualisht janë vënë në konservim dhe nuk di të them nëse qymyrguri si lëndë djegëse që gjendet me shumicë në nëntokën tonë, do jetë i nevojshëm edhe në vitet më pas e ato miniera do të rivihen përsëri në shfrytëzim. E ndjej si detyrim moral të jap disa të dhëna për vendndodhjen e tyre dhe punën e përkushtuar që bënin shumë kuadro e mijëra minatorë “të ngujuar” nën tokë, për nxjerrjen e qymyrgurit si lëndë djegëse në objektet industriale.
Ndërmarrjet minerare të qymyrgurit - Ndërmarrja minerare e qymyrgurit në Memaliaj, 6 sektorë (Memaliaj) - Ndërmarrja minerare e qymyrgurit në Korçë, 6 sektorë (Drenovë, Krosnisht, Selcë, Qenckë, Babien) - Ndërmarrja minerare e qymyrgurit në Kolonjë (sektori Bezhan) - Ndërrmarja minerare e qymyrgurit në Alarup, 6 sektorë (Alarup, Pretushë, Dardhas, Vërdovë, Podgozhan, Hamesh) - Ndërmarrja minerare e qymyrgurit në Tiranë, 4 sektorë (Krrabë, Mushqeta, Mëzes, Priskë) - Ndërmarrja minerare e qymyrgurit në Valias (Valias, Tiranë) - Ndërmarrja minerare e qymyrgurit në Manëz,, 2 sektorë (Manëz e Gërdec) - Ndërmarrja e ndërtimit të minierave nëTiranë - Ndërmarrja minerare e bitumit në Selenicë Sasia totale e qymyrgurit që nxirrej nga minierat në atë kohë ishte 1,8-2 milion ton/vit, me fuqi kalorifike 2500-4300 k/kalori. Më cilësori ishte
144 Rrëfime dhe mbresa ai i Memliajt. Në dy minierat Valias e Memaliaj ishin ngritur edhe dy fabrika për prodhimin e koncentratit me fuqi kalorifike 4300 dhe 5500 k/kalori. Ma donte detyra të shkoja herë pas here në këto ndërmarrje, për të marrë pjesë në analizat e plotësimit të detyrave tremujore, gjashtëmujore e vjetore. Bashkë me drejtuesit e tyre, futeshim në frontet e punës thellë nën tokë, aty ku në kushte të vështira punohej për nxjerrjen e qymyrgurit. I kam ende në kujtesë fytyrat e nxira të puntorëve nga qymyrguri që nxirrej, duke u zvarritur këmbë e duar në galerite nën tokë. Me respekt kujtoj punën e përkushtuar të drejtorëve të minierave: Q.Qendro e F.Peçi në Memaliaj, Gj.Gramo e G.Pelteku në Mborje- Drenovë, B.Fejzullau në Bezhan, Gj.Leka në Alarup, A.Meçe në Tiranë e M.Gjokuta në Valias, S.Xhuglini në Manëz, S.Xhelili në Ndërmarrjen e Ndërtimit të Minierave në Tiranë e M.Bombaj në Selenicë. Në vitin 1983, në trungun tonë familjar, një tjetër gëzim ishte martesa e mbesës Merita (vajza e Iljazit dhe Asijes) me Kujtim Xhanin, me banim familjarisht në Shkodër, me origjinë nga Bubësi i Përmetit. Po atë vit, Kujtimin e larguan me shërbim në ambasadën tonë në Kore. Në vitet 1983-1984 u panë edhe frutet e punës së specialistëve të Institutit të Studimeve e Projektimeve elektro-energjitike. Nëpërmjet punës së tyre të përkushtuar, të ndihmuar dhe nga personalitetet e shkencës që punonin në të tjera institucione, si në Institutet e Ndërtimit dhe Universitetin Shtetëror, në sistemin tonë elektro-energjitik u bënë mjaft përmirësime, sidmos në impiantet e transformimit dhe linjat e transmetimit të energjisë elektrike nga objektet prodhuese tek ato përdoruese. Midis tyre, do të veçoja studimet dhe zbatimin e tyre me përllogaritje të sakta të rrymës së lidhjeve të shkurtra në nivelin e tensionit, për nevojat imediate të shtimit të impianteve transformuese e linjave përcjellëse të energjisë elektrike; për qëndrueshmërinë statike e dinamike të sigurimit në punë të sistemit; për gjetjen sa më shpejt të vendndodhjes së avarive në linjat ajrore; për kursimin e lëndëve djegëse ne termocentrale, si dhe përdorimit me sa më shumë efikasitet të ujit në liqenin e Fierzës, nëpërmjet përpunimit të të dhënave shumë vjeçare të sasisë së rreshjeve dhe prurjeve të ujit në kaskadën e Drinit
145 Agron Çuadari etj. Specialistë të spikatur që dhanë një kontribut të shquar për këto studime ishin profesorët: P.Radovicka, R.Çani, B.Golemi, G.Karapici, M.Jorgoni, si dhe inxhinierët K.Roko, K.Strakosha, V.Gaçe, F.Elmazi, K.Ruçi, J.Vasili, I.Palikuqi, T.Meksi, Y.Bathëra, A.Hido, etj. Pas largimit nga ministria të ministrave Prokop.Murra e Pali Miska, vazhdova të punoj si zëvendësministër edhe një vit tjetër me ministrin e ri L.Ahmeti. Me të njiheshim shumë më herët, kishim qenë shokë në shkollën e mesme të naftës në Qytetin Stalin, më pas të dy në punë në ndërmarrjet e naftës e së fundmi, unë drejtor në Uzinën e Përpunimit të Naftës në Qytetin Stalin dhe ai drejtor i Uzinës së Përpunimit në Ballsh, ndërmarrje të të njëjtit profil, gjë që na mundësonte takime më të shpeshta në raportimet që bënim për realizimin e detyrave në instancat më të larta, nga ku vareshim. Ngaqë kisha filluar punë para tij në ministri dhe kisha fituar një farë përvoje në punët e dikasterit, i qëndrova sa më pranë për ta ndihmuar në mbarëvajtjen sa më të mirë të punëve brenda aparatit të ministrisë, në përgatitjen e materialeve llogari-dhënëse në Këshillin e Ministrave e në veçanti për ta liruar nga angazhimi i tij në dy sektorët që mbuloja unë (elektro-energjitikën dhe minierat), për t’i lënë më shumë kohë të merrej me sektorin e naftës, që ishte jo vetëm më i vlefshmi, por edhe se për të ishim bërë tabelë qitje nga organet qendrore të partisë e qeverisë për mosrealizimin e detyrave e sidomos, pas largimit të dy ministrave të cilët gëzonin një lloj imuniteti nga qënia e tyre antarë të Byrosë Politike. Në një nga takimet e përditshme me të, diskutuam e debatuam veç të tjerave edhe një problem që kishte të bënte me emërimin e drejtorit të ri të kuadrit, mbasi ai i mëparshmi kishte mbushur moshën dhe do të dilte në pension. Në ato dy-tre ditë përflitej në korridoret e ministrisë që në këtë detyrë do të vinte B.Baxhia, një inxhinier nafte që vite më pare kishte punuar inxhinier në vëndburimin e gazit Divjakë
146 Rrëfime dhe mbresa të si specialistë në Ndërmarrjen e Kërkimit të Naftës në Lushnje dhe Sektorin e Gazit në Divjakë. Këtë opinion të tyre ia thashë atë mëngjes edhe Lavdoshit. Prej tij mësova që ai emërim ishte bërë dhe për këtë ishte njoftuar nga Drejtoria e Kuadrit të Komitetit Qendror. I thashë se për mua ishte vepruar gabim, se nga eksperienca ime në dikaster, kur ministra ishin Pali, Xhaferri e Prokopi, propozimin e kandidaturave të drejtorëve e bënte ministria dhe vihej në dijeni edhe sekretari i byrosë së partisë. E mbylla duke i thënë se në atë rast emërimi ishte bërë pa na pyetur fare. Në ato çaste, kur isha disi i revoltuar, gjë që nuk më ndodhte shpesh, krejt rastësisht e pa njoftim u hap dera e hyri në zyrën e minsitrit, Zëvendëskryetari i Këshillit të Ministrave, Besnik Bekteshi. Pasi na takoi, deshi të dinte se çfarë po diskutonim me zë të ngritur. Si i kujdesshëm që ishte, Lavdoshi iu përgjigj se bëhej fjalë për probleme pune. Që të mos e përsëris, ato që i kisha thënë Lavdoshit, ia thashë edhe Besnikut, duke i shtuar: “Boll i kemi dy Drejtorë Drejtorie në ministri, ku njëri ka të shoqen në Drejtorinë e Kuadrit në Aparatin e Komitetit Qendror dhe tjetri një shok po aty si inspektor, që mbulon sektorin e naftës. U dashka të vijë dhe një i tretë, që paska punuar në paradhomën e Lenkës në Komitetin e Partisë në Lushnje?!” Natyisht, vërejtjet e mia Besniku i kundërshtoi, më kritikoi dhe më këshilloi të bëja kujdes se ato gjëra ishin me zarar e mund të kishe edhe pasoja. M’u duk me vend reagimi i tij dhe sigurova veten se këshilla që m’u dha prej tij qe miqësore, nisur edhe nga njohja jonë më e hershme në takimet e shpeshta që bënim në Koman, kur ai punonte si kryeinxhinier i Ndërmarrjes së Ndërtimit të hidrocentralit, ku në shumë raste edhe drekonim bashkë. Disa muaj më parë, shoku im V.Çerava, që punonte sekretar në Komitetin Qendror të Partisë, bashkë me Besnikun më kishin nderuar duke ardhur për vizitë edhe në familjen time për 5 maj, ditën e dëshmorëve. Nuk kishin kaluar as dy muaj nga ajo bisedë në zyrën e ministrit, kur në muajin prill të vitit 1984, u mbajt një aktiv partie në Tiranë. Për të marrë pjesë në të, ishin thirrur përveç antarëve të pleniumit, edhe sekretarët e byrove të partisë në digastere. Në presidiumin e mbledhjes, përveç Foto Çamit si sekretar i parë i Komitetit të Partisë Tiranë dhe antar i Byrosë
147 Agron Çuadari
Politike, merrnin pjesë edhe dy antarë të tjerë të Byrosë. Ajo që e hapi dhe e drejtoi këtë takim, ishte antarja e Byrosë Politike dhe sekretare e Komitetit Qendror të Partisë, Lenka Çuko. Ishim disi në ankth se përse bëhej ky takim i jashtëzakonshëm. Por nuk vonoi dhe Lenka na e bëri të ditur, duke e thënë në fjalën e hapjes: “Siç e dini, në muajin mars u mbajt Pleniumi i Komitetit Qendror për problemet ekonomike. Me shqetësim, Enver Hoxha kritikoi punën e dobët të organizatave të partisë në institucionet shtetërore në rrethe e, në veçanti, të atyre në dikastere, jo vetëm për mosrealizimin e detyrave të planit të vitit 1983, por edhe ato të planifikuara për vitin 1984 në disa sektorëtë ekonomisë, poshtë shifrave të parashtuara në planin pesëvjeçar”. Pa e zgjatur më tej, ajo, duke u shfaqur shumë e shqetësuar në dukje për kritikat, kërkoi të ngrihej e të jepte llogari para pleniumit, sekretari i byrosë së partisë në Ministrinë Energjitike, që isha unë. Megjithëse i shqetësuar, por në dijeni të plotë për punën që kishim bërë për hartimin e planit si aparat e si organizatë partie në minsitri, u ngrita dhe dola për të folur para pleniumit. I emocionuar, sepse ishte hera e parë që po jepja llogari në një forum kaq të lartë partie dhe i papërgatitur për atë që do të raportoja, ende pa nisur unë të flas, ajo ndërhyri shumë e nervozuar duke më thënë: “E di ti që është bërë pleniumi i Komitetit Qendror?” Iu përgjigja se e dija. “A e keni analizuar fjalën e Enver Hoxhës në atë plenium?”, - vijoi ajo. I thashë se jo, duke qenë se jo vetëm nuk na ishte dhënë porosi nga Komiteti i Partisë, por edhe se nuk e kishim marrë buletinin me fjalimin e Enver Hoxhës në atë plenium. E vënë disi në pozitë për ato që i thashë, pasi debatoi nën zë edhe me të pranishmit e tjerë në presidium, më kërkoi të dinte përse nuk i ishim përmbajtuar kuotave në projekt-planin e qeverisë për nxjerrjen e naftës dhe të gazit për vitin 1984. Në mënyrë të përmbledhur, përgjigja ime ishte: “Në vendburimet ekzistuese, ne si ministri, pas takimeve intensive me drejtuesit e ndërmarrjeve, në secilin sektor e vendburim, kuotat e nxjerrjes së naftës e gazit i kemi planifikuar 2-3% më të larta se ato që sollën ndërmarrjet dhe 3-4% më shumë se ato që u realizuan faktikisht në vitin 1983. Për caktimin e shifrave më të larta na mungojnë investimet dhe fondet valutore për aplikimin e metodave të reja për nxjerrjen e
148 Rrëfime dhe mbresa naftës në vendburimet ekzistuese. Për vendburimet e reja lamë ato shifra të parashikuara në pojekt-plan, megjithëse ende nuk janë zbuluar. Pasi të analizojmë kritikat që na janë bërë në plenium, do të nxjerrim përgjegjësitë e do të marrim masat përkatëse edhe në organizatën bazë të partisë që mbulon sektorin e naftës”. Këmbëngulja e saj për të më vënë para përgjegjësisë në mbledhjen e atij pleniumi, i kaloi kufijtë e një mendje normale për përgjegjësinë e një sekretari buroje, që jo vetëm si detyrë shtetërore mbulonte dy sektorë të tjerë ku planet realizoheshin, sidomos edhe pa u bërë analiza në vetë organizatën e partisë së ministrisë e për më tepër, që për problemet e naftës ajo nuk kishte haber e ishte krejt profane. Pas debateve me të që vazhduan gjatë, ajo me zë të lartë e unë i nxehur por i kujdesshëm për t’iu kundërvënë, e lashë podiumin dhe shkova e u ula në sallë. Në të djathtën time ishte F.Çina, ish-kolegu im në Ministrinë e Energjetikës, por i transferuar para një viti sekretar i Komitetit të Partisë së Tiranës. Pasi u ula, në konfidencë i thashë: “Po kjo lopçarja, ç’pati me mua?” Lenka Çuko përgojohej me këtë epitet, pasi vite më parë kishte punuar si stalljere lopësh në kooperativën bujqësore të Krutjes në Lushnje. Pasi u qetësova disi, pashë që në krahun tjetër të Faikut, qëndronte ulur L.Kote, punonjëse në Drejtorinë e Kuadrit të Komitetit Qendror. E njihja ngaqë me të shoqin kishim punuar bashkë në Ministrinë e Industrisë dhe Minierave. Dy ishin dyshimet e mia pas asaj që ndodhi. I pari, nëse Besnik Bekteshi i kishte treguar asaj bisedën që bëmë në zyrën e Lavdoshit dy muaj më parë për emërimin e drejtorit të kuadrit (e dyshoja fort këtë, sepse sjellja dhe kritikat ndaj meje në plenium ishin ekstreme, në një kohë që me sekretarët e byrove të dikastereve të tjera ishin shumë të zbutura) dhe e dyta, nëse L.Kote e dëgjoi çfarë i pëshpërita Faikut për të. Asnjëherë nuk e mora vesh të vërtetën, por duke parë se çfarë ndodhi më pas, njëra ose të dyja i kishin shkuar në vesh. Të nesërmen e pleniumit, ishim duke pirë kafen me Lavdoshin në zyrën e tij. Papritur i ra zilja e telefonit dhe mbasi mbaroi bisedën, më tha se në orën dhjetë të dyve bashkë na kërkonte Lenka Çuko në zyrën e saj. Ende nuk e kisha vënë në dijeni për ato që ishin thënë në mbledhjen e pleniumit. Pas bisedës në telefon me Lenkën, e informova hollësisht
149 Agron Çuadari për debatin që kisha bërë një ditë më parë. Më tha të mos mërzitesha se edhe atë vetë e kritikonin çdo ditë, veçanërisht zëvendëskryeministri Besniku, që ishte bërë i padurueshëm. Madje shtoi se ndonjë ditë do shkonte t’u linte çelsat e zyrës e të kërkonte dorëheqjen. Në orën e caktuar, bashkë me Lavdoshin shkuam në zyrën e Lenkës. Përveç saj, për të qenë pjesë e atij takimi, aty gjetëm edhe dy persona të tjerë: Sekretarin e Parë të Komitetit të Partisë së Rajonit, Xhemal Tafaj, që mbulonte jetën e partisë në institucionet e larta shtetërore dhe Drejtorin e Kuadrit në aparatin e Komitetit Qendror, Mihal Bisha. “Iu thirra në këtë takim, - tha ajo – për t’ju vënë në dijeni se dje në aktivin e pleniumit të partisë në Tiranë, ku u diskutuan përfundimet e Pleniumit të Komitetit Qendror të Partisë që u mbajt një muaj më parë, e në veçanti kritikat që bëri shoku Enver për mosrealizimet e detyrave të vitit 1983 dhe parashikimin e kuotave me të ulta se ato të planifikuara nga qeveria, sidomos në nxjerrjen e naftës për vitin 1984, sekretari i byrosë së partisë në Ministrinë Energjitike, Agron Çuadari, me sjelljen e tij jo korrekte m’u kundërvu dhe nuk i pranoi kritikat që i bëra. Për këtë, kërkoj të bëhet menjëherë analiza në organizatën e partisë së këtij institucioni, të nxirret përgjegjësia për kritikat e shokut Enver dhe të mbahet qëndrim edhe për sekretarin e byrosë së partisë, si për postin e tij partiak edhe për atë shtetëror në atë institucion”. Pasi mbaroi i thashë: “Kritikat tuaja për mua dje në aktiv, jo vetëm ishin pa vend, por tendencioze e të qëllimshme. Jam plotësisht dakord që këtë çështje ta diskutojmë në organizatën e partisë dhe atje të vendoset edhe për qënien time në ato detyra”. Edhe pse Xhemali e Lavdoshi aty për aty thanë ndonjë fjalë të mirë për mua, puna jua donte t’i dilnin në krah Lenkës, duke marrë përsipër të vepronin sipas porosive të saj. Në fund të muajit prill, në ministri u bë një mbledhje e hapur edhe me pjesëmarrjen e punonjësve pa parti, ku u zhvillua analiza për konkluzionet e Pleniumit të Komitetit Qendror të Partisë, të mbajtur dy muaj më parë. Për të marrë pjesë në atë analizë erdhën Foto Çami e Xhemal Tafaj, dy drejtuesit më të lartë partiakë në qytetin e Tiranës. Që të mos zgjatem, në atë mbledhje të hapur të partisë, që zgjati mbi
150 Rrëfime dhe mbresa katër orë, pasi u analizua hollësisht e gjithë procedura që ishte ndjekur për hartimin dhe miratimin e shifrave të planit të vitit 1984, rezultoi se për to ishte punuar me shumë përgjegjësi e përkushtim nga të gjithë punonjësit me dhe pa parti të Drejtorisë së Naftës në dikaster, së bashku me drejtuesit e ndërmarrjeve në bazë. Kuotat e parashikuara ishin në maksimumin e mundshëm të realizimit të tyre. E papritur, jo për mua por për pjesëmarrësit në atë takim, ishte kur deleguesit kërkuan opinionin e tyre për punën time si sekretar partie dhe zëvendësministër. Të gjithë ata që morën fjalën, shprehën vlerësime shumë të mira për të dyja ato funksione që më ishin ngarkuar. Ndonjëri, si Drejtori i Drejtorisë së Minierave M.Kallajxhiu, tregoi edhe për opnionin shumë pozitiv që unë gëzoja poshtë në bazë, në kolektivat e punonjësve të minierave qymyrgurore. Vetëm njeri, pikërsisht ai që gruan e kishte në grupin e instruktorëve që punonin me Lenkën, më kritikoi duke me cilësuar si tepër autoritar e mospërfillës ndaj punës së tij si Drejtor i Drejtorisë së Investimeve. Por nuk qe e thënë që ajo punë të mbyllej me aq. Një muaj më pas, në ditët e fundit të muajit maj, Lenka (lopçarja) dhe Mihali (Berja i Stalinit, siç e etiketonin) sajuan një tjetër intrigë. Nëpërmjet telefonit në paradhomën e ministrit, më njoftuan që të nesërmen në orën nëntë të parqitesha në zyrën e M.Bishës. Tërë atë ditë isha i shqetësuar, por nuk e dhashë veten, nuk u tregova as shokëve të mi më të afërt në ministri e as familjes, për të mos i bërë merak para kohe. Në orën e caktuar, shkova në zyrën e tij. Ajo që më befasoi ishte se, porsa më pa kur hyra në derë, u ngrit në këmbë dhe më takoi shumë “miqësisht”, më pyeti për shëndetin, familjen e për ecurinë e punëve në minsitri. Shumë të tepërta këto, kur s’kishte as një muaj që ishim parë me të në zyrën e Lenkës. Në vazhdim, m’u drejtua me këto fjalë: “Shoku Enver është shumë i shqetësuar për ecurinë jo të mirë të punëve në dy sektorët më të rëndësishëm të vendit, atë të naftës në Patos dhe atë të kombinatit kimiko-metalurgjik në Laç. Na dha porosi që në këta dy sektorë, për të ndrequr situatën, të dërgojmë dy nga zëvendësministrat më të zotë që punojnë aktualisht në dikasteret e ekonomisë tonë.” Nuk qe e vështirë ta kuptoje se ato fjalë që nxorri nga goja, aq bajate
151 Agron Çuadari e të rëndomta, të ishin thënë nga Enveri, që kishte kohë që s’merrej direkt vetë me shumë gjëra, për shkak të përkeqësimit të vazhdueshëm të shëndetit. Iu drejtova: “Sipas jush, njëri nga këta të dy jam unë. Përse nuk ma thoni troç, doni të më largoni për debatin që bëmë në zyrën e Lenkës, ku ishit edhe ju. Unë jam inxhinier mekanik, me kënaqësi e pa asnjë qejfmbetje, më çoni që nesër inxhinier në repartet e kombinatit të Auto-traktorëve. Ma thuaj troç që do të më largosh nga Tirana. Unë nuk pranoj të shkoj në asnjërën nga ato detyra ku doni të më çoni”. Pasi më dëgjoi pa më ndërprerë, ashtu si dinte ai t’i molliste ato punë, më tha: “Punën tënde si Drejtor Bilanci dhe Zëvendësministër, Partia e vlerëson si shumë të mirë. Kemi bindjen e plotë se, me vajtjen tënde si drejtor në njërin nga ata dy sektorë të industrisë, gjendja do të ndryshojë”. Për çudinë time, u ngrit nga karrikja dhe me dorën në sup më përcolli deri tek dera. Në zbritje të shkallëve për të dalë nga ajo godinë, takova dy personalitete të njohur për mua, që punonin në atë institucion si shefa sektorësh të ekonomisë, K.Lazri e R.Hanku. Më panë të shqetësuar e nuk më lanë pa e pirë një kafe së bashku me ta në lokalin brenda ndërtesës. Pasi u tregova për takimin me Mihalin, shumë miqësisht më thanë: “Mund të jetë disi e nxituar lëvizja jote, se edhe atje ku je bëje shumë punë, por jemi të sigurt se ti je i aftë e i ke të gjitha mundësitë për t’i kryer me sukses ato detyra. Je ende i ri në moshë e më pas të tjera detyra të rëndësishme do të kryesh.” U ndava miqësisht me ta. Rrugës, pa mbërritur te parku Rinia, u takova me një tjetër të njohur, Jani Fullanin. Me të na kishte lidhur puna vite më parë kur unë punoja si Drejtor i Uzinës së Përpunimit të Naftës në Qytetin Stalin dhe ai Kryetar i Arbitrazhit të Lartë Shtetëror, institucion ky që gjykonte konfliktet e ndërmarrjeve në rastet e mosplotësimit të detyrimeve kontraktuale. Disa muaj më parë, me të ishim bërë edhe komshinj në pallatin mbi Postën Qëndrore. Ndryshe nga dy të parët, edhe pse më pa të shqetësuar, fjalët e vetme që më tha ishin: “Kur të largohesh me familjen tënde, më njofto se më pëlqen shumë shtëpia jote e dua të vendosem aty”. O zot, thashë me vete, paska edhe njerëz kaq jo njërëzorë. U ndava me të, pa i dhënë as dorën. Atë ditë nuk shkova më në zyrë. Të nesërmen në mëngjes takova
152 Rrëfime dhe mbresa ministrin. Edhe ai ishte vënë në dijeni të lëvizjes time, por ashtu si dhe unë, pa e ditur se cila ishte detyra e re. Nuk ju zemërova që s’e kishte kundërshtuar transferimin tim, se e dija që nuk e kishte guximin për ta bërë një gjë të tillë. Ndryshe do të shkonin punët, nëse ministër do të ishte Pali apo Prokopi. Kaluan tre muaj e unë ende vazhdoja punë në atë detyrë që isha. Ditët kalonin shpejt se, përveç punës në ministri, merresha edhe me ndjekjen e punimeve restauruese të shtëpisë së re që kisha marrë në qendër të Tiranës. Me kalimin e ditëve, ende si familje shpresonim që transferimi ndoshta ishte anuluar, duke patur parasysh që unë kisha insistuar për të mos shkuar në asnjërën nga ato detyra. Por s’paskësh qenë e thënë që të ndodhte ashtu. Një të hënë, në ditët e para të muajit shtator, nëpërmjet telefonit në zyrë më njoftuan që në orën dymbëdhjetë të shkoja në zyrën e Kryeministrit A.Çarçani. Si dhe herë të tjera, në zyrën e tij, shkova jo i shqetësuar për transferimin, se ato i bënte godina tjetër për karshi. Atje shkoja për të marrë ndonjë porosi që ai më jepte për shqetësimet që i ngrinin kryetarët e komiteteve ekzekutive të rretheve për ndërprerjet e energjisë elektrike, ngaqë atë vit, si rezultat i thatësirës, hidrocentrali i Fierzës punonte me gjysmën e kapacitetit apo për ankesat që bënte Kombinati Metalurgjik në Elbasan e TEC-i i Tiranës për mungesat e furnizimit me qymyrguri. Por asaj radhe, nuk qe ashtu. Me sjelljen e tij shumë fisnike, Kryeministri më komunikoi vendimin e Byrosë Politike për emërimin tim Drejtor në Kombinatin Kimiko-Metalurgjik të Laçit. Nuk di ta them përse pikërisht i ishte ngarkuar atij që të më jepte njoftimin. Për mua ndoshta qe fat, sepse po të isha thirrur nga godina karshi, do kisha bërë sherr e ndoshta do kisha pasoja. E falenderova për besimin që kishte Partia te unë, duke i premtuar se do vija të gjitha forcat për ta përmirësuar sa më shpejt gjendjen në Kombinatin Kimiko-Metalurgjik të Laçit. Me të dalë nga zyra e tij, shkova drejt e në ministri, sistemova dosjet, u ndava miqësisht me Lavdoshin e më pas me të gjithë punonjësit e ministrisë që gjeta në ato momente nëpër zyra. Me shokët e miqtë e mi, që kishim shumë vite që punonim bashkë në ndërmarrjet e naftës e
153 Agron Çuadari në ministri, Dh.Dashin, Q.Qaizimin e Ll.Topin, u ulëm në një lokal aty pranë e pasi pimë kafen u ndamë duke u përqafuar e duke i uruar njëri- tjetrit shëndet e gjithë të mirat.
•• Dhjetë muaj punë si drejtor në Kombinatin Kimiko-Metalurgjik në Laç Atë ditë të emërimit tim në detyrën e re, pasi u largova nga Ministria, mbërrita në shtëpi disi i shqetësuar. Largimi im nga shtëpia, qoftë edhe pjesërisht, do i mungonte detyrimeve familjare. Nëna i kishte kaluar të shtatëdhjetat dhe e kishte të nevojshme përkujdesjen, Albana ishte ende në tetëvjeçare dhe Kozeta në vitin e fundit të universitetit. Përveç punës jo të lehtë në zyrë në tërë ato vite, e gjithë barra binte mbi Donikën. Me shumë kujdes, për të mos i bërë merak, pasi drekuam të gjithë së bashku, iu thashë lidhur me largimin tim në Laç. Transferimin ma kishte komunikuar vetë kryeministri, duke më thënë fjalë shumë të mira për punën që kisha bërë në Ministrinë Energjetike dhe sidomos për besimin e plotë që kishin tek unë, se edhe Kombinatin Metalurgjik në Laç, që ishte bërë shqetësues vitet e fundit për realizimin e detyrave të planit, do e vija në rrugë të mbarë. Të përlotur e kaluam atë pasdite deri në darkë në orët e vona. Të nesërmen në mëngjes, i shkova në zyrë Hajredin Çelikut, ministër i Industrisë dhe Minierave, nga ku varej edhe Kombinati Kimiko-Metalurgjik i Laçit. Me të njihesha që vite më parë, kur isha Drejtor Bilanci në atë ministri dhe ai Drejtor i Kombinatit Metalurgjik në Elbasan. Përveçse flisnim shpesh në telefon, takimet me të për shqetësimet e bazës materiale në Kombinat, sidomos në ato vite të vështira 1979-1980, na lidhën e miqësuan edhe më shumë. Isha borxhli karshi tij për një të mirë që më kishte bërë dy vite më parë, të cilën po e rrëfej më poshtë: Një pasdite, kur u ktheva në shtëpi nga puna në Ministrinë Energjetike, gjeta duke më pritur prej disa orësh e duke qarë Betën, gruan e një shokut tim të klasës në univesitet, G.Serbini (i ati bjellorus, i ardhur në Shqipëri që para çlirimit). Megjithë kujdesin e nënës dhe Donikës për ta qetësuar, lotët nuk i kishin pushuar. Në takimin me të, mësova se të
154 Rrëfime dhe mbresa shoqin, Grigorin, ia kishin transferuar nga uzina Dinamo në minierën e kromit në Bulqizë. I keqardhur, duke e ditur që ai vuante nga stomaku që nga vitet e universitetit, i premtova që do bëja të pamundurën për ta ndihmuar, duke shpresuar te konfidenca që kisha me ministrin H.Çeliku, i cili kishte komunikuar urdhërin për transferimin e tij dhe dhjetë inxhinierëve të tjerë mekanikë nga Tirana në Bulqizë. Në takimin me ministrin për këtë problem, mësova se lista për transferimin e tyre kishte dalë si një nga masat për mbështetjen me kuadro të atij profili të minierës së kromit në Bulqizë, një nga më të mëdhatë në vend e sidomos për rëndësinë e saj në prodhimin e kromit për eksport. Më premtoi se do mundohej ta ndihmonte. Se si u procedua më tej nuk e di, por emri i Grigorit u hoq nga lista. Prej shumë vitesh ai banon familjarisht në Itali, duke qenë se edhe nënën e kishte italiane. E kemi ruajtur miqësinë me ta, sa herë vijnë për pushime në Shqipëri, takohemi e çmallemi. Po i rikthehem takimit me ministrin Çeliku pas dy viteve. Takimi me të ishte shumë miqësor. Pasi më uroi për detyrën e re si Drejtor i Kombinatit në Laç e më shfaqi kënaqësinë që do punonim së bashku, mori në telefon Xh.Gjonin, në atë kohë Sekretar i Parë i Komitetit të Partisë në rrethin e Krujës, për të fiksuar të nesërmen orën e takimit për prezantimin tim në Kombinat. Të nesërmen në mesdite, shkova në Kombinat bashkë me të. Në zyrën e ish-drejtoreshës B.Zalla, u takuam edhe me Xh.Gjonin. Gjysëm ore më pas, të katër shkuam në sallën e mbledhjeve të Kombinatit, të mbushur plot. Shumë prej puntorëve, për mungesë vendesh, qëndronin në këmbë. Disi i emocionuar, në atë ambjent me njerëz të panjohur më parë e për më tepër në një detyrë të vështirë, pasi dëgjova vlerësimet që Hajredini dhe Xhelili bënë për mua dhe duartrokitjet e të pranishmëve në sallë, e mora veten. Në ato pak fjalë që thashë para tyre, shpreha besimin se, bashkë me ta, do t’i vinim punët në rrugë të mbarë dhe Kombinati ashtu si vite më parë, do të vihej në pararojë të arritjeve e treguesve ekonomiko-financiarë të përcaktuara në planin e shtetit. Në dy ditët e para, bashkë me Besniken, një zonjë grua, shumë e sjellshme, inxhiniere kimiste e diplomuar në Kinë, me kontribut disa vjeçar në atë kombinat, me të cilën njihesha që disa vite më parë,
155 Agron Çuadari organizuam takime të veçanta me punonjësit e administratës qendrore, me ata të administratave të dy uzinave, e veç e veç me të gjithë drejtuesit e reparteve të prodhimit dhe ato të shërbimeve. Në ditët më pas, bashkë me kryeinxhinierin e kombinatit, Sh.Mançellari, kryetarin e degës teknologjike, Q.Dosti, drejtorin e uzinës së superfosfatit K.Sallaku dhe atë të shkrirjes së bakrit G.Mezini, shkuam në çdo repart e sektor për të njohur e parë nga afër aktivitetin e tyre prodhues, lëndët e para të vendit e të importit, burimet e furnizimit, kapacitetet prodhuese dhe historikun e ndërtimit të objekteve të këtij kombinati me shumë rëndësi për zhvillimin ekonomik të vendit.
Uzina e prodhimit të superfosfatit Për të plotësuar kërkesat e bujqësisë me plehra fosfatike, aq shumë të nevojshme për rritjen e rendimentit në prodhimin e drithrave, në vitet 1963-1966 në Laç ishte ndërtuar uzina e prodhimit të superfosfatit. Projekti, makineritë, pajisjet, teknologjia, së bashku me asistencën për ndërtimin dhe vënien në shfrytëzim të kësaj vepre, në marrëveshje me palën shqiptare e kishin marrë përsipër kinezët. Përveç shumë të tjerëve, për vënien në punë e përgjatë 3-4 viteve më pas, në aktivitetin prodhues të saj, kontribut kishin dhënë edhe shokët e mi të klasës e të kursit, inxhinierët mekanikë A.Kondo, F.Sukaj, M.Shushku e Z.Mataraku, R.Çeliku. Në kompleksin e fabrikave e reparteve të uzinës së superfosfatit bënin pjesë: - fabrika e prodhimit të superfosfatit pluhur - fabrika e prodhimit të superfosfatit të granuluar - fabrika e prodhimit të acidit sulfuric - reparti i prodhimit të fluorosilikatit të natriumit - reparti i neutralizimit të ujrave acide - reparti i mirëmbajtjes dhe remonteve - laboratori i analizave kimike
156 Rrëfime dhe mbresa
Lëndët e para për prodhimin e superfosfatit pluhur ishin minerali fosfatik dhe acidi sulfurik. Minerali fosfatik merrej kryesisht nga importi (Maroku, Algjeria, Egjypti), me përmbajtje mbi 30% pentaoksid fosfori (P2O5). Një sasi e vogël e tij merrej nga vendi (miniera e Fushbardhës në Gjirokastër), me përmbajtje 15-16% (P2O5); ndërsa acidi sulfurik prodhohej në vend, po aty, në një tjetër fabrikë. Procesi teknologjik i prodhimit të superfosfatit pluhur kryesisht ishte ai kimiko-termik. Nëpërmjet impianteve e pajisjeve të vendosura në atë fabrikë, realizohej përzjerja e lëndëve të para, e mineralit fosfatik me acidin sulfurik, duke rritur përmbajtjen e lëndës aktive të pentaoksidit të fosfatit mbi atë që kishte vetë minerali në masën 18% dhe duke ulur lagështinë 10- 12%. Kapaciteti prodhues i fabrikës ishte 150 mijë ton/vit. Superfosfati rifuxho, i prodhuar në fabrikë, depozitohej në depon aty pranë dhe nëpërmjet transportit automobilistik e hekurudhor shpërndahej në të gjitha rrethet e vendit e prej andej në fermat dhe kooperativat bujqësore. Gazrat e fluorit që formoheshin gjatë zbërthimit të mineralit fosfatik me acidin sulfurik (H2SO4), pasi kalonin në një tjetër impiant, në praninë e ujit formonin acidin fluoro-silicik e në përfundim të procesit, prodhohej fluoro-silikati i natriumit që përdorej në fabrikat e qelqit dhe industrinë e përpunimit të drurit. Produkti i bluar imët ambalazhohej në thasë letre e bezeje në sasinë 600 ton/vit. Procesi teknologjik i prodhimit të superfosfatit të granuluar ishte më i thjeshtë. Lënda e parë për të ishte superfosfati pluhur, që nëpërmjet një impianti në praninë e ujit të sprucuar, pas tharjes, granulohej (kokrizohej), duke iu përmirësuar më tej vetitë fizike e agro-kimike (rritej më tej përmbajtja e pentaoksidit të fosforit, duke ulur më shumë edhe lagështirën). Kapaciteti prodhues i fabrikës ishte 60 mijë ton/vit. Ambalazhimi bëhej në thasë letre, duke ulur ndjeshëm humbjet gjatë transportit, deri në kooperativat me vendndodhje më në thellësi të vendit. Lënda e parë për prodhimin e acidit sulfurik ishte minerali i piritit me mbi 35% squfur, që nxirrej në minierat tona në veri të vendit, kryesisht në Mirditë. Procesi teknologjik i prodhimit të acidit sulfurik ishte: pasi minerali coptohej, thahej dhe fraksionohej, nëpërmjet furrave, digjej në temperatura 800-1000°C, nga ku dilte gazi sulfuror, që duke kaluar në të tjera impiante e procese,
157 Agron Çuadari kthehej në acid sulfurik (H2SO4), me përqendrim 92-94%. Kapaciteti prodhues i fabrikës ishte 40 mijë ton/vit. Përveçse plotësoheshin nevojat për prodhimin e superfosfatit, tepricat përdoreshin për plotësimin e nevojave të ndërmarrjeve brenda vendit. Një tjetër repart në këtë uzinë ishte edhe ai i neutralizimit të ujrave acide, që dilnin gjatë prodhimit të acidit sulfurik e në proceset e përdorimit të tij në fabrikën e prodhimit të plehut fosfatik. Ujrat acide, të dëmshme për shëndetin e punonjësve të uzinës, për florën dhe faunën brenda e jashtë saj, neutralizoheshin në një impiant me solucion gëlqere për t’u kthyer në neutrale. Nëpërmjet kanalizimeve nëntokësore, ato dërgoheshin jashtë uzinës, në dambën ku depozitoheshin edhe mbetjet e ngurta të ndotura me acid. Disa vite më parë, brenda fabrikës së acidit sulfurik ishin ngritur edhe dy impiante të reja nga vetë specialistët e kësaj uzine, ajo e prodhimit të oleumit për nevojat e Ministrisë së Mbrojtjes dhe ajo e acidit sulfurik të përqendruar për bateritë e motorrave me djegie të brendshme, duke e ndërprerë marrjen e tij nga importi. Në vitin 1980, ishte ngritur një tjetër linjë për prodhimin e acidit nitrik të përqendruar, për nevojat e Ministrisë së Mbrojtjes. Për këtë ishte importuar nga Franca një impiant i veçantë, me teknologji shumë të avancuar për kohën, i vendosur pranë fabrikës së acidit sulfurik. Lënda e parë për prodhimin e acidit nitrik të përqendruar ishte acidi sulfurik që prodhohej aty në uzinë dhe acidi nitrik i holluar që prodhohej në Uzinën e Plehrave Azotike në Fier. Kapaciteti prodhues i këtij impianti ishte 6-8 mijë ton/vit.
Uzina e shkrirjes së bakrit Në vitet 70-të, me zbulimet dhe vënien në shfrytëzim të vendburimeve të reja të mineralit të bakrit, ishte bërë imediate që, përveç rikonstruksioneve të fabrikave të shkrirjes në Rubik e Gjegjan të Kuksit, të ndërtohej edhe një tjetër e re. Bazuar në faktin që edhe bujqësia kërkonte më shumë plehra fosfatikë dhe premisës që në fabrikat e shkrirjes së bakrit çliroheshin gazra sulfurore, nga të cilët mund të prodhohej acidi sulfurik, me miratim të qeverisë, ishte vendosur që ajo të ngrihej pranë Uzinës së Superfosfatit në qytetin e Laçit. Si edhe më parë, për këtë uzinë të re të shkrirjes së bakrit, projektin, makineritë, teknologjinë e prodhimit
158 Rrëfime dhe mbresa dhe asistencën për ta vënë në shfrytëzim, e kishte marrë përsipër pala kineze. Kjo uzinë, ishte ndërtuar e vënë në shfrytëzim në vitin 1977, nga vetë specialistët e uzinës, të ndihmuar edhe nga specialistët e dy fabrikave të shkrirjes së bakrit Rubik e Gjegjan, me eksperiencë pune në këtë aktivitet. Specialistët kinezë, pas prishjes së marrëdhënieve me ne, që një vit më parë, ende pa u përfunduar ndërtimi i uzinës, qenë larguar. Në kompleksin e objekteve të përfshira në uzinën e shkrirjes së bakrit, bënin pjesë: - Fabrika e shkrirjes së bakrit blister - Reparti i rafinimit të bakrit blister - Reparti i elektrolizës për prodhimin e bakrit katodik - Reparti i prodhimit të sulfatit të bakrit dhe nikelit - Fabrika e prodhimit të acidit sulfurik
Lënda e parë për prodhimin e bakrit blister ishte minerali i bakrit me përmbajtje rreth 3% bakër (Cu) dhe koncentrati i bakrit me rreth 18% bakër (Cu), që nxirrej e një pjesë pasurohej në fabrikat në veri të vendit, në rrethet Mirditë, Pukë, Kukës e Shkodër. Lëndët ndihmëse në procesin e shkrirjes ishin: kuarci, guri gëlqeror, qymyri koks, skorjet e pluhurat që dilnin gjatë procesit të shkrirjes së mineralit e prodhimit të acidit sulfurik. Të gjitha këto së bashku, të normuara në sasi e në kohë sipas radhës, futeshin bashkë me mineralin e bakrit në furrën e shkrirjes. Sipas një procesi të përcaktuar teknologjik, bakri i shkrirë që dilte nga fundi i furrës pas largimit të skorjeve dhe squfurit me djegie, i emërtuar baker blister, dërgohej në repartin e rafinimit. Në këtë repart bëhej oksidimi dhe largimi më i thellë i mbetjeve të dëmshme si dhe derdhja në forma me përmasa të përcaktuara të quajtura anoda, të gatshme për përpunim të mëtejshëm në repartin e elektrolizës. Këtu në vaskat e mbushura me acid sulfurik, futeshin anodat dhe katodat, ku në prani të rrymës elektrike të vazhduar, zhvillohej elektroliza e bakrit, nga ku fitohet bakri eketrolitik ose katodik me cilësi të lartë (mbi 99% bakër). Bakri katodik i prodhuar, kryesisht dërgohej në uzinën e bakrit në Rubik dhe një pjesë eksportohej si bakër katodik. Në këtë uzinë (në Rubik), bakri katodik
159 Agron Çuadari përpunohej më tej për t’i rritur cilësitë fiziko-kimike. E ashtuquajtura katangë që fitohej, dërgohej në uzinën e prodhimit të telave dhe kabllove në Shkodër. Telat dhe kabllot e prodhuar, ishin me cilësi të lartë. Me ato plotësoheshin kërkesat e vendit dhe një pjesë e konsiderueshme eksportohej. Këtu mbyllej cikli i prodhimit dhe përpunimit të bakrit në vendin tonë. Kapaciteti prodhues i barkit katodik në këtë uzinë ishte 4.200-4.300 ton/vit. Në repartin e prodhimit të sulfatit të bakrit dhe nikelit si lëndë e parë, shërbente elektroliti i vaskave të elektrolizës, duke i shtuar acid sulfurik e mbeturina bakri. Nëpërmjet pajisjeve disi të veçanta, aty kryheshin proceset e tretjes, kristalizimit, ftohja, tharja dhe ambalazhimi. Kapaciteti prodhues i fabrikës ishte: për sulfatin e bakrit - 1500 ton/vit, për sulfatin e nikelit - 13 ton/vit. Të dyja këto produkte përdoreshin për bujqësinë, galvanizimet, etj. Si lëndë e parë për prodhimin e acidit sulfurik në uzinën e shkrirjes së bakrit, shërbenin gazrat sulfurore SO2 që dilnin nga furra e shkrirjes, kovertitorët dhe furrat elektrike. Procesi teknologjik i acidit sulfurik realizohej nëpërmjet dy impianteve të veçanta, që ishin ai i pastrimit të gazit dhe ai i prodhimit të acidit sulfurik. Ndryshe nga teknologjia e prodhimit të acidit sulfurik, ku si lëndë e parë përdorej minerali i piritit, këtu prodhimi ishte mjaft i vështirë dhe i komplikuar. Në impiantin e pastrimit, gazit sulfurik i hiqeshin pluhurat e mbetura në të në procesin e shkrirjes së bakrit nëpërmjet elektrofiltrave, ndërsa në linjat e impiantit të prodhimit, gazi i pastruar, i nështrohej procesit të oksidimit, duke e kthyer atë në gaz sulfur SO3 e më pas, në praninë e avullit të ujit në kullë, ai kondensohej në acid sulfurik H2SO4, i gatshëm për t’u përdorur si lëndë e parë për prodhimin e superfosfatit. Në projektin e ndërtimit të uzinës së shkrirjes së bakrit qe parashikuar dhe investuar edhe për fuqizimin e repartit të mirëmbajtjes dhe remonteve të pajisjeve të kësaj uzine, ruajtjen nga korrozioni dhe laboratorit kimik të ngritur vite më parët. Bazuar në kapacitetet prodhuese të dy uzinave, në treguesit ekonomikë e financiarë me shumë peshë në ekonominë e vendit, si dhenë domosdoshmërinë për t’ju përgjigjur sa më mirë drejtimit dhe organizimit të punëve, me vendim të qeverisë, në vitin 1980 ky kompleks industrial
160 Rrëfime dhe mbresa ishte emërtuar “Kombinati Kimiko-Metalurgjik Laç”. Po sipas këtij vendimi, në të përfshihej edhe një tjetër fabrikë me vendndodhje jo shumë larg dy uzinave, ajo e pasurimit të kuarcit. Si lëndë e parë për prodhimin e rërës kuarcore ishte minerali i kuarcit, që merrej nga minierat e Kukësit dhe Tropojës, me përmbajtje 95-97% bioksid silici e disa përbërës të tjerë të padëshiruar në të si: oksidi i aluminit, i hekurit, kalciumit, magnezit, etj, të cilët duheshin larguar. Procesi i përpunimit realizohej duke e kaluar mineralin e kuarcit në disa makineri e pajisje si: thyesat, sitat vibruese, mullinjtë me sfera, aero-separatorët, eletro-magnetet, kërkuesit e metaleve dhe ato të peshimit elektronik. Rëra kuarcore e prodhuar me përmbajtje mbi 88-89% bioksid silici përdorej në industrinë e prodhimit të xhamit, të qelqit, si dhe në fonderitë e uzinave mekanike. Prodhimi vjetor ishte 40.000 ton/vit. Në strukturën administrative të kombinatit, përveç dy uzinave dhe asaj të kuarcit, ishte miratuar edhe struktura qendrore tip me emërtimet si më poshtë: drejtori, kryeinxhinieri, zëvendësdrejtori, byroja teknologjike, dega teknike, plani, financa, furnizim-shpërndarja metarialo-teknike, kuadri dhe ajo e sigurimit teknik. Numri gjithsej i punonjësve të Kombinatit ishte mbi 2 mijë. Punonjësit e administratës ishin me arsim të lartë, të profileve inxhinierë kimistë, mekanikë, elektrikë, metalurgë dhe ekonomistë, sipas organikës, në numër mbi pesëdhjetë. Ky ishte Kombinati Kimiko-metalurgjik i Laçit, kur unë fillova punë si Drejtor në muajin shtator të vitit 1984. Në ditët e para të punës në kombinat, ngaqë ai ndodhej në periferi të qytetit, gjithë ditën nga mëngjesi në mbrëmje, qëndroja në zyrë e në mjediset e tjera të punës. Me familjen lidhesha me telefon e flisnim çdo mbrëmje. Që të mos bëheshin merak, u kisha thëne se isha mirë, për të fjetur isha rregulluar në shtëpinë e oficerëve, ku haja mëngjesin e darkën, ndërsa drekën në mensën e kombinatit. Në javën e fundit të muajit shtator, mora pjesë në të gjitha analizat që u zhvilluan veç e veç, në të gjitha fabrikat e repartet e dy uzinave, për rezultatet e arritura në plotësimin e detyrave të nëntë-mujorit dhe masat e marra për plotësimin e planit në tremujorin e katërt. Në ditët e para të mujait tetor, këto analiza i bëmë edhe në dy uzinat dhe drejtorinë e
161 Agron Çuadari kombinatit. Në këto analiza, nëpërmjet diskutimeve e debateve, u ngritën edhe shumë probleme e shqetësime që kishin ndikuar në mosplotësimin e detyrave të nëntë-mujorit, u bënë edhe kritika për punonjësit e administratës së dy uzinave dhe asaj qendrore të kombinatit. Midis tyre do veçoja: - Në të dy uzinat, si në gjashtëmujorin e parë edhe në tremujorin e tretë, mosfurnizimi sipas planit me lëndët e para minerare të fabrikave kishte qenë dhe mbetej problem. Në mungesë të tyre, shpesh furra e shkrirjes së bakrit dhe repartet e prodhimit të acidit sulfurik dhe rërës kuarcore, kishin ndaluar punën. - Në fabrikën e shkrirjes së bakrit mungonte drejtimi dhe organizimi i punës. Kishte ndodhur që për pakujdesi, veçanërisht në turnet e pasdites dhe të natës, furra të ishte bllokuar e puna të ndërpritej. - Efektiviteti i punës së personelit inxhiniero-teknik nuk rezultonte të ishte në shkallën e duhur. Për të kryer të njëjtën punë, shpesh ata dublonin njëri-tjetrin dhe shiheshin në punë vetëm në turnet e paradites, ndërkohë që fabrikat e repartet punonin me tri turne. - Në të dy fabrikat e prodhimit të acidit sulfurik, veçanërisht në atë të uzinës së shkrirjes së bakrit, si rezultat i korrozionit të lartë dhe mungesës së bazës materiale cilësore për mirëmbajtjen dhe remontin e pajisjeve e linjave në to, prodhimi ndalej shpesh. - Për mungesë të fondeve financiare, shumë specialistë e puntorë që kishin punuar shumë orë jashtë orarit në raste avarish e tejzgjatje në kohë të punëve në remonte, prej muajsh nuk ishin paguar për orët shtesë. - Si rezultat i ndotjeve nga rrjedhja e ujrave acide dhe depozitimi i mbetjeve inerte të ndotura vend e pa vend, ishte rënduar mjaft ambjenti brenda kombinatit. - Për mungesë të investimeve, si për organin e pushtetit lokal të qytetit, edhe për vetë Kombinatin, kishte mbi 2-3 vite që nuk ndërtoheshin banesa për sistemimin e familjeve që punonin në kombinat, në një kohë kur kërkesat qenë të shumta. Për të vënë në rrugën e zgjidhjes këto probleme e shqetësime që kishin ndikuar në ecurinë e punëve në kombinat, pas diskutimeve me kryetarët e degëve në Drejtorinë Qendrore dhe me drejtorët e dy uzinave, hartuam
162 Rrëfime dhe mbresa një program pune të detajuar me afat brenda tremujorit të katërt. Si u punua për realizimin e këtij programi, po e rrëfej më poshtë: Nisur nga eksperienca ime e punës si Drejtor në Uzinën e Përpunimit të Naftës në Qytetin Stalin, ku si atje edhe në kombinat lëndët e para dhe produktet e gatshme që hynin e dilnin ishin mbi njëmijë ton në ditë, e vetmja rrugë që duhej të ndiqej ishte ajo e bashkëpunimit të përditshëm me nënkontraktorët (drejtuesit e ndërmarrjeve minerare dhe ata të parqeve të transportit). Për ta realizuar këtë bashkëpunim, shkëputa nga punët e tjera zëvendësdrejtorin e kombinatit G.Hajdini, që kishte punuar disa vite në minierat në veri të vendit, që të merrej vetëm me këtë punë. Së pari, ndryshuam praktikën e punës që ndiqej më parë, nëpërmjet riformulimit të evidencave të hyrjes së lëndëve të para me më shumë të dhëna, ku përcaktoheshin: minierat prodhuese, lloji i mineralit, sasia në plan, sasia në fakt, parku transportues që do e përgatisnin faturistët gjatë tre turneve; ndërkohë zëvendësdrejtori do t’i ballafaqonte ato me drejtuesit e minierave dhe parqet e transportit. Nëse diferencat javore nuk plotësoheshin brenda muajit, paralajmëroheshin se për ato në tremujor do të paditeshin në Arbitrazhin e Lartë Shtetëror, një institucion ky shumë efikas dhe autoritar në ato kohë, që në rast mosrealizimi sipas planit, jo vetëm të gjobiste si ndërmarrje, por i vinte një rrogë gjobë edhe vetë drejtorit. Për të përmirësuar punën në fabrikën e shkrirjes së bakrit, përveçse vumë inxhinier metalurg si përgjegjës turni, zëvendësuam edhe shefin e repartit, duke çuar në atë detyrë B.Fidën, një inxhinier metalurg shumë i përgatitur e puntor, që kishte punuar shumë vite në Uzinën e Shkrirjes së Ferro-kromit në Burrel. Po ashtu, zëvendësuam edhe shefin e repartit të elektrolizës, me inxhinierin A.Mati, mjaft i përkushtuar në punë. Për të rritur efikasitetin e punës së personelit inxhiniero-teknik dhe shmangur punën paralele të tyre, të shpërndarë në tri hallka, në atë të Drejtorisë Qendrore të Kombinatit, të dy uzinave dhe në repartet prodhuese, transferuam nga organika e dy uzinave disa nga specialistët e tyre, duke i kaluar në byronë teknologjike të kombinatit dhe fabrikat prodhuese të dy uzinave. Për të siguruar bazën materiale anti-acide në uzinën e shkrirjes së bakrit, për mirëmbajtjen dhe remontin e repartit të acidit sulfurik, të planifikuar
163 Agron Çuadari në muajin nëntor të atij viti, shkova në Drejtorinë e Përgjithëshme të Naftës në Patos. Ngaqë kisha punuar shumë vite në naftë, Drejtori i Përgjithshëm i Naftës E.Besho dhe ai i bazës së furinizmit P.Leka, më hapën dyert e magazinave. Ngarkuar plot një maune me tubo rënduese që përdoreshin në çpimin e puseve të naftës, me spesorë të trashë e cilësorë në strukturë, ventila e saraçineska anti-acide, baza metariale u sigurua për një vit punë në atë uzinë. Një tjetër shqetësim i parashikuar për t’u zgjidhur në planin e masave ishte edhe ai i pagesës për orët e punuara mbi ato të përcaktuara në kodin e punës, për disa specialistë e puntorë. Në pamje të parë, kjo dukej e lehtë për t’u zgjidhur, nëpërmjet dy rrugëve: ose t’i paguaje ose t’i lije pushim për aq ditë sa iu takonte. Para se të vendosnim për këtë, bëmë llogarinë financiare sa ishte gjithsej shuma e pagesës. Gjithsej duhet të paguheshin mbi 100 punonjës, mesatarisht me 20 ditë pune për secilin. E llogaritur me pagën e tyre si specialistë të kategorive të larta, rezultonte një fond page i pamundur për t’u siguruar në kushtet kur si Kombinat, plani ekonomiko-financiar nuk ishte realizuar. Nëse i lije pushim për aq ditë sa duhej, ishte e pamundur t’i zëvendësoje, në një kohë që ishin muajt e fundit të vitit dhe dy-tre reparte prodhuese ishin planifikuar të hynin në remont. I ndodhur në atë situatë, vendosa të takohesha me të gjithë ata, për të bërë një marrëveshje kompromisi, pasi t’ju shpjegoja situatën. Nëpërmjet listave, bëmë njoftimin për t’u takuar: me punonjësit që ishin në punë në turnin e parë në orën 15:00, me ata të turnit të dytë në orën 23:00 e me ata të turnit të natës në orën 07:00 të mëngjesit tjëtër, në sallën e këndit të kuq të Kombinatit. Pasi iu shpjegova atyre të turnit të parë vështirësitë që kishim për pagesat, me shpresën se mund të bënim ndonjë kompromis për t’jua bërë pagesën vitin e ardhshëm, ndodhi ajo që nuk e prisja dhe më befasoi. Duke vlerësuar punën që po bëhej në kombinat në ato tre muaj, për të dalë nga gjendja e krijuar muaj më parë, njeri pas tjetrit disa punonjës hoqën dorë nga pagesat. I ndodhur në këtë situatë dhe shumë i emocionuar, iu kërkova ta hidhnim në votim. Shumica ishte darkord. Dy-tre që e pretenduan pagesën, iu thashë të vinin të nesërmen në degën e financës për të marrë pagën që ju takonte. E mbylla takimin duke i falenderuar
164 Rrëfime dhe mbresa për ndihmën e duke iu premtuar që për vitin tjetër isha i sigurt për reazlimin e planit dhe do ju jepnim secilit nga një rrogë mujore shtesë. E njëjta procedurë u ndoq edhe në takimet e dy turneve të tjera. Çfarë nuk e prisja e më ka ngelur në mendje, ishte se asnjëri nuk u paraqit për të marrë lekët. Të gjithë i dhuruan orët shtesë. Shqetësuese në Kombinat ishte edhe moszbatimi i rregullave dhe thyerja e disiplinës në punë. Mungesat e pajustifikuara, ardhjet me vonesë e largimet para kohe, hyrje-daljet jo nga porta qendrore po nga 3-4 porta të tjera që kishte kombinati për furnizimin me lëndë të para dhe shpërndarjen e produkteve të gatshme dhe, siç përflitej për disa prej tyre largoheshin nga vendi i punës në muajt e verës për të bërë plazh në Patok, duke jua lënë punën në kujdestari shokëve, tregonin për qëndrime shumë liberale e të papërgjegjshme të drejtuesve të fabrikave dhe reparteve, dy uzinave dhe Drejtorisë Qendrore të Kombinatit. Nëpërmjet një urdhëri të brendshëm që u lexua në të gjitha turnet e fabrikave dhe reparteve, paralajmërova që për çdo shkelje të disiplinës në punë në aspektet e mësipërme, masat administrative do të ishin ekstreme. Puntorët do të pushoheshin nga puna. Shefat e reparteve do shkarkoheshin. E vetmja portë e hyrje-daljeve në kombinat do ishte ajo qendrore, e lirshme për gjatë ndërrimit të turneve dhe e kontrolluar dhe e evidentuar me shkrim për personat që hynin e dilnin jashtë këtij orari. Në muajin nëntor, kur në të gjitha dikasteret dhe në Komisionin e Planit të Shtetit, diskutohej dhe miratohej plani i vitit 1985. i shqetësuar për ecurinë e punëve në Kombinat, shkova në Tiranë e bëra një takim me Zëvendëskryetarin e Komisionit të Planit G.Qemo dhe dy drejtorët e atij institucioni V.Santo dhe E.Beci, me të cilat gjatë tetë viteve punë si Drejtor Bilanci e Zëvendësministër, na kishte lidhur bashkë puna e ishim bërë shokë që e respektonin njëri-tjetrin. Pasi i vura në dijeni për ecurinë e punëve në Kombinat, u kërkova të më ndihmonin për zgjidhjen e dy problemeve që ishin bërë shumë shqetësuese: së pari, një shtesë në organikë me 100 puntorë në vitin 1985, për fuqizimin e repartit të anti- korrozionit që ishte bërë deçizive në ecurinë e punëve në Kombinat, si dhe për ngritjen e një sektori komunal për ruajtjen e mjedisit brenda tij, që ishte mjaft i rënduar e me ndikim serioz për shëndetin e punonjësve.
165 Agron Çuadari
Së dyti, një shtesë në investimet në zërin ndërtim-banesa me kontribut vullnetar për ngritjen e dy pallateve, mbasi për gjatë tre viteve të fundit, organet e pushtetit vendor nuk kishin dhënë asnjë hyrje, në një kohë që kërkesat për to ishin të shumta në kombinat. Pasi i panë dhe i vlerësuan të arsyeshme dy kërkesat, më premtuan se do bënin të pamundurën për t’i përfshirë ato në plan. Së bashku më pas shkuam për të pirë një kafe, aty brenda godinës. Në bisedë e sipër, u thashë që nga Laçi rrugën për në Tiranë e kisha bërë me trenin e linjës Shkodër-Tiranë, pasi që përpara gjashtë muajve autovetura e vetme e Drejtorisë së Kombinatit, ngaqë ishte shumë e vjetër, e kishin nxjerrë jashtë përdorimit. Ata u panë në sy me njëri-tjetrin dhe pa më thënë gjë mua aty në lokal, kur do ndaheshim, më kthyen edhe një herë lart. Pasi thirrën specialistin që mbulonte rezervat e atij institucioni, më dhanë autorizim për të marrë në depot në Durrës, një autoveturë të re dhe një nga makinat e tyre për t’u kthyer në Laç. Të nesërmen, dërgova në Durrës Xhovalinin (kryetarin e degës së furnizimit) për ta marrë atë. Kur e sollën dhe e vendosën në sheshin para portës së Kombinatit, shumë punonjës u mblodhën e qëndruan pranë saj, duke u gëzuar njësoj si unë. Prej vitesh një makinë e tillë e re nuk ishte parë në Kombinat, megjithëse nuk ishte kushedi se çfarë, një veturë polake që sot nuk preferohet dhe nuk e shikon të qarkullojë në rrugët tona. Në masat që morëm për sigurimin në kohë të lëndëve të para, drejtimin dhe organizimin më të mirë të punëve në fabrikën e shkrirjes së bakrit, sigurimin e bazës material anti-acide, përfundimin e remontit në repartin e acidit sulfurik, ngritjen e një reparti të kompletuar të anti- korrozionit me drejtues M.Lleshin, fuqizimin e sektorit komunal për ruajtjen e ambjentit, nisjen e punimeve për ndërtimin e dy pallateve me kontribut vullnetar, me drejtues të spikatur në këto punë R.Sadikun, në të gjitha fabrikat, repartet dhe kolektivin punonjës të Kombinatit, u rrit mobilizimi dhe angazhimi për plotësimin e detyrave të planit të vitit 1985. Nuk vonoi dhe rezultatet e pritëshme erdhën. Në Kombinat filloi kthesa; plani i prodhimit në tremujorin e parë u realizua në të gjithë treguesit ekonomiko-financiarë. Për të na përgëzuar për këto arritje, erdhi në Kombinat, antari i Byrosë Politike, Rita Marko.
166 Rrëfime dhe mbresa
Kjo ecuri vazhdoi edhe në tremujorin e dytë. Mbresëlënëse ishin fjalët e ngrohta e dashamirëse të kryeministrit Adil Çarçani, në një koktej që shtruam për të në Drejtorinë e Kombinatit, ku gëzoi bashkë me ne realizimin e planit të gjashtëmujorit. Puna në fabrikat e repartet e kombinatit ishte e vështirë, me procese të ndërlikuara kimike e metalurgjike, në prani të lengjeve e gazrave acide, të pluhurit dhe temperaturave të larta, jo vetëm të lodhshme, por edhe me ndikim në shëndetin e punonjësve. Kam edhe sot në mendje punën e mbi 2000 punonjësve që punonin me tre turne, veçanërisht specialistët teknologë e kimistë, të mirëmbajtjes e remontit, ata të anti- korrozionit: saldatorë, plumbista, gomista, muratorë e pompista, të cilët pas përfundimit të remonteve dhe vënies në punë të impianteve, bashkë me drejtuesit e inxhinierët (kimistë, metalurgë, mekanikë, elektrikë), gëzonin së bashku dhe e kishin bërë tarditë që në këto raste, pas lëshimit me sukses në punë të impianteve, të hapnin edhe ndonjë shishe konjak aty në vendin e punës. Pasi filloi kthesa në muajin janar e në vazhdim, edhe unë u çlirova nga ajo punë shumë intensive, e përditshme dhe me orar të zgjatur. Ndryshe nga 3-4 muajt e parë, në fjetore kthehesha më herët, po ashtu pranë familjes në Tiranë shkoja të shtunën në mbrëmje e largohesha të hënën herët në mëngjes. Respekt të veçantë ruaj edhe sot për punonjësit e administratës së Kombinatit, në veçanti për inxhinierët e byrosë teknologjike, të degës teknike, drejtorët e dy uzinave, shefat e fabrikave e reparteve, për përkushtimin e tyre në punë dhe mbështetjen që më jepnin për ecurinë sa më të mirë të punëve në Kombinat. Dy ishin shokët e mi më të ngushtë që zura në Laç. Njëri ishte Q.Dosti, me të cilin punoja bashkë në Kombinat, dhe tjetri D.Xhakollari, me të cilin darkonim dhe rrinim bashkë në orët e mbrëmjes deri natën vonë, në ambjentet e shtëpisë së oficerëve atje në Laç. Qamili ishte një nga inxhinierët me stazh më të hershëm në Kombinat. Me detyrat që kishte kryer si inxhinier e kryeinxhinier në uzinën e superfosfatit, dhe si kryetar i byrosë teknologjike në Kombinat, shumë i përgatitur e i përkushtuar në punë, ai u bë udhërrëfyesi e krahu im i djathtë për t’i vënë në rrugën e zgjidhjes problemet që kishte kombinati. Dilaveri, një ushtarak karriere me detyrë në poste madhore, pas disa viteve punë edhe në aparatin e
167 Agron Çuadari
Komitetit Qendrortë Partisë, ashtu si edhe unë ishte transferuar nga Tirana në Laç, me detyrën e Komisarit të Divizionit në atë qytet. Me të u njoha në shtëpinë e oficerëve. Ngaqë kishim shqetësime të njëjta, “të ngujuar, si jetimë, larg familjeve”, darkonim e qëndronim bashkë deri natën vonë. Të dy të zgjedhur antarë të pleniumit të partisë në rrethin e Krujës, u njohëm e zumë shoqëri me Xh.Gjonin, Sekretar i Parë i Partisë në atë rreth dhe I.Beqirin, Kryetar i Gjykatës, i transferuar edhe ai si ne. Pas përfundimit të mbledhjeve të Pleniumit, të katër së bashku shpesh shkonim për të drekuar në pikën turistike të Qafë-Shtamës. Në muajin maj të vitit 1985, erdhi në Mamurras afër Laçit për të kryer zborin ushtarak edhe vajza ime Kozeta, studente në atë kohë në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja. Gjatë atij muaji, çdo pasdite shkoja dhe takohesha me të. Shpeshherë e merrja për të darkuar në Shtëpinë e Oficerëve ose e merrja me vete kur shkoja në shtëpi në Tiranë fundjavëve, një privilegj që i bëhej ngaqë e njihja komandantin e stërvitjes, pasi studentëve nuk ju lejohej të lëviznin gjatë muajit të zborit. Dy ishin shqetësimet në familjen tonë atë vit: emërimi në punë i Kozetës dhe regjistrimi i Albanës në shkollën e mesme që dëshironte, në atë të Gjuhëve të Huaja. Për t’i zgjidhur këto dy shqetësime, fillimisht u takova në zyrë me zëvendësminisrtrin e arsimit L.Xhamon, me të cilin njiheshim jo vetëm si kolegë, kur punoja në Ministrinë e Energjitikës, por edhe ngaqë të dy ishim zgjedhur antarë të Komitetit të Partisë së Rajonit 1 në Tiranë. Në takimin me të, m’u bë e ditur se në Tiranë nuk kishte asnjë mundësi që Kozeta të emërohej si mësuese shkolle e gjuhës angleze, pasi jo vetëm që të gjitha vendet ishin të plotësuara, por edhe se në pritje ishin disa që e kishin mbaruar atë shkollë dy-tre vite më parë. Më tha të shikoja mundësine për ta emëruar në punë ndonjë dikaster tjetër dhe po të mos e zgjidhja dot, ta njoftoja se në cilin rreth na bëhej mirë ta emëronin. Për Albanën më tha të shkoja në Komitetin Ekzekutiv të Tiranës, sepse ata miratonin të drejtat e studimit për shkollat e mesme. Po atë ditë shkova në degën e kuadrit të Komitetit Ekzekutiv, por edhe aty nuk mora përgjigjen që dëshironim. Sipas tyre, kërkesat për shkollën e mesme në degën italisht ishin të shumta, por për Tiranën të drejtat e studimit në atë degë ishin shumë të pakta dhe përparësi ju ishte dhënë rretheve të tjera.
168 Rrëfime dhe mbresa
Që të mos zgjatem, të dyja këto shqetësime arrita t’i zgjidhja për një javë. Për Kozetën më ndihmoi Ministri i Mbrojtjes P.Murra, i cili e emëroi mësuese të gjuhës angleze në shkollën e mesme ushtarake “Skënderbej”, ndërsa për Albanën më ndihmoi Sekretari i parë i Krujës Xh.Gjoni. Në bazë të kërkesës time si qytetar i transferuar në atë rreth, ajo e mori nga Kruja të drejtën e studimit në Shkollën e Mesme të Gjuhëve të Huaja në degën italisht. Si shqetësimet, edhe gëzimet janë bashkëudhëtarë në jetën e njeriut. Një gëaim i madh familjar ishte ato muaj edhe dasma e Arbenit, nipit tim, me Monikën. Për ta sjellë nusen në Shkodër, detyrën e krushkut të parë ma ngarkuan mua. Prindërit dhe fisi i saj korçar, ashtu si ne skraparllinjtë, e pinin rakinë me dolli e gotat plot. Kur u larguam, ne qeshnim të gëzuar, ata vetëm qanin, normale se po ju largohej vajza nga shtëpia. Kishin kaluar dhjetë muaj që punoja në Kombinatin Kimiko-metalurgjik të Laçit. Si zakonisht, në mesditë dilja nga zyra e shkoja e takoja me radhë shefat e fabrikave dhe reparteve për ecurinë e punëve. Në një nga ato ditë, që me sa më kujtohet ishte mesi i muajit korrik, ndodhesha në zyrën e shefit të Superfosfatit Frok Gjini. Pasi u trokit dhe u hap dera e zyrës së tij, u shfaq para meje N.Ibrahimi. E njihja nga larg, por nuk e kisha takuar ndonjëherë më parë. Kur unë isha Drejtor i Bilancit në Ministrinë e Industrisë e Minierave, ishte me detyrë Kryetar i Komitetit Ekzekutiv në Tiranë. Në vitet më pas, u transferua me të njëjtën detyë në Shkodër. Dolëm bashkë me të dhe morëm rrugën për t’u kthyer në zyrën time. Gjatë rrugës, vura re se ishte disi i shqetësuar dhe po nguronte të më vinte në dijeni përse kishte ardhur të më takonte. Në ecje e sipër, më tha se e kishin thirrur në Komitetin Qendror dhe e kishin emëruar drejtor në vendin tim aty në Kombinatin Kimiko-metalurgjik. I befasuar nga ky lajm, natyrisht edhe i shqetësuar, e pyeta nëse kishte marrë dot vesh se ku do të më emëronin mua. Më tha se kishte dëgjuar fjalë se flitej për në naftë, por nuk ishte i sigurt. Të shqetësuar, si ai edhe unë, u ndamë pa shkuar në zyrë, ai për në Shkodër e unë për në Tiranë. Ngaqë kishte përfunduar orari zyrtar, ministrin nuk e gjeta në zyrë. Përveçse nga ai, nuk kisha asnjë mundësi të merrja vesh diçka më
169 Agron Çuadari shumë për atë që më tha Nesipi. Në shtëpi, për të mos shqetësuar nënën e vajzat, vura në dijeni vetëm Donikën. Të dy të shqetësuar e kaluam atë natë. Të nesërmen në mëngjes, i shkova në zyrë ministrit. Sipas tij, ajo që më kishte thënë Nesipi ishte e vertetë. Jashtë dëshirës dhe përtej kundërshtimit të tij, unë isha emëruar Drejtor i Drejtorisë së Përgjithshme të Naftës në Fier. Më bëri të ditur në konfidencë gjithashtu, që Ramizi e kishte kritikuar Lenkën për mungesën e thirrjes time në takim bashkë me Nesipin, për të na marrë mendim e më pas për të na emëruar në ato detyra. Në dalje nga zyra e ministrit, në paradhomën e tij, nëpërmjet telefonit u lidha me paradhomën e Ramiz Alisë. M’u përgjigj V.Çifliku; e njihja si emër, por nuk e kisha takuar ndonjëherë. I thashë kush isha, që ndodhesha në Tiranë e që nëse ishte e mundur doja të takoja Ramiz Alinë. Më tha të prisja dy minuta. Pa e lëshuar telefonin nga dora, mora përgjigjen se Ramizi po më priste. Sipas rregullit në këto raste, në hyrje të godinës po më priste një punonjës i atij institucioni. Takimi me Ramizin u bë shumë miqësor. Pasi më pyeti për shëndetin tim e të familjes, më përgëzoi për rezultatet e arritura në kombinatin e Laçit dhe disi i rezervuar për të gjetur fjalën e duhur siç duket, në vend të fjalës “ndjesë”, më tha: “Dje për ty është bërë një shkelje në procedurë nga ana jonë, duhet të ishe thirrur përpara se ne të vendosnim për transferimin tënd në një tjetër sektor shumë të rëndësishëm si Drejtor i Përgjithshëm i Naftës”. Pa e lënë të vazhdonte, i thashë se nuk kisha kërkuar ta takoja për atë, por për t’i bërë me dije se nafta nuk ishte Kombinati Kimiko- metalurgjik i Laçit, ku kthesa u bë shpejt. Më pas vijova: “Nga përvoja ime disa vite me radhë në ndërmarrjet e naftës dhe si Zëvendësministër në Ministrinë e Energjetikës, problemet kryesore të mosrealizimit janë mungesat e invesitimeve për nxjerrjen e naftës nga vendburimet që janë në shfrytëzim. Deri më sot, nga ato janë nxjerrë vetëm 10-15% të rezervave të zbuluara. Për t’i nxjerrë ato nga nëntoka, duhet investuar për të futur teknologji të reja bashkëkohore me më shumë efektivitet, sipas studimeve të Institutit Teknologjik. Një tjetër problem është edhe ai që për çdo vit planifikohet edhe nxjerrje nafte nga vendburime të reja, ende të pa zbuluara. Një gjë e tillë përveçse rëndon treguesit ekonomiko- financiarë në planin e shtetit, ul edhe optimizmin e përkushtimin në
170 Rrëfime dhe mbresa punë të të gjithë punonjësve të naftës, që për çdo vit kritikohen për mosrealizimin e planit”. Jam i sigurt që ai nuk i priti mirë sugjerimet dhe komentet e mia, sepse në tërë atë bisedë me mua që zgjati jo pak po mbi 20 minuta, jo vetëm që nuk i zuri në gojë, por gjithë porositë ishin në mangësitë e drejtimit dhe organizimit të punëve në atë sektor e, në veçanti, në Drejtorinë e Përgjithëshme të Naftës dhe dy Institutet, atë të Studimeve Gjeologjike dhe atë të Studimeve Teknologjike. Më bëri shumë përshtypje që ai ishte aq i informuar për situatën në naftë. Të vërtetën për këtë e mësova vetëm pas dy javëve që kisha filluar punë si Drejtor i Përgjithshëm i Naftës, kur në Komitetet e Partisë që mbulonin aktivitete të sektorit të naftës, në Patos, Qytetin Stalin, Lushnje, Vlorë e Sarandë, erdhi një buletin që u lexua në të gjitha organizatat e partisë së ndërmarrjeve dhe institucioneve të naftës. Ky buletin me 50-60 faqe titullohej “Bisedë e sektretarit të parë të Komitetit Qendror të PPSH, shokut Ramiz Alia, me Drejtorin e Përgjithshëm të Naftës, Agron Çuadari.” Po në ato ditë mësova se një muaj më parë, Ramizi kishte qenë në Patos. Ato që më tha mua në atë takim, kishin qenë debate e kritika që ai kishte bërë në koferencën e partisë në Patos, me drejtuesit e partisë në sektorin e naftës. Në atë buletin nuk kishte asnjë nga fjalët që unë thashë në atë takim.
•• Drejtor i Drejtorisë së Përgjithëshme të Naftës dhe Gazit Po atë ditë që më emëruan drejtor i Drejtorisë së Përgjithëshme të Naftës dhe Gazit në Patos, pasi vura në dijeni edhe familjen, që e priti me shumë shqetësim, shkova për t’u përcjellë në Kombinat. Në takimin me punonjësit e administratës qendrore, i njoftova që do të largohesha në një tjetër detyrë dhe në vendin tim do të vinte N.Ibrahimi, i njohur për ta sepse vite më parë kishte qenë kryeinxhinier i uzinës së superfosfatit. Gjatë dy ditëve që qëndrova aty, në pritje për t’i dorëzuar detyrën Nesipit dhe për t’u përcjellë me punonjësit e Kombinatit, duke shkuar vetë në çdo fabrikë e repart, pa më vënë mua në dijeni, një përfaqësi e tyre kishte shkuar për t’u “ankuar” në Komitetin Qendror të Partisë për transferimin tim. Përgjigja që kishin marrë, sipas tyre, kishte qenë se vendimi ishte marrë nga Byroja e Komitetit Qendror të
171 Agron Çuadari
Partisë dhe nuk mund të anullohej. U largova nga Kombinati i përcjellë shumë miqësisht. Dhashë diçka të mirë nga vetja në ato dhjetë muaj dhe nuk ndjehesha mirë që u largova aq shpejt, duke u ndarë jo vetëm me të punësuarit nga të 36 rrethet e Shqipërisë në atë Kombinat, por edhe nga një grup i respektuar kosovarësh, që ishin sistemuar me punë në Kombinat e me banim në qytetin e Laçit. Një javë më pas, shkova drejt e në Komitetin e Partisë në rrethin e Fierit. Si në pritjen e tij në zyrë, edhe për gjatë rrugës për në Patos, Pali Miska, me detyrë Sekretar i Parë i Komitetit të Partisë, më përsëriti disa herë kënaqësinë e tij për mundësinë që na ishte dhënë për të punuar sërish bashkë, në njërin nga rrethet më të rëndësishëm për zhvillimin ekonomik të vendit. Duke hamendësuar që ai ishte bërë sebep dhe i kishte sugjeruar Ramiz Alisë emërimin tim në atë detyrë, të cilën unë nuk e dëshiroja, nuk u prononcova për t’i dhënë përgjigje për ato që më thoshte. Ndryshe nga prezantimi im në Kombinatin Kimiko-Metalurgjik, ai në Drejtorinë e Përgjithëshme në Patos (D.P.N.G.), ishte disi formal, mbasi unë njihesha që më herët thuajse me të gjithë puonjësit, që në vitet kur punoja në ndërmarrjet e naftës e më pas si Zëvendësministër në Ministrinë Energjetike që mbulonte edhe atë aktivitet. Dy-tri ditët e para në atë detyrë, bashkë me ish-Drejtorin e Përgjithshëm E.Besho, qëndruam në zyrë. Folëm gjatë për situatën dhe ecurinë e punëve në ndërmarrjet e naftës. Morëm takim veç e veç me të gjitha drejtoritë dhe degët e administratës, për t’u njohur me detyrën konkrete që mbulonte çdo punonjës si dhe problemet aktuale që kishin për ecurinë e punëve të atij muaji. Që në vitet e para të çlirimit e më pas në ecurinë në vite, institucioni i drejtimit dhe organizimit të punëve në sektorin e naftës, për të qenë sa më efektiv, kishte ndryshuar strukturën disa herë. Ky i fundit që gjeta unë e që ishte vendosur katër vite përpara, ishte pothuajse i njëjtë me atë të viteve 1950, i përqëndruar në një institucion të vetëm, atë të D.P.N.G., me qendër atje ku edhe aktivitetet e ndërmarrjeve ishin më të shumta, pra në Patos. Në të përfshiheshin, përveç dy instituteve shkencore (Instituti Gjelologjik dhe ai Tenkologjik), të gjitha ndërmarrjet e çpimit të puseve, të nxjerrjes së naftës dhe ato të prapavijës, të lidhura si hallkat e një zinxhiri të vetëm, që kishin si
172 Rrëfime dhe mbresa detyrë zbulimin e vendburimeve të reja dhe nxjerrjen e naftës e gazit të parashikuara në planin e shtetit nga vendburimet ekzistuese.
Struktura organizative e D/.P.N.G. ishte si më poshtë: Drejtor i Përgjithshëm A.Çuadari Zëvendësdrejtor i Përgjithshëm M.Malaj Drejtoria gjeologjike N.Mërtiri Drejtoria e nxjerrjes së naftës G.Guraziu Drejtoria e nxjerrjes së gazit B.Sejdini Drejtoria e çpimit të puseve Ll.Simaku Drejtoria e prapavijës S.Pitushi Dega mekanike P.Frashëri Dega e planit P.Muço Dega e financës V.Kalemi Dega e investimeve V.Duka Dega e bilancit material M.Vasiu Dega e kuadrit S.Tanku Dega e administratës O.Duro Dega e dispeçerisë Gj.Sherifi
Numri i punonjësve gjithsej në organikë ishte 90. Në varësi të D.P.N.G. ishin një kompleks institucionesh studimore e shkencore, ndërmarrjesh e sektorësh me aktivitete specifike të punës së tyre, me vendndodhje kryesisht në rrethin e Fierit, por edhe në rrethe të tjera, si Berat,Vlorë, Lushnje e Sarandë, të emërtuara si më poshtë: Instituti i studimeve dhe projektimeve gjeologjike Fier Instituti i studimeve teknologjike Patos Ndërmarrja sizmike Fier Ndërmarrja gjeofizike Patos 5 ndërmarrje të çpimit të puseve të kërkimit Patos, Q.Stalin Lushnje Vlorë
173 Agron Çuadari
Sarandë Ndërmarrja e çpimit të puseve të shfrytëzimit Patos 5 ndërmarrje të nxjerrjes së naftës Marinzë Sheqisht Patos Gorisht Q.Stalin
Ndërmarrja e naftësjellësit Patos Ndërmarrja e gazit Patos 3 ndërmarrje të transportit automobilistik Patos Q.Stalin Gorisht Ndërmarrja e riparimit të automjeteve Fier Ndërmarrja e ndërtim-montimit Patos Ndërmarrja e riparimit të instrumenteve të çpimit Fier Ndërmarrja e ndërtimit të rrugëve e bazamenteve Patos Ndërmarrja e çimentimit të kollonave të puseve Patos Ndërmarrja e rërës bituminoze Kasnicë Reparti avaro-shpëtues Patos Laboratori qendror i analizave të naftës Q.Stalin
Në këto 29 institucione e ndërmarrje, duke përfshirë edhe D.P.N.G., punonin mbi 25 mijë puntorë e punonjës të administratës, ku mbi 1300 ishin specialistë të lartë, të profileve të ndryshme, të përgatitur jashte dhe shumica brenda vendit. Pasi fillova punë, me familjen time në Tiranë komunikoja nëpërmjet telefonit çdo mbrëmje. Mes të tjerave, ju tregoja si e kaloja ditën, për drekat në aneksin e hotel turizmit në Fier dhe hyrjen ku banoja, një dhomë e një guzhinë, në një nga pallatet në qendër të Patosit, bashkë me Zëvendësdrejtorin M.Malaj dhe Drejtorin e Drejtorisë së Nxjerrjes G.Guraziu, të cilët i kishin familjet njëri në Vlorë e tjetri në Qytetin Stalin. Për t’u hequr merakun, u thoja që në atë punë, jo si në Laç ku nuk njihja asnjeri, ndjehesha shumë mirë, sepse gjendesha midis shokëve të
174 Rrëfime dhe mbresa shkollës së mesme e të lartë. Në shtëpi në Tiranë shkoja njëherë në dy javë, nga dita e shtunë në mbrëmje deri të hënën herët në mëngjes. Iu premtova se me pushime do shkonim të gjithë bashkë në Kampin e Kuadrove në Durrës, por me gjithë kënaqësinë e dëshirën e madhe për të qenë bashkë, premitimin nuk e mbajta. Për të pushuar me to shkova vetëm dy të diela, sepse isha shumë i zënë me punë. Kishte kaluar vetëm një javë që kisha filluar punë, kur krejt pa pritur, për më tepër jashtë dëshirës time për t’i dëgjuar zërin, më mori në telefon Lenka Çuko. Fillimisht mendova se po më merrte për t’u justifikuar që nuk më thirri për të më marrë mendim për transferimin tim, por nuk qe ashtu. Pasi më uroi me gjysmë zëri punë të mbarë, kërkoi mendimin tim për një çështje që kishte të bënte me lëvizje kuadri dhe konkretisht: të lirohej nga detyra G.Gurazi, Drejtor i Drejtorisë së Nxjerrjes së Naftës, për t’u emëruar në një tjetër detyrë partie, e në vend të tij të vendosej E.Besho, ish-Drejtor i Përgjithshëm, të cilin e kisha zëvendësuar unë. Të dy i njihja që në vitet e rinisë time, kur punoja si teknik i mesëm në Marinëz e më pas inxhinier në ndërmarrjet e naftës, e, së fundmi, si zëvendësministër. Të dy ishin specialistë të zotë e të përkushtuar në punë si inxhinierë, edhe aty në Drejtorinë e Përgjithëshme të Naftës në vitet e fundit. Pa hezituar, pranova e rashë dakord për t’u bërë ato lëvizje. Pa kaluar 2-3 orë nga biseda me të, nëpërmjet telefonit, më njoftuan nga Komiteti i Partisë në Fier, që ishte nisur për tek unë P.Miska. Pasi hyri në derë, i vrenjtur në fytyrë e disi i nxehur, ende pa më dhënë dorën, kërkoi ta informoja për bisedën në telefon me Lenkën dhe nëse ishte e vërtetë që unë kisha rënë dakord për ato dy lëvizje kuadri në D.P.N.G. Ende pa iu përgjigjur pyetjes, kur ai më tregoi për bisedën që kishte bërë me të, duke i kundërshtuar ato lëvizje, natyrshëm u vura në siklet. I thashë se kishte të drejtë dhe se kisha bërë gabim, duke shtuar se asnjëherë nuk më kishte vajtur në mend që edhe ata udhëheqësit e lartë të partisë të mos merreshin vesh e t’i bënin “hile” njëri-tjetrit. Telefonatën e papritur me të, e kisha menduar si një paraprijë të saj për ndonjë ankesë që mund të bëja te Ramiz Alia, që nuk isha pyetur për ato lëvizje. Me kaq, debati u mbyll, por kuptova që, ashtu si unë, edhe ai kishte një antipati shumë të madhe për Lenkën.
175 Agron Çuadari
Drejtoria e Përgjithëshme e Naftës, si aktivitet kryesor të saj, kishte bashkërendimin dhe organizimin e punëve në institucionet shkencore e ndërmarrjet e naftës, në mënyrë sa më operative të zgjidhjes së problemeve të shumta që dilnin në aktivitetin e tyre të përditshëm, të ndërvarura e të lidhura me njëra tjetrën si hallkat e një zinxhiri të vetëm. Nëse tek njëra, punët nuk shkonin mirë, ndikimi ishte tek gjithë të tjerat. Bazuar në eksperiencën shumë vjeçare, brenda Drejtorisë së Përgjithshme, funksiononte dega e dispeçerisë që kishte për detyrë të evidentonte në çdo turn ecurinë e punëve në çdo ndërmarrje dhe problemet shqetësuese, ndërsa për t’i zgjidhur ato duhet të ndërhynte D.P.N.G. Të dhënat që evidentonte dispeçeria ishin: sasia e naftës dhe gazit që merrej gjatë 24 orëve për çdo vendburim, sasia e naftës që ishte dërguar nga ato në ndërmarrjen e naftësjellësit, sasia e naftës që u dërgohej uzinave të përpunimit, metrazhi i çpimit të puseve të kërkimit, puset e dorëzuar nga çpim-shfrytëzimi ndërmarrjeve të nxjerrjes së naftës, ecuria e punëve në ndërtimin e rrugë-bazamenteve, ndërtim-montimit, etj. Në bazë të këtij informacioni, që u jepej i shkruar drejtorive e degëve çdo mëngjes, brenda e midis tyre diskutohej e u jepej zgjidhje problemeve të evidentuara. Nëpërmjet takimeve të përditshme me drejtorët e drejtorive, kryetarët e degëve veç e veç, e në ato javore me të gjithë bashkë, tek unë në zyrë raportohej e bashkërendohej puna për t’i mbështetur sa më mirë ndërmarrjet për plotësimin e detyrave të planit. Përpara se të zbrisja poshtë në bazë për t’u takuar me drejtuesit dhe punonjësit e administratave të dy instituteve, ndërmarrjeve sizmike e gjeofizike, të nxjerrjes së naftës dhe gazit, të çpimit të puseve të kërkimit e të shfrytëzimit dhe me ato të prapavijës, në të gjitha rrethet ku ushtronin aktivitetin e tyre, sipas një grafiku të përcaktuar për ta kryer brenda muajit gusht, u ngjita në Patosin e vjetër (Marglliç). Në atë qytezë të vogël, qendër e vendburimit të dytë të naftës, e zbuluar para çlirimit nga shoqëria italiane AIPA, unë kisha shkuar për të parën herë për të filluar punë 17 vite më parë, pas përfundimit të shkollës së mesme. Kisha nostalgji për atë qytezë të vogël dhe e kujtoja shpesh, por nuk më ishte dhënë rasti më parë për të shkuar, që nga ajo kohë e largët ku jetova atje dy vjet. Kur mbërrita, ulur tek ulliri si atëherë,
176 Rrëfime dhe mbresa m’u kujtuan njëra pas tjetrës letra për P.Bozon, paradhënia e rrogës, fjetorja dhe mensa, që nuk ishin më në ato funksione, A.Kaçureli, guzhinieri që gatuante aq mirë, vendqëndrimi i makinave “Zis”që na shpinin e na merrnin nga Marinza ku çpoheshin puset e naftës. Qyteza e kishte humbur gjallërinë e saj të atyre viteve, pasi me ndërtimin e qytetit të Patosit të ri, si objektet e administratës, edhe ato sociale ishin zhvendosur prej andej. Shtëpitë e banimit ishin po ato të atyre viteve, por të pamirëmbajtura. Kur përpara meje në rrugë kaluan 3-4 banorë, puntorë që jetonin aty, u ngrita dhe u prezantova, duke u treguar përse kisha shkuar atje dhe ata më ftuan të uleshim në lokal për të pirë një kafe. Nuk di të them nëse ishte rastësi apo ata njoftuan edhe të tjerë banorë, se mbas disa minutash në tavolinat përreth nesh u ulën edhe mbi 20 të tjerë. Në bisedë me ta, përveçse u kishte ardhur mirë që kisha vajtur atje, më uruan për detyrën që më ishte ngarkuar dhe më kërkuan t’u zgjidhja një problem që ishte bërë shumë shqetësues dhe jetik për ta: riparimi dhe asfaltimi i rrugës që i lidhte me Patosin e ri poshtë. Ajo ishte një rrugë rreth 3-4 km e gjatë, e lënë në gjendje më të keqe se në ato vite që unë banoja atje. Iu thashë se do mundohesha t’jua plotësoja kërkesën, megjithëse nuk ishte e lehtë, sepse sektorit të naftës nuk i lejohej të bënte investime komunale. Si edhe më herët, për ta zgjidhur këtë kërkesë të tyre më ndihmoi miku imi në Ministrinë e Energjitikës, Ll.Topi, që mbulonte investimet në naftë. Ato u planifikuan në zërin mirëmbajtje rruge, duke përdorur si lëndë të parë rërën bituminoze që nxirrej aty në Kasnicë. Pas gjashtë muajve rruga u asfaltua. Urimet që mora për këtë gjë ishin mbresëlënëse. Takimin e parë për të parë ecurinë e punëve i bëra me drejtuesit e drejtorive të Institutit Gjelogjik dhe Ndërmarrjes Sizmike, me vendndodhje në qytetin e Fierit. Gjendja vazhdonte të ishte e rënduar. Ajo që kishte ndodhur dhjetë vjet më parë me drejtuesit e këtij instituti, të dënuar si sabotatorë e për veprimtari armiqësore në naftë, drejtuesit e rinj pas tyre dhe specialistët që kishin punuar së bashku me ta, me çfarë pashë, ishin ende të stresuar e të frikësuar. Nuk ishte e vështirë ta dalloje atë në pamjen dhe ndrojtjen e tyre, kur raportonin për mos-ecurinë e punëve studimore e projektuese. Në pesë vitet e fundit 1980-1985, nuk
177 Agron Çuadari ishte zbuluar asnjë vendburim i ri nafte e gazi. Kjo bënte që ata të mos ndjeheshin mirë. Ndryshe nga si më parë, ishin kufizuar kërkimet për zbulimin e vendburimeve të reja, larg vendburimeve ekzistuese, ku ishin bërë mjaft investime dhe puset e çpuar kishin rezultuar negativë, siç ishin ato në Skrapar, Përmet, Libohovë, Sarandë, duke u dhënë përparësi çpimit të puseve në Ardenicë, Povelçë, Zvërnec, Divjakë, Kryevidh e, në veçanti, rajonit rreth Shpiragut. Nëse në shumicën e ndërmarrjeve të naftës, si në ato të çpimit të puseve të kërkimit, çpim- shfrytëzimit dhe ndërmarrjeve të prapavijës, gjendja paraqitej më mirë, detyrat realizoheshin sipas planit dhe ndonjë shqetësim ishte i mundshëm për t’u zgjidhur. Krejt ndryshe ishte ajo në pesë ndërmarrjet e nxjerrjes së naftës, në Marinëz, Sheqishtë, Patos, Gorisht e Qytetin Stalin. Edhe pse sipas llogaritjeve, rezervat e zbuluara të nxjerrshme të naftës rezultonin mbi 60-70 milion ton e deri në ato vite ishin nxjerrë jo më shumë se 12-15% e tyre, planet në nxjerrjen e naftës për disa vite në të pesta ato ndërmarrje nuk realizoheshin. Si në analizat që ishin bërë më parë edhe në takimet që unë bëra veç e veç me drejtuesit dhe specialistët e atyre ndërmarrjeve, në mos realizimin e planeve, përveç ndonjë mangësie në drejtimin dhe organizimin e punëve, kryesoret ishin problemet teknike dhe teknologjia jo efektive që përdorej për nxjerrjen e naftës nga nëntoka. Ishte bërë imediate për nxjerrjen e naftës zëvendësimi i pompave me piston me ato me burëm; në vend të puseve me kolona të dëmtuara e të pariparushme duhet të çpoheshin puse të rinj horizontalë për të rritur kontaktet me shtresën naftë-mbajtëse. Duhet të riorganizoheshin e fuqizoheshin repartet e mirëmbajtjes dhe ato të remontit kapital të pajisjeve sipërfaqësore e nëntokësore, për të shmangur ndërprerjet e gjata të punës në puse. Duhet të aplikoheshin gjerësisht metodat e reja bashkëkohore të veprimit në shtresë, të studjuara, projekuara dhe eksperimentuara nga Instituti Teknlogjik i Naftës në Patos, siç ishin: djegia nëntokësore, injektimi i ujit, avullit e gazit karbonik, që do e rrisnin ndjeshëm nxjerrjen e naftës. Që këto sugjerime e kërkesa të specialistëve të viheshin në jetë, duheshin bërë investime. Por si më parë, edhe në ato vite që unë punova në naftë, fonde për këto investime në ndërmarrjet e nxjerrjes së naftës
178 Rrëfime dhe mbresa nuk u dhanë. Investime shumë herë më të mëdha jepeshin për çpimin e puseve të kërkimit për zbulimin e vendburimeve të reja, sepse në kokën udhëheqjes së lartë ishte ngulur thellë mendimi se në nëntokën tonë vërshonin lumenj nafte dhe investimet për zbulimin e naftës dhe gazit do të ishin më efektive. Pasi u ktheva në zyrë nga takimet me dy institutet dhe ndërmarrjet e naftës, shqetësimet, problemet dhe sugjerimet e drejtuesve dhe specialistëve që dilnin jashtë mundësive për t’u përballuar nga D.P.N.G., nëpërmjet një relacioni të argumentuar e konçiz, ja dërgova Ministrisë së Energjetikës dhe Komisionit të Planit të Shtetit, për t’i patur parasysh në planin ekonomiko-financiar të vitit 1986 në sektorin e naftës e, veçanërisht, investimet për ndërmarrjet e nxjerrjes. Me Ministrin e Energjetikës Lavdosh Hametaj kishim marrëdhënie të mira. Me të lidheshim pothuajse çdo ditë në telefon. E informoja për shifrat e nxjerrjes së naftës e të gazit, ecurinë e çpimit të puseve të kërkimit e për ndonjë shqetësim që na kishte dalë. Pas tre muajve në këtë detyrë, në njërën nga bisedat, ai më vuri në dijeni që pas një jave tek ne në Patos do të mbahej një aktiv për ecurinë e punëve në naftë dhe se me problemet e organizimit të këtij aktiviteti po merreshin institucionet partiake nga qendra deri në bazë. Disi i shqetësuar për këtë aktivitet të papritur dhe problemet që do të diskutoheshin në të, shkova dhe takova në zyrë, Sekretarin e Parë të Komitetit të Partisë, T.Hysin. Edhe ai ishte në dijeni për zhvillimin e këtij aktiviteti që do kishte si objektiv mësimet e Partisë dhe E.Hoxhës për ecurinë e punëve në sektorin e naftës e, në veçanti, përparësinë që kishin disa struktura më të sigurta për zbulimin e vendburimeve të reja të naftës e gazit në vendin tonë. Në ditën dhe orën e caktuar, pasi salla e pallatit të kulturës ishte mbushur plot, në shumicën e tyre sekretarë të organizatave të partisë, drejtues të dy instituteve e të ndërmarrjeve nga të gjitha rajonet e naftës, në presidium zunë vend të dërguar nga dy aparatet e larta qendrore partiake e shtetërore në Tiranë, drejtues të Ministrisë Energjetike, drejtues të partisë në rrethe dhe unë, Drejtori i Përgjithshëm i Naftës. Ndryshe nga një aktivitet i tillë dhjetë vjet më parë, po në atë sallë në Patos, nuk u
179 Agron Çuadari mbajt raport. Zëvendësministri i Energjetikës që hapi mbledhjen foli shumë shkurt, duke na befasuar të gjithëve. Ai tha se në naftë vazhdonte veprimtaria armiqësore, e cila luftonte kundër orientimeve të partisë e mësimeve që kishte lënë E.Hoxha për naftën dhe se njëri prej atyre ishte Mynyr Arapi. Të gjithë në sallën në heshtje të plotë dëgjuan autokritikën me shkrim të Mynyrit. Ai nuk hezitoi të deklaronte se në bisedë me kolegët kishte thënë që vendi ynë nuk kishte perspektivë për naftë e gaz, se tek ne nuk kishte struktura të mjaftueshme për kërkim, se në Durrës nuk ka gaz e të tjera mendime të karakterit gjeologjik. Si shumë të tjerë, edhe unë shtanga nga ato që tha ai. Me përfundimin e autokritikës së tij, një zë nga salla kërkoi që ai të arrestohej, por për çudi ndodhi ajo që nuk pritej, drejtuesi kryesor i seancës, u ngrit dhe tha: “Partia është zemërgjerë e nuk do e fus në burg, por do e lejojë të punojë që ta shlyej fajin me punë të pakursyer”. Një ditë më pas, takimet po për këtë çështje u zhvilluan vetëm me punonjësit e Institutit Gjeologjik e ata të Ndërmarrjes Sizmike në Fier. Diskutimi më kritik për Mynyrin e bëri ish-Drejtori i Institutit dhe kolegu i tij P.Xhaçka, duke theksuar se vendi ynë ka perspektivë për kërkime të strukturave naftë e gaz-mbajtëse, por që kërkohet një punë studimore më e madhe. Ndryshe nga ajo që u tha në aktiv, pas disa javëve që Mynyrin e kishin çuar për të punuar në minierat në veri të vendit, atë e sollën të arrestuar në burgun e Fierit. Në fund të muajit nëntor të po atij viti, u arrestuan inxhinierët gjeofizikë P.Sadushi e L.Këlliçi. Pas tre muajve, në mars të vitit 1986, po për veprimtari armiqësore u arrestuan edhe E.Veizi dhe P.Xhaçka. Një traumë kjo me pasoja shumë të rënda në industrinë e naftës. Një vit më vonë, pas proceseve gjyqësore, ata të pestë u dënuan me 18 deri 25 vjet burgim me akuzën “për veprimtari armiqësore e sabotuese në industrinë e naftës, me qëllim për të rrëzuar udhëheqjen e vendit dhe pushtetin popullor”. Puna me ta nuk mbaroi me kaq. Pasi u dha vendimi i gjykatës, mua dhe Tajarin na thirrën në Ministrinë e Punëve të Brendshme në Tiranë. Në një takim shumë të veçantë me njërin nga zëvendësministrat e atij
180 Rrëfime dhe mbresa institucioni, na u kërkua të vinim në dispozicion të këtyre të burgosurve dokumentacionin që u nevojitej, që ata të merreshin me studime gjelogjike e projektime pusesh kërkimi, sepse sipas tyre ata ishin shumë të përgatitur e me shumë përvojë për të zbuluar fusha të reja nafte e gazi. Edhe pse u befasuam nga kjo kërkesë dhe fillimsiht hezituam, pranuam ta bënim atë shërbim, me kusht që çdo kërkesë të na vinte me firmë e vulë nga Ministria jonë e Energjetikës. Pas pesë vitesh, me fillimin e ndryshimit të sistemit politik, të pestë ata morën pafajsinë. Me shokun tim Mynyrin, që kishim punuar bashkë në vitet 1958-1960, ai inxhinier gjeolog dhe unë teknik i mesëm në çpimin e puseve në Marinëz dhe flinim në një dhomë në Patosin e vjetër (Margëlliç), si dhe katër vite në Ministrinë Energjitike, e vazhduam shoqërinë edhe pasi ai doli nga burgu. Bashkë edhe me të tjerë naftëtarë, E.Beci, P.Papa, A.Ylli, M.Sala, për shumë vite me radhë, takoheshim dy herë në javë për të pirë kafe në një nga lokalet e bllokut. Asnjëherë ai nuk u prononcua të na tregonte për vitet e burgut. Kalvarin e tyre në burg unë e mësova vonë, pas vitit 2004, në librin e shkruar nga doktori i shkencave P.Xhaçka, me titull “Kujtime nga ferri i industrisë së naftës, kur sigurimi i ndiqte si hije naftëtarët”. Pas arrestimit të tyre, puna në institut ra ndjeshëm. Të vetmet shpresa ishin kapja e shtresës gëlqerore në thellësinë 6000 m, në Ardenicë dhe rezerva gazi në Pavelç. Bashkë me Tajarin, çdo pasdite shkonim e qëndronim me orë të tëra pranë brigadave të çpimit, me shpresën e kapjes së shtresave naftë e gaz-mbajtëse. Në ditët e para të muajit korrik të vitit 1987, pa e kërkuar dhe jashtë dëshirës time, në një zarf mbi tavolinën e zyrës gjeta autorizimin e lëshuar nga Komiteti Ekzekutiv i Rrethit për t’u strehuar me banim në qytetin e Fierit. Shtëpia, sipas të dhënave që jepeshin në të, përbëhej nga dy dhoma e guzhinë me vendndodhje në katin e tretë të një pallati në qendër të Fierit, shumë afër turizmit. Që atë ditë, njoftova për këtë Donikën në Tiranë. Pas këtij shqetësimi evident në të tilla raste familjare, diskutuam dhe ishim në një mendje që lëvizjen e Donikës nga Tirana për në Fier ta bënim në ditët e para të muajit shtator. Kjo si kohë e mjaftueshme për mobilimin e shtëpisë, sigurimin e punës për të
181 Agron Çuadari në Fier e bashkë me vajzat të bënim edhe pushimet në Durrës. Një javë më pas, më erdhi në zyrë Dh.Mone, me punë instruktor në Drejtorinë e Kuadrit të Komitetit Qendror të Partisë. Njihesha që herët me të, kur si unë edhe ai në vitet 1966-1970, punonim bashkë në Uzinën Mekanike të Naftës në Qytetin Stalin. Pas përshëndetjes së rastit, më tha se kishte ardhur për të folur me mua, në kuadër të kujdesit që tregonte partia për të ruajtur të pastër figurën e kuadrove të saj. S’kishte si të mos më shkonte në mendje se ai takim nuk qe për mirë. Ose do ishte bërë ndonjë letër anonime, që ishin në modë në atë kohë, ose ndonjë informacion për ndonjë tjetër punonjës që punonim së bashku në sektorin e naftës. E falenderova formalisht dhe i kërkova të më bënte të ditur se për çfarë bëhej fjalë. Ai foli gjatë dhe të gjitha cfarë tha më adresoheshin mua. Në mënyrë të përmbledhur, shqetësimet ishin: unë e teproja me veshjen, i ndërroja kostumet çdo javë e për më tepër njëri prej tyre në ngjyrë të hapur dhe me xhaketë me dy të çara anash binte në sy për keq, pasi i përkiste modes së huaj; aktualisht kisha në pronësi tri shtëpi, njërën në Tiranë ku banonte familja, njërën në Patos ku banoja unë e një tjetër në Fier, për të cilën autorizimi kishte kohë që më ishte dhëne dhe nuk po e merrja ende gruan nga Tirana. Kisha dy vjet i trasferuar dhe s’kisha patur predispozicion ta merrja familjen në Fier; në shtëpinë ku banoja në Patos ishin blerë orendi e pajisje të shtrenjta me shpenzimet e shtetit. Pas një debati me të që zgjati mbi një orë, i keqardhur që të gjitha që tha nuk ishin të vërteta po tendencioze e, me siguri, sipas porosive të Lenka Çukos, përgjigja ime ishte: “Posti dhe deyra që më është ngarkuar, si Drejtor i Përgjithshëm i Naftës e do që të vishem akoma edhe më mirë. Kjo sidomos në takimet me të huajt që vijnë në D.P.N.G., kur shkoj në mbledhjet e Byrosë e të Pleniumit të Partisë në Fier, në mbledhjet e Këshillit Popullor e në Komitetet Ekzekutive të rretheve me aktivitet nafte dhe sa herë që vij me punë në Tiranë. Në dollapin e dhomës së gjumit këtu në Patos, kam dy kostume doku dhe një palë çizme që i vesh sa herë dal nga zyra e shkoj në ndërmarrjet e sektorët e nxjerrjes së naftës dhe në ndërmarrjet e brigadat e çpimit të puseve. Ky kostumi me dy të çara që qenka bërë aq shqetësim për Partinë, është blerë jashtë para 5-6 viteve, kur unë
182 Rrëfime dhe mbresa kam qenë me shërbim, dhe është krejt normal. Megjithatë, meqë Partia qenka e shqetësuar, nesër që është e shtunë e do shkoj në Tiranë, do e ndërroj me ndonjë tjetër që s’do ketë dy, po asnjë të çare mbrapa; është e vërtetë që kam dy vjet i transferuar me punë këtu në Patos, po t’i shtojmë edhe një vit që isha në Laç, bëhen tre vite larg familjes. Arsyet përse nuk e kam marrë gruan as në Laç e as këtu në Patos, kanë qenë dy. E para në familjen time në Tiranë, veç gruas kam edhe nënën të moshuar dhe dy vajza në shkollë që e kishin të nevojshëm kujdesin e njërit nga ne dy prindërit, sidomos nëna që është në moshën e pleqërisë. Së dyti, detyrat që m’u ngarkuan njëra pas tjetrës, si në Laç edhe këtu në Patos, kërkonin një punë të përkushtuar me orar të zgjatur, shpesh deri në orët e vona të natës. Marrja e bashkëshortes do më pengonte jo pak që t’i bëja punët si duhej e si dëshiroja unë; lidhur me tri shtëpitë që paskam, informacioni është krejtësisht i gabuar. Në pronësi kam vetëm shtëpinë në Tiranë. Shtëpia këtu në Patos nuk është e imja. Ajo i është vënë në dispozicion D.P.N.G.-së dy vite para se të vija unë. Kur erdha unë, në të banonte Zëvendësdrejtori i Përgjithshëm M.Male dhe Drejtori i Drejtorisë së Nxjerrjes së Naftës G.Guraziu, që familjet i kishin njëri në Vlorë e tjetri në Qytetin Stalin. Unë isha i treti që bashkë me ta banoja në të njëjtën banesë; autorizimin për t’u sistemuar me banim në Fier e kam marrë para dy javëve. Me të marrë autorizimin, shkova në Komunalen e Fierit, lidha kontratën dhe e mora atë në dorëzim. Pasi të bëj disa rregullime, ta lyej dhe ta mobiloj, do të shkoj të banoj atje. Me përfundimin e pushimeve dhe emërimin në punë të gruas, në ditët e para të muajit shtator, të dy do të banojmë në Fier; përsa i përket shpenzimeve që qenkan bërë në banesën këtu në Patos, jo vetëm që janë bërë para tre viteve kur unë nuk kam banuar në të, por edhe ato pajisje të blera për të janë të pakta e të blera këtu në Patos. Në banesë janë dy krevatë që flinin Mezani e Gëzimi, një divan, ku vazhdoj të fle unë, një raft rrobash, katër karrike, një tavolinë e një frigorfer Obodin. Me sa jam në dijeni, faturat e blerjeve gjenden në degën e financave, e nëse duhen, do ju japim fotokopjet”. Nëse për përgjigjet e tri të parave ai mbajti vetëm shënime e nuk u bë debat, për këtë të fundit, për shepenzimet e mobimit të banesës, kërkoi
183 Agron Çuadari ta shikonte gjendjen në vend. “E ke seriozisht apo bën shaka? - e pyeta. “ Nuk ke besim në janë të vërteta këto që po të them?! Nëse ti nuk e di, po ta kujtoj se kontrolli i banesës, bëhet vetëm me vendim gjykate e jo nga punonjësi i Drejtorisë së Kuadrit të Komitetit Qendror të Partisë. Megjithatë, me sa po shikoj, për të mos të të vënë në pozitë të vështirë me atë që të ka dërguar dhe si shokë që kemi qenë, shkojmë bashkë ta verifikojmë, i bindur që atyre që të kanë dërguar do t’u tregosh vetëm të vërtetën”. Shkuam në banesë që ishte jo më shumë se 50-60 metra larg nga godina e D.P.N.G. Pasi i pa ato një e për një, më tha se çdo gjë ishte ashtu siç i kisha thënë. Gjatë kalimit në atë ambjent të banesës, vura re që shpesh sytë i shkonin tek frigoriferi. Kur kaluam pranë tij, e ftova ta hapte e të shikonte se çfarë kishte brenda. Kur e hapi, pa që brenda gjendej vetëm një shishe me kos, e ngrirë dhe e plasaritur, dhe një pako gjalp nga ato 37 lek. Dolëm nga banesa, u ulëm në lokalin aty afër pranë pallatit të kulturës, pimë një kafe e më pas u ndamë e u larguam secili në punën e tij, ai në Tiranë e unë për në zyrë. Gjithë atë pasdite e deri në mesnatë nuk më hiqej nga mendja ajo që kishte ndodhur me mua atë ditë. Si ishte e mundur, thoja me vete, që në udhëheqjen e lartë të partisë, kishin zënë vend e drejtonin njerëz kaq mediokër, shpirtkeq e tinzarë, që me sjelljet e veprimet e tyre përgojonin e nëpërkëmbnin personalitetin dhe punën e përkushtuar të kuadrove poshtë në bazë? Të nesërmen, ditë e shtunë, rreth orës nëntë paradite, më mori në telefon ime shoqe Donika. Duke qarë e mezi fliste, më tregoi se e kishte thirrur drejtori N.Aliko, i cili i kishte komunikuar porosinë që i kishte dhënë Ministri i Tregtisë së Jashtme për dorëzimin e detyrës dhe largimin nga puna që atë ditë dhe të hënën te vinte tek unë në Fier. I thashë të mos shqetësohej dhe se në mesditë do të isha në Tiranë e do të mundohesha të takoja Ministrin Sh.Korbeci për të mësuar kush ia kishte dhënë këtë urdhër kaq të prerë. Me Shanen kishim qenë shokë klase në universitet. Në vitet që unë isha Drejtor Bilanci në Ministrinë e Industrisë e Minierave, ai punonte Drejtor i Makina-Importit dhe marrëdhëniet në punë i kishim thuajse të përditshme. Pas bisedës me Donikën, para
184 Rrëfime dhe mbresa se të merrja rrugën për në Tiranë, ndërrova mendim për t’u takuar me Shanen, duke qenë i sigurtë se ajo porosi i ishte dhënë atij nga Lenka Çuko, pasi ishte informuar nga instruktori që kishte dërguar për të më takuar një ditë më parë në Patos. I ndodhur në këtë situatë të vështirë, me dorezën e telefonit në dorë, i rashë numrit të Hajredin Çelikut, ish-Ministrit tim në atë vit që unë punoja në Kombinatin Kimiko-metalurgjik në Laç, të cilin e kishin emëruar më pas Sekretar në Komitetin Qendror të Partisë për ekonominë. Ishte e shtunë, orari zyrtar përfundonte në orën 14:00 dhe pasdite nuk punohej. Fati e deshi që të gjendej në zyrë. Shumë shkurt i kërkova të më priste për një shqetësim shumë të madh që kisha, duke i thënë se do të isha tek ai brenda orarit zyrtar, në orën 13:00. Këmbënguli të dinte shqetësimin tim, por unë i thashë se nuk mund t’ja tregoja në telefon. Atëherë më tha të shkoja tek ai të hënën, por pasi unë iu përgjigja se po të mos më priste ai, do merrja në telefon Ramiz Alinë për ta takuar, pra duke parë këmbënguljen time, pranoi të më priste. Mbërrita në godinën e aparatit të Komitetit Qendror në orarin e caktuar. I shoqëruar nga një punonjës i sportelit në hyrje të godinës, u ngjita lart në zyrën e tij. Surpriza për mua ishte kur pashë që në zyrë ai nuk ishte vetëm, por me tre të tjerë, Lenka Çukon, Besnik Bekteshin dhe Mihal Bishën, të tre me funksione të larta në ato dy godina në bulevard përballë njëra-tjetrës. Sigurisht nuk ishte rastësi, logjika të thoshte se nisur nga këmbëngulja ime për ta takuar, Hajredini kishte vënë edhe ata në dijeni. Me pak fjalë, do të rrëfej se çfarë u diskutua në atë ballafaqim. Pasi i vura në dijeni për takimin me mua një dite më parë me një punonjës të Komitetit Qendror në Patos, iu kërkova të më bënin të ditur përse partia e kishte humbur besimin ndaj meje në detyrën që më kishte ngarkuar, kush kishte dhënë porosi të më kontrollohej në mënyrë të jashtëligjshme banesa, kush e kishte urdhëruar Ministrin e Tregtisë së Jashtme që gruaja ime të nesërmen e asaj dite të pushohej nga puna e të hënën në mëngjes të ishte në Fier. Debati vazhdoi mbi dy orë. Unë këmbëngulja për ato që i pyeta, ata, kryesisht Lenka e Mihali, e justifikonin me kujdesin që bën Partia për të ruajtur figurën e kuadrove. Të imponuar nga këmbëngulja ime për veprimet e tyre arbitrare e të
185 Agron Çuadari qëllimshme ndaj meje, në kundërshtim me normat e Partisë, më pas me gjysëm zëri pranuan që për këtë rast veprimet kishin qenë disi të nxituara dhe se Partia e vlerësonte punën time si shumë të mirë. Nga aty, Lenka u lidh në telefon me Shane Korbecin dhe e porositi që ime shoqe të qëndronte aty në punë deri në muajin shtator e që t’i siguronte edhe një vend pune në Fier, në linjën e marrëdhënieve të tregtisë së jashtme me të huajt. Në muajin korrik e gusht të po atij viti, krahas punëve, unë në Patos e Donika në Tiranë, u morëm edhe me rregullimin e shtëpisë në Fier. Ishte kjo jo vetëm një punë e sikletshme dhe e lodhshme, veçanërisht për Donikën që vinte çdo fundjavë nga Tirana në Fier për të blerë e sistemuar orenditë e pajisjet për mobilimin sa më të mirë të ambjenteve të shtëpisë, por edhe kujdesit që duhet të tregonim për të përballuar shpenzimet për to, vetëm me lekët e kursyera në vitet e mëparshme, kur unë punoja e jetoja në Tiranë pranë familjes. Në tre vitet e fundit, me punën larg familjes, shumicën e pagës mujore e shpenzoja në restorantet e qyteteve ku punoja e banoja, Laç e Fier. Përpara se Donika të vinte në Fier e transferuar, në javën e parë të muajit shtator, bëmë ceremoninë e kafeve të vogla për fejesën e Kozetës me Ilir Çikën, me pjesmarrjen e të dy familjeve. Një gëzim i madh ky pas atij shqetësimi që patëm në muajin korrik. Me Ilirin, Kozeta ishte njohur një vit më parë gjatë pushimeve në plazhin e Durrësit. Pa hezituar, Ilirin na e prezantoi edhe ne që në fillim. Me origjinë nga i ati Nikua, ai i përkiste fisit Çika nga Dardha e Korçës, ndërsa nga e ëma Tefta, fisit Bulo nga Sheperi i Zagorisë. Me banim ishin qënë vitet e para të pas çlirimit në Tiranë. Kur u njohëm me të, ai kishte përfunduar vitin e katërt të Fakultetit Gjeologji-Miniera në Tiranë. Kjo fejesë pas një viti, kur edhe ai përfundoi studimet universditare, veç të tjerave, për mua dhe Donikën ishte një lehtësim i madh i merakut që kishim për mungesën e përkujdesjen tonë për pjesën e familjes që lamë në Tiranë. Emërimi i Ilirit me punë në Ndërrrmarrjen e Ndërtim Minierave në Tiranë, e zgjidhi shqetësim tonin, sepse për to do të kujdesej edhe ai. Dy-tre ditë më pas, bashkë me Donikën, shkuam në banesën tonë të re në Fier. Të nesërmen, ajo filloi punë në përfaqësinë e
186 Rrëfime dhe mbresa palës shqiptare që, në bashkëpunim me palën kineze, ndiqnin ecurinë e punëve në ndërtimin e Uzinës së Uresë, pranë asaj të nitratit në Fier. Si jabanxhinj që ishim, nuk e patëm të vështirë të ambjentoheshim shpejt. Ndryshe nga Tirana, në qytetet e rretheve të tjera larg saj, në të tilla raste komshinjtë e shkallës e të pallatit, shoqëria e punës e të afërm të fisit të gjendeshin më pranë. Nuk kishte pasdite në muajin e parë, por edhe më pas, që të mos na vinin njerëz për vizitë. Me praninë dhe dashamirësinë e tyre, veçanërisht Donikës që ishte larguar për herë të parë nga fëmijët, i hiqnin disi merakun që kishte për dy vajzat dhe nënën në Tiranë. Çdo dy javë, të shtunave pasdite deri të dielën në mbrëmje vinin tek ne edhe Kozeta, Albana e Iliri. Veç se çmalleshim, të dyja vajzat me të qeshur, na shprehnin “xhelozinë” e tyre që shtëpinë në Fier e kishim mobiluar më bukur se atë në Tiranë. Ndryshe nga unë, Donika e bënte më shpesh rrugën për në Tiranë. Si shoqëruese e specialistëve kinezë, ajo shkonte e kthehej brenda ditës, dy-tre herë në javë. Në ato raste, përsa kohë ata qëndronin në ambasadë, ajo rrinte në shtëpi me nënën dhe vajzat. Gjatë atyre pak viteve që ndenjëm bashkë në Fier, shkonim shpesh në Qytetin Stalin te Sofia dhe Bariu e bashkë me ta në Therepel te dajat apo te vëllezërit e Bariut. Në 10 tetor, me rastin e ditëlindjes së Kozetës, bëmë në shtëpi në Tiranë edhe banketin zyrtar të fejesës së saj me Ilirin. Përveç dy familjeve të çifitit, u ftuan për të marrë pjesë edhe njerëzit më të afërt të fisit tim e të Donikës, si dhe shoqëria, mbi 50 vetë. Përveç dasmës që u bë dy vite më vonë, në korrik të vitit 1989, ky ishte një nga gëzimet tona familjare më të mëdha në atë kohë. Një tjetër shqetësim jo i vogël në familjen tonë, kur unë e Donika banonim në Fier, që e morëm vesh një javë më pas kur erdhëm në Tiranë, ishte ai i një njoftimi për lirimin e shtëpisë së Tiranës. Krejt papritur kishte ardhur në derë një punonjës i Komitetit Ekzekutiv dhe i kishte njoftuar nënës dhe Kozetës që ndodhej në shtëpi, largimin nga banesa për t’u sistemuar në një tjetër më të vogël. Shumë të shqetësuara, ato të dyja, pa na njoftuar as ne, kishin shkuar për t’u ankuar tek Adil Çarçani, në shtëpinë e tij në bllok, aty ku aktualisht është vendosur tani
187 Agron Çuadari
Ambasada Ruse. Kjo kishte qenë ideja e nënës. Në portën hyrëse, oficerëve që ndodheshin në sportel, nëna iu kishin thënë se kishin shkuar për t’i bërë një vizitë Adilit, duke iu treguar se ishte Refije Çuadari nga fshati Therepel i Skraparit. Pasi roja kishte komunikuar në telefon me të shoqen e tij, Havanë, ajo i kishte thënë të hynin. Pasi kishin takuar të shoqen të ulur në sallonin e pritjes, kishte shkuar për t’i takuar Adili. Siç na tregoi Kozeta, fjalët që i kishte thënë nëna ime ishin: “Ore Adil, po si mund të ma bëni këtë gjë? Njërin djalë dëshmor ja dhashë luftës për çlirim, dy të tjerët m’i keni çuar ku ka pasur nevojë Partia, sidomos këtë të voglin...tani Partia do të më marrë dhe shtëpinë?! Si e ke harruar atë që kam bërë për ty e për të tjerë udhëheqës gjatë luftës, kur ishe në Therepel?!” I vënë në pozitë, Adili kishte bërë të pamundurën ta qetësonte nënën, duke i thënë se nuk do të lëvizte nga shtëpia ku banonte. Premtimin e mbajti, ne edhe sot banojmë në po atë shtëpi. Si edhe për shumë të tjera, edhe për këtë meritat i takojnë edhe nënës. Jo se ishte nëna ime e dua të them fjalë të mira për të. Ajo ishte një nënë e rrallë, që pasi iu vra djali në luftë, u bë vetë pjesë aktive e saj, shkoi delegate në Kongresin e parë të Gruas në Berat në vitin 1944, shkoi dy herë vullnetare në hekurudhën Durrës-Elbasan, na çoi ne dy djemtë të shkolloheshim kur ishim fare të vegjël, që dhjetë vjeç larg, në Tiranë e Vlorë, ngaqë nuk kishin bërë shkollë në fshat, u bë propaganduese e emancipimit të gruas në jetën e familjes në fshat. Për këto, ne ruajmë si kujtime vlerësimet që i janë bërë me dekorata e urdhëra pune si në vitet e luftës, edhe më pas, nga organet qëndrore e ato të pushtetit lokal në Berat. Ashtu si në vitet 1985-1986, edhe në vitin 1987 plani në nxjerrjen e naftës nga vendburimet ekzistuese që ishin në shfrytëzim, nuk u realizua. Në vitin 1987, kuota ditore në nxjerrjen e naftës pati një rritje të vogël kundrejt vitit 1986, vetëm me 80 ton në ditë. Prodhimi vjetor atë vit ishte 1.240 mijë ton. Vështirësitë më kryesore për mosrealizimin e palnit, ashtu si edhe në vitet e mëparshme, ishin kryesisht të lidhura me mungesën e fondeve valutore për të sjellë nga importi pajisje me efektivitet më të lartë dhe aplikimi jo ai i duhur i teknologjive të reja për nxjerrjen e e naftës nga nëntoka. Më e rënduar ishte situata
188 Rrëfime dhe mbresa edhe në moszbulimin e vendburimeve të reja. Përveç zbulimit të një vendburimi të vogël gazi në Povelç të Fierit e të ndonjë pusi pozitiv në zgjerimin e e vendburimit të gazit në Divjakë, në të gjitha strukturat e tjera të projektuara, ku u çpuan puset e kërkimit, rezultatet dolën negative. Edhe shpresa e madhe që kishim për praninë e naftës në shtresat gëlqerore të Ardenicës, ku u çpua pusi më i thellë, 6000 metra, doli zhgënjyese. Këto mosrealizime, me të drejtë, ishin një shqetësim i madh e serioz për zhvillimin ekonomik të vendit. Natyrshëm ato na vinin para përgjegjësisë, së pari ne që ishim ngarkuar të drejtonim dhe organizonim punët në këtë sektor të rëndësishëm të industrisë së naftës. Kjo situatë kishte angazhuar në diskutime e analiza edhe organet e larta të partisë e qeverisë për të gjetur mundësi e rrugë për përmirësimin e gjendjes. Ishte programuar që çdo vit, në muajin maj, në sekretariatin e Komitetit Qendror të Partisë, të raportohej dhe analizohej ecuria e punëve në sektorin e naftës. Më kujtohet që në tre vitet 1986-87-88, u thirra për të raportuar tri herë në atë institucion. Për të mos u zgjatur, po rrëfej vetëm njërin prej tyre, atë të vitit 1987. Ndryshe nga ai i një viti më parë, ai i atij viti ishte disi i veçantë e shumë i befasishëm për mua. Pjesëmarrësit në të ishin të shumtë. Përveç sekretarëve të Komitetit Qendror, merrnin pjesë edhe kryeminitri A.Çarçani, dy antarët e byrosë politike P.Miska e F. Çami, shefat e sektorëve të ekonomisë dhe të marrëdhënieve me jashtë të atij institucioni partiak. Të gjithë zumë vendet në sallë dhjetë minuta përpara se të fillonte takimi. Kur kishin ngelur vetëm 2-3 minuta e pritej të hynte në derë Ramiz Alia, në sallë pllakosi heshtja. Me t’u hapur dera, edhe pse pa komandë, të gjithë u ngritëm në këmbë. Pasi na përshëndeti dhe u ul në krye në vendin e caktuar për të, u ulëm edhe ne. Pranë tij, në të djathtë e në të majtë të tavolinës disa metra të gjatë, ishin ulur Adili e Hekurani, pas tyre gjithë të tjerët. Vendi i caktuar për mua ashtu si një vit më parë, ishte në fund të tavolinës, përballë Ramizit. Me një lëvizje të dorës, ma bëri me shenjë të ngrihesha i pari për të folur. Menjëherë u ngrita dhe isha bërë gati të lexoja ato që kisha rreshtuar në 10-12 faqe letër. “Lëri ato letra, - më tha, - e di se çfarë do të na thuash, justifikime. M’u përgjigj, a duhet të sjellim apo jo specialistë e shoqëri të huaja për kërkimin e zbulimin e
189 Agron Çuadari vendburimeve të reja në naftë e gaz?” I gjendur i papërgatitur e në pozitë të vështirë për t’i përgjigjur pyetjes së tij shumë bafasuese, me një guxim të tepruar u shpreha: “Ёshtë mirë të vijnë. Kemi vite që po kërkojmë e nuk po zbulojmë vendburime nafte e gazi, në një kohë që në vendin tonë ato ekzitojnë (këto fjalët e fundit i shtova pikërisht për të kundërshtuar deklarimet e grupit “armiqësor” të zbuluar e dënuar para atij viti në naftë), por – shtova më pas – me sa më kujtohet një gjë të tillë nuk na e lejon kushtetuta”. Disi i nervozuar, më tha të ulesha e të mos shqetësohesha, se ishin të tjerë ata që e dinin në e lejonte apo jo kushtetuta. Më pas shtoi: “Ti, shoku Adil, si mendon për këtë çështje?”. Adili, që me siguri ishte në dijeni, ia ktheu se ishte dakord, por sugjeroi që në nënshkrimin e marrëveshjes, ne të kishim 51% dhe të huajt 49%. Ramizi shtoi se kjo gjë nuk përbënte problem, sepse kishte variante të shumta për kontratat në ato lloj marrëveshjesh. Më pas iu drejtua Hekuranit, duke e pyetur se ç’mendim kishte. Ai iu përgjigj: “Së pari, shoku Ramiz, nga informacionet që kemi, në naftë ka ende veprimtari armiqësore.” Kjo gjë e revoltoi aq shumë Ramizin, sa e fundosi Hekuranin (vetëm koka i dukej mbi tavolinë, ngaqë ishte edhe i shkurtër). “Si flet kështu, - i tha, - ty të ka vënë partia në atë detyrë, zbuloje dhe jepja organeve të drejtësisë.” Pas kësaj, nëpër dhëmbë, edhe Hekurani u shpreh pro sjelljes së shoqërive të huaja. Më pas e morën fjalën njëri pas tjetrit, P.Miska, F.Çami e të tjerët me radhë. Më gjatë foli S.Lazri, siç duket ishte më i angazhuari për atë çështje, nëpërmjet bisedimeve që mund të ishin bërë me të huajt. Prisnim me ankth fjalën mbyllëse të Ramizit. Disi i revoltuar e i pakënaqur nga ato që dëgjoi, ashtu ulur në tavolinë, me një grusht të lehtë, goditi tavolinën dhe tha: “Naftën do ta zbulojmë me forcat tona. Inxhinierët dhe puntorët e përkushtuar të naftës, nën udhëheqjen e Partisë do zbulojnë vendburime të reja nafte e gazi.” Në vazhdim dha edhe disa porosi për mbështetjen që i duhej dhënë sektorit të naftës nga institucionet qendrore. Me kaq takimi u mbyll. Sipas meje, ai takim ishte një testim që Ramizi bëri me udhëheqësit e partisë e të qeverisë, për të mësuar nëse kishte ardhur koha për t’u lidhur me perëndimin për
190 Rrëfime dhe mbresa zhvillimin ekonomik të vendit, që kishte marrë tatëpjetën. Duke e vlerësuar se të gjitha që u thanë aty duheshin mbajtur sekret, kur u ktheva, në një takim me punonjësit e Drejtorisë së Përgjithëshme të Naftës, u bëra të ditur se përveç kritikave që na kishin bërë, në atë takim nuk kishte munguar edhe vlerësimi për punën tonë, besimi dhe inkurajimi për plotësimin e detyrave. Edhe gjatë vitit 1988, ecuria e punëve ishte në ato nivele të vitit 1987. Në Institutin e Gjeologjisë, gjendja në pamje të jashtme dukej disi optimiste, por e parë në brendësi të saj, mbizotëronte pesimizmi. Rezultatet negative që merreshin me përfundimin e çpimit të puseve, sidomos pas dënimit të grupit armiqësor, kishin rritur frikën në projektim. Në ndërmarrjet e nxjerrjes së naftës, punohej me përkushtim natë e ditë, dimër e verë, jashtë në qiell të hapur, për të ruajtur nivelin e prodhimit të një viti më pare, duke përballuar rënien natyrale të energjisë së shtresave naftëmbajtëse që ishin në shfrytëzim. Ishte bërë rregull që, si në të gjithë vendin, edhe në institucionet e ndërmarrjet e naftës, në muajin dhjetor të çdo viti bëheshin analizat e rezultateve të arritura në treguesit ekonomiko-financiarë të vitit në vazhdim dhe miratoheshin planet e masave për detyrat e vitit pasardhës. Sipas një grafiku që kishim miratuar, i shoqëruar edhe nga drejtuesit e drejtorive përkatëse dhe të degëve të D.P.N.G., mora pjesë në të gjitha aktivet e organizuara në dy institutet dhe në ndërmarrjet e naftës. Si analizë të fundit, kishim lënë atë të nxjerrjes së naftës në Marinëz si njëra nga më të mëdhatë e më të mirat në sektorin e naftës. Përveç ne drejtuesve të D.P.N.G., porositëm që në këtë aktiv të merrnin pjeseë edhe të gjithë drejtorët dhe kryeinxhinierët e ndërmarrjeve të nxjerrjes së naftës të rrethit të Fierit, Qytetit Stalin dhe Gorishtit. Për datën dhe orën e aktivit, bëra me dije organet drejtuese të partisë e pushtetit lokal në Fier dhe Ministrinë e Energjetikës. Kjo analizë u bë në datën 29 dhjetor paradite. Në të morën pjesë edhe zëvendëskryetari i Këshillit të Ministrave B.Bekteshi, Ministri i Energjetikës L.Ahmeti, Sekretari i parë i Komitetit të Partisë së rrethit Fier H.Hasko. Bashkë me ta, në një sallë të mbushur plot, në presidium përveç të ftuarve, zumë vend edhe unë dhe drejtori i Ndërmarrjes së Nxjerrjes së Naftës Marinëz, Z.Salia,
191 Agron Çuadari njëri nga drejtorët e vlerësuar me rezultatet më të mira në sektorin e naftës, antar i Komitetit Qendror të Partisë. Në raportin që ai mbajti në këtë aktiv, ku merrnin pjesë mbi 100 punonjës të ndërmarrjes dhe të ftuar të tjerë, u bë një paraqitje e plotë dhe e saktë e punës së bërë gjatë një viti, si dhe e masave që ishin përcaktuar për plotësimin e detyrave të vitit 1989. Pas tij e mori fjalën Drejtori i Nxjerrjes së Naftës me vendndodhje në qytetin e Ballshit, H.Alia. Kjo ndërmarrje ishte ngritur e re, vetëm para një muaji, si një domosdoshmëri e administrimit më të mire të disa sektorëve me vendndodhje larg Ndërmarrjes së Nxjerrjes së Naftës në Patos, siç ishin ato përreth qytetit të Ballshit. Ndoshta ngaqë ishte i ri në këtë detyrë, diskutimin e filloi me ankesa, siç ishin: jemi ngushtë me zyra, na mungon shefi i finances, bazën material akoma nuk e kemi ndarë me ndërmarrjen e nxjerrjes së naftës në Patos, etj. Ashtu ulur në presidium me të përballë, i kërkova t’i linte ato për në fund e të na thoshte, duke qenë se kishin ngelur edhe dy ditë nga fundviti, se cilat ishin masat që kishin marrë për fillimin e mbarë të punëve nga janari e në vazhdim. “A i keni të gjitha puset në punë, - e pyeta. - Cilat janë masat që keni parashikuar për realizimin e nxjerrjes së naftës në janar e në tremujorin e parë? Për ato që ngrite ti, folëm bashkë në zyrën time dje dhe të premtova që do të zgjidhen brenda javës”. Krejt papritur, m’u drejtua zëvendëskryeministri me këto fjalë: - Përse e ndërpreve drejtorin? I thashë se e ndërpreva, sepse ai e kishte nisur keq diskutimin. - Kush e drejton këtë aktiv? - më tha. – Unë, - ia ktheva. - Atëherë, unë pse jam këtu?! – më pyeti. Iu përgjigja se ai ishte i ftuar dhe kishte plotësisht të drejtë që, në fund të asaj analize, të nxirrte përfundime, të na bënte edhe kritika, qoftë për ecurinë e diskutimeve, ashtu edhe për ankesat që ndërmarrjet mund të kishin për Drejtorinë e Përgjithëshme dhe mua personalisht. Nuk e mbajti vendi. U ngrit në këmbë dhe iu drejtua të pranishmëve se do të bëhej një çerek ore pushim. Në aneksin e sallës ku ishim mbledhur, Drejtori i Ndërmarrjes kishte vendosut mbi tavolinë 3-4 pjata me fruta nga ato që me vështirësi gjendeshin në ato vite për vitin e ri. U ulëm aty të gjithë ne të presidiumit. - Më ofendove, – më tha Besniku. - Jo, - i thashë, - ju më ofenduat mua
192 Rrëfime dhe mbresa dhe me pa të drejtë më ulët autoritetin përpara vartësve të mi. Pas kësaj përgjigje, Besniku më tha: - E di ti që unë të shkarkoj brenda javës?!. - E di, - i thashë unë, - dhe nëse ti nuk e bën, unë do të jap dorëheqjen; vendosni dikë tjetër në vendin tim. Këtë e kam menduar edhe më parë, pasi ju ma keni bërë të padurueshëm vazhdimin e punës me kritikat për mosrealizimin e detyrave për nxjerrjen e naftës. Më pas aktivi i zhvilloi punimet normalisht. Pas disa vlerësimeve e sugjerimeve që dha Besniku, në mbyllje të këtij takimi, tre të ftuarit u larguan për të drekuar në Fier, ndërsa unë qëndrova aty dhe për pak kohë, për të porositur drejtorët e ndërmarrjeve për kujdesin që duhet të tregonin në dy ditët e festimit të vitit të ri. Mbasdite mbërrita në shtëpi, e diskutova me Donikën atë që kishte ndodhur, duke u munduar ta qetësoja se ndoshta ky shkarkim do të ishte shansi për t’u kthyer pranë familjes në Tiranë. Të nesërmen në mëngjes shkova në zyrë. Thirra Zëvendësdrejtorin D.Çonçi, bashkëpuntorin tim më të ngushtë. Me të isha njohur vite më parë, kur unë punoja si zëvendësministër dhe ai Drejtor i Ndërmarrjes së Montimeve Industriale në Fier. Për një vit rresht takoheshim çdo dy javë, për të bashkërenduar punët e ndërtimit të fabrikës së vajrave industrialë në Kombinatin e Përpunimit të Naftës në Ballsh. Dy vite më parë, e kisha propozuar atë si zëvendësdrejtor të D.P.N.G., në vend të M.Malaj që ishte transferuar në Vlorë. Ngaqë nuk ishte në dijeni për debatin që kisha bërë një ditë më parë me Besnikun në aktivin e Marinzës, fola gjatë me të, duke ia bërë të ditur se, edhe nëse nuk do të më shkarkonin, unë do të jepja dorëheqjen e nuk do të kthehesha më në atë detyrë. E porosita që ajo të mbetej mes nesh për aq kohë sa do të duhej për t’u bërë fakt. I komunikova se për disa ditë do të largohesha për të bërë lejen e zakonshme në Tiranë e ai të bënte kujdes që puna në D.P.N.G. të vazhdonte normalisht. Më pas thirra Dinon, punonjësin shumë korrekt të paradhomës. Bashkë me të sistemuam dokumentat që kisha në sirtarë e mbi tavolinë, duke i bërë të ditur se për disa ditë do të qëndroja në Tiranë e, për ndonjë problem të rëndësishëm, të më informonte në telefon. Të nesërmen, në datë 31 dhjetor, pasi edhe Donika mori një javë leje nga
193 Agron Çuadari puna, shkuam në Tiranë. Për t’u çliruar disi nga shqetësimi që kishim tërë atë javë, megjithëse ftohtë, çdo paradite me Donikën shkonim në parkun te liqeni. Ishim optimistë dhe e shpresonim kthimin në Tiranë. Nuk e kujtoj saktë, nëse ishte data 5 apo 6 janar kur nëpërmjet telefonit, Dinua më njoftoi se të nesërmen në ora dhjetë, duhet të paraqitesha në Komitetin e Partisë në Fier, për t’u takuar me H.Haskon. E porosita që të nesërmen në orën shtatë, makina të ishte poshtë shtëpisë time. Së bashku me Donikën, mbërritëm në Fier në ora nëntë e gjysëm. Atë e lashë në shtëpi dhe vetë shkova në Komitetin e Partisë. Mendova se do të takohesha vetëm me Halilin e do kisha me siguri ndonjë lajm të mirë. Me të kishim punuar bashkë tre vjet, si inxhinierë në Uzinën Mekanike të Naftës në Qytetin Stalin, dhe shpresoja që sugjerimi i tij do të kishte zënë vend për t’u kthyer në Tiranë. Por nuk qe ashtu. Kur hyra në zyrën e tij, ulur bashkë me të ndodhej edhe Besnik Bekteshi. Pasi i uruam edhe një herë tjetër vitin e ri njëri-tjetrit, nëpërmjet telefonit, Besniku u lidh me Sekretarin e Parë të Komitetit të Partisë në Vlorë, F.Çina, edhe ky tjetër koleg pune me mua në Ministrinë e Industrisë dhe Minierave dhe për dy vite të dy zëvendësministra në Ministrinë Energjetike. Fjalët që shkëmbyen midis tyre në këtë bisedë, ishin: “Mirëdita Faik. Besniku jam. Më thuaj çke bërë me porosinë që të është dhënë? U mblodh Byroja e Partisë? E morët vendimin? Shumë mirë.... Kur je i lirë të shkoni nesër për të bërë prezantimin? Shumë mirë... Urime e gjithë të mirat”. Nuk ishte e vështirë ta kuptoje që bëhej fjalë për mua dhe mendova që pa dyshim një tjetër debat jo i këndshëm do bëhej në atë zyrë. Pasi u sigurua se ajo punë ishte vënë në vijë, m’u drejtua mua me këto fjalë: - U mor vendimi që ju të liroheni nga detyra e Drejtorit të Përgjithshëm të Naftës, jo vetëm nga debati që patëm bashkë një javë më parë, por edhe nga fakti se në naftë për disa vite rresht detyrat nuk janë realizuar. Për ju u vendos të emëroheni në një tjetër detyrë shumë të rëndësishme, Drejtor i Uzinës Mekanike “Kastriot Muço” në Vlorë, njëra nga uzinat më të rëndësishme në vend, që siguron makineri e pajisje për objektet e zonës industriale në atë qytet. Nesër paradite do të shkosh të takosh Faikun e bashkë me të dotë prezantohesh me kolektivin punonjës të asaj uzine. Shumë i revoltuar
194 Rrëfime dhe mbresa për ato që dëgjova, por i kujdesshëm, megjithëse po bënin një veprim shumë të nxituar, i thashë: - Të falenderoj për kujdesin që po tregoni për mua duke më emëruar në këtë detyrë. Dëshira ime është të kthehem në Tiranë, inxhinier i thjeshtë në një nga uzinat e kryeqytetit, ku kam edhe një pjesë të familjes. Ka mundësi të më thoni se pse po më çoni në Vlorë dhe jo në Tiranë?! Ky vendim jo vetëm që nuk është i drejtë, por nuk është as njerëzor. A është njerëzore që të ma ndani familjen në tresh, nënën e dy vajzat në Tiranë, gruan në Fier e vetë në Vlorë? Jam i sigurt se edhe ju po të ndodheshit në këtë situate, nuk do ta kishit pranuar. Unë nuk shkoj në Vlorë dhe për këtë kam gjithë të drejtën time.” Me kaq takimi u mbyll. Me sa vura re, kundërshtimi im i prerë, e vuri në siklet e ndoshta mendoi se ai vendim duhej anulluar. Ndarja me të, ishte disi më shoqërore se më parë.
•• Drejtor në Uzinën Mekanike Bujqësore në Fier Në javën e fundit të muajit janar 1989, me vendim të Komitetit të Partisë së rrethit Fier, u emërova Drejtor i Uzinës Mekanike Bujqësore po në atë qytet. Ndryshe nga transferimi në Vlorë, qëndrimi në Fier ishte më i pranueshëm. Të dy aty bashkë me Donikën kishim banesën edhe punën. Edhe transferimi në vitet më pas në Tiranë do të ishte më i mundshëm. Uzina ku do të punoja kishte si aktivitet të saj prodhimin e makinerive dhe pjesëve të këmbimit për sektorin e bujqësisë, kryesisht për ekonomitë bujqësore të rretheve Fier e Lushnje, që ishin nga më të mëdhatë në vend. Vendndodhja e uzinës ishte afër qendrës, në fillim të zonës industriale të qytetit. Ajo ishte e pajisur me të gjitha llojet e makinave metal-prerëse të përpunimit mekanik, me raparte të veçanta të prodhimit dhe montimit dhe me fonderinë për shkrirjen e gizës dhe çelikut. Në uzinë punonin mbi 350 puntorë e specialistë si dhe 10 kuadro të lartë, nga të cilët gjashtë ishin inxhinierë mekanikë që punonin në byronë teknologjike dhe repartet e prodhimit, me përvojë disa vjeçare. Si kudo gjetkë, edhe në ndërmarrjet që unë kisha punuar më parë, për realizimin e detyrave të planit, përveç drejtimit dhe organizimit më të mirë të punëve brenda tyre, i rëndësishëm ishte sigurimi i bazës
195 Agron Çuadari materiale e në veçanti ai i lëndëve të para. Për aktivitetin prodhues të kësaj uzine, ato ishin: prokotet e çeliqeve, profilet e llamarinat në përmasa e në cilësinë e duhur të përcaktuara në kartat teknologjjike të prodhimit. Nëse ato siguroheshin në kohë, realizimi i planit edhe në këtë uzinë ishte i sigurtë, falë edhe përvojës që ishte fituar në ecurinë e viteve atje. Bazuar në përvojën e punëve të mëparshme, për rrugën që ndiqej për sigurimin e lëndëve të para nga importi, në njohjen që kisha me drejtuesit e bazave të furnizmit dhe shpërndarjes së dikastereve në Durrës e sidomos të gjendjeve për to, në bazën e furnizimit të naftës në Patos, që në ditët e para të punës në uzinë në janar, këto lëndë të para i siguruam për të gjitha nevojat e gjashtëmujorit të parë. Kjo ndikoi shumë në mobilizimin e të gjithë punonjësve të uzinës për realizimin e planit, shmangjen e ndërprerjeve nga mungesa e tyre, duke rritur ndjeshëm edhe pagën për punën e kryer në çdo muaj. Duke filluar nga tremujori i parë e në vazhdim, uzina u vu në pararojë të ndërmarrjeve të rrethit dhe të uzinave mekanike të vendit, duke u vlerësuar me stimuj moral të asaj kohe, që jepeshin nga institucionet vendore dhe ato qëndrore. Institucioni qendror nga varej uzina, kur unë fillova punë aty, ishte Drejtoria e Përgjithëshme Mekanike në Tiranë. Ndryshe nga vitet e mëparshme, në janar të vitit 1989, me vendim të qeverisë, të gjitha uzinat mekanike dhe elektromekanike të vendit, u shkëputën nga vartësia e Ministrisë së Industrisë dhe Minierave dhe kaluan në varësi të këtij institucioni të ri, të emërtuar Drejtoria e Përgjithëshme Mekanike, me vendndodhje në rrugën e Durrësit, përballë gjimnazit “Qemal Stafa”, aty ku aktualisht sot është Insituti i Sigurimeve Shoqërore. Kjo Drejtori e Përgjithëshme qendrore, strukturën organizative e kishte të ngjashme me atë të dikastereve qendrore, me drejtori dhe degë teknike e funksionale brenda saj, por me një numër më të vogël punonjësish, ngaqë uzinat që ajo mbulonte nuk ishin të shumta në numër. Shumica e punonjësve të emëruar në të ishin të specialiteteve inxhinierë mekanikë dhe elektrikë me përvojë, që kishin punuar shumë vite në Kombinatin Metalurgjik në Elbasan, në Kombinatin e Autotraktorëve në Tiranë dhe uzinat elektromekanike të vendit. Drejtor i Drejtorisë së Përgjithëshme ishte P.Carapuli, që kishte punuar disa vite në Kombinatin Metalurgjik.
196 Rrëfime dhe mbresa
Me shumicën e tyre unë njihesha që vite më parë, kur punoja Drejtor Bilanci në Ministrinë e Industrisë dhe Minierave. Ndryshe nga më parë, kur fillova punë në Uzinën Mekanike Bujqësore, i çliruar nga ato punë sfilitëse e me orar të zgjatur, bashkë me Donikën filluam të ktheheshim pranë familjes në Tiranë çdo dy javë, të shtunave pasdite. Po mbusheshin dy vjet që Kozeta ishte fejuar me Ilirin. Një të diel që ishim në Tiranë, bashkë me Donikën, Kozetën dhe Albanën, shkuam te prindërit e Ilirit. Nikua e Tefta banonin në Tiranën e re. Pas një bisede shumë miqësore me ta, ramë në një mendje se kishte ardhur koha që së bashku të gëzonim dasmën e tyre. Si datë lamë 30 korrikun, që mundësonte edhe largimin e tyre nga Tirana për të bërë muajin e mjaltit në plazh në datë 1 gusht. Për t’i dhënë mundësi edhe shoqërisë tonë në Fier të bëheshin pjesë e atij gëzimi, porositëm Kozetë, Albanën e Ilirin që dhjetë ditë përpara dasmës, të vinin e të qëndronin 3-4 ditë me ne në Fier. Në datat 22-24 korrik, dyert e shtëpisë tonë në Fier, sipas traditës i lamë të hapura, për të pritur e përcjellë në atë gëzim familjar shoqërinë time e të Donikës. Edhe pse kanë kaluar shumë vite, urimet dhe përqafimet e atyre ditëve na kanë mbetur ende në kujtesë. Me disa nga shokët e mi të shkollës së mesme, me të cilët kishim punuar bashkë edhe si teknikë në çpimin e puseve të kërkimit të naftës për tre vjet, si dhe 16 drejtues të ndërmarrjeve e heronj të punës që punonin në naftë, me në krye skraparlliun K.Hajdari, të dielën në 23 korrik 1989 drekuam së bashku në aneksin e restorantit të hotel Apollonisë. Dasma në Tiranë, u bë sipas traditës së Skraparit. Të afërm të familjes time e të Donikës erdhën disa ditë para së shtunës. Drekave e darkave në shtëpi shtroheshin tavolinat e pihej raki, këndohej e kërcehej deri në orët e vona. Të shtunën, në 29 korrik, me të gjithë të ftuarit shtruam darkën e familjes Çuadari në restoranin e hotel Arbanës, me vendndodhje buzë Lanës, aty ku sot është vendosur Drejtoria e Policisë së Shtetit. Në darkë, numri i pjesëmarrësve ishte rreth 200 vetë. Përveç menusë standarte që kishim porositur, në restorant çuam edhe mishin rosto që sollëm nga kompleksi i gjedhit në Hoxharë të Fierit në shtëpi
197 Agron Çuadari dhe që e poqëm në furrën e lagjes. Edhe në atë darkë, fillimisht u ngritën dollitë me raki, u këndua edhe ndonjë këngë me iso si në Skrapar, por në shumicën e kohës vazhdimin e mori në dorë orkestra dhe këngëtari i prenotuar. Shumë nga pjesëmarrësit, kryesisht ata të moshave të reja, ngriheshin për të kërcyer, por namin e bënë dy sebeplinjtë e dasmës, Kozeta dhe Iliri, që nuk linin rradhë. Kërcenin aq bukur sa ishte kënaqësi e madhe t’i shikoje. Sipas zakonit, pjesëmarrës në këtë gëzim përveç nesh e të afërmve të fisit tim e të Donikës, ishin edhe shok tanët, fqinjët e pallatit, dhe dy-tre orë më pas, erdhën për të gëzuar së bashku me ne edhe krushqit, prindërit e vëllai i Ilirit, dajat e tezet, nipër e mbesa, që e hijeshuan edhe më shumë atë gëzim. Një punë e kujdesshme dhe shumë e mirë që bëmë për atë rast, ishte edhe prenotimi në hotel i 20 dhomave për pjesëmarrësit që nuk banonin në Tiranë e që kishin ardhur nga larg. Kjo bëri që darka të vazhdonte deri në orët e para të mëngjesit. Të nesërmen paradite, erdhën në shtëpi tek ne krushqit për të marrë nusen. Ceremonia kaloi shumë mirë. E vështirë për nënën, mua, Donikën e Albanën ishte ai moment, kur përcollëm vajzën me lotë në sy, ndonëse e dinim që, pasi të ktheheshin nga muaji i mjaltit, Kozeta me Ilirin do të banonin tek ne, në dhomën e gjumit që ishte mobiluar e bërë gati për ta. Rituali i një nate më parë u përsërit edhe një natë më pas, të dielën në darkë. Te krushqit kësaj radhe shkuam ne për darkë, po në Hotel Arbana. Edhe atë natë çdo gjë shkoi mirë. Gëzimi dhe kënaqësia e atyre ditëve ia kaluan lodhjes. Në datën 31 gusht, Kozeta e Iliri shkuan e qëndruan në shtëpinë tonë në Fier dhe të nesërmen u nisën për në Dhërmi për të kaluar muajin e mjaltit. Nëna, unë, Donika dhe Albana, shkuam me pushime në plazhin e Durrësit (pallati Fizarmonik, sektori Hekurudha). Punët në uzinën ku punoja shkonin shumë mirë. Si në gjashtëmujorin e parë edhe si nëntëmujor, detyrat e planit u realizuan në të gjithë treguestit ekonomiko-financiar. Nuk jam i sgurtë nëse ishte java e parë e muajit tetor apo nëntor, kur bashkë me Donikën gjendeshim ditën e shtunë pranë familjes në Tiranë. Në mesditë, u lidha në telefon me K.Papën dhe e lamë të pinim një kafe pasdite tek Hotel Dajti. Me të ishim shokë
198 Rrëfime dhe mbresa e miq të vjetër. Kur unë punoja Drejtor i Uzinës së Përpunimit të Naftës në Qytetin Stalin, ai ishte Shef i Seksionit të Industrisë në Komitetin Ekzekutiv në Berat. Përafërsisht në të njëjtën kohë, kur unë fillova punë në Ministrinë e Industrisë dhe Minierave, ai u transferua dhe erdhi me punë në Ministrinë e Industrisë Ushqimore. Së fundi, kur unë u largova nga Tirana në të tjera detyra, ai punonte në Seksionin e Industrisë së Komitetit Ekzekutiv Tiranë. Rreth orës 19:00, pasi dolëm nga kafja, duke kaluar nga bulevardi në sheshin Skënderbej, pamë se ndonëse ishte ditë e shtunë, dritat e zyrës së ministrit të Industrisë dhe Minierave qëndronin ende të ndezura. Ministër në atë kohë në atë institucion ishte “miku” im B.Bekteshi, i larguar nga detyra e Zëvendëskryetarit të Këshillit të Ministrave. Krejt papritur, pa e patur në mendje më parë, diskutuam me Kritonin nëse ishin krijuar rrethanat për ta kontaktuar atë e për t’i kërkuar kthimin tim në Tiranë. E vendosëm, dhe ndërsa ai më priste poshtë, unë u ngjita lart bashkë me shoqëruesin e tij. Nuk e prisja që të sillej mirë me mua pas debatit të një viti më parë, por shpresoja që të kishte reflektuar, veçanërisht pas takimit me të për të më transferuar nga Fieri në Vlorë. Dhe vërtet pritja fillimisht m’u duk dashamirëse. Në bisedë e sipër me të, në përgjigje të kërkesës time për t’u transferuar në Tiranë, më tha: - Lëvizja jote nuk është në kompetencën time, por do të flas këto ditë në takimet e mëngjesit, kur pimë kafen në bllok me shokët e udhëheqjes. Nëse mund të bëhet, do të të njoftoj në telefon. Pas 5-6 ditësh, më njoftuan nga Komiteti i Partisë në Fier që të nesërmen në ora dymbëdhjetë të isha te zyra e Besnik Bekteshit. Prsinim një lajm të mirë dhe të dy me Donikën sa nuk po fluturonim nga gëzimi dhe për të darkuar shkuam në aneksin e hotel turizmit në Fier. Në orën e caktuar isha në paradhomën e ministrit. Siç më tha sekreterja, në zyrën e tij në atë kohë ishin edhe dy zëvendësministrat e asaj ministrie, L.Ahmeti dhe P.Bello, që kishin kaluar në atë ministri disa muaj më parë, kur me vendim qeverie Ministria e Energjitikës ishte suprimuar dhe punonjësit e saj i ishin aneksuar Ministrisë së Industrisë dhe Minierave. Kur sekretarja e njoftoi ministrin se unë ndodhesha në paradhomë, para se të hyja në zyrën e tij, Pajtimi doli e në zyrë mbetën vetëm Besniku
199 Agron Çuadari e Lavdoshi. Në dalje nga dera, Pajtimi më tha një fjalë të vetme: - Bëj kujdes. Siç dukej ishte vënë në dijeni për transferimin tim. Pritja në atë rast ishte akoma edhe më “miqësore”. Sipas tij, pasi kishte folur me shokët e udhëheqjes për transferimin tim, ishte rënë dakord që unë të shkoja në një detyre shumë të rëndësishme, për të zëvendësuar një kuadër që ishte shumë i sëmurë, që vetëm ata të udhëheqjes e dinin shkallën e sëmundjes. Kishin menduar të më emëronin përsëri Drejtor të Kombinatit Kimiko- Metalurgjik në Laç, ndërsa Donika mund të kthehej në punën që kishte më parë në Tiranë. Kushdo që do të kishte qenë në vendin tim, do të habitej dhe do të zhgënjehej me cinizmin, cektësinë dhe dashakeqësinë e atyre kuadrove mediokër që drejtonin shtetin shqiptar. Nuk po iu besoja veshëve dhe nuk i largoja sytë nga ajo fytyrë idiote, duke menduar që ligësia nuk paskësh fund. Përsëri unë duhet të vazhdoja të qëndroja larg familjes. Fola gjatë, por në thelb përgjigja ime ishte: “Jam shumë mirë në Fier. Aty ku e keni menduar ju, nuk shkoj. Nuk është logjike të shkoj në vend të atij që përpara katër viteve më zëvendësoi mua në atë detyrë. Unë nuk të kërkova që të më ngrije në përgjegjësi, por të bashkohesha me familjen time këtu në Tiranë, qoftë edhe si specialist i thjeshtë”. U largova pa i dhënë dorën. Aty nga fundi i vitit 1989, me një tjetër vendim të Këshillit të Ministrave, në aktivitetin e Drejtorisë së Përgjithëshme Mekanike, ishte përfshirë edhe aktiviteti i ndërmarrjes tregtare të pjesëve të këmbimit për auto- traktorë me qendër në Tiranë dhe degët përkatëse në të gjitha rrethet e vendit. Ky aktivitet më parë varej nga Ministria e Tregtisë së Brendshme. Siç mora vesh më vonë, nisur nga rezultatet shumë të mira që ishin arritur në uzinën që unë drejtoja, në eksperiencën e punës kur punoja si drejtor i Drejtorisë së Bilancit në Minsitrinë e Industrisë dhe Minierave, për sigurimin e bazës materiale të vendit e të importit, Drejtori i Drejtorisë së Përgjithëshme Mekanike, P.Carapuli, i kishte dërguar një kërkesë Komitetit të Partisë në Fier, për të më liruar nga detyra e drejtorit në uzinë e për të më vendosur Drejtor të Drejtorisë së Pjesëve të Ndërrimit për Autotraktorë në Drejtorinë e Përgjithëshme Mekanike në Tiranë.
200 Rrëfime dhe mbresa
Pasi kishte marrë miratimin nga ky institucion partiak dhe më pas edhe në Komitetin e Partisë së rrethit Tiranë, propozimi i ishte dërguar për miratim Këshillit të Ministrave. Në javën e tretë të muajit prill 1990, me vendimin e firmosur nga zëvendëskryetari i Këshillit të Minsitrave, M.Myftiu, unë u emërova Drejtor në Drejtorinë së Pjesëve të Ndërrimit për Autotraktorë në Drejtorinë e Përgjithëshme Mekanike në Tiranë. Ky lajm për mua dhe Donikën ishte krejt i papritur. Gëzimi ishte shumë i madh, jo aq shumë për detyrën që më ishte ngarkuar, se sa për kthimin tonë pranë familjes në Tiranë. Menjëherë pasi bëmë dorëzimet në ndërmarrjet përkatëse, u morëm me shpërndarjen e orendive që kishim në banesë. Një pjesë i shitëm me gjysmën e çmimit që i kishim blerë, një pjesë i falëm dhe disa nga pajisjet e guzhinës i ambalazhuam për t’i marrë me vete në Tiranë. Pasi bëmë edhe veprimet e dorëzimit të banesës në ndërmarrjen komunale, në datën 28 prill në mesditë mbërritëm në Tiranë. E gdhimë pa gjumë atë natë, jo vetëm nga gëzimi i bashkimit tim me familjen pas gjashtë vitesh, por edhe ngaqë në mesnatë Kozeta shtatzënë nuk u ndje mirë dhe e çuam në maternitet. Në mëngjesin e datës 29 prill 1990 lindi Krisi. Kozeta qe e sigurt që do lindte djalë që në fillim dhe ja kishte vënë emrin Kris, muaj përpara se të shkonte për vizitë ekoje në maternitet tek doktor H.Kosova, me të cilin njihesha që herët, nëpërmjet shoferit tim, Manit, gjatë viteve që punoja Drejtor Bilanci dhe Zëvendësministër i Energjetikës. Tani që po shkruaj këto rreshta, Krisi ka mbushur moshën 26 vjeç. Në javën e parë të muajit maj fillova punë në detyrën e re.
•• Drejtor i Drejtorisë së Tregtimit të Pjesëve të Ndërrimit për Automjete dhe Traktorë Në javën e parë të muajit maj 1990 fillova punë në Drejtorinë e Përgjithëshme Mekanike në Tiranë, me detyrë Drejtor i Drejtorisë së Tregtimit të Pjesëve të Ndërrimit për Automjete dhe Traktorë në të gjithë vendin. Në këtë Drejtori gjeta të punësuar edhe katër specialistë të lartë të profileve: dy inxhinierë mekanik, një inxhinier elektrik dhe një ekonomist. Të tre inxhinierët kishin qenë prej vitesh të punësuar në atë Drejtori, edhe kur ajo varej nga Ministria e Tregtisë së Brendshme,
201 Agron Çuadari ndërsa ekonomisti V.Plevneshti ishte i ri. Ai kishte punuar shumë vite në ndërmarrjet gjelogjike në veri të vendit. Në varësi të asaj Drejtorie ishin: Ndërmarrja Tregtare e Pjesëve të Ndërrimit (N.T.P.N.) për Automjete e Traktorë, me vendndodhje në Tiranë dhe 36 degët e saj të tregëtimit në të gjitha rrethet e vendit. Ngaqë ky aktivitet i përqendruar, që kishte si detyrë planifikimin, sigurimin nga vendi dhe importi si dhe tregtimin e pjesëve të këmbimit, ishte i hershëm, që në vitet 1970, ishte krijuar përvojë tek specialistët në bazë për njohjen e të gjithë tipeve të automjeteve dhe traktorëve, si dhe të pjesëve të këmbimit që duheshin për mirëmbajtjen dhe remontin e tyre në të gjithë vendin. Përfshirja e këtij aktiviteti në varësi të Drejtorisë së Përgjithëshme Mekanike, nga e cila vareshin edhe të gjitha uzinat mekanike dhe elektro-mekanike e, në veçanti, Kombinati i Autotraktorëve në Tiranë, që kishte si detyrë prodhimin për këto lloje pjesësh ndërrimi, ishte bërë një gjetje e mirë që po jepte rezultate. Nëpërmjet takimeve të përditshme dhe analizave mujore brenda Drejtorisë së Përgjithëshme, me kontrollet dhe ballafaqimet e shpeshta me drejtuesit e uzinave prodhuese, po ecnin më mirë punët e po plotësoheshin edhe detyrimet kontraktuale, në kohë dhe në zëra, me Ndërmarrjen e Tregtimit të Pjesëve të Këmbimit. Arritje pati edhe në sigurimin e pjesëve të këmbimit nga importi. Takimet më të shpeshta me drejtuesit dhe specialistët e Makina-importit dhe me ata të Drejtorisë përkatëse në Ministrinë e Tregtisë së Jashtme, duke bërë evidente përparësinë e çeljes së fondeve për ato pjesë këmbimi që mungonin, ishin më efektive, duke shmangur shqetësimet për mirëmbajtjen dhe remontet kapitale të automjeteve dhe traktorëve në shkallë vendi. Por kjo situatë nuk vazhdoi gjatë. Amullia që u krijua në dy vitet e para të tranzicionit, të ndërrimit të sistemit, si në të gjithë ekonominë e vendit, edhe në sektorin e industrisë mekanike, u shoqërua me pasoja të rënda. Situata e acaruar politike, mitingjet, grevat, braktisjet e vendeve të punës së puntorëve në ndërmarrje, mungesa e fondeve valutore për sjelljen e lëndëve të para nga importi, ndërprerjet e shpeshta të punës në uzinat prodhuese e sidomos puna rutinë e institucioneve shtetërorë, bëri që nga dita në ditë, situata të bëhej edhe më shqetësuese. Falë rezervave të krijuara ndër vite
202 Rrëfime dhe mbresa të pjesëve të ndërrimit, në magazinat e tregëtimit në rrethe, aktiviteti i Drejtorisë që unë drejtoja pati jetë më të gjatë se të tjerat. Në muajt e fundit të vitit 1990, me hapjen e kufijve me jashtë pata rastin të takoja një biznesmen italian, Fantinin, që kishte ardhur nga Udine në Shqipëri, për tregtimin e autoveturave të përdorura, që sipas tij, kishin kaluar në servis dhe ishin në gjendje të mirë pune. Pasi i bëra të qartë se unë isha punonjës i një institucioni shtetëror dhe i paautorizuar për lidhje kontrate për një aktivitet të tillë, e për më tepër, që nuk dispononim fonde për blerjen e tyre, bëmë një marrëveshje mirëbesimi që ai, sipas një grafiku të përcaktuar, t’i dërgonte ato autovetura me shpenzimet e tij dhe ne t’i bënim pagesën pas shitjes. Autoveturat që do të na dërgonte duhet të kishin si çmim shitje vlerën 1500-1600 dollarë për copë, nga të cilat ai do të përfitonte për secilën 1300-1400 dollarë, ndërsa diferenca prej 200 dollarësh për copë do të mbahej për shpenzimet e shitjes në bazën tonë të furnizimit në Durrës. Nëse ndonjëra nuk do të shitej, do e informonim për ulje të çmimit. Pas dy javëve, kjo marrëveshje u bë realitet. Pesë autoveturat e para të nisura nga Udine, nëpërmjet tragetit që nisej nga Trieste, mbërritën në Durrës. Ato u shitën brenda javës me çmimet që na ishin dhënë. Nëpërmjet kësaj marrëveshje, në vitet 1991- 1992, u shitën mbi 120 autovetura. Në 22 mars të vitit 1992, do bëheshin në vend zgjedhjet parlamentare. Në fillim të fushatës, një ekip i shtabit elektroral të rrethit të Kurbinit më erdhi në zyrë dhe pasi më shprehën mirënjohjen dhe më falenderuan për ato punë të mira që kisha bërë vite më parë si Drejtor i Kombinatit Kimiko-Metalurgjik, e sidomos për qytetin e Laçit, më kërkuan të hidhja kandidaturën për t’u bërë deputet në atë zonë elektorale. Shumë i emocionuar, i falenderova për ftesën, duke iu bërë të ditur se nuk isha i prirur për t’u marrë me politikë. Nga çfarë po shikoja, aktorët politikë të të dy krahëve, me sjelljet, qëndrimet dhe veprimet e tyre, po e shkatërronin ekonominë e vendit, për të cilën ishte punuar e sakrifikuar aq shumë. U ndava me ta miqësisht. Në vitet më vonë, kur ka qenë rasti të takoj ndonjërin prej tyre, më kanë dhënë të drejtë që nuk pranova. Në vitet 1991-1992, në atë situatë të trazuar, falë detyrës në aktivitetin që mbuloja, m’u dha mundësia të shkoja për punë jashtë shtetit
203 Agron Çuadari disa herë: në Budapest, me një grup pune, për të marrë përvojë për kthimin e ndërmarrjeve shtetërore në aktivitete private; në Modena (ku si përkthyese mora Albanën), i ftuar nga Malavasi, një biznesmen italian, që donte të bënte tregti autoveturash dhe autobuzash me të njëjtën procedurë si ajo e Udines; në Shkup, Beograd e Vojvodinë të Serbisë, bashkë me M.Hallvaxhiun, punonjës i Mek-Albit për lidhjen e kontratave në shkallë vendi për rakorderitë hidraulike; në Trieste e Udine, bashkë me Drejtorin e Drejtorisë së Uzinave Mekanike, L.Leka dhe kryeinxhineirin e ofiçinës së parkut Shkodër, për të parë linjat e ndërtimit të kabinave të autobuzave, që do të prodhoheshin në vend; në Athinë me I.Dedein, Kryetarin e Degës Tregtare të pjesëve të këmbimit për Tiranën, të ftuar nga biznesmenë grekë, për të parë dhe mundësuar ngritjen e një parku me mjete transporti të tonazheve të larta, për importin dhe eksportin e mallrave me jashtë. Kur të angazhuar për këto e të tjera oferta me firma të huaja po konkludonim për të miratuar ndonjërën prej tyre, krejt papritur ndodhi ajo që nuk e prisnim. Në muajin janar të vitit 1993, Drejtoria e Përgjithëshme Mekanike u shkri si institucion. Vetëm pak nga punonjësit e saj u sistemuan në Ministrinë e Industrisë dhe Minierave, midis tyre edhe unë. Shumica u larguan nga puna. Për gjashtë muaj punova në atë ministri si specialist në Drejtorinë e Bilancit. Në muajin korrik të atij viti, më larguan nga puna edhe mua, bazuar në nenin 24/1, shtesë në ligjin 7491 date 31.12.1991, si një nga masat për përmirësimin e fuksioneve të strukturave të aparatit shtetëror. Megjithëse marrëdhëniet e mia me ministrin .Xhai dhe zëvendësministrin B.Nepravishta, në vitet kur unë punoja Drejtor i Bilancit në Ministrinë e Industrisë dhe Minierave e më pas Zëvendësministër në Ministrinë e Energjetikës, kishin qenë shumë të mira dhe miqësore, të dy hezituan të më takonin apo të më ndihmonin kur më larguan nga puna. Shumë vite më parë me B.Nepravishtën kishim punuar bashkë në Uzinën Mekanike në Qytetin Stalin. Megjithëse e dija që kishte një cen në biografi, ngaqë ishte specialist i mirë, bëra të pamundurën dhe e mora në punë në Drejtorinë Mekanike në Ministrinë e Energjitikës. Tre muaj më pas, për këtë veprim timin të gabuar në përzgjedhjen e kuadrit, më thirrën në Komitetin Qendror të Partisë dhe më tërhoqën vëmendjen,
204 Rrëfime dhe mbresa duke më porositur ta largoja menjëherë nga puna. Si shokë që ishim, e thirra Bujarin, i bëra të ditur largimin nga ministria dhe e pyeta në cilën ndërmarrje nafte dëshironte të shkonte. Më tha se donte të shkonte në Vlorë dhe atje e çova, duke u ndarë me të miqësisht. Dy-tre vite më pas, kur unë shkova vetë me punë në naftë, erdhi e më takoi dhe më kërkoi ta transferoja nga Vlora me punë në Fier. Ia plotësova edhe atë kërkesë. Gjatë qëndrimit në Fier, unë e Donika, me Bujarin dhe të shoqen Marikën, vazhduam shoqërinë e hershme që kishim edhe në vitet kur punonim bashkë në Qytetin Stalin. Me ndryshimin e sisitemit, disa vite më vonë, kur ai punonte drejtor në një nga institucionet e energjetikës, m’u desh t’i shkoja në zyrë për një problem pune të kompanisë ku unë punoja. Për të mos e vënë në siklet, u takuam dhe folëm përsëri si shokë që kishim qenë. Si duket, i vrarë në ndërgjegje, ai vetë më kërkoi ndjesë për atë që kishte ndodhur me mua, kur ai ishte zëvendësministër. I thashë se e dija se ai nuk e kishte patur mundësinë të më mbante në punë, por do të kishte bërë mirë të më kishte takuar, ashtu si kisha bërë unë me të, kur u largua nga Ministria Energjitike. “Megjithatë, - i thashë, - të shkuara, të harruara. Le të mbetemi sërish shokë”. Pasi më larguan nga puna, ashtu si edhe me Donikën dy vite më parë, meqenëse e kisha plotësuar kohën e punës mbi 30 vjet dhe kisha moshën 55 vjeç, bazuar në një ligj të hershëm që ishte ende në fuqi në muajin janar të vitit 1994, dola në pension të parakohshëm me 60% të pagës mujore të dhjetë viteve të fundit. Natyrshëm, largimi im nga puna u bë për ne shqetësin familjar. Jo vetëm që u pakësuan të ardhurat financiare të jetesës, por edhe për faktin që si veprim ai ishte politik dhe i padrejtë, në një kohë që unë gjatë gjithë kohës kisha punuar me përkushtim në sektorë të rëndësishëm e të vështirë të ekonomisë, isha ende i ri, vetëm 55 vjeç dhe i aftë nga ana shëndetësore dhe profesionale për të kontribuar në zhvillimin ekonomik të vendit, pavarësisht ndërrimit të sistemit apo detyrës që do të më ngarkohej. Ajo që na gëzonte më shumë ishte fakti që në familje ishim të gjithë bashkë dhe jo të ndarë si më parë. Krisi i kishte mbushur tre vjeç dhe rritej nga dita në ditë. Të gjithë ne kujdeseshim për të. Përrallat që i
205 Agron Çuadari tregonim, ai i mësonte përmendësh. I kemi të inçizuara në kasetë dhe herë pas here i dëgjojmë edhe sot me shumë kënaqësi. Nëna, megjithëse i kishte kaluar të tetëdhjetat, ishte shumë mirë me shëndet. Kozeta ishte larguar nga shkolla Skënderbej dhe kishte filluar punë si mësuese e gjuhës angleze në gjimnazin e ri “Arben Brozi”. Albana atë vit kishte mbaruar studimet në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja, në degën italisht, dhe kishte filluar punë në një kompani private italiane, “Tiran-Market”, me vendndodhje te ish Shkolla e Partisë. Gjatë dy viteve të fundit në fakultet, sipas një vendimi të Këshillit të Ministrave, ngaqë ishte e shkëlqyer me mësime, paguhej çdo muaj me rrogë. Iliri vazhdonte punën si inxhinier në Ndërmarrjen e Ndërtim Minierave. I mësuar me punë, ndryshe nga më parë kur orët iknin pa u ndjerë, kur dola në pension ato më dukeshin shumë të gjata. Por bashkë me Donikën merreshim shumë me nipin dhe e nxirrnim shëtitje në park. Paraditeve dilja pija kafe me Bashkimin dhe Bardhin te lokali mbrapa Ministrisë së Bujqësisë, aty ku më pas u ndërtua kisha ortodokse. Por më e keqja ishte kur përveç kafeve, shkonim për të luajtur bilardo në një lokal në rrugën e Elbasanit. Tre-katër muaj më vonë, ky “aktivitet” shumë i rëmdomtë dhe i padëshiruar për mua, u ndërpre. Dhe ja si ndodhi: Aty nga mesi i vitit 1994, me një ligj të miratuar në parlament, qeveria shpërndau letrat me vlerë (bonot e privatizimit), për të gjithë punonjësit që kishin kontribuar në sistemin e kaluar, për t’u bërë nëpërmjet tyre aksionerë në objektet që do të privatizoheshin. Midis këtyre objekteve, doli në shitje edhe hotel “Drini” në Tiranë. Rastisi që në një gëzim familjar tonin, të ishim bashkë me Asijen e Iljazin, prindërit e Ilirit dhe Gazmorin e Nexhin. Kur unë iu bëra të ditur se letrat me vlerë do t’i dorëzoja për t’u bërë aksioner i hotel “Drinit”, edhe ata shprehën dëshirën për të vepruar si unë. Një javë më pas, këto letra me vlerë, të miat dhe të tyret, me shumën rreth 3 milion lekë të vjetra, i derdha në bankë me destinacionin për t’u bërë aksioner i atij objekti. Dy muaj më pas, na njoftuan se ankandi ishte mbyllur dhe se hotel “Drini” kishte kaluar në pronësi të aksionerëve. Në zbatim të ligjit për kalimin e këtij objekti nga pronësia shtetërore në shoqëri aksionere, në takimin e parë të Asamblesë, na u bë e ditur numri i aksionerëve, i cili
206 Rrëfime dhe mbresa ishte mbi 300 vetë, aksionet për secilin, si dhe procedura që do të ndiqej për marrjen e objektit në dorëzim. Në atë mbledhje u zgjodh Këshilli Drejtues i Asamblesë, kryetari dhe tre antarë, nga ata që rezultonin me numrin më të madh të aksioneve. Njëri prej tyre, i cili u zgjodh edhe Kryetar i Këshillit Drejtues, ishte L.Vera, një miku im me të cilin isha njohur vite më parë, kur punoja Drejtor Bilanci në Ministrinë e Industrisë dhe Minierave, ndërsa ai Kryetar i Degës së Furnizimit në Kombinatin Metalurgjik në Elbasan. U gjendëm bashkë në atë takim krejt rastësisht, pa e ditur që të dy ishim bërë akionerë në atë objekt. Kryesia, sigurisht me sugjerimin e kryetarit, pa më pyetur fare, i propozoi Asamblesë të më zgjidhnin mua Drejtor dhe T.Vasilin Nëndrejtor të Shoqërisë. Pasi Kryetari i Asamblesë bëri vlerësimin e punës time në vite, të pranishmit më votuan unanimisht në atë detyrë.
•• Drejtor i Shoqërisë Aksionere “Hotel Drini” Në muajin e parë të punës në krye të një institucioni jo shtetëror si më parë, por me aktivitet privat, që ishte një praktikë krejtësisht e panjohur për mua në atë kohë, u mora me veprimet e regjistrimit të shoqërisë në organet e gjykatës, siç ishin lista e akionerëve, numri i aksioneve, vlera e secilit prej tyre, statuti i shoqërisë, kryesia dhe kryetari i asamblesë dhe drejtuesit administrativë të shoqërisë. Ambjentet e objektit, pronë e shoqërisë “Hotel Drini”, me vendndodhje në qendër të Tiranës, ishin: një godinë pesëkatëshe e ndërtuar disa vite më parë, e ngjitur me një tjetër godinë trekatëshe, ndërtuar para çlirimit dhe një sallë e madhe njëkatëshe pas tyre, e cila përdorej si restorant. Gjendja fizike e këtyre ambjenteve në momentin që kaluan në pronësi të Shoqërisë, ishte mjaft e rënduar. Shumicën e dhomave të godinës së re, i gjetëm të zëna nga tre institucione shtetërore, të zhveshura nga të gjitha orenditë e hotelerisë që kishin patur më parë, ndërsa në godinën e vjetër dhomat ishin të lira, por edhe ato të rrënuara. Po ashtu, edhe salla e restorantit dhe kuzhina ishin të abandonuara. Bashkë me zëvendësdrejtorin, u sistemuam me zyrë në njërën nga dhomat e godinës së vjetër. Të dy bashkë, pasi i pamë nga afër këto ambjente të atij objekti të privatizuar, mbetëm të befasuar. Për këtë kontaktuam fillimisht me
207 Agron Çuadari drejtuesit e tre institucioneve që vazhdonin ende punën në ambjentet e atij institucioni, që ishte bërë pronë e një shoqërie aksionere. Përgjigja që morëm ishte: “Ju keni të drejtë, por duhet të prisni pak kohë, deri sa t’u gjejmë të tjera ambjente për t’i shpërngulur nga ajo godinë”. Një tjetër problem shqetësues ishte gjendja fizike e ambjenteve brenda godinave: suva të rëna, dyer e dritare të dëmtuara, pajisje hidrosanitare të thyera, e sidomos mugesa e mobiljeve në dhomat e gjumit. Për ta riktthyer atë hotel në gjendjen e viteve që kishte qenë më parë, i dyti pas 15-katëshit në qendër të kryeqytetit, i frekuentuar edhe nga të huajt, duhet të siguroheshin miliona lekë, fonde që shoqëria nuk i dipononte. Ndryshe nga sa e kisha menduar më parë, por i sigurt se edhe shumë aksionerë të tjerë njësoj si unë, po e shikonim që ajo situatë ishte një zhgënjim, që nuk jepte asgjë shpresë që objekti do të vihej shpejt në punë dhe ishte pikëpyetje nëse do të fitonim diçka nga investimi që kishim bërë ne aksionerët, duke harxhuar të gjitha letrat me vlerë, si e vetmja pasuri që na u dha si shpërblim i punës e djersës së një jete të tërë. Ideja se ishin letra me vlerë, doli mashtrim. Këtë e tregonte edhe fakti se ato në tregun e lirë të asaj kohe shiteshin e bliheshin me 10- 15% të vlerës së tyre dhe se sot ato as shiten dhe as blihen. Letrat me vlerë që shteti grumbulloi nga shoqëria aksionere e Hotel Drinit ishin sa dyfishi i lekëve që do të duheshin për ndërtimin e një objekti të ri me ato përmasa, në vend të tij. Edhe ky ishte një tjetër manipulim. Kur kishin kaluar 3-4 muaj dhe ishim të pashpresë për t’i vënë në rrugën e zgjidhjes problemet, për lirimin e ambjenteve dhe marrjen e objektit në dorëzim, apo të ndonjë kredie të mundshme për t’u marrë në bankë, me qëllim restaurimin e godinave dhe mobilimin e tyre, një person i panjohur, që m’u prezantua si punonjës i Vefa-Holding, më bëri të ditur që Presidenti i asaj shoqërie, V.Alimuça, donte të më takonte për një problem që do të ishte me interes për shoqërinë tonë. Nuk e njihja Presidentin e asaj Shoqërie dhe as aktivitetin e saj, por meqë ishte jo shumë larg zyrave tona, me vendndodhje në sheshin Avni Rustemi te Pazari i Ri, të dy bashkë me të shkuam për ta takuar. Ishte hera e parë që shkoja e shikoja një Shoqëri private të sistemuar në një godinë të veçantë 4-katëshe, me ambjente jashtë e brenda të
208 Rrëfime dhe mbresa mirëmbajtura shumë mirë, me hyrje dhe dalje të kontrolluara, njësoj si ato të institucioneve të larta të sistemit të kaluar. Takimi me V.Alimuça në një zyrë shumë luksoze ishte korrekt. Në pamje të parë dukej burrë serioz, disi i krekosur e me qëndrim tepër prej zyrtari. Pasi më uroi për detyrën që më ishte ngarkuar si drejtor i Shoqërisë, më bëri të ditur se, nga sa ishte informuar, Hotel Drini në gjendjen që ishte nuk mund të vihej në shfrytëzim. Më tha se duheshin shumë investime, për ta restauruar dhe mobiluar që ne, si Shoqëri, nuk i kishim mundësitë t’i kryenim dhe se do e kishim shumë të vështirë me largimin e institucioneve shtetërore që kishin zënë shumicën e ambjenteve. Shtoi se me të ardhurat e pakta që do të mund të siguronim pas vënies së tij në shfrytëzim, jo vetëm do e kishim të vështirë shlyerjen e kredive, por edhe se shpërblimi i një numri aq të madh aksionerësh do ishte për të gjithë një zhgënjim e asgjë tjetër. “Për të kapërcyer këto vështirësi, - tha ai, - mundësitë i ka vetëm Shoqëria që unë drejtoj. Prandaj, nëse dëshironi, m’i shisni mua të gjitha akionet me një çmim më të lartë se ajo e tregut”. I surprizuar nga kërkesa e tij, në dilemë nëse vepimet për shitjen e aksioneve të Shoqërisë ishin të ligjshme, cili do të ishte çmimi i shitjes e nëse aksionerët do të ishin dakort, nuk diskutova me të, duke i thënë se përgjigjen do t’ia jepja pas një jave, pasi të konsultohesha me kryesinë e më pas ta diskutonim me Asamblenë e Aksionerëve. Në një takim të nesërmen me kryesinë dhe disa nga aksionerët me numrin më të madh të akioneve dhe banues në Tiranë, përveçse iu bëra të ditur situatën dhe problemet që e bënin të pamundur vënien e hotelit në shfrytëzim pa u larguar institucionet shtetërore me aktivitet në ambjentet e hotelit dhe pa u siguruar fondet për restaurimin dhe mobilimin e ambjenteve, shtova se edhe për disa vite aksionerët nuk do të ishte e mundur të shpërbleheshin. I vura në dijeni më pas për propozimin që na kishte bërë shoqëria “Vefa Holding”, lidhur me shitjen e aksioneve. Pas shkëmbimit të mendimeve, arritëm në përfundimin se, bazuar edhe në ligj, duhet të vinim në dijeni të gjithë aksionerët për variantin e shitjes së aksioneve, secili sipas dëshirës, me çmimin unik që unë dhe Këshilli Drejtues i Shoqërisë do binim dakort me Shoqërinë blerëse “Vefa Holding”. Pas diskutimeve dhe debateve me Shoqërinë
209 Agron Çuadari blerëse, arritëm në përfundimin që aksionet të shiteshin me 60% të vlerës së tyre, të bindur se me këtë çmim, duke patur parasysh tregun, shumica e aksionerëve do e jepnin miratimin e tyre. Pas dy muajve, nëpërmjet kontratave të noterizuara, u bë shitblerja e aksioneve të 270 akionerëve. 30 prej tyre, që nuk i shitën aksionet tek shoqëria “Vefa Holding”mbetën bashkë me “Vefa-n” aksionerët e vetëm të Shoqërisë “Hotel Drini”. Ndër të parët që shitën akionet, isha edhe unë vetë, duke u dhënë pjesën që u takonte në pagesë, Iljazit, Nikos dhe Gazmorit. Ky ishte një nga veprimet e duhura që u bë në atë kohë, sepse në ecuri punët me Hotel Drinin, shkuan keq e më keq. As në dy vitet më pas 1995-1996, mbi hotelin nuk u vu dorë dhe gjendja nuk ndryshoi. Ambjentet nuk u liruan dhe investimet nuk u bënë. “Vefa Holding”, si firmë piramidale, u sekuestrua dhe V.Alimuça u fut në burg. Vite më vonë, këto ambjente u shtetëzuan, e me sa kam dijeni, 30 aksionerët e mbetur u shpërblyen vetëm me 25% të vlerës së aksioneve që kishin në atë shoqëri. Në vitet 1997-1998, gjatë procesit të auditimit të firmave piramidale, në pritje të radhës qëndrova formalisht, kundrejt pagesës në atë detyrë, në varësi të shoqërisë audituese. Në vitet 1999-2000, punova me kohë të reduktuar në një firmë private që administronte pjesët e këmbimit në magazinat e Kombinatit të drurit “Misto Mame” në Tiranë. Në vitin 2001, krejt rastësisht, takova K.Kokëdhimën, me të cilin njihesha kur punoja si Drejtor i Përgjithshëm i Naftës dhe ai Sekretar i Komitetit të Rinisë në Fier. Në firmën e tij “2K”, punova vetëm një vit. U largova prej andej se nuk më ngjiti puna me të, nuk puqeshim bashkë në mendimet dhe veprimet e të bërit biznes. U ndamë pa qejfmbetje, secili në punën e vet.
•• Nëntë vite punë në shoqërinë “Trema Engineering” Tiranë Në ditë e para të muajit janar 2003, krejt rastësiht, duke ecur në rrugë pë të pirë një kafe te Taivani, takova bashkëfshatarin e mikun tim, L.Celibashi. Me prindërit e tij njihesha shumë vite më parë, kur i ati Asllani, punonte shef i repartit të zjarrfikësave dhe unë isha nxënës në shkollën
210 Rrëfime dhe mbresa e mesme në Qytetin Stalin. Vite më pas i kishim humbur lidhjet, mbasi ata familjarisht ishin transferuar me punë e banim fillimisht në Patos e më pas në Fier. Në vitin 1989, kur unë banoja e punoja Drejtor në Uzinën Mekanike Bujqësore në Fier, i interesuar për ndërtimin e një pallati me kontribut vullnetar për strehimin e punonjësve, u njoha edhe me të birin Lavdoshin, me punë inxhinier në seksionin e ndërtimit në Komitetin Ekzekutiv të rrethit. Nisur nga mbiemrat, unë Çuadari dhe ai Celibashi, nuk e patëm të vështirë të prezantoheshim si bashkëfshatarë të dy lagjeve fqinjë, me të njëjtat emra e të lindur të dy në Therepel të Skraparit. Nëpërmjet kësaj njohje, i predispozuar për të më ndihmuar në kërkesën që i parashtrova, brenda javës, jo vetëm që më dha lejen e ndërtimit të pallatit, por edhe me vendndodhje afër qendrës së qytetit, që e lakmonin edhe shumë drejtues të tjerë ndërmarrjesh. U ulëm bashkë në kafe e mbi një orë folëm për familjet, fëmijët e në veçanti për angazhimin në punë pas viteve të ndryshimit të sistemit. M’u bë shumë qejfi që edhe ai kishte ardhur familjarisht në Tiranë. Punonte në një shoqëri ndërtimi dhe të dy fëmijët i kishte çuar për studimet e larta jashtë shtetit. Edhe unë i tregova se me shtëpi isha mbi Postën Qendrore, se të dyja vajzat ishin të sistemuara në punë, ndërsa unë e Donika kishim dalë në pension të parakohshëm. U ndamë miqësisht, duke shkëmbyer numrat e telefonit për t’u takuar edhe herë tjetër. Nuk kishin kaluar 5-6 ditë kur nëpërmjet telefonit, Lavdoshi më ftoi të pinim një kafe në një bar pranë zyravë të Shoqërisë ku ai punonte, ngjitur me Bankën Credins në bllok. Pa hezituar, shkova për ta takuar në orarin e caktuar. Në bisedë e sipër më bëri të ditur se shoqëria ku ai punonte, kishte sjellë nga importi makineritë dhe pajisjet për ngritjen e impianteve për depozitimin dhe shpërndarjen e gazit të lëngshëm, me vendndodhje në periferi të tre qyteteve: Tiranë, Laç e Shkodër. Paraprakisht ishin marrë me qira trojet dhe sheshet e ndërtimit dhe ishin ndërtuar bazamentet e depozitave. Për të vazhduar më tej, puna ishte ndërprerë, ngaqë vetë Shoqëria nuk kishte përvojë për ngritjen e këtyre impianteve. Në një bisedë që kishte bërë atë mëngjes me Presidentin e Shoqërisë I.Trebicka, për t’i dhënë rrugë problemit, Lavdoshi i kishte sugjeruar se për të tilla punime përvojë kanë vetëm naftëtarët, duke
211 Agron Çuadari i rekomanduar edhe emrin tim si inxhinier mekanik që kisha punuar shumë vite në naftë. Iliri e kishte pritur mirë atë sugjerim dhe i kishte kërkuar t’i mundësonte një takim me mua në zyrën e tij. Së bashku me Lavdoshin u ngjitëm dhe, pasi folëm me Ilirin, ramë në një mendje që përgjigjen si mund të zgjidhej ai shqetësim i tyre do t’ua jepja pasi të shikoja gjendjen në vend dhe të konsultohesha edhe me specialistë të tjerë të naftës që merreshin me ato lloj punimesh. Gjatë tri ditëve më pas, i shoqëruar edhe nga një punonjës i Shoqërisë, i cili ishte në dijeni të vendndodhjes së trojeve ku do të ndërtoheshin impiantet dhe ku gjendeshin depozitat, shkuam fillimisht në Vaqar këtu në Tiranë e më pas në Laç e në Shkodër. Më pas shkova në Patos, tek zyrat e shoqërisë “AlbStar”, që merrej kryesisht me ato lloj punimesh e si president kishte një mikun tim, S.Ismaili. Bashkë me të dhe dy inxhinierët e asaj shoqërie, K.Dusha, shoku im i klasës në universitet dhe ing. teknolog T.Doga, një nga më të njohurit për këto lloj punimesh në naftë, folëm dhe ramë dakord për rrugën që duhet të ndiqej për ngritjen e atyre impianteve, që ishte: - hartimi i projekteve teknologjike për të tre impiantet veç e veç nga një firmë e liçensuar për ato lloj aktivitetesh; - marrja e lejeve të ndërtimit të impianteve nga organet e pushtetit lokal (komuna e bashki) ku do të ndërtoheshin; - ndërtimi i impianteve nga një firmë e licensuar për ato lloj punimesh, e cila t’i kishte specialistët të pajisur me dëshmi profesionale (patentë); - kolaudimi i impianteve në prani të Inspektoriatit Shtetëror të Enëve nën Presion dhe hartimi i proces-verbaleve përkatëse; - marrja e lejes së shfrytëzimit të impianteve në Inspektoriatin Shtetëror të Naftës dhe Gazit, këtu në Tiranë; Nëpërmjet një informacioni të shkurtër me shkrim, e vura në dijeni Trebickën për rrugën që duhej të ndiqej për ngritjen dhe vënien në shfrytëzim të tre impianteve, duke i rekomanduar që projektet dhe punimet t’i kryente shoqëria “AlbStar”, me seli në Patos. Korrekt dhe racional, siç dinte të ishte ai, pa u zgjatur, pasi më falenderoi për punën paraprake që kisha bërë, vendosi që projekti dhe punimet të bëheshin me atë shoqëri dhe përfaqësues i palës investitore nga ajo ditë e deri
212 Rrëfime dhe mbresa në vënien në punë të tre impianteve të isha unë. Më porositi të njoftoja presidentin e shoqërisë ndërtuese, që nëse ishte i disponueshëm të vinte në Tiranë për të lidhur marrëveshjen. U tha, u bë. Një muaj më pas, pasi u hartuan projektet dhe u morën një e nga një lejet e ndërtimit, u fillua puna për ngritjen e impianteve, fillimisht në Vaqar e më pas në Laç e në Shkodër. Për kryerjen e punimeve, organizimi ishte i përsosur, ashtu si dinin të punonin naftëtarët në vitet më parë. Megjithëse specialistët dhe punëtorët vinin çdo ditë nga Patosi, puna fillonte në orën tetë në mëngjes e mbaronte në orën katër pasdite. Falë kësaj pune, në të tre impiantet, punimet përfunduan brenda vitit e njëri pas tjetrit u vunë në shfrytëzim me sukses. Me përfundimin e punimeve dhe marrjen e lejes për vënien e tyre në punë, pasi depozitat u mbushën me gaz të lëngshëm dhe filloi shpërndarja në entet dhe banesat e qytetarëve, u paraqita te Trebicka për t’i thënë atij që detyrën e kisha kryer dhe kishte ardhur koha për t’u larguar. Ndryshe nga sa e mendoja unë, ai nuk e priti mirë largimin tim. “Jo, jo, - më tha, - ti do të vazhdosh punën si Drejtor i aktivitetit në ato tre impiante”. Pasi unë insistova se ajo nuk ishte punë për mua si inxhinier, por e një ekonomisti, nuk di ta them nëse e kishte menduar më parë apo e vendosi atë moment, por më tha: “ Ti nuk do të largohesh. Do të punosh këtu me mua si Drejtor i Shoqërisë.” Shoqëria “Trema Engineering” ishte ngritur 3-4 vite më parë. Ajo kishte si veprimtari të saj pojektimin dhe ndërtimin e objekteve shumëkatëshe sociale, komplekseve turistike, punime në infrastrukturë (rrugë, ujësjellës-kanalizime), objekte industriale të energjetikës (nënstacione e linja të tensionit të lartë), etj. Në strukturën e saj organizative me seli në Tiranë, përveç punonjësve të administratës, në një sallë të kompletuar me të gjitha pajisjet, ishte vendosur grupi i projektimit, ku punonin mbi 15 specialistë të lartë të profileve të ndërtimit (arkitektë e ndërtues) si dhe inxhinierë mekanikë e elektrikë. Në varësi të selisë qendrore ishin 4-5 kantjere ndërtimi të kompletuar me kudrin drejtues, specialistë të lartë dhe fuqi puntore stabël e të kualifikuar. Detyra që m’u ngarkua mua si Drejtor në këtë Shoqëri ishte: përgatitja e dokumentave të përcaktuara për marrjen e lejeve në institucione shtetërore, bashki apo komuna, për ndërtimin e objekteve,
213 Agron Çuadari marrëdhëdhëniet me hipotekën për marrjen e çertifikatave të pronësisë së pronarëve të trojeve dhe hipotekimin e ambjenteve të pallateve pas përfundimit të ndërtimit, takimet me gjykatën dhe organet tatimore për t’u dhënë zgjidhje problemeve që dilnin në ecurinë e punëve të shoqërisë. Këto detyra që i caktoheshin punonjësit të një shoqërie nuk ishin të lehta, jo se duhet të zotëroje aftësi të veçanta profesionale, por ato kërkonin komunikim korrekt, durim e takt në njohjet e praktikës administrative e sidomos përkushtim të përditshëm për zgjidhjen e tyre. Vetëm për të marrë lejen e ndërtimit të një objekti, duhet të argumentoje kërkesën, të kontaktoje e të merrje miratimin me shkrim të më shumë se njëzet institucioneve shtetërore, të parashikuara në ligj. Objektet që u ndërtuan në ato nëntë vjet që unë punova në shoqërinë “Trema Engineering”, ishin: - tre impiante të depozitimit dhe shpërndarjes së gazit të lëngshëm në Tiranë, Laç dhe Shkodër; - pallati hark 12-katësh tek shesh rrotullimi i Zogut të Zi, në të djathtë të rrugës Tiranë-Durrës; - pallati 7-katësh në Priskë, Dajt; - terminali i pasagjerëve në aeroportin “Nënë Tereza”, Rinas; - tre nënstacione elektrikë, 110 KV, në Durrës, Elbasan dhe Berat; - pallati 12-katësh pas Hotel Tiranës; - burgjet në Fushkrujë dhe në Fier; - kisha e re Maria Ausiliatrice, me katin e parë qendër kulturore dhe në krah një shkollë dykatëshe te Don Bosco, Tiranë; - pallati 7-katësh, poshtë Gardës, Tiranë; - godina e Vodafonit në Kashar dhe ajo e Gjykatës së Krimeve të Rënda në Tiranë; - ndërtimi i një segmenti në rrugën e Kombit, Milot-Kukës; - punime ujësjellës-kanalizime në qytetin e Korçës; - ndërtimi i 5 objekteve në Prishtinë; Ndryshe nga puna ime shumë vjeçare në detyra si inxhinier dhe drejtues në ndërmarrje dhe insitucione shtetërore, ato nëntë vite punë në shoqërinë “Trema Engineering”, kanë qenë për mua shumë të veçanta dhe mbresëlënëse. Të punoje me Ilir Trebickën ndjeje kënaqësi. I
214 Rrëfime dhe mbresa talentuar si inxhinier ndërtimi, i sjellshëm e dashamirës, organizator dhe punëtor i palodhur, ai ishte shembull për të gjithë ne. Vlerësimin që na bënte për punën, nuk e bënte vetëm me fjalë, por edhe nëpërmjet pagesës në nivele të larta, shpërblimeve me rrogë shtesë e së bashku me punonjësit e shoqërisë, takimet shumë miqësore në çdo fundvit, të cilat bëheshin stimul moral për detyrat e vitit pasardhës. Në janar të vitit 2012, në moshën 72-vjeçare, u shkëputa përfundimisht nga puna.
215 Agron Çuadari
Në mbyllje të jetëshkrimit
Që më herët, por në veçanti kur isha në punë larg familjes, isha bërë i ndërgjegjshëm se i ndikuar jo vetëm nga rrethanat, por edhe nga ndonjë pakujdesi e imja, detyrën e kryefamiljarit nuk e kisha kryer shumë mirë dhe për këtë jo vetëm se duhet të kërkoja ndjesë, por edhe të reflektoja e të qëndroja sa më pranë saj në vitet në vazhdim. Me largimin tim që i vogël në moshën dhjetë vjeçare, për të vazhduar shkollën shtatëvjeçare në Vlorë e të mesmen në Qytetin Stalin, nëna ime kishte mbetur e vetme në Therepel. Pas tre viteve punë si teknik i mesëm dhe martesës në vitin 1961, të vendosur me banim familjarisht po atje në Qytetin Stalin, nëna dhe Donika mbetën përsëri atje të vetme, kur unë vazhdova universitetin në Tiranë. Ndjehesha mire kur kthehesha e shikoja që ato shkonin mire e duheshin sikur të ishin nënë e bijë, duke mos më krijuar asnjë shqetësim në ato vite që gjendesha larg tyre. I dhënë dhe i angazhuar më shumë se sa duhej pas punëve, në vitet në vazhdim, si aty në Qytetin Stalin pas kthimit nga universiteti, edhe në të tjera detyra në Tiranë, nuk i kisha qëndruar dot shumë afër dy vajzave të mia, Kozetës dhe Albanës. Si në vitet e fëmijërisë, edhe në ato të shkollimit, shpesh ndodhte që në gjumë i lija kur nisesha për në punë e në gjumë i gjeja kur kthehesha në shtëpi natën. Ndikim për këtë ndoshta kishte edhe fakti që ato ishin të shkëlqyera në mësime në të gjitha ciklet e shkollimit, nga fillorja deri në përfundimin e shkollës së lartë. Trasferimi me punë jashtë Tiranës, në vitet 1984-1990 për gjashtë vjet dhe i Donikës mbi dy vjet, duke u lënë dy vajzave edhe barrën e përkujdesjes për nënën që i kishte kaluar të shtatëdhjetat, na ishte bërë një hall i madh për angazhimin e tyre në atë detyrë të vështirë e me përgjegjësi. Ja si veprova për t’ia kthyer familjes këtë “borxh”, pasi u ktheva në Tiranë në vitin 1990: - në të gjitha detyrat që u angazhova pas kthimit në Tiranë, për kohën e punës, zbatova atë zyrtar, tetë orë në ditë. Të gjithë kohën tjetër, ia kushtova familjes;
216 Rrëfime dhe mbresa
- tanimë si gjysh që isha, shumicën e kohës së lirë ia kushtova nipit tim, Krisit, për t’i treguar e lexuar libra me përralla, për ta nxjerrë çdo ditë me mot të mirë në park, për ta çuar e për ta marrë në shkollën fillore, për t’i mësuar basketbollin më pas, në fushën që ndodhej në oborrin e shkollës “Dora D’Istria” pas pallateve të Shallvareve, për t’i mësuar notin në plazhin e Durrësit ku shkonim çdo verë bashkë si familje, për t’i mësuar rregullat e futbollit, e më pas në interesimin për të përfunduar të mesmen dhe universitetin me rezultate sa më të mira. Dy vjet më parë, ai përfundoi Fakultetin Juridik dhe Masterin në të Drejtë Private dhe Biznesi me rezultate shumë të mira. Tani vazhdon të punojë e njëkohësisht po kryen studimet edhe në Shkollën e Avokatisë; - për tetë vjet i qëndrova shumë pranë nënës. Në dy vitet e fundit të jetës së saj 1997-1998, flinim bashkë me të në një dhomë e kujdesesha natën për të. Nuk vuajti nga ndonjë sëmundje. Të gjithë si familje të gjendur pranë saj, ashtu mbështetur në divan, pasi na dha lamtumirën me një lëvizje të dorës, njësoj si drita që shuhet, mbylli sytë dhe u largua nga kjo jetë; - punova duke qenë mirë me shëndet deri në moshën 72 vjeç, duke kontribuar në të ardhurat familjare për një jetë sa më të mirë. Me ato të ardhura familjare, restauruam e rimobiluam shtëpinë me pajisje e orendi të kohës. Për çdo vit familjarisht kemi shkuar për të bërë pushimet në shtetet fqinjë, në Strugë, Budva e Korfuz, pa iu ndarë edhe Pogradecit që na pëlqen shumë. Dy vitet e fundit, me kontributin e Ilirit dhe Kozetës, kemi edhe një shtëpi të dytë në plazh, tek Shkëmbi i Kavajës, ku unë e Donika verojmë që nga maji e deri në shtator. Nuk di ta them nëse e kam shlyer plotësisht “borxhin” që i kisha familjes, por u përpoqa të bëj aq sa munda. Këtë le ta vlerësojnë njerëzit e mi të dashur, Donika, Kozeta, Albana, Iliri e Krisi dhe ju të trungut familjar të prindërve të mi, miq e shokë, që do ju bjerë në dorë e do lexoni këtë jetëshkrim timin modest. Po në këto vitet e fundit, pasi u ktheva në Tiranë, kam krijuar lidhje më të ngushta me familjen e vëllait, Iljazit e të fëmijëve të tij, Nexhit, Meritës dhe Arbenit, të gjithë me banim në Tiranë; me familjet e mbesave të nënës, Sofijes, Rinës e Letës dhe kushërinjve nga fisi i babait, Halitit,
217 Agron Çuadari
Nesimit, Qenamit, Myftarit, Gëzimes, Bashkimit, Hysniut, Asllanit e Xhelalit me banim në Tiranë, Vlorë e Berat; me familjet e nipërve e mbesave të fisit Zaimi nga nëna, me banim në Tiranë, në Therepel, në Poliçan e në Durrës. Me këto familje jemi gjendur së bashku në gëzime e në ato fatkeqësi që i ka jeta, për lehtësimin sadopak të dhimbjeve të natyrshme në ato raste. Nga janari i vitit 1992 e në vazhdim, për katër vjet rrjesht për çdo ditë paradite, bashkë me shokët e mi naftëtarë, I.Muzina, Dh.Dashi, T.Hysi, F.Kudra, S.Mihali e Sh.Muça, ulemi e pimë kafe në një nga lokalet me vendndodhje në bllok. Një herë në javë, na bashkohet në këtë takim edhe një tjetër naftëtar, që na lezeton tavolinën, P.Frashëri. Në çdo dy muaj, me shokët e universitetit që banojnë në Tiranë, drekojmë këndshëm në një nga restorantet te Xhamlliku. Një herë në pesë vjet takohemi me të gjithë shokët e universitetit dhe drekojmë në periferi të Tiranës. Të njëjtën gjë çdo vit e bëj edhe me kolegët e punës në Minsitrinë e Industrisë dhe Minierave, ku organizator është ai më i riu nga ne, Edmond Sheshi, ish- drejtor i Drejtorisë së Bilancit në vitet 1990. Dëshiroj që ky jetëshkrim të mbetet një investim shumë i vogël, për t’iu kujtuar nipërve, mbesave dhe pas tyre brezave që do vijnë, diçka të shkruar për të parët e tyre, vendet ku ata kanë lindur e jetuar, lidhjet fisnore dhe kushtet e jetesës në ato vite të shkuara.
218 Rrëfime dhe mbresa Pamje e Malit të Tomorrit nga Therepeli nga Tomorrit të e Malit Pamje
277 Agron Çuadari Shumica e tokës arë dhe ato kullota, të Therepelit të kullota, ato dhe arë e tokës Shumica
278 Rrëfime dhe mbresa
Trungu familjar Bakiaj (1937)
Idriz Çuadari, vëllai im i madh, dëshmor i LANÇ
279 Agron Çuadari
Idriz Çuadari prehet në varrezat e dëshmorëve, Çorovodë
280 Rrëfime dhe mbresa
*
NËNA. FOTO NË MUZEUN E L.A.N.Ç NË ÇOROVODË
281 Agron Çuadari
Bashkë me vëllanë tim, Iljazin, në shtëpinë ku lindëm dhe kaluam vegjëlinë
282 Rrëfime dhe mbresa
Unë e Donika në klasën e 6-të të shkollës 7-vjeçare në Vlorë, viti 1953
Unë e Donika, foto e diplomimit si teknikë të mesëm. Viti 1958
283 Rrëfime dhe mbresa
AGRON ÇUADARI, PROKOP MURRA,
AJET YLLI, LLAZAR KRESHPANJI etj (Vti 1981)
285 Agron Çuadari Sulmuese në Therepel Therepel në Sulmuese -të -të (1984)
Me Pali Miskën dhe Emine Gurin në 40-vjetorin e krijimit të Brigadës së 16
286 Rrëfime dhe mbresa
(1986)
LAVDOSH AHMETAJ, PALI MISKA, ADIL ÇARÇANII DHE AGRON ÇUADARI
287 Agron Çuadari (1987)
288 AGRON ÇUADARI SOFIE ÇUADARI,HAJREDIN ÇELIKU,HALIL HASKO ,LLAMBI SHELLA Rrëfime dhe mbresa
Foto me nënën time (1988)
289 Agron Çuadari
Donika me nipin tonë, Krisin (1998)
290 Rrëfime dhe mbresa
Me Donikën, me pushime në Strugë (2000)
291 Agron Çuadari (2016)
Me shkoët e universitetit në një nga takimet në çdo pesë vjet 292 Rrëfime dhe mbresa
Me shokët e klasës dhe dhomës në Qytetin Studenti gjate universitetit,
në një nga takimet tona të përvitshme
(2016)
293 Agron Çuadari
Me Familjen viti 2000
294 Rrëfime dhe mbresa
Me nipin Kris, viti 2010
295 Agron Çuadari
Me vajzat, viti 2010
296