Antanas Smetona (1874-1944); Van vrijheidsstrijder tot Litouwse president

PDF

Door John de Jonge

Inleiding Een van de meest markante en vooraanstaande staatsmannen in het vooroorlogse Litouwen was . Tijdens de wording van de eerste Litouwse Republiek was hij een van de voormannen die daarvoor actief streden. Reeds in zijn studententijd kwam hij in aanvaring met de Russische autoriteiten. Hij hoort thuis in het rijtje van o.a. Jonas Basanavičius, Martynas Yčas, Augustinas Voldemaras en Mykolas Sleževičius. Behalve Basanavičius zouden o.a. deze mannen de Litouwse politiek gaan beheersen. Met Voldemaras zou Smetona tot aan de val van eerstgenoemde in 1929 heel wat te stellen krijgen. Smetona diende Litouwen twee maal als president, in 1919/20 en van 1926-1940 na een staatsgreep door het leger. Zijn tweede regeerperiode was een milde, rechtse dictatuur, authoritair maar vrij gematigd. Het bewind steunde vnl. op het leger. Onder zijn bewind vond echter een bescheiden modernisering van het land plaats. Conflicten met Duitsland (Memelland) en Polen (-kwestie), de economische crisis en de dubbelzinnige relatie met Moskou trokken echter een zware wissel op de fragiele Litouwse economie en politiek. Uiteindelijk beschikten twee dictatoriale grootmachten over de lotgevallen van de eerste Litouwse Republiek. Smetona kon daar niet tegen op en zag zich genoodzaakt zijn vaderland in 1940 te verlaten om zijn eigen leven te redden. Naast staatsman was hij ideoloog, jurist en schrijver.

Smetona's leven Zijn wieg stond in Užulėnis, gemeente Taujėnai-Vadokliai, waar hij op 10 augustus 1874 werd geboren. Het gehucht ligt ca. 20 km ten noorden van Ukmergė, enige kilometers van de snelweg Ukmergė- Panėvžys. Zijn ouders waren Jonas Smetona, die kon lezen en schrijven, en Julijona Kartanaičia1. Hij was het op één na jongste kind van zeven kinderen in het boerengezin. Blijkbaar waren er middelen om de jonge Smetona te laten studeren want hij bezocht de gymnasia te Palanga en Jelgava. Van de laatste werd hij verwijderd vanwege zijn lidmaatschap van een Litouwse studentenvereniging, samen met zijn latere zwager en premier Juozas Tubelis2. Ze waren het niet eens met het russificatie-programma op school. Aan de universiteit van Sint Petersburg studeerde hij filosofie en filologie en in 1902 studeerde hij af aan de rechtenfaculteit. Zijn studie in Sint Petersburg ging ook niet zonder slag of stoot. Hij werd een keer gearresteerd en twee maal in hechtenis genomen vanwege zijn verbinding met de ondergrondse Litouwse nationale beweging. Zijn studentenloopbaan werd niet alleen door armoede maar ook door politieke omstandigheden in de lengte getrokken. Voor Litouwse studenten was dat in die tijd meestal het geval3. Uiteindelijk werd hij door de Russische autoriteiten naar Vilnius verbannen en een carriere als jurist kon hij wel vergeten. Litouwers die deze baan wilden uitoefenen kwamen in Litouwse gewesten niet aan de slag maar veelal in verre uithoeken van het tsarenrijk, ver weg van Litouwen. Maar Smetona wilde in zijn vaderland wonen en werken. In 1902 belandde hij te Vilnius nogmaals in de gevangenis wegens het voorlezen van het Nieuwe Testament in de Litouwse taal. In 1904 huwde hij Sofija Chodakauskaitė / Chodakowska (Biržai, 13-1-1885 - Cleveland, 28-12-1968), een Poolse wiens ouders een landgoed te Biržai bezaten4. Zij kregen twee kinderen, Julius Rimgaudas (1913-1974) en Birutė. In Vilnius vond hij werk bij de Land Bank wat hem een bescheiden inkomen opleverde. De daaropvolgende vijftien jaar wijdde hij zich aan Litouwse culturele, politieke zaken en was als journalist

1) Peursem, J.H. van, President Smetona, p. 7. 2) M. Hellmann, Grundzüge der Geschichte Litauens, p. 136. 3) Encyclopedia Lituanica, p. 231. 4) Sofija sprak geen Litouws zodat de nationalist Smetona thuis Pools moest spreken (mededeling van dhr. Frederik Erens). erg actief. Hij werd lid van de Democratische Partij en verkreeg zoveel respect dat hij tijdens de Grote Litouwse Landdag van 1905 te Vilnius gekozen werd tot een van de vijf presidium-leden van de Landdag. Toen de Russen in 1904 de ban op de Litouwse pers opheven ging hij als co-redateur (1904 en 1907) werken bij het eerste Litouwse dagblad, de 'Vilniaus Žinios' (Vilnius Nieuws) en in 1905/06 als redacteur van het weekblad 'Lietuvos Ūkininkas' (De Litouwse Boer). Beide kranten stonden onder invloed van de liberaal-democraten en door voor beide kranten te gaan werken hoopte Smetona de Democratische Partij te ontwikkelen tot een verzoenende groepering binnen het Litouwse politieke spectrum. Teleurgesteld verliet hij 1907 de partij waarin militante linkse activisten de overhand kregen. Daarop lanceerde hij in 1907 het drie-wekelijkse '' (De Hoop) waarin hij zijn ideologie van het Litouwse nationalisme ontvouwde en legde daarmee de fundamenten voor de Litouwse nationale beweging. Mede-redacteur van de 'Viltis' was de priester Juozas Tumas die een aantal clericale collega's als aandeelhouders aantrok. De redacteurs stonden voor nationale eenheid, vreedzame verzoening van sociaal-economische entiteiten en ideologisch-religieuze tolerantie. Dit in tegenstelling tot het in intellectuele kringen populaire marxisme. Gedurende zes jaar (1907-1913) verzamelde zich een beduidende groep intellectuelen rond het blad. In 1913 wezen de conservatieve aandeelhouders de katholieke activist Pranas Dovydaitis aan als co-redacteur, ontevreden als ze waren met de liberale koers van de 'Viltis'. Smetona was het hiermee niet eens, verliet de 'Viltis' en verzamelde zijn volgelingen om het twee-wekelijkse 'Vairas' (Het Roer), een cultureel en politiek blad. Als redacteur ervan lukte het hem een aantal vooraanstaande lieden om zich te verenigen die later de kern van de Litouwse nationale beweging zouden vormen5. Deze mannen noemden zich later de 'Tautininkai' (nationalisten), de partij die Litouwen ca. 13 jaar lang zou besturen.6. In 1914 werd Smetona te Vilnius tot vice-voorzitter gekozen van het Litouwse Hulpcomité voor de Vluchtelingen. Het was allereerst een charitatieve instelling omdat de Duitse bezetters (van maart tot september 1915 hadden de Duitsers alle leefgebieden van de Litouwers veroverd) elke politieke activiteit verboden7. Terwijl een derde van de leden van het Comité met de Russen oostwaarts vluchtte, bleef Smetona met de overige leden in Vilnius. Het Comité werd gereorganiseerd met hem als voorzitter en onder het mom van liefdadigheid werd er gewerkt aan Litouwen's politieke toekomst. In 1917 werd er toestemming van de Duitse bezetter verkregen om in Vilnius een Litouwse nationale conferentie te houden hetgeen van 18-23 september daagde onder voorzitterschap van Jonas Basanavičius. De conferentie beraadslaagde over de vorming van een Litouwse staat binnen etnografische grenzen en koos een Litouwse Landdag, de 'Lietuvos Taryba', waarbij Smetona unaniem tot president werd gekozen8. De Taryba werd door de Duitsers geduld en financieel ondersteund. I.v.m. de moeizame onderhandelingen met de Duitsers over een onafhankelijk Litouwen reisde Smetona diverse malen naar Berlijn en nam o.m. deel aan politieke conferenties van Litouwse activisten in Zwitserland. Uiteindelijk stemden de Duitsers schoorvoetend in met de vorming van een Litouwse staat die aan Duitsland zou zijn verbonden. Smetona wilde deze kans grijpen om in elk geval maar iets van een Litouwse staat te krijgen maar de meerderheid van de Taryba was tegen zodat hij begin 1918 aftrad. Enige tijd later trad hij weer als voorzitter tot de Taryba toe. Op 16 februari 1918 ondertekenden de Taryba-leden de onafhankelijkheidsverklaring, daarbij Duitse voorwaarden en wensen negerend9. Toen duidelijk werd dat Duitsland de oorlog zou verliezen kondigde de Taryba een provisorische constitutie aan en werd op 11 november 1918 de eerste Litouwse regering gevormd met Augustinas Voldemaras als premier. Vier van de negen ministers behoorden tot Smetona's partij 'Tautas Pažanga' (Voortuitgang van het Volk). Direct na de vorming van het kabinet vertrokken Smetona en Yčas (Financiën) naar Berlijn voor politiek overleg over de overname van de staatsmacht en een lening. Voldemaras ging naar Parijs voor contact met de Entente-machten. Inmiddels begonnen Duitse troepen Litouwen te verlaten, aldus een machtsvacuum creëerend waarop in december de regering Sleževičius werd gevormd. Smetona vond bij zijn terugkomst de toestand geheel gewijzigd (de verwachtingen waren niet meer op Duitsland gericht maar

5) Encyclopedia Lituanica, p. 232. 6) M. Hellmann, Grundzüge der Geschichte Litauens, p. 135. 7) Idem, p. 134. 8) Idem, p. 136. 9) Encyclopedia Lituanica, p. 233. op complete onafhankelijkheid) en gaf zijn voorzitterschap van de Taryba op. Hij vertrok naar Scandinavië om steun te zoeken voor een onafhankelijkheid Litouwen. Echter binnen twee maanden werd hij teruggeroepen naar Litouwen en werd na veranderingen in de provisorische constitutie tot president gekozen door de Taryba (4 april 1919). Onder zijn bewind dat tot 19 juni 1920 duurde voltrokken zich belangrijke zaken. Er werd een bestuursapparaat opgebouwd, een leger werd gevormd, getraind en naar drie fronten gestuurd, een schatkist en belastingsysteem ingevoerd en tenslotte de voorbereiding van verkiezingen voor een wetgevende vergadering die op 14 en 15 april 1920 plaatsvonden. De partij van Smetona won geen enkele zetel. Op 19 juni 1920 overhandigde Smetona zijn taken aan de nieuwe voorzitter van de wetgevende vergadering. President werd Aleksandras Stulginskis, een christen-democraat. De 'Tautas Pažanga' werd vervolgens ook niet bij de verkiezingen in 1923 en 1926 in het parlement gekozen. De redenen daarvoor lagen in de zeer conservatieve opvattingen m.b.t. de landhervormingen10. Smetona trok zich terug uit de actieve politiek en tussen 1923 en eind 1926 wijdde hij zich aan de journalistiek. In diverse bladen nam hij de toenmalige regeringen scherp onder vuur omdat ze volgens hem niet functioneerden. Herhaaldelijk kregen zijn bladen publicatieverboden opgelegd of werden beboet. Naast de journalistiek doceerde hij aan de universiteit van klassieke filosofie, ethiek, Griekse literatuur en retoriek. Hij publiceerde artikelen waarin hij kwesties zoals sociale filosofie m.b.t. de regering aansneed en vertaalde werken uit het Grieks in het Litouws. In 1932 kreeg hij een ere-doctoraat voor filosofie toegekend11. Bij de parlementsverkiezingen van 1926 kreeg de partij van Smetona (Lietuvos Tautininkų Sąjunga; LTS, Litouwse Nationle Unie, beter bekend als de 'Tautininkai') drie zetels in de Seimas (parlement) en hij keerde terug in de actieve landspolitiek. In de vroege ochtend van 17 december 1926 drongen militairen o.l.v. generaal Ladyga de Seimas binnen en ontbonden het tijdens een sessie over landbouwbeleid. Naderhand bleek het leger met steun van de 'Tautininkai' (nationalisten) en met medeweten van de christen democraten de staatsgreep te hebben uitgevoerd. Het kabinet van Sleževičius, een coalitie van volkssocialisten, sociaal-democraten en enige Poolse afgevaardigden had de afkeer van de coupplegers opgewekt door een in feite anti-militaire instelling, secularisering, toenadering tot de Sovjet Unie en Polen en de opname van Polen in de regering. De staatsgreep in mei 1926 van Piłsudski m.b.v. het leger in Polen schijnt als voorbeeld te hebben gediend. Nog op 17 december werd een militaire junta geïnstalleerd met generaal Plechavičius aan het hoofd; president Grinius werd onder huisarrest gesteld12. Deze trad de volgende dag af en op 19 december werd Smetona door de Seimas tot president gekozen; Voldemaras vormde de nieuwe regering, een coalitie van de 'Tautininkai', christen-democraten en van twee boerenpartijen13. Reeds in april 1927 kwam het tot een breuk met de romp-Seimas waarop Smetona het ontbond en toen de nieuwe parlementsverkiezingen er niet kwamen trokken de christen-democraten en de boerenpartijen zich terug uit de regering. De 'Tautininkai' regeerden daarop alleen verder. Op 15 mei 1928 trad een nieuwe constitutie in kracht waarbij de macht van de president flink werd versterkt. Tot opheffing van de oorlogstoestand, welke sinds de coup van kracht was, kwam het niet en de Seimas speelde geen rol van betekenis meer. In 1929 werd Voldemaras ten val gebracht. Hij controleerde zowel de binnen- als buitenlandse politiek. Zijn autoritaire en solistische optreden, anti-clericaal bewind en toenadering tot Polen en Duitsland (zeer controversiële zaken in het vooroorlogse Litouwen) maakten zijn positie onhoudbaar en Smetona ontsloeg hem en werd vervolgens naar Zarasai verbannen14. Toch kon niet worden voorkomen dat Litouwen in een internationaal isolement terechtkwam. De spanningen met Polen en Duitsland, de dubbelzinnige houding van de Sovjet Unie en de terughoudendheid van Estland en Letland t.a.v. het zuidelijke buurland met haar grensconflicten vormden een zware belasting voor het

10) Idem, p. 233 & 234. 11) Idem, p. 234. 12) A.E. Senn, The great powers, Lithuania and the Vilna question, p. 181 & 182. 13) Idem, p. 182 & 183. 14) M. Hellmann, Grundzüge der Geschichte Litauens, p. 156. land. Voldemaras werd vervangen door de Juozas Tubelis die tot in 1938 de regering zou leiden. In 1931 en 1938 werd Smetona als president herkozen door parlementen die de 'Tautininkai' controleerden. In 1934 overleefde Smetona's regime een mislukte coup van legerofficieren uit het kamp van Voldemaras en in het daaropvolgende jaar na zware onrusten n.a.v. de hopeloze economische situatie werden alle andere politieke partijen verboden15. In 1938 werd weer een nieuwe constitutie aangenomen waarin de macht van de president nog werd vergroot. Na de aanname van het Poolse ultimatum in maart 1938 werd de regering Mironas gevormd hetwelk in december werd omgevormd. De oorlogstoestand werd opgeheven en onderhandelingen met Duitsland over Memelland begonnen. Nadat in maart 1939 Memelland aan Duitsland moest worden afgestaan werd de regering Černius gevormd waarin oppositiepartijen zitting namen. Na het door de Sovjets aan Litouwen opgedrongen pact van wederzijdse bijstand (Vilnius kwam aan Litouwen en Sovjet-militairen kregen steunpunten in het land) werd in november 1939 dat van Merkys gevormd. De regering vertrok van Kaunas naar Vilnius. De alleenheerschappij van Smetona's 'Tautininkai' was voorbij. Bijna dertien jaar had zijn bewind gesteund op het leger, zijn partij, welgestelde boeren, zakenlieden en ambtenaren16. Op dezelfde dag dat het Rode Leger in juni 1940 Litouwen binnenviel trok Smetona samen met zijn gezin en een aantal hoogwaardigheidsbekleders de Oostpruissische grens over en ging via Zwitserland en Latijns Amerika naar de VS waar hij in 1941 neerstreek. Daar was hij nog enkele jaren actief met bezoeken aan Litouwse gemeenschappen, het geven van lezingen en stellingname tegen de Sovjet-bezetting van Litouwen. Op 9 januari 1944 stierf hij tijdens een brand in het huis van zijn zoon in Cleveland17. Sommige historici menen hierin de hand van Stalin's agenten te zien maar tot dusver ontbreekt bewijs18. Alhoewel er in de jaren negentig van de twintigste eeuw plannen daartoe waren, werden Smetona's stoffelijke resten niet van Cleveland naar Litouwen gebracht19. In de jaren negentig werd er voor het voormalige presidentiële paleis in Kaunas een standbeeld van Smetona opgericht.

Enige kenmerken van Smetona's bewind Alhoewel ontegenzeggelijk autoritair was Smetona gematigd van opvattingen en nam hij publiekelijk afstand van het nazisme, racisme en de extremistische facties binnen de 'Tautininkai'. Hij gebruikte zijn verregaande macht voor verlicht economisch, sociaal en cultureel beleid. Onder zijn leiderschap wilde hij Litouwen verenigen tegen binnen- en buitenlandse dreigingen. Hij wilde gezien worden als 'Tautos Vadas', Leider van het Volk. Zijn successen waren echter bescheiden20. De voormalige Litouwse president Adamkus voert drie grote verdiensten van zijn voorganger aan: Litouwen onderging een beduidende economische revolutie en ging daardoor deel uitmaken van het Westeuropese economische leven, Litouwen keerde terug naar de Westeuropese cultuur en Litouwen werd Litouws21. Sovjet- propaganda schilderde Smetona, uiteraard, af als een fascistische dictator onder wiens leiding de bevolking verpauperde22. Hetzelfde werd van zijn Estische en Letse ambtsgenoten, de presidenten Päts en Ulmanis beweerd.

De literaat Smetona Zijn literaire erfenis bestaat uit een groot aantal verhandelingen, artikelen en toespraken. Een verzameling van zijn krantenartikelen uit de periode 1907-1914 werden te Kaunas in 1903/31 vierdelig gepubliceerd: 'Vienybės gairėmis' (Op Weg naar Eenheid), 'Sviesos takais' (Op de Paden naar Licht), 'Atgimstant' (Ten Tijde van de Wedergeboorte) en 'Lietuvių santykiai su lenkais' (De Litouws-Poolse Relaties). In deze artikelen beschreef hij kalm, logisch en gedetailleerd de problemen van het ontwakende Litouwen. Het tweedelige 'Pasakyta, Paralyta' (Toespraken en Verklaringen) verscheen in

15) Idem, p. 162.

16) Encyclopedia Lithuanica, p. 234. 17) Idem. 18 De KGB schijnt er wel degelijk de hand in te hebben gehad, althans een loslippige KGB-er schepte jaren later er over op. Hij zou de bejaarde Smetona hebben vermoord door diens schedel met een hamer in te slaan om vervolgens het huis waar e.e.a. gebeurde in brand te steken (‘Baltische Wijzer’ 51). 19) R.M. Tracevskis, The last prewar Lithuanian president returns. 20) Encyclopedia Lithuanica, p. 234. 21) R.M. Tracevskis, The last prewar Lithuanian president returns. 22) P. Griškevičius, Die Sozialistischen Sowjetrepubliken: Litauen, pp. 25 t/m 30. 1934 te Kaunas (eerste deel; de periode 1927-1934) en in 1974 te Boston (tweede deel; de periode 1935-1940). Smetona's geschriften onderscheiden zich door meesterlijk en puur taalgebruik. Zijn verbinding met de eminente Litouwse linguïst Jonas Jablonskis en eigen studies van klassieke auteurs droegen in hoge mate bij tot de toepasselijke keuze van het geschreven en gesproken woord23.

Geraadpleegde literatuur Griškevičius, P., Die Sozialistischen Sowjetrepubliken: Litauen, Nowosti, Moskou. Hellmann, M., Grundzüge der Geschichte Litauens und des litauischen Volkes, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt, 1976. Lietuvos Keliai 1, (Lithuania Motoring Road Map), 1:400.000, Briedis, Vilnius, 1991. Peursem, J.H. van, President Smetona, deel van de reeks Philatelie en Geschiedenis, No. 17, uitgave van Philatelie en Geschiedenis, 's-Gravenhage, Rauch, G. von, The Baltic States; The years of independence 1917-1940, C. Hurst & Company, London, 1974. Senn, A.E., The great powers, Lithuania and the Vilna question 1920-1928, E.J. Brill, Leiden, 1966. Smetona, Antanas, artikel in: ‘Encyclopedia Lituanica’, volume V, S - U, pp. 231 t/m 235. Tracevskis, R.M., The last prewar Lithuanian president returns, artikel in: 'The Baltic Times', August 19-25, 1999, Rīga.

23) Encyclopedia Lituanica, p. 235.