Rettleiingshefte for Landskapspleie Med Geit Og Kje ISSN 0807-352X

Rettleiingshefte for

landskapspleie med geit og kje

Prosjekt Opne landskap 2005 - 2008

Rapport nr 6 ISBN 978-82-92777-01-5 ISSN 0807-352X

Fylkesmannen i Sogn og Fjordane har oppgåver innan landbruk og bygdeutvikling, miljøvern, sosialsektoren, sivil beredskap og overfor kommunane. Vi er om lag 110 tilsette, og er organisert slik:

Fylkesmannen er Regjeringa og staten sin fremste representant i fylket, og har ansvar for at Stortinget og Regjeringa sine vedtak, mål og retningsliner vert følgde opp. Fylkesmannen skal fremje f ylket sine interesser, ta initiativ både lokalt og overfor sentrale styringsorgan.

HER FINN DU OSS:

Statens hus, Njøsavegen 2, Leikanger Telefon 57 65 50 00 – Telefaks 57 65 50 55 Postadresse: Njøsavegen 2, 6863 Leikanger

Landbruksavdelinga: Hafstadgården, Fjellvegen 11, Førde Telefon: 57 72 32 00 – Telefaks 57 82 12 05 Postadresse: Postboks 14, 6801 Førde

E-post: [email protected] Internett: http://www.fylkesmann.no/sfj/ http://sognogfjordane.miljostatus.no

Framsidefoto: L. A. Nordheim Kusslid og B. H. Haugsvær

Foto: L. A. Nordheim Kusslid, H. P. Eidseflot og J. Havsgård

Fylkesmannen i Sogn og Fjordane Fylkesmannen i Sogn og Fjordane Rapport nr. 6 Forfattarar Dato Liv Astrid Nordheim Kusslid, Ola Søgnesand og April 2008 Kåre Rudningen Prosjektansvarleg Sidetal Liv Astrid Nordheim Kusslid 31 Tittel ISBN 978-82-92777-01-5 Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje ISSN 0807-352X

Geografisk område Fagområde Sogn og Fjordane Beitebruk og landskapspleie Finansiering Fylkesmannen i Sogn og Fjordane og Landbruks- og Matdepartementet Samandrag Dette heftet er meint som eit rettleiingshefte for dei som sjølve ynskjer å driva landskapspleie med geit og kje, eller for bønder som ynskjer å selja eller leiga ut kje for landskapspleie. Heftet gjev heilskapleg informasjon om produksjonen, og det inneheld faglege tilrådingar og praktiske råd innan landskapspleie med geit, samt ei enkel oversikt over gjeldande regelverk. Mykje av informasjonen i heftet byggjer på erfaringar frå beiteforsøk i Sogn og Fjordane.

Heftet er gjeve ut av Fylkesmannen i Sogn og Fjordane ved Prosjekt Opne landskap, og heftet er skrive i samarbeid mellom Fylkesmannen i Sogn og Fjordane, Prosjekt Geit i vekst og Mattilsynet.

Emneord Ansvarleg 1. Landskapspleie med geit og kje Fylkesmannen i Sogn og Fjordane 2. Styrt beiting

Innhaldsliste Innhaldsliste ...... 1 1. Innleiing ...... 3 1.1. Målgruppe og korleis bruka heftet ...... 3 1.2. Virkeområde for og utgjeving av heftet ...... 3 1.3. Forklaring av nokre fagutrykk i heftet ...... 3 2. Regelverk for livdyrhandel, merking og registrering ...... 4 2.1. Regelverk for livdyrhandel ...... 5 2.2. Regelverk for merking og registrering av småfe ...... 5 2.3. Kvar får ein tak i friske dyr/kven har løyve til å selja dyr ...... 5 3. Helse og sjukdomsførebygging ...... 7 3.1. Vaksinasjonsprogram og smittespreiing ...... 7 3.2. Kastrering og avhorning ...... 7 3.3. Snyltarbehandling ...... 7 3.4. Tilsyn på beite og fôrtilgang ...... 8 4. Modellar for driftsopplegg ...... 9 5. Planlegging og gjennomføring av landskapspleie med geit og kje ...... 10 5.1. Grunnleggande prinsipp ...... 10 5.2. Areal ...... 11 5.3. Dyr ...... 12 5.4. Gjerde ...... 13 5.5. Manuell rydding ...... 15 5.6. Helse ...... 17 5.7. Avtale ved utleige og entreprenørskap ...... 17 6. Døme på nokre beiteprosjekt i Sogn og Fjordane ...... 18 7. Økonomi ...... 20 7.1. Tilskot ...... 20 7.2. Andre inntekter ...... 23 7.2.1. Slakteoppgjer ...... 23 7.2.2. Livdyrsal ...... 23 7.2.3. Ullinntekter ...... 24 7.2.4. Entreprenørskap og utleigeinntekter ...... 24 7.2.5. Sponsing ...... 24 7.3. Kostnader ...... 24 7.3.1. Husdyrrom ...... 24 7.3.2. Oppkopping og fôring ...... 25 7.3.3. Andre kostnader ...... 25 8. Rettleiing for oppkopping og framfôring av kje ...... 26 9. Hus og innreiing ...... 27 9.1. Krav til hus og innreiing ...... 27 9.2. Råd for utforming av kjebinge ...... 27 9.3. Teikningar på kje-frontar ...... 28 9.4. Teikning på kraftfôrautomat til kje ...... 29 9.5. Teikning på kje-seng ...... 29 10. Kvar får ein hjelp ...... 30 11. Utfordringar for utvikling av landskapspleie med geit og kje som næring ...... 30 12. Aktuell litteratur ...... 31

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 1

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 2 1. Innleiing

1.1. Målgruppe og korleis bruka heftet Dette heftet er meint som eit rettleiingshefte for dei som sjølve ynskjer å driva landskapspleie med geit og kje, eller for bønder som ynskjer å selja eller leiga ut kje for landskapspleie. Heftet gjev heilskapleg informasjon om produksjonen, og det inneheld faglege tilrådingar og praktiske råd innan landskapspleie med geit, samt ei enkel oversikt over gjeldande regelverk.

Heftet er delt i mange, korte delkapittel, slik at det skal bli lett å finna fram i heftet. Vi tilrår likevel at ein les alle kapitla og i den rekkefølgja dei er sett opp før ein startar opp noko praktisk arbeid. Ein vil då få viktig og naudsynt informasjon i logisk rekkjefylgje før ein tek til med produksjonen. Vi tilrår vidare sterkt eit tett samarbeid mellom gardbrukar og veterinær heile vegen heilt frå starten, slik at produksjonen vert bygd opp på best mogeleg måte.

Sentrale tema frå regelverket for geitehald med omsyn til landskapspleie er kort omtala i dette heftet. For meir utfyllande informasjon vil vi visa til fylgjande regelverk, lover og forskrifter: • Dyrevernlova • Matlova • Forskrift om velferd for småfe (2005) • Forskrift om bekjempelse av dyresjukdommer (vil truleg bli endra for å gje sanerte geiteflokkar betre smittevern)

1.2. Virkeområde for og utgjeving av heftet I dette heftet har vi teke utgangspunkt i Sogn og Fjordane med tanke på livdyrsoner og tilskot. For bønder i andre fylke må ein såleis for desse to temaa sjekka opp med Mattilsynet og Fylkesmannen om kva som gjeld i eige fylke. Resten av heftet gjeld likt for heile landet. Vi gjer elles merksam på at tilskot, prisar og regelverk som er presenterte i heftet er det som er gjeldande i 2008, og at det her vil kunna skje endringar. Mykje av informasjonen i heftet byggjer på erfaringar frå beiteforsøk i Sogn og Fjordane. Heftet er gjeve ut av Fylkesmannen i Sogn og Fjordane ved Prosjekt Opne landskap, og heftet er skrive i samarbeid mellom Fylkesmannen i Sogn og Fjordane, Prosjekt Geit i vekst og Mattilsynet.

1.3. Forklaring av nokre fagutrykk i heftet • Mjølkegeit: Mjølkegeit er ei geit som vert mjølka. • Ammegeit: Ammegeit er ei geit der kjea går saman med mora og syg mora gjennom heile mjølkeperioden. Ammegeiter vert para på hausten med kjeing tilpassa beitestart om våren. • Styrt beiting: Styrt beiting er beiting på innegjort/avgrensa areal der landskapspleie er målet. • Beitetrykk: Beitetrykket er forholdet mellom dyretal og areal. Høgt beitetrykk vil sei mange dyr pr arealeining. Lågt beitetrykk vil sei få dyr pr arealeining. • Intensiv beiting: Ved intensiv beiting har ein høgt beitetrykk og då relativt mykje dyr i høve til areal. Ved intensiv beiting vil ein raskt få opna landskapet.

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 3 • Ekstensiv beiting: Ved ekstensiv beiting har ein lågt beitetrykk og då relativt lite dyr i høve til areal. Ved ekstensiv beiting vil det ta noko tid å få opna landskapet, gjerne fleire beitesesongar. • Stripebeiting: Ved stripebeiting let ein dyra få tilgang til og beita bit for bit av arealet. Til stripebeiting vert det ofte nytta mobilt, elektrisk nettinggjerde. Stripebeiting er ei form for intensiv beiting. • Tynning: Tynning i samband med manuell rydding vil sei å fella nokre tre medan andre tre vert sett att og slik fristilt. Tynning står såleis i kontrast til snauhogging der alle tre vert hogge. I beite- og landskapspleiesamanheng vert det tilrådd at det vert utført tynning og ikkje snauhogging. For rettleiing av utføring av tynning, sjå kap. 5.5. • Stammekvisting: Stammekvisting vil sei å kappa dei nedste greinene på trea innåt stammen. Ein bør av omsyn til treets framtidige vekst og utvikling aldri stammekvista høgre enn 1/3 av krona. For rettleiing av utføring av stammekvisting, sjå kap. 5.5. • Stubbebehandling: Stubbebehandling er punktbruk av gift på stubbar etter felte tre for å drepa rota og slik unngå renningar frå stubben. For rettleiing av utføring av stubbebehandling, sjå kap. 5.5.

Ammegeit med kje. Foto: H. P. Eidseflot

2. Regelverk for livdyrhandel, merking og registrering Ein finn det viktigaste regelverket for geitehald i: • Dyrevernlova • Matlova • Forskrift om velferd for småfe • Forskrift om bekjempelse av dyresjukdommer

Nedanfor er det mest sentrale frå regelverket for geitehald kring livdyrhandel, merking og registrering kort omtala.

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 4 2.1. Regelverk for livdyrhandel • Kjøp og sal av småfe skal skje innan fylket. Mattilsynet, Regionkontoret for Hordaland og Sogn og Fjordane kan gje dispensasjon etter søknad. • Kjøp og sal av hodyr av sau er ikkje tillate. Mattilsynet ved lokalkontoret (telefon 06040) kan gje dispensasjon etter søknad. • Sogn og Fjordane er delt opp i 4 soner. Kjøp og sal av småfe skal skje innan desse sonene. Mattilsynet ved lokalkontoret kan gje dispensasjon etter søknad.

For geit er det såleis fire soner i Sogn og Fjordane. Innan desse sonene kan ein handla både hodyr og hanndyr.

Det er i Sogn og Fjordane oppretta fylgjande soner: 1. Omfattar kommunane Selje, Vågsøy, Eid, Hornindal og Stryn, unntatt Utvik og Innvik sogn. 2. Omfattar kommunane Solund, Hyllestad, Askvoll, Fjaler, Førde, Gaular, Naustdal, Flora, Balestrand, Jølster, Gloppen og Bremanger, samt den delen av Høyanger kommune som ligg nord for Sognefjorden og Utvik og Innvik sogn av Stryn kommune. 3. Omfattar kommunane Leikanger, Sogndal, Luster, Årdal og Lærdal. 4. Omfattar kommunane Gulen, Vik og Aurland, samt den delen av Høyanger kommune som ligg sør for Sognefjorden.

2.2. Regelverk for merking og registrering av småfe Alle småfeeigarar må ha ein oppdatert dyrehaldjournal der det finst opplysningar om kvart enkelt individ, fødselsdato, sjukdomsbehandling med meir. Livdyrhandel eller andre overføringar av livdyr, til dømes utleige av dyr i samband med landskapspleie, skal dokumenterast i dyrehaldjournalen.

I tillegg skal alle buskapar med småfe vera registrerte i Husdyrregisteret, som er eit offentleg register administrert av Mattilsynet. For småfe er dette er eit produsentregister, og ikkje eit individregister. Det vil sei at registeret skal innehalda data om kven som er eigar, dyreart, dyretal og kartreferanse. Gardbrukarar som søkjer om produksjonstilskot for småfe blir automatisk registrerte, og dyretalet blir oppdatert i samsvar med søknaden ein gong kvart år. Dei som ikkje søkjer om produksjonstilskot må sjølve ta kontakt med Mattilsynet for registrering/oppdatering.

Alle småfe må vera merka i samsvar med merkeforskriftene. Det skal vera eitt merke i kvart øyre, og minst eitt av merka må vera godkjent av Mattilsynet. Innkjøpte dyr skal i tillegg merkast med eit kvitt øyremerke.

2.3. Kvar får ein tak i friske dyr/kven har løyve til å selja dyr Ved livdyrhandel bør ein alltid kontakta Mattilsynet ved lokalkontoret. Lokalkontoret har kjennskap til kva buskapar som truleg er smittefrie og kan råda kjøparen til kva buskap han bør velja. Mattilsynet veit også kva buskapar i distriktet som ikkje har lov til å selja dyr på grunn av at dei har sjukdom eller at dei har hatt smittefarlege kontaktar. Snakk med Mattilsynet (telefon 06040) og praktiserande veterinær. Kjøp dyr lokalt, og kjøp berre dyr på ein stad. Ved handel får ein med seg alle sjukdomane buskapen har, og det er dessverre mange smittsame sjukdomar på geit, også i Noreg. Det er ikkje alltid at eigaren veit om kva

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 5 for sjukdomar buskapen hans har. Be difor om dokumentert helsestatus på dyra før du eventuelt kjøper dei.

Prosjekt Friskare geiter har oversikt over produsentar som har sanerte dyr eller dyr frå sanerte buskapar. Ved oppstart av nye geitebuskapar er det tilrådd å handla hjå desse produsentane (for nærare informasjon sjå: http://www.geithelse.tine.no). Det vil alltid vera ein fordel å kunna tilby dyr frå sanert buskap som landskapspleiarar. Då vert risikoen for smittespreiing mindre. På den andre sida må ikkje sanerte flokkar plasserast i område der dei kan bli smitta av framande dyr. Kje som skal til slakt rett frå ”ryddeoppdrag” treng mindre smittevern, så sant ein er viss på at alle blir slakta etter fullført oppdrag.

Regelverk om dyrehelse og dyrevern omhandlar all overføring og mogeleg smittekontakt. Det er ingen skilnad om dyra vert selde eller leigde ut, spørsmålet er om det vert risiko for smittespreiing. Geit kan overførast fritt mellom dyrehald så lenge det er i ei og same sone, jf kap. 2.1. All overføring, utleige og annan kontakt med andre dyreflokkar må noterast i dyrehaldjournalen, jf kap. 2.2. Regelverket har for tida ingen krav til ekstra smittevern av sanerte dyr, men det vert arbeidd med regelverksendring som vil gje sanerte dyr slikt vern. Eigar av sanerte dyr har forpliktande avtale med Friskare geiter om smittevern som må følgjast.

Når geiter og kje blir plasserte på nye beiteområde, bør ein kartlegga risikoen for smittekontakt til eller frå andre dyr på det aktuelle beitet, og eigarar av kontaktdyr må takast med på råd.

Mange sjukdommar kan smitta mellom sau og geit. Derfor må ein alltid vurdera risikoen for smittespreiing dersom ein opnar for ny smittekontakt mellom geit og sau. Hodyr av sau kan ikkje overførast til andre buskapar utan løyve frå Mattilsynet, jf kap. 2.1.

Alle rasar av geit kan fint brukast til landskapspleie, og det er ikkje påvist nokon skilnad i fôrvalet mellom ulike geiterasar. Geita er ein svært god krattryddar uavhengig av rase. Dersom ein nyttar norsk mjølkegeit, bør ein velja dyr med gode eigenskapar for kjøtproduksjon og med mjølkeevne tilpassa næringskravet til kjea. Geiter av kjøtrasar mjølkar generelt mindre og kan gje meir kjøtsette slakt enn mjølkegeiter.

For at landskapspleie med geit skal kunna utvikla seg som næring, bør det koma på plass ei formidling av kje der mjølke- og ammegeitbønder kan melda inn kje, og interesserte kan finna seljarar. Ei slik formidlingsteneste finst ikkje i dag, men det kan tenkjast at ei formidlingsteneste i framtida kan organiserast av landbruksforvaltninga i kommune eller på fylke, eller av eigne samvirkeføretak i regi av bøndene. All formidling av dyr, alt sal, kjøp og utleige av geit og kje må uansett skje i nært samarbeid med Mattilsynet. Kje på ryddeoppdrag i Førde sentrum. Foto: L. A. Nordheim Kusslid

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 6 3. Helse og sjukdomsførebygging

3.1. Vaksinasjonsprogram og smittespreiing Det er pålegg om vaksinering mot paratuberkulose innan kjea er fire veker gamle. Kje som ikkje er vaksinerte innan den tid, skal haldast isolerte frå andre buskapar og slaktast før dei er seks månader gamle. Det er svært viktig at vi får med alle geitene på dette opplegget, elles vil dei få uvaksinerte dyra øydeleggja for næringa. Staten betaler kostnaden med vaksineringa. Buskapar som er sanerte og/eller godkjende i Prosjekt Friskare geiter, skal ikkje vaksinera kjea mot paratuberkulose.

Når kjea er sju – åtte veker gamle, kan det vera aktuelt å vaksinera mot pulpanyre. Det syner seg at for å få god verknad av pulpanyrevaksinen må det ved første gongs behandling vaksinerast to gonger med ca seks vekers mellomrom der vaksinering nummer to skjer seinast 14 dagar før beiteslepp. Seinare vil det normalt halda med ei vaksinering pr år. I driftsopplegg med ammegeit er det sjeldan naudsynt å vaksinera mot pulpanyre.

Det kan også vera aktuelt å vaksinera mot andre sjukdomar, men dette går det ikkje an å gje generelle råd om. Snakk med lokal praktiserande veterinær om eit høveleg opplegg for din buskap.

3.2. Kastrering og avhorning Kastrering og avhorning er smertefulle inngrep som berre praktiserande veterinær kan gjera, og då under lokal eller full bedøving av dyret. Avhorning skal skje før dyret er fire veker gammalt. Bukkekje bør avhornast alt første leveveka for å unngå gjenvekst. Mattilsynet ved lokalkontoret kan, når særlege grunnar tilseier det, gje løyve til avhorning av eldre dyr. Kje som skal nyttast i landskapspleie og slaktast om hausten bør vera uaktuelt å avhorna.

I haldforskrifta for småfe er det eit generelt forbod mot unødvendig kastrering. Spørsmålet blir såleis kva som er unødvendig, og det må vurderast utifrå fleire forhold som omsyn til dyret, kor lenge det skal leva, beiteorganisering (om bukkekjea skal gå saman med resten av flokken etter at dei er komne i brunst) med meir. Bukkekje kan vera kjønnsmodne og klar til paring allereie når dei er fire månader gamle. Dette vil og kunna gje usmak på kjøtet.

3.3. Snyltarbehandling Snyltarbehandling er spesielt viktig ved styrt beiting (beiting på avgrensa areal). Opplegg for snyltarbehandling må utformast for kvart einskild bruk. Rett behandlingsopplegg vil svara seg godt. Ta kontakt med praktiserande veterinær for å få eit fornuftig opplegg for din buskap.

Når geiter og kje beiter på eit avgrensa område og skal nytta det same beitet i fleire sesongar, kan det til dømes vera aktuelt å behandla mot kosidiose. Ved behandling mot kosidiose skal dyra gå nokre dagar (sju – åtte dagar) på beitet før dei blir behandla.

Større kje og vaksne geiter vil av og til kunna trenga behandling mot både utvortes og innvortes snyltarar (pelslus, blodlus, lungeorm, bendelorm med meir). Det finst fleire middel som verkar både mot utvortes og innvortes snyltarar. Dette er middel som enten skal gjevast

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 7 gjennom munnen, strykast ut på ryggen til dyret, eller tilførast dyret ved bruk av sprøyte. Veterinæren vil gje råd om val av middel.

Ved styrt beiting på mindre areal er det viktig å byta beite fleire gonger i sesongen for å redusera faren for snyltarar.

3.4. Tilsyn på beite og fôrtilgang Tilsyn er svært viktig med tanke på å oppdaga og å unngå sjukdom og såleis tap. Jamleg og ofte tilsyn gjev dessutan betre kontakt med dyra, noko som lettar det praktiske arbeidet av beiteorganiseringa. Forskrifta krev tilsyn med dyr på utmarksbeite minst ein gong i veka, oftare dersom det er spesielle problem. Hugs også å halda godt tilsyn med gjerdet!

Erfaringar syner at landskapspleie med kje er areal-krevjande. Som eit utgangspunkt kan ein rekna om lag 1,3daa beite pr/kje/sesong på godt utmarksbeite, men her vil sjølvsagt vera variasjonar. Dyra skal til ei kvar tid ha rikeleg tilgang til godt fôr og reint vatn.

Landskapspleie-effekten av beitinga er størst på våren og utetter hausten då fôrtilgangen på beitet i desse periodane er minst. Størst gevinst i høve til landskapspleie får ein såleis dersom ein kan starta beitesesongen tidleg og forlenga beitesesongen utover hausten. Ver merksam på at dyra må vera i godt hald i god tid før paring, spesielt viktig er dette med omsyn til kjea (første hausten). Overordna er uansett dyrevelferd med godt og rikeleg fôr heile tida. Det er såleis viktig å tilpassa dyretalet pr areal (beitetrykket) i høve til fôrtilbodet gjennom beitesesongen.

Ein kan rekna om lag 1,3daa beite pr/kje/sesong på godt utmarksbeite. Foto: H. P. Eidseflot

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 8 4. Modellar for driftsopplegg Det er i utgangspunktet tre hovudmodellar for driftsopplegg når det gjeld landskapspleie med geit og kje. I modell 1 og 2 sel bonden kje til landskapspleie og er sjølv ikkje aktiv utøvar i landskapspleia. I modell 3 driv bonden derimot sjølv landskapspleie ved hjelp av sine kje (landskapspleie på eigen eigedom, utleige av dyr eller sal av ryddetenester (entreprenørskap)).

Modell 1: Bonden sel kjea like etter fødsel, og kjea vert koppa opp hjå kjøpar og seinare brukt til landskapspleie. Denne modellen høver for vinterfødde kje frå mjølkegeitbuskapar.

Modell 2: Bonden koppar sjølv opp kjea (mjølkegeitbuskapar) eller let dei suga mødrene (ammegeitbuskapar) og sel kjea til landskapspleie om våren. Denne modellen høver for vinterfødde kje frå mjølkegeitbuskapar og for ammegeitkje som vert fødde om våren.

Modell 3: Bonden koppar sjølv opp kjea (mjølkegeitbuskapar) eller let dei suga mødrene (ammegeitbuskapar). I beitesesongen leiger bonden ut dyra til landskapspleie eller utfører sjølv betalt ryddeoppdrag med sine dyr på andre sin grunn (entreprenørskap), eller nyttar kjea til landskapspleie på eigen grunn. Denne modellen høver for vinterfødde kje frå mjølkegeitbuskapar, for ammegeiter og ammegeitkje.

Nokre døme på areal som kan vera aktuelt for landskapspleie med geit og kje: • Attgroingsareal generelt (privat og offentleg areal) • Utsiktsrydding langs veg (førstegangsrydding og/eller vedlikehaldsbeiting) • Ved reiselivsbedrifter og reisemål • Langs jernbanelinjer • Under kraftlinjer • På nasjonalt viktige landskapsområde som til dømes sjøfuglreservat • På øyar

Landskapspleie gjennom beiting med geit og kje i kombinasjon med manuell rydding på Skei. Foto: L. A. Nordheim Kusslid

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 9 5. Planlegging og gjennomføring av landskapspleie med geit og kje

5.1. Grunnleggande prinsipp Under følgjer nokre grunnleggjande prinsipp som er svært viktige å ha med heilt frå starten når ein skal driva landskapspleie med geit og kje dersom ein skal lukkast, eller det i det heile skal fungera:

• Ver obs på helse og eventuell smittefare til andre dyr. Ha god dialog med Mattilsynet heilt frå starten. Då unngår ein fare både for eigne og andre sine dyr.

• Skikkeleg gjerdehald er avgjerande for å lukkast, og ein må ta det seriøst frå første dag. Dersom ein nyttar straumgjerde, er det viktig at dyra vert kjende med straumen allereie første dagen på beite. Om mogeleg, er det tilrådd å venja dyra til straumgjerde på eit lite beiteareal ved fjøsen. Ikkje alle er egna til å driva landskapspleie med geit, og ikkje alle dyr er egna til å bli gjerda inne. Har ein derimot dei rette dyra og den rette dyreeigaren, så vil det gå bra.

• Dersom nokre dyr hoppar eller bryt seg ut av gjerdet, så er det svært viktig å ta dei vekk frå resten av flokken med det same, slik at dei ikkje lærer opp andre dyr. Det vil sei: ta vekk eventuelle problemdyr.

• Gangen i landskapspleie: 1: Bestem arealet og planlegg gjerdelinja. Nytt eventuelle naturlege stengsel som deler av gjerdelinja. 2: Gjer inn arealet. 3: Tre som skal stå igjen må vernast med til dømes hønsenetting kring stammen av kvart tre i god høgd. 4: Slepp dyra inn på arealet og la dei beita det dei når tak i. Tre som er beita så høgt som dyra når bør hoggast etter kvart slik at dyra kan ganga snautt for lauv medan lauvet enno er friskt (lauvet er svært god næring for dyra). 5: Ta ut veden til slutt.

• Landskapspleie med geit og kje må oftast gå over fleire år for å gje langsiktige resultat. Tre til fire år er til dømes naudsynt på større areal med mykje lauvkratt. Ved å bruka så pass lang tid, utnyttar ein og geita sin ryddeeffekt på ein god måte.

• Dersom vegetasjonen er på buskstadiet, vil dyra gjera ryddejobben fullt ut sjølve. Dersom vegetasjonen inneheld tre, må derimot beitinga kombinerast med manuell rydding. Geita gneg bork av trea og vil såleis drepa trea på rot, og dei daude trea må då fellast manuelt.

• Geitene og kjea må alltid ha tilgang til vedfôr (lauv/kratt/tre/lyng) for å trivast. Eit reint graskledd beite er ikkje eit geitebeite, og på slike areal vil ein lett få problem med at dyra hoppar ut.

• Geitene og kjea må ha eit visst areal for å trivast. Dersom dei vert for hardt pressa på beitet, vil dei ikkje trivast, og ein kan då lett få problem med at dyra hoppar ut.

• Reint vatn og mogelegheit for ly til dyra er avgjerande, og ver merksam med tanke på snyltebehandling.

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 10 • Fôrtilbodet varierer gjennom vekstsesongen. Landskapspleie-effekten av beitinga er størst på våren og utetter hausten då fôrtilgangen på beitet i desse periodane er minst. Størst gevinst i høve til landskapspleie får ein såleis dersom ein kan starta beitesesongen tidleg og forlenga beitesesongen utover hausten. Ver merksam på at dyra må vera i godt hald i god tid før paring, spesielt viktig er dette med omsyn til kjea (første hausten). Overordna er uansett dyrevelferd med godt og rikeleg fôr heile tida. Det er såleis viktig å tilpassa dyretalet pr areal i høve til fôrtilbodet gjennom beitesesongen. Erfaringar syner at landskapspleie med kje er areal-krevjande. Som eit utgangspunkt kan ein rekna om lag 1,3daa beite pr/kje/sesong på godt utmarksbeite, men her vil sjølvsagt vera variasjonar.

Geiter og kje på ryddeoppdrag i Sogndalsdalen. Gjerdehaldet er permanent elektrisk gjerde. Foto: J. Havsgård

5.2. Areal Bestem arealet på synfaring og planlegg gjerdelinja. Dersom det er naturlege stengsel som elvar, hamarar og liknande, er det lurt å utnytta det i samband med gjerdelinja. Vurder elles arealet med tanke på grunn og topografi i høve til kva gjerde som skal nyttast (for tips om gjerdehald, sjå kap. 5.4). Vurder vidare arealet med tanke på behov for manuell rydding, vern av tre og stubbebehandling (for rettleiing kring manuell rydding, sjå kap. 5.5). Vatn og ly til dyra må sikrast. Vurder til slutt arealet med tanke på vegetasjonen i høve til kor mykje dyr og kor stort areal ein skal nytta, samt lengda på beitesesongen med tid for oppstart og avslutting.

Frå tidlegare beiteprosjekt har ein negative erfaringar med små areal. Det er betre og meir lønsamt med større, samanhengane areal. Ved større areal vert derimot beitinga meir ekstensiv, og det tek lengre tid før ein oppnår ynskja landskapspleie-effekt. Arealet må såleis tilpassast i kvart einskild tilfelle med tanke på vegetasjonen og kva som er målet med skjøtselsbeitinga. Erfaringar tilseier at landskapspleie med geit og kje er relativt arealkrevjande. Som ei rettesnor kan ein rekna at det trengst om lag 1,3 daa beite pr/kje/sesong på godt utmarksbeite.

Det er viktig å tilpassa dyretalet i høve til fôrtilgangen i beitet. Landskapspleie-effekten av beitinga er størst på våren og utetter hausten då fôrtilgangen på beitet i desse periodane er

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 11 minst. Størst gevinst i høve til landskapspleie får ein såleis dersom ein kan starta beitesesongen tidleg og forlenga beitesesongen utover hausten. Ver merksam på at dyra må vera i godt hald i god tid før paring, spesielt viktig er dette med omsyn til kjea (første hausten). Overordna er uansett dyrevelferd med godt og rikeleg fôr heile tida. Det er såleis viktig å tilpassa dyretalet pr areal i høve til fôrtilbodet gjennom beitesesongen, og endring av dyretal i takt med endringane i planteveksten er eit kjernepunkt for å hindra attgroing av landskapet.

5.3. Dyr Til styrt beiting på avgrensa areal er det svært viktig å ikkje nytta vaksne geiter som tidlegare har gått fritt i utmarka. Det vil garantert gje store utfordringar med gjerdehaldet. Derimot går det flott å nytta ein flokk med kje, slik at dei heilt frå starten på beite er vane med inngjerding og eventuelt då straumgjerde. Det er viktig å bruka tid med dyra i feltet og læra dei opp i høve til gjerdet. Dersom det er straumgjerde, vil vi tilrå at ein leier kvart dyr bort i gjerdet den første dagen, slik at dei heilt frå starten lærer å respektera straumgjerdet. Den beste flokken får ein når kjea er blitt vaksne og ein slik kan senda ein flokk med vaksne ammegeiter som er vane med gjerde frå første leveår saman med sine kje på beite. Ammegeitene vil då bidra til å læra opp kjea på beitet.

Det er viktig å bruka god tid saman med dyra i feltet og læra dei opp i høve til gjerdet. Foto: L. A. Nordheim Kusslid

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 12 5.4. Gjerde Det er viktig å gjera eit godt førearbeid og planlegga gjerdevalet og gjerdelinja grundig før ein set i gang. Kva gjerde og stengsel ein skal nytta ved styrt beiting vert avgjort av ulike faktorar som: • Kva finst av eksisterande gjerde? • Kva finst av naturlege stengsel som elv, hamrar og liknande? Det er viktig å utnytta naturlege stengsel som elvar og hamrar så langt det let seg gjera, då dette vil kunna redusera gjerekostnaden. Ver likevel merksam på at geiter og kje er ekspertar i å koma seg rundt eit gjerde, så ver svært nøyen med avslutninga av gjerdet på slike plassar. • Kva type areal er det, kva vegetasjon og topografi er det? • Skal det beitast fast, eller er beitinga på arealet berre mellombels? • Ferdast det mykje folk i området? • Kva trengst av grinder med meir?

Under fylgjer råd om kva type gjerde ein bør velja alt etter kva areal og tilhøve det er snakk om:

Permanent nettinggjerde (tradisjonelt sauegjerde) Permanent nettinggjerde er tilrådd ved permanent beiting der det er eksisterande gjerde, eller ved permanent beiting i område med mykje folk/turistar. I område med turistar vil dyra ofte bli lokka mot gjerdet, og ein får då lett eit veldig press mot gjerdet og kan slik få problem med gjerdehaldet. Det er viktig med god over- og undertråd på permanent nettinggjerde til geit og kje. Det kan elles vera lurt å forsterka gjerdet med ein straumførande trå på innsida av gjerdet. Den straumførande tråden kan monterast ved isolatorar som er skrudde inn i gjerdestolpane.

Mobilt elektrisk nettinggjerde Mobilt elektrisk nettinggjerde er tilrådd ved mellombels beiting og/eller intensiv beiting (stripebeiting) på godt areal. Dersom arealet er for kupert, er det derimot ikkje tilrådeleg. Mobilt elektrisk nettinggjerde fungerer flott inntil åtte buntar lengde, men det er viktig med gode jordingsspyd og ikkje for turr mark for at ein skal få tilstrekkeleg straum på gjerdet. Dersom gjerdet vert flytta inn eit lite stykke etter ei tids beiting, vil ein ikkje få problem med at graset veks opp i gjerdet og tek straum. Alternativt må ein slå eller sprøyta langs gjerdelinja. Til geit og kje vert det anbefalt at ein nyttar 90 cm høgde på elektrisk nettinggjerde. Erfaringar har vist at gjerde som er så høgt som 105 cm har lett for å bøya seg, og det er såleis ikkje tilrådd at ein nyttar høgare gjerde enn 90 cm. Det er elles viktig at det er nettinggjerde og ikkje berre Dersom ein nyttar mobilt elektrisk nettinggjerde til geit og kje, straumførande trådar. er det tilrådd med 90 cm høgde på gjerdet. Foto: L. A. Nordheim Kusslid

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 13 Permanent elektrisk gjerde Permanent elektrisk gjerde er tilrådd ved permanent beiting på areal utan eksisterande gjerde. Denne gjerdeløysinga vert rekna til om lag halve kostnaden samanlikna med tradisjonelt, permanent nettinggjerde. Det må vera nokolunde greitt terreng, ikkje for kupert, for at denne typen gjerde skal fungera godt. Di lengre og rettare gjerdelinjer ein kan montera, di betre vil denne gjerdetypen fungera. Gjerdet består av stolp med straumførande trådar som er monterte på stolpane ved hjelp av isolatorar som er skrudde i stolpane. Vi vil tilrå at ein her nyttar isolatorar som har mest mogleg metall inni konstruksjonen, då isolatorane som berre er laga av plast har lett for å knekka av. Langs veg kan isolatorane og dei straumførande trådane monterast direkte på autovernet, men dette må sjølvsagt i så fall klarerast med Statens vegvesen i kvart einskild tilfelle. Dersom ein nyttar autovernet på denne måten, sparar ein stolp, og gjerdekostnaden vil då bli ytterlegare redusert.

Dei straumførande trådane vert slakka ned om hausten og stramma opp om våren ved hjelp av spesielle strammehjul. I område med mykje snø, langs veg med snøbrøyting eller i område med mykje hjort, er det tilrådd at ein legg dei straumførande trådane ned om hausten. I område med mykje hjort kan det i det heile vera ei utfordring å få straumgjerde generelt til å fungera. Dette då hjorten lett sparkar borti gjerdet med føtene når den hoppar over gjerdet. Nokre meiner likevel at dersom den øvste tråden er tydeleg farge på, vil det kunna fungera også i område med hjort.

Som for anna elektrisk gjerdehald er det avgjerande med tilstrekkeleg straum på gjerdet og gode jordingsspyd. Det må elles sprøytast eller slåast under gjerdelinja i løpet av sesongen for å hindra at graset veks opp i gjerdet og tek straum frå gjerdet. Nærare informasjon om permanent elektrisk gjerde kan ein finna i eit retteleiingshefte om permanent elektrisk gjerde utgjeve av Forsøksringen og Fylkesmannen i Hordaland i 2007 (sjå litteraturlista i Permanent elektrisk gjerde. Foto: H. P. Eidseflot kap. 12).

Permanent elektrisk gjerde til geit og kje i Sogndalsdalen. Deler av tråden er her festa på stolpar i autovernet. Dei tre hjula til venstre i bildet er strammehjul. Foto: L. A. Nordheim Kusslid

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 14 5.5. Manuell rydding Dersom vegetasjonen er på busk-stadiet, vil beitedyra ved rett beitetrykk (rett tal dyr i høve til areal og vegetasjon) kunna opna og stella landskapet. Dersom vegetasjonen er på tre-stadiet, må ein derimot kombinera manuell rydding med beiting. Dette då geitene gneg bork av trea og drep dei på rot. Når arealet som resultat av beiting og manuell rydding er opna, vil beitedyra ved høveleg beitetrykk kunna halda vegetasjonen i hevd og oppretthalda eit ope landskap. Til slik vedlikehaldsbeiting er sau og lam betre egna enn geiter og kje. Geiter og kje er først og fremst krattryddarar. Sauer og lam er gode til å beita renningar, og dei beiter elles jamnare og betre nedått gras- og urtevegetasjon enn det geiter og kje gjer.

Tre som skal stå igjen må vernast med til dømes hønsenetting kring stammen på kvart tre i god høgd, og dette må gjerast før dyra vert sleppt inn på beitet. Trea som skal stå att må vera livskraftige, og det bør her takast omsyn både til kvalitet og estetikk. Det er positivt om det vert sett att ulike treslag. Når det gjeld unge bartre er det viktig at ein prioriterer trea med eitt toppskot til å stå att, då dette minskar sjansen for rote.

La deretter dyra få beita fritt det dei når tak i. Tre som er beita så høgt som dyra når bør hoggast etter kvart slik at dyra kan ganga snautt for lauv medan lauvet enno er friskt (lauvet er svært god næring for dyra). Det viktig at kappa virke og ris vert rydda opp og fjerna, eventuelt at riset vert lagt i diskré dungar eller kappa opp og skjult i terrenget. Ta ut veden til slutt.

Geit og kje gneg bork av trea og kan såleis drepa trea på rot. Skjøtselsbeiting må såleis kombinerast med manuell rydding ved vegetasjon på tre-stadiet. Foto: L. A. Nordheim Kusslid

Tynning og stammekvisting Eit hovudprinsipp er at ein ved manuell rydding skal utføra tynning, ikkje snauhogst. Her har det diverre ofte vore mykje misforståingar. Snauhogst vil som oftast gjera gale verre då ein vil få ein auka gjenvekst etter snauhogst. Ved at ein derimot tynnar, og då set att ein lauvskjerm, vil ein hindra/minska solinnstrålinga til botnvegetasjonen og slik redusera gjenveksten. Dersom det rydda området skal nyttast til beitedyr, er det dessutan viktig at ein set att tre også med tanke på livd for dyra. Eit område som ikkje er snauhogge, men som har nokre tre og såleis variert vegetasjon, vil og ofte gje eit meir estetisk landskapsbilete enn eit område som er snauhogge. Dersom ein vil nytta arealet til produksjon av kvalitetsvirke kombinert med beiting, er tilråda avstand mellom trea fem til seks meter.

Tynning i kombinasjon med stammekvisting vil gje god opning i vegetasjonen. Der stammekvisting i seg sjølv er nok til å opna opp vegetasjonen, bør slik oppkvisting utførast framføre å fella trea. Ved oppkvisting beheld ein lauvskjermen som hindrar solinnstråling og slik reduserer oppveksten av ny vegetasjon, samstundes som ein beheld ly til dyra.

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 15

Beite som er tynna og stammekvista for produksjon av kvalitetsvirke i kombinasjon med beiting. Foto: L. A. Nordheim Kusslid

Stubbebehandling Dersom arealet skal brukast fast til geitebeite, treng ein ikkje å stubbebehandla då geitene vil gnaga på rotskota heilt til røtene døyr. I alle andre tilfelle der ein ryddar manuelt (også på beite som beitt fast men av andre dyreslag), er det svært viktig at ein stubbebehandlar etter at ein har felt trea, eventuelt at ein ringborkar og let ringborka tre stå to år før dei vert felte (sjå omtale av ringborking under). Ved stubbebehandling vil ein få ein punktbruk av gift, rota til treet døyr, og ein hindrar då gjenvekst. Viss ikkje ein stubbebehandlar, kan ein risikera å få opp i 20 til 30 renningar frå det som tidlegare var ein stamme, og ein har såleis berre gjort gale verre.

Alle stubbar av lauvtre som vert felte treng stubbebehandling for å døy. Bartre som vert felte treng derimot ikkje stubbebehandling, då røtene til bartrea døyr når trea vert felte. Til stubbebehandlinga kan ein nytta utblanda Roundup eller anna glyfosat som ein dusjar på stubben etter felling. For å tydeleg sjå kvar ein har stubbebehandla, kan ein blanda blå markeringsfarge eller frostvæske i glyfosaten. For å sikra at alle stubbar vert behandla, tilrår vi at ein stubbebehandlar like etter felling. Behandlinga må uansett skje på frisk snittflate og seinast tre til seks timar etter felling. Dette då porane i planta då lukkar seg, og behandling etter dette vil ikkje virka. Dersom ein overskrid tida etter felling før stubbebehandling, må ein kappa ei ny snittflate før ein stubbebehandlar.

Roundup skal blandast ut i vatn med blandingsforholda 1:4. Tips: ha blandinga på spruteflaske i beltet, slik at det er klart til påføring ved felling. Ein sprut som dekkar heile snittflata på stubben er nok, og det er spesielt viktig at dei yttarste fem centimetrane av stubbane vert fullstendig behandla.

Anbefalt tidspunkt for manuell rydding med stubbebehandling er frå og med juli til og med oktober- november. Frå juli og utover er sevja på veg attende til rota, og glyfosaten vert då trekt med attende til rota og drep treet. Frå tidleg vår og fram til juli er sevja derimot på veg opp, og glyfosaten vil då verta pressa ut av planta og ikkje ha god effekt. Etter oktober kan det fort koma frost, og glyfosaten vil då ikkje virka. For å sikra at glyfosaten skal virka dersom det er fare for frost, bør ein difor blanda i frostveske i vassdelen. Blandinga vil då virka ned til

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 16 -10°C. Nyttar ein frostvæske kan ein såleis rydda og stubbebehandla med godt resultat heile året forutan på våren og forsommaren når sevja er stigande.

Treslaga selje og osp har felles rotsystem innan art, og glyfosat påført på ein selje- eller ospestubbe vil sannsynleg drepa nærståande tre av same treslag. Dersom det er fleire tre av selje som står i lag, eller fleire tre av osp som står ilag, bør difor alle eller ingen av desse fellast. Ved stubbebehandling av tre av andre treslag som står svært tett, vil ein også kunna drepa nabotreet.

Ringborking Dersom beitet skal brukast fast til geitebeite, treng ein ikkje å stubbebehandla eller ringborka då geitene vil gnaga på rotskota heilt til røtene døyr. I alle andre tilfelle der ein ryddar manuelt (også på beite som beitt fast men av andre dyreslag), er det svært viktig at ein stubbebehandlar etter at ein har felt trea, eller at ein ringborkar trea.

For at ringborking skal drepa rota, må borken vera skrelt av heile vegen rundt trestammen i eit parti under nedste kvist eller grein. Ringborkinga kan utførast kor tid som helst på året, men det må gå 24 månader etter ringborkinga før treet kan fellast for at ein skal sikra at rota og treet er daudt og då unngå gjenvekst. Fordelen med ringborkinga er at ein unngår bruk av gift. Ulempa er derimot at det tek tid (to sesongar), og visuelt kan det vera skjemmande då treet døyr på rot.

Vasstransporten går frå rota og oppover i treet i veden. Næringstransporten går nedover mot rota i silvevet i borken. Ved ringborking får treet nok vatn, men næringstransporten vert derimot broten, rota vert sulta ut, og treet vil på sikt døy.

5.6. Helse Det er viktig med god dialog med Mattilsynet heilt frå starten, slik at ein unngår fare både for eigne og andre sine dyr. Vi vil her elles minna om viktige moment som tilsyn, snyltebehandling, vaksinering, kastrering, avhorning, fôrtilgang og vasstilgang. For informasjon om dette, sjå kap. 3.

5.7. Avtale ved utleige og entreprenørskap Dersom ein skal leiga ut dyr til landskapspleie, eller at ein sjølv skal utføra betalt ryddeoppdrag ved bruk av dyr og manuell rydding, er det viktig å laga klare og skriftlege avtalar på førehand. Under fyljer ei oversikt over punkt som bør koma fram i ein slik avtale: • Kva areal som skal ryddast (bestem arealet i samband med ei felles synfaring for å unngå eventuelle misforståingar) • Kva gjerdetype som skal nyttast • Kven som har ansvar for gjerdehald og tilsyn med gjerdet • Kor mange dyr og kva dyr som skal nyttast (geiter og/eller kje) • Tid for beitestart og beiteslutt (avtal beitesesongen, men legg inn mogelegheit til å tilpassa dyretal og lengde på beitesesongen i høve til fôrtilbodet i beitet)

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 17 • Avklaring for utføring av manuell rydding og verning av tre (kva som skal hoggast og kva som skal stå att og treng vern) • Korleis ris og nyttbart virke skal handterast, og kven som skal ha veden/verdien av virket • Avklaring kring eventuell stubbebehandling. Det er ikkje naudsynt med stubbebehandling dersom geitene skal beita på arealet fast kvart år, men i alle andre tilfelle (også på beite som beitt fast men av andre dyreslag), vil vi sterkt tilrå at det vert stubbebehandla, eventuelt ringborka (for omtale av uføring av stubbebehandling og ringborking, sjå kap. 5.5) • Kven som har ansvar for tilsyn av dyra og omfang av tilsyn • Snyltehandsaming og vaksinering av dyra • Erstatning ved eventuelle ulukker • Finansiering (leige/betaling/tilskot/sponsing) • Kontaktadresser (telefon og e-post)

I tillegg til ein skriftleg avtale, vil vi tilrå at utøvaren skriv logg over kva og kor mykje arbeid han utfører i samband med oppdraget og litt om erfaringane han gjer seg. Dette kan vera til god hjelp ved seinare ryddeoppdrag. Vi vil elles oppmoda til at ein tek bilete av arealet før og etter utført arbeid, då dette vil vera den beste dokumentasjonen på kva resultat ein har fått ut av skjøtselsbeitinga og ryddetiltaket.

6. Døme på nokre beiteprosjekt i Sogn og Fjordane Under fylgjer nokre døme på styrt beiting med geit og kje i Sogn og Fjordane som har samarbeidd med og motteke støtte frå Prosjekt Opne landskap ved Fylkesmannen i Sogn og Fjordane. I dette heftet er dei ulike prosjekta berre nemnt heilt kort. For nærare informasjon om dei ulike beiteprosjekta viser vi til sluttrapporten for Prosjekt Opne landskap som er å finna elektronisk på heimesida til Fylkesmannen i Sogn og Fjordane under landbruk.

Styrt beiting med geit og kje som entreprenørskap ved Vatnasete i Sogndal Styrt beiting med geit og kje langs riksvegen ved Vatnasete i Sogndal. Dyreeigar har her gjennomført beiteprosjektet som entreprenørskap på oppdrag frå Kvåle grunneigarlag som har bestilt og betalt for oppdraget. Målet er å opna attgrodd beite, skapa utsikt frå vegen og betra beitekvaliteten med tanke på beite for sau og lam. Gjerdehaldet er permanent elektrisk gjerde der deler er montert direkte på stolpane i autovernet. Kontaktperson: Jostein Kvåle, Sogndal.

Styrt beiting med geit og kje som entreprenørskap i Briksdal i Stryn Styrt beiting med geit og kje langs vegen inn til Briksdalsbreen. Dyreeigar har her gjennomført beiteprosjektet som entreprenørskap på oppdrag frå reiselivsaktørane i Briksdal som har bestilt og betalt for oppdraget. Målet med beitinga er å oppretthalda ope landskap og utsikt for turistane langs vegen inn mot Briksdalsbreen. Kontaktperson: Per Briksdal, Briksdal.

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 18 Styrt beiting med innkjøpte kje i Førde sentrum Styrt beiting med innkjøpte kje i Førde sentrum for å halda ope eit friareal ved eit byggjefelt. Det er nokre av bebuarane i byggjefeltet som står bak, kjøper inn kjea og gjennomfører beiteprosjektet, og kjea vert slakta etter fullført beitesesong. Kontaktperson: Martin Schei, Førde.

Styrt leigebeiting med geit og kje på Stuaflåten i Luster Styrt leigebeiting med geit og kje på husmannsplassen Stuaflåten i Luster. Det lokale sogelaget har leigt inn geitene og organiserer og betalar skjøtselsbeitinga, inkludert leiga av geitene. Sogelaget er sjølv ansvarleg for gjerdehaldet, manuell rydding og anna praktisk arbeid i samband med skjøtselsbeitinga. Målet er å halda ope og skjøtta arealet på husmannsplassen. Vidare er eit tverrfagleg undervisningsopplegg knytt opp mot husmannsplassen utvikla og teke i bruk i grunnskulen frå 2006. Kontaktperson: Vidar Lægreid, Sogndal.

Styrt beiting med kje som entreprenørskap ved Vallestadfossen i Gaular Styrt beiting med kje langs Nasjonal turistveg Gaularfjellet ved Vallestadfossen i Gaular. Dyreeigar har her gjennomført beiteprosjektet som entreprenørskap på oppdrag frå Fylkesmannen som har bestilt og betalt for oppdraget. Målet med beitinga er utsikt frå vegen mot Vallestadfossen. Kontaktperson: Per-Magne Bell, Viksdalen.

Styrt beiting med geit og kje på Skei i Jølster Styrt beiting med geit og kje langs riksvegen i Skei sentrum. Målet er å opna attgrodd innmark i Skei sentrum. Ei informasjonstavle med tekst på fleire språk er montert opp i feltet og skal bevisstgjera passerande på landbruket og beitedyra sin avgjerande rolle i høve til å oppretthalda ope landskap. Prosjektet har motteke støtte frå Skei hotell då dyra held ope nærområdet til hotellet. Kontaktperson: Nils Einar Kjøsnes, Skei.

Bilda over er frå beiteprosjektet på Skei. Dei er tekne i juni og august same året, og dei syner før og etter landskapspleie med geit og kje i kombinasjon med manuell rydding. (Foto: L. A. Nordheim Kusslid)

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 19 7. Økonomi

7.1. Tilskot Under fylgjer ei oversikt over kva tilskot som gjeld for Sogn og Fjordane pr. 01.01.2008 som kan vera aktuelle med tanke på landskapspleie med geit og kje. Nokre av tilskotsordningane under gjeld også for andre dyr, men berre geit og kje er omtala her i dette heftet. Arealtilskot for grovfôrproduksjon og drifstilskot i høve til mjølkeproduksjon på geit er ikkje teke med i oversikten under.

Nasjonale produksjonstilskot Søknadsmaterieale for nasjonale produksjonstilskot vert sendt i posten til alle som har søkt om produksjonstilskot i jordbruket i løpet av dei 12 siste månadane. Søknadsfristane for dei nasjonale produksjonstilskota er 20.august og 20.januar kvart år. Søknaden skal sendast til kommunen.

• Driftstilskot til husdyr, ammegeit over 1 år som har kjea: Kr 624,- pr dyr til og med dyr nr 75 (redusert tilskot frå og med dyr nr 76)

• Driftstilskot til sauehald (gjeld også for ammegeit): Tilskotet gjeld berre for føretak som har kjøtproduksjon berre på ammegeit og/eller sau, og ein må ha minst 10 ammegeiter for å kunna søkja om tilskot til ammegeit gjennom denne ordninga. Kr 150,- pr dyr over eitt år (maksimalt tilskot pr føretak kr 7500,-)

• Tilskot til kjeslakt: Kr 63,- pr klassifisert slakt over 3,5 kilo slaktevekt.

• Tilskot til dyr på beite: Kr 85,- pr geit og kje som er på utmarskbeite i minst åtte veker. For å få dette tilskotet må dyra beita fritt i utmarka. Det vil sei at tilskotet ikkje gjeld for dyr som går på innegjort eller avgrensa areal.

Kr 25,- pr geit og kje som er på beite (inn- eller utmark) i minst 12 veker. Det vil sei at dette tilskotet også gjeld for dyr som går på innegjort eller avgrensa areal.

• Kulturlandskapstilskot: Kr 196,- pr dekar som er klassifisert som overflatedyrka jord, fulldyrka jord eller som innmarksbeite, og som vert hausta og nytta som fôr gjennom slått eller beiting.

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 20 Regionale produksjonstilskot (Regionalt miljøprogram) Kvart fylke har eigne, regionale produksjonstilskot i sitt regionale miljøprogram, og desse midlane vert forvalta av Fylkesmannen. Søknadsmateriale for Regionalt miljøprogram for Sogn og Fjordane vert sendt i posten til alle føretak i Sogn og Fjordane som har søkt om produksjonstilskot i jordbruket i løpet av dei 12 siste månadane. Søknadsfristen er 20.august kvart år, og søknaden skal sendast til kommunen.

• Ekstra tilskot til husdyr på utmarksbeite Tilskotet gjeld mjølkegeiter som er på utmarksbeite i minst åtte veker. For å få dette tilskotet må mjølkegeitene beita fritt i utmarka. Det vil sei at tilskotet ikkje gjeld for dyr som går på innegjort eller avgrensa areal. Tilskotet gjeld ikkje for ammegeiter. Kr 20,- pr mjølkegeit

• Tilskot til styrt beiting på innmark Tilskotet gjeld ammegeit og kje som beiter på inngjerda eller avgrensa beite i heile beiteperioden (minst åtte veker). Beitinga skal vera styrt. Det vil sei at arealet skal vera avgrensa av gjerde eller naturleg stengsel, og at målet med beitinga er å opna, halda ope eller førebyggja attgroing av areal som er viktige i kulturlandskapet. Tilskotet gjeld for ammegeit, bukkar og kastratar over eitt år. For kje gjeld tilskotet også dyr av geit i mjølkeproduksjon. Beitinga skal kombinerast med manuell rydding slik at arealet etter kvart framstår som ryddig og stelt, og at tre og busker ikkje døyr på rot. Kr 150,- pr dyr over eitt år Kr 50,- pr dyr under eitt år

• Tilskot til sau og geit som beiter ute heile året (gjeld også for dyr av rasen kystgeit) Tilskotet gjeld geit og kje som beiter ute kvar dag heile året. Kravet til beiting ute kvar dag kan fråvikast ved einskilddagar og kortare periodar på opptil ein par veker grunna vêrtilhøve, samt ein kort periode kring kjeing. Dyra skal ta opp ein vesentleg del av næringstrongen frå beite, og dyra skal gjennom vinterhalvåret dagleg beita på kulturbeite eller utmarksbeite. Det vil sei dagleg beiting på areal som ikkje er slåtteareal. Dyra kan stå inne om natta, og dei kan støttefôrast etter behov. Tilskotet kan også søkjast på for alle dyr av rasen kystgeit, uavhengig av driftsform. Teljedato for ordninga er 1.januar kvart år. Kr 150,- pr dyr over eitt år Kr 50,- pr dyr under eitt år

• Tilskot til beitedyr i verneområde Tilskotet gjeld geit og kje som beiter på inn- eller utmark i minst åtte veker i verneområde der kulturlandskap er eitt av verneføremåla. Dette gjeld dyr som beiter innanfor fylgjande verneområde: Nærøyfjorden, Stølsheimen, og Utladalen landskapsvernområde, og Jostedalsbreen og Jotunheimen nasjonalpark. Kr 50,- pr geit og kje

Tilskot til spesielle miljøtiltak i jordbruket (SMIL-midlar) Kvar kommune forvaltar eigne midlar som skal nyttast til ulike tiltak i høve til miljø og kulturlandskap (SMIL-midlar). Kommunane gjer her eigne prioriteringar og tildelingar innanfor gitte rammer, og kvar kommune har eigen søknadsfrist. Ein kan få søknadsmateriale ved å kontakta kommunen, og søknaden skal sendast til kommunen.

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 21

Til skilnad frå dei nasjonale produksjonstilskot og tilskota gjennom Regionalt miljøprogram der alle som oppfyller vilkåra som vert stilte har krav på tilskot, vert SMIL-midlane tildelte ved skjønn og vurdering av kvar einskild søknad. SMIL-midlane kan berre løyvast til tiltak som vert utførte på landbrukseigedommar eller på område som er verna etter lov om naturvern/kulturminne. Alle som eig eller driftar landbrukseigedommar kan søkja om SMIL- midlar. Alle føretak som mottek produksjonstilskot må ha utarbeidd miljøplan trinn 2 for å vera rettkomen SMIL-midlar. Vidare kan alle som er registrerte i einingsregisteret og som har løyve frå grunneigar til å gjennomføra tiltak også søkja. Tilskotet gjeld ikkje for tiltak på offentleg eigedom med mindre tiltaket er eit fellestiltak saman med andre.

Det kan søkjast om SMIL-midlar til planlegging, tilrettelegging og konkrete tiltak i høve til kulturlandskap og miljø (gamal kulturmark, biologisk mangfald, tilrettelegging og oppleving i landskapet, kulturminne, kulturmiljø, freda og verneverdige bygningar og ureiningstiltak). I høve til landskapspleie med geit og kje vil det først og fremst kunna vera aktuelt å søkja om SMIL-midlar til investering i gjerde og beiterydding, eventuelt til innkjøp av dyr med tanke på landskapspleie.

Bygdeutviklingsmidlar Bygdeutviklingsmidlane (BU-midlane) er fylkesvise midlar som vert forvalta av Innovasjon Norge og Fylkesmannen. Dei BU-midlane som kan vera aktuelle med tanke på landskapspleie med geit og kje er BU-midlar til næringsretta tiltak på den einskilde gard eller landbrukstilknytte verksemder. Desse midlane vert forvalta av Innovasjon Norge. Søknaden skal gå via kommunen til Innovasjon Norge, og ein kan få søknadsmateriale og nærare informasjon om BU-midlane hjå kommunen eller Innovasjon Norge. Til liks med SMIL- midlane vert BU-midlane tildelte ved vurdering av kvar einskild søknad.

• Etablerarstipend: Dette er tilskot for å gje etablerarar gunstige startvilkår for utvikling av eiga verksemd. Det kan gjevast inntil 75% tilskot til kvinner og ungdom (personar under 35 år) og inntil 50% tilskot til menn.

• Tilskot til bedriftsutvikling: Dette er tilskot til vidareutvikling av verksemder som til dømes produktutvikling, testsalg, styrking av kompetanse og marknadsundersøking. Det kan gjevast inntil 75% tilskot til kvinner og ungdom (personar under 35 år) og inntil 50% tilskot til menn.

• Tilskot til investeringar: Det kan gjevast tilskot og/eller rentestøtte for lån til investeringar i m.a. nybygg og ombygging av driftsbygningar i tradisjonelt landbruk og i tilleggsnæringar, samt produksjonsutstyr av varig karakter i tilknyting til desse bygningane. Det kan gjevast tilskot på inntil 20% av godkjend kostnadsoverslag, maksimalt kr 600 000,- pr føretak. Det kan gjevast rentestøtte på 60% av godkjend kostnad.

• Tilskot ved generasjonsskifte Dette er tilskot til landbrukseigedommar der det trengst mindre investeringar i samband med generasjonsskifte for å oppretthalda drift i tradisjonelt landbruk eller tilleggsnæringar.

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 22 Verdiskapingsprogrammet for mat Verdiskapingsprogrammet for mat vert forvalta av Innovasjon Norge. Det kan vera aktuelt å søkja om tilskot frå Verdiskapingsprogrammet for mat dersom ein har eller utfører fleire ledd i verdikjeda. Søknadsmateriale og nærare informasjon kan ein få ved å kontakta Innovasjon Norge.

7.2. Andre inntekter Tala som vert presenterte under gjeld pr 01.01.2008.

7.2.1. Slakteoppgjer • Levering til slakteri Vi nyttar her Nortura som døme. Nortura sin oppgjerspris for kje er knytta til ei vektgrense over og under 7,0 kg slaktevekt. Kje som er nytta til landskapspleie vil vera over 7,0 kg slaktevekt når dei blir slakta om hausten. Nortura opplyser at for kje med slaktevekt over 7,0 kg i klasse O er prisen kr 10,63 pr kg. I tillegg kjem grunntilskot på kr 5,15 pr kg og distriktstilskot.

• Returslakt for sal Som alternativ til vanleg levering til slakteri, kan ein la slakteriet slakta kjea og deretter kjøpa dei att som returslakt (partert etter ynskje), for så å selja kjøtet sjølv. Dette krev noko meir eigeninnsats frå bonden, men ein vil også kunna ta ut ein høgare salspris for kjøtet.

• Lokalforedling Eit tredje alternativ er at bonden står for heile næringskjeda sjølv, både slakt, foredling og sal. Dette er sjølvsagt svært arbeids- og ressurskrevjande, men dei som satsar på dette vil også kunna ta ut den høgste salsprisen for kjøtet.

7.2.2. Livdyrsal Norsk Sau og Geit har fylgjande retningsgjevande livdyrprisar 2008: • Kje ved fødsel (ca 3,0-3,5 kg) kr 200,- • Tillegg pr kg tilvekst kr 39,- • Tillegg for avhorning kr 40,- • Grunnpris drektig unggeit kr 800,- • Grunnpris mjølkegeit kr 1200,- • Tillegg for drektigheit kr 20,- pr mnd. • Tillegg for avhorning kr 40,- • Kåra bukkekje (6-12 mnd) kr 1300 til 1700,- • Grunnpris avkomstgranska bukkar kr 2200,-

Norsk Kasjmirgeitlag hadde fylgjande retningsgjevande livdyrprisar hausten 2007: • Kje om hausten kr 1000,- • Tillegg for kje frå buskapar i Friskare geiter kr 200,-

Alle prisane over er utan mva.

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 23 7.2.3. Ullinntekter Kasjmirull er botnull under ein viss diameter, og kasjmirulla er ettertrakta på grunn av dei svært fine fibrane i denne ulla. Her til lands produserer mellom anna fabrikken Oleana AS utanfor Bergen fine plagg av kasjmirull. Mengda kasjmuirull varierer mellom 40 til 200 gram pr geit pr år, og mengda avheng mykje av geiterasen. Kasjmirgeiter har ”mykje” kasjmirull, men den norske mjølkegeita har og ein del. For å få nytta ulla må geitene kammast med spesielle kammar i perioden ved røyting. Kasjmirulla kan deretter leverast til ullstasjonen på Gol som Mengda kasjmirull varierer mellom ulike geiterasar, vidaresender ulla til Skotland for og Kasjmirgeiter, som på bildet over, har relativt klassifisering. Prisen for kasjmirulla blir mykje kasjmirull. Foto: L. A. Nordheim Kusslid opplyst til å vera 500 til 600 kr pr kg.

7.2.4. Entreprenørskap og utleigeinntekter Ved å operera som entreprenør, det vil her sei å ta betalte ryddeoppdrag gjennom beiting og manuell rydding på andre sitt areal, er det eit godt potensiale for ekstra inntekter. Alternativt kan ein leiga ut beitedyra til andre som då tek den praktiske gjennomføringa av skjøtselsbeitinga. I Sogn og Fjordane har vi allereie fleire gode eksempel både på entreprenørskap og utleige av beitedyr, og vi anar her eit stort utviklingspotensiale.

7.2.5. Sponsing Landskapsskjøtsel er tiltak som oftast kjem fleire enn grunneigaren til gode. Av og til kan bedrifter eller andre sjå så stor verdi i at nærliggande areal vert skjøtta at dei er villige til å vera med å finansiera den jobben som vert gjort. Vi er til dømes kjende med at reiselivsbedrifter er med å betala i beiteprosjekt i deira nærområde. Her er det opp til bonden å vera på offensiven og sjå mogelegheiter for eventuelle samarbeidspartar og sponsorar.

7.3. Kostnader

7.3.1. Husdyrrom Kostnaden med å laga egna husdyrrom for kje og geiter vil sjølvsagt variera mykje alt etter kva utgangspunkt ein har. Dersom ein har ein høveleg bygning som kan innreiast, vil det sjølvsagt kosta langt mindre enn om alt må byggast frå grunnen av. Dersom ein skal byggja nytt heilt frå grunnen, vil kostnaden vera avhengig av kva løysing ein vel som til dømes isolert eller uisolert bygning, tallefjøs eller fjøs med golv og kjellar under. Val av bygge- materialar vil og ha mykje å seia for kostnaden. Det blir difor her umogleg å seia noko generelt om kostnad for husdyrrom.

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 24 7.3.2. Oppkopping og fôring Vi har her avgrensa oss til å ta skriva om oppkopping og fôring av kje. Det vil sei at fôring av geit ikkje er teke med her. I ammegeitbuskapar vert ikkje kjea koppa opp men syg mødrene, medan kjea i mjølkegeitbuskapar i tillegg til anna fôring må koppast opp. Det som står under om oppkopping gjeld såleis berre for kje i mjølkegeitbuskapar, medan det som står om kraftfôr og grovfôr gjeld både for kje i mjølke- og ammegeitbuskapar. For informasjon om gjennomføring av oppkopping og fôring viser vi til kap. 8.

Det er vanskeleg å gje heilt nøyaktige tal både når det gjeld mengde som går med og kva kostnad det ligg i oppfôring av kje. Kostnaden vil dessutan variera etter kor lang tid kjea må stå inne før det er mat nok til dei ute, noko som vil variera med kjeingstidspunktet og beitetilhøva. Nedanfor har vi lagt til grunn at kjea er fødde kring midten av januar månad.

Det er vanleg at mjølkefôringsperioden varer i omlag 50 dagar. Tal frå Senja vidaregåande skule (2004) syner at det gjekk med 23 liter geitemjølk og ca 90 liter mjølkeerstatning pr kje ved fôring i 50 dagar. Geitebonde Rune Myklebust frå Oldedalen har og registret forbruk av mjølk og kome til at det går med ca 12 kg mjølkeerstatning (90 liter drikke) pr kje ved 50 dagar fôring. Pris pr sekk (25 kg) mjølkeerstatning er ca 600 kr + mva.

Det vil gå med lite kraftfôr i mjølkefôringsperioden, men frå avslutta mjølkefôring og fram til beiteslepp kan ein rekna eit snitt på ca 0,3 til 0,4 kg kraftfôr pr kje pr dag. Kjea skal ha fri tilgang til grovfôr heilt frå fødsel, og mengda grovfôr som går med vil auka etter kvart som kjea veks. Ein kan rekna eit snitt på ca 0,5 kg høy eller 1,0 kg silofôr pr kje pr dag.

7.3.3. Andre kostnader Under har vi lista opp andre kostnadsfaktorar utan å gå nærare i detaljar:

• Gjerdehald (stor investeringskostnad og såleis ofte ein ”flaskehals”, derimot relativt liten vedlikehaldskostnad) • Manuell rydding og eventuell stubbebehandling • Tilsyn av dyra • Transport av dyra • Snyltehandsaming • Vaksinering (vaksinering mot paratuberkulose vert betalt av staten) • Kastrering • Avhorning

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 25 8. Rettleiing for oppkopping og framfôring av kje I ammegeitbuskapar vert ikkje kjea koppa opp men syg mødrene, medan kjea i mjølkegeitbuskapar i tillegg til anna fôring må koppast opp. Det som står under om oppkopping og ”kunstig” tilføring av råmjølk gjeld såleis berre for kje i mjølkegeitbuskapar, medan resten gjeld både for kje i mjølke- og ammegeitbuskapar. For opplysningar om kostnad for oppkopping og framfôring syner vi til kap. 7.3.2.

For å få til ei vellukka oppfôring av kje er det heilt avgjerande med optimal fôring og stell frå første dag. Alle kje (både i mjølke- og ammegeitbuskapar) må ha råmjølk ved fødsel for å få i seg antistoff som hindrar sjukdom. Ammegeitkje får råmjølk ved å suga mødrene. Dersom kjeet derimot blir teke frå mora med ein gong, må ein sikra at det får i seg nok spenevarm råmjølk av god kvalitet. Kjeet si evne til å nyttiggjera seg av antistoffa i råmjølka avtek fort den første tida og er nærmast heilt borte etter ca 20 timar. Råmjølka skal gjevast i fleire små porsjonar (2,0 dl) dei første 15 timane etter at kjeet er født. Samla mengde råmjølk må vera minst 0,6 liter pr kje.

Kje som er sjukdomssanerte skal ikkje ha råmjølk frå geit, då det vil kunna medføra overføring av smitte gjennom mjølka. Dersom mora til kjeet er sjukdomssanert, kan derimot kjeet få råmjølk frå si eiga mor. Til sjukdomssanerte kje nyttar ein elles råmjølk frå kyr. Enkelte kyr har eit stoff i råmjølka som vil gje anemi hjå kjeet, og som i sin tur vil føra til at kjeet døyr. For å motverka dette må ein på førehand få tak i råmjølk frå fleire kyr (fire stk) som ein blandar i fire like deler før mjølka blir gitt til kjeet. Etter at mjølka er blanda kan den fyllast på halvliters plastflasker (ca 0,4 liter pr flaske) og oppbevarast i fysaren til mjølka skal brukast.

Etter råmjølkperioden kan ein gå over til å fôra med mjølkeerstatning. Denkamilk capritop, Pontus og Sprayfo primo er døme på gode mjølkeerstatningar som kan nyttast. Felles for desse mjølkeerstatningane er at dei skal blandast ut kort tid før dei skal brukast, og at den utblanda drikka må brukast opp innan eit døgn. Vidare er alle desse mjølkeerstatningane litt syrna, og dei kan såleis brukast til kjea gjennom heile mjølkefôringsperioden. Ver nøye med å blanda slik det står skrive på sekken. Ikkje la deg freista til å blanda tynnare drikke, for det vil garantert føra til vantrivnad og dårleg tilvekst hjå kjea.

Drikka skal ha same temperatur som i rommet der kjea oppheld seg. Ein anbefalar å gje drikka i smokkbøtter, og bøtta må aldri bli tom. Under tilvenninga til mjølkeerstatning kan det vera lurt å gje drikka litt oppvarma. Det må vera lok på smokkbøttene slik at drikka ikkje blir tilskitna. Smokkbøtter og anna utstyr som blir nytta i samband med mjølkefôringa må vaskast ofte. Mjølkefôringsperioden blir avslutta ved at ein fjernar smokkbøttene. Kjea vil då gje uttrykk for misnøye den første tida, men dette går fort over. Gradvis avvenning frå mjølka er meir arbeidskrevjande og fører ikkje til mindre misnøye hjå kjea enn når mjølka blir teken heilt bort.

Det er viktig at kjea får fri tilgang til godt høy frå første dag, heilt frå fødselen. Den første tida kan høyet med fordel gjevast i nett eller korg av metall som er plassert inne i bingen så høgt at kjea ikkje får skitna til fôret. Når kjea blir litt eldre, vil dei og setja pris på silofôr av god kvalitet. Høy bør likevel vera ein viktig del av fôret heilt fram til beiteslepp.

Kjea må heile tida ha tilgang til reint vatn, i tillegg må dei ha fri tilgang på saltslikkestein som er tilsett kopar (raud saltslikkestein).

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 26 Når kjea er nokre dagar gamle, bør dei få fri tilgang til kraftfôr. Det finst ein rimeleg kraftfôrautomat på marknaden som mellom ann vert nytta i svinekjøtproduksjonen som har synt seg velegna for kje. Elles kan ein enkelt laga kraftfôrautomat sjølv (sjå kap. 9.4). Automaten skal plasserast inne i bingen i høgde tilpassa kjea sin storleik. Kraftfôr som går under namnet Kalvepellets eller Musli er døme på kraftfôr som er godt egna til kje.

Ein bør vega kjea når dei er sju til åtte veker gamle for å sjekka tilveksten. Dersom ein har lukkast godt med fôringa, skal hokjea ha ein dagleg tilvekst på ca 180 gr og bukkekjea ca 200 gr. Hugs å trekkja frå fødselsvekta som er ca 3 kg for hokje og 3,5 kg for bukkekje.

9. Hus og innreiing

9.1. Krav til hus og innreiing ”Forskrift om velferd for småfe” har fleire føresegner om husdyrrom. Ver merksam på at dette er minimumsløysningar. Som regel vil både dyr og dyreeigar tena på å legga lista høgare. Eit godt råd er å bruka tid til å finna fram til dei løysningane som høver best hjå deg. Ta kontakt med Mattilsynet for å sikra at forskriftskrava vert oppfylte. Det er høve til å halda småfe utan tilgang på opphaldsrom. Dei som ynskjer det må søkja Mattilsynet om dispensasjon.

9.2. Råd for utforming av kjebinge Under er det peika på nokre faktorar som er viktige å ta omsyn til ved utforminga av ein kjebinge for at den skal fungera på ein tilfredstillande måte.

Husdyrrom til kje skal vera tørre og lyse og med god ventilasjon, men frie for trekk. Kjea skal ha tilgang til vanleg dagslys. Det er viktig at kjea har god plass av omsyn til trivsel og førebygging av sjukdom. Pasteurellose (hoste og naseblod) er ein luftvegssjukdom som ofte heng saman med at kjea har for liten plass og for dårleg luftkvalitet. Tilrådd bingeareal er 0,5 kvadratmeter pr kje. Golv av plastrister eller strekkmetall er godt egna. Små kje skal ha tilgang til tett liggeunderlag jf. forskrifta for hald av småfe. Små kje blir av Mattilsynet definert som kje under ei veke.

Kje vil gjerne krypa under noko når dei ligg, og dei vil gjerne liggja inntil kvarandre for lettare å halda varmen. Ved å nytta ”kje-seng” eller liggekassar som er omtala i kap. 9.5, vil ein ivareta desse behova. ”Kje-seng” kan med fordel nyttast til kjea er tre til fire veker gamle.

Ved rett fôring og godt stell vil kjea veksa fort. Det er difor naudsynt at bingefronten er utforma slik at den kan tilpassast storleiken til kjea. Ved vertikaldelt front kan dette ordnast ved at ein skiftar ut heile fronten. Ein må då i tilfelle ha to frontar som er tilpassa ulik storleik på kjea (sjå kap. 9.3). Dersom ein har horisontal ete-opning, må den kunna justerast etter kjea sin storleik.

Kje har ei godt utvikla evne til å hoppa høgt, og veggane i bingen bør difor vera ca 120 cm høge, i tillegg må dei vera mest mogleg slette på innsida.

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 27 9.3. Teikningar på kje-frontar

Front for småkje (alle mål i mm):

90 DETALJ A

500

50 330

Teikning: O. Søgnesand / I. Natås

Front for større kje (alle mål i mm):

DETALJ B

135

500

420 70 100 280

Titi

Teikning: O. Søgnesand / I. Natås

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 28 9.4. Teikning på kraftfôrautomat til kje

• Bakvegg (t.d. av 12 mm sponplate) 60x80 cm • Framvegg 55x76 cm • Sider (19x148 mm bord) 60 cm lange • List på innsida av sidene(19x50mm) 55 cm lang • Botn (19x148 mm bord) 76 cm lang • Krubbefront, kan lagast av 15x60mm bord 80 cm lang

Bakveggen vert festa til side og botn ved hjelp av høvelege spikrar eller treskruer. Innvendig på sidene festar ein ei list på skrå. Nede skal lista liggja inntil bakveggen, og oppe ca 12 mm frå framkant av sida og flukta med toppen. Fest frontveggen til dei nemnde listene (skal vera avstand til krubbebotn på 2,5 – 3,0 cm). Avstand mellom bakvegg og framvegg nede ved botn skal vera ca 5 cm. Fest krubbefronten, og automaten er ferdig. Teikning: O. Søgnesand / I. Natås

9.5. Teikning på kje-seng Ei kjeseng er enkelt fortalt ein krakk med ei laus plate under (sjå skissa under). Ved å laga kjesenga slik at den passar inn i enden av bingen, får kjesenga likevel tre veggar (bingeveggane). Under søylene set ein i skruer. Skruene set ein ned gjennom strekkmetallet, noko som gjer at kjesenga vert festa i bingen, men likevel lett kan setjast inn og takast ut etter behov. Under ”krakken” legg ein inn ei laus plate (til dømes ei sutakplate), og kjesenga vil såleis, trass i at det er ein krakk, både få tre veggar, tak og golv. Det er viktig at kjesengene ikkje er høgare enn 35 centimeter, då den låge høgda medfører at kjea må gå ut i bingen for å gjera frå seg, og det vert såleis verande turt, varmt og godt i kjesenga.

14 m.m. kryssfiner

500

350

Sutakplate / treplate e.l. (Alle mål i mm)

Teikning: O. Søgnesand / I. Natås

Eit alternativ til kjesenger er liggekassar. Liggekassar er enkelt fortalt kassar som ligg festa med langsida oppå ein annan. På denne måten ligg kjea i høgda og ein sparar golvareal i bingen, samt at kjea får høve til å klatra. Liggekassar høver best for større kje og geiter.

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 29 10. Kvar får ein hjelp • Praktiserande veterinær er knytt til ei døgnkontinuerleg vaktteneste for akutt sjukdom. Kontortida er vanlegvis frå klokka 08.00 til 10.00. • Mattilsynet er staten sitt tilsyn for planter, fisk, dyr og næringsmidlar. Mattilsynet har mellom anna overteke forvaltningsoppgåvene til distriktsveterinærane som var i Statens dyrehelsetilsyn. Som staten sin representant på lokalplanet, er viktige oppgåver for Mattilsynet å bekjempa smittsame sjukdomar og å sikra god dyrevelferd. Tlf: 0 60 40 • Prosjekt Geit i vekst (2007 – 2009). Tlf 57 83 36 42 • Prosjekt Opnare landskap, Fylkesmannen i Sogn og Fjordane (2008 – 2011). Tlf 57 72 32 00 • Landbruksforvaltninga hjå kommune og Fylkesmann • Lars Olav Eik er forskar ved UMB og arbeider særskilt med geit. Tlf: 64 94 51 82 • Norsk sau- og geit gjev rettleiing innan geitehald. Tlf: 23 08 47 70

11. Utfordringar for utvikling av landskapspleie med geit og kje som næring Dersom landskapspleie med geit og kje skal utviklast og veksa som ei framtidig næring, er det nokre utfordringar som må løysast, då dagens tilhøve ikkje er tilfredsstillande: • Økonomiske flaskehalar: Det bør koma på plass varige, økonomiske virkemiddel i høve til oppfôring av kje (driftstilskot) og gjerdehald (investeringstilskot).

• Plass til oppfôring av kje: Det ligg eit stort landskapspleiepotensiale i at kje frå mjølkegeitbuskapar som i dag vert slakta ved fødsel i staden for vert nytta til landskapsleie. Mjølkegeitbønder vil også kunna få gode ekstrainntekter ved å selja kje til landskapspleie. Ei utfordring kan vera å skaffa plass til oppfôring av alle desse kjea. Det kan tenkjast at tomme fjøs på nedlagde gardsbruk kan nyttast til dette føremålet.

• Kartlegging av tilbod og etterspurnad: Det bør kartleggast kor mange kje som kan vera aktuelle for bruk til landskapspleie. Det bør også kartleggast kring etterspurnad og behov for geiter og kje til landskapspleie. Det er grunn til å tru at etterspurnaden etter geit og kje til landskapspleie berre vil auka slik som den også har gjort dei siste åra.

• Kvalitetssikring i høve til dyrehelse og smittespreiing: Det vil heile tida vera viktig med informasjon om råd og retningslinjer til dei som skal utøva landskapspleie med geit og kje. Tett dialog med Mattilsynet ved kjøp, sal og utleige av dyr er svært viktig. Vi vil tilrå at det vert oppretta eit register hjå Mattilsynet over alt kjøp og sal av geiter.

• Formidling av kje: Det bør koma på plass ei formidling av kje der mjølke- og ammegeitbønder kan melda inn kje og interesserte kan finna seljarar. Ei slik formidlingsteneste finst ikkje i dag, men det kan tenkjast at ei formidlingsteneste i framtida kan organiserast av landbruksforvaltninga i kommune eller på fylke, eller av eigne samvirkeføretak i regi av bøndene. Alt sal, kjøp og utleige av geit og kje bør uansett registrerast eller meldast til Mattilsynet.

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 30 12. Aktuell litteratur • Aurland Naturverkstad BA. 2000 - . Verdiskapande geitehald i Flåmsdalen (fleire rapportar). Aurland Naturverkstad. Aurland. x s.

• Berg, I. & Kjellberg, K. H. 2004. Effekter av landskapspleie med geit på beite i sterk gjengroing. Mastergradsoppgave. Institutt for husdyr og akvakulturvitenskap, Norges landbrukshøgskole. Ås. 92 s.

• Eik, L. O., Clemetsen, M. 2002. Kasjmirgeit. Ny produktutvikling basert på ull, kjøt og landskapspleie. 41 s. (ikkje publisert, men kan tingast hjå Aurland Naturverkstad).

• Eik, L. O. et.al. 2002. Geiteboka. Landbruksforlaget. Oslo. 222 s.

• FOR 2005-02-18 nr 160: Forskrift om velferd for småfe

• FOR 2002-06-27 nr 732: Forskrift om bekjempelse av dyresjukdommer

• Forsøksringen Hordaland. 2007. Permanent elektrisk gjerde. Forsøksringen Hordaland. Fana. 12 s.

• Fylkesmannen i Hordaland og Forsøksringen Hordaland. 2006. Beitebruk – samarbeid og skjøtsel. Grafisk team. Bergen. 36 s.

• Fylkesmannen i Sogn og Fjordane. 2008. Prosjekt Opne landskap, sluttrapport. Fylkesmannen i Sogn og Fjordane. Førde. x s.

• Fylkesmannen i Sogn og Fjordane. 2008. Råd for skjøtselstiltak der målet er opning av attgroingsareal og ope landskap. eco. Førde. 4 s.

• Høberg, E. N. et al. 2002. Fôring og stell av småfe. GAN forlag AS. Oslo. 158 s.

• Mattilsynet, Region Hordaland og Sogn og Fjordane og Småfe-prosjektet i Sogn og Fjordane. 2003. Rettleiar for oppstart av kjøtproduksjon på geit. Fylkesmannen i Sogn og Fjordane. Førde. 3 s.

• Nedkvitne, J. J., Garmo, T. H. & Staaland, H. 1995. Beitedyr i kulturlandskap. Landbruksforlaget. Oslo. 183 s.

• Norderhaug, A., Austad, I., Hauge, L., Kvamme, M. 1999. Skjøtselboka for kulturlandskap og gamle norske kulturmarker. Landbruksforlaget. Oslo. 252 s.

• Nymo, M. 2004. Oppfôring av overskuddskje. Senja videregående skole. Senja. 9 s.

• Småfe-prosjektet i Sogn og Fjordane og Fylkesmannen i Hordaland. 2003. Kasjmirgeitprosjektet, prosjektrapport. Fylkesmannen i Sogn og Fjordane/Fylkesmannen i Hordaland. Førde/Bergen. 17 s.

Rettleiingshefte for landskapspleie med geit og kje 31