Ġġkar MƏHƏMMƏDƏLĠ Oğlu QASIMOV

ġĠKAR MƏHƏMMƏDƏLĠ oğlu QASIMOV

ƏSĠRLĠKDƏ QALAN LAÇIN

BAKI - ELM – 2012

1 Azərbaycan Texniki Universiteti «Tarix» kafedrasının və AMEA-nın Tarix İnstitutunun «Azərbaycanın müasir dövrü tarixi» şöbəsi ilə birlikdə keçirilmiş 30.03.2012-ci il tarixli (pr№7) genişləndirilmiş iclasının və MBM fakültə Elmi Şurasının 12.04.2012-ci il tarixli (pr.№8) iclasının qərarları ilə çap olunur.

Kitabın çapına göstərdiyi köməyə görə Laçın rayon İcra hakimiyyətinə təşəkkür edirik.

Elmi redaktor: AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru, professor Y.M. Mahmudov

Rəyçilər: AMEA-nın həqiqi üzvü, tarix elmləri doktoru, professor Ġ.M.Hacıyev

Azərbaycan Dövlət mükafatı laureatı, əməkdar elm xadimi, tarix elmləri doktoru, professor T.H.Musayeva tarix elmiləri doktoru, professor O.B.Sultanov

ġikar Məhəmmədəli oğlu Qasımov Əsirlikdə qalan Laçın. Bakı: ELM, 2012, 206s.

İSBN 978-9952-453-26-3 Kitabda tədqiqat əsərlərindən, bədii-tarixi ədəbiyyatlardan, mət- buat səhifələrindən istifadə etməklə, Laçının qədim tarixi, zəngin tarixi abidələri, Azərbaycanda və ondan kənarda məhşur olan ziyalılarınin nurlu əməlləri işıqlandırılmışdır. Əsərdə erməni məkrinin köklərindən,, Laçının işğal olunmasından, erməni vandalizmindən, torpaqlarımızın müdafiəsi uğrunda canlarını sipər edən vətən oğullarının misilsiz qəhrə- manlıqlarından və erməni vəhşiliklərini təsvir edən şahidlərin xatirələ- rindən bəhs olunur. Kitabda Laçın köçkünlərinə olan dövlət qayğısı, laçınlıların vətən həsrəti, və Prezident İlham Əliyevin Taxta körpü ərazisində məskunlaş- mış laçınlılarla göruşü dolğunluğu ilə işıqlandırılmışdır. Kitab elm adamları və geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Ş 0503020907 Qrifli nəĢr 655(07)  2009 © «ELM» nəĢriyyatı, 2012. © ġikar Qasımov, 2012.

2 MÜNDƏRĠCAT Ön söz …...... 5-8 Laçının dünəninə və bu gününə iĢıq salan əsər...... 9-11 GiriĢ………………………...... 12-14 I Fəsil. Qədim oğuz türk yurdu- Laçın...... 16-39 Laçının qədim tarixindən...... 16-23 Zəngin tarixi abidələr diyarı...... 23-26 İşğala qədər bəzi tarix və mədəniyyət abidələ- rinin görüntüləri...... 27-39 II Fəsil. Laçın- dağlar qoynunda Ģəhər...... 40-57 Yaddaşlarda iz qoymuş insanların nurlu əməlləri..40-52 Heydər Əliyev qayğısı ilə çiçəklənən Laçın...... 52-57 III Fəsil. Laçın xəyanətin və qarĢıdurmanın qurbanı oldu...... 58-90 Erməni məkrinin kökləri...... 58-69 Siyasi gərginlik yeni mərhələdə...... 69-73 Xəyanətin acı nəticələri...... 74-76 Laçında erməni vandalizmi və erməniləşdirmə siyasəti (şəkillərin dili ilə)...... 77-90 IV Fəsil. Canlarını torpağa sipər edən vətən oğulları...... 91-110 Laçından olan Azərbaycanın Milli Qəhrəmanları..91-93 Bayramın ömür yolu gənclər üçün nümunədir...... 93-95 Nəbinin döyüş yolu gənclər üçün örnəkdir...... 95-99 Qeyri-adi qəhrəmanlığa malik olan kəşfiyyatçı...99-101 Qazıdərəsinin şəhid oğulları...... 101-104 Vaqif sərrast atıcı kimi tanınırdı...... 104-106 İslam şəhidlik zirvəsinə qovuşdu...... 106-107

3 Laçının ilk hərbi şahinlərindən biri...... 108-110 V Fəsil. Erməni vəhĢiliyi Ģahidlərin dili ilə....111-154 Qeyrət təcəssümü olan qadınlarımız...... 111-112 Şəhidlər ölməz, vətən bölünməz...... 113-114 Ora Vətəndir...... 115-122 Mühasirədə keçən 51 günün yaşantıları...... 122-127 Qələmi silahla əvəz edən Muxtar müəllim...... 127-129 İnanıram ki, biz tezliklə qələbə çalacağıq...... 129-133 Ön cəbhəyə gedən tələbə...... 134-137 Laçın Rayonundan olan şəhid, itgin və giro- vların siyahısı...... 138-148 Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə həlak olmuş Laçın polisinin əməkdaşları...... 149-154 VI Fəsil. Heydər Əliyevin gəliĢi xalqda gələcəyə inam yaratdı...... 155-158 Azərbaycanda Milli qurtuluşun zəfər yürüşü....155-158 VII Fəsil. Ġstəmirik cənnəti, bizlərə Laçın gərək...... 159-162 Laçınlı köçkünlərə hər zaman dövlət qayğısı olmuşdur...... 159-165 Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyev: “Biz öz doğma torpaqlarımıza qayıdacağıq”...... 166-190 Bunlar unudulmamalidir...... 190-192 Nəticə……………………………...... 193-198 Ġstifadə edilmiĢ ədəbiyyat ………...... 199-200

4 DÖYÜġÇÜ PROFESSORUN LAÇIN YANĞISI

Tarix elmləri doktoru, professor Şikar Qasımovun “Əsirlikdə qalan Laçın” kitabına

ÖN SÖZ

...1992-ci il mayın 17-də xəyanətlə ittifaqa girən ya- gı düşmən bir zamanlar erməni quldurlarına qan udduran əfsanəvi xalq qəhrəmanı Sultan bəyin yurdunu-qədimdən də qədim oğuz-türk torpağı olan Laçını işğal etdi. 20 ildir ki, Laçın əsirlikdədir. 20 ildir ki, Sultan bəyin misilsiz igidliklər göstərdiyi Laçın qayaları yeni Sultan bəylərin yolunu gözləyir! Sultan bəyin müqəddəs ruhu onun qorxusundan, zəhmindən zağ-zağ əsən ermənilərin yüzlərlə oğuz-türk adlarını saxtalaşdıraraq “erməniləşdirməsinə”, Laçını– Berdzor, Ağoğlanı– Tsitsernavank, Zabuxu– Ağhavno, Ağbulağı– Spitakadjur, Cicimlini– Vanoca, Minkəndi– Hak, Alxaslını– Aşeni, Çıraqlını– Arvakan, Kamallını– Uxtadzor, Kosaları– Melikatun, Əhmədlini– Herik, QarıqıĢlağı– Tandzut, Bozlunu– Moşatağ, Qala- ça nı– Berdik, Pircahanı– Qandza adlandırılmasına qarşı üsyan edir! Sultan bəy öz nəvə-nəticələri olan Azərbaycan igidlərini Ali Baş Komandanın əmri olan kimi Laçına, qə- dim Zəngəzur ellərinə doğru Qələbə Yürüşünə səsləyir...... 20 ildir Laçınsız yaşayırıq. Lakin Qələbənin yaxı- nında olduğuna inamımız qətidir. Elə bu münasibətlə professor Şikar Qasımovun “Əsirlikdə qalan Laçın” adlı də- yərli bir kitab yazmasını çox əhəmiyyətli və olduqca təq- dirə layiq hal kimi qiymətləndirmək olar. Doğma yurdumuzun ərazi bütövlüyü uğrunda müba- rizə və qəhrəmanlıq mövzusunda araya-ərsəyə gətirilən hər bir iş xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu yönümlü möv-

5 zular xalqın öz azadlığı, düşmənlərə qarşı mübarizəsi və torpaqlarımızın bütövlüyü uğrunda canını belə əsirgəmə- yən igid oğul və qızlarımızın fədakarlıqlarına dayaqlanır. Bunları əsas götürən müəllif olduqca zəruri və əhəmiyyət- li bir mövzu üzərində işləmişdir. Kitabın əl yazmasını oxuduqdan sonra bu qənaətə gəldim ki, əsərin ən böyük uğuru ondan ibarətdir ki, o obyektiv həqiqəti göstərmək imkanı verən tarixilik prinsipi ilə, tarixi səpkidə yazılmış- dır. Ş.M.Qasımov kitabda qədim zamanlardan 1920-ci ilə qədər Laçının qədim tarixini, onun dəyərli ziyalılarının fəaliyyətini, dağlar qoynunda gözəl bir şəhərin salındığını konkret faktlar əsasında, həm də yurd sevgisi ilə təsvir et- mişdir. Eyni zamanda monoqrafiyada Laçının işğal olun- ması, onun oğul və qızlarının göstərdikləri igidliklər şərh olunmuşdur. Ən əsası kitabda laçınlıların məcburi köç- künlük illərində yaşam tərzləri, onlara göstərilən dövlət qayğısı və laçınlıların torpaq həsrəti obyektiv şəkildə təs- vir olunmuşdur. Müəllif Laçın bölgəsi və onun çoxsaylı kəndlərinin yaşayış məskəni kimi çox-çox qədimlərdən xəbər verdiyini, bu ərazilərdə tarixin ən qədim dövrlərinə aid olduqca nadir abidələrin bu günə qədər qalmasını inandırıcı şə- kildə açıqlaya bilmişdir. Kitabın dəyərli tərəflərindən biri də odur ki, Laçın rayonunun ərazisinin qədim Oğuz-Türk yurdu olduğu onun çox saylı tarixi abidələri, yaşayış məskənləri və tarixi çox qədim dövrlərə gedib çıxan memarlıq abidələri və maddi mədəniyyət nümunələri vasitəsi ilə sübut olunur. Belə faktlar sırasında dəmir dövrünə aid daş at, daş qoç fiqurları, qədim qəbristanlıqları, körpü, türbə, məbəd, mağara, birtağlı və ikitağlı körpüləri, kümbəzləri, birsütun Ağoğlan, Məlik-Əjdər türbələri nümunə kimi göstərilir.

6 Ermənistanın ölkəmizə qarşı irəli sürdüyü əsassız ərazi iddiaları və hərbi təcavüzü nəticəsində xalqımızın bir çox məhrumiyyətlərə düçar olması, sonda yarım milyondan çox soydaşımızın tarixi torpaqlarımız olan Qərbi Azərbaycandan zorla qovulması, Dağlıq Qarabağdan və ona bitişik ərazilərdən bir milyondan çox vətəndaşımızın öz ev-eşiyini tərk edib qaçqın və məcburi köçkün həyatı yaşaması şərh edilmişdir. Əsərdə Çar Rusiyası XIX əsrin 20-30-cu illərində Azərbaycanın İrəvan xanlığı ərazisinə köçürüb gətirdiyi ermənilərin həmişə Laçın torpağında gözü olması, lakin onların heç zaman buna nail ola bilməməsi, eləcə də son Qarabağ müharibəsində- 1988-1993-cü illərdə köməksiz qalan əhalinin düşmənin hücumlarını mərdliklə dəf etmə- si, təcavüzkar ermənilərin Dağlıq Qarabağa daxil olma- sına imkan verilməməsi, ancaq bunlara baxmayaraq xəya- nət nəticəsində Laçın rayonunun işğal olunduğu, döyüş- lərdə yüzlərlə oğul və qızlarımızın şəhid olduğu və əsir düşdüyü tarixi ardıcıllıqla işıqlandırılmışdır. Kitabda La- çın şəhidləri haqqında verilmiş xatirələr, şəhidlərin və şə- hid polislərin siyahısının ayrıca cədvəldə verilməsi Şikar Qasımovun tədqiqatının dəyərini daha da artırmışdır. Əsərə uğur gətirən cəhətlərdən biri də laçınlı məc- buri köçkünlərə göstərilən dövlət qayğısının bünövrəsinin ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmasının və həmin kursun Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, görkəmli dövlət xadımı İlham Əliyev tərəfindən bu gün daha geniş şəkildə davam etdirilməsinin konkret faktlar əsasında ümumiləşdirərək şərh olunmasıdır. Yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı, müəllıfın Ölkə rəh- bərinin digər qaçqın və məcburi köçkünlərlə yanaşı laçın- lılara göstərdiyi yüksək diqqət və qayğının nəticəsi olaraq Taxta Körpü və məcburi köçkünlərin sıx məskunlaşdığı

7 digər ərazilərdə həyata keçirdiyi geniş miqyaslı tikinti-qu- raşdırma və abadlıq işləri barəsində verdiyi konkret faktlar və ətraflı məlumatlar da böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə bir cəhəti xüsusilə qeyd etmək istərdim ki, “Əsirlikdə qalan Laçın” əsəri Laçın həsrətini bütün varlığı ilə yaşayan qeyrətli Vətən oğlunun tədqiqatıdır, döyüşçü professorun elmi araşdırmasıdır. Müəllifin özü və qardaş- larının torpaqlarımızın müdafiəsi uğrunda erməni işğalçı- larına qarşı müharibədə iştirak etməsi və Laçına ürəkdən bağlılığı bu kitabda qarşıya qoyduğu məsələləri daha dol- ğun açıqlamağa, Laçının şəhid olmuş igid oğullarının fəa- liyyətini ürək yanğısı ilə işıqlandırmağa imkan vermişdir. Professor-döyüşçü Şikar Qasımov öz əsərində laçın- lıların, xüsusilə də igid oğullarımızın və şəhid övladları- mızın simasında qəhrəmanlığın, torpağa bağlılığın parlaq nümunəsini konkret faktlarla göstərə bilmişdir. Ş.M.Qasımovun “Əsirlikdə qalan Laçın” kitabı ilə tanış olan oxucuda şübhə yeri qalmır ki, torpağa və vətənə bağlılıqları ilə seçilən belə oğulları olan Vətən torpağı heç zaman düşmən tapdağı altında qala bilməz. İnanıram ki, bu kitab gənclərimizdə vətənpərvərlik ruhunu alovlandıra- caq və Laçınımızın düşmən tapdağından azad edilməsi uğrunda mübarizəyə çağırış olacaqdır. Arzu edirəm ki, erməni qəsbkarlarına qarşı Vətən savaşının iştirakçısı olan döyüşçü-professor Şikar Qası- mov lap yaxın gələcəkdə döyüşçü qardaşları, qohum-əq- rabası və bütün Laçın igidləri ilə birlikdə qayalarında üç- rəngli qələbə bayrağımız dalğalanan Laçınımızda aparılı- caq quruculuq-abadlıq işlərində iştirak etsin!

Yaqub Mahmudov AMEA-nın müxbir üzvü, Əməkdar elm xadimi

8 Laçının dünəninə və bu gününə iĢıq salan əsər

Azərbaycan xalqının başına ermənilər tərəfindən gə- tirilmiş bəlalar, kütləvi qırğınlar, talanlar və soyqırımı siyasəti barəsində XX əsrin səksəninci illərinin sonundan və doxsanıncı illərin əvvəllərindən başlayaraq açıqlamalar verilməyə başlanmışdır. Etiraf etmək olar ki, bu yaxın illərə qədər erməni quldurlarının xalqımıza qarşı törətdik- ləri faciələr barədə özümüzə və dünyaya çatdıra biləcə- yimiz səviyyədə təbliğat maşını yaratmamışıq. Torpaqla- rımızın bütövlüyünün qorunması, erməni qırğınlarıının qarşısının alınmasında misilsiz xidmətlər göstərmiş igid oğullarımız barəsində qədərincə yazmamışıq. Onları xalqa tanıtdırmamışıq. 70 illik yasaqdan və təhrikdən sonra indi aşkarlıq işığında aparılan tədqiqatlar və araşdırmalar nəticəsində aydın olmuşdur ki, tarixə və soykökə bağlılıq, yaxın milli tariximizin öyrənilməmiş səhifələrinin araş- dırılması indi daha mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu mənada Laçının qədim tarixi, zəngin tarixi abidə- ləri, Azərbaycanda və ondan kənarda məşhur olan ziya- lıları, laçınlıların bütün dövrlərdə qurub-yaratmaq əzmin- də olduqları, xüsusilə erməni quldurları tərəfindən ərazi- sinin işğalı və işğalçılara qarşı aparılan qəhrəmanlıq müba- rizəsi tarixini yazmaq xüsusilə vacibdir. Bu baxımdan tarix elmləri doktoru, professor Şikar Qasımovun “Əsir- likdə qalan Laçın” kitabını yazmasını təqdirə layiq hal hesab etmək olar. Laçın haqqında araşdırmaların aparılması və onun erməni işğalçılarına qarşı sinələrini sipər etmiş igid oğullarının fəaliyyətinin işıqlandırılması böyük əhə- miyyət kəsb edir. Zəngəzur Azərbaycanın unudulmaz qan yaddaşı kitabıdır. XX əsrin əvvəllərindən sonunadək erməni vəh-

9 şilikləri ilə ilk qarşılaşan, onlara müqavimət göstərən də Zəngəzur torpağı və onun Laçın bölgəsi olmuşdur. Laçı- nın işğala qədərki tarixi barədə yazılanların çoxuna indi əlimiz çatmır. Əgər indi onlar durursa da, məhv olubsa da, ancaq bilirik ki, hamısı qalıb Laçında. Ona görə də bu gün Laçının keçmişi, dünəni haqqında yazmaq, Laçından uzaqlarda doğulmuş laçınlılara danışmaq və işğaldan azad olunana qədər yaddaşlarda Laçının qorunub yaşa- dılmasına hamılıqla çalışmalıyıq. Kitabın əl yazmasını oxuduqdan sonra yəqin etdim ki, onun uğurlarından biri Ş.M.Qasımovun Laçının qədim tarixini elmi əsaslara söy- kənərək araşdırması və çox saylı qədim abidələri ilə onun Oğuz-Türk yurdu olduğunu sübut etməsidir. Müəllif La- çın ziyalılarının fəaliyyətini, quruculuq işlərində onların iştirakını, xüsusilə ermənilərin bütövlükdə Zəngəzur qə- zasında törətdikləri qırğın və talanları konkret faktlar əsa- sında açıqlamış, erməni məkrini göstərə bilmişdir. Əsərin üstün tərəflərindən biri odur ki, Laçında təh- silin, maarifin inkişafı, XX əsrin 60-70-ci illərində ulu öndər Heydər Əliyevin Laçının inkişafına qayğısı konkret faktlar əsasında şərh olunur. Dağlar qoynunda Laçının in- kişaf edərək gözəl şəhərə çevrildiyi oxucuya fəxarətlə çatdırılır. Kitabda işğala qədər Laçında aparılan mədəni quruculuq işləri və əhaliyə göstərilən sosial-mədəni xid- mətdən geniş söz açılır. Kitabda Laçının işğal olunması, onun səbəbləri, şəhid olnuş oğul və qizlarımız haqqında xatirələr tarixi ardıcıllıqla işıqlandırılmış, şəhidlərin siya- hısı və döyüşlərdə qəhrəmanlıq göstərənlərdən bəziləri- nin şəkilləri verilmişdir. Müəllif çoxsaylı materiallar, ədəbiyyatlar və dövrü mətbuatdan topladığı real sənədlər əsasında Laçının dünə- nini və bu gününü ümumiləşmiş şəkildə işıqlandıra bil- mişdir.

10 Ş.M.Qasımov kitabda laçınlıların respublikanın 59 rayonuna müvəqqəti olaraq köçkün düşmələrini ürək ağ- rısı ilə şərh edir. Eyni zamanda köçkünlərə göstərilən dövlət və prezident qayğısından söz açılır. Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyevin 24 dekabr 2011-ci ildə Ağcabədi rayonunun Taxta körpü ərazisində laçınlı köç- künlərlə görüşü barədə müfəssəl məlumat verilir. Beləliklə, Ş.M.Qasımovun “Əsirlikdə qalan Laçın” kitabını oxuduqdan sonra bu nəticəyə gəldim ki, müəllif Laçının dünəninə və bu gününə işıq salmaqla onun qəh- rəmanlıq tarixini və igid oğullarının torpaqlarını azad et- mək əzmində olduğunu bir daha sübut edir. Müəllifə yaradıcılıq işlərində uğurlar diləyir və arzu edirəm ki, işğaldan azad olmuş Laçın barəsində əsərlər yazsın.

Ramiz Cəbrayılov Laçın rayon Ġcra Hakimiyyətinin baĢçısı

11 GĠRĠġ

Zəngəzurun Laçın bölgəsi qədim insan məskən- lərindən biri olmuşdur. Burada ilk məskən salan türk soylarının və albanların izləri son illərə kimi- ermənilərin vandallıqlarına qədər, qayaüstü təsvirlərdə, qəbirlərdə, kənd adlarında və qədim tarixi abidələrdə qalmaqda idi. Laçında tarix boyu ermənilərin yaşamaması bir daha sübut edir ki, bu ərazilərdə onların əcdadları məskun olmamışdı. Lakin Alban məbədlərindəki yazıları özünün- küləşdirdikləri üçün bu yerlərin də onlara məxsus oldu- ğunu həyasızcasına iddia edirlər. Laçın rayonunun ərazisinin qədim Oğuz-Türk yurdu olduğunu onun çox saylı tarixi abidələri və yaşayış məs- kənləri də subut edir. Rayon ərazisində tarixi çox qədim- lərə gedən memarlıq abidələri var. Bunlar içərisində dəmir dövrünə aid daş at, daş qoç fiqurları, qədim qəbris- tanlıqları, körpü, türbə, məbəd, mağara, birtağlı və ikitağlı körpüləri, kümbəzləri və başqalarını göstərmək olar. Birsütun Ağoğlan, Məlik-Əjdər abidələri ulu keçmişlər- dən bu günki nəslə yadigar qalmış ən qiymətli mənəvi sərvətlərdir. Laçın qədim insan yaşayış məskənləri, yeraltı, yer- üstü sərvətləri və türk yurdu olduğunu subut edən, qədim tarixi abidələri və saf insanları ilə daim diqqəti cəlb edən Azərbaycanın cənnət guşələrindən biridir. Bu gün Zəngə- zur bölgəsində özünü qoruyub saxlayan, bu günümüzü qədimlərə bağlayan maddi-mədəniyyət abidələri bir daha sübut edir ki, bu diyar Azərbaycanın ən qədim yaşayış məskəni olmaqla bərabər, onun mərdlik qalası və qəhrə- man oğulları ilə seçilmiş bir bölgəsidir. Ərazi bütövlüyü uğrunda Laçın əhalisinin erməni təcavüzünə qarşı ölüm-dirim mübarizəsi, bu mübarizənin

12 gedişində qəhrəmanlıqlar göstərmiş, Sultan bəy və Xos- rov bəy Sultanov qardaşlarının igidliyini davam etdi-rən oğulların fəaliyyətini, torpaqlarımızın 20%-nin itirilməsi kimi çoxsaylı məsələlər keçilən tarixi mərhələnin sərf- nəzər edilməsi və elmi-siyasi nəticələr çıxarılması olduqca zəruri və əhəmiyyətlidir. 1980-ci illərin sonu 90-cı illərin əvvəllərində M.S. Qorbaço vun bədnam yenidənqurma siyasətindən bəh- rələnən ermənilər öz havadarlarının siyasi və hərbi dəstəyi ilə Dağlıq Qarabağı, Aran Qarabağın müəyyən hissəsini, Zəngəzurun qalan Şərq və aşağı ərazilərini, Naxçıvanın isə Kərki kəndini işğal edib, Naxçıvana dair yeni planlar cızmışlar. Hazırda yenə də Qərbin və Rusiyanın müxtəlif niyyətlərlə maraq dairəsinə daxil olan Azərbaycan dünya siyasətində diqqət mərkəzində olan dövlətlərdən biridir. Onun ayrı-ayrı əraziləri, o cümlədən də Qarabağ və Aşağı Zəngəzur yenidən döyüş meydanına çevrilmişdir. Azərbaycanın dilbər guşılırindən biri, saf insanları və əsrarəngiz təbiəti ilə seçilən Laçın ərazisində daima bədxah ermənilərin gözü olmuşdu. Ona görə də mərhələ- mərhələ onlar talanlar törətmiş, qətliamlar etmişlər. Xalqımıza qarşı ermənilərin törətdiyi soyqırımı siya- sətinin dərin tarixi kökləri var. Hələ ta qədim zamanlardan 1918-ci ilə qədər ermənilərin müstəqil dövlətçiliyi olmayıb. Erməni başçıları «Böyük Ermənistan» yaratmaq xülyası ilə XVII əsrdən dünyanın iri dövlətlərinə müraciət etmişlər. Rusiya və Qərbin bəzi dövlətləri Yaxın Şərqdə hökmranlıq etmək, İran və Türkiyəni zəiflətmək məqsə- dilə erməniləri dəstəkləmişlər. Elə bunun nəticəsidir ki, son iki əsrdə xalqımız məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilmiş soyqırımı siyasəti və böyük faciələrlə üzləşmişdir. Mərhələ-mərhələ gerçək- ləşdirilən siyasət nəticəsində azərbaycanlılar qətl və qır-

13 ğınlara məruz qalmış, yaşayış məskənləri viran edil- mişdir. XX əsrin əvvəllərində ermənilər dəfələrlə Laçına hücum etmiş, oranı ələ keçirməyə çalışmışlar. Lakin həmişə ermənilərə qarşı Laçın dağlarında tutarlı cavab verilmiş, onlar öz istəklərinə çata bilməmişlər. Erməni hü- cumlarının qarşısının alınmasında Laçının igid oğullarının xüsusilə də, xalq qəhrəmanı səviyyəsinə yüksəlmiş Paşa bəyin və oğlanları Sultan bəyin və Xosrov bəyin qəh- rəmanlığı mühüm rol oynamışdır. Hər hücumda ermənilər ağır itgi verərək geri çəkilmişlər. Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Zəngəzurun xeyli hissəsi- Qarakilsə (Sisian), Gorus, Mehri, Qafan məqsədli şəkildə yaradılmış Ermənistan dövlətinə veril- miş, Zəngilan, Qubadlı, Laçın Azərbaycanın tərkibində qalmışdır. Bununla da böyük bir ərazi qəddarcasına par- çalanmış və ölkəmizin ayrılmaz hissəsi olan Naxçıvan Azərbaycandan aralı düşmüşdür. Sovet hakimiyyətinin yaranması ermənilərin sərsəm arzularının çox hissəsini reallaşdırmış oldu. Azərbaycan torpaqları üzərində ermə- nilərin ilk dəfə olaraq dövləti yarandı. Bununla kifayət- lənməyən ermənilər «Böyük Ermənistan» yaratmaq kimi sərsəm xəyallarını həyata keçirmək üçün hər an belə məqam gözləyirdilər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, onlar yaranmış məqamlardan hiyləgərcəsinə bəhrələn- məkdə çox mahirdirlər. Onlar zaman-zaman Azərbaycan torpaqlarına göz dikmiş, əraziləri hesabına sərhədlərini ilbəil genişləndirmişlər. Bu gün isə Böyük Ermənistan xülyası ilə yaşayırlar. Yaranmış hər bir məqamdan istifadə etməyə cəhd göstərmişlər. 1905-1907, 1914-1915, 1918-1920, 1948-1953, 1988-1994-cü illərdə dəfələrlə öz havadarlarının köməyi ilə Azərbaycanlılar üzərinə basqın- lar etmiş, qətliamlar törətmişlər.

14 Zəngəzur, onun bölgələrindən olan Laçın haqqında öyrənilən hər hansı bir bilgi tarixşünaslığımız üçün dəyərli bir iş sayılmalıdır. Odur ki, bu kitabda Laçının XX əsrin əvvəllərinə qədərki qısa tarixi, tarixi abidələri, rayonda 70-80-ci illərdə gedən quruculuq işləri, dəyərli ziyalıları, Laçının işğalı, məcburi köçkünlərə göstərilən dövlət qayğısı, xüsusilə də Laçının igid oğllarının cəsur- luqları və vətən sevgiləri haqqında bilib və bilmədik- lərimizi ümumiləşdirilmiş şəkildə diqqətə çatdırmağı özümüzə borc bildik. Qurub-yaratmaq eşqi ilə yaşayan, «Qara qapı» ad- landırılan, mərd igidlər diyarı olan Laçın çox təssüf ki, mənfur erməni faşistləri tərəfindən 1992-ci il may ayının 17-də o vaxtki, Azərbaycan rəhbərliyinin, başı hakimiyyət davasına qarışan AXC-Müsavat cütlüyünün xəyanətinin qurbanı oldu. Laçın rayonunun 1992-ci il 17 may tarixində Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işgal edilməsinin 20 ili tamam olur. Laçın uğrunda gedən döyüşlərdə neçə- neçə mərd oğullarımız canından keçdi. Son dəqiqləşdir- mələrə görə döyüşlərdə 328 nəfər şəhid olmuş, 225 nəfər əlil olmuş, 33 nəfər hər iki valideynini itirmiş, 5 nəfər Azərbaycanın Milli Qəhramanı adına layiq görülmüşlər. Öz havadarlarının köməyindən istifadə edərək bu işgalı həyata keçirən Ermənistan 70 min nəfər laçınlını keçən illər ərzində məcburi köçkün həyatı yaşa-maga məhkum etmişdir. Çox təəssüf ki, dünyanın ən böyük beynəlxalq təşkilatlarının və dövlətlərinin münaqişəyə ikili yanaşmaları, göstərdikləri loyal münasibət nəticə- sində ərazilərimizin 20 faizini əhatə edən işgal hələ də davam etməkdədir.

15 I FƏSIL.

QƏDIM OĞUZ TÜRK YURDU- LAÇIN

Laçının qədim tarixindən.

Azərbaycanın dilbər guşələrindən biri, qədim oğuz yurdu olan Laçın rayonunun inzibati sərhədlərini Dəlidağ, İşıqlı, Qırxqız dağ silsilələri cızmışdı. Qarabağla nankor düşmən qonşularımız arasında mərdlik qalasıydı Laçın! Tarix boyu torpağımıza göz dikənlər Laçını «Aranın- Qa- rabağın qara qapısı» adlandırırdılar. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev bu torpağın tarixi, strateji əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirərək deyirdi: «Azərbaycanın müstə- qilliyi, ərazisinin qorunması nöqteyi nəzərindən Laçın rayonu çox böyük strateji əhəmiyyətə malikdir». Qədim Türk yurdu olan Laçının tarixi haqqında daha dəqiq bilgilər əldə etmək üçün tarixə müraciət etmə- miz daha obyektiv və əhəmiyyətli olardı. Laçın bölgəsi və onun çoxsaylı kəndləri yaşayış məskəni kimi çox-çox qədimlərdən xəbər verir. Belə ki, bu ərazilərdə xristianlıqdan əvvəllərə aid abidələrin bu günə qədər qalması fikrimizi təsdiq edir. Qalalar, Qəbir- üstü abidələr, kahalar, mağaralar, kurqanlar bu gündə sirli olaraq qalır. Qurdqajı (Kürdhacı) və Ərikli kəndi arasında olan Alban abidəsi, Kiş dağında yerləşən Vəng abidəsi, Ci- cimli kəndində Məlik-Əjdər türbəsi, Mircəfər qalası bu ərazilərin qədim minilliklərdən xəbər verdiyini göstərir. Bu abidələr içərisində diqqəti xüsusilə Kiş sülaləsinin adını daşıyan, Laçında Kiş dağı, Şəkidəki Kiş kəndi və Kiş çayı cəlb edir. Altı min illik tarixi yaddaşımız bu abidələr vasitəsilə təsdiqini tapır. Bununla biz Laçın

16 rayonu ərazisində məskunlaşmış ulu babaları-mızın altı min illik bir tarixə malik olmasının, e.ə IV minillikdə bu yerlərin sahibi olduqlarını bir daha şahidi oluruq. Zəngəzurda, onun Laçın bölgəsində yaşayan xalqı- mızın soy kökü, qədim tarixi ilə bağlı və tədqiqinə zərurət duyulan toponimlər çoxdur. Belə toponimlərin bəziləri ayrı-ayrı məqalələrdə qismən də olsa verilmişdir. Qara- dağlı, Bayındır, Bozlu, Küllü təpə, Qızıl qaya, və s kimi coğrafi adlar bu qəbildəndir. Dəyərli yazıçımız Süleyman Rəhimovun əsərlərində Qırxbulaq, İşıqlı, Dəvəuçan, Qartal qayası, Koroğlu qayası, Nəbi hörgüsü və başqa adda Laçın toponimlərinin izahı əsas yer tutur. Görkəmli ədib «Mehman» əsərində Laçındakı Sadınlar və Mirza- lılar adı ilə tanınan kəndlər barəsində yazır: Sadınlar kolxozu yeddi para kəndi birləşdirir. Hamısı da bir kişinin törəməsidir. Bu kəndlərin bünövrəsi vaxtilə Qaraqoyunlu tayfalarından ayrılıb, bu yeddiqardaş dağında məskən salmış Mirzəalı kişinin özü və oğlanları tərəfindən qoyul- muşdur (7,33). Laçının yaşlı nəslinin nümayəndələrinin dediyinə görə Minkənd çayına əvvəllər Ağoğlan çayı deyilirmiş. Hətta çayın sahilində bu günə qədər qalmış Ağoğlan mə- bədi həmin adı yaşadır. Bəzi qədim adlar tayfa və soyad- larını əks etdirir. Məsələn, Bayandır və yaxud Bayındırlı adları «Kitabi Dədə Qorqud» dastanında oğuz elinin ağ- saqqalı Bayındır xanı xatırladır. Bir qisim yazarlar israr edirlər ki, Bayındır çayı Xanlar (Göygöl) rayonunda, Bayındırlı kəndi isə Bərdə rayonundadır. Biz isə yəqinliklə deyə bilərik ki, ən qədim oğuz-türklərinin yaşayış yeri olan Bayındır adlı kənd və eyni adlı çay Laçın rayonunun ərazisindədir. Bu qədim adlar müasir günümüzdə də əvvəlki adları ilə qalmaq- dadır. Bayındır dərəsindən köçüb Minkəndə və Bərdə

17 rayonuna gələnlər isə bayındırlılar adlanır. Bərdə rayonunun ərazisindəki Bayındırlı kəndinin yaşlı sakinləri bura Laçın rayonunun ərazisində olan Bayındırdan köçüb gəldiklərini etiraf edirlər. Antropologiya, arxeologiya və etnoqrafiya sözlüyündə verilmiş toponimlərin əksəriyyəti hazırda kənd adları kimi Bayat, Bayındırlı, Qaraqoyunlu, Ovşar, Padar, Xəzər, Şahsevən və s. daha çox ümumiləşir. Laçın tayfa adı bildirən toponimlər sırasında müsəl- manlar (musurmanlar) sözü də maraqlıdır. İndi də Köhnə- kənd, Qışlaq, Alçan, İrçan, Xumarta ərazisində yaşayanla- rın hamısı birlikdə müsəlmanlar tayfası adlanır. Bu ba- xımdan XX əsrin 20-ci illərində bünövrəsi qoyulan yeni şəhərə Laçın adının verilməsi maraqlıdır. Araşdırmalarda bu ad dağ zirvəsində uçan quş, yaxud da dağ adı ilə əlaqələndirilir. Ancaq Laçın şəhərindən cəmi bir kilometr aralıda yerləşən Laçın adlı kəndin tarixi çox qədimlərə gedib çıxır. Elmi mənbələrdən görünür ki, Laçın sözü hələ XII əsrdə Bəlx şəhəri ətrafında yaşayan türk qəbilələ- rindən birinin adı olmuşdur (7,34). Eyni bir adın bir- birinə yaxın olmayan ərazilərdə işlənməsi təsadüfü deyildir. Görünür hər hansı bir səbəb üzündən öz yerlərindən köçüb gedənlərin yer adlarını da özləri ilə aparmalarının və məskunlaşdıqları ərazidə yaşatmalarının nəticəsidir. Fikrimizi dəqiqləşdirmək üçün göstərmək olar: Əl- yanlı Laçınla Qubadlı arasında yer adıdır. Bu kəndin sa- kinləri Alman-Sovet müharibəsi illərində maddi çətinlik ucbatından Bərdə rayonunun ərazisinə köçmüş və rayon mərkəzinə yaxın bir yerdə Əlyanlı adlı kənd salmışlar. Kəlbəcər rayonu ərazisindəki Xallanlı, Ağcakənd, Alxas- lı, Şelli, Laçın adını daşıyan yaşayış yerlərinin adı da be- ləcə yaranmışdır. Elə də olmuşdur ki, tayfa adı bildirən sözlər yer adını, soyadı bildirən sözlərə çevrilmişdir(14, s.42).

18 Laçın rayonu ərazisində ərəb-fars və türk-monqol mənşəli toponimlərin mövcudluğu da tarixin müxtəlif mərhələlərində yadelli işğalçıların bu yerlərə basqını ilə əlaqədardır. Bütün bu izahlar və gətirilən nümunələr bir daha sü- but edir ki, igid oğulları və əsrarəngiz təbiəti ilə seçilən Laçının tarixi çox qədimlərə gedir. Bu yerlərin türk yurdu olduğu bir daha qədim toponimlərdə də öz təsdiqini tapır. 1822-ci ildə Qarabağ xanlığı ləğv olunana qədər Laçın rayonunun ərazisi həmin xanlığın tərkibində ol- muşdur. Xanlıq ləğv olunandan sonra həmin ərazidə eyni adlı əyalət yaradılır. Çarizmin müstəmləkə əsarətinə qarşı yerlərdə baş verən narazılıqları və üsyanları görən Çar höküməti komendant üsul-idarə sisteminin ləğvi və yeni inzibati idarə üsulu haqqında fərman verir. 1840-cı il 10 aprel tarixli fərmana əsasən Qarabağ əyaləti Şuşa qəzasına çevrilir. 1868-ci ildə Gəncə quberniyası yaranan zaman Şuşa qəzası yeni yaranmış quberniyanın tərkibinə daxil olur (13,11). 1874-cu ildən sonra Quberniyanın tərkibində yeni bir qəza– Zəngəzur qəzası yaradılır. Laçın rayonunun ərazisi həmin qəzanın tərkibinə daxil olur. Bu cür inzibati bölgü 1921-ci ilə qədər mövcud olmuşdur. 1921-ci ildə Ermənistan SSR yaradılanda tarixi Qarabağın xeyli hissəsi (Zəngəzurun xeyli hissəsi) Ermə- nistana verilmişdi. 1923-cü ildə Qarabağın dağlıq hissə- sinə muxtariyyat verildi. Bura Cavanşir qəzası, Şuşa və Cəbrayıl qəzalarının dağlıq hissələri daxil edilmişdi. Zəngəzur qəzasının tərkibində Laçın rayonunun bir hissəsi– Məzməzək, Fərəcan, Suarası, Bayramuşağı, Köh- nəkənd, Qışlaq (13,15) və b kəndlər Şuşa qəzasının tərkibinə daxil edilmişdi. Lakin, elə həmin il DQMV-nin təşkili ilə əlaqədar olaraq Şuşa Qəzası ləğv olunur və onun əvəzində Ağdam qəzası təşkil olunur. Mərkəzdən

19 ucqarda olmaqla, geniş bir ərazini əhatə edən Qubadlı, Laçın və Kəlbəcər torpaqlarının vahid qəza kimi birləş- məsi məsələsi ortaya çıxır. Ermənistana verilməsi vəd edilmiş– tarixi Azərbay- can torpaqları olan Qarabağ və Zəngəzurun bütünlüklə Ermənistana birləşdirilməsini asanlaşdırmaq məqsədilə yeni planlar cızılır. Beləliklə, ehtiyac olmamasına baxmayaraq Zəngəzur qəzasını parçalayıb ərazinin bir hissə- sində Kürdüstan qəzasının yaradılması məsələsi ortaya atılır. 1923-cü il avqust ayının 6-da Qubadlı qəzasının Şimal və Cavanşir qəzasının qərb hissəsində Kürdüstan qəzasının təşkil edilməsinə dair Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsində qərar qəbul olunur. Qəza mərkəzi əvvəlcə Pircahan, sonra isə Minkənd təsdiq edilmişdir. Lakin qəza mərkəzi mübahisə doğurduğundan idarələr müvəqqəti olaraq Şuşa şəhərində yerləşdirilmişdir. 1923-cü ilin noyabrında S.M.Kirov bildirir ki, MK- nın bürosu qəzanın mərkəzinin əlverişli yerdə seçilməsi üçün komissiya yaradıb. Bundan sonra İnqilabi Şöhrət Şurasının üzvü İsmayıl Şəfiyev və Hüsü Hacıyev qəzanın bir sıra kəndlərini gəzir, Kəlbəcər, Qarıqışlaq, Qubadlı və Minkəndi hərlənib Abdallarda dayanırlar. Soruşulur ki, şəhər salmaq üçün düz torpaq sahəsi varmı? Nurani bir kişi yaxınlıqdakı uca bir Qayanı nişan verir və deyir: bax bu Laçın qayasının alt tərəfi bir qədər düzənlikdir. Ermənistanın Gorus şəhərinə gedən yol da buradan keçirdi. Deməli qəza mərkəzi üçün əsas şərtlər vardı. 1924-cü ilin əvvəllərində Tağı Şahbazi İsmayıl Şəfiyev və Hüsü Hacıyevlə təklif edilən yerə gedib baxırlar. Abdallar poçtu üstündəki yeri bəyənirlər. Sonra T. Şahbazi soruşur: şəhərin adı nə olacaq? Buralara Abdallar deyirlər. Şəhərin adını Abdallar qoyaq. Tağı Şahbazi könülsüz dillənir: Abdal sözündən xoşum gəlmir. Mənası da fərəhsizdir.

20 Sonra soruşur: o dağın adı nədir? Hüsü Hacıyev cavab verir: Laçın. Tağı Şahbazi gülümsünür və deyir: qəzanın mərkəzi Laçın şəhəri olsun (5,10). 1924-cü ildə Laçının bünövrəsi qoyulur. Yevlaxdan Laçının tikintisi üçün materialı araba ilə daşıyıblar. Tikin- ti hələ qurtarmamış Laçın hər yerdə şəhər kimi tanınırdı. 1929-cu il aprelin 8-də qəzalar ləğv olunur. Laçın şəhəri 1930-cu ildən Laçın rayonunun mərkəzi elan edilir. Azərbaycan Respublikasının Laçın rayonu Kəlbəcər- Zəngilan iqtisadi rayonuna daxildir. Rayonun mərkəzi La- çın şəhəridir. Ərazisi 1835 km2-dır. Şimaldan Kəlbəcər rayonu (45km), Şərqdən Xocalı, Şuşa, Xocavənd, cənubdan Qubadlı (13 km) rayonları, qərbdən isə Ermənistanla (50 km) həmsərhəddir. Laçın rayonunda 1 şəhər, 1 qəsəbə və 125 kənd vardı. İşğala qədər əhalisi 60 min nəfər idi (13,15-16). Laçın rayonunun ərazisi dağlıq olduğundan uzun müddət zəif inkişaf etmişdir. Aran rayonlarının qoyun sü- rüləri isti-yay aylarında ancaq Laçın dağlarında yerləşdi- rilirdi. Laçının keçilməz meşələri, Səfalı istirahət guşələri, İşıqlı, Qızılboğaz, Fərməc, Mıxtökən, Qırxqız kimi dağları-yaylaqları vardı. Rayonun ən hündür zirvəsi Qızıl- boğaz dağıdır (3594 m). Rayonun ərazisində Yura- Antropogen çöküntüləri yayılmışdır. Nazran tipli mineral bulaqları, tikinti materialları ilə zəngin meşələri, yataqları vardı. Rayon ərazisinin 16%-ni 42 min hektar sahəsini meşələr tutur. Əsasən Şəlvə, Hacısamlı və Ərikli meşələ- rində cökə, ağcaqayın ağacları bitir ki, bunlar da material kimi çox qiymətlidir. Dünyada nadir ağac kimi sayılan qırmızı palıd «qızıl palıd» da Laçının Hacısamlı meşələ- rində, xüsusən Hacısamlı dərəsində bitirdi. Qırmızı palıd (qızıl palıd) ağacından istifadə etmək üçün hələ Çar höküməti zamanında fransızlar çətin dağlara, Xankəndin-

21 dən Qırxqız dağına keçməklə araba yolu çəkmişlər. Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra taxta materiallarından çox apara bilməmişlər. Həmin ağacın materiallarından qiy- mətli mebel və xüsusən konyak spirti saxlamaq üçün çəlləklər düzəldilməsində istifadə edilirdi. İndi isə bu qır- mızı palıd növləri ermənilər tərəfindən vəhşicəsinə talan edilir. Laçın rayonu ərazisində dünya əhəmiyyəti daşıyan inci-Laçın Dövlət Təbiət Yasaqlığı 1961-ci ilin noyabr ayında heyvanat və quşları qoruyub saxlamaq və artırmaq məqsədi ilə əraziyə yasaqlıq statusu verilib. 1989-cu ildə yasaqlıqda aparılan yoxlamaya əsasən müəyyən olunmuş- dur ki, mühafizə olunan bu ərazidə 320 cüyür, 96 dağ keçisi, 360 çöl donuzu, 110 ayı, 1500 kəklik, 200 qırqov- ul, qaratoyuq, turac, xeyli sayda canavar, porsuq, dələ kimi nadir növlər məskunlaşmışdır (16,28). 1991-ci ildən etibarən heyvanat aləminin ermənilər tərəfindən ovlan- ması nəticəsində çox növlər məhv edilmişdir. Yasaqlığın ərazisində- Hacısamlı meşəsində dünyada ən qiymətli növ olan qırmızı palıd (qızıl palıd) indi ermənilər tərəfindən talan edilir. Ermənistan ordusunun işğalı nəti-cəsində ekoloji cəhətdən yararsız hala salınmış Azər-baycan təbiətinə qarşı aqressiv münasibət indi də davam etməkdədir. Təəssüf ki, hələ də dünya ictimaiyyəti və beynəlxalq qurumlar müasir dünyanın inkişaf tenden- siyasına məhəl qoymayan davamlı inkişafın tələblərinə göz yuman erməni vandallarına tutarlı cavab verməyib. Bununla birlikdə işğala məruz qalmış Laçın rayonunda yerləşən Qaragöl Dövlət Təbiət Qoruğunda da ətraf mühitə vurulan ziyanın məbləği ölçüyə gəlməz dərəcə- dədir. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 17 noyabr 1987-ci il tarixli 408 №-li qərarı ilə yaradılan Qaragöl (Sevliç) Respublikalararası Dövlət Təbiət Qoru-

22 ğu Laçın rayonu ilə Ermənistanın Gorus rayonu sərhəd- dində, dəniz səviyyəsindən 2658 metr hündürlükdə yer- ləşir. Qoruğun ümumi sahəsi 240 hektardır (16,27). Göl, sönmüş vulkan kraterini xatırladan relikt su mənbəyidir. Göl nasos yağları vasitəsilə ermənilər tərəfindən hələ so- vetlər dövründə çirkləndirilirdi. İndi isə Qaragöl və əhatə- sindəki ərazilərin məhv olmaq təhlükəsi yaranıb. Laçının təbii ehtiyyatlarını zənginləşdirən nemətlər içində meşələrdə bitən, min bir dərdin müalicəsi sayılan qiymətli dərman bitkiləri- itburnu, çobanyastığı, innab, zirinc, kəklikotu, qantəpər, dağ qırxbuğumu və adını çək- mədiyimiz yüzlərlə otlar, bitkilər və çiçəklər var. Dağ- larda yüzlərlə adda gül-çiçək növünə rast gəlmək müm- kündür.

Zəngin tarixi abidələr diyarı.

Laçın rayonunun ərazisinin qədim Oğuz-Türk yurdu olduğunu onun çox saylı tarixi abidələri və yaşayış məs- kənləri də subut edir. Rayon ərazisində tarixi çox qədim- lərə gedən memarlıq abidələri var. Bunlar içərisində dəmir dövrünə aid daş at, daş qoç fiqurları, qədim qəbris- tanlıqları, körpü, türbə, məbəd, mağara, birtağlı və ikitağlı körpüləri, kümbəzləri və başqalarını göstərmək olar. Birsütun Ağoğlan, Məlik-Əjdər abidələri ulu keçmişlər- dən bu günki nəslə yadigar qalmış ən qiymətli mənəvi sərvətlərdir. Memarlıq sənətinin ən mürəkkəb, ən gizli sirləri bu abidələrdə açılmamış qalmaqdadır. Yonulmuş ağır daşları nə ilə göylərə qaldırıb bir-birinə bağlamaqla ortası sütunsuz kümbəzlər, məbədlər tikmişlər. Ayrı-ayrı yonma daşlardan tutmuş abidələrin bütün formalarına qədər hamısı böyük sir olaraq qalır.

23 Hoçaz kəndində Mağara məbəd (V əsr), adsız türbə (XV-XVI əsr), Sultanbaba türbəsi, Şeyxəhməd türbəsi (XVI-XIX əsr), məscid, körpü, Ağoğlan məbədi (IX əsr), Cicimli kəndində dəmir dövrünə aid «Qız qəbri» kurqanı, orta əsrlərə aid olan «Çobandaş», XII-XIV əsrlərə aid Məlik-Əjdər türbələri, XVII-XVIII əsrlərə aid olan türbə- lər, məscid, Güləbird yaxınlığında iki abidə, türbə (XIV əsr), Quşçu kəndində Kurqan, Qala (XVIII əsr), Malxələf kəndində Xəlifə türbəsi (XVII əsr), Məzməzəkdə Qədim qəbristanlıq və s. göstərir və bir daha sübut edir ki, Laçın rayonu ərazisində hətta daş dövründən üzü bəri yaşayış məskənləri olmuş və bu yerlər Oğuz-Türk torpaqlarıdır. Cicimlidəki Məlik-Əjdər türbələri dünya memarlığı- nın nadir incilərindəndir. Abidənin tikilməsi barədə dəqiq məlumat yoxdur. Deyilənə görə yüzillik Səlib müharibə- sində iştirak etmiş, sonralar Qafqazda xristianlarla müharibələr zamanı böyük qəhrəmanlıq göstərmiş sər- kərdə Məlik və Əjdərin şərəfinə tikilmişdir. Nankor ermə- nilər abidələrin üstündəki yazıları qaşımışlar. Xeyli daş kitabələri çıxarıb aparmışlar. Cicimli kəndinin inzibati ərazisində yerləşən bu abidələr, buradakı qədim yaşayış yerləri və qəbristanlıq tariximizin qəhrəmanlıq səhifələ- rindən və müdrik keçmişindən xəbər verir. Bu yerlərin müdrik qocaları Şah İsmayıl Xətainin gəcavə yolu ilə İrəvan çökəkliyinə gedərkən həmin tür- bələrdə qaldığından, abidədən bir qədər aralıda tikilmiş memarlıq incisinin qədim günbəzindən danışırlar. Bu abidələr Azərbaycan memarlığının tədqiq olunmamış böyük mənəvi sərvətidir. Bütün bunları nəzərə alaraq rayon ərazisində olan məlum abidələri ümumiləşdirib və onların siyahısını verməyi əhəmiyyətli hesab edirik:

24 Zeyvə kəndi: Seyid Əhməd türbəsi- XVII əsr; Sol- tan Baba türbəsi XVII əsr; Kafir qala, Türbə, Kurqan- XVIII əsr; Qədim qəbristanlıq orta əsrl. Zabux kəndi: Daş qoç fiquru, Daş at fiquru, İkitağlı körpü, Qədim qəbritanlıq Kosalar kəndi: Qədim qəbristanlıq, Ağ oğlan kil- səsi- IX əsr. Quşçu kəndi: Pir, Kurqan , Bulaq, Dəyirman, Qala- XVIII əsr. Qarıqışlaq kəndi: Çobandaş, Dəyirmanqala , Çi- narqaya ; Məscid-XVIII əsr. Malxələf kəndi: Xəlifə türbəsi- XVII əsr; Sınıq körpü Soltanlar kəndi: Həmzə Soltan sarayı- XVII əsr; Soltan Əhməd sarayı, Daş qoç fiquru, Daş at fiquru- orta əsr. Abdallar kəndi: Qədim qəbristanlıq, İkitağlı körpü- XVIII əsr; Daş qutu Mirik kəndi: Kurqan, Dəyirman, Qala; Məbəd-XII əsr; Bulaq, Mağara Hacılar kəndi: Bulaq, Qədim qəbristanlıq Seyidlər kəndi: Birtağlı körpü- XVII əsr; Dəyir- man, Bulaq, Daş at fiquru, Daş qoç fiquru Piçəniz kəndi: Türbə , Məbəd, Qədim qəbristanlıq Əhmədli kəndi: Qədim qəbristanlıq, Körpü, Mə- bəd, Mağara, O. Musaye-vin qəbrüstü abidəsi Soyuqbulaq kəndi: Qədim qəbristanlıq, Bulaq Güləbird kəndi: Kurqan, Qədim qəbristanlıq, Ma- ğara qala; Türbə- XV əsr; Daş at at fiqurları, Daş qoç fi- qurları, Sarı Aşığın xatirə kompleksi, Sarı Aşıq muzeyi Minkənd kəndi: İkitağlı körpü, Birtağlı körpü

25 Cicimli kəndi: Qız qəbri- dəmir dövrü; Məlik Əjdər Türbəsi- XII-XIV əsrlər; Türbə- XVII əsr; Kümbəz, Məs- cid- XIX əsr; Kurqan, Qədim qəbristanlıq, Çobandaş- orta əsrlər. Katos kəndi: Körpü, Qədim qəbristanlıq Pircahan kəndi: Körpü; Gavur qala- XI əsr; Qədim qəbristanlıq Şeylanlı kəndi: İkitağlı körpü, Birtağlı körpü Hocaz kəndi: Kurqan, Mağara məbəd- V əsr; Qədim qəbristanlıq Sus kəndi: Bulaq Ərikli kəndi: Qarasaqqal türbəsi- XVI əsr; Türbə- XVI əsr, Qədim qəbristanlıq Ziyirik kəndi: Kurqan, Qədim qəbristanlıq Qorçu kəndi: Qədim qəbristanl Bozlu kəndi: Kurqan, Daş at fiquru, Daş qoç fiquru, Qədim qəbristanlıq Xallanlı kəndi: Daş at fiquru, Daş qoç fiquru; Sü- müklü qəbristanlıq- orta əsr Malıbəy kəndi: Qədim qəbristanlıq, Daş at fiquru, Daş qoç fiquru Məzməzək kəndi: Qədim qəbristanlıq Şəlvə kəndi: Qədim qəbristanlıq Laçın şəhəri Sovet ittifaqı qəhrəmanı Əvəz Verdiyevin heykəli, N.Nərimanovun heykəli, Ana və uşaq heykəli, Sağıcı qız heykəli, Çoban heykəli, Böyük Vətən Müharibə-sində halak olanların xatirə kompleksi, Tarix diyarşünaslıq muzeyi, Dövlət rəsm qalareyası.

26 ĠĢğala qədər bəzi tarix və mədəniyyət abidələrinin görüntüləri.

Qoç abidəsi. Orta əsrlər. Ram fuqure. Middle Ages Памятник овну. Средние века.

Qoç və at abidələri. Seyidlər kəndi. Orta əsrlər. Ram and horse figures. Seyidlar Village. Middle Ages Памятник овну и лошади. Село Сеидляр. Средние века.

27 • Ağoğlan əfsanəsi Qədim zamanlarda gənc bir səyyahın yolu buralardan ke- çir. Qarşılaşdığı gözəlliyə elə məftun olur ki, burada qəsr tikdirməyə qərar verir. Yerli usta və könüllüləri toplayıb işə girişir. Gənc səyyah çox yaraşıqlı olduğundan yerlilər ona ağ oğlan deyirmiş. Gün- lərin birində günorta yeməyi saatında bir qaranquş gəlib aşpazın başında fırlanaraq ye- mək paylamağa mane olur. Hər kəs buna maraqla tamaşa etdiyi yerdə quş özünü qaynar qazana ataraq öldürür. Hamı gördüyü mənzərənin qarşısın- da donur. Qazanı boşaldan aşpaz yeməyin içərisindən bir ilan ölüsünün də çıxdığını gö- Ağoğlan məbədinin ümumi görünüşü. rüncə heyrətlər içərisində qa- General view of the Aghoghlan Temple lır və quşun hərəkətinin mə- Общий вид храма Агоглан nasını anlayır. Qəsr hazır ol- unca Qaranquş qəsri deyilsə də, illər sonra onu inşa etdi- rənin şərəfinə adı Ağoğlan qəsri deyə yaddaşlarda qalır.

28 Minkənd,

alban kilsəsi Minkend Village. Alban Temple Село Минкенд. Албанская церковь.

Məlik Əjdər türbəsi. Cicimli kəndi. XII-XIV əsr. Malik Ajdar Tomb. Jijimli Village. 12-14th century Мавзолей Мелик Аждара. Село Джиджимли. XII-ХIV век.

“Kar günbəz” türbəsi. Cicimli kəndi. XVII əsr. “Kar Gunbaz” Tomb. Jijimli Village. 17 th century Мавзолей “Глухой купол”. Село Джиджимли. ХVII век.

Pir. Quşçu kəndi. XII-XIII əsrlər. Sacred place. Gushchu Village. 12th- 13 th century. Пир. Село Гушчу. XII-XIII века.

Həmzə Soltan sarayı. Soltanlar kəndi. 1761-ci il. Hamza Soltan Palace. Soltanlar village. 1761 Памятник Гамза Солтан. Село Солтанлар. 1761.

Uşaq (Abadxeyir) qalası. Quşçu kəndi. XV əsr. Ushag (Abadxeyir ) Castle. Gushchu Village. 15th century Детская ( Абадхеир ) крепость. Село Гушчу. XV век.

31 Zeyvə kəndi. Soltanbaba türbəsi. Zeyva Village. Soltanbaba Tomb. Село Зейве. Мавзолей Солтанбаба.

Bir tağlı körpü. Güləbird kəndi yaxınlığında. XIX əsr. One-arched bridge. Gulabird Village. 19 th century Одноарочный мост. Село Гюлабирд. XIX век.

Sənduqə. Laçın Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi. ХVI. Sarcophagus. Lachin Museum of Local History. 16 th century Сендуга. Лачынский историко-краеведческий музей. ХVI век.

İki tağlı körpü. Minkənd kəndi. XIX əsr. Two-arched bridge. Minkend Village. 19 th century Двухарочный мост. Село Минкенд. XIX век.

33 Bir tağlı körpü. Seyidlər kəndi. XIX əsr. One-arched bridge. Seyidlar Village. 19 th century Одноарочный мост. Село Сеидляр. XIX век.

Sarı Aşıq abidəsi. A monument of Sary Ashyg. Памятник Сары Ашугу

34 Zabux körpüsü Zabukh bridge Забухский мост

Böyük Vətən müharibəsi xatirə kompleksi The memorial monument of the Great World War Комплекс памяти Великой Отечественной войны

35 Qoç abidəsi,orta əsrlər - Əhmədli kəndi Ram fuqure. Middle Ages – Ahmedli kendi Памятник овну.Средние века.- село Ахмедли

Ana və uşaq abidəsi Mother and child statue Памятник матери с ребенком

36 Şəhərdən görüntülər Sights of the town of Lachin Виды города Лачына

Sovet İttifaqı qəhrəmanı Əvəz Verdiyevin abidəsi A monument to the Hero of the Soviet Union Avaz Verdiyev Памятник герою Советского союза Авазу Вердиеву

38 Minkənd-İstisu Minkand – İstisu Минкент – Истису

N.Nərimanov abidəsi A monument of N.Narimanov Памятник Н.Нариманову

39 II FƏSĠL.

LAÇIN- DAĞLAR QOYNUNDA ġƏHƏR

YaddaĢlarda iz qoymuĢ insanların nurlu əməlləri.

Laçın şəhərinin bünövrəsini qoyanların qüdrətinə heyrət etməyə bilmərik. İndi o günlərdən söz düşəndə Hüsü Hacıyevin, İsmayil Şəfiyevin, Qara İlyasovun, Rə- him Hüseynovun, Əsəd Qarayevin, İsmayıl Mirzəyevin, Ocaqqulu Musayevin, Abduləli Lütvəliyevin (5, 12) və başqalarının adları hörmətlə çəkilir, iftixarla yad edilir. Səkkiz kəndə ömrünün sonuna kimi rəhbərlik etmiş Tey- mur Abdullayev bu gün də söz düşəndə hörmətlə xatırla- nır. T.Abdullayevin böyük qardaşı– Qubadlı, Zəngilan, Laçın, Cəbrayıl qəza icrayyə komitəsində məsul işlərdə işləmiş Hüseyn Abdullayevin (6,4-5), kolxoz quruluşunda böyük xidmətləri olan, 40 ilə qədər kənd sovetinə sədrlik etmiş Dadaş Şükürovun adı həmişə Cicimli və Güləbird camaatı tərəfindən əziz tutulur. Onlar Laçının ilk qurucu- ları idilər. Onların adları da əməlləri kimi Laçın torpağın- da əbədi qalıb. Laçını nəinki respublikada, o vaxtlar bütün SSRİ-də tanıdan əmək adamları da az olmayıb. Adi kənd- li, heç bir təhsili olmayan Qarakeçdi sovxozunun (Lenin kənd) baş çobanı işləyən Həsən Cümşüdov qoyunçu luqda qazandığı uğurlara görə, hələ 1936-cı ildə Lenin ordeninə layiq görülmüşdür. Bir neçə il sonra isə onun oğlu Əkbər Cümşüdov Moskvada Xalq Təssərrüfatı Nailiyyətləri Sərgisində «Şərəf Nişanı» ordeninə layiq görülmüşdü (6,11). Çar Rusiyası dövründə Zəngəzur qəzasına aid edilən və sonradan inzibati ərazi vahidi kimi formalaşan Laçın rayonu XIX əsrin II yarısından başlayaraq özünün

40 füsünkar təbiəti, zəngin təbii ehtiyatları, qoçaq oğulları və qabaqcıl ziyalıları ilə nəinki Azərbaycanda, ondan uzaqlarda da məşhurlaşmışdı. 1918-ci ildə Azərbaycanda ilk Xalq Cumhuriyyət qurulduğu zaman əhalinin maarif- lənməsi və savadsızlığın ləğvi istiqamətində aparılan tədbirlərdə Laçın rayonundan olan ziyalı insanlar xüsusilə fəallıq göstərmiş, dövlət siyasətinin yerlərdə həyata keçirilməsində mühüm rol oynamışlar. Dövrünün seçilən ziya- lısı, Azərbaycan Xalq Cum- huriyyətinin görkəmli dövlət və siyasi xadimi, milli azad- lıq hərəkatının fəal iştirakçısı Xosrov bəy Paşabəy oğlu Sultanov belə ziyalılardan biridir. Xosrov bəy Sultanov 1879-cu il mayın 10-da Zən- gəzur mahalının Qurdgəzi- Qurdqajı (Kürdhacı) kəndin- də anadan olmuşdur. Atası Paşa bəy vətəninə, torpağına bağlı, xeyirxah və müdrik el ağsaqqalarından biri olmuş- dur. Onun hikmətli, dadlı- duzlu lətifələri bu gün də zəngəzurluların (laçınlıların) söhbətlərində yaşamaqdadır. Paşa bəy ata qayğıkeşliyi ilə oğlanları Xosrov bəylə Sultan bəyin xalqın oğulları kimi yetişmələrinə böyük səy göstərmişdir. Şərqin qəhrəmanlıq və müdrik keçmişini bu iki övladına öyrədə bilmişdir. Xosrov bəyin tibb, Sultan bəyin hərb elminə yiyələnmələ- rinə nail olmuşdur. Xosrov bəy ilk təhsilini Gəncə gimna- ziyasında, ali tibb təhsilini Odessa və Xarkov şəhərlə- rində almışdır. 1903-cü ildə tibb fakultəsini bitirdikdən

41 sonra Tiflisə gəlib orada həkim işləmişdir. Hələ XX əsrin əvvəllərindən xeyriyyəçiliklə də məşqul olmuşdur. 1917-ci ildə Müəssislər məclisinə deputat seçilmiş və Zaqafqaziya seyminin üzvü idi. 1918 ci ildə İstiqlal bəyannaməsini imzalayan 26 nəfərdən biri olmuşdur. O, Tiflisdə Azərbaycan Milli Şurası tərəfindən təsdiq olunan 1-ci hökümət kabinəsində Müstəqil Azərbaycan Cümhu- riyyətinin ilk hərbi naziri, 1918-ci il iyunun 17-də Gən- cədə təşkil olunan 2-ci hökümət kabinəsində əkinçilik naziri, Zəngəzur və Qarabağın general-qubernatoru olmuş- dur. Zəngəzurda və Qarabağda Xosrov bəy qayğıkeş hə- kim, vətənpərvər general kimi tanınmışdır. Xosrov bəy hansı vəzifədə olmasından asılı olmayaraq ömrünün bü- tün çağlarında öz ləyaqətini, müsbət insani keyfiyyətlərini itirməmiş, həmişə öz əməlləri ilə vətənpərvər və dəyərli bir azərbaycanlı kimi xalqın yaddaşında qalmışdır. Xos- rov bəy Şuşada Qarabağın general qubernatoru işlədiyi çağlarda belə heç vaxt özünü üstün tutmamış və həmişə bir həkim kimi də fəaliyyət göstərmiş, yüzlərlə ehtiyac içində olan ailələrə təmənnasız yardım etmiş və həmişə bu işindən qəlbən bir rahatlıq tapmışdır. Onun istər iş yerinin və istərsə də yaşadığı evin bir otağı müxtəlif dər- manlarla dolu olarmış (9,50). Həmin dərmanların çoxunu da Zəngəzur dağlarından yığdırdığı şəfaverici ot və çiçək- lərdən özü hazırlayırmış. O, Qarabağ quberniyasında general-qubernator ol- masına baxmayaraq, həftənin şənbə və bazar günləri Zən- gəzurun və Qarabağın kəndlərinə gedərək xəstə insanları təmənnasız müalicə edərmiş. Zəngəzurda Xosrov bəyə «otlar alimi» də deyərmişlər. O, malikanəsinin alt otaqla- rından birini «yaşıl aptekə» çeviribmiş. Qannıca, Üçtəpə, Çalbayır, Qırxqız, Lülpər yaylaqlarından, Hacısamlı,

42 Şəlvə, Mizmin, Kırs meşələrindən, müxtəlif dərman bitki- lərini yığdırıb qış aylarında onlardan dərmanlar düzəl-dib xəstələrin müalicəsində istifadə edərmiş. Xosrov bəyin təşkil etdiyi «yaşıl aptekdə» Kəlbəcər və Laçın bulaqlarının mineral sularından müalicə üçün istifadə olunarmış. Şuşadakı fəaliyyətindən danışarkən, bircə bu faktı oxucuların nəzərinə çatdırmaq istəyirəm ki, zəngəzurlular və qarabağlılar Xosrov bəyi yalnız bir generalı kimi yox, elin vətənpərvər, qayğıkeş xilaskarı kimi tanıyırlarmış. Onu Zəngəzur və Qarabağa general- qubernator təyin edəndə ermənilər etiraz etmişlər. Onlar Xosrov bəyin gələcəkdə ermənilər üçün çox təhlükəli adam olacağından qorxurmuşlar. Xosrov bəy tariximizi, ədəbiyyatımızı, mədəniyyə- timizi ürəkdən sevən ziyalılardan olmuşdur. O, vaxtının xeyli hissəsini mütaliəyə həsr edərmiş. Şair və alim- lərimizin yaradıcılığına böyük ehtiram və hörmətlə yanaşarmış. Xosrov bəy Şuşadakı evlərinin birində kitabxana təşkil etmişdir. Danışırlar ki, Xosrov bəy quberni- yanın işçilərinə həftədə bir gün Şərq xalqlarının tarixi, ədəbiyyatı, mədəniyyəti və fəlsəfəsi haqqında mühazirələr oxuyarmış. Firdovsidən, Nizamidən, Xaqanidən, Sədi və Xəyyamdan fars dilində, Həsənoğludan, Nəsimi və Fizulidən, Vaqif və Vidadidən Azərbaycan dilində şerlər oxuyarmış. Xosrov bəy Sarı Aşığın bayatılarını daha çox sevərmiş. Yeri gələndə Sarı Aşıqdan bayatı demək Xosrov bəyin söhbətlərinin dadlı-duzlu olduğundan xəbər verir. Bəzən özü də bədahətən şerlər deyərmiş. Müasir- lərindən Əhməd Cavadın şerlərini daha çox sevib mütaliə edərmiş. Bu da məlumdur ki, Xosrov bəy Bakıda Ə.Cavadın xəbəri olmadan onun şerlər kitabını çap etdirmişdir (9,50). Bu xəbəri eşidən Ə.Cavad qəzetlərin

43 birində Xosrov bəyə qədirbilənliyinə görə təşəkkürünü bildirmişdir. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin dövlət xadimlə- rindən biri də 18 83-cü ildə Zən- gəzur mahalının Minkənd kəndin- də anadan olmuş Nurməhəmməd bəy Əbilxan oğlu Şahsuvarov Qori müəllimlər semi- nariyasını bitir- mişdi. 1915-ci il- də isə ekstern yolu ilə Kiyev Uni- versitetinin hü- quq fakultəsini bitirmişdir. O, 19 18-ci ilin yayında Şimali Qafqaz xalqlarının azadlıq hə- rəkatı nəticəsində yaradılmış Dağlılar Respublikasının Xalq Maarif Naziri təyin olunmuşdur. 1919-cu ilin iyununda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin birinci hökümət kabinəsində maarif nazirinin müavini vəzifəsində işləmiş, BDU-nun təşkilində yaxından iştirak etmişdi. 1920-ci il martın 5-də beşinci hökümət kabinəsində Maarif və Dini Etiqad Naziri təyin olunmuşdur. 1920-ci il aprel işğalın- dan sonra N.Şahsuvarov Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarının müavini olmuşdu (27,19).

44 Zəngəzur qəzasının Cicimli kəndində 1805-ci ildə ruhani ailəsində anadan olmuş Seyid Mir Həmzə Nigari dövrünün görkəmli ziyalısı və söz adamı kimi Azərbaycan- dan kənarda da çox məş- hur olmuşdu. Müxtəlif yerlərdə dərs almış və bö- yük əsərlər yazmışdı. Ömrünün sonlarında Tür- kiyədə yaşamış və yarat- mışdır (16, 34-35). XVII əsr Azər- baycan aşığı, haqq aşığı, Qərib aşıq adları ilə tanınan Sarı Aşığın Zəngəzurun Güləbird kəndində bəzi deyimlərə görə isə Cicimli kən-dində olduğu ehtimal olunur. Yaradıcılığın- da əsas yer tutan aşiqanə şer- lərində vüsal həsrəti təbii və təsirli ifadə edilmişdir. Şerlə- rində xalq dilinin zəngin bədii imkanlarından məharətlə isti- fadə etmiş, orjinal təşbeh və cinaslar işlətmişdir. Sarı Aşı- ğın Yaxşı adlı qızla nakam məhəbbətindən bəhs edən «Yaxşı və Aşıq» dastanı qoşulmuşdur. Şerlərini ilk dəfə Salman Mumtaz 1927-ci ildə «Aşıq Abdulla» adı ilə kitab halında çap etdirmişdir. Həmin şerləri 1935-ci ildə «Sarı Aşıq və bayatılar» adı ilə yenidən nəşr olunmuşdur.

45 Xalq yazıçısı Süleyman Rəhimovun təbirincə desək məşhur Qori seminariyasını bitirən, Şuşada açılan darül- müəlliminin ilk təşkilatçısı və müdirlərindən olan, sonralar Zəngəzur qəza maarif şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışan Müseyib İlyasov bir fədai-mücahid kimi hərəkət edir, dağ obalarının hamısında maarifin, mədəniyyətin yayılmasına çalışır, sözün əsl mənasında, cəhalətə qarşı çarpışırdı. Müseyib İbrahim oğlu İlyasov 1884-cü ildə Laçın rayonunun Oğul- dərə kəndində anadan ol- muşdur. Onun atası Kər- balayi İbrahim az savadlı olmasına baxmayaraq, dövrünün mütərəqqi fi- kirli adamlarından ol- muş, öz hesabına kənddə məktəb açmış, xüsusi müəllim tutaraq, əvvəlcə öz uşaqlarının, sonra isə kənd uşaqlarının bir ne- çəsinin savad öyrənmə- lərinə nail olmuşdur. Müseyib İlyasov burada oxu-yazı öyrəndikdən sonra əvvəlcə Minkənd kəndində olan rus- tatar məktəbində, sonra isə təxminən 1906-1907-ci illərdə Şuşada Həşim bəy Vəzirovun müdir olduğu ikisinifli rus- tatar məktəbində təhsil almışdır. Burada təhsilini tamam- ladıqdan sonra Qori Müəllimlər Seminariyasına daxil olmuş, 1912-ci ildə seminariyanı bitirmişdir. 1920-ci ilə kimi Bakıda, Qubada müxtəlif məktəblərdə və gimna- ziyalarda müəllim işləmişdir.

46 M.İlyasov 1920-ci ildən Şuşa şəhərində açılan Müəllimlər Seminariyasının -darülmüəllimin ilk yaradı- cısı və təşkilatçılarından olmuş, 1925-ci ilə kimi orada direktor vəzifəsində çalışmışdı. Görkəmli maarifpərvər olan M.İlyasov həmin müddət ərzində özünü təşkilatçı pedaqoq, maarif işini dərindən bilən bacarıqlı rəhbər və qayğıkeş müəllim kimi göstərmiş, Azərbaycanda müəllim kadrlarının hazırlanmasında mühüm xidmətlər göstərmiş, xalq arasında böyük hörmət qazan-mışdır. M.İlyasov 1925-ci ildən 1931-ci ilə kimi Laçın- Qubadlı-Zəngilan və Kəlbəcər dairələrini əhatə edən Zən- gəzur Qəza Xalq Maarif şöbəsinin müdiri olmuşdur. O, bu vəzifədə çalışarkən bir fədai-mücahid kimi hərəkət etmiş, dağ obalarının hamısında maarifin, mədəniyyətin yayılmasına çalışmış, sözün əsl mənasında cəhalətə qarşı çarpışmışdır. 1926-cı ildə Bakıda çağrılan birinci türkoloji qurultayın iştirakçısı olmuşdur. M.İlyasov qəzanın bir çox yerlərində- Laçın şəhə- rində, Minkənd, Kürdhacı, Qorçu, Vağazin, Şamkənd, Hocaz və onlarca başqa dağ kəndlərində yaraşıqlı məktəb binaları tikdirmiş və onların tezliklə istifadəyə verilmə- sinə şəxsən özü rəhbərlik etmişdir. Müseyib İlyasov 1931-ci ildən sonra Bakıya gəl- miş və 1939-cu ilə kimi Azərbaycan Xalq Maarif komi- sarlığında bir çox məsul vəzifələrdə- kadrlar şöbəsində pedaqoji kadrlar üzrə məsul icraçı, metodist və inspektor, V.İ.Lenin adına APİ-nin rus dili kafedrasında assistent və sair vəzifələrdə çalışmışdır. O, harada işləməsindən asılı olmayaraq, hər zaman müəllim kadrlarının yetişdiril- məsinə mənəvi ata qayğısı ilə yanaşmışdır. M.İlyasovun fəaliyyətinin son dövrü Bakıdakı 17 saylı məktəblə bağlı olmuşdur. O, 1940-cı ilin sentyabr ayına kimi həmin mık- təbdə müəllim işləmişdir.

47 Şəxsiyyətə pərəstiş dövrünün acı havası xalqımızın minlərlə zəkalı və istedadlı oğulları kimi, maarif fədaisi olan Müseyib İlyasovu da ədalətsizlik məngənəsinə salmışdır. O, 1941-ci ilin sentyabr ayında cinayətkar- casına təşkil edilmiş saxta ittiham əsasında həbs edilmiş, cinayəti sübut olunmasa da, 8 il həbs cəzası ilə azadlıqdan məhrum edilmişdir. 1944-cü ildə 60 yaşında Karakanda şəhərində həbsdə vəfat etmişdir. 1956-cı ildə işdə heç bir cinayət tərkibi olmadığı aşkar edilmiş və M.İlyasova ölümündən sonra bəraət verilmişdir. Laçınlılar tarix boyu həm də öz qoçaqlıqları və mənfur düşmənə qarşı əyilməzlikləri ilə də fərqlənmişlər. Belə xalq qəhrəmanlarından Zəngəzur mahalının Qurdqajı (Kürdhacı) kəndində anadan olmuş Sultan bəy Paşabəy oglu Sultanovu, Qaçaq Xanalını, Çal Asdanı, Sarı Asdanı, Asdanı, Məhəmmədi, Əkbəri, Molla Şahverdini, Şəmili, Seyid Məmmədi və adlarını çəkmədiyimiz yüzlərlə igid vətən oğullarını göstərə bilərik. Xalqımızın keçdiyi yola nəzər salmaq, torpaqlarımı- zın bütövlüyünə zərbə vuranlara qarşı igidlik nümunəsi göstərmiş xalq qəhrəmanlarının fəaliyyətini işıqlandırmaq daha məqsədə uyğundur. XX əsrin əvvəlində erməni vəh- şilikləri başlanır. Türkün düşməni olan ermənilər çar mə- murlarının dəstəyi ilə vətənimizin müxtəlif bölgələrində qırğınlar törətmişlər. Zəngəzur qəzasının Hacısamlı bölgəsindən erməni quldurlarına qarşı mübarizəyə başlayan Sultanovlara Əli- paşa bəy başçılıq etmişdi. Əlipaşa bəy yalnız Laçının deyil, ümumilikdə Zəngəzurun, Qarabağın müdafiəsinə qalxmışdı. Bu yolda ona ilk silahdaş oğlanları olmuşdu. Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları Qarabağın və Zən- gəzurun erməni quldurlarından qorunmasında və bu qırğınların digər bölgələrə yayılmasının qarşısının alınma-

48 sında misilsiz qəhrəmanlıqlar göstərmişlər. Zəngəzurun igid oğlu, Sultan bəyin soykökü indiki Laçın rayonunun Qurdgəzi (Qurdqajı-Kürdhacı) kəndi ilə bağlıdır. Ermə- nilərin hücum və hiyləgərliklərinə qarşı hər an mərdliklə cavab vermiş, Laçının igid oğlu Sultan bəyin fəaliyyətini işıqlandırmaq bizcə ərazilərimizin 20%-nin ermənilər tərəfindən işğal olunduğu indiki zamanda daha da əhə- miyyətli olardı. Paşa bəy oğlu Sultan bəy Zəngəzurda öz igidliyi, vətənpərvərliyi, səxavəti və mərdanəliyi ilə hör- mət və şöhrət sahibi olmuşdu. Laçının qəhrəman oğlunun vətən torpağı- Zəngəzurun, Göyçənin və Qarabağın ermə- ni talanlarından qorunması uğrunda göstərdiyi fədakar- lıqlardan daha da ətraflı söz açmaq əhəmiyyətli olduğu qədər də şərəflidir. Sultan bəy 1871-ci ildə Zəngəzur qəzasının Qasımuşa- ğı obasında Qurdgəzi (Qurd- qajı-Kürdhacı) kəndində anadan olmuşdur. Əlipaşa bəy oğ- lunu Şuşa şəhərinə, qəza mək- təbinə göndərir. Qəza məktə- bindən sonra o, Gəncə şəhə- rində gimnaziyada təhsilini davam etdirir. Orta təhsilini ta- mamlayıb Sankt-Peterburq şə- hərinə gedir (9). Orada hərbi Akademiyaya daxil olur. Lakin o, təhsilini tamamlaya bilmir. Bunun bir səbəbi göstərilir ki, o Akademiyanın zabitləri ilə qiymət üstündə mübahisə edir. Əsgərin zabit üzərinə qayıtması böyük qəbahət sayıldığı üçün o, təhsilini yarımçıq saxlamışdır. Digər bir fikirdə isə bildirilir ki, atası Əlipaşa bəyin xahişi ilə Akademiyada təhsilini ya-

49 rımçıq qoyub geri, doğma Laçınına qayıtmışdı. Sultan bəy böyük mülk sahibi olmuşdu. O öz obasında əvvəlcə maldarlıqla məşğul olur. Yerli və xarici cinsdən olan çoxlu inək alıb dağlarda bəslətdirir və həm də Ata-baba peşələri olan qoyunçuluğu da inkişaf etdirmişdi. Onun Çalbayır yaylaqlarında on minlərlə davarı, qara malı sax- lanılırdı. Hacısamlıda tikdirdiyi yağ-pendir zavodu nə- həng qurğular sistemini xatırladırdı. Yağın və pendirin zavod üsulu ilə keyfiyyətli istehsal edilməsi xəbəri digər Şərq və Avropa ölkələrinə də yayılmışdır. Hacısamlı, Şəl- və, Qurdqajı (Kürdhacı) meşələrinin qırmızı palıdını konyak istehsal edən zavodlara daşıtdıran Fransa tacirləri Sul- tanbəyin yağ-pendir zavodunun məhsullarının da əsas müştəriləri idilər. Yaylaqlarda sağılmış südü Hacısamlı yağ-pendir zavoduna dağların döşü ilə saxsı borularla axıdırlarmış. İsveçrədən yeni mal cinsini Azərbaycana ilk dəfə Sultan bəy gətirtdirmişdir. Onun vaxtında Kürdhacı kəndi Qaf- qazdakı rus ordusunun yağ-pendir anbarlarına çevril- mişdir. İstehsal olunmuş yağ, pendir böyük motallara, dəmir və ağac çəlləklərə doldurulub buzlu zirzəmilərdə, soyuq kahalarda saxlanılırdı. Məhsulları uzaq yerlərə daşımaq üçün bəyliyin xeyli atı, öküzü, kəl arabaları vardı. Sultan bəy maldarlıqla yanaşı meşəçiliklə də məş- ğul olurdu. Hacısamlı meşələrində taxta istehsal edib, xarici bazarlara satırmış. Fəxr etdiyimiz belə ziyalıların olmasına baxmayaraq 1920-ci illərdə rayon əhalisi içərisində savadlılıq səviy- yəsi çox yüksək deyildi. Yalnız 1930-cu ildən başlayaraq kəndlərdə ibtidai və 7-illik məktəblər təşkil edilməyə baş- lanmışdı. Laçın şəhərində «Firqə» adlanan orta məktəb fəaliyyət göstərirdi. Direktoru görkəmli yazıçımız Əli Vəliyev olmuşdu. Hər kənddən bir nəfər şagird məktəbə

50 qəbul olunurmuş ki, onlar da tətil vaxtı əhalinin savadlan- masına kömək edirmişlər. Müəllim çatışmazlığını nəzərə alaraq Sovet-Alman müharibəsindən sonra Laçın şəhrində Pedaqoji texnikum açılmışdı. Allahyar Musayev və İdris Xəlilov müxtəlif vaxtlarda texnikumun direktoru vəzifə- sində işləmişlər (16,26). Məhz belə insanların fəaliyyətinin nəticəsi idi ki, hələ XIX əsrin sonlarına yaxın bəzi kəndlərimizdə müx- təlif tipli yeni məktəblər açılmış, əhalinin maariflənməsi üçün ilk addımlar atılmışdır. Belə məktəblərdən 120-illiyi qeyd olunmuş Minkənd kənd orta məktəbini, 120 yaşı olan Qarıqışlaq kənd orta məktəbini göstərə bilərik. Hətta tarixi ədəbiyyatlarda özünə yer tapmasa da deyilənlərə görə XIX əsrin ortalarında Cicimli kəndində mədrəsə fəaliyyət göstərmişdir. Molla Məhəmməd adlı şəxs 25 nəfərə mədrəsədə dərs deyirmiş. Ən maraqlısı budur ki, Yelzevetopol quberniyası Zəngəzur qəzasının Bağırbəyli kəndinin sakini Məşədi Qəhrəman bəy Cəbrayıl bəy oğluna 1911-ci il sentyabrın 4-ü tarixində verilmiş Pas- porta (Pasportnaya knijka) əsasən tam dəqiqliklə demək olar ki, Yelzevetopol quberniyası Zəngəzur qəzasının Cicimli kəndi XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Zəngəzurda İdarə mərkəzi olmuşdur. Məşədi Qəhrəman bəyin sakini olduğu Bağırbəyli kəndi heç də Cicimli kəndinə yaxın məsafədə yerləşmir. Bununla da Qəhrəman bəyə müddətsiz pasportun Cicimli kəndində verilməsi göstərir ki, bu kəndin tarixi qədimlərə gedib çıxır. Və həm də burada vaxtı ilə 700 tüstülük yaşayış məntəqəsinin olması da təsdiq edilir. 100 il bundan əvvəl verilmiş, Cicimli kəndinin starşinası (böyüyü) tərəfindən təsdiq olunan pasporta əsasən, dini mənsubiyyəti Məhəmmədi (müsəlman) olan, heç bir savad almamış və rütbəsi bəy (sənəd əsasında təsdiq olunmuş) olan Məşədi Qəhrəman

51 bəy Bağırbəyli nahiyyəsində erməni basqınlarının qarşı- sının alınmasında xüsusi fəallıq göstərmişdir. Deyilənə görə Zəngəzurun (Laçının) cənub ərazilərində ermənilərə qarşı müqavimət göstərən bəylərdən biri olmuşdur. 1905- 1906-cı və sonrakı illərdə ermənilərin törətdikləri qırğın- ların qarşısının alınmasında göstərdiyi fəaliyyətə görə təqib olunur. 1912-1915-ci illərdə Bakıya gedərək Bala- xanı və Sabunçu ərazilərində mənzil icarəyə götürüb ya- şamışdır(14,s.53-54). Laçın rayonu həm də sınanmış müqəddəs ocaqları ilə də seçilir. Rayonun ərazisində olan ziyarətgahlar neçə- neçə imanlı insana şəfa vermiş, ümidlərini doğrultmuşdur. Laçında, Qubadlıda və bütün Qarabağda öz xeyirxahlığı və xeyriyyəçi əməlləri ilə seçilən Laçın əsilli seyidlər də Laçın torpağının müqəddəsliyini göstərən əyani nümu- nədir. Mir Paşa ağa, Mir Sədi ağa, Mirməhəmməd ağa, Seyid Lazım ağa, Seyid Cabbar ağa, Seyid Səttar ağa, Səudiyyə Ərəbistanında ali ruhani təhsili almış Seyid Məhəmməd ağanın oğlu Seyid Əsgər ağa, öz hesabına körpü saldırmış Seyid Əmir ağa, gözləri görməyən və topladığı nəzir hesabına körpü saldırmış Seyid Məcid ağa, Seyid Əliş ağa və onlarla adını çəkmədiyimiz bu müqəd- dəslər bir daha Laçınlıların saflığını, iman və inam sahibi olduğunu da göstərir.

Heydər Əliyev qayğısı ilə çiçəklənən Laçın

Bütün dövrlərdə Laçının ən qiymətli sərvəti onun dağ vüqarlı mərd insanları olmuşdur. Azərbaycanlıların o, cümlədən laçınlıların vətənpərvərliyi hələ Qarabağ müha- ribəsindən əvvəllər Alman-Sovet müharibəsində və quruculuq illərində bir daha öz təsdiqini tapmışdır. Belə ki, Laçından müharibəyə 3660 nəfər yola salınmışdır ki,

52 onun 10/7-si (2426 nəfər) geri qayıtmamışdır. Laçının igid övladı, qvardiya baş serjantı, həmyerlimiz Əvəz Ver- diyev Polşa torpaqları uğrunda gedən döyüşlərdə gös- tərdiyi igidliyə görə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görül-müşdür. Müharibədən sonra Azərbaycanın hər bir yerində olduğu kimi Laçın rayonunda da quruculuq işlərinə başlanmışdı. Ancaq ən əsası isə 1969-cu ildən Azərbay- canın ictimai-siyasi həyatında sözün əsil mənasında inqilab baş verdi– Ümummilli lider Heydər Əliyev Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi seçildi. Məhz həmin illərdən Heydər Əliyev Laçına, onun iqtisadi və mədəni tərəqqisinə xüsusi diqqət yetirirdi. Hələ 1964-cü ildə Laçın şəhərinin, 1964-1969 cu illərdə isə rayonun kəndlərinin başdan-başa elektirikləşdirilməsi rayonun həyatında çox mühüm hadisə olmuşdu. Əhalisi içərisində savadsızlıq çox olan, demək olar ki, geniş təhsil ocağı, heç bir mədəni-maarif müəsisəsi olmayan, keçmişdə Azərbaycanın diqqətdən kənarda qalmış ucqarı olan Laçın rayonu tarixən qısa müddətdə iqtisadi və mədəni quruculuq sahəsində böyük inkişaf yolu keçmiş, rayonda müasir kənd təsərrüfatı yaradılmış, zəhmətkeşlərin rifahı ölçüyə gəlməz dərəcədə yüksəlmişdi. 1940-cı illərdə bir küçəli şəhər adlandırılan Laçında 70-80-ci illərdə çoxlu geniş və abad küçələr salınmış, sözün əsil mənasında Laçın dağlar qoynunda gözəl bir şəhər olmuşdur. 1971-ci il 16 noyabrda Azərbaycan KP MK və Na- zirlər Kabineti dağ rayonlarının iqtisadiyyatını daha da yüksəltmək tədbirləri haqqında qərar qəbul edir. Həmin tarixdə respublika rəhbərliyinin «Laçın rayonunun zəh- mətkeşlərinə mədəni-məişət xidmətini daha da yaxşılaş- dırmaq tədbirləri haqqında» qərarı qüvvəyə minir. 1974-

53 cü il avqustun 6-da isə Arərb. KP MK bürosu Laçın şəhərinin 50 illiyi haqqında qərar qəbul edir (6,s.8). Görülən tədbirllər nəticəsində keçən illər ərzində ən ucqar dağ kəndlərinə rahat yollar çəkilmiş, rayon mərkəzi ilə kəndləri arasında bütün istiqamətlərdə avtobus marşu- rutları açılmış, telefon qovşağı yaradılmışdı. Şəhərdə müasir tipli mədəniyyət ocaqları, avtovağzal, yaşayış evləri tikilib istifadəyə verilmişdi. Geniş təhsil və səhiyyə şəbəkəsi yaradılmışdı. Bu gözəl dağ rayonu ilə hər bir Laçınlı fəxr edirdi. Laçının inkişafında əsaslı rol oynamış bu qərarlar və görülən işlər, Laçına Heydər Əliyev qay- ğısının nəticəsi idi. Laçın camaatı bu gün də harada və hansı şəraitdə yaşamasından asılı olmayaraq bütün bunları iftixar hissi ilə xatırlayırlar. Laçın rayonu keçən dövr ərzində, yəni işğala qədər xalq maarifinin, mədəniyyətin, tibbi xidmətin inkişafında və rayon əməkçilərinin güzaranın yaxşılaşdırılmasında misilsiz nailiyyətlər qazanmışdır. Əhalisinin sayı 60 min nəfərə çatmışdır. 217 mədəni-maarif müəssisəsi, o cüm- lədən 34 mədəniyyət evi, 48 klub, 118 kitabxana, 5 musiqi məktəbi, 14 tarixi abidə, muzeylər, məscidlər, 30 kinoteatr xalqa xidmət edirdi. 108 təhsil müəsisəsi, o cümlədən 51 orta məktəb, 33 natamam orta məktəb, 17 ibtidai məktəb, texniki peşə məktəbi, 142 səhiyyə obyekti, o cümlədən 18 xəstəxana, 1 poliklinika, 83 feldşer mama məntəqəsi, 460 ticarət obyekti (13, 20-21) və başqa ob- yektlər əhaliyə xidmət göstərirdi. Bütün bunlarla birlik də keçən dövr ərzində Laçın rayonu Azərbaycan üçün yüzlərlə müəllim, alim, dövlət xadimi, şair, siyasətçi, mühəndis, rəssam, həkim, hüquq- şünas, musiqiçi və əmək bahadırları yetirmişdir. Belə əmək qəhrəmanlarından biri, XX əsrin 70-ci illərdə «So- sialist Əməyi Qəhrəmanı» kimi yüksək ad almış Şərqiyyə

54 Ələsgər qızı Vəliyevadır. O, 1936-cı ildə Laçın rayonunun Piçənis kəndində anadan olmuşdur. 1949-1965-ci illərdə maldarlıq sahəsində yüksək əmək göstəricilərinə görə Azərbaycan SSR Ali Sovetin (7-8-ci çağırış) deputatı seçilmiş- dir. Əməkdə fərqləndiyinə görə Lenin, Oktyabr İnqilabı ordenləri və bir çox medallarla təltif edil- mişdir. 1966-cı ildə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, 1971-ci ildə Qəhrəman Ana adını almışdır. Hazırda Prezident təqaüdçüsüdür. Laçın rayonunun yetirmələ- rindən- maarif fədailəri Museyib İlyasov, Ələsgər Məmmədov, Əmiraslan Şahverdiyev, Qırmızı Əmək Bayrağı, Xalqlar Dostluğu, Oktyabr inqilabı, Azərbaycan bayrağı orden- lərinə layiq görülmüş, 26 il Rayon Partiya Komitə katibi və Laçının ağır illərində İcra hakimiyyətinin başçısı vəzi- fəsində işləmiş, el ağsaqqalı Muradxan Cabbarov, müx- təlif məsul vəzifələrdə işləmiş el ağsaqqalı Umud Məm- mədov, Hüseynəli Şükürov, tibb elmləri namizədi İzzət Sadıqov, kimya elmləri doktoru İsmayıl Sadıqov, filologiya elmləri doktoru, professor Xasay Cabbarov, Fəl- səfə elmləri namizədi Salman Salahov, filologiya elmləri namizədi, şair Hüseyn Kürdoğlu, filologiya elmləri nami- zədi, şair Ağa Laçınlı, tanınmış idmançı, SSRİ çempionu İnqlab Novruzov, SSRİ-nin fəxri neftçisi, Azərbaycanın Əməkdar Neft Mühəndisi, hal-hazırda Xəzər dənizində üzən gəmilərdən birinə adı verilmiş Məhəmməd Süley- manov, şairjurnalist Malik Fərrux, Laçın rayon İcra ha- kimiyyətinin başçısı işləmiş Xanlar Məmmədov, İbrahim Məlikov, Təvəkkül Abdullayev Abşeron rayon İcra haki-

55 miyyətinin başçısı Zakir Fərəcov, Laçın rayon İcra haki- miyyətinin başçısı Ramiz Cəbrayılov, üçüncü çağırış MM-in üzvü seçilmiş, Yardımlı rayon İcra hakimiyyətinin başçısı Sevindik Hətəmov, MM-in üzvü Nazim Fərəcov, Qax rayon prokuroru, Akif Rzayev, AMEA-nın müxbir üzvü Şahbaz Muradov, AMEA-nın müxbir üzvü Məhəm- məd Mehdiyev tarix elmləri doktoru, professor, Azərbay- can Texniki Universiteti «Tarix» kafedrasının müdiri Şikar Qasımov, fizika-piyaziyyat elmləri doktoru Aydın Cəfərov, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin pro- fessoru, «Riyaziyyat» kafedrasının müdiri Mustafa Qara- yev, filologiya elmlər üzrə fəlsəfə doktoru Şirindil Alı- şanov, fizika-piyaziyyat elmləri doktoru Maarif Cəfərov, Bakı Şəhər Təcili Tibbi Yardım Stansiyasının baş həkimi Mürsəl Həmidov, Azərbaycan Texniki Universitetində mətbəə müdüri Əvəz Abbasov, rayon İH başçısının müa- vinləri İlham Quluyev, Bəsti Nəcəfova, Səyyaf Məmiyev və Aqil Nəzərov, Təhsil şöbəsinin müdiri Malik Vəliyev, müxtəlif məsul vəzifələrdə işləmiş Tofiq Nəcəfov, Xıdır Bəylərov, Oktay Həsənov, İbiş Qəhrəmanov, Qaytaran Cəfərov, Vaqif İsmayılov, Murad Hüseynov, Şahlar Xəlil- ov, Şuşa və Laçının işğalına qədər və xüsusilə 1992-ci ilin 6-17 may tarixlərində Laçın RMX-a daxil olan çox saylı yaralılara göstərdiyi ilkin tibbi yardıma görə fərqlənən, birbaşa rəhbər-iyi ilə 85 nəfərdən çox yaralıya təcili tibbi yardım göstərən və Vertolyotlarla Bakıya çatdırılmasına kömək etməklə həyatlarını xilas edən, RMX-nın sabiq baş həkimi Elçin İsgəndərov, tibb elmləri namizədi Oruc Şah- suvarov, tarix elmləri namizədi Əlamdar Şahverdiyev, pedoqoji elmlər doktoru Museyib İlyasov, pedoqoji elmlər namizədi Allahyar İmanov, Qarabağ müharibəsinin fəal iştirakçısı, polis polkovniki Akif Səlimov, müxtəlif məsul vəzifələrdə işləmiş Azər Məmmədov, Qəzənfər Hüseyn-

56 ov, Malik Cəfərov, Güloğlan İsgəndərov, həkim-cərrah Adil Nəsibov, jurnalist Mübariz Binnətoğlu və adlarını çəkmədiyimiz yüzlərlə (hamısının adlarını çəkmək mümkün olmadığı üçün üzr istəyirəm) vətənpərvər ziyalı oğullarını göstərə bilərik. Bir sözlə Laçınınn dəyərli ziyalıları, qədim, möh- təşəm mədəniyyət abidələri və əsrarəngiz təbiəti bir-birini tamamlayırdı. Bütün bu göstərilənlərin sayəsində Laçın dağlar qoynunda inkişaf etmiş, abad bir şəhərə çevrilmiş- dir.

57 III FƏSĠL

Laçın xəyanətin və qarĢıdurmanın qurbanı oldu

Erməni məkrinin kökləri.

Xalqımıza qarşı ermənilərin törətdiyi soyqırımı siyasətinin dərin tarixi kökləri var. Hələ IV əsrin son- larında ermənilərin məskulaşdığı ərazilər Sasani impe- riyası və bizanslılar tərəfindən bölüşdürüldükdən sonra ermənilərin 1918-ci ilə qədər müstəqil dövlətçiliyi olma- yıb. Erməni başçıları “Böyük Ermənistan” yaratmaq xülyası ilə XVII əsrdən dünyanın iri dövlətlərinə mü- raciət etmişlər. Rusiya və Qərbin bəzi iri dövlətləri yaxın şərqdə hökmranlıq etmək, İran və Türkiyəni zəif- lətmək məqsədilə erməniləri dəstəkləmişlər. 1721-ci ildə Qafqaza yürüşə çıxan və 1723-cü ildə Azərbaycanın Xəzəryani ərazilərini, Bakını işğal edən I Pyotur sentyabrın 3-də Bakının alınmasını bayram etdi. Bakı rus komendantı Knyaz Bryatinskinin idarəsinə verildi. 1724-cü ilin 10 noyabrında I Pyotr 3 erməni katalikosunu qəbul etmiş, onların ermənilərin Xəzəryanı vilayətlərinə köçürülmələri barədə xahişlərini dinləmişdir. I Pyotr yerli əhalinin sərt müqavimətini gördükdə, “ermə- ni kartını” işə salmış və azərbaycanlıların tarixi torpaq- larında, xüsusilə Gilanda, Mazandaranda, Bakı və Dər- bənddə ermənilərin məskunlaşdırılması barədə göstəriş vermişdi (14,s.55). I Pyotrun xələflərinə ünvanladığı tarixi vəsiyyət isə təkcə Rusiya imperiyasının deyil nə- ticə etibarilə bolşevik Rusiyasının da Cənubi Qafqaz si- yasətinin əsasını təşkil etdi. Həmin vəsiyyətə əməl edən II Yekaterina 1768-ci ildə imperiyanın erməni- lərə məxsusi hamiliyi barədə fərman verdi. 1802-ci ildə

58 çar I Aleksandır Qafqaz canişini A.Sisianova konkret təlimat göndərdi: «Ermənilər nəyin bahasına olursa- olsun Azərbaycan xanlıqlarının ələ keçirilməsində istifadə olunmalıdır. Bu Azərbaycan torpaqlarının işğalına baş- landığı dövr idi. Türkmənçay müqaviləsindən dərhal sonra- 1828-ci il martı 21-də I Nikolayın fərmanı ilə İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisində “Erməni vilayəti” təşkil edildi. Bu tarix Azərbaycan torpaqlarında yaradı- lacaq gələcək Ermənistanın təməli idi. Həmin vaxtın rəsmi statistikasına görə, “Erməni vilayəti”nin mərkəzi olan İrəvan şəhərində 7331 azərbaycanlı, 2369 erməni yaşayırdı. Buna paralel olaraq Tükrmənçay müqavi- ləsinin 15-ci bəndinə əsasən, İrandan 40 min erməni İrəvan, Qarabağ və Naxçıvana köçürüldü (31). Analoji proses XIX əsrdəki Rusiya-Türkiyə müharibələrinin yekununda (1829,1878) da özünü göstərdi. Türkiyə ərazisindən təxminən 85 min erməni köçrülərək sözü- gedən bölgələrə məskunlaşdırıldı. Çarizmin köçürmə siyasəti Qarabağda və İrəvanda demoqratik tərkibi dəyişdi. 1832-ci ildə Qarabağ əhalisinin 91%-ni azər- baycanlılar, 8,4%-ni isə ermənilər təşkil edirdi. 20.546 ailədən 13.965-i azərbaycanlılar, 6491-i isə ermənilər idi. Köçürmə siyasəti nəticəsində azərbaycanlıların faizi 64,8%-ə endi, ermənilərin faizi isə 43,8 %-ə qalxdı. XIX əsrin sonunda İrəvan quberniyası azərbay- canlıların sayına görə Bakı və Yelizavetapol quberniya- larından sonra Qafqazda üçüncü yeri tuturdu. Rusiya imperiyasında ilk dəfə olraq əhalinin siyahıya alınma- sında əldə olunan göstəricilərə görə 1897-ci ildə İrəvan quberniyasında 313 min 178 azərbaycanlı yaşayıb. Sonralar müəyyən olur ki, 1914-cü ilə qədər İrəvan quberniyasının əhalisi 40 dəfə artaraq 570 min nəfər

59 təşkil edib. Lakin Azərbaycan əhalisinin sayı cəmisi 4.6 dəfə artmışdı. Hətta bu qədər sıxışdırma və deportasiya müqabi-lində yenə 1916-cı ildə İrəvan əhalisinin təxmi- nən 45%-i, yəni 247 min nəfəri azərbaycanlılar idi. Azərbaycan, Türkiyə və Gürcüstan ərazəsində «Bö- yük ermənistan» qurmağı niyyətləyən ermənilər (1887- ci ildə Cenevrədə «Qınçaq»), (1890-cı ildə, Tiflisdə) «Daşnak sütyun», (1895-ci ildə, Nyu-Yorkda) “Erməni Vətənpərvərləri İttifaqı” kimi siyasi-teror təşkilatlarını yaratdılar və bu istiqamətə yonəltdilər. Sözügedən təşki- latların fəaliyyət proqramında azərbaycanlılara qarşı ardı- cıl terror və qırğın aksiyaları həyata keçirmək məramı əsas yer tuturdu. 1918-ci ilin qırğınlarından danışmazdan əvvəl gös- tərmək lazımdır ki, ermənilərin ilk terror aktları 1896- cı ildən başlanmışdı. O zaman ermənilər Stanbul poçtxa- nasını partlatdılar. Neçə-neçə günahsızı qanına qəltan et- dilər. Bu hadisə bütün dunyada onlara nifrət və qəzəb hissi oyatdı. Amma bu nifrət uzun sürmədi, əksinə, bir azdan erməniləri yazıq, fağır bir məxluq kimi qələmə verib onların terroruna haqq qazandırdılar (1). Son iki yüzillikdə xalqımız məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilmiş soyqırımı siyasəti nəticəsində böyük faciələrlə üzləşmişdir. Mərhələmərhələ gerçəkləşdirilən siyasət nəticəsində azərbaycanlılar qətl və qırğınlara mə- ruz qalmış, yaşayış məskənləri viran edilmişdir. Ermənilər 1905-ci il Rus inqilabının başlanması ilə ölkədə yaranmış hərc-mərclikdən istifadə edərək İrə- vanda, Bakıda, Şuşada, Gəncədə, Qazaxda və digər yer- lərdə milli qırğınlar törətdilər. 1905-ci ilin fevralın 6-9- da və avqustun 20-25-də minlərlə azərbaycanlını qətlə yetirdilər. Onlar İrəvanda, Şuşada, Zəngəzurda bir neçə

60 dəfə kütləvi qırğınlar törətdilər, 75 azərbaycanlı kəndini talan etdilər. Xankəndində doğulub boya-başa çatmış, qırğınların şahidi olmuş Ohanes Apresiyan xatarələrində qeyd edir ki; «Rus–Kazak birləşmələri Türkləri və Erməniləri bir- birinə savaşdırırdılar. Onlar deyirdilər ki, biz gündüzlər sakitliyi bərpa edirik. Gecələr sizin evlərin qonağıyıq. Onda nə bilirsiz edin». Törədilən qırğın və fəryadın sə- sindən qulağıma pambıq tıxamağa məcbur olurdum. 1905-1907-ci illərdəki qanlı cinayətlər nəticəsində 10 mindən artıq azərbaycanlı qətlə yetirilmiş, 200 min- dən çox həmyerlimiz qaçqın düşmüşdür (30). 1905-07-ci illər inqilabından sonra azərbaycanın soyqırımı örtülü şəkildə davam edirdi. Bunu statistik məlumatlar da təstiqləyir. 1914-cü ildə başlanan I dünya müharibəsi və 1917-ci il inqilabları ermənilərin «böyük ermənistan» iddiası üçün əlverişli şərait yaratdı. Belə ki, I dünya müharibəsi illərində, 1918-20 ci illərdə, II dünya müharibəsi və ondan sonraki illərdə. Nəhayət 1988-ci ildən indiyə qədər. Bütün bu illər ərzində ermənilər azərbaycanlıları qırıb, çatıb talamışlar. Amma hər dəfəsini biz sükutla qarşılamış, yadımızdan çıxartmış və yaddan çıxartdırmışıq. Allah rəhmət eləsin hörmətli prezidentimiz, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevə. O, soyqırımı, terror, represiya, deportasiya məsələlərini qaldırmaqla onları unudulmağa qoymadı. Bizə tariximizi bir daha dərindən öyrənməyi göstərdi. Bizdən xeyli əvvəllər erməni yazıçıları uydurduq- larını dərsliklərinə salır, yaddan çıxmasına heç cür imkan vermirdilər. Onların məşhur yazıçılarından biri Daronyan ölüm ayağında öz xalqına vəsiyyət edir ki, «ey erməni çöldə zəhərli bir ilan görüb öldürməsən, səni bağışlamaq

61 olar, amma bir türk görüb öldürməsən heç bir erməni səni bağışlamaz». Budur bizim nankor qonşularımızın arzuları. 1915-ci ilin əvvəlində türkiyənin şimali-şərq böl- gələrinin erməni əhalisi Osmanlı dövlətinə qarşı müha- ribəyə və Türklərə qarşı kütləvi qırğınlara başladı. Bu- nun cavabında Osmanlı dövləti erməni əhalisini o ərazi- lərdən kütləvi şəkildə köçürülməsi barədə əmr verdi. Er- məni hərbi dəstələri ilə birlikdə İrəvan quberniyasına, Qarabağa və Zəngəzura böyük miqdarda Erməni əhalisi də köçüb gəlmişdi. Onlar bu ərazilərdə azərbaycanlılara divan tutmağa başladılar. Nəticədə hələ 1918-ci ilin mar- tına qədər İrəvan qurberniyasında 199 azərbaycanlı kəndi dağıdılmışdı. Bu ərazidə yaşayan 135 min azərbaycan- lının bir qismi ermənilər tərəfindən qətlə yetirilmiş, qalan- ları isə osmanlı ordusunun nəzərət etdiyi ərazilərə qaç- mağa məcbur olmuşdular. 1917-ci ilin fevral inqilabı siyasi partiyaların leqal fəaliyyətinə də imkan yaratdı. Digər partiyalardan fərqli olaraq «Daşnaqsütyun» partiyası başda olmaqla erməni millətçiləri düşünürdülər ki, «Böyük Ermənistan» xülya- sının reallaşmaq məqamı yetişibdir. Zaqafqaziyanın gələ- cək inzibati bölgüsü, erməni xalqının payına düşə biləcək torpaqlar, onları xüsusilə maraqlandırırdı. Onların gözü ən çox Azərbaycan torpaqlarına tikilmişdi. Ermənilərin əsas hədəfi Azərbaycan demokratiyası idi. Moskva təkcə azərbaycanı parçalamaqla kifayətlən- mirdi. 1917-ci il dekabrın 30-da Lenin və Stalinin imza- ladıqları 13 saylı dekretə əsasən Türkiyənin şərq vila- yətləri ermənilərə vəd edilmişdir. Məqsəd Türkiyəni fede- rasiya halına salmaqdan ibarət idi. Bakıda sovet hakimiyyətinə nail olmaq üçün mər- kəzdən hərbi güc xahiş olunurudu. Bu əvvəlcədən düşü- nülmüş və 1918-ci ildə Bakıda baş vermiş mart hadisələri

62 ərəfəsində hazırlanmış məqsədyönlü siyasətdən irəli gəlirdi. Mart hadisələri ərəfəsində Bakıda Sovet hərbi hissələri ilə yanaşı, xeyli silahlı erməni əsgərləri də var idi. Şaumyanın özünün qeyd etdiyi kimi, 10.000-nə qədər (6.000.sovet, 4.000 daşnaq) Bakıda silahlı qüvvə (29) toplanmışdır. Demək olar ki, bu qüvvənin qarşısında azər- baycanlılar silahsız idilər. Başda Şaumyan olmaqla Bakı Sovetinin rəhbərliyi «müsəlman əksinqlabçı ünsürlər» deyə adlandırdıqları şəhərin azərbaycanlı əhalisini milli münaqişəyə cəlb etmək üçün bəhanə axtarırdı. Tezliklə belə bir imkan tapıldı. 30 mart 1918-ci ildə bolşevik- daşnak rəhbərliyi belə şayiə yaydılar ki, «Evelina» gəmi- si ilə Bakıdan Lənkərana gedən müsəlman zabitləri guya Muğanda rus-malakan kəndlərini məhv etmək tapşırığı almışlar. Bu təxribat nəticəsində qeyri azər- baycanlı qüvvələr «Evelina» gəmisinin tərksilah edil- məsinə tərəf çıxdılar. Həmin gün İnqilabi müdafiə komitəsinin köməyi ilə bir neçə yüz nəfər müsəlman di- viziyanın zabit və əsgərlərinin tərksilah edilməsi, buna etiraz əlaməti olaraq azərbaycanlıların kortəbii mitinq- lərinin keçirilməsi və ən nəhayət, Sovet hərbi hissələrinin atlı dəstəsinə təxribat məqsədi ilə atəş açılması bolşevik- lərin əl-qolunu açmış oldu. 1918-ci ilin martında Bakıda Qafqaz cəbhəsindən qayıtmış öz evlərinə getməli olan bir neçə min rus və erməni əsgəri var idi. Onlar öz silahlarını dəyər-dəyməzinə Şaumyan güruhuna satdılar və hətta onun təşkil etdiyi «Qırmızı qıvardiya» ordusuna daxil oldular. 12 minlik ordunun 75% ermənilərdən ibarət idi. Martın 30-da döyüşlərə rəhbərlik etmək üçün Şaumyanın başçılığı ilə müdafiə komitəsi yaradıldı. Buraya Caparidze, Korqanov, Saakyan, Yolçiyan və b. daxil idilər (33). Üç gün ərzində Bakı talan edildi, qan dəryasında boğuldu. N.Nərimanov həmin günləri belə

63 təsvir edir: «Müsəlman hətta bolşevik olsaydı, ona aman vermirdilər. Daşnaqlar deyirdilər. Biz heç bir bolşevik tanımırıq, təkcə elə müsəlman olması kifayətdir» (2). Aprelin 1-də qırğının dayandırılması barədə sənədin qəbul edilməsinə baxmayaraq bu cinayətkarlıq aprelin 2-i axşama qədər davam etdi. Bu soyqırım zamanı təkcə Bakıda 12-14 min nəfər günahsız qanına qəltan edildi. A.Mikoyanın başçılıq etdiyi «Qırmızı Qvardiya» dəstələri də fəal iştirak etmişlər. Hətta İçəri Şəhərə hücum zamanı Mikoyan yaralanmışdır. «İnqlabı əksinqlabdan müdafiə» adı ilə çıxış edən bu quldur dəstələri, memarlıq abidələrindən olan «İsmayıliyəni» yandırmış, “Açıq söz”, “Kaspi”, “Baku” və b. qəzet və jurnalların redaksiyalarını dağıtmış, Təzə Pir məscidinə böyük ziyan vurmuşdular. Azərbaycanın Şamaxı, Quba, Göyçay, Lənkəran, Qara- bağ, Naxçıvan bölgələrində milli qırğın törətmişlər. Fakt- lar sübut edir ki, Şamaxıda 8-12 min, bütövlükdə qəzanın 72 kəndində 40 minə qədər insan qətlə yetirimiş, 13 məhəllə məhçidi və 800 illik yaşı olan cümə məhçidi dağıdılmışdı. 1918-ci ilin aprel-may aylarında Qubada daha kütləvi qırğınlar tör ədilib. Elə birinci günü ermənilər 1000-nə qədər adamı Qubada məhv ediblər. Deyilənə görə 16 min nəfərə qədər Qubada insan qırılmışdır. Ancaq təəssüf ki, burada da öl ənlərin sayı 7-8 min nəfər göstə- rilir. Quba şəhər qlavası Hamazapsın yanına gedərək öldürülənlərin dəfn olunmasına icazə istəyir. O rədd edərək deyir ki; mən bura gəlməmişəm ki, Sovet haki- miyyətini möhkəmləndirəm, gəlmişəm ki, sizdən öldü- rülən ermənilərin intiqamını alam (33). Erməni daşnaq hərbi dəstələrinin törətdikləri milli qırğın uzun bir dövr ərzində Sovet hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsi uğrun- da və əksinqlab üz ərində böyük qələbə kimi qələmə verilmişdir. Lakin, əsil həqiqəti gizlətməyənlər də olmuş-

64 dur. Bolşeviklər arasında da həmin faciəni Sovet hakimiy- yəti üçün qara ləkə hesab edənlər də olmuşdur. Şaumyan Lənkəran, Salyan, Hacıqabul, Göyçay və digər rayonlarda Sovet hakimiyyəti qurmaq bəhanəsi ilə bu yerlərə xeyli sayda daşnaq qüvvələri göndərdi. Lənkəranda adamları məsçiddə ibadət zamanı qətlə yetir- mişdilər. Həmin yerdə öldürü lənlərin sayı 5 min nəfəri ötüb keçmişdi. 1918-ci ilin mart-aprelində İrəvan quber- niyasında 211 kənd, Quba ərazisində 122, Qarabağın dağlıq hissəsində 150, Zəngəzurda 115, Qars əyalətində 92 kənd yerlə yeksan olunub, əhali qətlə yetirilmişdir. 1918-ci ilin yayından daşnaqlar İrəvan quberniyasında azərbaycanlıları qırmağa başladılar. Zəngibasar, Qəmərli, Vedibasardan tutmuş Şərur və Naxçıvana qədər qırğın törətmək Andronikə həvalə edilmişdir. General Dro Də- rələyəz elində, general Sirkov Göyçə mahalında, general Njde Zəngəzurda əhalini qırıb, yurdlarını viran edib, etnik təmizləmə siyasəti aparırdılar. Təkcə Zəngəzurda 10 min- dən artıq azərbaycanlı qətlə yetirilmiş, 50 min qaçqın düşmüşdür. Ümummiyyətlə erməni vəhşilikləri nəticəsində XX əsrin I rübündə 2 milyon azərbaycanlı qətlə yetirilmiş, yaralanmış və deportasiya edilmişdir (2). Öz havadanlıqlarından kömək almalarına baxmayaraq ermənilərə lazımınca müqavimət göstərilmişdir. Məsələn ermənilər 1919-cu ildə yenidən Vediyə hücum edərkən Abbasqulu bəy Şadlınskinin başçılığı altında azərbaycanlılar 200 erməni əsgərini, 10 zabitini məhv etmişlər. Dronun dördüncü dəfə basqını zamanı Şadlin- skinin dəstəsi 1500 erməni əsgərini əlbəyəxa döyüşdə məğlub etmişdi. Laçınlı Sultan bəy quldur Andranikin xalq deyi- minə görə 30 minlik qoşununu Zabux dərəsində məhv

65 etmiş, el arasında Erkən Tavan ləqəbi ilə tanınan Zəngə- zurlu qadın Laçın və əlyanlı meşələrində ermənilərə divan tutmuşdur. Qisas almaq məqsədi ilə öldürdüyü erməninin qanından bir ovucda içmişdir. 1919-cu ildə Türk alimi Ziya Göyalp İstanbulda ingilislər tərəfindən tutulur. Məhkəmədə ondan soru- şurlar:-siz erməni qırğınına görə tutulmusunuz? Bu barə- də nə deyə bilərsiniz? Z.Göyalp onların üz ərinə qışqıra- raq deyir:- mənim məmləkətimə böhtan atmayın. Bizdə erməni qırğını olmayıb, erməni türk vuruşması olub. Er- mənilər bizi arxadan vururdular biz də qayıdıb cavab- larını verirdik. Hətta ermənilər dəstək aldıqları ölkələr tərəfindən də qan tökən xalq olduqları üçün ifşa olunmuşlar. İngiltə- rənin Xarici İşlər Naziri Kerzon 1920-ci ilin əvvəlində İngiltərə parlamentində erməni canilərini ifşa edərək bildirmişdi: “Mənə elə gəlir ki, siz erməniləri 8 yaşında təmiz və məsum bir qız kimi zənn edirsiniz. Bu fikirdə çox yanılırsınız. Halbuki ermənilər özlərinin son vəhşi davranışları ilə nə qədər qan tökən bir xalq olduqlarını büsbütün isbat etmişlər”. Bunlardan ibrət dərsi almayan ermənilər öz bədnam niyyətlərini davam etdirmişlər. 1920-ci il avqustun 10-da İrəvan şəhərində Sоvеt rusiyası ilə Ermənistan arasında müqavilə imzalanarkən Azərbaycanının milli dövlət mə- nafelərinə qəsdlər edilərək Zəngəzur və Naxçıvanın Er- mənistana verilməsi planlaşdırılmışdır. İrəvandakı danı- şıqların protokolu tərəfləri gələcəkki sülh müqaviləsini imzalamağa məcbur etdi. Həmin sazişlə Ermənistan Qara- bağdan imtina etməli, Zəngəzuru almalı idi, əslində torp- aqların Ermənistana verilməsi razılığını Lenin vermiş, Stalin tərəfindən həyata keçirilmişdir. 1920-ci il noyabrın 4-də Stalin, Orconikidze, Qabrelyan, Leqan, Ə.Qarayev

66 və başqalarının iştirakı ilə keçirilən iclas qəbul edilən qərar Azərbaycan torpaqlarının hərraca qoyulması demək idi. Hətta Lenindən sonra Stalin “Mən azərbaycan torpaq- larının müstəqilliyinin tərəfldarı deyiləm” (11) deməsi düşmən münasibətin təzahürü idi. Zəngəzurun ermənilərə verilməsi istiqamətində daha öir addım 1920-ci il dekabrın 1-də atıldı. “İ.V.Stalin Bakı sovetinin 1 dekabrda qəbul eitdiyi qərara münasibətini belə bildirmişdir. Dekabrın 1-də Sovet Azərbaycanı mübahisəli vilayətlərdən könüllü olaraq əl çəkir, Zəngə- zur, Naxçıvan və Dağlıq Qarabağın Sovet Ermənistanına verilməsini elan edir”. Göründüyü kimi XI Qızıl Ordunu Azərbaycanı işğal etmək üçün A.Mikoyan dəvət etmiş- dirsə, bundan sonra onun torpaqlarının siyasi hərraca qoyan İ.Stalin olmuşdur. Zəngəzur və Naxçıvanın Ermə- nistana verilməsi elan edilən kimi həyata keçirilmədi. N.Nərimanov Leninə yazdığı məktubda “Azərbay- canın tamamilə mübahizəsiz ərazilərini Ermənistana gü- zəştə gedilməsi mümkün olmayan səhvdir”-deyə etiraz etmişdir. Ermənistan Zəngəzurun ələ keçirilməsini asan- laşdırmaq və sürətləndirmək üçün onun bir hissəsində Kürdüstan qəzası yaratmaq iddiasını irəli sürmüşdür. Əs- lində əsas məqsəd Azərbaycanı parçalamaq, Rusiyanın mövqeyini möhkəmlətmək və işğalı asanlaşdırmaq idi. 1921-ci il yanvarın 12-də Az. KP MK siyasi və təşkilat bürolarının iclasında Zəngəzurun müsəlman his- səsinin inzibati cəhətdən təşkili haqqında qərar çıxarıldı. Uzun müzakirədən sonra Zəngəzurun könüllü inzibati sərhədlərdə saxlanması qərara alındı. Bura ilə bağlı qeyri müəyyənlik 1927-ci ilə qədər davam etdi. Sonralar ermə- nilər bir sıra əraziləri də ələ keçirdilər. Belə ki, Zaqaf- qaziya. MİK. Rəyasət Heyətinin 1927-ci il 1 yanvar tarixli iclasında Mehri-Cəbrayıl qəzasında 24 kəndin,

67 1927-ci ilin 20 iyun tarixli iclasında isə Zəngəzur-Kür- düstan qəzasının 1.065 desaytin ərazisinin bu və ya digər qəzalara aid edilməsi məsələləri müzakirə edildi (12). 1929-cu il fevralın 18-də Saakyanın sədrliyi, D.Bünyatzadə, M.Bağırov və S.Yaqubovun iştirakı ilə ke- çirilən iclasda Mehridə erməni rayonu yaratmaq adı al- tında Zəngilan rayonunun– Nüvədi, Ernəzir və Tuğut kəndəlri Ermənistana verildi. 1938-1939-cu illərdə isə Nüvədi Ernəzirə Tuğut isə Astazura birləşdirildi (12). Beləliklə, Zəngəzurun cənub-qərb hissəsindəki torpaqlar da ermənilərə bağışlandı. Mehi rayonunun təşkili ilə Azərbaycan tərkib hissəsi olan Naxçıvandan ayrı salındı. Qars müqaviləsinə məhəl qoyulmayaraq Zaqaf- qaziya Sovetləri MİK Rəyasət Heyəti 1929-cu il 18 fevral tarixli qərarı ilə Naxçıvanın 657 kvadrat kilometr sahəsi Ermənistana verildi. Bu orqanını 5 mart 1938-ci il tarixli qərarına əsasən isə Şərurun Sədərək və Kərki kəndləri ətrafındakı bəzi ərazilər də Ermənistana verildi. Sonralar ermənilərin patriarx-katalikosu Stalinə məktub yazıb dünya ermənilərinin sovet Ermənistanına gəlmək istədiklərini bildirmişdir. Stalin bu məktubun üz ərinə 1945-ci il aprelin 19-da öz dəstixətti ilə yazmış- dır: Razıyam SSRİ XKS sədri Stalin (1). Ermənilər bundan şirnikləndilər. Ermənistan KP l- ci.. katibi Arutyunov məktubla Stalinə müraciət edib Qarabağın da Ermənistana verilməsini xahiş etdi. Lakin M.J.Bağırovun əzəli Azərbaycan torpağı olan Borçalı, Göyçə, Dərbəndin onda Azərbaycana verilməsi məsələ- sini qaldırması bu fikri arxa plana salmışdı. Bunu görən ermənilər Azərbaycanlıların deportasiya edilməsi üz ə- rində dayandılar. 1947-ci ildə dekabrın 23-də Stalinin imzası ilə qanun çıxarılmasına nail oldular. 1948-ci il martın 10-da isə bu qanuna əlavə etdilər. Beləliklə 1948-

68 ci ildə 10.000, 1949-cu ildə 40.000, 1950-ci ildə 50.000 nəfər azərbaycanlı “könüllü” Kür-Araz ovalığına köçü- rüldü. Mərhələ-mərhələ gerçəkləşdirilən siyasət nəticə- sində azərbaycanlılar qətil və qırğınlara məruz qalır, ya- şayış məskənləri viran edilirdi.

Siyasi gərginlik yeni mərhələdə

Mərkəz tərəfindən müdafiə olunan ermənilərin məkrli planları beləcə davam etdirilirdi. Bütün bunların yekunu isə 1985-ci ildən Qarbaçovun bədnam yenidən- qurma siyasəti nəticəsində oldu. Bu siyasət bir tərəfdən millətlərin müstəqillik uğrunda mübarizəsinə şərait ya- ratsa da, digər tərəfdən xeyli fəzadlar törətdi. Milli əda- vət, millətçilik qızışdı, müstəqillik uğrunda mübarizə aparan xalqlara hədələr, təcavüzlər artdı. Bu proseslərin ağrı- acısını ən çox Azərbaycan yaşasa da müstəqillik uğrunda mübarizədən dönmədi. Bakıda antisovet qiyam baş verdiyini bəhanə edib 20 yanvar faciəsini törətmək üçün heç bir əsas yox idi. Lakin Moskva bu təxribatı axra kimi davam etdirdi. Çünki bu təxribat ona hava-su kimi lazım idi Ona görə ki, islahatı keçirilən siyasi sis- temin əsas dayağı olan, hərbi sənaye kompleksinin nüfu- zuna zərbə vursun və sovet respublikalarında ona nifrət yaradılsın. Digər tərəfdən müstəqillik uğrunda mübari- zəyə qalxmış Azərbaycan xalqının timsalında digər milli respublikalara da ibrət dərsi verilsin, azadlıq hərəkatının qarşısı alınsın. İmperiyanı yeni formada qoruyub saxlamaq mümkün olsun. 20 yanvar faciəsindən sonra Azərbaycanda dəyiş- məkdə olan siyasi gərginlik yeni tarixi mərhələyə qədəm qoydu. Azərbaycanın demokratik qüvvələri isə siyasi mübarizə şəraitinin çətinliyinə baxmayaraq, respubli-

69 kanın suverenliyinin müdafiəsi sahəsində iqtidarın atdığı adımların yarımçıqlığını Moskvanın tapşırıqlarına uyğun siyasət yeritdiyini tənqid edirdi. Prezidentin başlıca vəzi- fəsinin, Respublikanın suverenliyinin təmin olunması, ərazi bütövlüyünün və sərhədlərin qorunması, vətəndaş- ların hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi sahəsindəki fəaliyyəti yarımçıq və ardıcıl olmayan fəaliyyət kimi qiymətləndirildi. 1991-ci il avqustun 27-də Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin növbədənkənar sesiyası çağı- rıldı. Gündəliyə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bər- pası məsələsi daxil edildi. Kəskin müzakirə və mübahisə- dən sonra, 1991-ci il avqustun 30-da Azərbaycan Respub- likasının dövlət müstəqilliyini bərpa etmək haqqında Bəyannamə qəbul edildi. Demokratik mübarizə dahada kəskinləşən, yeni mərhələyə daxil oldu. Sov. İKP süqut etdikdən sonra Azərbaycan KP 14 sentyabr 1991-ci il tarixli XXXIII qurultayında buraxıldı. Respublikada siyasi vakkum yarandı. 1991-ci ilin 18 oktyabr tarixli sessiyasında Azər- baycan Respublikasının Ali Soveti Azərbaycan Respub- likasının dövlət müstəqilliyi haqqında konstitusyia aktını qəbul etdi. Kommunist rejimi devriləndən sonra, əsasən 1991-ci ilin sentyabr ayının ikinci yarısında iqtidar- müxalifət sövdələşməsi baş verdi. Ali Soveti iqtidar və müxalifətdən olan deputatlar hesabına (hər tərəfdən 25 nəfər) təşkil etmək haqda müxalifətin təklifi qəbul edildi. Bu bir tərəfdən mövcud hakimiyyətinin böhranının ifadəsi idisə, digər tərəfdən isə “üçüncü bir qüvvənin” hakimiy- yətə gəlmək ehtimalından edilən ciddi ehtiyat idi. Hər iki tərəfin ehtiyat etdiyi üçüncü qüvvə arasında, əsas rəqib Heydər Əliyev hesab edilirdi. Elə bu ehtiyatın nəticəsi idi ki, sentyabr ayından başlayaraq Heydər Əliyevə qarşı qərəzli təbliğat kompaniyası genişləndirildi. Çünki Hey-

70 dər Əliyev artıq 1991-ci il sentyabrın 3-də Naxçıvan Ali Məclisinin sədri seçilmişdi. İqtidar Heydər Əliyevin sədr seçilməsini hətta Naxçıvanda dövlət çevrilişi kimi qiymətləndirirdi. Heydər Əliyevin isə çoxdankı nüfuzu və təcrübəsi eləcə də Naxçıvan MP-nın gərgin anında gör- düyü əməli tədbirlər onun hakimiyyətə gəlmək şansını daha da zəruri edirdi. 1991-ci il dekabırın 8-də 3 respublika rəhbər-ləri- nin Minsk görüşü, SSRİ-nin buraxılması iktidar-müxa- lifət ziddiyyətləri üçün yeni məqam yaratdı. SSRİ-nin iflasından sonra bütün respublikalar, eləcə də, Azərbay- can siyasi müstəqilliyə nail oldu. Lakin, Azərbaycanda iqtidarla müxalifət arasında ortaq siyasi məxrəc tapıl- madı. Hakimiyyət hərisliyi çılpaqlığı ilə üzə sıxdı. “Bey- nəlxalq problem” kimi xarakterizə olunan Dağlıq Qara- bağ qondarma problemini həll etmək üçün tarazlaşdı- rılmış prinsipial xarici siyasət xətti götürmək vacib idi. Lakin, iqtidar düzgün xarici siyasət xətti müəyyən edə bilmədi. Müxalifət isə hər vəchlə MDB-yə daxil olmağa maneçilik törədirdi. Bilmirdilər ki, MDB-yə daxil olmaq respublikanın müstəqilliyi və fəal xarici siyasət yeritimə- si üçün stimul ola bilər. Prezident Ayaz Mütəllibov isə nəinki öz mövqeyini qəbul etdirə bilmədi, heç olmasa istefa verərək xalqın diqqətini problemə cəlb etmədi. 1991-ci ilin noyabrında törədilmiş “vertalyot faciəsi”nə münasibətdə Azərbaycan dövlətinin qətiyətsiz, qorxaq mövqeyindən sonra, azərbaycanlılar yaşayan ərazilərdə erməni həmlələri fəallaşdı. Ordunun yaradılmasında, hərbi əməliyyatların keçirilməsində buraxılan ciddi səhv- lərin və daxili qarşıdurmaların nəticəsində torpaqla- rımızın bir hissəsi hələ 1992-ci ilin yanvar, fevral ayla- rında düşmənin əlinə keçdi. 1992-ci il yanvarın 21-də Qeybalı, fevralın 12-də Aşağı Quşçular,Yuxarı Quşçlar,

71 Malıbəyli, fevralın 17-də Qaradağlı və s. yaşayış məntə- qələri yandırılaraq viran qoyuldu. Ermənilərin nankor- luğu, respublika rəhbərliyinin isə fəaliyyətsizliyi xalqın qəzəbini artırdı. Azərbaycan xalqının böyük oğlu Heydər Əliyevin respublikaya rəhbərlik etməməsi, A.Volskinin rəhbərliyi ilə yaranmış təşkilat komitəsinin antiazərbay- can siyasəti seperatçı erməniləri dahada şirnikləndirirdi. Zori Balayan Volskiyə yazdığı aftoqra-finda ona verdiyi təxəllüsdə hər şeyi açırdı. “Bizim Volskiyə (Qarabağlıya) qoy sizin ocaqda daimi işıq və hərarət olsun! Hər şeyə görə sağ ol!” Ermənilər artıq DQMV-də olan 53 Azər- baycan kəndindən azərbaycanlıların qovulmasını təşkil etdilər. Bütün bunlar A.Volskinin və Polyaniçkonun əli ilə həyata kesirildi. 1991-ci ilin sentyabrın 2-də Vilayətin ərazisində qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nı elan etdilər. Artıq Moskva və Bakıdan heç bir kömək gözləməyən əhali özü könüllülər təşkil edib, müdafiyə qalxdı. Xocalının vəzyəti isə günü-gündən pisləşirdi. 2000 nəfərə qədər əhali şəhərdə mühasirə vəzyətində qal- mışdı. Fevral ayının 25-dən 26-na keçən gecə, Erməni ordusu kesmiş SSRİ-nin 366-cı motoatıcı alayının kö- məyi ilə Xocalı şəhəri üzərinə hücum etdi. Bu alayın tərkibində 100 ədəd zirehli döyüş texnikası vardı. Polkun tərkibində olanlardan 49-u zabit və gizir idi. Təkcə ae- roport istiqamətində mudafiədə 150 nəfərə qədər adamı qətlə yetirmişlər. Xocalılar müdafiəsiz qalmışdı. Ancaq Ba-kıda oturmuş rəhbərlər isə kömək göstərmək barədə de-mək olar heç düşünmürdülər. Şaxtalı qış gecəsində uşaqlar, qadınlar, qocalar ayaqyalın Ağdam tərəfə üz tutdular. Naxçivanik kəndi yaxınlığında jamaatı ot kimi biçmişlər. Burada 200 nəfərə qədər əsir götürülmüşdür. Gülablı kəndi yaxınlığında da 200 nəfərə qədər əsir düş- müşdü. Qocaların, qadınların, uşaqların gözləri çıxarılır,

72 qulaqları kəsilir və yandırılırdı. 50 nəfər xüsusi qəddar- lıqla öldürülmüşdür. Bu soyqırım nəticəsində 613 nəfər Xocalı sakini öldürülmüş, əlil olmuş, 1275 nəfərədək adam qirov qötürülmüşdür. Ölənlər arasinda 83 uşaq olmuş, (onlardan 33-ü, 2-15yaş arasında olmuşdur). 106 qadın, 70 nəfər qoca var idi. 8 ailə tamamilə məhv edilib, 25 uşaq hər iki valideynini, 130 uşaq isə 1 valideynini itirib. 150 nəfərin taleyi bu gün də məlum deyil. Bütün bunların qarşısında isə respublika televizyası ilə deyilirdi ki, cəmi iki nəfər həlak olmuşdur. Bu onu göstərirdi ki, rəhbərləri əhali, torpaq, onun müdafiəsi düşündürmürdü, başları özlərinə qarışmışdı. Köməksiz qalan Xocalılar faciə ilə üzləşsələr də öz qəhrəmanlıqlarını göstərdilər. Öldülər, ancaq əyilmədi- lər. Neçə-neçə erməni məhv etdilər. Əlif Hacıyev, Aqil Quluyev, Tofiq Hüseyinov, Hikmət Nəzərli və İnqilab İsmayılov Xocalının müdafiəsində qəhrəmanlıq göstər- diklərinə görə, Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı fəxri adına layiq görüldülər. Azərbaycanın fəal siyasi xətt yeritməməsindən, respublikadakı daxili siyasi gərginlikdən istifadə edən erməni işğalçıları Qarabağda hücumu daha da gücləndi- rərək Şuşa, Laçın və digər sərhəd bölgələri üçün işğal dairəsini genişləndirdilər.

73 Xəyanətin acı nəticələri.

1992-ci il may ayının 8-də erməni işğalçılarının kütləvi hücumu nəticəsində Şuşa şəhəri işğal olunur. Bundan sonra Laçının vəziyyəti daha da pisləşir. Qurub- yaratmaq eşqi ilə yaşayan, «Qara qapı» adlandırılan, mərd igidlər diyarı olan Laçın da çox təssüf ki, mənfur erməni faşistləri tərəfindən 1992-ci il may ayının 17-də işğal olundu. Laçın o zamanki, Azərbaycan rəhbərliyinin, başı hakimiyyət davasına qarışan AXC-Müsavat cütlüyünün xəyanətinin qurbanı oldu. Bu il may ayının 17-də Laçın rayonunun Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işgal edilməsinin 20 ili tamam olur. Öz havadarlarının kömə- yindən istifadə edərək bu işğalı həyata keçirən Ermənistan 70 min laçınlını keçən illər ərzində məcburi köçkün həyatı yaşamağa məhkum etmişdir. Çox təəssüf ki, dün- yanın ən böyük beynəlxalq təşkilatlarının və dövlətlərinin münaqişəyə ikili yanaşmaları, göstərdikləri loyal müna- sibət nəticəsində ərazilərimizin 20 faizini əhatə edən işğal hələ də davam etməkdədir. Azərbaycan Respublikasının cənub-qərbində yer- ləşən Laçın rayonu işğal nəticəsində 1şəhəri, 1 qəsəbəsi və 125 kəndi dagıdılaraq yerlə yeksan edilmiş, əhalisi isə respublikanın 59 şəhər və rayonunda müvəqqəti məskun- laşmışdır. Rayonun 166488 hektar torpaq sahəsinin 75781 hektarı kənd təsərrüfatına yararlı olmuş, 33205 hektarını əsasən palıd, ardıc, cökə, vələs, fısdıq və s. Agaclardan ibarət meşə zolagı, 72000 hektarını yaylaq sahəsi, 1470 hektarını isə meyvə bagları təşkil etmişdir. Ərazisi əsasən çay daşı, qum, gil, qrafit, dag bülluru, mərmər, civə, uran, kobalt, xrom, qızıl və dəmir yataqları kimi faydalı qazın- tılarla zəngindir. Rayon ərazisində 200-ə yaxın tarixi, mədəniyyət və memarlıq abidələri, onlarla kurqan, qala

74 tipli arxeologiya baxımdan faydalı olan abidələr, qəbir- üstü abidələr vardır. Laçın rayonu əsasən təbii turşsu, istisu və digər mineral bulaqları, kəklik otu, itburnu, qatırquyrugu, ço- banyastıgı, solmazçiçəyi, bagayarpagı, yemişan, baldırgan və s. Saysız-hesabsız dərman bitkiləri, dag keçisi, cüyür, qaban, ayı, bəbir, canavar, tülkü, dələ, dovşan və s. Çoxlu sayda ov heyvanları, bülbül, qartal, turac, qırqovul, şana- pipik, alabaxta, göyərçin, bildirçin və s. quşlar, heyvan- darlıq, arıçılıq və tərəvəz məhsulları ilə məşhurdur. Rayonda 1187 km uzunlugunda su kəməri, 33 su anbarı, 15 km uzunlugunda mərkəzi kanalizasiya, 20 km uzunlugunda istilik şəbəkəsi, 14 hamam, 8 yanacaq dol- durma stansiyası, 6 elektrik yarımstansiyası, 2636 km uzunlugunda elektrik hava xətləri, 498 km uzunlugunda qaz xətti və 3 televiziya stansiyası vardı (34). Rayonun iqtisadiyyatını əsasən heyvandarlıq, arıçı- lıq və qismən bagçılıq təşkil etmişdir. Rayonda icti-mai və şəxsi təsərrüfatlarda 40211 baş iri və 244000 baş xırda buynuzlu heyvanlar, 44235 arı ailəsi olmuş, 3438 hektar sahədə taxıl əkilmiş, 1470 hektar sahədə meyvə agacları salınmışdır. Hər il rayon üzrə 6000 ton süd, 5000 ton ət, 400 tondan çox yun tədarük olunurdu. Rayonda iri dövlət müəssisələrindən olan 9 heyvandarlıq sovxozu, o cüm- lədən südçülük-damazlıq sovxozu, yag-pendir zavodu, konserv zavodu, ət tədarükü və qəbulu məntəqəsi, yun və göndəri qəbulu idarəsi, kimya birliyi, baytarlıq müalicə- xanası, tikinti materialları istehsalat birliyi, agac emalı sənayesi, yol və tikinti quraşdırma idarəsi, Sumqayıt Aliminium və Maşınqayırma zavodlarının filialları, yün- gül və yerli sənaye kombinatları, 2 asfalt zavod, beton zavod, 23 tikinti idarəsi, mərmər, əhəng, pemoksal və

75 toxuculuq sexləri, 2 daş karxanası və s. müəssisələr fəa- liyyət göstərirdi (35). İşgal nəticəsində Laçın şəhərində, Qayğı qəsəbə- sində və 125 kənddə olan 13.745 fərdi yaşayış evi, 48 sənaye, 63 kənd təsərrüfatı obyekti, 217 mədəni-maarif, 101 məktəb, 5 məktəbdənkənar, 2 məktəbəqədər müəs- sisə, 142 səhiyyə, 460 ticarət obyekti itirilmişdir. Ümu- milikdə o dövrün hesablamaları ilə rayona 7,1 milyard ABŞ dolları həcmində ziyan dəymişdir. Rayonun bütün sakinləri ciddi cəhdlə düşmənə müqavimət göstərsələr də havadarları tərəfindən ən müa- sir silahlarla təchiz edilmiş və canlı qüvvə ilə kömək alan erməni silahlı birləşmələri sonda müvəqqəti də olsa ərazi- lərimizi işgal etməyə nail oldu. Laçınlıların qurub-yarat- dıqları, göstərilən nələri var idisə hamısı düşmən əlinə keçdi. Buna baxmayaraq, ataların keçdiyi qəhrəmanlıq yolunu onların varisləri davam etdirdilər. Belə ki, torpaq- larımızın bütövlüyü, o cümlədən Laçın uğrunda gedən döyüşlərdə neçə-neçə mərd oğullarımız canından keçdi. Son dəqiqləşdirmələrə görə döyüşlərdə 328 nəfər şəhid olmuş, 225 nəfər əlil olmuş, 33 nəfər hər iki valideynini itirmiş, 5 nəfər– Oktay Güləli oğlu Güləliyev, Kamil Baladə oğlu Nəsibov, İsrafil Şahverdi oğlu Şahverdiyev, Qorxmaz Abış oğlu Eyvazov və Fazil Umud oğlu Mehdiyev Azərbaycanın Milli Qəhramanı adına la-yiq görülmüşlər.

76 Laçında erməni vandalizmi və erməniləĢdirmə siyasəti (Ģəkillərin dili ilə)

Laçın od içində

78 Yandırılmış Cicimli kəndi

80 Köçkünlük həyatı

Laçın rayonunun erməniləşdirilmiş xəritəsi. Armenized map of Lachin district Арменизированная карта Лачынского района

Şəhərdən görüntülər Sights of the town of Lachin Виды города Лачына

Zabıx- Gorus yolu

Laçının işğalından sonra tikilmiş erməni kilsəsi A church built by Armenians after occupation of the town of Lachin Церковь, построенная армянами после захвата города Лачына

Böyük Vətən müharibəsi xatirə kompleksinin erməniləşdirilməsi, A monument to warriors of the Great Patriotic War recast as Armenian Памятник воинам Великой Отечественной войны, переделанный под армянский.

Şəhərdən görüntülər Sights of the town of Lachin Виды города Лачына

Həmzə Soltan sarayı. Soltanlar kəndi. 1761-ci il. Hamza Soltan Palace. Soltanlar village. 1761 Памятник Гамза Солтан. Село Солтанлар. 1761.

Minkənd-İstisu Minkand – İstisu Минкент – Истису

90 IV Fəsil. Canlarını torpağa sipər edən vətən oğulları Laçından olan Azərbaycanın Milli Qəhrəmanları.

Oqtay Güləli oglu Güləliyev, 1962-ci ildə Xaçınyalı kəndində anadan olub. Laçın şəhər 1 saylı orta məktəbi bitirib. 1980-1982-ci illərdə hərbi xidmətdə olub. 1986-cı ildən Laçın rayon DİŞ-də işləyib. 1989-cu ildə Poltava Kooperativ İnstitutunu qiyabi bitirib. 1991-ci ildə rayon DİŞ-də bölmə komandiri təyin olunub. Şuşa, Kərkicahan, Malıbəyli, Kosalar, Da- şaltı ugrunda gedən döyüşlərdə iştirak edib. Onun komandiri oldugu dəstə Laçın kəndlərinin müdafiəsi zamanı ermənilərin xeyli döyüşçüsünü məhv edib, yüksək rütbəli zabitlərini əsir götürüb. Döyüşlərin birində yaralanıb, sagaldıqdan sonra yenidən ön cəbhəyə qayıdıb. 1992-ci il oktyabrın 11-də Avazlar kəndi yaxın- lıgında gedən qeyri-bərabər döyüşdə həlak olub. Bakı şəhərində Şəhidlər Xiyabanında dəfn olunub. Ailəli idi. İki övladı yadigar qalıb. Kamil Baladə oglu Nəsibov, 1946-cı ildə Bozlu kəndində anadan olub. Orta məktəbi Minkənddə bitirib. 1963-cü ildə orduya xidmətə çagrılıb. 1973-1978-ci illərdə Azər- baycan Politexnik İnstitutunda təhsil alıb. 1988-ci ildə könüllülərdən ibarət özünümüdafiə dəstəsi yara-

91 daraq düşmənə qarşı mübarizə aparıb. Laçının işgalından sonra Güləbird, Səfian, Suarası, Cicimli kəndləri ugrunda gedən döyüşlərdə iştirak edib. 1992-ci il 28-29 iyulda Laçın ugrunda gedən döyüşlərdə həlak olub. Agcəbədi şəhərində dəfn olunub. Ailəli idi. Dörd övladı yadigar qalıb. Qorxmaz Abış oglu Eyvazov, 1967-ci ildə Güləbird kəndində anadan olub. Doguldugu kənddə orta məktə-bi bitirib. 1985-1987-ci illər- də hərbi xidmətdə olub. 1992-ci ildə Laçın rayon DİŞ-də polis nəfəri kimi işə qəbul edilib. Torpaqlarımızın azadlıgı ugrunda aparılan bir çox döyüşlərdə iştirak edib, cəsarətlə vuruşub, öz şücaətilə yoldaşlarından fərqlənib. 1994-cü ilin fevral ayında Füzuli rayonunun Mehdili kəndi ugrunda aparılan döyüşlərdə həlak olub. Sumqayıt şəhər qəbristanlıgında dəfn olunub. Ailəli idi. İki övladı yadigar qalıb. İsrafil Şahverdi oglu Şah- verdiyev, 1952-ci ildə Uannovu kəndində anadan olub. Orta məktəbi bitirdikdən sonra 1971-1974-cü illər ərzində hərbi xidmətdə olub. 1975- ci ildə Laçın rayon DİŞ-də işə götü- rülüb. 1988-ci ildən başlayaraq erməni işgalçılarına qarşı döyüş- lərdə yaxından iştirak edib. Döyüşlər zamanı bir neçə düşmən əsgərini girov götürmüş, 4 döyüş maşını və xeyli sursat ələ keçirib. Döyüşlərdə göstərdiyi qəhrəmanlıga

92 görə baş leytenant rütbəsinə və Laçın rayon Kooperativlər İttifaqının “Sultan bəy” mükafatına layiq görülüb. 1994-cü il yanvarın 13-də Horadiz döyüşlərində həlak olub. Bakıdakı Şəhidlər Xiyabanında dəfn olunub. Ailəli idi.Üç övladı yadigar qalıb. Fazil Umud oglu Mehtiyev, 1966- cı ildə Ələkci kəndində anadan olub. 1983-cü ildə orta məktəbi bi- tirdikdən sonra 1986-1988-ci illərdə hərbi xidmətdə olub. Sonradan ailələri ilə birlikdə Agdam rayonuna köçübdür. Erməni işgalçıları torpaqları- mıza təcavüz etdiyi vaxtdan Agdam rayon DİŞ-də fəaliy- yətə başlayıb. İlk günlərdən öz qorxmazlıgı ilə fərqlənib. Xocalı, Agdərə, Qaradaglı, Kərkicahan döyüşlərində şəxsi igidlik və şücaət göstərib. 1991-ci il sentyabrın 24-də postlara baş çəkərkən düşmən əsgərləri ilə qarşılaşıb və qeyri-bərabər döyüşdə igidliklə həlak olub. Agdam rayonunda dəfn olunub. Subay idi.

Bayramın ömür yolu gənclər üçün nümunədirdir.

1970-ci il mart ayının 22-də anadan olmuşdu. Novruz bayramı günü doguldugundan adını da Bayram qoydular. O, öz gəlişilə ailəyə ikiqat bayram sevinci yaşatdı. Böyüdükcə də öz tərbiyəsi və davranışı ilə bu sevincli günlərin sayını artırmaqda davam etdi. Orta məktəbi dogulub boya-başa çatdıgı Minkənddə bitirdi. Bakıya gələrək sənədlərini Azərbaycan Dövlət Neft Kimya İnstitutuna verdi. Hər zaman oldugu kimi bu dəfə

93 də valideyinlərini sevindirdi. Qəbul imtahanlarını müvəffəqiyyətlə verərək tələbə adını qazandı. Arzusu ali təhsilli mütəxəssis kimi cəmiyyətə fayda vermək idi. İnstitutda oxudugu zaman hərbi xidmətə çagrıldı. Xidmət yeri Rusiya Federasiyasının Orenburq vilayətindəki qapalı hərbi hissə oldu. Hərbi xid- mətini başa vurub vətənə qayıdan kimi könüllü olaraq ermənilərlə mübarizəyə başladı. Şəhid oldugu 1992-ci ilin 7 iyununa qədər şərəfli bir döyüş yolu keçdi. Şübhəsiz ki, Bayram kimi vətən ogulları heç bir zaman ölmür, öz cismani yoxluqları ilə daha da müqəddəsləşir, əlçatmaz olurlar. Bayramın vətən qarşısında göstərdiyi xidmətlər dövlətimiz tərəfindən də yüksək qiymətləndirilib. O, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin imzaladıgı 2005-ci il 30 iyun tarixli sərəncamla ölümün- dən sonra “Vətən ugrunda” medalı ilə təltif edilib. Vaxtilə təhsil aldıgı Minkənd kənd orta məktəbi də indi onun adını daşıyır. Tədbirlərdə Bayramın atası Məhəmməd kişidən də- fələrlə bu sözləri eşitmişəm. ”Mən Bayramın ölümünə heyifsilənmirəm. Çünki biz ogulu vətən üçün böyüdürük. O, da vətən yolunda getdi, dogulub tərbiyə aldıgı öcagın adına layiq iş gördü. Mən bununla ancaq fəxr edirəm”. Daşaltı və Meşəli hadisələrində həlak olan azərbay- canlıların cəsədlərinin çıxarılmasında yaxından iştirak edən Bayram Kəlbəcərə köməyə gedərkən qəhrəman- casına şəhid oldu. Köməyə gedən dəstə Kəlbəcərin bir kəndinə yetişəndə görürlər ki, 12 nəfər hərbiçi bir həyətə gələrək evdəki mebeli maşına yükləməyə başladılar. Əvvəl hesab edirlər ki, bizimkilərdir. Yaxınlaşanda eşi-

94 dirlər ki, ermənicə danışırlar. Şiddətli atışma başlayır. Qaçıb canlarını qurtara bilməyən ermənilər girib evdə gizlənirlər. Bizimkilər tərəfindən atılan qrantamyot atəşi evdə şiddətli yangını səbəb olur. Bayram yoldaşlarına deyir ki, məni arxadan qoruyun, girib onların qulaq- larından tutub sürüyüm bayıra. Yoldaşları evin sonacan yanıb qurtarmasını gözləməyi məsləhət bilsələr də o, razılaşmır. Qapını açaraq evə daxil olur. Yaralı halda ölümünü gözləyən erməni bu zaman əlindəki qumbaranı onun ayaqları altına atır. Bayram da əlindəki qumbaranı düşmən tərəfə tullayır. Evdə olan 8 erməni döyüşçüsünün hamısı həlak olur. Yaralı halda bayıra çıxan Bayramı yoldaşları UAZ markalı maşınla Kəlbəcərə gətirirlər. Yolda maşını saxlatdırıb: məni yerə düşürün deyir. Agır vəziyyətdə Laçına sarı boylanıb: ”Heyif səndən, ay Laçın” söyləyir. Aglayan yoldaşlarına üzünü tutub: ”Niyə aglayırsınız? Fəxr edin ki, qardaşınız şəhid olur” deyir. Həyatda cəmi 22 il yaşayan və ölümündən 20 il ötən Bayram Məmmədovun şərəfli ömür yolu bugünkü gənclər üçün ən böyük nümunə və örnəkdir. Qoy onlar belə qəh- rəmanlarımızdan nümunə götürərək, bu gün işgal altında olan torpaqlarımızın azadlıgı ugrunda mübarizəyə hər zaman hazır olsunlar.

Nəbinin döyüĢ yolu gənclər üçün örnəkdir

Ermənistanın ölkəmizə qarşı irəli sürdüyü əsassız ərazi iddiaları nəticəsində xalqımız bir çox məhrumiy- yətlərə düçar oldu. Sonda yarım milyondan çox soyda- şımız tarixi torpaqlarımız olan Qərbi Azərbaycandan zorla qovuldu. Daglıq Qarabagdan və ona bitişik ərazi- lərdən yüz minlərlə vətəndaşımız öz ev-eşiyini tərk edib

95 qaçqın və məcburi köçkün həyatı yaşamaga məhkum edildi. O zaman könüllülərdən ibarət milli özünümüdafiə dəstələri yaradılaraq düşmənə müqavimət göstərilsə də rus havadarlarının köməyi və birbaşa müdaxiləsi ilə ermə- nilər döyüşü uddu. Minlərlə şəhid verən xalqımız, müvəq- qəti də olsa ərazilərinin 20 faizini itirmək faciəsilə də üzləşdi. Tərəddüd etmədən torpaqlarımızın müdafiəsinə qalxan ogullar sinələrin düşmənə sipər edərək “təki vətən sag olsun” dedilər. Belə ogullardan biri də Nəbi idi. İsmayılov Nəbi İmran oglu 1969-cu ildə Laçın şəhərində anadan olmuşdu. üç bacının bir qardaşı idi. Gəlişilə ailəyə hədsiz sevinc bəxş etmişdi. Atası İmran, anası Minayə və bacıları Nəbinin böyüyüb boya-başa çatmasını səbirsizliklə gözləyirdilər. 1976- cı ildə Laçın şəhər 1 saylı orta məktəbin 1-ci sinfinə daxil olan Nəbi 1986 cı ildə orta məktəbi bitirdi. Məktəb illərində özünü nümunəvi şagird kimi göstərən Nəbi müəllimlərinin sevimlisi idi. Dərs zamanı diqqətini tədris edilən fənnə və müəlliminə yönəltsə də təbiətindəki çılgınlıq müəllimlərinin diqqətindən yayın- mazdı. Bu xarakteri onu çılgın bir yeniyetmə kimi forma- laşdırırdı. Orta məktəbi bitirdiyi ili Sovet ordusu sıralarına çagrılmış, 1988-ci ildə tərxis olunaraq dogma Laçına qayıtmışdı. Arzusu ali təhsil almaq, elinə-obasına səriştəli bir mütəxəssis kimi xidmət etmək idi. Lakin Sovet imperiyasının sonunun yaxınlaşması və yaranmış şəraitdən istifadə etməyə çalışan erməni mil- lətçilərinin qaldırdıgı əsassız ərazi iddiaları bir çoxları kimi, Nəbinin də bu arzusunu ürəyində qoydu. Tez-tez erməni silahlılarının hücumuna məruz qalan əhali ittifaq rəhbərliyindən və respublika hökumətindən bir kömək

96 olmadıgını görüb yerli özünümüdafiə dəstələri yaratmaq məcburiyyətində qalmışdı. İlk növbədə Daglıq Qarabagda və sərhədyanı rayonlarda yaradılan bu dəstələr düşmənə layiqli cavab verirdilər. Laçında ilk özünümüdafiə dəs- tələri yaradılarkən könüllü yazılanlardan biri də Nəbi oldu. Digər silahdaşları kimi o da belə çətin şəraitdə evdə yatıb dincəlməyi, arın-arxayın gəzib dolanmagı özünə sıgışdırmadı. Təbiətən çılgın olması onu emosional bir gəncə çevirmişdi. Düşmənlə döyüşdə son dərəcə amansız və qətiyyətli idi. Erməni quldurlarının ərazilərimizə təşkil etdikləri hücumlar onu hiddətləndirir, tezliklə müqəddəs torpaqlarımızdan düşmən ayagının kəsilməsi istiqamətin- də bacardıgından da artıq çalışmaga cəhd göstərirdi. 1990-cı ilin əvvəllərində Laçın rayonunda 811 saylı hərbi hissə təşkil ediləndə də ora ilk müraciət edənlərdən biri Nəbi oldu. Bundan sonra onun döyüş yolu rayonun Ermənistanla həmsərhəd əraziləri ilə məhdudlaşmadı. Harada zərurət duyulurdusa oraya birinci can atanlardan oldu Nəbi. Onun mənalı və şərəfli döyüş yolu bu gün gənc nəsil üçün gözəl örnəkdir. Gənclərimiz onun kimi yaşamaq, vətəni sevmək və qəhrəman olmaq istəyirlər. Nəbinin Laçından başlanan döyüş yolu Daglıq Qarabag ərazisinə, Şuşaya, Şuşaətrafı kəndlərə- Kərki- cahana, Daşaltına və Qubadlı rayonunun Ermənistanla həmsərhəd ərazilərinə qədər uzandı. Digər döyüşçü yoldaşları kimi onun da ən böyük arzusu erməni quldur- larının ayagını müqəddəs torpaqlarımızdan kəsmək, onları layiq olduqları üsulla cəzalandırmaq idi. Döyüş zamanı düşmənin üzləşdiyi agır durum və verdikləri itki onda bö- yük ruh yüksəkliyi yaradırdı. Məcburiyyət qarşısında ev- eşiyini tərk etmiş insanların qayıdışını böyük səbirsizliklə gözləyirdi. Yalnız bundan sonra arxayın nəfəs alacagını və dincələcəyini söyləyirdi. Komandirlər və yoldaşları

97 ona bir neçə günlüyə evlərinə getməyi təklif edəndə də o, bundan imtina edir, tezliklə hücuma keçmək istədiyini bildirirdi. 1992-ci ilin iyul ayının ortaları idi. Laçın şəhərinin və kəndlərin əhalisi yerində olmasa da hərbiçilərimiz hər bir məntəqə ugrunda qəhrəmancasına mübarizə aparır, nəyin bahasına olursa-olsun düşməni ələ keçirdiyi mövqe- lərdən vurub çıxarmaq istəyirdilər. Demək olar ki, hər bir qarış torpaq, hər bir daş ugrunda şiddətli mübarizə aparı- lırdı. Təəssüf ki, arxadan lazımı köməyin gəlməməsi və ordu hissələri arasında olan əlaqəsizlik bu döyüşlərin düşmənin tam məglubiyyəti ilə başa çatmasına imkan vermirdi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi iyul ayının 14-də belə döyüşlərin biri Laçının Səfian kəndi ugrunda aparılırdı. Kənddə möhkəmlənmiş düşmən qüvvələri geri çəkilmək istəmir, bizimkilər isə strateji əhəmiyyətə malik məntə- qələri ələ keçirməyə cəhd göstərirdilər. Nəbiyə və yoldaş- larına tapşırıq verilmişdi ki, nəyin bahasına olursa-olsun qarşıdakı yüksəklikdən düşmən qüvvələrini sıxışdırıb çı- xarmaq və orada möhkəmlənmək lazımdır. Bir neçə saat əvvəl başlanan döyüş sona çatmaq üzrə idi. Bizimkilərin açdıgı şiddətli atəşə davam gətir- məyən düşmən yavaşyavaş mövqelərini tərk etməyə baş- lamışdı. Döyüşçülərimiz komandanlıq tərəfindən verilən tapşırıqları başa çatdırmaq ərəfəsində idilər. Qəflətən düş- mən snayperinin açdıgı atəş bu döyüşdə də öz cəsarətilə yoldaşlarından fərqlənən Nəbini yaxaladı. 1992-ci ilin isti yay günlərində Agcəbədi rayonunun 114 saylı peşə məktəbində sıgınacaq tapan ailə üzvüləri Nəbinin özünü gözlədikləri halda cənazəsi ilə üzləşdilər. Nə qədər arzuları var idi atası İmranın, anası Minayənin və bacılarının. Hamısı bir anda puç oldu. İndi onların

98 yeganə arzusu Nəbinin ugrunda qurban getdiyi dogma Laçına qayıtmaq, onun döyüşdüyü əraziləri ziyarət et- məkdir. Təsəlli yerləri isə Nəbinin Agcəbədi şəhər qəbris- tanında yerləşən məzarıdır. Ruhun şad olsun, Vətən oglu. O gün olsun ki, Laçın göylərində dolaşan nigaran ruhun dogmalarına qovuşsun və rahatlıq tapsın.

Qeyri-adi Qəhrəmanlığa malik olan kəĢfiyyatçı

Cabbarov İlyas Vaqif oğlu 1968-ci ildə Laçın rayonunun Güləbird kəndində anadan olmuş- dur. İlyas hərbi xidmətini başa vurduqdan sonra Bakıda yaşayır- dı, kəndə az-az gəlirdi. O, Gülə- bird özünü müdafiə dəstəsi yara- narkən, onun fəal üzvlərindən biri və rəhbəri olmuş, sonralar tağım və batalyon komandiri kimi böyük şöhrət qazanmış ən əsası vətənse- vərliyi ilə seçilən Vaqif Cabbarovun oğlu idi. Namərd qonşularımızın Azərbaycana olan torpaq hərisliyi bütün xalqımızı təlatünə gətirmişdi. İlyas da Ağdərə istiqamətində erməni işğalçılarına qarşı döyüş- lərdə iştirak etmişdi. 1992-ci ilin yanvar-fevral aylarında Ağdərədə ermənilərə qarşı döyüşlərdə göstərdiyi qəhrə- manlıqlara görə kəşfiyyat bölüyünün rəhbəri kimi yol- daşları arasında böyük hörmət qazanmışdır. Kənd sakin- lərinin dediyinə görə o doğma kəndinə arasıra gedərmiş və gedəndə də özü ilə hərbi sursat da apararmış. İlyas eşidir ki, doğma kəndi Güləbirdin və ətraf Cicimli, Qazıdərəsi kəndlərinin vəziyyəti gərginləşib, onda Gülə-

99 birdə gəlir və ərazi müdafiə batalyonuna rəhbərlik edir. Az zaman çərçivəsində İlyas erməni silahlı qüvvələrinə qarşı döyüşlərdə böyük igidliklər göstərir. 1992-ci ilin sentyabrında Susuzdağ və Qızartı kimi yüksəkliklərin ələ keçirilməsində İlyasın kəşfiyyat rota- sının böyük xidməti olmuşdur. 1992-ci ilin oktyabr ayında Güləbird kəndindən Laçın istiqamətinə hücum əmri verilir. Səhərə yaxın dörd istiqamətdə başlanan hücum da yenə də əməliyyatın böyük hissəsi kəşfiyyatın üzərinə düşmüş, saat 11-12 ra- dələrində Fərəcan, Dəhan, Tərxanlı, Dəyirmanyalı kənd- ləri düşməndən azad edilir. Tərxanlı kəndində erməni- lərin qoyub qaçdığı bir BMP və bir tankı İlyas ələ keçirib hərbi hissəyə təhvil verir. Bütün bu gedən əməliyyatların fəal iştirakçısı, təcrübəli döyüşçü Ramiz Əmirov qəhrə- manlıqlarla dolu o ağır günləri belə xatırlayır. Laçın rayonunun mərkəzinə hava xətti ilə 10 km məsafə qalırdı. Qarabağda Ermənistanı birləşdirən əsas mərkəzi yol Laçından keçirdi. Zenit qurğularını idarə edən İlyas Laçı- nın mərkəzi yoluna tam nəzarət edirdi. Qarabağ tərəfdən gələn maşın karvanı və piyada qaçan ermənilər özlərini tam itirmişdi. Axşam yeməyində biz, İlyas, Ələsgər, Yaqub və bir neçə yoldaşlarımızın gətirdiyi “turşsu”nu içdik. Doğurdan da deyim ki, İlyasda qeyriadi bir qəhrə- manlıq hiss olunurdu. Oktyabr ayının 15-ə qədər Azərbaycan ordusu Laçın 0 rayonunun 85 /0-ə nəzarət edirdi. İlyas nə biləydi ki, hakimiyyətə can atan, Qurana əl basan insanlar (Quran onlara qənim olacaq) Qarabağı və ətraf rayonları sata- caqlar (15,87). Ancaq İlyas kimi minlərlə Azəri oğlu mərdliklə erməni quldurlarına qarşı amansız döyüşlər aparmışlar...

100 Doğma Laçınımızın bir parçası olan Güləbird kən- dinin igid oğlanlarından biri İlyas Vaqif oğlu Cabbarov 1993-cü il iyul ayının 20-də düşmən arxasından qayı- darkən Laçının Xanallar kəndi yaxınlığında minaya düşür və gözlərini əbədi yumur. O, Güləbird kəndində Sarı qa- yanın altında dəfn edilir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin 9 oktyabr 1994-cü il 218 saylı fərmanı ilə Cab- barov İlyas Vaqif oğlu ölümündən sonra Azərbaycan Res- publikasının torpaqlarının erməni işğalçılarından müda- fiə edilməsində gğstərdiyi xüsusi xidmətlərə görə, şəxsi igidlik və şücaətlərə görə “Azərbaycan Bayrağı” ordeni ilə təltif edilmişdir.

Qazıdərəsinin Ģəhid oğulları

Sumqayıt şəhidlər xiyabanında Laçın rayonunun Qazıdərəsi kəndindən iki şəhid uyuyur. Hər kəsin bir qisməti olur deyiblər. Cavanşirlə Fazilin də bəxtinə belə yarımçıq ömür yazılıbmış. Nə gördülər bu az yaşlarında! Həyata yenicə qədəm qoymuşdular ki, bədxah qonşuların alçaq xəyanətinin şəhidi və qurbanı oldular. Ona görə şahidi deyirik ki, respublikanın əksər yerləri erməni təcavüzünün nə olduğunu bilmədiyi vaxtlarda sərhəddin 100-200 metrliyində olan Cicimli, Qazıdərəsi və başqa kəndlərin bütün sakinləri bu zülmü yaşayır və mübarizə aparırdılar. Düşmənin hər həmləsinə layiqincə cavab verirdilər. Buna baxmayaraq müharibə itkisiz olmur, Cicimli Qazıdərəsi camaatının 1990-cı ildə ilk şəhidi Mehdi kişi oldu. Bu itki sanki bütün eli qisasa çağırdı. 1992-ci ilin mayına qədər bu kəndlər mərdliklə sərhəd- lərimizin keşiyini çəkdilər. Lakin mayın 17-də bütün

101 Laçın camaatının beş ildən bəri göstərdiyi hünər xəyanət nəticəsində alt-üst oldu. Laçın igidləri yenə də əldə silah bölgənin şimalında və cənubunda torpaqlarımızı azad etmək uğrunda döyüş- lərə girişdilər. Belə gənclərdən Ağayev Cavanşir Cəmil oğlu və Ağayev Fazil Cəlil oğlu erməni faşistlərinə qarşı cəsarətlə vuruşaraq 1992-ci il oktyabrın 8-də qəhrəman- lıqla şəhid oldular.

Cavanşir Cəmil oğlu Ağayev Fazil Cəlil oğlu Ağayev

Cavanşir Cəmil oğlu Ağayev 1965-ci ildə, Fazil Cəlil oğlu Ağayev isə 1969-cu ildə Laçın rayonunun Qazıdərəsi kəndində anadan olub, orada boya–başa çat- mışlar. Cavanşir Şuşa kənd təsərrüfatı texnikumunu bitir- dikdən sonra Atlas xalaya, Cəmil dayıya gəlin gətirdi. Ömür-gün yoldaşı ilə birlikdə iki körpələrini qayğısız böyütmək istəyirdi... Torpağımız yağı düşmən tapdağı altına düşdüyü zaman bütün igid oğulları-mız kimi hər iki əmioğlu da silaha sarıldı. Ilk vaxtlar könüllü özünümüdafiə dəstə- sinin tərkibində, sonra isə dəstə ilə birlikdə milli ordu

102 sıralarında quldurlara qarşı vuruşdular. Onlar “Xallıqaya” və “Qızılqaya” yüksəkliklərindəki sərhəd döyüş məntə- qələrində həmişə mərdliklə dayanmışlar. Cəsurluqları, döyüşkənlikləri və xoş rəftarları ilə ele ilk günlərdən dö- yüş yoldaşlarının hörmətini qazanmışdılar. 1992-ci ilin 7 oktyabrında şiddətli döyüş zamanı ermənilər Qazıdərəsi və Məlxələf kəndlərinə qədər irəlilə- yirlər. Oktyabrın 8-də saat 7-30-da düşmən üç istiqamətdə Səfiyan tərəfdən, Qornidzordan Qazıdərəsi və Qayğı tərəfinə, Xınzirəkdən isə Cicimli və “Qız qəbri” məntəqə- sinə güclü hücuma keçdilər. “Qızılqaya” məntəqəsində keşikdə dayanan 3 nəfər döyüşçümüz bölmə komandiri İlyas Ağayevin rəhbərliyi altında sayca qat-qat üstün olan erməni quldurları ilə döyüşə-döyüşə geri çəkilməyə məcbur oldular. Döyüşçülər 2-3 km. geri çəkilib Güləbird ətrafında “Zur dərə” deyilən yerdə mövqelərini möhkəm- ləndirərək qeyr-bərabər döyüşə girişdilər. Batalyon komandiri Vaqif Cabbarov 10 nəfər döyüşçü ilə onların köməyinə gəldi. Fəqət qüvvəcə qat-qat az olan milli ordunun döyüşçüləri mühasirəyə düşdü. Mühasirəni çətin- liklə yararkən batalyon komandiri V. Cabbarov, oğlu İlyas və Bəhruz Hüseynov ağır yaralandılar, Cavanşir və fazil Ağayevlər, eləcədə Ramiz Rüstəmov qəhrəmanlıqla həlak oldular. Həmin döyüşdə Cavanşir 3 erməni öldür- müş və yoldaşlarının xilas olmasında fədakarlıq göstər- mişdir (8). Bölmə komandiri İlyas Ağayevin dediklərindən: Cavanşirin, Fazilin və onlardan bir az sonra şəhid olmuş Füruzəddinin ölümü məni yaman yandırır. Onları uşaq- lıqdan tanıyıram, qorxmaz, mərd və düşmənə qarşı aman- sız idilər. Döyüşdə həmişə qabaqda gedirdilər. Yaxşı kəş- fiyyatçı kimi dəstədə tanınırdılar. Iyun ayında Cicimli istiqamətində ermənilərin hücumunun qarşısının alınma-

103 sında da hər biri şəxsi igidlik göstərdi. Bu gənclərlə nəinki valideynləri, doğulduqları Cicimli və Qazıdərəsi kəndləri də fəxr edə bilərlər. Şəhidlərin dəfnindən sonra, təsərrüfatda çalışa- çalışa kiprikləri ilə od götürüb uşaq böyüdüb, onu kişi- liyə, sərbəst həyata hazırlamış valideynlərə- Cəmil və Cəlil qardaşlarına yaxınlaşıb təsəlli verməkdə və onları dinləmkdə çətinlik çəksəm də ayrı çarəm yox idi. Cəmil dayının dediklərindən: Nə deyə bilərəm, ot kökü üstə bitər deyiblər. Biz uşaqlarımızı zəhmətkeş, vətənpərvər ruhda tərbiyə etmi- şik. Bəs torpaqlarımızı yağı düşməndən biz qorumasaq kim qoruyacaqdır? Təsəllimiz ondadır ki, oğlanlarımız torpaqlarımız uğrunda şəhid olublar. Xahiş edirəm onuda yazın ki, laçını xəyanət nəticəsində necə veriblərsə, elə də öz ümüzə qaytarsınlar. Sonra bizə heç kim lazım deyil, özümüz qoruyacağıq öz yurd-yuvamızı.

Vaqif sərrast atıcı kimi tanınırdı

Xalqımızın əzəli və əbədi düşməni olan ermənilər 1988-ci ildə növbəti dəfə öz çirkin əməllərini həyata keçirməyə başlayanda digər igid eloglularımız kimi Vaqif də silaha sarıldı. Daşnakların ölkəmizə qarşı irəli sürdüyü əsassız və ədalətsiz torpaq iddiaları digərləri kimi onun da səbr kasasını doldurmuşdu. Vaqif Məhəmməd oglu Salmanov 1948-ci ildə Laçın rayonunun Qarabəyli kəndində bəy ailəsində anadan olmuşdu. Doguldugu kənddə orta məktəbi bitir- dikdən sonra Gəncə Texnologiya Texnikumuna daxil olub və tam kursu müvəffəqiyyətlə başa vurub. Uzun illər Laçın rayon Tikinti və istehsalat idarəsində çalışan Vaqif Salmanov ilk könüllü özünümüdafiə dəstələri təşkil edən-

104 lərdən və onun sıra üzvülərindən biri olub. Hələ yeni- yetmə yaşlarında ikən ovçuluqla məşgul olan Vaqif el arasında sərrast bir atıcı kimi tanınırdı. Bədnam qonşularımız tərəfindən torpaqlarımıza təhlükə yarananda ilk ayaga qalxanlardan biri oldu Vaqif. Düşmənə olan nifrəti ona səngərdən uzaqlaşmaga imkan vermirdi. Düşmənə qarşı keçirilən yüzlərlə əməliyyatın planını hazırlamaqla bərabər, həm də onun fəal icra- çılarından olub. 811 saylı hərbi hissənin tərkibində kəş- fiyyat bölüyünün komandiri olan cəsur həmyerlimiz düş- mənin onlarca strateji əhəmiyyətə malik hərbi obyektini, silah-sursat anbarını, xeyli sayda canlı qüvvəsini və texni- kasını məhv etmişdir. 1992-ci ilin 8 mayında Şuşa şəhəri işgal edildikdən sonra Laçın-Qubadlı istiqamətində gedən yol ermənilər tərəfindən nəzarətə alınmışdı. Nəticədə yüzlərlə dinc sakin əsir düşmək təhlükəsi ilə üzbəüz qalmışdı. Belə bir anda özünü təhlükəyə atan Vaqif hərbi maşının üstündə müxtəlif silahlardan atəş açaraq erməniləri atəş xəttindən uzaqlaşdırmış və təhlükəni aradan qaldıra bilmişdir. Bu hadisənin canlı şahidi olan Müdafiə Nazirliyinin hərbi operatoru Seyidaga Mövsümlü həmin döyüş səh- nəsini öz kamerasının yaddaşına köçürə bilmişdir. Hal- hazırda həmin lent müxtəlif televiziya kanallarının arxi- vində qorunub saxlanır. Adı təkcə Laçında deyil, ondan uzaqlarda da məşhur olan qorxmaz eloglumuz rayonun işgalından sonra döyüş yolunu digər bölgələrdə davam etdirib. 1993-cü ildə xüsusi tapşırıqla Qubadlı istiqamə- tindən Ermənistan sərhəddini keçən Vaqif Salmanov 60 km irəliləyərək Qafan rayonunun Şamsız kəndinə qədər gedib çıxır. Tapşırıgı yerinə yetirərkən düşmənlə qeyri- bərabər mübarizəyə başlayan qəhrəmanın bu sonuncu

105 döyüşü olur. Bir neçə düşmən yaraqlısını məhv edən Vaqif Salmanov özü də qəhrəmancasına həlak olur. Dövlət qurumlarının müdaxiləsindən sonra cəsədi alına- raq I Şəhidlər Xiyabanında torpaga tapşırılır.

Ġslam Ģəhidlik zirvəsinə qovuĢdu.

Aslanov İslam Xanış oğlu 12 iyun 1973-cü ildə Laçın rayonunun Güləbird kəndində halal zəhməti ilə dolanan, həmişə haqqın tərəfində olan Xanış kişinin oca- ğında anadan olmuşdur. 1990-cı iıdə orta məktəbi bitirmiş, 1991-ci ildə hərbi xidmətə çağırılmışdır. Bir müddət Gəncədə xidmət etdikdən sonra onun xidmət etdiyi hərbi hissə Laçına göndərilir. İslamın döyüş yolu Laçının Hacılar, Malıbəy kəndlərindən, Hocaz yüksəkliyindən başlanır. Sonra isə vəziyyət gərginləşəndə hərbi hissə Sarıbaba, Qızartı, Susuzdağ, Suarası, Fərəcan, Türklər, Cicimli, Güləbird istiqamətində döyüşlərdə olur. Bu döyüşlərdə yoldaşları ilə birlikdə İslamda xeyli sayda düşmən qüv- vəsini məhv etmişdir. Laçın rayonu işğal olunduqdan sonra o, doğulduğu Güləbird kəndində qalıb döyüş yolunu davam etdirmişdir. Yoldaşlarının dediyinə görə düşmənə qarşı mərdliklə vuruşan İslam qorxu nə olduğunu bil- məzmiş. Dəfələrlə erməni postlarına və kəndlərinə kəş- fiyyata gedərək 30 düşmən dili və xeyli qənimət gətir- mişimiş (23). Döyüşlərdə məhv etdiyi ermənilərin sayı heç də bundan az olmamışdır. İslam Aslanov 1993-cü ilin avqust ayında Gülə- birdi hərbi hissə ilə birlikdə tərk etməli olur. O, Qubadlı,

106 Cəbrayıl, Zəngilan və Füzuli bölgələrində aparılan döyüş- lərin fəal iştirakçısı olmuşdur. 1993-cü ildə yenidən Gəncəyə aparılan gənc döyüşçü Ağdamın Güllücə kəndi uğrunda gedən döyüşlərə göndərilir. Həmin bölgədə olan bütün ağır döyüşlərdə İslam iştirak edir. Yüksək döyüş məharətinə və cəsurluğuna görə dəfələrlə komandanlıq tərəfindən mükafatlandırılır. İslamın xidmət etdiyi 706 saylı hərbi hissə Horadizdə dayanmışdı. Əsas məqsəd azğın-laşmış düşmənin irəliləməsinə imkan verməmək idi. Ağır döyüşlərin getdiyi bir məqamda, 1994-cü il avqust ayının 14-də ermənilərin atdığı “Qrad”ın qəlpələri Füzuli bölgəsində xidməti işini yerinə yetirərkən onun ürəyinə sancılır. İslam həsrətində olduğu Laçın torpağını görmədən, 21 yaşında əbədiyyətə qovuşur, şəhidlik zir- vəsinə ucalır. Ölümündən 16 il keçəndən sonra Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin imzaladığı 24 iyun 2010-cu il tarixli 976 saylı sərəncamla İslam Xanış oğlu Aslanov “Hərbi xidmətlərə görə” medalı ilə ölümü- ndən sonra təltif olunmuşdur. Bu nümunə bir daha gös- tərir ki, müqəddəs torpağımızın bütövlüyü uğrunda canın- dan keçən və mübarizə aparan heç kəs unudulmur, onların fəaliyyəti dövlətimiz tərəfindən qiymətləndirilir. Bu gün də İslam Aslanov və onu kimilər ehtiramla xatırlanır. O, bu gün Sumqayıt şəhərində ki, şəhidlər xiya- banında uyuyur. Bütün şəhidlərimiz kimi onun da nigaran ruhu torpaqlarımızın azad olacağı günü gözləyir. İnanırıq ki, o gün çox uzaqda deyil.

107 Laçının ilk hərbi Ģahinlərindən biri

Kapitan Vəliyev Füzuli Sabir oğlu 24 fevral 1961-ci ildə Laçın rayonu, Şamkənd kənd inzibati ərazi vahidinin Nağdalı kəndində kəndli ailəsində anadan olub. 1979- cu ilin noyabr aylnda hərbi xidmətə yollanmışdır. O, hərbi xidmətini Rusiyanın Omsk vilayətində başa vuraraq doğma Laçın rayonunun Nağdalı kəndinə qayıtmışdır. Hal-hazırda Prezident təqaüd- çüsü, 1966-cı ildən etibarən Sosia- list Əməyi Qəhrəmanı adına layiq görülmüş Şərqiyə ana Füzulini Laçın rayon hərbi komissarlığından hərbi xid- mətə yola salarkən ona xeyir-dua vermişdir: “Öz doğma yurdumuza layiq xidmət et demişdir!” Öz doğma anasının tövsiyəsindən və xeyir dua- sından bəhrələnən Füzuli hərbi xidmətdən 1982-ci ildə baş çavuş rütbəsi ilə qayıdanda bütün qohumlarını, ata və anasını ürəkdən sevindirmişdir. Hərbi xidmətini başa vuran Füzuli Vəliyev qəhrə- man anası Şərqiyə xanımın və öz əməyinə görə “Oktyabr inqilabı”, “Şərəf nişanı” ordenləri ilə və bir çox medallarla təltif olunmuş atası Sabir kişinin də çalışdığı “Kirov” safxozunda iki il fəhlə işlədikdən sonra ailə qurmuşdur. Bədnam qonşularımız olan ermənilərin apardığı iyrənc siyasətə dözməyən Füzuli 1988-ci ildə Ağdam rayonuna gəlmiş və orada özünümüdafiə dəstəsinə qoşu- laraq mənfur ermənilərə qarşı mübarizəyə qalxmışdır. 1990-91-ci illərdə Ağdam, Əsgəran, Xocalı və s bölgə- lərdə gedən döyüşlərdə Füzuli igidliyinə və şücaətinə görə

108 fərqlənmişdir. 1992-ci ildə Xocalı şəhəri mühasirəyə düşən zaman mülki vertalyotdan birbaşa hərbi helikopterə keşən polkovnik Xanlar Səttarovla birlikdə Xocalının harayına çataraq bir neçə uçuş zamanı çoxlu sayda soy- daşlarımızı xilas etmişdir (18,.37). Həmin dövrdə Füzu- linin qorxmazlığını, igidliyini və vətənpərvərliyini görən təcrübəli pilot polkovnik Xanlar Səttarov onun daha cəsur pilot olacağına şübhə etmir. Beləliklə, həmyerlimiz kapitan Füzuli Vəliyev 1992-ci ildə polkovnik Xanlar Səttar- ovun dəvəti ilə Azərbaycan Respublikasının Müdafiə Na- zirliyi yanında uçuş hazırlığı Təlim mərkəzinə daxil olur. Bir neçə gün təlim mərkəzində olduqdan sonra Füzuli polkovnik Xanlar Səttarovla birlikdə ön cəbhəyə uçuşlar etmişdir (18,38). Qeyd etmek lazımdaır ki, Füzuli ilə birlikdə ön cəbhəyə uçuşlar edən Laçın rayonunun Ağanus kəndində anadan olmuş mayor Loğman Məhər- rəmov hal-hazırda da öz peşəsi üzrə hərbi mütəxəssisdir. 1993-cü ilin mart ayının sonu, aprel ayının əvvəl- lərində Kəlbəcər rayonunun işğalı zamanı həmyerlimiz kapitan Füzuli Vəliyev öz pilot yoldaşları ilə birlikdə əhalinin çox hissəsini xilas edərək Yevlax şəhərinə çatdırmışdır. Həmin uçuşların birində ermənilərin atdığı mərmi nəticəsində 68 nəfərin olduğu vertalyot zədə alaraq uçuş qabiliyyətini itirmiş, təcrübəli və cəsur pilotların igidliyi nəticəsində endirilməsinə baxmayaraq iki hissəyə bölünmüşdür. Həmin vaxt 38 nəfər, o cümlədən pilot kapitan Füzuli Vəliyev də ağır yara almışdır. İkinci vertal- yotda Loğman Məhərrəmov və Bəhlul Zülfüqarovun kö- məyi ilə yaralılar oradan Yevlax şəhərinə çatdırılıblar. Polkovnik-leytenant Bəhlul Zülfüqarovun qeydləri- nə əsasən, həmyerlimiz kapitan Füzuli Vəliyev pilot dostları ilə birlikdə 252 döyüş uçuşu etmişdir. Uçuşlar

109 zamanı yaranmış təhlükələr heç vaxt kapitan Füzuli Vəli- yevi qorxutmamış, o, öz igidliyini sübut etmişdir. Cəsur, igid və qorxmaz həmyerlimiz, Laçın rayonundan olan ilk pilotlardan biri kapitan Füzuli Vəliyev 23 noyabr 2003-cü il tarixdə hərbi vəzifəni yerinə yetirərkən həlak olmuşdur. Hal-hazırda onun həyat yoldaşı və iki qız övladı Bakı şəhərində yaşayırlar.

110 V Fəsil. Erməni vəhĢiliyi Ģahidlərin dili ilə

Qeyrət təcəssümü olan qadınlarımız.

Kərimova Səma Aydın qızı, Laçın rayonu Şamkənd kən- dinin sakini idi. 31 mart 1993-cü ildə Kəlbəcər rayonu ərazisində dayıları Əliyev Yusif, Əliyev Asif, bibisi Əliyeva Qənirə və digər qohumları gözləri qarşısın- da erməni silahlıları tərəfindən qətlə yetiriliblər. Özü yaralı halda yaş yarımlıq qızı Nurlanə ilə bir- likdə əsir götürülüb. Verilən dəhşətli işgəncələrə dözməyərək 2 ay sonra şah damarını kəsərək intihar edib. Həmin vaxt bətnində olan körpəsinin dünyaya göz açmasına cəmi 1 ay qal- mışdır. Ölümündən bir müddət sonra meyidini alaraq dəfn etmək mümkün olub. Hümbətova Nurlanə Arif qızı, Laçın rayonu Şamkənd kənd sakinidir. 1 yaş 6 aylıq olarkən 31 mart 1993-cü il tarixdə Kəlbəcər rayonu ərazisində anası Kərimova Səma Aydın qızı ilə birlikdə girov götürülüb. Erməni hərbçisinin avto- matın qundağı ilə vurduğu zərbədən ömürlük dünya işığına həsrət qalıb. Bir müddət sonra əsirlikdən azad edilib. Bu vaxta qədər 8 dəfə cərrahı əməliyyat keçirsə də görməsi mümkün olmayıb.

111 Alıyeva Qəmzə Abbas qızı, 1927-ci ildə Laçın rayonunun Şeylanlı kəndində anadan olub. 1992-ci ilin may ayında erməni quldurlarının yaxınlaşdığını görər- kən əsir düşməmək üçün özünü Ağdərə çayına ataraq intihar edib. Qəmzə ananın özünə qəsd etməsi azərbaycanlı qadınlarının qeyrət təcəssümü olduğunu və ən çətin anda nəslinin namus-qeyrətini uca tutduğunu göstərir. Ġbrahimova Yeganə Nadir qızı, Laçın rayonu Qarabəyli kənd sakini 1993-cü il martın 29-da Kəlbəcər rayonunun Tunel adlanan ərazisində ermənilər pusqudan çıxaraq getdiyimiz Kamaz markalı avtomaşına hücum etdilər. Maşının kuzovunda 40 nəfərdən çox adam var idi. Yarım saata qədər davam edən gülləbarandan sonra silahlı ermənilər maşına yaxınlaşaraq sağ qalan yaralıları yerə düşürdülər. Cəmi 5 nəfər idik, mən, qardaşım Müşfiq və daha üç nəfər. Hamımız ağır yaralı idik. Maşındakı meyidlərin sayı 30-dan çox idi. Ermənilər bir anın içində benzin tökərək maşına od vurdular. Meyidlər gözümüzün qarşısında yanaraq külə döndü. Onların arasında atam Nadir, anam Nüşabə, qardaşım Tural da var idi. Qardaşım Müşfiq 5, mən isə 8 güllə yarası almışdıq. Ermənilər əv- vəlcə bizi Ağdərəyə, sonra isə Xankəndinə apardılar. Onların verdiyi işgəncələrə heç cür dözmək mümkün deyildi. BQXK-nin üzvləri bizi nəzarətə götürdükdən sonra sağ qala bildik. 1 il 6 aydan sonra mən, 3 ildən sonra isə qardaşım Müşfiq BQXK-nin xətti ilə əsrlikdən azad edildik (17,14). Hal-hazırda ailəmizdə olan 5 nəfərin hamısı müxtəlif dərəcəli Qarabağ əlilidir. Mən özüm isə

112 əsrlikdə bir yerdə olduğum şəxslə sonradan ailə həyatı qurmuşam.

ġəhidlər ölməz, vətən bölünməz!

Güləbirdin keşiyini çəkən, torpaqlarımızın müda- fiəsinə qalxan, könüllü özünü müdafiə dəstəsinin fəal üzvlərindən biri R Atakişi oğlunun Güləbirdin şəhid oğlu Şəmsi haqqında xatirələrinin gənc nəslə nümunə olacağını nəzərə alaraq onu olduğu kimi oxucuların diqqətinə çat- dırmağı özümə borc bildim. Şəmsi ailənin ortancıl oglu idi. 1967- ci ildə Güləbirddə do- gulmuşdu. Orta məktəbi də bu kənddə bitirdi. Gülərüz, agbəniz, nazik- şivərək bir oglan idi. Atası Şahmar Şəmsinin ali məktəbə qəbul olundugunu eşidəndə çox sevinmişdi, muştuluq paylamışdı, qonaqlıq vermişdi. Oglu aqronom olub kəndə dönəcəkdi, bərəkətli Güləbird torpagına bərəkət qatacaqdı. Amma Şəmsinin ali təhsil illəri çətin müharibə dövrünə düşdü. Gəncədəki Kənd Təsərrüfatı Akade-miya- sının diplomunu almaq ona qismət olmadı. Ala bilərdi, amma Güləbirddə düşmənlə üz-üzə dayanmasaydı. Diplom işi yarımçıq qaldı. O, kəndə sevgini, torpaga mə- həbbəti seçdi. 1991-ci ilin yazından Şəmsi Güləbirdin keşiyini çəkən elogulları ilə “Qız qəbri”ində, Cicimlidə, Qazıdərəsində düşmənlə üz-üzə dayandı. 1992-ci ilin mayından Güləbird könüllüləri ilə Fərəcanda, Səfianda, Malxələfdə döyüşlərdə oldu. Onun aglına ölmək yox, öldürmək gəlirdi. Ən agır günlərdə Güləbird də oldu.

113 Güləbird batalyonunun ən cəsur döyüşçülərindən idi Şəmsi. 1992-ci il oktyabrın 13-ü idi. Düşmən kəndimizə çox yaxınlaşmışdı. Kəndə girməyə cəhd etsə də, itki verib geri dönmüşdü. Üç gün əvvəl ermənilər Güləbirddə təzə tanklarını qoyub qaçmışdılar. Döyüşçülərimizin əhvalı yaxşı idi. Uşaqlar ətraf yüksəkliklərdən düşmənin atdıgı güllələri saya salmırdı. Kənddən uzaga getmək istəmirdi. Düşmən gülləsi Şəmsini elə kəndin içində haqlamışdı. Onu yaralı halda körpüyə gətirəndə bir-birimizə dəymiş- dik. Bu necə oldu? Amma olan olmuşdu. Düşmənin snayperi Şəmsi Şahmar oglu Abbasovu onu sevənlərin, elinin, obasının, uşaqlarının, atasının, anasının, bacısının, qardaşının əlin- dən alıb apardı. Şəmsi Xanlıqda müalıcə edilirdi. Lakin Bakıya götürmək zərurəti yarandı. Oktyabrın 20-də vertalyotla paytaxtda gətirəndə Şəmsi elə səmadaca gözlərini əbədi yumdu. Onu Sumqayıtda Şəhidlər Xiyabanında dəfn etdi- lər. Şəmsi Güləbirdin dördüncü şəhidi oldu: Əhliman, İsak, Alış, Şəmsi!!! Şəmsi dünyaya oktyabrda gəlmişdi, oktyabrda toyu olmuşdu, oktyabrda da şəhid oldu. Bu çox qəribə təsadüf idi. Şəmsidən yadigar qalan Vətənə sonsuz məhəbbəti, dostlarının onun haqqında söylədiyi xatirələri nurlu siması və bir də iki övladı- Allahyar və Zenfiradır.

114 Ora Vətəndir

Laçının ermənilər tərəfindən işğalından keçən bu iyirmi ildə hər an Laçın və onun uğrunda mübarizə aparan həmyerlilərimi düşünəndə ilk öncə gözümün önünə bütün varlığı ilə vətənpərvər, Laçının çətin günlərində göstər- diyi, cəsarəti, qorxmazlığı, təşkilatçılığı və rəhbərliyi ilə hər bir döyüşdə qələbə qazanmış Laçın polisinin rəisi və polis dəstəsinin komandiri, polkovnik, ən əsası bütün fəaliyyəti ilə böyük Laçınlı keyfiy- yətlərini özündə təcəssüm etdirən- lərdən biri olan Akif Səlimov gə- lib. Laçını, onun uğrunda döyüşən- ləri, min bir əzaba düçar olanları və nəhayət şəhidlik zirvəsinə yüksə- lənləri yad etmək məqsədi ilə əlimə qələm alanda düşündüm ki, Akif müəllimin yaddaşına və o günlər- dəki yaşantılarına müraciət etmək daha da əhəmiyyətli olar. Akif İsmayıl oğlu Səlimov 1950-ci ildə Laçın rayonunun Qarıqışlaq kəndində anadan olmuşdur. O, Azər- baycan Politexnik İnstitutunu (İndiki Azərbaycan Texniki Universiteti) və Volqoqrad Ali İstintaq məktəbini bitir- mişdir. 1990- cı ilə qədər Laçın rayonunda müxtəlif məsul vəzifələrdə çalışmışdır. 1990-2006-cı illərdə isə Laçın, Goranboy, Qax, Cəlilabad rayonlarında polis rəisi vəzifə- sində işləmişdir. Polis polkovnikidir. A.Səlimov bütün şüurlu həyatı boyu ermənilərin yaşam tərzi, xarakterik xüsusiyyətləri, tarixdə yerləri və s barəsində material toplamış və ardıcıl olaraq analiz və təhqiqatlar aparmışdır. 1988-ci ildə ermənilərin separat- çılıq niyyətləri açıq müharibəyə çevrildiyi andan onun

115 fəaliyyəti erməni işğalçılarına qarşı mübarizəyə həsr olunmuşdur. Siyasətə qoşulmayan könüllü döyüşçü dəstələrinin təşkili, döyüş məqsədləri üçün nəzərdə tutu- lan polis batalyonunun yaradılması və yüksək döyüş hazırlığına gətirilməsi A.Səlimovun bilavasitə rəhbərliyi altında həyata keçirilmişdir. O, Qarabağ müharibəsində, haqqında əfsanələrə bənzər söhbətlər dolaşan Laçın polisinə rəhbərlik etmişdir. Şuşa, Laçın, Kəlbəcər, Füzuli, Horadiz ərazilərində aparılan qanlı döyüşlərdə qəhrə- manlıqlar göstərən, Sultan bəyin, Xosrov bəyin adına layiq cəsarətlə, qorxmazlıqla döyüşən Laçın polis dəstəsi bütün döyüş əməliyyatlarını polis polkovniki Akif müəllimin rəhbərliyi və təşkilatçılığı ilə keçirmişdir. Laçın polisinin 50 nəfərə yaxın əməkdaşı döyüşlərdə həlak olmuş, 145 nəfəri yaralanmışdır. Düşmənə qarşı göstərdikləri qəhrəmanlıqlarına görə Azərbaycan Respub- likasının Prezidentinin fərmanı ilə 3 nəfər polis əməkdaşı “Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı” adına, 4 nəfəri “Azər- baycan bayrağı” ordeninə layiq görülmüş, iki nəfəri isə “Vətən uğrunda” medalı ilə təltif olunmuş-dur(36,171.). Akif müəllimin təsvir etdiyi müharibə öncəsi vəziyyəti təxminən belədir: 1991-ci ilin birinci yarısında Ermənistan ərazisində vəziyyət gərgin idi. Qruplaşmalar rus hərbi bazalarına hücumlar təşkil edib, siyasilərin də bir qrupunun dəstəyini alaraq russuz Ermənistan yaratmaq, Qərb istiqamətini tutmaq və Qarabağ problemini öz gücləri ilə həll etmək fikrinə düşdülər. Bu proseslər rus- ları rəhbərlik səviyyəsində hövsələdən çıxardı. Azərbay- canda isə bu məqamdan çox səmərəliliklə istifadə olundu. Dağlıq Qarabağın Azərbaycanla sərhəd ərazilərindəki er- məni kəndlərində pasport rejiminin yoxlanılması adı altın- da əslində ərazilərin erməni “boyeviklər”dən təmizlənmə əməliyyatına başlandı.

116 Bu tədbirlər Xanlar, Göygöl, Keçmiş Şaumyan (idiki Goranboy ərazisi), Laçın, Şuşa ərazilərində səmə- rəli nəticələrə gətirib çıxardı. 1990-1991-ci illər ərzində Laçın-Şuşa arasındakı 44 km yol erməni boyeviklər tərəfindən müntəzəm atəş altında saxlanılır, partlayışlar, qətllər törədilirdi. 1991-ci ilin may ayının 15-də səhər saat 3-də erməni kəndlərinə girdik. Qəti tapşırılmışdı ki, dinc əhaliyə toxunulmasın. Hamı gözəl başa düşürdü ki, hər şeyə ruslar diqqət edir, heç nəyi nəzərdən qaçırmırdılar. Bizim əsas məqsədimiz o idi ki, bu kəndlərin boşaldıl- masının zəruri olduğunu ruslara əyani göstərə bilək. Yüzdən çox şübhəli Laçın rayon polis şöbəsinə gətirildi. Araşdırmalardan sonra təqsirsiz insanlar ruslara təhvil verildi. Terror, dövləti cinayətlərdə şübhəlilər saxlanıldı. Onların arasında 08.02.1991-ci il tarixdə jurnalist Salatın Əsgərova, podpolkovnik Lazionov, mayor İvanov və Serjant Qoyeki qətlə yetirən terrorçular da var idi. Onları həbs etdilər. Üç erməni kəndi boşadıldı. Təəsüf ki, Daşaltı kəndinin boşaldılması baş tutmadı. Laçın polis döyüş- çülərindən ibarət qrupa əməliyyatı davam etdirməyə icazə vermədilər. 1991-ci ilin may ayının 17-də Laçın rayonunun Sadınlar kəndi ərazisində Ermənistanla sərhəd yaxınlığında rus hərbiçiləri tam xristian həmrəyliyi zəmi- nində Laçınlı polis döyüşçüləri-Polad Məmmədovu, Tahir Məmmədovu, Nadir Orucovu və mülki vətəndaş Xələf Allahverdiyevi vəhşicəsinə qətlə yetirdilər. Bu vaxt artıq səhvlərini etiraf edən ruslara sığınan Ermənistan hay-küy salaraq Daxili Qoşunların Sərhəd rayonlarından çıxarlmasına nail oldular. Azərbaycan Respublikasının Daxili İşlər Nazirliyi və 22872 saylı hərbi hissənin birgə əmri ilə Sərhədlərin Sovet ordusu tərəfindən qorunması barədə birgə əmr verildi. (№274/55). Bu əmr əsasında Tovuz, Qazax, Ağstafa, Gədəbəy, Laçın,

117 Zəngilan, Qubadlı, Kəlbəcər rayonlarında komendaturalar yaradıldı. Adları çəkilən rayonların polis rəisləri rayonun komendantları təyin olundular. Mən də Laçın rayonunun komendantı təyin olundum. Hərbi qüvvələr əsasən yaylaqlara qədər əraziləri qoruyurdular. Rayonun Güləbird, Qazıdərəsi, Zabux, Cicimli, Aşağı Cicimli, Cağazur, Malıbəy, Hacılar, Köh- nəkənd, Alıcan, Yuxarı Fərəcan, Suarası kəndlərində polis qüvvələri yerləşdirilmişdi. Rayonun Qoşnavur, Əriməz, Göybulaq, Quşxana, Qızılboğaz Şpayeri, Lülpər, Qulalı və daha üç aşrımda polislər sərhədləri qoruyurdular. 1988-ci ilin noyabr ayının 26-da Sisyandan qovulan soydaşlarımız Laçının İşıqlı dağının arxasından, “Eşşək meydanı” aşırımından qarlı-boranlı bir havada Minkənd kəndinə pənah gətirdilər. Onlardan kimisi ölmüş, kimisi isə qar uçqununun altında qalmışdı. Yaxşı yadımdadır avqustun 13-də 1989-cu ildə Cicimli kəndinin “Daşbulaq” adlanan sahəsində olan kənd sakini Məmmədov Mehdi Rüstəm oğlu Gorus rayonunun Tex kənd sakini Kamo Dallakyanın açdığı atəşlə qətlə yetirildi. Ermənilər Rusların işə qarışmasına baxmayaraq cinayətkarı təhvil vermədilər. Sonra Akif müəllim sözünə davam edərək deyir: 1991-ci il boyu hökümət ilə hakimiyyətə can atan milli qüvvələr arasında uçurum genişlənirdi. Ermənilərə qarşı mübarizədə birlik yox idi. Elə bu vaxtları 1991-ci il iyulun 21-də Laçın və Ermənistanın Sisyan rayonlarının sərhədlərində o dövr üçün görünməmiş rus-erməni hücu- mu başladı. Otlaqlardakı çobanları atəşə tutmuş, dinc əhalini, arvad-uşağı güllə-boran etmişlər. 10 nəfərdən ibarət Laçın polis qrupu avtomat silahlarla müqavimət göstərsələr də qeyri-bərabər qüvvənin qarşısını ala bilmə- mişdilər. Xüsusi qəddarlıqla 14 nəfər dinc sakin öldü- rülmüş, 23 alaçıq yandırılmış, 14 mindən çox qoyun, 21

118 baş qaramal, 14 at ermənilər tərəfindən aparılmışdır. Öldürülənlərin 8-i İmişli rayonunun yaylaqda olan sakinləri, bir nəfəri isə Laçının Alxaslı kənd sakini idi. Əsir apardıqları İmişli sakini İmanov Bəykişi (Böyükkişi) Ağalar oğlunu mənim səyim nəticəsində, döyüşlərdə öl- dürülmüş cavan erməninin qəbri üstündə qurban kəsil- məkdən xilas oldu və sonradan dəyişdirildi. Vəziyyət günü-gündən gərginləşirdi. 1991-ci ilin ikinci yarısında gizlincə bəzi Şuşalıların köçdüklərini gördük. Çünki yol Laçın şəhərindən keçirdi. 1991-ci ilin əvvəllərindən isə əhalinin köçürülməsi rayon İcra başçısı səviyyəsində yuxarı orqanların göstərişi ilə aparılırdı. Laçının rəhbəri Xanlar Məmmədov dəfələrlə prezident vəzifəsini icra edən Yaqub Məmmədovla danışaraq Şuşa əhalisinin köçürülməsini səhv və təhlükəli olduğunu bildirdi. Yalvarışla bildirdi ki, bu hal Laçın əhalisini təş- vişə salır. Lakin, onun yalvarışlarına məhəl qoyan yox idi. Beləliklə mayın 8-i Şuşa tamamilə boşalmış, 9-u səhərdən etibarən ermənilər bütünlüklə şəhərə girmişlər. Mayın 17- 18-də Ermənistan və Dağlıq Qarabağ sərhədləri boyu tam müdafiəsiz qalan Laçın işğal edildi. Eni təqribən 20 km olan karidorla Ermənistanla Dağlıq Qara-bağ birləşdirildi. Bakıda vəzifələr bölüşdürülüb qurtarmadığı üçün Laçının Şimalında hərbi qüvvələr toplayıb möhkəm- ləndirmək, eyforiyada olan erməniləri vurub çıxarmaq, iyun ayında real olan əlverişli vəziyyətdən istifadə etmək heç kimin yadına düşmürdü. Rayonun Şimal ərazilərində Laçın polisi təqribən iki ay tənha qaldı, lokal döyüşlər apardı. Özünə gələn təzə hakimiyyət vəzifə ləzzəti da- dırdı. Mən rəsmi olaraq və bir neçə dəfə də telefonla DİN rəhbərliyinə məruzə etdim ki, bizə bir batalyon yaxşı hazırlanmış hərbiçi köməyə gəlsə Laçını tuta bilərik. Təklifimə heç bir reaksiya verilmirdi. Bu hal-hərəkət

119 məni şübhələndirirdi. Görürdüm ki, Koridoru tutub Laçını almaq hansısa bir siyasi iradədən asılıdır. Çünki əslən Kəlbəcərli, Laçınlı olan böyük vəzifəli hərbi səlahiy- yətlilər belə bir real işə baş qoşmurdular(36,.83). 1992-ci ilin sentyabr ayında gedən döyüşlərdə ermənilərə böyük itgi verdilər. Bizim polis Batalyonu sentyabr ərzində Mais, Sonasar, əraziləri ilə Əlibulağı tərəfə üç dəfə hücu- mumuz bir nəticə vermədi. İtkimiz böyük idi. Yaralıları və ölənləri Kürdhacıdan aşağı Zavod kəndinə daşıyır, oradan hərbi qospitala təhvil verirdik. Vertalyotlar Gəncə- dən Kürdhacıya enir, yaralı və ölənləri Gəncəyə və ya Bakıya daşıyırdılar. Zaur Rzayevin əvəzinə göndərilən polkovnik Qəni- zadə Surət Hüseynovun adamı idi. Fanatikcəsinə ondan asılı idi. Oktyabrın 11-i Laçın polisi üçün ən faciəli gün idi. Hocaz yüksəkliyində Oktay Güləliyev həlak oldu. Onunla birlikdə Ədalət Məmmədov, Əşrəf Məmmədov da həlak oldular. Əli Hüseynov ağır yaralandı. 1993-cü ilin noyabr ayında Laçın polisini Füzuli cəbhəsinə göndərmək qərara alındı. Daxili Qoşunların Komandanı general Ramiz Məmmədov rəhbərlik qarşısında şərt qoydu ki, Laçın polisi onların sərəncamına, Horadiz istiqamətinə gəlməlidir, yoxsa başqa polislərə ehtiyac yoxdur. Orada işğal olunmuş rayonların polis şöbələrinin şəxsi heyətləri topıanmışdı. Ramiz Məmmədov Qubadlı, Zəngilan, Cəbrayıl, Füzuli və Laçın polislərini birləşdirib məni bir- ləşmiş, polis qüvvələrinə komandir təyin etdi. Füzulu rayonunun kəndləri və Horadiz uğrunda döyüşlərdə Da-

120 xili Qoşunlar və Laçın polisi əsl şücaət göstərirdilər.

Artıq hiss olunurdu ki, hərbi meydanla dönüş yaran- maqdadır. Orduda, Daxili Qoşunlarda, birləşmiş polis gücləri də əsl müharibə qaydaları ilə döyüşə bilirdilər. Hərcmərcliyə son qoyulmuşdu. Dövlət idarə olunurdu və cəbhələrdə də bu hiss olunurdu. Ən ağır döyüşlər 1994-cü ilin yanvar, fevral aylarında oldu. Ağır itgilər olsa da, hərbi baxımdan bizim xeyrimizə dönüş yaranmışdı. Bu döyüşlərdə 31 nəfər Laçınlı polis həlak oldu, onlarla yaralandı. Ancaq Laçın polisləri bu döyüşlərdə erməni- lərin çoxlu canlı qüvvəsini məhv etdi. Bu istiqamətdəki döyüşlərdə qəhrəmanlıq göstərdiklərinə görə müxtəlif vaxtlarda iki nəfər: İsrafil Şahverdiyev və Qorxmaz Eyva- zova ölümündən sonra Milli Qəhrəman, dörd nəfərə isə “Azərbaycan bayrağı” ordeni verildi (36,107-108). Hora- diz alınanda laçınlı polis Rauf Fərzəliyevin erməninin sinəsinə bıçağı necə sapladığını, səpələnmiş erməni me- yitlərini, zirzəmidə gizlənib bizim-kilərə atəş açan erməni qrupunun bizimkilərin qumbara ilə necə partlatdığını,

121 qaçan düşmənin “Ura” sədaları altında necə təqib edil- diyini, erməni əsirlərini, hərbi əsir erməni jurnalistinin çaşqın baxışlarını görəndən sonra məni dəli bir ağlamaq tutdu. Vətən həsrətinin, məğlubiyyət acısının uzun müd- dətdən bəri qəlbimdə yaratdığı dərd bu qələbənin təsiri ilə kükrəyib çölə çıxmış, göz yaşları, hönkürtülər şəklində məndən uzaqlaşmışdı. Akif müəllim sonda ürəkdən gələn arzusunu belə ifadə etdi: Həyatda mənim Laçına qayıtmaqdan kənarda bir istəyim, hər yer cənnət olsa belə kəndimizdə ömrümü başa vurmaqdan başqa bir arzum yoxdur. Həyat amalının ən əsası isə düşməndən qisas almaq, həlak olan döyüş yoldaşlarımızın ruhlarını şad etmək, yurda dönməkdir. Torpaq indi qorunur, ordu, qələbəyə inam indi var, çünki xalq ölkə prezidentinə inanır. Xalqımız əmindir ki, döyü- şə başlamaq əmri verilsə qısa bir müddətdə torpaqlarımız azad olunacaq. Azərbaycan oğlu! Sən sözünü deməmisən məğlu- biyyətə alışmaq yox, onun əvəzini çıxmaq gərəkdir! Çün- ki, ora vətəndir.

Mühasirədə keçən 51 günün yaĢantıları

Laçın qəzetindən oxuduğum və bir nəfər həmyer- limin söhbətindən eşitdiklərimə əsasən, Bu yazıda Oğul- dərə kənd sakini Arif Zülfüqarovun mühasirədə keçən 51 gününün yaşantıları qısaca verilmişdir. Bu yaşantılarda 60 min Laçın rayonu sakininin necə ağır faciələrlə üzləşdiyi ancaq düşmən qarşısında əyilmədiyi bir daha əks olunur. Arif Zülfüqarov 1992-ci il 17-18 mayında Laçının ermənilər tərəfindən işğalından sonra o, zamanki haki- miyyətin boş vədlərinə və “ordusuna” arxalanaraq kənd- lərinə qayıdıb yaşayayanlardan biri idi. Onun öz nəql

122 etdiyinə görə Laçın boşaldıqdan (işğalından) sonra Murov dağının Gəncə tərəfində çadrlar qurub, radionu izləyirdik. Xəbərlər ürək açan idi, Laçının 60-70 kəndi azad edil- mişdi. Emənilərin sıxışdırılmasına lap az qalmışdı. Vəziyyəti belə görüb 1992-ci il sentyabrın 31-də kəndə qayıtdıq. Evlərin bir çoxu ermənilər tərəfindən yandırıl- mışdı. Salamat evlərdə məskunlaşdıq. Laçın batalyonunun əsgərləri də kəndə gəlirdilər. Onlardan soruşurduq ki, Laçının bir addımlığındasınız nə üçün rayon mərkəzinə girmirsiniz? Cavab verirdilər ki, yuxarıdan hücum əmri yoxdur, yoxsa ki, iki saatlıq işimiz qalıb. Kəşfiyyatçı- larımızda tez-tez Laçında olur, qayıtdıqdan sonra düş- mənin qüvvəsinin tükənməzliyini deyirdilər. Bir gün radioda eşitdik ki, Surətin qoşunları geri çəkilib. İki gün müddətində ermənilər Kəlbəcər-Ağdərə yolunu təzdən kəsdilər. Artıq hiss edirdik ki, bizi yeni təhlükə gözləyir. Bir neçə nəfərlə Kəlbəcərə getdik. Briqada komandiri Qənizadəni tapıb nəsə öyrənmək istədik. O, bizə cavab verdi ki, qətiyyən qorxmayın, heç bir şey yoxdur. Ona inanıb kəndə qayıtdıq. Ancaq gördük ki, qoşun hissə-hissə çıxıb gedir. Qonşu kəddən olan bir hərbiçi martın 31-də kəndə gələrək bildirdi ki, qadınları və uşaqları kənddən çıxarın. Qənizadə bütün qoşunu aparıb, qalan Laçın batalyonu və polisdir. Qışın oğlan çağı idi, anam iflic olduğu üçün yeriyə bilmirdi. Qaz-52 markalı yük maşını ilə xəstələri, qocaları və uşaqları yola saldıq 105 nəfər idik. Qalanlar isə ayaqla Kəlbəcərə getməli oldular. Bir neçə nəfər qaldıq ki, səhər mal-qaranı aparaq. Kəlbəcərdən qayıdan yoldaşlarımızdan ikisi səhəri günorta radələrində xəbər gətirdilər ki, Kəlbəcər işğal edilib. Aprelin ikisiydi, gördük ki, Laçın tərəfdən dörd hərbiçi gəlir. üçü rus, biri isə azərbaycanlı idi. Dedilər ki, ermənilər 2-3 kilometirlikdədir. Bu tərəf-

123 dən də Kəlbəcərin işğalı. Başa düşdük ki, mühasirədəyik. Biz bir neçə at götürüb Kəlbəcər tərəfə aşdıq. Laçın batalyonundan 20-yə qədər əsgər götürdük. Ermənilər Kəlbəcərə gedən tuneli tutmuşdular. Bir neçə saaata dağlarla, yamaclarla bir kəndə çatdıq. Qabaqcadan yola saldığımız yoldaşların paltarlarını, azuqələrini orada tapdıq. Düşündük ki, bəlkə onlar əsir düşüblər. Kənddə isə bir nəfərdə yox idi ki, söz soruşasan. Yanımızdakı hərbiçilər yollarını davam etdirdilər, biz isə səhər tezdən yola çıxdıq. Onların traktoru batdığı üçün onlara çata bildik. Traktoru çıxara bilmədik. Axırda razılaşdıq ki, piyada gedək. Gəlib elə bir yerə çıxdıq ki, sağda da, solda da kənd var idi. Uzaqdan Kəlbəcərin magistral yolu görünürdü. Sağdakı kəndə yenib su içdik, biraz dincəldik. Yola bir-iki kilometr qalmış qarşı tərəfdə qəfil atışma başladı. Gülləbaran on beş dəqiqə çəkdi. Hərbiçilərin səsini seçə bilmirdik ki, bilək ermənilərdir yoxsa bizim- kilər. Biz Tərtər çayının Laçın tərəfində idik. Körpünün üstü adamla dolu idi. Ancaq bilmirdik kimlərdir. Həyəca- nım artmışdı. Bir yandan yoldaşlarımız gəlib çıx-ma- mışdır. Digər tərəfdən də Temir əmimgillə rastlaşma- mışdıq. Yenidən məcbur olub gəldiyimiz kəndə qayıtdıq. Məktəbin qapısına vurul-muş lövhədən oxumuşduq ki, kəndin adı Quzeyçirkindir. Qaranlıqda iki nəfəri kəndə göndərdik ki, çörək gətirsinlər, həm də atla getmək mümkün olmadığı üçün atları açıb buraxsınlar. Sonradan məlum oldu ki, dünən ki, atışmada körpünün üstündə bizimkiləri qırıblar. 10 nəfər Kəlbəcərli gəlib yanımıza çıxdı. Mühasirədən çıxmaq üçün bizə yol göstərdilər. Amma Temir əmimgildən xəbər tutmamış getmək istə- mirdik. Belə qərara gəldik ki, biz öz kəndimizə qayıdaq.

124 Kəlbəcərlilər bizdən ayrıldılar. Biz 19 nəfər kəndə üz tutduq. Bir günlük yolu altı günə gəldik. Oğuldərəyə çatan- da aprel ayının 10-u idi. Kəndə girə bilmədik, qərara gəldik ki, ağacların yarpaqlanmasını gözləyək. Kəndin yaxınlığındakı binəyə yığışdıq. Ermənilər kənddə yaşa- madıqları üçün azuqə sarıdan korluğumuz yox idi. Düş- mən bütün mal-qaranı qoyunları çəkib aparsa, evləri qarət etsə də yenə heyvan ərzaq qalmışdı. Özümüzə yatacaq, qab-qacaq, ərzaq məhsullarını gecələr gətirirdik. Çünki, gündüzlər ermənilər tez-tez gəlib kəndi qarət eləyirdilər. Gedəndə də bir-iki evə od vurub yandırır-ırdılar. Gecələr 19 nəfər növbə ilə qarovul çəkirdik. Radio ilə məlumat alırdıq. Bir dəfə ermənilər yaxınlıqdakı evi yandıranda cavanlar dözmədilər ki, gedək söndürək. Qulaq asmadılar, kəndə düşüb evi söndürdülər. Sabahı ermənilər gəlib həmin evi yenidən yandırdılar. Gözü- müzün qarşısında evimizi-eşiyimizi yandırdılar biz isə heç nə edə bilmirdik. May ayının 15-ə qədər binədə qaldıq. Həmin gün kəndin qırağına çıxan üç erməni bizi gördü. Başa düşdük ki, üstümüzə çoxsaylı canlı qüvvə gələcək. Gecəikən yığışdıq. Axşamdan qalan çörəyi aramızda böldük. Bu dəfə üzü Laçına yola düşdük. Yenə də gecələr gedir, gündüzlər gizlənirdik. Həkəri çayı boyu irəliləyirdik. Radioda eşitmişdik ki, Güləbird kəndi bizdədir. Ancaq ora qədər bir neçə düşmən postunu keçməli idik. Yanımızda iki it var idi nə edirdik bizdən aralanmırdılar. Onlarla da postu keçmək olmazdı. Öldürməyə də əlimiz qalxmırdı. Məcbur olub ağaca bağladıq... Ən dəhşətli gecəmiz birinci posta çatandan sonra başladı. Çayı keçəndə az qala batmışdıq. Radiomuzu çay apardı.

125 Xəbərimiz var idi ki, “Qayğı” qəsəbəsi ermənilərin əlindədir. Qəsəbənin tuşuna çatdıq. Səhərə az qalırdı. Bir yerdə seyrək kol-kos gözə dəyirdi. Əlacımız kəsildi kolluğa doluşduq. Səhər təxminən 11 radələri olardı, bir UAZ maşını gəldi, içindən dörd erməni düşdü. Onlar qarşıdakı üzüm bağında nə isə axtarırdılar. Gecə oradan keçəndə bir məftilə toxunmuşduq fikirləşdim ki, yəqin duyuq düşüblər. Bir nəfəri ayrılıb başqa səmtə getdi, o biriləri isə izimizi tapdılar. Havaya iki güllə atdılar. Sonra isə izi tutub düz üstümüzə yeridilər. Əlimi hər yerdən üzsəm də, Allahdan üzməmişdim. Ölü kimi uzanmışdıq. Ermənilər kolluğa çatanda nədənsə dayandılar, nə fikirləşdilərsə geri döndülər. Ətrafdakı kolluqları gülləyə tutdular. Hər kola ən azı iki daraq patron atdılar. Qulağımızın dibindən güllələr keçirdi. Onlar biz olan kolluğa atəş açsaydılar çətin ki, kimsə sağ qalardı. Bundan sonra bir bölük əsgər gəldi. Düşündüm ki, bizimki bura qədər miş. Nə isə danışıb hərə öz maşınına mindi təqribən bizdən yüz metr uzaqlaşıb dayandılar və o tərəfi də 10-15 dəqiqə atəşə tutdular. Günorta saat ikidən sonra atəş kəsildi. Heç bir saat keçməmiş güclü yağış başladı. Saat 10-da məsləhətləşdik ki, artıq düşmən duyuq düşüb, dayanmaq olmaz. Güləbirdə 15 km qalmışdı şərtləşdik ki, kimisə vursalar, sağ olanlar yaralananları, ölənləri axtarmasınlar. Razılaşdıq. Yazın zil qaranlıq gecəsində bir-birimizin ətə- yindən yapışıb addım-addım irəliləyirdik. Bir az gedəndə bizi saxladılar. Mən üçüncü adam idim. Dedilər ki, üç nəfər yoxdur. Qalanlar bacı-qardaş, bir də onların qoca atası idi. Yenidən gəldiyimiz yolla geri qayıtdıq. Ancaq onları tapa bilmədik. Iki saat gözlədik gəlib çıxmadılar. Axşam danışmışdıq ki, həkəri çayı boyunca hərəkət edə- cəyik...! xeyli getmişdik ki, üstlərinə çıxdıq. Deyəsən

126 qoca ata yorulub, təkid edib ki, onu qoyub getsinlər, ancaq uşaqları razılaşmayıb. Qocanın qoluna girib güclə sürütləyiblər. Bizi görəndə elə sevindilər ki, sanki, azad- lığa çıxmışdılar. Az keçmiş çayın o tayında bir post gördük, dəstə- mizdəki əsgərlər dedilər ki, bizim postumuzdur. Səhv etmirdik, postdakılar çayın yuxarı tərəfinə atəş açırdılar, ermənilər isə onlara sarı. Gündüzdən yağan yağış hələ kəsməmişdi. Bəlkə də düşmən elə ona görə duyuq düş- mürdü. Səhər açılanda ayağa qalxıb, bir ağ bayraq düzəlt- dik. Posta yaxınlaşanda qışqırdıq ki, azərbaycanlılarıq atmayın... Biz körpüyə çatanda qabağımıza yüyürdülər. Bu gün mayın 23-ü idi...

Qələmi silahla əvəz edən Muxtar müəllim

Muxtar Talış oğlu Həşimov Laçın rayonu cicimli kəndində anadan olub. Ali təhsilini başa vurduqdan sonra elə doğulduğu boya- başa çatdığı Cicimli kəndində müəl- lim işləyirdi. Ermənistanın Azərbay- can torpaqları üzərinə hücum etdiyi ilk gündən başlayaraq Muxtar müəl- lim qələmini silahla əvəz etmiş, doğ- ma torpaqlarımızın yağı düşməndən qorunması uğrunda döyüşə atılmışdır. O, əslində peşəkar hərbiçi deyildi, ancaq vətənə torpağa bağlılıq onu peşəkar hərbiçi səviy- yəsinə qaldırmışdır. Dəfələrlə yaralanmasına, kontuziya almasına baxmayaraq həmişə ön cəbhədə olmuş, peşəkar rəhbərlik keyfiyyətləri ilə döyüşçülərə nümunə olmuşdur. Laçın, Cicimli, Qızqəbri, Səfian, Türklər, Aşağı Fərəcan, Güləbird, Mizmindağ yüksəkliyi, Susuzdağ, Qızartı,

127 Qubadlı, Yazıdüzü, Xanlıq, Cəbrayıl, Ağdam, Füzuli və b yerlər uğrunda gedən dəyüşlərdə komandirlik etdiyi batalyonun əsgərləri ilə iştirak etmişdir (19;24). Əksər döyüşlərdə düşmənə ağır zərbə vurmuş və onlardan qənimət olaraq texnika və silah ələ keçirmişdir. Qarabağ müharibəsinin fəal iştirakçılarından biri olmuş keçmiş batalyon Komandiri, mayor Muxtar Həşim- ovun “Vətən çağırır” kitabında verdiyi döyüş təssürat- larından biri xüsusilə diqqəti çəkir. O deyir, günü-gündən Laçının əlimizdə olan cənub kəndləri üçün real mühasirə təhlükəsi yaranırdı. Azğın düşmən demək olar ki, dörd istiqamətdən Başarat kəndi, Xanlıq kəndi, Yazıdüzü və Qızqəbri tərəfdən ardı arası kəsilmədən Qubadlı üzərinə hücumlar edirdi. Qubadlını qoruyuyub-saxlamaq üçün bizim Laçın bbatalyonuda Yazıdüzündə düşmənə müqa- vimət göstərirdi. Qubadlı uğrunda gedən döyüşlərdə fəda- karlıq göstərən əsgərlərimiz çox olmuşdur. Onlardan biri də Laçının Alxaslı kəndindən olan İlham Məmmədov idi. O, döyüşdə bir gözünü itirməklə bərabər, əlindən və aya- ğından da yaralanmışdı (22). Bütün bunlara bax-mayaraq, ermənilərin əlinə keçmiş İlham, gecə min bir əzabla öz tankına minib, onu götürüb gəlmişdi. Cəbhə xəttini keçib, bizim mövqelərə çatdıqdan sonra o, çətinliklə tankı sön- dürmüş və huşunu itirmişdir. Sonralar İlham başına gələnlər haqqında danışırdı: Erməni quldurları ələ keçirdikləri 7-8 nəfər yaralı azər- baycanlıları biryerə toplayıb, amansızcasına atəşə tutdular. Bu güllələrdən bir neçəsi də mənə dəydi. Gözüm- dən, sol əlimdən, və sağ ayağımdan dəyən güllələr, məni çox incidirdi. Mən dəhşətli ağrılardan huşumu itirmişdim. Gecə yarısı özümə gələndə gördüm ki, ermənilər məni də ölmüş bilib meyidlərlə birlikdə bir tərəfə qalaqlayıblar. Son dərəcə çətinliklə olsa da, sürünüb öz tankıma mindim

128 və uğurlu döyüşdən sonra nəşələnib yatmış ermənilərin üstünə sürdüm. Qabağıma keçən quldurları tankın tırtırları altına salıb əzdikdən sonra, öz mövqelərimizə tərəf üz tutdum. Tankı sürərkən mənə ən çox əziyyət verən yaralı ayağımla əyləci basmaq idi (21.) Bütün bu kimi reallıqlar bizə əsas verir ki, deyək belə oğulları olan vətən torpağı uzun müddət düşmən tapdağı altında qala bilməz.

Ġnanıram ki, biz tezliklə qələbə çalacağıq.

Ramiz Qənimət oğlu Əmir- ov 1966-cı ildə Laçın rayonunun Güləbird kəndində halal zəhməti ilə dolanan Qənimət kişi- nin ailəsində dünyaya göz açmış- dır. O, da öz valideynləri kimi hə- lə kiçik yaşlarından əməksevər olmuş, doğma torpağını ürəkdən sevən bir vətən oğlu kumi böyü- müşdür. 1984-1986-cı illərdə So- vet ordusu sıralarında xidmət etmişdir. 1987-1993-cü illərdə BDU-nun Coğrafiya fakul- təsini, bitirmişdir. 1991-1993-cü illərdə Şuşa, Laçın, Qu- badlı və Ağdərə rayonlarının erməni işğalçılarından mü- dafiəsində Milli Ordunun tərkibində bölük komandiri kimi fəal iştirak etmişdir. Döyüşlərdə yaralanmış müha- ribə əlilidir. Ramiz Əmirov daim ön cəbhədə olduğu üçün ermə- nilərin azğınlığının şahidi olmuş və öz döyüş yoldaşla- rının vətən yolunda göstərdikləri qəhrəmanlıqların bir başa iştirakçısıdır.

129 O, Cicimli, Qızqəbri, Güləbird, Səfian, Qızartı, Susuzdağ uğrunda gedən döyüşlərdən söz düşəndə xüsu- silə həyacanla danışır. Yoldaşlarının göstərdiyi qəhrəman- lıqlarından söz açır. Verilən itgilərimizin təsirindən hələ bu gündə özünə gəlmədiyi açıqcasına hiss olunur. Çək- dikləri zəhmətin boşa çıxması onu daha çox incidir. Mətin döyüşçü, vətənə və torpağa qəlbən bağlı bir insan olan Ramiz müəllimin torpaqlarımızın erməni iş- ğalçılarından qorunmasında iştirak edən döyüşçü dostları barəsində söylədiyi xatirələri və bəzi yaşantıları oxu- cularla bölüşməyi özünə borc bilirəm. 1988-ci ildən başlayaraq nankor qonşularımızın uydurma torpaq iddalarına qarşı Azərbaycanın hər ye- rində olduğu kimi, Laçın rayonunda da hamılıqla müba- rzəyə başlanmışdı. 1991-ci ilin ortalarından Laçın rayon ərazi müdafiə batalyonu yaranmışdı. Bu batalyon xüsusilə sərhəd kəndləri üzrə könüllü özünü müdafiə dəstələrindən ibarət idi. Güləbird, Cicimli, Aşağı Cicimli, Qazıdərəsi kəndlərində yaradılmış bu dəstələr xüsusilə seçilirdilər. Kəndlərimizin gəncləri elə yaşlıları da ilk gündən könüllü olaraq bu dəstələrə yazılmışdılar. Mən xüsusilə özüm də tərkibində olduğum Güləbird kəndində yaranan könüllü dəstənin keçdiyi uğurlu döyüş yolundan bəzi məqamları xatırlamaq istərdim. Güləbird kəndinin müdafiəsinə yüzlərlə kənd cavanı qalxmışdı. Onlardan Güləbird ərazi müdafiə batalyonunun komandiri Vaqif kişi (Cabbarov) Qorxmaz Eyvazov, Rizvan Hümbətov, Əhliman Həziyev, Alış Allahverdiyev, Gəray Məmmədov, İsaq Məmmədov, Mustafa Abbasov, İlham Nəzərov, İslam Abbasov, Şəmsi Abbasov, İlyas Cab- barov, Əfqan Qorçuyev və başqaları erməni işğalçılarına qarşı qeyri-bərabər döyüşlərdə həmişə fərqlənirdilər. Elə

130 bir əməliyyat olmurdu ki, biz ermənilərə layiqincə cavab verməyək. 1991-ci ilin noyabr-dekabr aylarında vəziyyət çox gərgin keçirdi. Kəndin müdafiəsinə qalxan cavanlardan Qorxmaz daha çox fərqlənirdi. 1991-ci ilin noyabr ayının 20–də bizə xəbər gəldi ki, erməni daşnakları Gorunzur və Xinzirək kəndlərindən Cicimli kəndini atəşə tuturlar. Biz dərhal köməyə getdik. Düzdür işimizi bizdən asılı olmayan səbəblərdən uğurla başa vura bilməsək də mən bu kəndlərin müdafiəsində Qorxmazın çevikliyinə və döyüş taktikasına heyran qaldım. Sonrakı 1992-ci ilin iyul ayın- da Malxələf kəndinin düşməndən azad edilməsində, Baldırğanlı döyüşündə ermənilərin məhv edilməsində, silah, sursat və bir tankın ələ keçirilməsində də onun xüsusi xidməti oldu. Ancaq Qorxmaz kimi igid oğullarımızın qanları bahasına qoruduqları vətən torpağını axıra qədər qoruya bilmədik. Müasir silahlarla silahlanmış erməni daşnak ordusu torpaqlarımızın işğalını Araz boyu rayonlara qədər genişləndirdilər. Laçın rayonunun işğalı ilə bağlı Qorx- maz da polis heyyətinin tərkibində Fizuli rayonu istiqa- mətində ermənilərə qarşı döyüşlərdə iştirak etdi. Horadiz qəsəbəsi uğrunda gedən döyüşlərdə qəhrəmanlıqlar gös- tərdi. Əsgər yoldaşlarını mühasirədən çıxararkən düşmə- nin mərmisinə tuş gəldi. 1995-ci il 15 yanvar tarixində Azərbaycan Respub- likasının Prezidenti İlham Əliyevin fərmanı ilə ona ölümündən sonra Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adı verildi. 1992-ci ilin yayı və payızında gedən döyüşlərdə fərqlənənlərdən biri də Rizvan Hümbətov idi. Onun cəsarəti və taktikası əsasında Susuzdağ 1992-ci ilin iyu- lunda Azərbaycan ordusunun nəzarətinə keçdi. Bununla

131 Laçın uğrunda böyük bir döyüşə yol açıldı. Rizvan ali təhsilli olmasa da güclü döyüş taktikasına malik olmaqla bərabər dəyərli ideyaları da var idi. Onun qərarı ilə 1992- ci ilin sentyabr-oktyabrında Güləbirdin vəziyyəti tama- milə ağırlaşanda kənd ətrafında partizan dəstələri fəa- liyyətə başladı. Oktyabrın 5-dən 9-dək Rizvanın rəhbərlik etdiyi dəstə düşmənin əl-qolunu bağladı. Oktyabrın 9-da ermənilər Güləbirdi tam boş bilib ağır texnika ilə hücuma keçdilər. Rizvanın göstərişi ilə Çingiz, Məhyəddin, Habil, Əlimurad, Cəlal, Səxavət, və bir də mən kənd xəstə- xanasının üst tərəfində durub gözləyirdik. 60-70 metrlik məsafədə üç tərəfdən pusquya düşən ermənilər özlərini itirdilər. Təxminən üç saatlıq gecə döyüşündə ermənilər tam məğlubiyyətə uğradı. Onlar bir tank, bir zil 131 maşınını qoyub qaçmağa macal tapdılar. Bir neçə gün ərzində Zurdərə, Qazıdərə körpüsü ətrafında ermənilər məğlu- biyyətə uğradılar. Qısa vaxt ərzində Güləbird kəndi ətra- fındakı əvvəlki mövqelər bərpa olundu. Oktyabrın 19-da mən ağır yaralandım. Xəstəxanada eşitdim ki, Maqsudlu kəndi ətrafında Sarıqaya yüksəkliyində gedən döyüşlərdə xalqımızın igid oğlu, eloğlum, döyüşçü yoldaşım Rizvan qəhrəmancasına həlak olub. Bu mənim və bütün döyüş- çülər üçün ağır itgi oldu. Laçının igid oğlu Rizvan Hüm- bətov Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin 16 sentyabr 1994-cü il tarixli fərmanı ilə ölümündən sonra “Azərbaycan bayrağı” ordeni ilə təltif olunmuşdu. Güləbird kəndinin müdafiəsinə qalxan yüzlərlə gənclərdən biri də Şəmsi Abbasov idi. Şəmsi öz döyüş yoldaşlarından fərqlənirdi. Həmişə deyirdi ki, heç kəs de- yinməsin. Bu döyüş, bu tale bizim alnımıza yazılıb. Bir dəfə Qazıdərə kəndi yaxınlığında ermənilər güclü hücuma keçdilər. Şəmsi özünü çatdıraraq döyüşə

132 girdi. Qeyri-bərabər döyüşdə o qəhrəmanlıq göstərdi Erməni postlarını dağıdaraq onları geri oturtdu. Hərdən döyüşdən qayıdanda deyirdi ki, uşaqlar siz subaysınız, amma mən ailəliyəm. Vallah uşaqlardan xəbərim yoxdu. Bəlkə Sumqayıta gedim? Doğurdan da Şəmsi Sumqayıta getdi. Amma Şəhidlər xiyabanına. Güləbird kəndinin müdafiəsində qeyri-bərabər döyüşdə Şəmsi ağır yaralandı. Yoldaşları onu Xanlıq kəndində yerləşən xəstəxanaya, vəziyyəti ağır olduğu üçün oradan da vertalyotla Bakı şəhərinə gətirdilər. Oktyabrın 20-də hər ikimiz yaralı olduğumuz üçün vertalyotla Bakıya gətirilirdik. Kəndimizin həkimi Sahib Şəmsi ilə göndərildi. Hər ikimiz uzanmış halda bir- birimizlə danışırdıq. Şəmsi hərdən mənə deyirdi ki, Ramiz yaman ağrıyıram, diyəsən öləcəm. Mən isə ona təskinlik verirdim. Vertalyotun yerə enməsinə 15 dəqiqə qalmış Şəmsi tamamilə huşunu itirdi. O, sağ əli ilə mənim əlimdən tutmuşdu. Birdən bir anlığa özünə gəldi və su istədi. Həkim ona su verdi. Çətinliklə içib, Azərbaycan, Azərbaycan deyərək Sahib həkimin qolları arasında gözlərini əbədi yumdu. Ermənilər tərəfindən aparılan amansız döyüşlər neçə-neçə çıraqları söndürdü, talelər yarımçıq qaldı, saçlarını yolan ana və bacıların göz yaşlarından bir dərya yarandı. Ancaq inanıram ki, tökülən qanlar yerdə qalmayacaq, biz Ali Baş Komandanın əmri ilə döyüşə gedəcək və tezliklə qələbə çalacağıq. Onda bütün şəhid- lərimizin ruhu rahat olacaq.

133 Ön cəbhəyə gedən tələbə

Qəhrəman Məhəmmədəli oğlu Qasımov 1967-ci ildə Laçın rayonunun Cicimli kəndində anadan olub. Orta məktəbi bitirdik- dən sonra 1985-1987-ci illərdə Sovet Ordusu sıralarında xidmət edib. 1988-ci ildə V.İ.Lenin adına (indiki ADPU.) Azərbaycan Pe- daqoji İnstitunun Hərbi Hazırlıq və bədən tərbiyəsi fakultəsinə qəbul olunur. Ermənilərin Azərbaycana qarşı torpaq id- daları və sonda açıq müdaxiləsi bütün Azərbaycan gənc- ləri kimi tələbə olmasına baxmayaraq Qəhrəmanı da çox narahat edir. Özünün dediyi kimi ermənilərin vandalca- sına “Topxana” meşəsini kəsməyə başladıqları xəbərini eşidəndə, heç dözə bilmir. 1991-ci ildə İnstitutun III kur- sunda oxuduğu ili hərbi komissarığa müraciət edərək döyüş bölgəsinə göndərilməsini xahiş edir. O, boya başa çatdığı doğma Cicimli kəndini erməni təcavüzkarlar- ından qorumaq üçün yola düşür. Üç para kənddən ibarət olan Cicimli, Aşağı Cicimli və Qazıdərəsi kəndləri, Ermə- nistanın Gorunzur (Qornidzor), Dığ və Xinzirək kəndləri ilə həmsərhəd idi. Azərbaycanın Sərhəd rayonlarında olduğu kimi Laçının sərhədyanı kəndlərinin hər birində elə ilk gündən özünü müdafiə dəstələri yaradılmışdır. Göstərilən bu kəndlərin də hər birində kənd camaatının xüsusilə gənclə- rinin daxil olduğu özünü müdafiə dəstələri gecə-gündüz əraziləri yağı düşməndən qoruyurdular. Qəhrəman da həmin özünü müdafiə dəstəsinə qoşulur. Hansı ki, həmin

134 dəstənin üzvləri arasında onun böyük- qardaşı Azərbay- can Texniki Universitetinin müəllimi Şikar Qasımov, Mingəçevir şəhərində yaşamasına baxmayaraq könüllü olaraq ön cəbhəyə gəlmiş Etibar Qasımov, kənddə yaşa- yan, özünü müdafiə dəstəsinin fəal üzvlərindən olan Sevdim Qasımov və Laçın polis nəfəri qismində olan beşinci qardaşı Həşim Qasımov da var idi. Qəhrəman deyir çox ağır günlər idi, ermənilər gün ərzində dəfələrlə kənd üzərinə bir neçə istiqamətdə hücuma keçirdilər. Ancaq qüvvələrimizin qeyri bərabər olmasına baxmayaraq ermənilər cürət edib bizim kəndlərə soxula bilmirdilər. Gərgin anlarda Güləbird müdafiə batalyonu köməyimizə çatırdı. Bir də açığını deyim ki, kənddə uşaqlı-qadınlı heç kəs ermənidən qorxmurdu. Düzdür qadın və uşaqların kənddə olması bir tərəfdən bizi narahat etsə də digər tərəfdən elə bil onlardan güc də alırdıq. Heç kimin yaşayış yerini tərk etməsi ağlına gəlmirdi. Yaxşı yadımdadı Xocalı hadisəsindən sonra qardaşım Şikar müəllim işlədiyi Texniki Universitetin professor müəllim kollektivinin göndərdiyi maddi və mənəvi yardımı gös- tərilən üç kəndin camaatına çatdıranda kəndimizin ağ- birçək qadınlarından rəhmətlik Fatma xala, Minayə xala və anam Şəfiqə ona dedi: eşidirik ki, rayonlardan əhali qaçır Bakıya. Xahiş edirik bizim sözlərimizi o, jek müdirlərinə çatdırın ki, gələnlərə yer verməsinlər. Onda məcbur olub kütləvi şəkildə baş götürüb getməzlər. Bir anlığa düşünürəm ki, rəhmətliklər nə biləydilər ki, bir tərəfdən ermənilərin, digər tərəfdən isə mərkəzdə haki- miyyət düşkünlərinin xəyanəti və qarşıdurma onların başına nələri gətirəcəkdi. Gündən-günə müdafiə daralırdı. Ermənilər ardı- arası kəsilmədən Qızqəbri, Cicimli və Qayğı qəsəbəsi isti- qamətində hücumlarını davam etdirirdilər. Kəndin müda-

135 fiəsinə Azərbaycanın başqa bölgələrindən köməyə gələn- lərin isə nə təcrübəsi nə də ki, məqsəd-məramları onlara bizdə inam yaratmırdı. Yalnız ümüd özünü müdafiə dəstələrinə qalırdı. Özünümüdafiə dəstəsinin üzvlərindən Qayıb kişinin (Səfərov), H.Həsənovun, İ.İsayevin, B.Rə- cəbovun, S.Qasımovun, İ.Rəcəbovun, H.Qasımovun, Ə. Baxşəliyevin, Ə.Hümbətovun (şəhid olub), S.Səfərovun, Ə.Hümbətovun, İ.Bəylərovun, L.Bəylərovun, İ.Məmməd- ovun və başqalarının göstərdikləri igidliyi xüsusilə qeyd etmək istərdim. 1991-ci ilin 18-22 aprelində ermənilər bir neçə istiqamətdə hücuma keçdilər. Aprelin 22-də olan döyüşdə Ədalət Baxşəliyev (dayım oğlu) ayağından ağır yaralandı. Səhərisi günü onu Şikar müəllimlə Laçına göndərdik. Sonra isə Şikar müəllimin iştirakı ilə vertalyotla o, Respublika Kliniki Xəstəxanasına çatdırıldı. Orada müa- licə olunduqdan sonra yenidən Ə.Baxşəliyev ön cəbhəyə qayıtdı. Qardaşım Həşim və Etibar Qasımov Laçının işğa- lından sonra Qubadlı, Cəbrayıl, və Fizuli rayonları uğrun- da gedən döyüşlərdə də fəal iştirak etmişlər. H.Qasımov yaralanmış, Daxili İşlər Nazirliyinin Bakı şəhərində yer- ləşən xəstəxanasında müalicə olunduqdan sonra yenidən cəbhəyə qayıtdı. Mənə ağır təsir edən Cicimli özünü mü- dafiə dəstəsinin fəal üzvlərindən olan Fürüzəddin Cəfər- ovun, Məzahir İsmayılovun və Əhməd Hümbətovun və Elman Yusifovun itgiləri oldu. Uşaqlığımız bir yerdə keçmişdi, Cicimli kənd orta məktəbini bitirmişdik. Kəndimizin hər bir gənci kimi onlarında gələcək arzuları və planları vardı. Halal çörəkli, zəhmətə bağlı ailələrdə böyüyüb boya-başa çatmışdılar. Heç birinin ailəsinə bir tikədə olsun belə haram daxil olmamışdır. Fürüzəddingilin ocağı müqəddəs idi. Ağlım kəsəndən hamının inam yeri olduğunu görmüşdüm. Bir

136

F.Cəfərov M.İsmayılov Ə.Hümbətov sözlə onların hər birini yaxından tanıyırdım. Erməni təca- vüzü başlayan gündən torpaqlarımızın müdafiəsinə qalx- mışdılar. Qorxu nə olduğunu bilmirdilər, nə etmək olar namərd düşmən gülləsi onların hər birinin həyatına son qoydu. Şəhidlik zirvəsinə yüksəldilər. Göstərdiyi igidliyə görə İsmayilov Məzahir Sədi oğlu, 15 yanvar 1995-ci il tarixdə Azərbaycan Prezidenti cənab Heydər Əliyevin fərmanı ilə ölümündən sonra “Azərbaycan Bayrağı” ordeni ilə təltif olundu. Bu gün Yuxarı Cicimli kənd orta məktəbi Məzahir İsmayılovun, Aşağı Cicimli kənd orta məktəbi isə Fürzəddin Cəfərovun adlarını daşıyır. İnanırıq ki, cənab prezidentimiz İlham Əliyevin apardığı siyasət öz bəhrəsini verəcək Torpaq- larımız düşmən tapdağından azad olunacaq. Əks təqdirdə Ali Baş Komandanın hər bir əmrini yerinə yetirib torpaqlarımızı azad etməyə biz Laçınlılar hazırıq. İnanı- ram ki, bu gün uzaqda deyil.

137 Ġnanırıq ki, bu gün uzaqda deyil.

Qasımov Etibar Məhəmmədəli oğlu 1967-ci ildə Laçın rayonunun Cicimli kəndində anadan olub. Atası Məhəmmədəli kişi halal zəhməti ilə ailəsini dolandıran, evinə haram bir tikə də olsun daxil olmayan, torpağına, elinə- obasına bağlı bir kişi olub. O, övladlarını da zəh- mətsevər və torpağa bağlı ruhda tərbiyə etmişdir. Etibar oğlanlarının altıncısıdır. O, hərbi xidmətini 1991-ci ildə başa vurduqdan sonra Mingəçevir şəhərində əmək fəaliy- yətinə başlayır. Lakin ermənilərin torpaqlarımız üzərinə basqını onu bir anda olsun rahat buraxmır. 1992-ci ildə Laçın rayonuna qayıdır. Düşmənlə üz-üzə dayanmış doğ- ma kəndi Cicimlidə özünü müdafiə dəstəsinə qoşulur. Güləbird, Cicimli, Suarası, Fərəcan istiqamətlərində er- mənilərə qarşı gedən döyüşlərdə fəal iştirak etmişdir. Kö- nüllülər dəstəsi ləğv edildikdən sonra Laçın rayon polis şöbəsinin polis starşinası qismində erməni təcavüzkar- larına qarşı mübarizəsini davam etdirmişdir. O, Laçın rayonunun işğalından sonra bir müddət Güləbird kəndi isti- qamətində torpaqlarımızı yağılardan azad etmək uğrunda aparılan döyüşlərdə iştirak edir. Düşmən tərəfi işğal dairəsini genişləndirdikdə Etibar da döyüşçü yoldaşları ilə birlikdə Cəbrayıl rayonunun Quycuq, Şeybə, Nüzgarlı kəndlərinin müdafiəsində iştirak etmişdir. Etibar Qasımovun cəbhə xatirələrini dinlədikcə igid vətən oğullarının qanları bahasına qoruduqları tor- paqlarımızın bu gün düşmən tapdağı altında qalması ilə

138 heç cürə barışmaq olmur. O, deyir ki bizim dəstəmiz Cəb- rayılda olanda bir də xəbər tutduq ki, ermənilər rusların köməyi ilə Füzuli istiqamətindən yolu bağlayıblar. O, zaman mən də daxil olmaqla 15 nəfər Laçın polisi müha- sirəyə düşdük. Heç bir tərəfdən bizə kömək gəlməyə- cəyini bildiyimiz üçün, gecə çox çətinliklə Mahmudlu stansiyasından Araz qırağına gəlib çıxdıq. Horadiz tərəf- dən İrana keçən körpünün yanında uşaq və qadınların qişqırıq səsləri bu gündə qulağımdan getmir. Ermənilər isə Arazın sahilindəki hündür müşahidə məntəqələrindən camaatı gülləyə tuturdular. Gecə saat ikidən sonra beş-beş bir təhər Yağlıvənd kəndi tərəfə çıxa bildik. Bu dəfə də hansısa qüvvə bizi qorudu. Ancaq kənd Horadiz uğrunda gedən dğyüşdə eyni kənddən olduğum Elman Yusifovu da itirdik. Onun itgisi mənə çox pis təsir etdi. Çün ki, Elmanı və ailəsini yaxşı tanıyırdım. Sadəliyi, səmimimiyyəti və xüsusən vətənse- vərliyi ilə seçilirdi. Elə bu keyfiyyətlərinə görə də torpaq- larımızın müdafiəsi yolunda şəhid oldu. Bir müddət bizi Laçın polisinin tərkibində Murova göndərdilər. Kəpəzin yüksəkliyində müdafiədə dayandıq. Sonra yenidən Laçın polis dəstəsini Füzuli istiqamətinə qaytardılar. Cocuq Mərcanlı kəndində ermənilərlə üz-üzə dayandıq. Günorta vaxtı olardı ki, erməni tankından atılan mərmi dəstəmizdən beş nəfər polisi şəhid etdi. Ertəsi günü ermənilər Böyük Bəhmənli kəndinin ön tərəfindən hücuma keçdilər. Erməni tankı bizdən sağ tərəfdə Ağdam daxili qoşun əsgərlərindən dörd nəfərini tırtırlar altına salaraq əzdi, və bizim üstümüzə bir başa surət götürdü.

139 Sərxan qrantamyotla Lətif isə peka plemyotu ilə qorxma- dan tanka tərəf getdilər. Onlar bir anda erməni tankını susdurdular. Bu dəfə də Sərxanla Lətifin cəsarəti hesabına dəstəmiz sağ qaldı. Bir neçə gündən sonra Birləşmiş polis qüvvələ- rinin rəisi polkovnik Akif Səlimovun göstərişi ilə Cocuq Mərcanlı və Şükürbəyli kəndləri istiqamətində eyni vaxtda iki hücum başladı. Döyüşün getdiyi anda gecə saat bir olardı birdən içərimizdən kimsə göyə işıq saçan fişəng atdı. Hər yer günüz kimi oldu. Düşmən tərəf bizi qrantamyotla atəşə tutdu. Xoşbəxtlikdən mərmi ətrafımız yamac olduğundan yumalanıb 10 metr aralıda partladı. Bir əsgə- rimizi isə snayperlə vurdular. Tapa bilməsək də bildik ki, içərimizdə xain var! Səhərə qədər döyüş davam etdi. Biz yüksəkliyi ələ keçirdik. 8 nəfər ermənini Şükürbəylinin cənub tərəfində, 25 nəfərini isə yüksəkliyi ələ keçirəndə öldürdük. 35 km irəliləyə bildik. Gecəni Horadizdə gecə- lədik. Ermənilərin dağıtdığı bir evdə qalmalı olduq. Demiyəsən biz qaldığımız evin digər otağında döşəmənin altında 2 nəfər erməni gizlənibmiş. Səhər tezdən döyüşçü yoldaşım Raufla döşəmənin üzərində qan izi gördüm. Bu- rada adam olduğundan şübhələndik. Döşəmənin taxta- sının birini qaldırmaq istərkən güllə atıldı. Güllə çərçi- vədən keçib mənə dəydi. Bu dəfə də qapının çərçivəsi məni xilas etdi. Qranatla otaqda olan iki ermənini zərər- sizləşdirdik. Düz 20 ildir ki, doğma Laçınımız əsirlikdə, torpaq- larımız isə düşmən tapdağı altındadır. Şəhidlərimizin ruhu rahat deyil. İnanırıq ki, ölkədə aparılan uğurlu siyasət nə-

140 ticəsində bütün işğal olunmuş ərazilərimiz tezliklə düş- mən tapdağından azad ediləcəkdir. Biz keçmiş döyüşçülər isə Prezidentimiz əmr verərsə istənilən günü torpaqla- rımızı düşmən tapdağından azad etməyə hazırıq. İnanırıq ki, bu gün uzaqda deyil!

141

Laçin rayonundan olan Ģəhid, itgin və girovlarin siyahisi.

1. Orucov Miryusif Kərim oğlu 1941 2. Orucov Rafiq Miryusif oğlu 1972 3. Alıyev Faiq Şahlar oğlu 1975 4. Qədimalıyev Şəfa Abduləli oğlu 1957 5. Muradəliyev Valeh Məhəmməd oğlu 1936 6. Vəliyev Rasim Musa oğlu 1963 7. Məmmədov Bayram Məhəmməd oğlu 1970 8. Hümbətova Səlbinaz Ələkbər qızı 1957 9. Əhmədov Məmməd Tahir qızı 1969 10. Hüseynov Əjdər Həsi oğlu 1952 11. Bayramov Rasim Calal oğlu 1969 12. Ağakişiyev Seymur Qəhraman oğlu 1973 13. Heydərov Ramiz İsmayıl oğlu 1965

142 14. Məmmədov Eldəniz Fabir oğlu 1970 15. Əhmədov Şahin Əhməd oğlu 1968 16. Məhərrəmov Qaçay Surxay oğlu 1936 17. Məhərrəmov Təvəkkül Adil oğlu 1934 18. Səfərəliyev Qanbay Əhmədalı oğlu 1936 19. Süleymanova Nübar Lələkişi qızı 1954 20. Qəhrəmanov Qiyas Oruc oğlu 1975 21. Məmmədov Əşrəf Rəhbər oğlu 1972 22. Kərimov Ərəsdün Əhməd oğlu 1968 23. İlyasov Ərşad Salah oğlu 1966 24. Alışov Elnur Alış oğlu 1980 25. Səlimov Kamal Bəşir oğlu 1936 26. Səlimov Elçin Kamal oğlu 1979 27. Babaverdiyev Vüqar Xasay oğlu 1970 28. Qədimalıyev Səbuhi Məhəmmədalı oğlu 1951 29. Zeynalov Xəqani Xankişi oğlu 1958 30. Müseyibov Müseyib Yusif oğlu 1974 31. Şahbazov Əhməd Məhəmməd oğlu 1947 32. Bağırov Elşad Mətləb oğlu 1978 33. Alışova Vəsilə Cəfər qızı 1980 34. Alışova Cahan Məşədi qızı 1939 35. Təhməzov Hidayət Mehbalı oğlu 1955 36. Salahov Səfər Əhliyyət oğlu 1973 37. Məmmədov Qurban Qaraxan oğlu 1927 38. Məmmədova Nərgiz Bayram qızı 1924 39. Əmralıyev Taleh Valeh oğlu 1976 40. Hüseynov Məcid Məmməd oğlu 1969 41. Hümbətov İsrafil Xasay oğlu 1951 42. Rüstəmov İslam Yaqub oğlu 1970 43. Məmmədova Müxəstə Məhərrəm qızı 1905

143 44. Səfərəliyeva Sumaya Həsən qızı 1932 45. Hünbətov Eyvaz İsmayıl oğlu 1969 46. Musayev Teyyub Çərkəz oğlu 1976 47. Rzayev Rövşən Əli oğlu 1966 48. Bayramov Yusif Əli oğlu 1966 49. Quliyev Vaqif Rzaqulu oğlu 1956 50. Şahverdiyev İsrafil Şahverdi oğlu 51. (milli qəhrəman) 1952 52. Abdullayev Nazim Xanlar oğlu 1967 53. Şükürov Hafiz Yaqub oğlu 1955 54. Orucov Qafar Hüseyn oğlu 1976 55. Həsənov Habil Yunis oğlu 1974 56. Hüseynobv Namiq Araz oğlu 1969 57. Cabbarov Kamal Bəbəş oğlu 1968 58. Allahverdiyev Alış Abdin oğlu 1969 59. Tarverdiyev Vahid Əliş oğlu 1954 60. Süleymanov Aslan Həsən oğlu 1944 61. İsayev Baxşalı Məmmədbağır oğlu 1941 62. İsayev Nadir Mikayıl oğlu 1964 63. Sarıyev Əlövsət Həmid oğlu 1969 64. Həsənov Rəhman Əhliman oğlu 1972 65. İsgəndərov Əziz Hüseyin oğlu 1972 66. Həsənquliyev İman Mehtiqulu oğlu 1967 67. Həsənquliyev Vüqar Mehtiqulu oğlu 1974 68. Əmrəliyev Namiq Yəhya oğlu 1967 69. Abbasov Mahmud Aslan oğlu 1968 70. Salmanov Vaqif Məhəmməd oğlu 1948 71. Güləliyev Oqtay Güləli oğlu (milli qəhrəman) 1963

144 72. Mustafayev İlqar Mustafa oğlu 1968 73. Zeynalov Kərim Əyyub oğlu 1967 74. Orucov İlham Hüsü oğlu 1971 75. Ələkbərov Bəbir Bəşir oğlu 1969 76. Tağıyev Sulduz Arif oğlu 1974 77. Əmirov Zakir Kamran oğlu 1955 78. Zeynalov Sahib Təvəkkül oğlu 1960 79. Bayramov Xosrov Yaqub oğlu 1955 80. Tağıyev Rafiq Cəmil oğlu 1970 81. Mehtiyev Fazil Umud oğlu 82. (milli qəhrəman) 1966 83. İbrahimov Bakir Əliqulu oğlu 1973 84. İbrahimov Qüdrət Səfqulu oğlu 1941 85. Nəzərov Bakir Əhməd oğlu 1968 86. Həsənov Sabir Əhməd oğlu 1964 87. İsaxanov Ələsgər Qədim oğlu 1958 88. İbrahimov Ağaşirin Teymur oğlu 1962 89. Aslanov Vüqar Qənbər oğlu 1970 90. Əliyev Rəhman Əli oğlu 1970 91. Allahyarov Sədrəddin Nurəddin oğlu 1965 92. Allahyarov İlqar Nurəddin oğlu 1968 93. Mürsəlov Sədi Əli oğlu 1967 94. Şərifov Şərif müzəffər oğlu 1969 95. Allahverdiyev Qaçay Fərhad oğlu 1954 96. İsmayılov Neymət Fərhad 1933 97. Alməmmədova Minarə İbrahim qızı 1936 98. Alməmmədova Zeynəb Şəmil qızı 1976 99. Alməmmədova Kəmalə Şəmil qızı 1978 100. Vəliyeva Zeynəb Hüseyn qızı 1915 101. Quliyev Qənəhət Əkbər oğlu 1954

145 102. Məmmədov Pənah Balaş oğlu 1973 103. Zeynalova Səlimə Hüseyn qızı 1967 104. Əliyev Allahverdi Əsgər oğlu 1933 105. Sadıqov Rza Cəlal oğlu 1960 106. Həsənov İdris oğlu 1959 107. Bağırov İslam İsmayıl oğlu 1948 108. Təhməzov İsa Oruc oğlu 1955 109. İbrahimov Zakir Sabir oğlu 1960 110. İbrahimov Cavanşir Sarı oğlu 1934 111. Məmmədov Etibar Əvəz oğlu 1967 112. Mərdanov Bəbir Əvəz oğlu 1968 113. Alxasov Qasım Ayaz oğlu 1968 114. Səfərəliyev Bəhman Çərkəz oğlu 1961 115. Nağıyev Cavanşir İsmayıl oğlu 1960 116. Babayev Natiq Rafiq oğlu 1968 117. Mirzəyev Rüstəm Jora oğlu 1964 118. Həsənov Mətləb Allahyar oğlu 1959 119. Şahverdiyev Rəsul Şahverdi oğlu 1950 120. Qasımov Mehman Fəxrəddin oğlu 1967 121. Səmədov Səməd Kərim oğlu 1972 122. Əliyev Bəhmən İbiş oğlu 1966 123. Quliyev Əhliman Dadaş oğlu 1961 124. Məmmədov İsaq Savalan oğlu 1963 125. Abbasov Şəmşir Şahmar oğlu 1967 126. Eyvazov Qorxmaz Abış oğlu (milli qəhrəman) 1967 127. Süleymanıv Xanoğlan Süleyman oğlu 1969 128. Qorçiyev Əfqan Xanış oğlu 1970 129. Aslanov İslam Xanış oğlu 1973 130. Abbasov Mustafa Babalar oğlu 1953

146 131. Məmmədov Şərif Tahir oğlu 1970 132. Məmmədov Faiq Nəriman oğlu 1974 133. Mehralıyev Bakir Rəşid oğlu 1966 134. Məmmədov Əfqan Əhməd oğlu 1970 135. Cabbarov Taleh Cəmil oğlu 1971 136. Muradov Mətləb Müseyib oğlu 1966 137. Məmmədov Mehdi Rüstəm oğlu 1935 138. İsmayılov Məzahir Sədi oğlu 1961 139. Yusifov Elman Qüdrət oğlu 1969 140. Ağayev Cavanşir Cəmil oğlu 1965 141. Qorcuyev Həsən Şahmar oğlu 1962 142. Kərimov Müşfiq Bəhmən oğlu 1982 143. Məmmədov Elxan Kərim oğlu 1963 144. Cəfərov Şirin Allahverdi oğlu 1965 145. Nəcəfov Şamil Qabil oğlu 1970 146. Quliyev Mehman Rəhman oğlu 1967 147. Atakişiyev Şahin Şiraslan oğlu 1969 148. Muxtarov Elçin Vahid oğlu 1969 149. Cabbarov Elnur Zakir oğlu 1973 150. Şükürov Pənah Salah oğlu 1964 151. Paşayev Yusifəli Hətəm oğlu 1926 152. Məmmədova Ceyran Soltan qızı 1934 153. Mustafayev Aydın Şərif oğlu 1930 154. Mustafayeva Xanım Əmrah qızı 1930 155. Mustafayev Ələmdar Aydın oğlu 1966 156. Quluyeva Qızbəs Əmrah qızı 1932 157. Quliyev Sahib Bayram oğlu 1968 158. Nəsibov Əşrəf Yedyar oğlu 1958 159. Abdullayev İbrahim Mehdi 1924 160. Şərifova Münəvvər Aydın qızı 1965

147 161. Məmmədov Gəray Azad oğlu 1969 162. Qədirov Seyfəli Ədil oğlu 1942 163. Abışov Əsgərxan İsmayıl oğlu 1961 164. Hümbətov Rizvan Humay oğlu 1954 165. İsmayılov Qorxmaz Əvəz oğlu 1966 166. Kərimov Rövşən Yaqub oğlu 1974 167. Cəbiyev Seymur Elmidar oğlu 1971 168. Əsgərov Zöhrab Telman oğlu 1971 169. Niftəliyev Vüqar Cavanşir oğlu 1968 170. Məmmədov Əsgərxan Əbdülkərim oğlu 1939 171. Abdüləzimov Allahverən Fərman oğlu 1947 172. Məmmədov Ədalət Həsən oğlu 1964 173. Nəsibov Kamil Baladə oğlu (milli qəhrəman) 1946 174. Şükürov Niyazi Əyyub oğlu 1968 175. Əliyev Nadir Əli oğlu 1941 176. Əliyeva Nüşabə Məhəmməd qızı 1945 177. Əliyev Tural Nadir oğlu 1980 178. Abdurəhmanov Kamran Museyib oğlu 1927 179. Abdurəhmanov İmamverdi Kamran oğlu 1968 180. Əhmədov Sahib Nəriman oğlu 1963 181. Əsgərov Mübariz Bəhmən oğlu 1975 182. Bilalov İsa Zeynal oğlu 1916 183. Alməmmədov Fariz Ədalət oğlu 1991 184. Alməmmədova Mahirə Fərhad qızı 185. Xəlilov Həbib Sevindik oğlu 1969 186. Paşayev Fazil Cəmil oğlu 1969 187. Cabbarov Uğurlu Behdud oğlu 1926 188. Səmədov Arif Hüseyin oğlu 1956 189. Ələkbərov Zöhrab Cəlal oğlu 1966

148 190. Süleymanov Elman Süleyman oğlu 1964 191. Şirinov Şirin Məsdan oğlu 192. İlyasov İlyas Veysəl oğlu 1977 193. Əsgərov İbiş Eyvaz oğlu 1926 194. Şahvələdov İlyas Nərman oğlu 1975 195. Abdullayev Şəfi Səməd oğlu 1964 196. Mehtiyev Hünbət Əbilqasım oğlu 1930 197. Mehtiyeva Qənirə İbrahimxəlil oğlu 1935 198. Mehtiyev Fikrət Hünbət oğlu 1965 199. Mehtiyeva Ayna Hünbət qızı 1967 200. Mehtiyev Mehti Hünbət oğlu 1973 201. Mehtiyev Rəhbər Məhəmməd oğlu 1953 202. Kəlbalıyeva Nubar Muradxan qızı 1952 203. Mehtiyeva Surayə Məhəmməd qızı 1956 204. Mehtiyeva Gülayə Əli qızı 1925 205. Mirzəyev Səfər Azad oğlu 1939 206. Hünbətova Nurzaman Qara qızı 1959 207. Hünbətov Elçin Vəzir oğlu 1980 208. Hünbətov İsmayıl Vəzir oğlu 1984 209. Hünbətov Nəbati Vəzir oğlu 1986 210. Hünbətov Bəxtiyar Vəzir oğlu 1982 211. Hünbətova Gülnarə Vəzir oğlu 1988 212. Hünbətov Canpolad Vəzir oğlu 1992 213. Şahverdiyev Ənvər Şahverdi oğlu 1968 214. Kərimova Səmayə Aydın qızı 1969 215. Cabbarov Taleh Uğur oğlu 1962 216. Cabbarov Behdud Uğur oğlu 1970 217. Hünbətov Nəbi Əbülfət oğlu 1973 218. Ağalarova Gülyetər Ədil qızı 1928 219. Həşimov Səlim Kərim oğlu 1962

149 220. Təhməzov Tapdıq Kərim oğlu 1936 221. Həşimov Araz Ələsgər oğlu 1975 222. Verdiyev Cahid Şikar oğlu 1974 223. Məmmədov Habil Qənimət oğlu 1976 224. Alıyeva Qəmzə Abbas qızı 1927 225. Əsədov Əsəd Əsgər oğlu 1966 226. Məmmədov Sərvan Məmməd oğlu 1967 227. Quluyev Camal Möhübbət oğlu 1969 228. Cəfərov Əvəz Baxşeyiş oğlu 1968 229. Əhmədova Rəfiqə Ağalar qızı 1932 230. Abdullayev Abdulla Bədəl oğlu 1934 231. Abdullayev Fərman Abdulla oğlu 1962 232. Abdullayeva Səadət Abdulla qızı 1973 233. Quluyev Qənəhət Ələsgər oğlu 1941 234. İbişov Mədət Əvəz oğlu 1932 235. İbişova Elyana Mədət qızı 1966 236. Vəliyev Cəbrəyıl Məhəddin oğlu 1973 237. Nəcəfov İbadət Nəcəf oğlu 1972 238. İbrahimov Teymur Zülfüqar oğlu 1924 239. Paşayev Azər Qələndər oğlu 1973 240. Orucov Adil İsa oğlu 1974 241. Vəliyeva Manya Salman qızı 1948 242. Məmiyev Kamil Qəni oğlu 1965 243. Məmiyev Asəf Qəni oğlu 1971 244. Qiyasov SadayHəsi oğlu 1971 245. Məmmədova Fatma Bəylər qızı 1932 246. Alışova Qumru Qənbər qızı 1970 247. Orucov Nadir Şükür oğlu 1968 248. Cabbarov İlyas Vaqif oğlu 1968 249. Cəfərov Adil Ələstan oğlu 1972

150 250. Novruzov Qırımxan Qardaşxan oğlu 1970 251. Əliyev Asif Pənah oğlu 1954 252. Əliyeva Hənifə Zülfüqar qızı 1938 253. Əliyev Yusif Pənah oğlu 1936 254. Abdullayev Əli Yolcu oğlu 1956 255. Xəlilov Həmid Xudu oğlu 1968 256. Məcnunov Xəqani Vaqif oğlu 1974 257. Həsənov Elşad Lətif oğlu 1975 258. Həsənov Xəlil Qədir oğlu 1979 259. İbrahimov Mötəbər Dadaş oğlu 1954 260. Mehtiyev Tanrıverdi Allahverdi oğlu 1936 261. Həsənov Vəli Sərhad oğlu 1953 262. Əmirov Təvəkkül Baxış oğlu 1954 263. Əmirova Raya Qəbil qızı 1959 264. Ağayev Fazil Cəlil oğlu 1969 265. Əliyev Etibar Cabbar oğlu 1969 266. Məmmədova Zərif Sarı qızı 1938 267. Nəsibov Kəriş Qiyas oğlu 1973 268. İlyasova Güldəstə Qiyas qızı 1955 269. Nəcəfalıyev Sərdar Əli oğlu 1954 270. Həşimov Hamlet Kərim oğlu 1970 271. Məmişov Ədil Heydər oğlu 1890 272. Nəsibov Nəsir Rəhim oğlu 1937 273. Əmirov Səməd Aydın oğlu 1972 274. Qiyasov Müzəffər Əfqan oğlu 1970 275. Əsgərov Əmir Allahqulu oğlu 1924 276. Bəxtiyarov Cəfərqulu Bəxtiyar oğlu 1947 277. İmranov İmran Səlim oğlu 1947 278. İmranova Nabat Əliş qızı 1956 279. Bəylərov Polad Hətəm oğlu 1970

151 280. İsgəndərov Mirzə Xəlil oğlu 1973 281. Məmmədov Polad Əsgər oğlu 1968 282. Orucov Rafiq Həsən oğlu 1977 283. Abdullayev Səmiyəddin Əvəz oğlu 1959 284. İsmayılov Nəbi İmran oğlu 1970 285. Hacıyev Bəxtiyar Oqtay oğlu 1973 286. Fətəliyev Alik Yelmar oğlu 1980 287. Şahməmmədov Vasili Hüseyn oğlu 1957 288. Məmmədov Tahir Məmməd oğlu 1963 289. Verdiyev Məhyəddin Şükür oğlu 1969 290. Mayılov Şəmil Xəlil oğlu 1937 291. Mayılov Manaf Şəmil oğlu 1975 292. Quliyev Mehbalı Zeynalabdin oğlu 1934 293. Abdullayev Fazil Azay oğlu 1959 294. Abdullayev Vüqar Səddədin oğlu 1969 295. Əsgərov Əhliman Əvəz oğlu 1941 296. Məmmədov Cümşüd Həsənxan oğlu 1962 297. Quluyeva Nabat Polad qızı 1930 298. Məhərrəmov Elçin Əhməd oğlu 1967 299. Alməmmədov İdris Həmzə oğlu 1936 300. Alməmmədov Etiram İdris oğlu 1976 301. Qasımov Əzim Zahid oğlu 1971 302. Cəbrəyılov Şahvələd Əmir oğlu 1975 303. Alməmmədov Armayıs Bayramqulu oğlu 1961 304. Hümbətov Xankişi Qara oğlu 1922 305. Süleymanov Elşən Qənbər oğlu 1962 306. Mirzəyev Ədazil Səhliyalı oğlu 1979

152 Qarabağ uğrunda gedən döyüĢlərdə həlak olmuĢ Laçın polisinin əməkdaĢları (36,177-181). Soyadı və Şəhid oldu- Təltifin adı Şəhid atasının adı ğu gün, ay, və tarixi olduğu il. yer Güləliyev1 Milli Laçın 1 Oqtay Güləli 11.10.1992 qəhrəman rayonu oğlu 11.05.1993 Hocaz kəndi Şahverdiyev2 Miilli Füzuli İsrafil 13.01.1994 qəhrəman rayonu Şahverdi 15.01.1995 oğlu Eyvazov Milli Füzuli Qorxmaz 10.02.1994 qəhrəman rayonu 3 Abış oğlu 25.01.1995 İsmayılov Azərbay- Füzuli Məzahir Sədi 21.04.1994 can Bayrağı rayonu 4 oğlu 15.01.1995 Horadiz qəs Abdullayev Azərbay- Füzuli Nazim 21.04.1994 can rayonu 5 Xanlar oğlu Bayrağı Horadiz 18.12.1993 qəs Şahverdiyev Füzuli Rəsul 22.03.1995 rayonu 6 Şahverdi Horadiz oğlu qəs

Cəfərov Vətən Füzuli Çingiz 23.01.1994 uğrunda rayonu 7 Binnət oğlu 30.06.2005 Horadiz qəs

153 İsmayılov Laçın 8 Qorxmaz 10.08.1992 rayonu Əvəz oğlu Allahyarov Vətən Füzuli 9 İlqar 10.02.1994 uğrunda rayonu Nurəddin Horadiz oğlu qəs Mirzəyev Kəlbəcə Rüstəm Jora 13.02. 1993 r rayonu 10 oğlu Şü kürov Füzuli Hafiz 27.08.1994 rayonu 11 Yaqub oğlu Horadiz qəs. Məmmədov Füzuli Niyazi 26.02.1994 rayonu 12 Əyyub oğlu Horadiz qəs Məmmədov Laçın Ədalət 11.10.92 rayonu 13 Həsən oğlu Hocaz kəndi. Şərifov Şərif Kəlbəcə Müzəffər 13.02.1993 r rayonu 14 oğlu Bayramov Füzuli Rasim Cəlal 08.11.1994 rayonu 15 oğlu

Cabbarov Füzuli Elnur Zakir 28.12.1994 rayonu 16 oğlu

154 Yusifov Füzuli Elman 21.04.1994 rayonu 17 Qüdrət oğlu Horadiz qəs Əliyev Füzuli Rəhman Əli 13.01.1994 rayonu 18 oğlu Horadiz qəs Bayramov Füzuli Yusif Əli 21.04.1994 rayonu 19 oğlu Horadiz qəs Aslanov Füzuli Vüqar 13.03.1994 rayonu 20 Qəmbər Horadiz oğlu qəs Kərimov Füzuli Müşfiq 17.01.1994 rayonu 21 Bəhmən oğlu Horadiz qəs Mərdənov Füzuli Bəbir Əvəz 10.02.1994 rayonu 22 oğlu Horadiz qəs Atakişiyev Füzuli Şahin 05.01.1994 rayonu 23 Şiraslan oğlu Horadiz Qorçuyev Füzuli Əfqan 10.02.1994 rayonu 24 Xanış oğlu Horadiz qəs Əmrəliye v Füzuli Namiq 27.03.1994 rayonu

155 25 Yəhya oğlu Horadiz qəs Zeynalov Füzuli Salman 10.02.1994 rayonu 26 Əyyub oğlu Horadiz qəs Məmmədov Laçın Gəray Azad 27.08.1993 rayonu 27 oğlu Güləbir d kəndi Hümbətov Füzuli Əhməd 09.09.1994 rayonu 28 Məhəmməd Horadiz oğlu qəs Orucov Füzuli İlham Hüsü 23.01.1994 rayonu 29 oğlu Məmmədov Laçın Əşrəf 11.10.1992 rayonu 30 Rəhbər oğlu Hocaz kəndi Ağa yev Fazil Laçın Cəlil oğlu 08.10.1992 rayonu 31 Qazıdə- rə kəndi

Cabbarov Füzuli Taleh Cəmil 17.01.1994 rayonu 32 oğlu Horadiz qəs Muradov Kəlbə- Mətləb 13.021993 cər 33 Müseyib rayonu

156 oğlu Şahverdyev Laçın Ənvər 21.07.1992 rayonu 34 Şahverdi oğl Orucov Laçın Nadir Şükür 17.05.1991 rayonu 35 oğlu Sadın- lar kəndi Əliyev Füzuli Etibar 26.12.1993 rayonu 36 Cabbar oğlu Böyük Bəhmən -li kəndi Məmmədov Füzuli Şərif Tahir 24.03.1994 rayonu 37 oğlu Abdullayev Füzuli Vüqar 10.02.1994 rayonu 38 Sədrəddin Hora- oğlu diz qəs

Xəlilov Füzuli Həmid 21.04.1994 rayonu 39 Xudu oğlu Hora- diz qəs Xəlilov Füzuli Həbib 21.04.1994 rayonu 40 Sevindik Horadiz oğlu qəs. Qasımov Füzuli

157 Nəriman 24.03.1994 rayonu 41 Ramiz oğlu Horadiz qəs Məmmədov Laçın Polad Əsgər 17.05.1991 rayonu 42 oğlu Sadın- lar kəndi Məmmədov Laçın Tahir 17.05.1991 rayonu 43 Məmməd Sadın- oğlu lar kəndi

158 VI FƏSIL.

HEYDƏR ƏLIYEVIN GƏLIġI XALQDA GƏLƏ- CƏYƏ INAM YARATDI

Azərbaycanda Milli QurtuluĢun zəfər yürüĢü.

XX əsrin 90-cı illərinin əvvəlində Azərbaycan xalqı məşəqətlərlə, ədalətsizliklərlə və haqsızlıqlarla üzləşmiş- di. Xalq yalnız ulu öndər Heydər Əliyevin adı gələndə sabaha ümidlə baxırdı. Həmin dövrdə respublikaya rəh- bərlik fərasətsiz, naşı adamların əlinə keçmişdi, xalqın adından geninə-boluna danışan, onun etimadından sui- istifadə edərək hakimiyyətə yiyələnən Azərbaycan Xalq Cəbhəsi verdiyi vədləri tez bir zamanda unutmuşdu. Bun- dan da istifadə edən xarici qüvvələr daxildəki sat-qınların əli ilə Azərbaycanı parçalamağa səy göstərirdilər. Moskvadan vətənə döndükdən sonra hakimiyyətə qayıtmaq iddiasında olmadığını dəfələrlə bəyan etmiş ulu öndər Heydər Əliyevin məsləhətlərinə cəbhəçilər qısqanc- lıqla yanaşır, ermənilərlə mübarizədə Naxçıvanı qoruyub saxlayan, xalqın rəhbərini günahlandırır, qədim diyarda anarxiya yaratmaq üçün müxtəlif çirkin üsullara əl atırdılar. Dağlıq Qarabağ probleminin həlli ilə məşğul olma- ğı boynuna götürən «Minsk qrupu»nun fəaliyyəti hiss edilmirdi. 1993-cü ilin yazına doğru ölkədaxili vəziyyət daha da kəskinləşmişdi. Bütün imtiyazlar əllərindən alı- nan S.Hüseynov, R.Qazıyev, Ə.Hümbətov pozuculuq işi aparırdılar. Hökümətə tabe olmaqdan imtina edən bir qrup zabit də onlara qoşularaq Gəncədə «Hərbi birlik» adlı siyasi təşkilat yaratmışlar. Birlik və onun təsiri altında olan 709 saylı hərbi hissə Ali Baş Komandana tabe ol-

159 maqdan imtina etmişdir. İqtidar isə hərbi müxalifətin öh- dəsindən gələ bilmirdi. Belə bir vaxtda Gəncədə qardaş qanı töküldü. Lakin xalqın ağır günündə ilk mərdanə sözü Heydər Əliyevin rəhbərlik etdiyi Naxçıvanın Ali Məclisi iyunun 5-də dedi. Deputatlar Gəncə hadisələri barədə çox tutarlı, kəskin və obyektiv bir bəyanət verdilər. Bakı isə hələ də susurdu. İyunun 8-də isə Ə.Elçibəyin Milli Məclisdəki çıxışı və bunun ardınca AXC-nin heç bir ədəb-ərkana sığmayan bəyanatı hamını sarsıtdı. Gəncədə isə aramsız mitinqlər gedir hadisələrə siyasi qiymət verilməsini qətiyyətlə tələb edirdilər. Bax belə bir təhlükəli, çıxılmaz vəziyyətlə üzləşən AXC-Müsavat cütlüyünün funksio- nerləri canlarının qorxusundan dünənədək kölğəsini qamçıladıqları Heydər Əliyevə minnətçi düşdülər. Üç dəfə Naxçıvana xüsusi təyyarə göndərildi, lakin Heydər Əliyev çağırışı qəbul etmədi. Yalnız Gəncədə baş verən qanlı toqquşmadan sonra xalq ayağa qalxıb ulu öndəri təkidlə Bakıya dəvət edəndə Heydər Əliyev həyatı boyu səadəti və rifahı uğrunda mübarizə apardığı Azərbaycan xalqının köməyinə gəldi. İyunun 9-da Prezidentin şəxsi təyyarəsi ilə Naxçıvandan Bakıya gələn ümummilli lider vəziyyəti aydınlaşdırmaq üçün Gəncə şəhərinə getməyi qərara aldı. İyunun 13-də Heydər Əliyev Gəncə şəhərinə gəldi, döyüş meydanına çevrilmiş hərbi hissələrin ərazi- sini gəzdi. Bu gəliş, əhalidə gələcəyə böyük inam yaratdı. Torpaqlarımızın dalbadal işğalı, qaçqın və köçkün axını, müxtəlif kəşfiyyat orqanlarının təxribat əməlləri əhalini yormuş, təngə gətirmişdi. Lakin iyunun 15-də Heydər Əliyev xalqın təkidi ilə Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sədri seçildi. Onun Ali qanunvericilik orqa- nına sədr seçilməsi respublika həyatında mühüm bir tarixi hadisə oldu. Bu siyasi qayıdış, sözün həqiqi mənapsında

160 Azərbaycanı azərbaycanlılara, milləti özünə qaytardı. Bu parlaq dühanın xilaskarlıq missiyası nəticəsində Azərbay- can dünyanın siyasi xəritəsindən silinmək təhlükəsindən, ötən əsrin əvvəllərində mövcud olmuş Xalq Cumhuriy- yətinin aqibətindən qurtardı. Bu Azərbaycanda sözün hə- qiqi mənasında, Milli Qurtuluşumuzun zəfər yürüşü oldu. 4 iyun hadisələri ərəfəsində və ondan sonra respublikada hər hansı dövlət vəzifəsinin məsuliyyətini öz üzərinə götürmək, hər kəsdən böyk risq, qətiyyət və hünər tələb edirdi. Azərbaycanın Coğrafi mövqeyindən asılı olaraq bir çox dövlətlər Azərbaycanı öz təsir dairəsinə salmaq istəyirdi. Üstəlik ölkə daxilində siyasi gərginlik sən- gimək bilmir, gündən-günə şiddətlənirdi. Ön cəbhə isə siyasi çəkişmələr ucbatından ermənilərin üzünə açıq qalmışdı. Erməni işğalçıları üçün əlverişli şərait yaran- mışdı. Məhz belə bir vaxtda, xalqın çətin günündə ona kömək duracaq, milləti bu bəlalardan xilas edə biləcək tarixi bir şəxsiyyətin, müdrik siyasi xadimin hakimiyyətə gəlişi labüd idi. 15 iyun 1993-cü ildə Heydər Əliyevin Respublika Ali Sovetinin Sədri seçilməsi də bu zərurətdən qidalanmışdı. 1993-cü ilin iyununda başlanmış bu dövr mahiyyətcə Azərbaycan dövlət müstəqilliyinin qorunub saxlanması, möhkəmləndirilməsi uğrunda mübarizə və yeni, müstəqil Azərbaycanın qurulması dövrüdür. Ulu öndər Heydər Əliyevin 1993-cü ildə Azər- baycan rəhbərliyinə qaydışı ilə ölkənin ictimai-siyasi, sosial, iqtisadi, elmi-mədəni həyatında, beynəlxalq əla- qələrdə dönüş yarandı. Elmi əsaslarla beynəlxaq norma və prinsiplərə uyğun müstəqil dövlət quruculuğu prosesi başlandı. Milli ordu formalaşdı. Torpaqlarımızın müda-fiə olunması ilə bağlı mühüm addımlar atıldı. Atəşkəsə nail olmaq üçün bütün siyasi və diplomatik vasitələr işə salındı və bunun nəticəsində 1994-cü ilin mayında ölkə-

161 miz üçün həyati əhəmiyyəti olan atəşkəsə nail olundu. Azərbaycanda yaranmış nisbi sabitlikdən və beynəlxalq aləmdə ölkəmizə artan inam və maraqdan istifadə edərək 1994-cü ilin 20 sentyabrında dünyanın aparıcı neft şirkət- ləri ilə «Əsrin müqaviləsi» imzalandı. 1995-ci ilin 12 noyabrında referendum yolu ilə müstəqil Azərbaycanın yeni konstitusiyası qəbul olundu. Bununla demokratik dəyərlərin bərpa olunması yolunda mühüm addım atıldı. Şərq aləmində ilk dəfə olaraq Azərbaycanda ölüm cəzası ləğv edildi. Azad, demokratik bir şəraitdə prezident, par- lament və bələdiyyə seçkiləri keçirildi. Azərbaycan qısa müddət ərzində Beynəlxalq Birliyin tam hüquqlu üzvlə- rindən birinə çevrildi. Dünyanın aparıcı şirkətləri ilə bağ- lanmış müqavilələrin həyata keçirilməsi, Qərb bazarına lkin neftin nəqli ölkə iqtisadiyyatındakı böyük dəyişik- liklərin əsasını qoydu. Respublikada texniki nailiyyətlər və onun tətbiqi öz bəhrəsini verdi. Heydər Əliyev müharibə məsələsində düzgün mövqe tutdu. Müdrik bir strateq kimi real vəziyyəti nəzə- rə aldı. Məkrli düşmənlərimizin və onların beynəlxalq ha- vadarlarının gücünü, planlarını, Azərbaycanın düşdüyü qanlı burulğanın nə qədər təhlükəli olduğunu görüb, möv- cud durumu düzgün qiymətləndirdi. Real vəziyyətdən çıxış edərək atəşkəs rejiminə nail oldu. Bununla Azərbay- canın gənc, sağlam qüvvələrinin mənasız yerə qırılması- nın qarşısını aldı. Genefondumuzu xilas etdi. Bu xalqımı- zın yaşaması, gələcəyi demək idi.

162 VII FƏSIL.

ĠSTƏMIRIK CƏNNƏTI, BIZLƏRƏ LAÇIN GƏRƏK

Laçınlı köçkünlərə hər zaman dövlət qayğısı olmuĢdur.

Laçın işğal olunsa da laçınlılar əyilmədilər. Rayo- nun 60 min nəfər əhalisi Azərbaycanın 59 rayon və şəhərində müvəqqəti məskunlaşmışdı.

Laçın rayon icra aparatı Ağcabədidə «Taxta körpü» adlanan yerdə 1938-ci ildən laçınlılara məxsus olan 36 min hektarlıq qış yataqında yerləşir. Rayonda 50 inzibati- ərazi vahidi üzrə nümayəndəlik fəaliyyət göstərir. Orada

163 86 oba məskunlaşmışdır. 2008-ci ilin yanvarı üçün rayon əhalisinin sayı 68303 nəfər olmuşdur (16,15). Yurd- yuvasından didərgin düşmüş soydaşlarımızın güzəranının yaxşılaşdırılması ümummilli lider Heydər Əliyevin rəhb- ərliyi dövründə hər an diqqət mərkəzində olmuşdur. Həmin kurs bu gün də ulu öndərin layiqli davamçısı, Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Cənab prezident tərəfin- dən laçınlılara göstərilən yüksək diqqət və qayğı nəticə- sində Taxtakörpü və məcburi köçkünlərin sıx məskun- laşdığı digər yerlərdə genişmiqyaslı tikinti-quraşdırma, abadlıq işləri görülmüşdür. 2008-2011-ci illərdə Taxta- körpüdə və Respublikanın digər ərazilərində fin tipli quraşdırma evlərdə məskunlaşmış 880, məktəb binala- rında məskunlaşmış 87, həmçinin Taxtakörpü ərazisin- dəki qamış-daxal evlərdə və yeraltı qazmalarda məskun- laşmış 3400 laçınlı məcburi köçkün ailəsi üçün bütün infrastruktura malik yeni qəsəbənin salınması nəzərdə tutulmuşdur (16,16). Bu iş qərar qəbul edilən gündən uğurla davam etdirilir. 2011-ci ildə Ağcabədi rayonundan Taxta körpü qəsəbəsinə 22 km uzunluğunda təbii qaz xətti çəkilmiş və 15 iyun Milli Qurtuluş Günü ərəfəsində məcburi köç- künlərin istifadəsinə verilmişdir. Yaxın gələcəkdə Taxta körpü ərazisindəki obaların da qazlaşdırılması üçün mü- vafiq tədbirlər görülməsi nəzərdə tutulmuşdur (35). Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 1 iyul 2004-cü il tarixli 298 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Qaçqınların və məcburi köçkünlərin yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması və məşğulluğunun artırılması üzrə Dövlət Proqramı”na 31 oktyabr 2007-ci il tarixli Sərəncamla edilmiş Əlavələrin müvafiq bəndinə uyğun olaraq 2011-ci ilin əvvəlində Taxtakörpü ərazi-

164 sində bütün infrastruktura malik 552 ailəlik qəsəbənin tikintisinə başlanılmış və qısa müddətdə qəsəbənin tikintisi başa çatdırılmışdır. 24 dekabr 2011-ci il tarixdə Möhtərəm Prezidentimizin iştirakı ilə açılışı olan qəsə- bəyə Ağcabədi rayonundakı “Alman”, “Yastıyol” və “Taxta körpü” qəsəbələrində fin tipli evlərdə məskun- laşmış məcburi köçkünlər köçürülmüş və köçürülmə Azərbaycan Respublikası Qaçqınların və Məcburi Köç- künlərin İşləri üzrə Dövlət Komitəsinin müvafiq Komis- siyası tərəfindən həyata keçirilmişdir. Qəsəbəyə əlavə olaraq 4 şəhid ailəsi, 3 Qarabağ müharibəsi əlili, 5 nəfər həkim, 35 nəfər rayonun idarə və müəssisələrində, hüquq- mühafizə orqanlarında işləyərək kirayədə yaşayan və ya mənzil-məişət şəraiti ağır olan işçilər, 2010-cu ildə baş vermiş təbii fəlakət nəticəsində evləri uçmuş 10 ailə, rayon Təhsil şöbəsinin yeni inzibati binasının yerinə düşən və ümumi görünüşə xələl gətirən vaqon və beton evlərdə məskunlaşmış 14 ailə, həmçinin Ağcabədi şəhə- rində Yol idarəsinin yardımçı binasında məskunlaşmış 2 ailə, Saatlı, Biləsuvar, İmişli rayonlarında ağır şəraitdə yaşayan 17 ailə də yeni evlərlə təmin edilmişdir. Eyni zamanda Taxtakörpü qəsəbə orta məktəbinin fin tipli otaqları, məcburi köçkünlər tərəfindən Rayon İcra Haki- miyyətinə könüllü olaraq təhvil verilmiş fin evləri Taxta- körpü ərazisində, İsmayıllı və digər rayonlarda məskun- laşmış və evləri təbii fəlakət zamanı uçmuş 30 məcburi köçkün ailəsinə müvəqqəti istifadə üçün paylanılmışdır. Bununla yanaşı dövlət Proqramına 2011-ci ilin 21 fevral tarixində Möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin Sərəncamı ilə müvafiq əlavələr olunmuşdur. Həmin əlavələrə uyğun olaraq Taxta körpü ərazisində qamış daxal evlərdə məskunlaşmış 1500 ailəyə, eyni zamanda Bakı, Sumqayıt şəhərlərində yataqxana, şəxsi

165 mənzillərdə və digər ictimai binalarda məskunlaşmış 3 mindən çox laçınlı məcburi köçkün ailəsinə yeni evlərin tikilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bunlarla bərabər Taxta körpü ərazisində məcburi köçkünlər üçün yeni evlərin tikilməsi məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən 627 hektar torpaq sahəsi ayrılmış, artıq görüləcək bu işlər layihələndirmə mərhələsindədir. Rayon İcra hakimiyyəti isə çalışır ki, 2012-ci ildə Taxta körpü ərazisində məskunlaşmış məcburi köçkünlər üçün yeni evlərin inşasına başlanılsın. Eyni zamanda Dövlət Proqramına əlavələrə uyğun olaraq Naftalan şəhərində 4 sanatoriyada məskunlaşmış 45 məcburi köçkün ailəsi 2011-ci ilin sonlarında Goranboy rayonunda tikilmiş çoxmərtəbəli binalarda yeni mənzillərlə təmin edilmişdir. Ümumilikdə göstərmək lazımdır ki, Möhtərəm Pre- zidentimiz cənab İlham Əliyevin xüsusi diqqət və qayğısı nəticəsində laçınlı məcburi köçkünlərin məskunlaşdığı ərazilərdə abadlıq-tikinti, mənzil-məişət şəraitinin yaxşı- laşdırılması istiqamətində xeyli iş görülmüş, sosial, iqtisadi və mədəni sahələrdə bir çox tədbirlər həyata keçiril- mişdir. Belə ki, Heydər parkı və Gənclər parkında, Şəhid- lərin abidə kompleksi, Rayon İcra hakimiyyəti inzibati binası və Ulu Öndər Heydər Əliyevin büstü ətrafında xeyli abadlıq işləri görülmüş, müxtəlif güllər əkilmiş, parkda yeni hovuz tikilərək fəvvarə quraşdırılmış, parka yeni oturacaqlar qoyulmuş, yaşıllıq sahəsinin yaradılması ilə bağlı 8700 m2 sahədə şoranlaşmış torpaq çıxarılıb yerinə münbit torpaq tökülərək 6500 ədəd gül və 700 ədəd həmişəyaşıl ağac əkilmişdir. Eyni zamanda 3830 m2 tomet, 1796 m2 aqlay örtüklü səki və döşəmə tikilmiş, yol

166 kənarında və meydanlarda 340 m2 stend alkaponla üz- lənmişdir (35). Taxta körpü ərazisində məskunlaşmış məcburi köçkünlərin elektrik enerjisi ilə bağlı problemlərinin həll olunması məqsədilə qəsəbədə 250 kva-lıq transformator yenisi ilə əvəz olunmuş, Qarıqışlaq obasında 1 ədəd 160 kva-lıq, Rayon Mərkəzi Xəstəxanasında 1 ədəd 100 kva- lıq yeni transformator quraşdırılmış, 8 ədəd transformator əsaslı, 40 ədəd transformatorda cari təmir işləri apa- rılmış, 5 min metr uzunluğunda müxtəlif gücə malik elektrik hava xətti yenisi ilə əvəz olunmuşdur (35). «Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013- cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı»na uyğun olaraq Taxta körpü ərazisində torpaqların melio- rativ vəziyyətinin yaxşılaşdırılması məqsədilə meliorasiya tədbirləri il ərzində davam etdirilmişdir. Möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin diqqət və qayğısı sayəsində ötən il Böyük Vətən Müha- ribəsi veteranları Göyüş Səfərova, Məmmədxan Əhmə- dova minik avtomobili verilmiş, eyni zamanda 2012-ci ilin fevralında Əmək və Müharibə Veteranları Şurasının sədri Cəmşid Tağıyevə də avtomobil hədiyyə olun- muşdur. Laçın Rayon İcra hakimiyyətinin 2011-ci ilin yekunlarına dair hesabatından görünür ki, 2011-ci ilin sonunda rayon üzrə əhali və fermer təsərrüfatlarında 33907 baş iribuynuzlu qaramal, 201497 baş xırda buynuzlu davarlar, 5073 arı ailəsi, 89317 ev quşları olmuş, ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 3217 baş qaramalda, 1365 baş davarlarda, 701 arı ailəsində artım əldə edilmişdir. Rayon üzrə 2011-ci ildə 17990 sentner ət, 130952 sentner süd, 3709 sentner yun, 1 277 000

167 ədəd yumurta istehsal edilmiş, 2010-cu illə müqayisədə 2275 sentiner ət, 3242 sentner süd, 79 sentner yun, 71 min ədəd yumurta çox istehsal olunmuşdur. Bu onu göstərir ki, köçkünlər müvəqqəti düşdükləri vəziyyətdən asılı olmayaraq yaşayır, yaradır və istehsalla məşğul olurlar (35). Laçınlı gənclərin respublikanın müxtəlif yerlərində pərakəndə yaşamalarına baxmayaraq onların təhsilinə xüsusi diqqət və qayğı göstərilir. Belə ki, 2010/2011-ci dərs ilində rayonun tam orta məktəblərini bitirmiş məzunlardan 143 nəfəri respublikanın müxtəlif ali mək- təblərinə qəbul olunmuş, 3 nəfər 600-dən yuxarı bal top- lamışdı. Rayonun 1 saylı tam orta məktəbinin məzunu Məmmədov Hüseyn Cəfər oğlu ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin Sərəncamı ilə Prezident Təqaüdünə layiq görülmüşdür. Rayonda həyata keçirilən məqsədyönlü siyasətin nəticəsidir ki, Taxtakörpüdə və laçınlı məcburi köçkün- lərin məskunlaşdıqları digər ərazilərdə mədəni kütləvi tədbirlərin keçirilməsinə diqqət artırılmışdır. Novruz bayramı, Ulu öndərin doğum günü, Milli Qurtuluş günü və başqa əlamətdar günlərə aid tədbirlər keçirilmişdir. Bakı şəhərində, Respublika Filarmoniyasında əslən laçınlı bayatı janrının yaradıcılarından biri olan Sarı Aşığın poeziya gecəsinin, keçirilməsi, Laçın qəzetinin 80 illik yubileyinin və müstəqilliyimizin 20 illiyinin qeyd olun- ması yadda qalan tədbirlərdən olmuşdur. Həmçinin bütün bunlarla yanaşı xalq qəhrəmanı Sultan bəyin anadan olmasının 140 illiyi münasibəti ilə geniş hazırlıq işləri görülmüş və tarix elmləri doktoru Şikar Qasımovun tarixi faktlara söykənən iri həcmli monoqrafiyası nəşr edil- mişdir.

168 Rayonun mətbu orqanı olan “Laçın” qəzeti müasir tələblərə cavab verən səviyyədə nəşr edilir. Qəzet də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə ölkəmizdə həyata keçirilən uğurlu daxili və xarici siyasət xətti, regionların sosial-iqtisadi inkişafı, eyni zamanda görülən işlər geniş işıqlandırıl- mışdır. Keçən dövr ərzində laçınlılar daima dövlətin və ölkə prezidentinin qayğısını hiss etmişlər. Belə ki, Azərbaycan prezidenti cənab İlham Əliyevin dəstəyi və laçınlılara olan qayğısı sayəsində verdiyi sərəncamlarla Laçın şəhə- rinin 85 illiyi 2009-cu ilin fevralında, Minkənd kənd orta məktəbinin 120 illiyi isə 2010-cu ilin fevralında təmtəraqlı şəkildə qeyd olunmuşdur. Son üç ildə rayonun təhsil işçilə- rindən 3 nəfər əməkdar müəllim adı, 3 nəfər Tərəqqi me- dalı almış, 2 nəfərə Təhsil nazirliyinin, 11 nəfərə isə rayon icra hakimiyyətinin Fəxri Fərmanları verilmişdir (27,14; 34). Cənab prezidentin sərəncamı ilə rayon ziyalılarına verilən medallar və fəxri adlar onlarda yüksək əhval ruhiyyə yaratmış, əhalinin ümumi sevincinə səbəb olmuş və bütün laçınlıların əməyinə verilən qiymət kimi dəyər- ləndirilmişdir.

169 Azərbaycan Respublikasının prezidenti Ġlham Əliyev: “Biz öz doğma torpaqlarımıza qayıdacağıq”.

Ölkə prezidenti Cənab İlham Əliyevin məcburi köç- künlərə, o cümlədən laçınlılara olan diqqət və qayğısını respublika ictimaiyyəti onun Ağcabədi rayonunda “Taxta- körpü” ərazisinə səfəri zamanı bir daha yəqin etdi. Bu görüşün xüsusilə 70 min nəfərlik laçın sakininin qəlbində buraxdığı unudulmaz təssüratı nəzərə alaraq cənab prezidentin səfərini və bu səfər zamanı olan yaşantıları təxmi- nən olduğu kimi oxucuların nəzərinə çatdırmağı daha da əhəmiyyətli hesab edirik.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və xanımı Mehriban Əliyeva 24 dekabr 2011-ci il tarixdə Ağcabədi rayonunun Taxtakörpü ərazisində Laçın rayonundan olan 552 məcburi köçkün ailəsi üçün salınan yeni yaşayış qəsəbəsinin açılışında iştirak etmişlər. Dövlət başçısı və xanımı əvvəlcə xalqımızın ümummilli lideri Heydər

170 Əliyevin qəsəbənin mərkəzində ucaldılmış abidəsini ziyarət edərək önünə gül dəstələri qoydular.

Baş nazirin müavini, Qaçqınların və Məcburi Köçkünlərin İşləri üzrə Dövlət Komitəsinin sədri Əli Həsənov məlumat verdi ki, ölkəmizdə aparılan tikinti- quruculuq işləri Laçından olan məcburi köçkünlərin məskunlaşdıqları Taxtakörpü ərazisində də vüsət almışdır. Buradakı parklarda, Şəhidlər kompleksində və Laçın Rayon İcra Hakimiyyətinin inzibati binasının ətrafında abadlıq işləri həyata keçirilmiş, yaşıllıqlar salınmışdır. Bu ilin əvvəlindən Taxta körpü ərazisinə 21 kilometr uzun- luğunda təbii qaz xəttinin çəkilişi başa çatdırılmış, 4 kilometrlik içməli su xətlərində təmir-bərpa işləri apa- rılmış, köhnə borular yeniləri ilə əvəzlənmişdir. Alxaslı və Qarakeşiş obalarında modul tipli sutəmizləyici qur- ğular quraşdırılmışdır. Taxtakörpü-Mais və Taxta körpü- Alxaslı avtomobil yolunda təmir işləri aparılmış, 7,9 min kvadratmetr yol asfaltlanmışdır. Qeyd olundu ki, respublikamızın ümumilikdə 59 rayon və şəhərində müvəqqəti məskunlaşan 71,2 min

171 laçınlıdan 13 mini Taxta körpü ərazisində yerləşmişdir. İndi burada məcburi köçkünlər üçün yeni yaşayış qəsə- bələri salınır. Bu qəsəbələrdən biri də dövlətimizin başçı- sının 2004-cü il 1 iyul tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş Dövlət Proqramına əlavələr olunması haqqında 2007-ci il 31 oktyabr tarixli Sərəncamına əsasən Ağcabədi rayonu Taxta körpü ərazisində Laçın rayonundan olan 552 məcburi köçkün ailəsi üçün salınan yeni qəsəbədir. Bu qəsəbənin salınması Azərbaycan Prezidentinin məcburi köçkünlərin sosial-iqtisadi və məişət şəraitinin yaxşılaş- dırılması istiqamətində həyata keçirdiyi növbəti mühüm addımlardan biridir. Sonra bildirildi ki, ümumi sahəsi 111 hektar olan qəsəbədə inşa edilən evlərin sahəsi ümu- milikdə 31 min 179 kvadratmetrdən çoxdur. Hər bir evin 12 sot torpaq sahəsi vardır. Qəsəbədə müasir standartlara cavab verən, 360 şagird yeri olan məktəb binası, uşaq bağçası, bir klub-icma mərkəzi, qəsəbə nümayəndəliyi üçün inzibati bina inşa edilmiş, park və yaşıllıqlar salınmışdır. Qəsəbə elektrik, qaz və içməli su ilə təmin olunmuşdur. Yağış sularının axıdılması üçün drenaj tikil- mişdir. Qəsəbədə ümumi uzunluğu 15 kilometr olan yol salınmışdır. Dövlət başçısına və xanımına bildirildi ki, zəruri infrastrukturun yaradıldığı qəsəbədəki evlərin 49-u birotaqlı, 194-ü ikiotaqlı, 237-si üçotaqlı, 72-si isə dörd- otaqlıdır. Qəsəbədə iki transformator stansiyası, altı qaztənzimləyici məntəqə yaradılmış, biraşırımlı körpülər inşa olunmuş, geniş yaşıllıq zolaqları salınmışdır. Sonra isə cənab Prezident İlham Əliyev və xanımı Mehriban Əliyeva məcburi köçkün Cənnət Əliyevin evin- də yaradılan şəraitlə tanış oldular. Azərbaycan Prezidenti çay süfrəsi arxasında ev sahibi ilə söhbət etdi.

172

Ev sahibi Cənnət Əliyev dövlətimizin başçısını salamlayaraq dedi: Xoş gəlmisiniz! Prezident İlham Əliyev: Ev necədir? Xoşunuza gəlir? Cənnət Əliyev: Cənab Prezident, bizə gözəl şərait yaratdığınıza, gözəl qəsəbə tikdirdiyinizə, çox əlamətdar gündə laçınlılarla görüşə gəldiyinizə görə Sizə ailəmiz adından və öz adımdan minnətdarlığımı və təşəkkürümü bildirirəm. Prezident İlham Əliyev: Sağ olun, mən çox şadam ki, bu gün sizinlə birlikdə bu gözəl hadisəni qeyd edirik. Yeni qəsəbənin istifadəyə verilməsi, doğrudan da çox gözəl hadisədir. Bildiyiniz kimi, Azərbaycanda son illər ərzində onlarla yeni qəsəbə salınmışdır, on minlərlə köçkün yeni evlərə köçürülmüşdür. Bütün evlər də gözəl- dir. Bütün şəraiti, həyət sahəsi, bütün infrastruktur- işıq, su, qaz vardır, yaşamaq üçün hər şey yaradılıb. Əlbəttə, əvvəlki dövrdə sizin məişət şəraitiniz o qədər də lazımi

173 səviyyədə deyildi. Ancaq indi Azərbaycan dövlətinin imkanları var və ən əsası bizim siyasətimiz bundan iba- rətdir ki, çətin vəziyyətdə yaşayan soydaşlarımızı gözəl şəraiti olan evlərlə təmin edək. Burada indi böyük qəsəbə salınıbdır, 552 ev tikilibdir. Görürəm, keyfiyyətlə tikilib, gözəl, geniş, rahat evlərdir. Bu münasibətlə sizi təbrik edirəm, burada rahat yaşayasınız. Cənnət Əliyev: Cənab Prezident, ulu öndərimizin gördüyü bütün işlərə görə Azərbaycan xalqı ona borcludur. Ən böyük həqiqət budur ki, Sizin kimi kadr yetişdirib, Azərbaycana bəxş edibdir. Ulu öndərimiz həmişə deyirdi ki, mən İlhama özüm qədər inanıram, o, mənim yarımçıq qalan işlərimi başa çatdıracaqdır. Siz 2003-cü ildən ölkəmizə rəhbərlik edirsiniz. Bu illər ərzində respublikamızda gedən tikinti, quruculuq, abadlıq işləri, sənaye, kənd təsərrüfatı, elm, mədəniyyət, sosial- iqtisadi sahələrdəki nailiyyətlər, siyasi sabitlik, sürətli inkişaf Azərbaycanı doğrudan da bütün dünyada inkişaf etmiş respublikalar sırasına çıxardı. Bu, Sizin əməyiniz nəticəsində oldu. Bu, Sizin rəhmətlik atanız kimi daim bölgələrdə olmağınız və insanlarla sıx əlaqə saxlama- ğınızın nəticəsində oldu. Bunun üçün mən bir azərbay- canlı kimi fəxr edirəm. Fəxr edirəm ki, Sizin kimi Prezi- dentimiz vardır. Prezident İlham Əliyev: Sağ olun, Siz tamamilə haqlısınız. Bu sahədəki işləri də vaxtilə ulu öndər baş- lamışdı. Çünki ölkəyə daxil olan ilk vəsait məcburi köçkünlərin vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəldil- mişdir. O vaxt, 1999-cu ilin sonunda Neft Fondunun yara- dılması və neftdən əldə edilən ilk gəlirlərin daxil olunmasından sonra birinci ödəmələr köçkünlər üçün yeni qəsəbələrin salınmasına sərf edilmişdir. Biz bu siyasəti davam etdiririk. Əlbəttə, indi dövlətimizin maliyyə

174 imkanları da böyük dərəcədə artmışdır və biz çalışırıq və çalışmalıyıq ki, bütün köçkünlərin problemlərini həll edək və həll edirik də. Cənnət Əliyev: Ulu öndərimiz laçınlıların sevimlisi olub. Onun gözəl bir sözü vardır: “Laçın rayonu həm təbiətinə, həm də insanlarına görə Azərbaycanın ən dəyər- li guşələrindən biridir”. Doğrudan da bu gün onun övladı– Siz işinizin çoxluğuna baxmayaraq vaxt tapıb biz laçınlı- larla görüşə gəldiyinizə görə hədsiz dərəcədə sevinirik. Doğrudan da əgər ulu öndər hakimiyyətə gəlməsəydi, biz köçkünlərə ögey münasibət davam edəcəkdi. Xilaska- rımız hakimiyyətə gəldi, biz məcburi köçkünlərə də diqqət və qayğı artırıldı. Siz bayaq dediniz, Laçından olan məcburi köçkünlər burada, susuz səhrada, ilan mələyən düzlərdə, 86 obada, ictimai yerlərdə məskunlaşmışdılar. Dəhşətli günlər idi. Maşınla su çatdıra bilmirdilər, 30-40 kilometrdən su gətirilirdi. Allah o günləri bir də bizə gös- tərməsin. Ulu öndər hakimiyyətə qayıtdı və həqiqətən də hər şeyi yoluna qoydu. Siz doğrudan da ulu öndərin siyasətini şərəflə davam etdirirsiniz. Sizin daxili və xarici siyasə- tinizi laçınlılar 100 faiz dəstəkləyirlər. Prezident İlham Əliyev: Sağ olun, doğrudan da elədir. Ulu öndərin Laçına, laçınlılara çox xüsusi müna- sibəti var idi. Mən də laçınlıları çox sevirəm və bu gün laçınlılarla birlikdəyəm. Bir şeyi qeyd etmək istəyirəm ki, əgər ulu öndər o vaxt, Azərbaycan üçün həlledici anlarda hakimiyyətdə olsaydı, Laçın heç vaxt işğal altına düş- məzdi, heç vaxt. O vaxtkı iqtidarın və hakimiyyət uğrun- da mübarizə aparan antimilli qüvvələrin yarıtmaz fəaliy- yəti nəticəsində Laçın işğal edildi və demək olar ki, tor- paqlarımızın işğalı elə Laçının işğalından başladı. 1992-ci ilin mayında Laçının işğal altına düşməsi Dağlıq Qara-

175 bağla Ermənistan arasında coğrafi əlaqənin yaranmasına səbəb oldu. Ondan sonra laçınlılar gəldilər susuz səhraya, heç kim onlara baxmırdı, heç kim onların problemi ilə məşğul olmurdu. Qalmışdılar səhrada başlı-başına, susuz, şəraitsiz. Siz o ağır günləri yaşamısınız, o faciəni görmü- sünüz. Cənnət Əliyev: Cənab Prezident, o günlər getsin, gəlməsin. Məcburi köçkünlərə soyuq münasibətlə, prob- lemlərimizlə əlaqədar mən dörd nəfərlə birlikdə komitə sədrinin qəbulunda oldum. Onlar hansı stulda oturduq- larını bilmirdilər. Həqiqətən bilmirdilər. Səmimi qəlbdən deyirəm. Möhtərəm cənab Prezident, ulu öndərimiz Laçın haqqında 1971-ci ildə dağ rayonlarının iqtisadiyyatını yüksəltmək üçün qərar qəbul etdi. 1974-cü ildə də Laçın şəhərinin yaradılmasının 50 illiyi ilə bağlı qərar qəbul etdi. Bu qərarların hesabına Laçın sürətlə inkişaf etdi. İstər iqtisadi cəhətdən, istər abadlıq-quruculuq sahəsində dağ rayonları sırasında Laçın birinci yerdə dururdu. O vaxt məni Sizin rəhmətlik atanız Laçının 50 illiyi ilə əlaqədar təltif etdi. Siz isə 2009-cu ildə mənə mübarək imzanızla “Tərəqqi” medalı verdiniz. Ailəmiz adından, bütün əzizlərim adından Sizin əllərinizi sıxaraq bağrıma basıram və Sizə minnətdarlığımı, təşəkkürümü bildirirəm. Sizin beynəlxalq aləmdə olan nüfuzunuz bizi sevindirir. Ali Baş Komandan kimi güclü ordu yaratmısınız. Bu ordu gələcəkdə düşməndən qisasımızı alacaqdır. Biz öz torpaqlarımıza qayıdacağıq, Sizin rəhbərliyiniz altında öz yurdumuzda belə gözəl evlər tikəcəyik. Həqiqətən də soydaşlarımızın müvəqqəti şəraitini yaxşılaşdırmaq üçün gözəl işlər görürsünüz. Prezident İlham Əliyev: Tamamilə haqlısınız. Bu, müvəqqəti yaşayış məntəqəsidir. Torpaqlarımız işğalçı-

176 lardan azad olunandan sonra bütün köçkünlər üçün Laçında, Kəlbəcərdə, Ağdamda hələ ki, işğal altında olan digər torpaqlarda bundan da gözəl evlər tikəcəyik. Mən buna şübhə etmirəm. Biz öz ərazi bütövlüyümüzü mütləq bərpa edəcəyik. Mən bu barədə fikirlərimi dəfələrlə bildirmişəm, bir daha demək istəyirəm ki, bu, sadəcə olaraq sözlər deyil, sadəcə olaraq bizim arzularımız deyil, bu, həqiqətdir. İndi baxın, son iyirmi il ərzində Azərbaycan nə qədər böyük uğurlu yol keçmişdir. İndi Azərbaycan dünya səviyyəsində böyük hörmətə malik olan ölkə kimi tanınır. Beynəlxalq təşkilatlarda nüfuzumuz, ölkə daxi- lindəki təşəbbüslərimiz, ümumiyyətlə, Azərbaycan iqtisa- diyyatının inkişafı və güclü hərbi potensialın yaradılması deməyə əsas verir ki, biz bu işğala son qoyacağıq. Yəni bu, qaçılmaz bir həqiqətdir. Ermənistan və Ermənistanın indiki rəhbərliyi əminəm ki, bunu dərk edir. Bunun yega- nə yolu vardır. Azərbaycanın ərazi bütövlüyü bərpa edil- məlidir, bütün köçkünlər öz doğma torpaqlarına qayıtma- lıdırlar. Dağlıq Qarabağa, o cümlədən Şuşaya qayıtma- lıdırlar. Azərbaycanın suverenliyi tam şəkildə bərpa edilməlidir. Beynəlxalq hüquq normaları bunu tələb edir. Haqq-ədalət bunu tələb edir və Azərbaycan xalqı bunu tələb edir. Oraya qayıtmaq üçün indi biz diplomatik səy- lərimizi aparırıq. Əgər görsək ki, bu səylər nəticə vermir, onda istənilən anda biz hərbi yolla torpağımızı qaytar- malıyıq. Beynəlxalq hüquq normaları bizə bu haqqı tanıyır. Sadəcə, biz çalışırıq ki, bunu hələ ki, danışıqlar yolu ilə həll edək və eyni zamanda, daha da güclənək. Biz bu illər ərzində böyük dərəcədə güclənmişik. Biz güclü hərbi potensial yaratmışıq. Bundan sonra, növbəti illərdə Ermənistan ilə Azərbaycan arasındakı fərq ancaq böyü- yəcəkdir. Bu fərq hər yerdə özünü göstərir– iqtisadiy-

177 yatda, ölkələrimizin siyasi çəkisində, beynəlxalq dəs- təkdə, hərbi potensialda və eyni zamanda, demoqrafik göstəricilərdə. Bu da həqiqətdir. Gələcəyi böyük dərə- cədə, əlbəttə ki, elmi-texniki tərəqqi və inkişaf, eyni zamanda, demoqrafiya müəyyən edəcəkdir. Bizim əhalimiz artır, Ermənistan əhalisi azalır. Azərbaycanda 9 milyon 300 min əhali var, Ermənistanda 1 milyon 8 yüz min. Bu ilin ilk yarısında onların rəsmi statistikasına görə- bu statistika həmişə saxtakarlıq üzərində qurulub, 60 min vətəndaş bu ölkəni tərk edib. İl ərzində bu 100 mindən artıq olacaqdır. Beş-on ildən sonra orada 1 milyondan az adam qalacaqdır. Biz, işləməliyik, işləyirik, öz işimizi görürük, güclənirik, daha da çox tərəfdaş əldə edirik. İndi bizim dünyadakı tərəfdaşlarımızın sayı artır. Ölkələr bizimlə dost olmaq istəyir. 155 ölkə Azərbaycanı dəstəkləyib. Dünyada 200–dən bir qədər az ölkə var. Onun 155-i Azərbaycana səs verib. İndi heç başqa ölkələr haqqında danışmaq istəməzdim. Ancaq bu, hər bir ölkənin işi deyil ki, 155 ölkə səs versin. Dünyada dünya problem- lərini həll edən ölkələr var. Onlar 155 ölkənin dəstəyini ala bilərmi? Heç vaxt! Azərbaycan gənc ölkədir, müstəqil ölkədir, cəmi 20 ildir dünya siyasi xəritəsində yerimiz var. 155 ölkə bizi dəstəkləyir və bu dəstək getdikcə daha da artacaqdır. Çünki növbəti iki il ərzində Təhlükəsizlik Şurasında bizə səs verən bütün ölkələr görəcəklər ki, onlar səhv etməmişlər. Çünki biz onların maraqlarını müdafiə edəcəyik, ədaləti müdafiə edəcəyik, qanunu müdafiə edəcəyik. Bizim əsas problemimiz nədədir? Çünki qanunlar vardır. Beynəlxalq təşkilatlar qətnamələr qəbul edir, amma onlar icrasız qalır. Bunun icrasını tələb edə biləcək ölkələr də susur. Mən də, ictimaiyyət də dəfələrlə bu barədə fikrimizi bildirmişik. Budur bizim problemimiz.

178 Biz buna necə münasibət göstərə bilərik? Ancaq ölkəmizi gücləndirməklə. Ancaq! Başqa yol yoxdur. Biz, əlbəttə, indi danışıqları davam etdiririk və bir müddət davam etdirə-cəyik. Ancaq biz siyasi-iqtisadi, hərbi gücümüzü, bölgədəki təsir imkanlarımızı, dün- yadakı mövqelərimizi bilirik. Budur Qarabağ məsələsinin həllinə aparan yollar. Biz bu yollardan istifadə edəcəyik, edirik. Bizə əlavə güc verən xalqın bu siyasətimizə göstərdiyi dəstəkdir. Bu dəstəyi mən Sizdən alıram, görürəm. Bu, məni daha da ruhlandırır və bütün məsə- lələrdə ölkəmizin maraqlarını müdafiə etmək üçün daha da gözəl imkanlar yaradır. Cənnət Əliyev: Gördüyünüz tədbirlər nəticəsində, respublikamızda olan səhlənkar müxalifət buz kimi əriyib qurtaracaqdır. Respublikada sağlam müxalifət yarana- caqdır. Ali Baş Komandan kimi yaratdığınız güclü ordunun səyi nəticəsində sərhədlərimizin bərpası təmin edilə- cəkdir. Biz buna inanırıq. Biz öz torpaqlarımıza qayı- dacağıq. Mən evimin əziz qonağı olan Mehriban xanımın gördüyü işlər haqqında danışmağa ehtiyac duymuram. Ona görə duymuram ki, onu yaradan Allah Peyğəmbərə verilən qabiliyyətdən ona da vermişdir. Mən arzu edirəm ki, gələcəkdə o, Azərbaycanın kadrı kimi Nobel müka- fatına layiq görülsün. Prezident İlham Əliyev: Mehribanın onsuz da mükafatları çoxdur. Mehriban Əliyeva: Çox sağ olun. Cənnət Əliyev: Demək istəyirəm ki, mən Mehriban xanım xarici ölkələrdə danışanda onun dəyərli sözlə- rindən doymuram. Mən 1969-cu ildən ulu öndəri tanı- yıram. O vaxt da respublikada anarxiya idi, xaos idi, qru- plaşmalar var idi. Bundan istifadə edən Moskvadakı er-

179 mənipərəst qüvvələr Azərbaycanı vilayətə çevirmək istəyirdilər. Deyirdilər ki, Azərbaycan Respublikası dotasiya alır, heç bir şeyi yoxdur. Ulu öndərimizin haki- miyyətə gəlməyi heç vaxt yadımdan çıxmaz. Avqust ple- numundan sonra qruplaşmalar dağıldı, Azərbaycanda sağlam, işgüzar əhval-ruhiyyə yarandı. Azərbaycan 14 dəfə SSRİ kimi hökumətin keçici qırmızı bayrağını aldı. Siz onun övladısınız. Qədirbilən Azərbaycan Sizin daxili və xarici siyasətinizi dəstəkləyir. Prezident İlham Əliyev: Sağ olun, çox sağ olun. Cənnət Əliyev: 50 yaşınızı gəlib bizimlə keçirməyi- nizi heç nə ilə əvəz etmək olmaz. Bunun qiyməti yoxdur. Gün o gün olsun ki, 100 yaşınızı da qeyd edəsiniz. Prezident İlham Əliyev: Sizinlə bərabər. Qarabağda. Cənnət Əliyev: Siz ki, məcburi köçkünlərin şəraitini yaxşılaşdırmağa bu qədər əmək sərf edirsiniz, onların qədrini bilirsiniz, Allah da Sizin qədrinizi bilsin, Tanrı Sizi qorusun. Sizə uzun ömür, cansağlığı, ailə səadəti arzu edirəm. Prezident İlham Əliyev: Mən adətən öz ad günlərimi qeyd etmirəm. Cənnət Əliyev: Biz köçkünlərin yanına gəlmisiniz, bunun əvəzi yoxdur. Prezident İlham Əliyev: Sizinlə birlikdə Qarabağ torpağında bu günü qeyd edək. Dövlətimizin başçısı qəsəbənin sakinləri ilə görüşdü və mərasim iştirakçılarını salamlayaraq dedi: Sabahınız xeyir olsun. Hamınızı ürəkdən salamlayıram. Bu gözəl qəsəbənin açılışı münasibətilə sizi təbrik edirəm. Gözəl qəsəbədir, 552 ev tikilibdir, rahat, gözəl evlərdir, məktəbi vardır. Bütün infrastruktur yaradılıbdır- su, işıq, qaz.

180

Yəni, bir sözlə, bu qəsəbənin yaradılması çox gözəl hadisədir. Birinci dəfə deyildir ki, biz məcburi köç- künlərlə yeni qəsəbələrin açılışlarında görüşürük. Belə görüşlər hər il baş verir, ildə bir neçə gözəl qəsəbə Salı- nır. Bütövlükdə son illər ərzində 70 gözəl qəsəbə yaradılmışdır. Bildiyiniz kimi, vaxtilə çadır şəhərcikləri var idi. Onların hamısı 2007-ci ilin sonunda ləğv edildi. Onların yerində gözəl qəsəbələr yaradılmışdır. Bu qəsəbələrdə 100 mindən artıq məcburi köçkün məskun- laşmışdır. Bu gözəl təşəbbüs vaxtilə ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən irəli sürülmüşdür. 1990-cı illərin sonlarında Azərbaycanda yaradılmış Dövlət Neft Fondunun ilk ödəmələri məhz məcburi köçkünlərin yaşayış səviy- yəsinin yaxşılaşdırılmasına xərclənmişdir. Bu siyasət bu gün də davam etdirilir. Bu gün Azərbaycan dövlətinin maddi imkanları daha da genişdir. Bizim böyük imkan- larımız vardır ki, bu proses daha da sürətlə getsin.

181 Son illər ərzində onlarla yeni qəsəbələr salınmış, minlərlə insan yeni gözəl evlərə köçürülmüşdür. Ağca- bədi rayonunda hazırda tikilməkdə olan 556 mənzildən ibarət qəsəbə mövcuddur.

O qəsəbənin tikintisi ilə bu gün tanış olmuşam. Yəqin ki, gələn ilin əvvəlində məcburi köçkünlər o qəsə- bəyə də köçürüləcəkdir. Mənə verilən statistik məlu-

182 matlara görə, məcburi köçkünlərin yaşayış səviyyəsinin yaxşılaşdırılması üçün bütövlükdə 4 milyard dollardan çox vəsait xərclənmişdir. Onun 3,7 milyardı Azərbaycan dövləti tərəfindən xərclənmişdir. Həm Dövlət Neft Fondu və həm də Azərbaycan büdcəsi tərəfindən bu məsələlər həllini tapmışdır. Növbəti illərdə, xüsusilə gələn ildən başlayaraq daha da böyük məbləğdə vəsait nəzərdə tutu- lacaqdır ki, hazırda çətin vəziyyətdə yaşayan köçkünlərin problemlərini də tezliklə həll edək. Təbii ki, biz ilk növbədə, ən ağır vəziyyətdə yaşayanların prob-lemlərini həll etmişik. Çadır şəhərcikləri artıq ləğv edilib. İndiki mərhələdə biz fin qəsəbələrində, məktəblərdə, yataqxana- larda, hərbi hissələrin ərazilərində məskunlaşmış köçkünlərin problemlərini həll edirik. Siz də bu vaxta qədər fin qəsəbələrində çox ağır, çətin vəziyyətdə yaşamı- sınız. İndi isə bu qəsəbə salınıb. Burada yaşamaq üçün bütün imkanlar vardır. Ancaq bu da müvəqqəti yaşayış məntəqəsidir. Bizim torpaqlarımız işğalçılardan azad ediləndən sonra, hazırda işğal altında olan bütün torpaqlarda, o cümlədən Laçında bundan da gözəl qəsəbələr, kəndlər salınacaqdır. Biz bunu edəcəyik. Əminəm ki, bunu etmək üçün imkanımız, gücümüz olacaqdır. İlk növbədə, biz hazırda işğal altında olan torpaqlara vətəndaşlarımızı qaytarmalıyıq. Bunu etmək üçün bilirsiniz ki, danışıqlar aparılır, səylər göstərilir. Azər-baycan dövləti qarşısında bu məsələdən daha vacib məsələ yoxdur. Çünki bütün başqa sahələrdə ölkəmiz uğurla inkişaf edir. İyirmi illik müstəqillik dövründə Azərbaycanın əldə etdiyi uğurları heç kim təkrarlaya bil- məz. Azərbaycanda son illər ərzində yaşanan iqtisadi in- kişaf dünya miqya-sında nadir xarakter daşıyır. Nə vaxta qədər ki, danışıqlar prosesindəyik, Qara- bağ məsələsində hər şey təkcə bizdən asılı deyildir. Çünki

183 danışıqların iki tərəfi vardır- bir tərəf Azərbaycan, digər tərəf Ermənistan. Danışıqları aparmaq üçün beynəlxalq format fəaliyyət göstərir. Minsk qrupu 20 ilə yaxındır ki, fəaliyyət göstərir. Amma heç bir nəticə yoxdur. Baxma- yaraq ki, bütün beynəlxalq təşkilatların qərarları, qətna- mələri Azərbaycanın haqlı mövqeyini müdafiə edir, məsə- lə öz həllini tapmır. Çünki dünyadakı erməni lobbisi, er- mənilərin havadarları, onlara dəstək verənlər buna imkan vermirlər. Biz görürük ki, erməni lobbisi bəzi böyük ölk- ələrin siyasətinə də öz təsirini göstərir. O ölkələrin öz maraqlarına zidd olan qərarların çıxarıl-masına nail olur. Bu, həqiqətdir. Bizə qarşı təkcə Ermə-nistan mübarizə aparmır. Ermənistan bizim qabağımızda böyük qüvvə deyildir. Bizə qarşı dünya erməniliyi və onların çirkli pulları ilə idarə edilən riyakar siyasətçilər mübarizə aparırlar. Hər gün Azərbaycana qarşı mübarizə aparırlar. Məhz buna görədir ki, təxminən 20 il ərzində Minsk qrupu fəaliyyət göstərir, amma heç bir nəticə yoxdur. Nəticəni əldə etmək üçün çox böyük addımlara ehtiyac yoxdur. Sadəcə olaraq beynəlxalq təşkilatların, BMT-nin, onun Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələri icra edilməlidir. Beynəlxalq ictimaiyyət tələb etməlidir ki, işğalçı qüvvələr işğal edilmiş torpaqlardan çəkilsin və imkan versin Azərbaycan vətəndaşları o torpaqlara qayıtsınlar. Çünki bütün dünya birliyi Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıyır. Dağlıq Qarabağ nəinki Azərbaycanın tarixi torpağıdır, bunu biz hamımız yaxşı bilirik, beynəlxalq hüquq normaları da Dağlıq Qarabağı Azərbaycan torpağı kimi tanıyır. Bəs nə üçün bu qətnamələr icrasız qalır? Yenə də deyirəm, dünya erməniliyinin və onların arxa- sında dayanan antiazərbaycan qüvvələrinin fəaliyyəti nəticəsində bu məsələ bax belə dondurulmuş vəziy- yətdədir. Ancaq bununla bərabər, mən bunu bir neçə dəfə

184 demişəm, bu münaqişə dondurulmuş münaqişə deyildir və heç vaxt ola bilməz. Nə qədər ki, torpaqlarımız işğal altındadır, biz çalışacağıq və çalışırıq ki, bu məsələni te- zliklə öz xeyrimizə ədalətli şəkildə həll edək. Bu məsələnin ədalətli həlli yalnız Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpasından keçir. Bizim ərazi bütövlüyümüz bərpa edilməlidir və bərpa ediləcəkdir. İşğal edilmiş bütün torpaqlarda Azərbaycanın suverenliyi təmin edilməlidir və ediləcəkdir. Mən buna şübhə etmirəm. Sadəcə olaraq biz hamımız istəyirik ki, bu, daha da tezliklə öz həllini tapsın, köçkünlərimiz tezliklə öz doğma torpaqlarına qayıda bilsinlər. Mən şəxsən tam əminəm ki, biz ərazi bütövlüyümüzü bərpa edəcəyik. Bunu deməyə əsas verən bir neçə amil vardır. Bu barədə mən dəfələrlə fikirlərimi bildirmişəm. Həm bizim artan siyasi çəkimiz, həm iqtisadi gücümüz, ən önəmlisi ondan ibarətdir ki, indi lazımi səviyyədə hərbi gücümüz , - bunu daha da artıracağıq, - artan əhalimiz vardır. Yəni, bütün bu regional geosiyasi məsələləri həll edən amillər bizim mövqeyimizi dəstəkləyir. İllər keçdikcə biz daha da güclənəcəyik, Ermənistan daha da zəifləyəcəkdir. Nə qədər ki, torpaqlarımız işğal altındadır, Ermənistana qarşı bütün cəbhələrdə mübarizə aparılır və aparılacaqdır. Əziz dostlar, siz Laçın rayonunun sakinlərisiniz. Laçın Azərbaycanın gözəl guşələrindən biridir. Laçınlılar bütün dövrlərdə Azərbaycana, azərbaycançılıq fəlsəfəsinə sadiq olmuşlar. Bu gün də bu, belədir. Laçının işğal altına düşməsi təkcə laçınlıların deyil, bizim hamımızın böyük faciəsidir. Çünki Laçının gözəl abidələri indi dağıdılıbdır. Bizim dini abidələrimiz dağıdılıbdır. Muzey ekspo- natlarımız talan edilibdir, evlər dağıdılıbdır. Laçınlıların evlərində indi düşmənlər yaşayır. Bu da bir dərddir. Evin sökülməsi dərddir, amma evdə düşmənin yaşaması ondan

185 da böyük dərddir. Çünki bilirsiniz ki, Laçın rayonunun mərkəzində sizin evlərinizdə indi düşmənlər yaşayır. Yəni, bu vəziyyətlə barışmaq mümkün deyil və biz bu vəziyyətlə barışmayacağıq. Laçının işğal altına düşməsi, eyni zamanda, başqa rayonların işğal altına düşməsinə gətirib çıxarıb. Çünki 1992-ci ilin mayında əvvəl Şuşa, ondan bir neçə gün sonra Laçın işğal altına düşmüşdür. Ondan sonra 1993-cü ilin aprel ayında Kəlbəcər işğal altına düşmüşdür. Beləliklə, Ermənistan ilə Dağlıq Qarabağ arasında coğrafi bağlantı yaradılmışdır. Heç vaxt bu bağlantı yox idi. Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın mərkəzində yerləşən bir tarixi, əzəli Azərbaycan torpağıdır. Onun ətrafında yerləşən torpaqlar, o cümlədən Laçın Azərbaycan torpa-ğıdır. Onun indiki Ermənistana aid olan ərazilərində də, İrəvan xanlığında da azərbaycanlılar yaşamışlar. İndiki Erməni- stan Azərbaycan torpağıdır. Biz bunu bilirik. Tarixi sənədlər də bunu göstərir. Beləliklə, Laçının işğal altına düşməsi digər rayonların da işğal altına düşməsinə gətirib çıxarmışdır. Mən tam əminəm ki, bu gün hörmətli ağsaqqalla söhbət əsnasında bir daha bu barədə öz fikirlə- rimizi bildirdik, əgər o vaxt ulu öndər Heydər Əliyev ha- kimiyyətdə olsaydı, heç vaxt bir qarış torpaq düşmənin işğalına məruz qalmazdı. Düşmənlərimiz də bunu bilirdilər və ona görə Hey- dər Əliyev hələ Bakıdan Moskvaya işləməyə gedəndə ona qarşı kampaniya başlamışdı. Ləkələmə, qaralama, qarayaxma kampaniyasına başlamışdılar- həm ermənilər, erməni millətçiləri, həm də burada, Azərbaycanda yaşa- yan antimilli qüvvələr. Heydər Əliyev Siyasi Bürodan istefa verəndən bir neçə gün sonra ermənilər Qarabağ məsələsini qaldırmışlar və ondan sonra müharibə baş- lamışdır. Əfsuslar olsun ki, o vaxt Azərbaycanın başında

186 dayanan insanlar xalqın etimadını nəinki doğ-rulda bilməmişlər, cinayət törətmişlər. İndi biz bu vəziy-yətlə üzləşmişik. Mən bir daha demək istəyirəm ki, bu məsələ həll olunmayana qədər Azərbaycan xalqı rahat yaşaya bilməz və biz sakitləşməyəcəyik. Biz bu məsələni öz xeyrimizə, ədalətli şəkildə həll etməliyik. Azərbaycan çoxmillətli dövlətdir. Heç vaxt Azərbaycanda milli, dini zəmində heç bir qarşıdurma olmamışdır. Dağlıq Qarabağda ermənilər də suveren Azərbaycan dövlətinin tərkibində yaşaya bilərlər və yaşamalıdırlar. Hazırda Azərbaycanda ermə- nilər yaşayırlar. Heç kim onlara bir söz demir, onlar bizim vətəndaşlarımızdır. Yəni, Azərbaycan tolerant, dözümlü ölkədir. Azərbaycan xalqı tolerant xalqdır. Dağlıq Qarabağ məsələsi yalnız bu prinsiplər əsasında öz həllini tapmalıdır. Bizim ərazi bütövlüyümüz bərpa edilməlidir. Bütün köçkünlər öz ata-baba torpağına qayıtmalıdırlar, o cümlədən Dağlıq Qarabağa. Ondan sonra Dağlıq Qaraba-ğın erməni və azərbaycanlı icmaları bir yerdə yaşayacaqlar. Azərbaycanlılar Şuşaya qayıtma- lıdırlar, orada yaşamalıdırlar və yaşayacaqlar. Biz istəyi- rik ki, bunu sülh yolu ilə edək. Əgər bu imkan mümkün olmasa, onda istənilən, lazım olan anda Azərbaycan Or- dusu öz sözünü deyəcəkdir. Əziz dostlar, mən bu gün bir daha sizi salamla- yıram. Bir daha demək istəyirəm ki, bu, sadəcə olaraq müvəqqəti yaşayış yeridir. Ancaq biz istəyirik ki, müvəqqəti də olsa, şərait yaxşı olsun. Hesab edirəm ki, burada yaxşı şərait yaradılmışdır. Qaçqınların və Məcburi Köçkünlərin İşləri üzrə Dövlət Komitəsinin fəaliyyətini yüksək qiymətləndirirəm. Bütün bu işləri çox böyük peşəkarlıqla, böyük məhəbbətlə görürlər. Biz daim əlaqə saxlayırıq, bütün bu layihələr məruzə edilir. Komitə

187 tərəfindən irəli sürülən bütün təşəbbüslər mənim tərəfim- dən dəstəklənir. Gələn il bu məqsədlər üçün- yeni qəsəbələrin salınması üçün daha da çox vəsait ayrılacaq- dır. Azərbaycan Dövlət Neft Fondu da bu sahədə böyük işlər görür. Bu, bir daha onu göstərir ki, xalqın sərvəti olan neft və ondan əldə olunan gəlir insanların sərənca- mındadır. Azərbaycanda bu gəlirlər ədalətli şəkildə bölü- nür. Neft Fondu artıq dünya miqyasında çox böyük nüfu- za malik olan təşkilatdır. Neft Fondunun gəlirləri artır. Belə olan halda, əlbəttə ki, yeni qəsəbələrin tikil-məsinə daha da böyük məbləğdə vəsait ayrılacaqdır. Bir daha sizi salamlayıram, sizə cansağlığı və uğur- lar arzulayıram. Məcburi köçkünlər adından çıxış edən Əmirxan Zeynaov dövlətimizin başçısına minnətdarlıq edərək dedi: Möhtərəm cənab Prezident! İcazə verin, bütün laçınlılar adından sizi salam- layım. Bizə bəxş etdiyiniz bu gözəl, yaraşıqlı, hər cəhət- dən rahat qəsəbəmizə xoş gəlmisiniz, deyim. Cənab Prezident, Siz söylədiyiniz kimi, Laçının işğalı doğrudan da hamımız üçün ağır idi. O vaxtlar biz ağır şəraitdə yaşadıq. Ancaq inanın, bir dəqiqə də olsun Laçına qayıtmaq fikrindən dönmədik. Ulu öndər Heydər Əliyev o vaxt rəhbərimiz olsaydı, bizim bir qarış torpa- ğımız da getməyəcəkdi. Heydər Əliyev Dağlıq Qarabağın bir qarış torpağını da verməzdi. Möhtərəm cənab Prezident, biz Sizin bütün işlərinizi diqqətlə izləyirik və alqışlayırıq. Dağlıq Qarabağ məsələsi sözsüz ki, ağır, problemli məsələdir. Siz çox gözəl dediniz ki, bu problemin həlli təkcə Azərbaycan xalqının əlində deyil. Əgər bütün dünya dövlətləri bu məsələdə bizim haqq işimizi dəstəkləsə, bu problem əlbəttə ki, həll oluna- caqdır. Ancaq Siz ardıcıl olaraq, dönmədən, inamla elə

188 siyasət aparırsınız ki, bütün dünya xalqları artıq Azərbaycanın haqlı olduğunu qəbul edir. Xalqımızın rifahının yaxşılaşdırılması yolunda fəaliyyətinizi dəstəklə- yirik. Biz həmişə Sizinləyik. Hörmətli Prezident, həqiqətən Sizin apardığınız siyasət, tutduğunuz strateji mövqe nəticəsində dünya artıq demək olar ki, bizə olan münasibətini dəyişib. Məsələn, iki gün bundan əvvəl Meksikada Xocalı faciəsinin gündəmə gətirilməsi və bu faciəni törədən er- mənilərin pislənməsi, Sizin apardığınız daxili və xarici siyasətin əməli nəticəsidir. Siz bu məsələni sülh yolu ilə çözmək istəyirsiniz. Bəli, əlbəttə ki, sülh yolu lazımdır. Mən də bir ağsaqqal kimi, bir ziyalı kimi, Sizin bu tək- lifinizi, yəni Sizin apardığınız bu yolu dəstəkləyirəm. Çünki əgər torpağımız sülh yolu ilə qayıdarsa, qan tökülməz, şəhid verilməz. Analar ağlamaz. Bax, buna görə biz sizi dəstəkləyirik. Cənab Prezident, Siz halal, haqq yolu ilə gedən bir insansınız. Apardığınız daxili və xarici siyasət bir daha sübut edir ki, biz o torpaqlarımıza qayıdacağıq. Əgər ermənilər Sizin insanpərvərliyinizlə, apardığınız siyasətlə barışma- salar, qoy özlərindən küssünlər. Biz Sizi gözləyirik, bütün laçınlılar, bütün Azərbaycan xalqı Sizin əmrinizi gözləyir. Əgər torpaqlarımız sülh yolu ilə azad edilməsə, Siz qərar versəniz ki, bu torpaqları hərb yolu ilə azad etməliyik, bütün Azərbaycan xalqı kimi laçınlılar da, cavanları da, yaşlıları da Sizi dəstəkləyəcəkdir. Mən də bir ziyalı kimi öz övladlarımla ön cərgədə olacağam. Cənab Prezident, bu müharibə mənim də ailəmdən yan keçməmişdir. İyirmi nəfərə qədər ən yaxın qohum- larım şəhid olmuşdur. Dərs dediyim şagirdlərdən on nəfəri torpaqlarımız uğrunda qəhrəmancasına mübarizə

189 aparıb şəhid olmuşdur. Bir şagirdim, Oqtay Güləliyev ən yüksək ada, Milli Qəhrəman adına layiq görülmüşdür. Bəli, xalqımız vüqarlıdır. Xalqımız öz torpağını istəyən- dir. Ancaq düşmənin arxası güclü olduğuna görə, biz o torpaqdan uzaqlaşdıq. Birmənalı demək olar ki, Siz və hörmətli xanımınız köçkünləri heç vaxt yaddan çıxarmır- sınız. Bizə diqqət və qayğı göstərirsiniz. Yəni biz bir növ Vətəndən uzaq olan, necə deyərlər küskün, bir az məyus insanlarıq. Amma Sizi bu gün görəndə biz bütün dərdlə- rimizi unuduruq və fəxr edirik. Siz bizə diqqət və qayğı göstərirsiniz. Məsələn, dünən Verdiyiniz Fərman, istər- istəməz hər bir laçınlını, hər bir Qarabağ müharibəsi vet- eranını sevindirir. Ona görə ki, həmin Fərmanla müa- vinətləri artırmısınız. Cənab Prezident, Sizin “Axı biz nə istəyirik?” sözləriniz heç vaxt laçınlıların yadından çıxmır. Bəli, biz nə istəyirik? Biz doğma ata-baba yurdumuzu istəyirik. Biz ora qayıtmaq istəyirik. Orada yaşamaq istəyirik. Bun- dan gözəl, bundan ülvi nə hiss ola bilər? Ona görə də Sizin apardığınız siyasəti biz dəstəkləyirik, Sizə inanırıq. İnanırıq ki, o torpaqları şəxsən Siz, İlham Heydər oğlu Əliyev qaytaracaqdır. Siz Laçını da, Şuşanı da, Dağlıq Qarabağı da azad edəcəksiniz. Bizimlə o torpaqda yaşayacaqsınız. O üç rəngli müqəddəs bayrağımızı Siz o dağların uca zirvəsinə taxacaqsınız. Cənab Prezident, Siz bu gün bizi çox sevindirirsiniz. Bizə ürək-dirək verirsiniz. Biz bilirik ki, Sizin bu gün əziz gününüz, ad gününüzdür. Əlli yaşınız tamam olur. Həmin günü Siz ailənizlə, övladlarınızla, gözəl nəvələrinizlə bir yerdə keçirə bilərdiniz. Amma görün Siz nə qədər həssas, nə qədər qədirbilənsiniz ki, köçkünlərin vəziyyətini nəzərə alırsınız, onların qəlbini sevindirirsiniz, onlara fərəh, sevinc bəxş edirsiniz. Biz laçınlılar heç vaxt bu-

190 günkü günü unutmayacağıq. Sizə dərin minnətdarlığı- mızı bildiririk. Çox sağ olun. Əziz Prezidentimiz, Siz xoşbəxtsiniz, Heydər Əliye- vin varisisiniz, Azərbaycan xalqının qürurlu Prezidenti- siniz. Siz xoşbəxtsiniz, gözəl ailəniz var, gözəl övlad- larınız, nəvələriniz var. Bütün bunlar hamısı Allahın verdiyi bir hədiyyədir. Mən, Mehriban xanım Əliyevanın gördüyü işlərə az da olsa bir diqqət yetirmək istəyirəm. Mehriban xanım Əliyevaya, Azərbaycanın birinci xanımına gördüyü bütün işlərə, elmin, təhsilin, mədəniyyətin inkişafına verdiyi töhfələrə, ən gözəl ana olduğu üçün bütün Azərbaycan övladlarını doğma balası kimi sevdiyinə, onlara qayğı göstərdiyinə görə təşəkkür edirəm. Mehriban xanım Əliyeva Sizinlə çiyin-çiyinə fəaliyyət göstərir. Hara gedirsə orada azərbaycançılıq, Dağlıq Qarabağ məsələsi, o məsələnin həli yolları uğrun- da gözəl addımlar atır. Məsələn, Mehriban xanım Əliye- vanın dinlərarası toplantıda və yaxud da İtaliyadakı çıxışı, orada bir kilsənin təmirinə 100 min avronun ayrılması, dinlərarası, Siz dediyiniz kimi tolerantlığın ən yüksək zirvəsidir. Yəni Allah birdir. Ocaqlar müqəddəsdir. Qoy dindən pis niyyətlərlə istifadə etməsinlər, xalqlar azad və xoşbəxt yaşasınlar. Əziz Prezidentimiz, biz Sizinlə fəxr edirik. Sizə uzun ömür, cansağlığı arzulayırıq. Allah-təala Sizə xalqı- mızın arzusu ilə 100 il ömür versin, yaşayın, yaradın. Çox sağ olun. Sizə təşəkkür edirəm. Prezident İlham Əliyev: Sağ olun. Xoş sözlərinizə görə minnətdaram. Mən demək istəyirəm ki, adətən öz ad günlərimi qeyd etmirəm. Ancaq bu il belə qərara gəldim ki, öz ailəmlə bunu qeyd edim və bu gün mən öz ailəmlə birlikdəyəm, mənim ailəm sizsiniz. Eyni zamanda, mən

191 çox şadam ki, bu günü hamımız üçün müqəddəs olan Qarabağ torpağında qeyd edirəm. Bir daha sizə dərin minnətdarlığımı bildirmək istə- yirəm. Cansağlığı, xoşbəxtlik arzulamaq istəyirəm. Bir daha əminliyimi bildirirəm ki, biz öz doğma torpaqları- mıza qayıdacağıq (4). Cənab Prezidentimiz İlham Əliyevin Laçınlı məc- buri köçkünlərlə görüşünün hər bir laçınlının qəlbində ya- ratdığı xoş təssürata, torpaqlarımıza tezliklə qayıdaca- ğımıza olan inama güvənərək bir daha qeyd etmək istə- yirəm ki, Sultan bəy yurdunun oğul və qızları yaşadıqları yerdən və şəraitdən asılı olmayaraq daim Laçın həsrəti ilə yaşayır, ona qovuşacağı günü intizarla gözləyirlər. Şəxsən tanımadığım Əlövsət Museyiboğlunun vətən sevgisi, vətən həsrəti ilə yoğrulmuş və Sultan bəy övladlarını torpaqlarımızın azadlığı uğrunda mübarizəyə hazır olma- ğa çağıran «Laçın gözləyir» şerini Laçının dəyərli ziyalı- larından və vətənsevər oğullarından biri olan Qərib Səlim- ovun vasitəsi ilə oxudum. Şerdə düşüncələrimin əyani təs- diqini tapmış oldum. Bütün Laçınlıların arzu və istəklərini də elə bu şer vasitəsi ilə ifadə etmək bizcə yerinə düşər:

Laçın gözləyir Dəli dağdan aşan bulud ağlayır, İldırımlar zirvələri dağlayır, Sellər axır, dərələri gurlayır, Dağıdır qayasın, daşın, gözləyir, Atlanın igidlər, Laçın gözləyir!

***

192 Kəklikləri narahatdır yuvada, Qartalları yol gözləyir səmada, Bayquş yiyə durub gülüstan yurda, Bülbül tökür gözdən yaşın, gözləyir, Atlanın igidlər, Laçın gözləyir! ***

Necə oldu, Paşa bəyin qüdrəti, Seyid Həmidin, Xosrov bəyin qeyrəti? Sultan bəy dünyaya saldı heyrəti, Ruhu yollardadır, yatmır, gözləyir, Atlanın igidlər, Laçın gözləyir! *** Varımdı o dağlar, canımdı dağlar, Hopub damarıma, qanımdı dağlar, Müseyiboğluyam, ağ saçlı babamdı dağlar, Küləklər darayır saçın, gözləyir, Atlanın igidlər, Laçın gözləyir!

*** Laçın tarixən hər bir Azərbaycanlının qəlbində, yad- daşında qürur, vüqar və əyilməzlik rəmzi olmuşdur. Bu torpağın mərd və cəsur oğlanları zaman-zaman öz qəhrə- manları ilə bu adı doğrultmuş, xalqımızın igidlik səlna- məsinə şərəfli səhifələr yazmışlar. Bu gün laçınlılar öz təşəbbüskarlığı, vətənpərvərliyi və dövlətə bağlılıqları ilə seçilirlər. Onlar yaşadıqları ərazidən, şəraitdən asılı olmayaraq qürurla yaşayır və çalışırlar. İnanır və ümüd edirlər ki, düşmənə layiqli cavab verəcək, Laçın, eləcə də işğal altında olan bütün ərazilərimiz düşmən tapdağından azad ediləcəkdir. Qüdrətdən səngərli, qalalı dağlar yenə də öz əziz övladlarını qoynuna alacaqdır.

193 Əzizim Laçın gərək, Yolları açım gərək. İstəmirik cənnəti, Bizlərə Laçın gərək.

Ölkə prezidenti Cənab İlham Əliyevin bu istiqamət- də apardığı müdrik və qətiyyətli xarici siyasət, diplomatik səylər, sülh danışıqları laçınlıların inam və ümidini daha da artırır. Əks təqdirdə bütün laçınlılar Ali Baş Komanda- nın əmrinə hazırdırlar.

BUNLAR UNUDULMAMALIDIR

1813-1828-ci ilə qədər Azərbaycanın sahəsi təxmi- nən 410 kv., km olmuşdu. 1813-1828-ci illərdə işğal edilmiş Azərbaycan əraziləri:İranın əsarəti altında olan Cənubi Azərbaycanın sahəsi, təxm. 280 min kv., km, Rusiya əsarəti altında olan Şimali Azərbaycanın sahəsi təxminən 130 min kv., km, 1918-ci ildə Rusiyanın təzyiqi ilə emənilərə verilmiş İrəvan xanlıgının sahəsi, 9 min kv., km, Rusiya əsarəti altındakı Dərbənd xanlıgının sahəsi, 7 min kv., km, 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhu- riyyətinin quruldugu ərazinin sahəsi, təxminən114 min kv., km, 1920-ci ildə AXC-i işgal edən rus sovet impe- ryasının bölüşdürdüyü Azərbaycan əraziləri: Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasının qis- mən nəzarətinə verilən Zəngəzur, Göyçə, Şərur, Dərələ- yəz, Dilican və gürcülərin qismən nəzarətinə verilən

194 (Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikası) Borçalı- bir- likdə sahəsi təxminən 27,4 min kv., km, 1920-1991-ci illərdə SSRİ əsarəti altında qalmış Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının sahəsi, 86, 6 min kv, km. olmuşdur.

Azərbaycanın 1988-1993-cü illərdə iĢgal edilmiĢ əraziləri:

№ Rayon Sahə Kənd ĠĢğal ĠĢğal ġəhid- Milli -ların -si və di- zama- olundu ləri qəh- adı gər ya- nı əha- ğu rə- ĢayıĢ lisi tarix man- mənt. ları 1 Xan- 302 25 18000 1991 102 kəndi kv.k (25) nəfər nəfər m. - 2 Xoca- 1458 84 10648 02.10 145 vənd kv.k (84) nəfər 1992 nəfər m. - 3 Xocalı 936 53 12000 26.02. 10 kv.k (53) nəfər 1992 613 nə- m. fər 4 Şuşa 289 39 24900 08.05. 195 3 kv.k (39) nəfər 1992 nəfər nə- m. fər 5 Ağdə- 1705 58 14000 17.06. 145 rə kv.k (58) nəfər 1993 nəfər - m. 6 Laçın 1835 126 60000 17.05. 328 5 kv.k (126) nəfər 1992 nəfər nə- m. fər

195 7 Kəlbə- 1936 124 55000 02.04. 217 3 cər kv.k (124) nəfər 1993 nəfər nə- m. fər 8 Ağ- 1154 138 1531 23.07. 538 1 dam kv.k (80) 54 1993 nəfər 15 m nəfər nə- fər 9 Füzuli 1386 75 95940 23.08 528 8 kv.k (51) nəfər 1993 nəfər nə- m. fər 10 Cəbra- 1050 91 52640 23.08. 351 6 yıl kv.k (90) nəfər 1993 nəfər nə- m. fər 11 Qubad 826 95 31300 31.08. 232 7 -lı kv.k (95) nəfər 1993 nəfər nə- m fər 12 Zəngil 707 83 35500 29.10. 191 3 an kv.k (83) nəfər 1993 nəfər nə- m. fər

Qeyd: Cədvəldə kənd və digər yaşayış məntəqələ- rinin sayı sütununda, mötərizədə göstərilmiş rəqəmlər isə ermənilər tərəfindən işğal olunmuş kəndlərin sayını əks etdirir. Beləliklə, Azərbaycanın deyildiyi kimi 20 faizi yox, təxminən 80 faiz ərazisi işğal altındadır.

196 NƏTĠCƏ

Araşdırmalar bir daha təsdiq edir ki, Laçın bölgəsi qədim insan yaşayışı məskənlərindən biri olmuşdur. Bu yerlərdə qalmış türk soylarının və albanların izləri son illərə kimi- erməni vandalizminə qədər qayaüstü təsvir- lərdə, qəbirlərdə, kənd adlarında və qədim tarixi abidə- lərdə qalmaqda idi. Bu da təsdiqini tapır ki, bu ərazilərdə ermənilərin əcdadları heç vaxt məskun olmamışdır. Bu qənaətə gəlinir ki, Zəngəzur qəzasının Laçın bölgəsində bu günümüzü qədimlərə bağlayan qədim insan yaşayışı məskənləri, yeraltı, yerüstü sərvətləri, qədim tarixi abidələri bir daha sübut edir ki, bu yerlər Azərbay- canın ən qədim yaşayış məskəni olmuşdur. Eyni zaman da bu ərazilər həm də Azərbaycanın mərdlik qalası, mübarizə meydanı olmuş və erməni hücumlarına qarşı həmişə sinə gərmiş igid oğulları ilə seçilmişdir. Talan və qarət olunsa da illərin sınağından qürurla, vüqarla çıxmışdır. Aparılan tədqiqatlar və ictimai rəylər göstərir ki, ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizə və xalq qəhrəmanları mövzusunda araya-ərsəyə gətirilən hər bir iş xüsusi əhə- miyyət kəsb edir. Bu yönümlü mövzular xalqın öz azad- lığı, düşmənlərə qarşı mübarizəsi və torpaqlarımızın bü- tövlüyü uğrunda canını belə əsirgəməyən igid oğul və qızlarımızın fədəkarlıqlarına dayaqlanır. Kitab obyektiv həqiqəti göstərmək imkanı verən tarixilik prinsipi ilə, tarixi aspektdə yazılmışdır. Burada qədim zamanlardan 1920-ci ilə qədər Laçının qədim tarixi, onun dəyərli ziyalılarının fəaliyyəti, dağlar qoynunda gözəl bir şəhərin salındığı konkret faktlar əsasında işıqlandırılmışdır. Eyni zamanda monoqrafiyada Laçının işğal olunması, onun oğul və qızlarının göstərdiklikləri igidliklər şərh olun- muşdu. Ən əsası kitabda laçınlıların məcburi köçkünlük

197 illərində yaşam tərzləri, onlara göstərilən dövlət qayğısı və laçınlıların torpaq həsrəti obyektiv şəkildə təsvir olunmuşdur. Ermənistanın ölkəmizə qarşı irəli sürdüyü əsassız ərazi iddiaları nəticəsində xalqımız bir çox məhrumiy- yətlərə düçar oldu. Sonda yarım milyondan çox soyda- şımız tarixi torpaqlarımız olan Qərbi Azərbaycandan zorla qovuldu. Daglıq Qarabagdan və ona bitişik ərazi- lərdən yüz minlərlə vətəndaşımız öz ev-eşiyini tərk edib qaçqın və məcburi köçkün həyatı yaşamaga məhkum edildi. O zaman könüllülərdən ibarət milli özünümüdafiə dəstələri yaradılaraq düşmənə müqavimət göstərilsə də rus havadarlarının köməyi və birbaşa müdaxiləsi ilə ermə- nilər döyüşü uddu. Minlərlə şəhid verən xalqımız, müvəq- qəti də olsa ərazilərinin 20 faizini itirmək faciəsilə də üzləşdi. Ancaq tərəddüd etmədən torpaqlarımızın müda- fiəsinə qalxan igid ogullarımız sinələrin düşmənə sipər edərək Vətən sag olsun dedilər. Əsərdə göstərilənlərə və bütövlükdə xalqımızın başına gətirilən bəlalara qarşı vətən uğrunda canını əsir- gəməyən soydaşlarımızın qəhrəmanlıqları gənclərimiz üçün bir örnək, nümunə olmalıdır. Onlar torpaqlarını düş- məndən azad etmək üçün lazım gələn anda Sultan bəyin, Xosrov bəyin, neçə-neçə şəhidlərimizin ruhuna and içib döyüşə getməli və qələbə ilə qayıtmalıdırlar. Bu əmin- liklərin əsasını kitabda ümumiləşdirilmiş şəkildə təsvir olunan qəhrəmanlıq nümunələri təşkil edir. Tarix boyu Laçın torpağında gözü olan bədxah qonşularımız buna nail ola bilməmişdir. Eləcə də son Qarabağ müharibəsində 1988-1993-cü illərdə köməksiz əhali düşmənin hücumlarını mərdliklə dəf etmiş, ermə- nilərin Dağlıq Qarabağa daxil olmasına imkan vermə- mişdir. Lakin, vəziyyət elə gətirdi ki, Laçın rayonu işğal

198 olundu. Ancaq Laçın son ana qədər düşmənlə döyüşdü, yüzlərlə oğul və qızlarımız şəhid oldu, əsir düşdü, özlə- rinin və qalan nəslinin namusınu qorumaq üçün neçə-neçə laçınlı-kəlbəcərli qadınlarımız əl-ələ verərək özlərini qa- yadan atdı və yaxud intihar etdi. Elə doğulduğum Cicimli kəndi və yaxından tanıdığım Qazıdərəsi kəndindən 7 nəfər, Güləbird kəndindən isə 12 nəfər ağır döyüşlərdə şəhid oldu. Beş nəfər laçınlı Azərbaycanın milli Qəhrə- manı kimi yüksək ada layiq görüldü. Qüvvələrin qeyri-bərabərliyi digər tərəfdən həmin vaxtdan ölkədə baş verən hakimiyyət böhranı, daxili qarşıdurma və xəyanətkarlıq halları erməni quldurla-rının qalib gəlməsinə və Laçının bütövlükdə işğalına səbəb oldu. Tarixi torpaqlarından zorla didərgin salınmış insan- ların yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması ümummilli lider Heydər Əliyevin ikinci dəfə xalqın tələbi ilə hakimiyyətə qayıdışından sonra dövlət və hökumət qarşısında dayanan prioritet məsələlər səviyyəsinə qaldırılmış və bu istiqa- mətdə çox ciddi addımlar atılmışdı. Həmin kurs Azərbay- can Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev cənabları tərəfindən bu gün daha geniş şəkildə davam etdirilmək- dədir. Ölkə rəhbərinin digər qaçqın və məcburi köçkün- lərlə yanaşı laçınlılara göstərdiyi diqqət və qaygının nəticəsi olaraq Taxta Körpü və məcburi köçkünlərin sıx məskunlaşdıgı digər ərazilərdə geniş miqyaslı tikinti- quraşdırma və abadlıq işləri həyata keçirilmişdir. Son illərdə həyata keçirilən işlərin nəticəsi olaraq rayonun bütün icra strukturlarının fəaliyyət göstərdiyi Taxtakörpü qəsəbəsi abad və yaraşıqlı bir yaşayış məntəqəsinə çevrilmişdir. Cənab İlham Əliyevin dəstəyi və laçınlılara olan qayğısı sayəsində verdiyi sərəncamlarla Laçın şəhərinin 85 illiyi 2009-cu ilin fevralında, Minkənd kənd orta

199 məktəbinin 120 illiyi isə 2010-cu ilin fevralında təmtəraqlı şəkildə qeyd olunmuşdur. Son üç ildə rayonun təhsil işçilə- rindən 3 nəfər əməkdar müəllim adı, 3 nəfər Tərəqqi me- dalı almış, 2 nəfərə Təhsil nazirliyinin, 11 nəfərə isə rayon İcra Hakimiyyətinin Fəxri Fərmanları verilmişdir (27,14). 2010-cu ildə inşasına başlanılan və 24 dekabr 2011- ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin və xanımı Mehriban Əliyevanın da iştirak etdiyi açılış mərasimindən sonra daha 552 laçınlı məcburi köçkün ailəsi abad və rahat mənzillərə köçü- rülmüşdü. Bütün bunlar ondan xəbər verir ki, zorla tarixi torpaqlarından qovulan insanlar öz dogma ev-eşıklərinə qayıtmayana qədər qaçqın və məcburi köçkün problemi ölkə rəhbərliyinin diqqətində bir saylı məsələ olaraq qalacaqdır. Əlbətdə bütün bunlar müvəqqəti xarakter daşıyır. Azərbaycan dövləti və hökuməti tərəfindən nə qədər çox diqqət və qaygı göstərilsə də hər bir laçınlı öz isti ocagına qayıdacagı günü böyük səbirsizliklə gözləyir və o günün gələcəyinə inanır. Çünki orada onları müqəddəs torpaq, əzizlərinin məzarları və yüzlərlə niga-ran şəhid ruhu gözləyir. Xalqımıza qarşı törədilən faciələrin belə geniş miqyas olmasının və son dərəcə ağır nəticələrə gətirib çıxarmasının başlıca səbəbi, o illərdə respublikamıza rəh- bərlik edən şəxslərin təsirli tədbirlər görə bilməməsi və kölə psixologiyasının təsirindən çıxa bilməyərək, Mos- kvanın diktəsi ilə hərəkət etmələri olmuşdur. Bu il respub- likamız Xocalı soyqırımının baş verməsinin 20 ilini böyük ürək ağrısı ilə qeyd etdi. May ayında isə Laçının işğalının 20 ili qeyd olunacaq. Ancaq çox təssüflər olsun ki, beynəlxalq aləmin ölkəmizə qarşı yeritdiyi ikili

200 standartların nəticəsi olaraq günahkarları hələ də öz cəza- larını almamışdır. Buna görə də vaxtaşırı olaraq mətbuatda, televi- ziyada işğal olunmuş ərazilərimiz- əzəli Azərbaycan tor- paqları olan Zəngəzur, Göyçə, İrəvan, Dərbənd, Borçalı, Qarabağ hətta son illərdə işğal olunmuş Qarabağ ətrafı 7 rayon haqqında danışılmalıdır. Bədnam qonşularımızın mənfur xisləti, habelə onlara himəyadarlıq edən dövlət- lərin ikili standart siyasəti barədə yazmaq, verlişlər hazırlamaq, qəzetlərdə xüsusi rubrika açmaq bu gün xüsusilə vacibdir. Habelə bu yönümdə yazılan tarixi və bədii əsərləri, monoqrafiyaları müxtəlif dillərdə nəşr etdirib dünyaya yaymaq istiqamətində görülən işləri bu gün daha da genişləndirmək lazımdır. Ən əsası bilməliyik ki, böyüməkdə olan gənc nəsil bir çox həqiqətləri təfərüatı ilə bilmir. Bunu nəzərə alaraq başlıca məqsədimiz böyü- məkdə olan nəsli vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə etmək olmalıdır. Biz heç nəyi gözləmədən ermənilərin əli ilə xalqımızın başına gətirilən faciələrdən ibrət dərsi götür- məli, bu gün dünyanın sürətlə inkişaf edən ölkələri ara- sında olan və öz müstəqilliyini ilbəil daha da möhkəm- ləndirən respublikamızın bundan sonra güclənməsi üçün əlimizdən gələni etməliyik. Çünki, 20 ildən çoxdur ki, erməni işğalı altında qalan torpaqlarımızın azadlığı, doğ- ma yurdyuvamıza qayıtmağın yolu ancaq bizim gücü- müzdən və inkişafımızdan keçir. Müasir dünya sülh istə- yir, inanırıq ki, bizim işimiz haqq işi olduğuna görə geci- tezi qalib gələcəyik. Qalibiyyətə gedən yol isə bir neçə mərhələdən keçir. Milli birlikdən, dövlətimizin güclənmə- sindən, regionda söz və güc sahibi olmasından və uğurlu xarici siyasətdən. Hazırda ölkəmizdə cənab prezidentimiz İlham Əliyevin rəhbərliyi altında bu sahələrdə uğurlu və məqsədyönlü iş aparılır. Bütün bunlar isə millətini və

201 torpağını sevən hər kəsin ürəyindən xəbər verir (25). Bu kitab Laçının işğalının 20-ci ilində Laçın şəhidlərinin xatirəsinə ucaldılmış kiçik bir abidədir. İnanırıq ki, böyük abidəni biz Laçın rayonunu, eləcə də bütün işğal altında olan torpaqlarımızı düşmən tapdağından azad edib, Laçının ən görkəmli yerində Qarabağ şəhidlərinə abidə kompleksi tikəcəyik. Bununla da bu abidə keçmişimizə ehtiram, düşmənə nifrət, vətənpərvərliyə isə bir çağırış simvolu olacaqdır.

202

Ġstifadə edilmiĢ ədəbiyyat

1.”Azərbaycan” qəzeti qəzeti, 13 mart 2001-ci il. 2.”Azərbaycan” qəzeti qəzeti, 27 mart 2007-ci il. 3. “Azərbaycan” qəzeti, 11 yanvar 2011-ci il. 4. “Azərbaycan” qəzeti, 25 dekabr 2011-ci il. 5. Abbasov F. Laçın. Bakı, 1978. 6. Cabbarov M.M. Mənim Laçınım. Bakı, 1995. 7. Cabbarov X.M. Mən Laçınam. Bakı, 2006. 8.“Doğru yol” qəzeti, 12 mart 1993-cü il. 9. Elbrus Şahmar. Torpaq həsrəti. Bakı, 2008. 10.”Xalq qəzeti”, 28 mart 2007-ci il. 11.”Xalq qəzeti”, 8 fevral 2008-ci il. 12.“Xalq qəzeti”, 10 fevral 2008-ci il. 13.”Xalq qəzeti”, 18 dekabr 2010-cu il. 14.Qasımov Ş.M. Xalq qəhrəmanı Sultan bəy, Bakı, 2009. 15.Qənimətoğlu R. Həkərinin qəm nəğməsi. Bakı, 2004. 16.Laçın 85. Xüsusi buraxılış. Bakı, 2009. 17. Laçın Rayonu, bületen, Bakı, 2011. 18. Laçın yurdu, Baki, 2011, №1(1). 19.” Laçın qəzeti”, 10 fevral 2010-cu il. 20. “Laçın qəzeti”, 31 mart 2010-cu il. 21. “Laçın” qəzeti, 16 aprel 2010-cu il. 22.”Laçın” qəzeti, 12 iyun 2010-cu il. 23.”Laçın” qəzeti, 20 noyabr 2010-cu il. 24. “Laçın” qəzeti, 16 fevral 2012-ci il. 25. “Laçın” qəzeti, 16 aprel 2012. 26.Musayev İ. Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917- 1921-ci illər), Bakı, 1996. 27.Minkənd orta məktəbinin 120 illiyi münasibəti ilə

203 xüsusi buraxılış, Bakı, 2010. 28.Mərdlik qalası Laçın, Bakı, 2009. 29. “Respublika” qəzeti, 26 mart 2002-ci il. 30.“Respublika” qəzeti,31 mart 2004-cü il. 31.“Respublika” qəzeti, 10 dekabr 2006-cı il. 32.“Respublika” qəzeti, 12 dekabr 2006-cı il. 33.“Respublika” qəzeti, 31 mart 2007-ci il. 34.Rayon İcra hakimiyyətinin 2010-cu il hesabatı. 35.Rayon İcra hakimiyyətinin 2011-ci il hesabatı. 36.Səlimov A. Ora vətəndir, Bakı, 2009.

204

ġĠKAR MƏHƏMMƏDƏLĠ OĞLU QASIMOV

ƏSĠRLĠKDƏ QALAN LAÇIN

------

Kompyüter dizaynı: İlqar Qasımzadə

Kompüter yığımı: Aysel Məmmədova

Yığılmağa verilmişdir:

Çapa imzalanmışdır:

Sifariş №

Format: Həcmi Tirac: 1300

205 ġikar Məhəmmədəli oğlu Qasımov Laçın rayonunun Cicimli kəndində anadan olmuşdur. 1981-ci ildə Pedoqoji İnstitutunun tarix fakültəsini fərq- lənmə diplomu ilə bitirmişdir. 1981-1985-ci illərdə Laçın rayonunda tarix müəllimi, 1985-1987-ci il- lərdə Abşeron rayon mədəniyyət şöbəsində və diyarşünaslıq muzeyində elmi işçi vəzifələrində işləmişdir. 1987-ci ildən isə AzPİ-nin Sov.İKP tarixi kafedrasında (AzTU) işləyir. Kafedrada labo- rantlıqdan, baş laborant, müəllim, dosent və kafedra müdüri vəzifələrinədək yüksəlmişdir. 1990-ci ildə AEA-nın Tarix İnstitutunda na- mizədlik dissertasiyasını müdafiə edərək alimlik dərəcəsi almışdır. 1992-ci ildə AzTU-nun Tarix kafedrasında müəlim vəzifəsindən birbaşa kafedra- nın dosenti vəzifəsinə seçilmişdir. 1995-ci ildən isə AzTU-nun HİK-in sədr müavini və 1995-ci ildən 2001-ci ilə kimi «MBM» fakultəsində dekan müavini vəzifəsində işləmişdir. 1993-1996-cı illərdə özəl, Azərbaycan Milli Uni-versitetində «Tarix və Fəlsəfə» kafedrasının, 1996-1998-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Dəniz Akademi- yasında «Humanitar fənlər» kafedrasının müdiri vəzifələrində işləmişdir. 2001-2006-cı illərdə AzTU-da tərbiyə işləri üzrə prorektor və AzTU-nun orqanı olan «Ziya» qəzetinin baş redaktoru işləmişdir. 2002-ci ildən bu günədək isə «Tarix» kafedrasının müdiri vəzifəsində çalışır. 2008-ci ildə AMEA-nın Tarix İnstitutunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmişdir. 218-dən çox elmi, metodik və publistik məqalənin, o cümlədən «Azərbaycan SSR yaradıcılıq ittifaqlarının yaranması və fəaliyyəti (1920-30-cu illər), Bakı, 2007, «Azərbaycan yaradıcı ziyalıları sovet hakimiyyəti illərində (1920-1940-cı illər), Bakı, 2009 və “Xalq Qəhrəmanı Sultan bəy”, Bakı, 2011 monoqrafiyalarının müəllifidir. Onun, Moskvanın, Dağıstanın, Türkiyənin və Kiyevin elmi jurnallarında 10-dan çox məqaləsi çap olunubdur. 2011- ci ilin aprel ayında Kiyev şəhərində keçirilmiş Beynəlxalq elmi-praktik konfransda iştirak etmişdir. «Türk xalqlarının tarixi», «Siyasi tarix» dərs vəsaitinin rəyçisi, «Peyğəmbərə 100 sual» kitabının isə redaktoru və rəyçisi olmuşdur. 10-dan çox namizədlik və doktorluq dissertasiyalarının aftoreferatlarına rəy vermiş və rəsmi opponent olmuşdur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Cənab İlham Əliyevin sərəncamı ilə 2011-ci ilin noyabrında “Tərəqqi” medalı ilə təltif olunubdur. Qarabağ müharibəsi veteranıdır. Ailəlidir, iki övladı, bir nəvəsi var. Qızı orta məktəbdə müəllimə işləyir, oğlu isə Azərbaycan Tibb Universitetinin müalicə işi fakültəsini bitirmişdir, həkimdir. Ən böyük arzusu torpaqlarımızın işğaldan azad olduğu günü görmək, doğma Laçını və onun bir parçası olan Cicimli kəndini ziyarət etməkdir.

206