SONUÇ RAPORU
GAP Biyolojik Çeşitlilik Araştırma Projesi 2001-2003
Doğa koruma ve sürdürülebilir kullanım yoluyla Güneydoğu Anadolu peyzajının ve biyolojik çeşitliliğinin korunması
((. -~ ' ' mm • . ..WWF mm SONUÇ RAPORU
GAP Biyolojik Çeşitlilik
.·. c;. Araştırma Projesi BAŞ O ~ l~..~;ı~ ç, BA~KAN Ll ~I 2001-2003 C\llv~'.• '.i'ITASYON Mcl?l Welch, H. J. ed. (2004) GAP Biyolojik Çeş itli l i k Araşt ırm a Projesi 2001 ·2003 - Sonu ç Raporu DHKD (Türkiye Doğa l H ayatı Ko ruma Derneği) , lstanbul, Türkiye Yazarlar HilaryWelch - Derleyen ve Editör O. Emre Can - Büyük Memeliler Yıld ıray Lise - Büyük Memelller Uğur Zeydan lı - Metodoloji ve Peyzaj/Bitki Örtüsü Toplulukları Ayşeg ül Domaç-CBS&UzaktanAlgılama (OHKD) Mecit Vural -Botanik (Gazi Üniversitesi) İbrah i m Baran - Sürüngen ve Çiftyaşarlar (Dokuz Eylül Üniversitesi) GeoffWelch - Kuşlar (RSPB) Bu raporu CD forma tında DHKD / WWF · Tıirkiye'den temin edilebilirsiniz o Türkiye D~al Hayatı Koruma Der~I (DHKD), Nisan 2004 Büyük Postane Caddesi No: 43·45 Kat 5, 34420 Bahçekap ı / lstanbul Tel: (O 212) 528 20 30 Fax: (O 21 2) 528 20 40 [email protected] Çeviri - Selen Akhuy ve Ali Yıldııafp Türkçe Ednöril - Yıldıray Lise, WWF-1ürkiye Düzelti - Deniz Şii/iter Tapan, WWF-1ürkiye RapoıTasanm ve Uygulama - Hilary Wefch Haritalar -Arıegüf Domaç ve Hilary Wefch Referans Gösterme Tüm rapor için önerilen: Welch, H. J. ed. (2004) GAP Biyolojik Çeş i tlilik Araşt ı rma Projesi 2001-2003 - Sonuç Raporu DHKD (Türkiye ~al Hayatı Koruma DemeQO. lstanbul, Türkiye Selli bir bölüm için, örnekteki gibi yazaılara göre referans gösteriniz: Can. ô. E. ve Lise, Y. (2004) Sonuçlaı. Büyük Memeliler sayfa 33-38, Welch, H. J. ed. (2004) GAPS lyolojlkÇeşlt lil ik Araştııma Projesi 2001-2003-Sonuç Raporu'nda DHKD (Turkiye D~al Hayatı Koruma DemeQi), lstanbul, Türkiye İÇİNDEKİLER Sayfa 1 Bölüm 1 Teşekkürler 3 Bölüm 2 Özet 5 Bölüm 3 Proje Gerekçeleri 8 Bölüm 4 Arka Plan 15 Bölüm 5 Proje Metodolojisi 32 Bölüm 6 Sonuçlar 48 Bölüm 7 Analiz - Verilerin önceliklendirilmesi ve ôncelikli A lanlar'ın belirlenm esi 67 Bölüm 8A Öneriler - Bölge Genelinde 76 Bölüm 8 B Öneriler - Tür Gruplarına Yönelik 90 Bölüm 8 ÖA Öneriler - Öncelikli Alanlara Yönelik 120 Bölüm 9 Uygulama - Sonraki Adımlar 126 Bölüm 10 Sözlük 133 Bölüm 11 Kaynakça Şekiller 12 Boz ayı Ursus arctos o l ası habitat har i tas ı Proje metodolojisinin tasarlanmas ı nda ö l çeğin ve 13 Çizgili s ır tlan Hyaena hyaena dağı l ım haritas ı kaynakları n değerlendi r ilmesi 14 Kuşlar - alan çalış m ası ekiplerince kapsanan bölge 2 Proje verita b anının temel yapısı 15 Kelaynağın Geronticus eremita küresel dağılımı Proje döngüsü 16 Türkiye'deki tüm bozkır ötleğeni kayıtları 17 Ekolojik diyarlar ve alt ekobölgeler 18 Tür zengin l iği - büyük memeliler, kuşl ar, sürün gen ve Çizimler çiftyaşar l ar, kelebekler ve tehdit altındaki bitkiler Hazar kapl a nı (C> WWF-Canon I Helmut Diller) 19 Tür zeng i nliği - sürüngen veç i ftyaşarlar, kelebek ve K ı lkuy r uk bağırtlak Pteroclesalchata (C> Dan Powell) tehdit a ltınd aki bitkiler ve ana yollar ağı 20 Kuşların tür zenginliği 21 Sürüngen ve çiftyaşar l arla tehdit altındaki bitkilerin Haritalar tür zenginliği GAP alanının Türkiye'deki konumu 22 Tür zenginliği - tüm anahtar !aksonlar 1999 yıl ı itibariyle GAP su kaynakları projeleri 23 Kaba filtre sonu cu: ilk Öncelikli Alanlar seçimi G ü neydoğ u Anadolu 24 Öncelikli Alanlar 'ı n nihai seçimi için kullanı l an 4 Gü n eydoğu Anadolu sayı sa l yükseklik modeli katma nlar 5 Türkiye'nin fitocoğra fi bölgeleri 25 Kuru Çayırl ık A raştırma Projesi'ne katılması önerilen 6 Ulusal ölçekte Türkiye ve bölgesel ölçekte Öncelikli Alanlar Güneyd oğ u Anadolu 26 Potansiyel Güneyd oğu Anadolu tur rotası (10x 10 km)'lik UTM ka relajsistemiyle elde edilen ve 27 Üreyen küçük kerkenezlerin Falconaumanni incelemede ku ll a nılan 806 kare Güneydoğ u Anadolu dağılımı Bütün Türkiye için Hesselbarth ve d iğe rl eri 1995 28 G üneydoğ u Anadolu'da boz kirazkuşu Emberiza ta rafında n h azır l anan kelebek kapsam har it as ı cineracea dağ ı lı mı landsat çerçevelerini ve görüntünün çek il diği tarihi 29 Türkiye'de boz kirazk u şu Emberizacineracea dağıl ı mı gösteren Güneyd oğ u Anadolu harita s ı 30 Fı rat ka plumb ağası Rafetus euphraticus kayıtları 10 Bölgenin kapsanması , tü m gruplar (1999-2002) 11 Çizgili sı rtlanın anket so nuç l a rı 31 Melanargiagrumtnin küresel dağılımı 26 Yaprak parmaklı keler Asaccus elisae (<ıHesselbarth ve diğerleri, 1995). ( cı lbrahim Baran) 32 Melanargia grumtnin GAP alanındaki 27 Ekilmiş volkanik çayır bozkırı, Kilis - parçalanan dağılımı habltat (OHilary&GeoffWelch) 33 Archan ve Zerynthia türlerinin GAP alanındaki 28 Tuzlu alanda mavi kelebekler (Q Rick Vonk) dağılımı 29 Kelebek zengini kuru çayırlık ( cı Martin Davies) 34 Bütün tehdit altındak i bitki taksonlarının korunan 30 iris aucheri, güneydoğ u Karacadağ (OSelçuk Ertekin) alanlarda korumanın güçlüğünü gösteren harita 31 Bozkır florası, Cey l anpınar (ÖA 15) (QH & G Welch) 35 Güneydoğu Anadolu'da kelebek zengin l iği ne sahip 32 Bağırtlak Pterocles orientalis (QPaul Doherıy) alanlar 33 Doğu Ceyl anpınar buğdaygiller bozkırı , (ÖA 14) 36 Öncelikli Alanlar (CH & GWe/ch) 34 Akçakale (Şanlıurfa) yakınlarında sürülen bozkır (OH & GWelch) Fotoğraflar 35 Sulama kanalı, Harran (Şanl ıurfa ) (CH & G Welch) Oyma aslan, Nemrut Dağı ( cı Hilary& GeoffWe/ch) 36 Geleneksel tarım yapılan alanda nadasa bırakılmış 2 Dicle nehri, Cizre (cı Sunay Demircan) kısım, Şanlıurfa (QH & G Welch) 3 Kuru ova bozkırı, Şanlıurfa'nın güneyi 37 Koyunlar ve keçiler, Mardin (CH & G Welch) (cı Hilaryve Geoff Welch) 38 Tarıma elverişli bitkilerle tahıllar, Adıyaman 4 Meşe çalılığı, Üçköy yakınları , Mardin (QH & G Welch) (cı HilaryveGeoffWelch) 39 Potansiyel Dide Nehri Vadisi Biyosfer Rezervi 5 Yükseklerde Astragalus toplulukları , Karacadağ (OH & GWelch) (Q Hilary ve Geoff Welch) 40 Potansiyel Orta Doğu Ova Bozkırı Çayırlıkları Biyosfer 6 Pinus bruria ve makiler (Q Hilary ve GeoffWe/ch) Rezervi (OH & GWelch) 7 Coluberventromacularus ( cı lbrahim Baran) 41 Potansiyel Uludere Biyosfer Rezervi (cıH&G Welch) 8 Bufo vlrldis (Q lbrahlm Baran) 42 Potansiyel Mardin Dağları Biyosfer Rezervi 9 Mardin'de askeri eskort eşliğinde kuş araştırması (QH & G Welch) (cı Sunay Demircan) 43 Toy Otis tarda (« hris Gomersalf) 10 Batman Kumluca'da yöre halkıyla memeli anketi 44 Kelaynak Geronticus eremita (Q N Nurdan Eren) doldurulma sı (O Sunay Demircan) 45 Küçük kerkenez Falco naumanni (QMurat Bazdajan) 11 1970'de Uludere'de öldürülen Hazar kaplanının 46 Boz kirazkuşu Emberiza cineracea (CRobin Chirrenden) Panthera rlgris virgara postu ( cı Turhan Baytop) 47 Erkek bozkır ötleğeni Sylvia conspicillata 12 Uludere'de dağlar - Hazar kaplanının 2002'de (QH & G Welch) görüldüğünün bildirildiği ve 1970'de öldürü l düğü 48 Yuvada yavru bozkır ötleğeni (CH & G We/ch) yer ( cı WWF-Tıirkiye / Ô Emre Can) 49 Bozkır ötleğeni yuvalama habltatı, Karacadağ 13 Anadolu leoparı Panthera pardus tulliana (QH & G Welch) (Q Cafer Türkmen) 50 Tepeli patkalar Aythya fuligu/a (CH & G We/ch) 14 Dumluca·Derlk'de leopar için uygun habitat 51 Fırat kaplumbağası (<ıErtan Taşkavak) (Q WWF-Tiirkiye / OEmre Can) 52 Melanargiagrumi (QMartin Davies) ıs Tutsak çizgili sırtlan Hyaena hyaena, Gaziantep 53 Mardin Dağları'nda atla çekilen saban kullanım ı (Q WWF·Tiirkiye / OEmre Can) (QH&GWelch) 16 Birecik'te çizgili sırtlan Hyaena hyaena için uygun 54 Fritillaria imperia/is (QMehmet Koyuncu) habltat, Fırat nehrinin batısı 55 Kardelen Galanthus sp. (C>Aykut ince) (Q WWF·Türkiye / OEmre Can) 56 Işıklı civan (OH & G Welch) 17 Ceylanpınar 'da koruma altındaki ceylanlar Gazel/o 57 Işıklı civarı (OBahtiyar Kurt) subgurrurosa (Q WWF-Tiirkiye / ô Emre Can) 58 Hypericum capitarum var. capitatum (<ıMecit Vuran 18 Dağ keçisi Capra aegagrus 59 inekli ve Azaplı gölleri (CH & G Welch) (Q WWF-Türkiye / OEmre Can) 60 Kelaynak Geronticus eremita (C Robin Chitrenden) 19 Karakulak (araca/ caracal 61 2001 yılında Birecik yakınlarında vurulan çizgili sırtlan (Q WWF-Canon / Martin Harvey) Hyaena hyaena (OWWF-Tiirkiye / ô. Emre Can) 20 Boz ayı Ursus arctos (Q WWF-Tiirkiye / OEmre Can) 62 Birecik'teki Kelaynak üretim istasyonunun arkasında 21 Vaşak Lynx lynx (Q WWF / Fritz Pölking) kalan vadi ve boğaz (cıH & G Welch) 22 Toy Otis torda (Q Chris Gomersalf) 63 Küçük karabataklar Phalacrocorax pygmeus. 23 Kelaynak Geronticus eremita (Q N. Nurdan Eren). Karkamış'ta yuvalayan koloni (CMurat Biricik) 24 Boz kirazkuşu Emberiza cineracea (Q Paul Doherty) 64 1995 yılında Birecik1n kuzeyinde nehir kıyısı 25 Bozkır ötleğeni Sylvia conspicillata (C David Corrridge) habitatları (OH& G Welch) 65 1995 yılında Fırat'ın Karkamış ve Birecik arasında 105 Dicle nehri, Cizre (OH & G Welch) kalan kısmı (OH & G Welch) 106 Dicle nehri, Bostancı (OMurar Bozdoğan) 66 2002 yılında Fırat 'ı n Karkamış ve Birecik arasında 107 Leylekler Ciconia ciconio (OH & GWelch) kalan kısmı (OH & G Welch ) 108 Bismil yakınlarındaki tarım arazisi üzerinde fırtınalı 67 2002 yılında Fırat'ın Halfeti'deki kısmı (OH & G We/ch) hava (OH & G Welch) 68 Fırat yakınında tarıma elverişli"otlar~ Adıyaman 109 Hasankeyf'ten batıya doğru Dicle (Haziran 200 ı ) (OH & G Welch) (OH&G We/ch) 69 Bağırtlak Pteroc/es arientalis(Wovid Hosking) 110 Hasankeyf'ten doğuya doğru Dicle (Haziran 2001) 70 Boz alamecek Rhodospiza obsoleıa (QDavid Hosking) (OH&GWelch) 71 Sürülmüş kuru ova bozkırı (OH & G Welch) 111 Alasığırcık Sturnus roseus (QHanne&Jens Eriksen) 72 Çölkoşarı Cursorius cursor (CAlain Laurent) 112 Gladiolus arraviolaceus (OMecit Vural) 73 Atatürk Baraj Gölü'nün güneydoğu kıyısı 113 Unum mucronarum (OMecit Vural) (QH&G Welch) 114 Kızıl Akbaba Gyps fulvus (OMurat Bozdoğan) 74 Nemrut Dağı zirvesi ve arkeolojik alan (QH & G Welch) 115 Dicle nehri, Güçlükonak (OMurat Bozdoğan) 75 Kızılca kuyrukkakan Oenanthexanthoprymna 116 Bostancı 'da yeşil arıkuşu Meropsperslcus (ORobin Chittenden) (OMurat Bozdoğan) 76 Esencik köyü üstlerinde güzel manzara 117 Büyük kızkuşu Hop/opterus lndlcus (ODavid Hosking). (OH & G We/ch) 118 Cudi Dağı'nın güneyden görünüşü (OTamer Albayrak) 77 Septimus Severus Roma Köprüsü (QH&G Welch). 119 Dağkeçisi Capra aegagrus (Q WWF-Türkiye / 78 Buğdaygiller bozkırı , Şanlıurfa (QH & G We/ch) Ô.EmreCan) 79 Buğdaygiller bozkırı , Şanlıurfa (OH&G Welch) 120 Pirinçli (OH & G Welch) 80 Buğdaygiller bozkırı, Şanlıurfa (OH&G Welch) 121 Co/ias rhisoa shakuhensis (QMartin Davies) 81 Ceylan Gazella subgutturosa 122 Melanargia syriaco karobogi (CMarıin Davies) (O WWF-Tıirkiye /Ô. Emre Can) 123 Euapatura mirza (OMartin Davies) 82 Akçakale civarında buğdaygiller bozkırı (OH & G Welch) 83 Bozkır toygarı Calandrellabrachydactylo Tablolar (OMurot Bozdoğan) Avrupa'daki üreyen yegane popülasyonları 84 Kum kekliği Ammoperdixgriseogularis Güneydoğu Anadolu'da bulunan kuş türleri (OPoul Doherty) Farklı büyüklükte UTM karelaj kullanıldığında elde 85 Lampides boeticus (QMartin Davies) edilen araştırma birimi say ıları 86 Acanthodactylus harranensis (C/brahim Boran) Güneydoğu Anadolu'da anketlere kaydedilen büyük 87 Harran arkeoloji ve mimarisi (QH & GWelch) memeliler ve altı türün kullanılma nedenleri 88 Harran arkeoloji ve mimarisi 4 Uydu görüntüsü tipleri ve özellikleri (OWWF-7Vrkiye / Uğur Zeydanlı) Bitki örtüsü sınıflandırma hata matrisi 89 Lathyrus trachycarpus (OSelçuk Ertekin) 6 Ekolojik toplulukların tanım l anmasında kullanılan 90 Bozkır ötleğeni Sylvio conspicillara (OH & G We/ch) sınıflandırma şeması 91 Astragalus microcepholus bozkırı, Karacadağ illere göre cevaplandırılan anketler ve her aşamada (OH&G We/ch) elenen anket sayısı 92 Ak kanatlı sumrular Chlidonlas leucopıerus 8 Bu araştırmada kullanılan tür verilerinin sayısal (OPaul Doherty) değerlendirmesi 93 ÖA211 ve çevresini gösteren uydu görüntüsü 9 Güneydoğu Anadolu'daki tüm'kaplan' kayıtları (Qlandsat) 10 Güneydoğu Anadolu'daki tüm 'l eopar' kayıtları 94 Çöl toygarı Ammomonesdeserti(ORabin Chittenden) 11 Güneydoğu Anadolu'da büyük memeli türleri için 95 ipliksi yılan Leptotyphlaps macrorhynchus uygun habitat yüzdeleri (O/brohim Baran) 12 Güneydoğu Anadolu'ya endemik kelebek taksonları 96 Karinalı keler Cyrtopodianscaber(O/brahim Baran) 13 Güneydoğu Anadolu'da anahtar türleri tanımlamak 97 Coenonympha saadi mesopotamica (OMortin Davies) için kullanılan önceliklendirmekategorileri 98 Taş bülbülü ıranla gutturalis (CHanne& Jens Eriksen) 14 Anahtar takson puanlama sistemi ve her grubun 99 Mor Gabriel Manastırı (OH&G Welch) kategorileri 100 Üçköy'de geniş, el değmemiş meşe çalılığı alanı ıs Belirteç türler ve habitatları (OH&G Welch) 16 Büyük memelilerin koruma önem kategorileri ve 101 Dicle nehri, Batman'ın güneyi (OH&G We/ch) puanları 102 Dicle nehrinin Yanarsu ile bir l eştiği yer (OH & G Welch ) 17 Ekolojik topluluk kategorileri (kapsam ve koruma 103 Dicle nehri, Çatalsu (OH&GWe/ch) değerleri) ve puanlar 104 Dicle nehri, Ilı su (OH & G Welch) 18 Her Öncelikli Alan için mevcut koruma statüleri ve ö n erilen koruma alanı kategorisi 34 Batı Ceylanpınar'da (ÖA 14) 19 IUCN u l u sla r arası koruma alanı kategorilerinin kaydedilen anahtar ve belirteç türler yönetim hedefleri 35 Doğu Ceylanpınar'da (Ceylanpınar Devlet Üretme 20 Türkiye'deki koruma a l a n ları ve h er birinin Çiftliği - ÖA15 ) kaydedilen anahtar ve belirteç türler ge rçekleş t irdiği IUCN yönetim h edefleri 36 Harran'da (ÖA16) 21 Öncelikli Alanlar'da yürütülmesi önerilen büyük k aydedilen anahtar ve belirteç türler m emeli araşt ı rmaları 37 Batı Karacadağ'da (ÖA 17) 22 G aziantep 1 -Yeşilce (ÖA 1) kaydedilen anahtar ve belirteç t ü rler kaydedilen anahtar ve belirteç taksonlar 3B Doğu Karacadağ'da (ÖAlB) 23 Gaziantep 2'de (ÖA2) kaydedilen anahtar ve belirteç türler kaydedilen anahtar ve belirteç taksonlar 39 Devegeçidi Baraj Gölü'nde (ÖA1 9) 24 G aziantep 3'te (ÖA3) kaydedilen anahtar taksonlar kayd edilen anahtar türler 25 Kilis'de (ÖA4) kaydedilen anahtar tür 40 Hazro'da (ÖA20) kaydedilen anahtar türler 26 inekli ve Azap lı Gölleri'nde (ÖA5) 41 Mardin Dağları 'nda (ÖA22) kaydedilen anahtar ve belirteç taksonlar kaydedilen anahtar ve belirteç taksonlar 27 Ka rkam ı ş - Birecik Baraj l arı Aras ı 'n da (ÖA6) 42 D i cle Taşkın Al a nı'nda (ÖA23) kaydedilen anahtar ve belirteç taksonlar kaydedilen anahtar ve belirteç taksonlar 2B Birecik - Atatürk Baraj ları Aras ı ' nda (ÖA7) 43 Kuzey Mezopotamya Bozkırı 'nda (ÖA24) kaydedilen anahtar ve belirteç taksonlar kaydedilen anahtar ve belirteç t ü rler 29 Birecik Boz kın 'nda (ÖAB) 44 Hasankeyf'te (ÖA25) kaydedilen anahtar ve belirteç taksonlar kaydedilen anahtar ve belirteç türler 30 Atatürk Baraj Gölü'nün Güne ydoğ u su ve Kıyı 45 Güçlükonak / Taşkonak'da (ÖA26) Boz k ırı 'nda (ÖA9) kaydedilen anahtar ve belirteç türler kaydedilen anahtar ve belirteç taksonlar 46 Bostancı 'da (ÖA27) 31 Nemrut Dağı 'nda (ÖA 11 ) kaydedilen anahtar ve belirteç türler kaydedilen anahtar ve belir teç taksonlar 47 Cudi Dağı 'nda (ÖA28) kaydedilen anahtar !aksonlar 32 Akçakale Bozkı rı 'nda (ÖA 12) 4B Uludere'de (ÖA29) kaydedilen anahtar ve belirteç türler kaydedilen anahtar ve belirteç taksonlar 33 Urfa Bozkırı 'nda (ÖA13) 49 Doğu Şırnak/ Batı Hakkari'de (ÖA30) kaydedilen anahtar ve belirteç türler kaydedilen anahtar ve belirteç taksonlar 50-55 Çabalar nerede yoğ u nlaştırılma lı dır? - önerilerin ö nceliklendirilmesi için tehdit lerin kullanılması PROJE EKİBİ isimlersoyadı sırasına göre sıralanm ıştır Proje Ekibi Ahmet Birsel (WWF-TR, Çevre Koruma Bölüm Ba şka nı ) Özgün Emre Can (WWF-TR, Yaban Hayat ı Biyo l oğ u ) Ayşegül Domaç (WWF-TR, CBS/ UA) Bahtiyar Kurt (DHKD, Kuş Ekipleri Koordinatörü) Yıld ıray Lise (WWF-TR, Proje Koordinatörü Ağustos 2002'den proje sonuna kadar) Hüma Ülgen Söylem ez (DHKD, Proje Koord inatörü Nisan 2001 -Temmuz 2002) HilaryWelch (Proje Sorumlusu, Danışman) Uğur Zeyda nlı (WWF-TR, Ekolog) Danışmanlar Prof. Dr. lbrahim Baran - Sürüngen ve Çiftyaşarlar (Dokuz Eylül Üniversitesi) Doç. Dr. Ertan Ta ş kavak - Rafetus euphraticus (Ege Üniversitesi) Prof. Dr. Mecit Vura 1 - Botanik (Gazi Üniversitesi) Dr. P. Sigbert Wagener - Kelebekler (Almanya) GeoffWelch - Kuşlar (RSPB, lngiltere) Bölüm 1 TEŞEKKÜRLER isimler soyadı sırasına göre sıralanmıştır DHKD / WWF-Türkiye Botanik Ekibi Nilüfer Akpına r Doç. Dr. Hasan Akan (Harra n Üniversitesi) 2001 /2 Mert Altıntaş Ömer Faruk Kaya (Harran Üniversitesi) 2002 Hatice Dinç Prof. Dr. MecltVural (Gazi Üniversitesi, Botanik Danışmanı) Ebru Gökteke 2001 /2 Nuran Kahya Uğur Zeyda nlı (WWF-TR, Ekolog) 2001 /2 Dr. Sedat Kalem Ferit Karakaya Memeli Ekibi Gernant Magnln Özgün Emre Ca n (WWF-TR. Yaban Hayatı Biyoloğu ) Deniz Tapan Tuğba Can (gönüllü) Yıldıray Lise (WWF-TR, Proje Koordinatörü) Veritabanı Destek Murat Tuna (gönüllü) lan Fisher (RSPB) Yrd. Doç. Dr. Uygar ôzesmi (Erciyes Üniversitesi) Fotoğraflar Holly Strand (WWF-US) Tamer Albayrak lbrahim Baran CBS I UA Destek Tu rhan Baytop Hande Akçakoca (GAP/ CBS Merkezi) Murat Biricik Demir Devecigil (HAT Coğrafi Bilgi Sistemleri A.Ş .) Murat Bozdoğan Alpaslan Savacı (HAT Coğra fi Bilgi Sistemleri A .Ş.) Özgün Emre Can Holly Strand (WWF-US) Robin Chittenden Yrd. Doç. Dr. Mehmet Lütfi Süzen (ODTÜ) David Cottridge Yeşim Şentü r k (HAT Coğ rafi Bilgi Sistemleri A .Ş.) Martin Davies Adem Tunca (HAT Coğra fi Bilgi Sistemleri A . Ş .) Sunay Demircan Yrd. Doç. Dr. Mustafa Türker (ODTÜ) Paul Doherty Erkan Uçarer (GAP/ CBS Merkezi) N. Nurdan Eren Hanne & Jens Eriksen Tamaml ayıcılık Analizi Selçuk Ertekin Paul Williams (British Museum [Natural History]) Chris Gomersall Martin Harvey Kuş Ekibi David Hosking Tamer Albayrak (Akdeniz Üniversitesi) 2002 Aykut ince Güneşin Aydemir (DHKD) 2002 Tuba Kı lı ç Murat Bozdoğan (lstanbul Kuş Topluluğu) 2002 Mehmet Koyuncu Arzu Gürsoy (Ondokuz Mayıs Üniversitesi) 2001 Bahtiyar Kurt Süreyya C. lsfendiyaroğlu (Marmara Universltesl) 2002 Alain Laurent Tuba Kılıç (ODTÜ) 2002 Fritz Pölking Bahtiyar Kurt (DHKD Kuş Ekipleri Koordinatörü) 2001 /2 Ertan Taşkavak Geoff Welch (Kuş Danışmanı, RSPB) 2001/2 Cafer Türkmen Hilary Welch (Proje Sorumlusu) 2001 /2 RickVonk MecitVural Sürüngenler ve Çiftayaşarlar Ekibi Hilary ve GeoffWelch Araş. Gör. Aziz Avcı (Adnan Menderes Üniversitesi) WWF-Tü rkiye Arşivi Prof. Dr. lbrahim Baran (Dokuz Eylül Üniversitesi, Uğur Zeydanlı Sürüngen ve Çlftyaşarl ar Danışmanı ) Araş. Gör. Çetin Ilgaz (Dokuz Eylül Üniversitesi) Doç. Dr. Yusuf Kumlutaş (Dokuz Eylül Üniversitesi) Dr. Oğuz Türkozan (Dokuz Eylü l Üniversitesi) GAP-BKI Diğerleri GAP Bölge Kalkınma idaresi Başkanlığı ve Bölge Jandarma Genel Komutanlığı'na memeli anketlerinin Müdürlüğü yöneticileri ve çalışanlarına proje dağıtımı ve cevaplandırılma sında gösterdiği sırasındaki her türlü yardım ve anlayışları için. destek ve anlayış için. izinler için Adıyaman , Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Dışişleri Bakanlığı: Mardin, Siirt, Şanlıurfa ve Şırnak illeri Jandarma karakol personeline arazi Evin Ecer (Londra Büyüke l ç il iği ) çalışması sırasındaki yardımları ve memeli anketini cevapladıkları için. Büyükelçi Korkmaz Haktanır {Londra Büyükelçiliğl) Hasan Servet Öktem Remzi Cam, lsmail Cibelik, Halil lbrahim Cibelik, Büyükelçi Varol Özkoçak Mikhail Derin, Cahit Kan, Yavuz Kan, Muhsin Kul, Nursel Usta oğlu {Kültür Dairesi). Mehmet Onur, Ahmet Tuncer ve RıfatTürkyılmaz'a Genelkurmay Başkanlığı . memeli ekibine yerel bilgi sağ ladı kları için. Z. Meral Ataç Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa ve Şırnak Jandarma il Alay Doç. Dr. Murat Biricik {Dicle Üniversitesi) Ray Daniel, {OSME fahri kütüphanecisi) Komutanlığı Personeli. Sunay Demircan içişleri Bakanlığı ve il Emniyet Müdürlükleri'ne yabancı danışmanların izinleri için. Güven Eken (Birdlife international) Doç. Dr. Selçuk Ertekin {Dicle Üniversitesi) Paul Fisher {RSPB Batı lngiltere Bölgesi) Ramazan Güvercin (Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, GAP Eğitim Yayım ve Araştırma Merkezi Müdürlüğü, Akçakale) Evrim Karaçetin Doç. Dr. Ahmet Kılıç {Dicle Üniversitesi) Murat Nehir Dr. Veli Cengiz Özalp Suphi Özer Ömer Faruk ôzmen Meriç Türker ôztürk Yeş i m Tunalı 2 ~i Bölüm 2 ÖZET ~-:.' GAP Biyolojik Çeşitlilik Araştırma Projesi, UNDP*'nin Sonuçlar (Birleş m iş Milletler Kalkınma Programı ) mali desteğiyle 657 kareden (bölgenin %81,51 'i) toplanan tür verileri GAP- BKI* tarafından DHKD/WWF-Türkiye*'ye ile 857 türe ait 22.461 tekil kayıt veritaba nında uygulama görevi verilen (2001 'de DHKD tarafı ndan saklanmıştır. Projede elde edilen ve bölgenin koruma başlatı lı p WWF - Türkiye tarafından tama mlanmıştır) önemini gösteren bazı bulgular ş un lard ı r: iki yıllık bir ça lış madır. Bu projenin ama çla rı 1950'1erden beri neslinin dünyada yok olduğu doğrul tu sunda GAP alanı (Güneydoğu Anadolu düşünül en Hazar kap l a nının bölgede hala Bölgesi) olarak bilinen Adıyaman , Batman, D i yarbakır, bulunduğunu bildiren kayıtlar vardı r. Ayrıca Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa ve Şırnak illerini bölgenin, çizgi li sırtla n için Türkiye'deki en önem il içeren siyasi sınırlara sahip alan ele alınmı ştır. bölge olduğu anlaşıl mı şt ır. Üç ana kara parçasının - Avrupa, Asya ve Orta Doğu Arazi çalışmala rı sı rasında Türkiye için yeni - kesişme nokta sında bulunan GAP alanı (Güneydoğu bir üreyen kuşun (bozkır ötleğeni ) varlığı ve Anadolu), hem ulusal hem de ulu s lararası aç ıdan Avrupa ölçeğinde koruma ö ncelikli türlerden yüksek koruma önemine ve bölgeye özgü birçok türü boz kirazkuşunun dünyada en çok bu bölgede içeren zengin bir biyolojik çeşitli li ğe sahiptir. Projenin bulunduğu saptanmışt ır. amacı, bölgedeki biyolojik çeşitli li k sıcak noktalarını , Bilim dünyası için yeni bir kertenkele türü olan barındırd ıkları doğa l değer l eri listeleyip, her alanın Harran kertenkelesi keşfedilmiştir. Dicle'nin baraj önemini sistematik olarak topla n mış verilerle bulunmayan bölgesinde küresel olarak nesli çok kanıtlaya rak belirlemektir. tehlikede olan Fırat kaplumbağasının yuva l amas ı için uygun yaşam alanları nın hala var olduğu Metodoloji saptanmıştır. • Tarım bölgelerinin yayılıp yoğunlaşmasının Bu projeden önce Güneydoğ u Anadolu, Türkiye'nin bölgedeki en büyük ve yayg ı n tehlike olduğu biyolojik çeşitlil ik açıs ından en az bilinen bölgesiydi. belirlenm iştir. Bölgeye karakteristik olan, özel Bu yüzden proje metodolojisin i tanım l arken bütün topluluklar ve giderek aza lan nadir türlere sahip bölge hakkında bilgi edinmek amaçlanmıştır. Bu kuru çayırlıklar peyzajı hızla biyolojik çeşit liliğ i amaçlar doğrultus unda şu kararlar a lın mıştır: çok düşük olan monokültür tarım alanlarına • Peyzaj ve topluluk ölçeğinde çalışılması: Harita dönüşmektedir. ölçeğ i olarak 1: 250.000 seçildi ve bütün veriler Uydu görüntülerinden, 13 bitki örtüsü sınıfı, toplanarak (1Oxl Okm'lik) karelere yerleştiri l miştir. sekiz alt ekobölge ve 37 ekolojik topluluk • Biyolojik çeş itlilik göstergesi olduğu kanıtlanm ı ş tür tanımlanmıştır. ve gruplar üzerinde çalışılması : Büyük memeliler, kuşlar, sürüngen ve çiftyaşar l ar, kelebekler, tehdit altınd ak i bitki ve bitki toplulukları seçilmiştir. Veri önceliklendirilmesi ve analizi • Bölge için güvenilir bir veri temeli oluşturacak Öncelikli Alanları belirlerken, ekolojik topluluklardan güncel arazi verilerinin toplanması. kaba filtre, türlerden de ince fi ltre olarak Bunun için aşağıdaki araçlar kulla nılm ıştır: yararlanılmıştır. Bölgenin tamamından ekolojik a) Tür verilerinin toplanması için literatür araştırması , olarak farklılık gösteren iki alanla (bölgenin batı anket (yalnızca büyük memeliler için) ve arazi ve doğu sınırındaki alanlar) ulaşım ve güvenlik çalış maları yapılmıştır. nedeniyle yetersiz arazi verisine sahip bir alan b) Uydu görüntüleri kullanılarak bitki örtüsü tipleri, alt (Siirt) analize dahil edilmemiştir. Analiz sırasında ekobölge ve ekolojik topluluklar tanımlanmıştır. tamamlay ı cılık analizi kullan ılarak yakın -minimum c) Bilgi depolama ve analiz için veritabanı, CBS, kare setlerini ta nımlayabile n WORLDMAP yazılımından Uzaktan Algı l ama ve Tamam l ayıcılı k Analizi yarar l anı l mı ştı r. programları kullanılmıştır. Analizde şunlar göz önüne alınmıştır: • En yüksek tür zenginliğine sa hip kareler; 3 • Bölgesel, ulusal ya da uluslararası önemle rini paydaşlarla işbirliği ku rma nın önemi şunları ve nadirliklerini göstermek için puanlanıp gerçekleştirmek için vurgulanmıştı r: önceliklendirilen yüksek koruma önemine sahip • Doğa koruma sorunlarının tanım l anması; 'anahtar' ta ksonlar; • Çözü mlerin tanım l anması; • Her karedeki parçalanmışlıklarını ve görece • Korunma ihtiyacı olan alanların daha ayrınt ılı bir büyüklükle rini göstermek üzere puanlanan biçimde tanımlanması ; ekolojik topluluklar. • Doğa koruma eylemlerinin uygulanması için WORLDMAP* kullanılarak bu veriler incelenmiş; bütün harekete geçilmesi. anahtar taksonlar ve her ekolojik topluluğun en iyi Uyg ulamalar için, bölgede her ana peyzajının örneklerini en az bir kez temsil edecek yakın - minimum karşı karşıya olduğu tehditlerin acilliği, derecesi kare seti için sorgulama yapılmı ştı r. Sonuç o larak 34 ve boyutuna göre öneriler öncellklendiril mişt ir. kare seçilm i ştir. ônceliklend ir i lm iş p eyzaj listesi şöyledir: 1 Kuru çayırlıklar Öncelikli Alanların Seçimi - kaba filtre 2 Tarım alanları uygulanması 3 Meşe çalı lıkları v e ağaçlıkları Her ekolojik topluluğun en büyük ve bütünlüğü 4 Nehir kıyısı habitatları ve sulakalanlar bozulmamış a l an l arı seçilip birleşti ril miş ve 5 Yüksek dağlar sonra 34'1ük yak ın -minimum kare setiyle birlikte Belirtilmesi gereken ana sorunlar tarımın yayılması incelenmiştir. Bunun sonucunda öncelikli Alanların ilk ve yoğun la şması ile Dicle'nln doğal olarak k~ l an seçi mi yapılmıştır. yerlerinde nehrin doğal akışını bozacak baraj ya da diğer inşaat projeleridir. Bu iki sorun içinden tarımın Öncelikli Alanların Seçimi - ince filtre yayılım ı bölgeyi en iyi temsil eden ve bölgenin özgün uygulanması peyzajı olan kuru çay ırlı kların kalan bölümlerini Son olarak analiz s ıra sında üretilen bütün uygun hızla bozmakta ve yok etmektedir. Bununla etkin veri ka tmanları birleştirilip ekip üyeleri tarafından, olarak mücadele etmek içi n, sürdürülebilir kullanım gerektiğinde WORLDMAP desteğiyle gözden reçetelerinin tanımlanması, peyzaj ölçekli koruma g eçi r il miştir. Bu katma nlarşunlardır: faaliyetlerinin uygulanması ve büyük koruma 1 Önerilen proje alan ları (uzman bilgisiyle seçilen alanların ın yarat ılma s ı aşağıdaki adım l arın at ılm asına 135 kare); olanak verecektir: 2 Elenen alanlar; • Peyzaj l arın etkin olarak korunması: Bir Biyosfer 3 Kaba filtre kullanıla rak seçilen Öncelikli A lanlar; Rezervi* ilanı ö nerilmektedir, bunun için uygun 4 Yakın - minimum kare setleri her tür grubu için en dört alan belirlenmiştir. çok tehdit altındaki en az bir türe sahip olması • Toprak ve doğal kaynak kullanımının tanımlanıp (örneğ in , öncelik sı ralamasında ı notunu alanlar); kontrol a l tına alınması; 5 34'1ük yakın - minimum kare seti; • Yöre halkı ve paydaşların faaliyetlerde yer almasının 6 Koruma yönetim statüsü (korunan alan s ınırları ); istenmesi ve teşvik edilmesi; 7 Bütün anahtar tehdit altındaki bitkiler yakın- • Sürdürülebilir kullanım ve etkili koruma faaliyetleri minimum kare seti. için başarılı örnekler sunulması. Bu seçimlerin sonunda ortaya 30 Öncelikli Alan Bunu sağlamak için her düzeyde yararlı ve destekleyici çıkm ı şt ır. Alan s ın ırlarının belirlenmesinde etkili olan ilişki ler ve ortaklıklar kurulmalıd ır. Bu raporun unsurlar şun l ardır: önerilerini bir adım ileriye götürmek için aşağıdaki • Topluluklar arasındak i bağlantıları korumak işleri üstlenecek kendini adamış bir Proje Uygulama amac ı yla mümkünse a lanları birl eşti rmek ; Sorumlusu atanmas ı önerilmektedir: • Büyük memelileri de barındırabilecek büyük • Bölgede et kin olan tüm anahtar kişi ve kuruluşları alanlar yaratmak; belirlemek, bunlarla diyalog kurmak; • Mümkün olan her yerde doğal özellikleri takip • Bölgede biyolojik çeşi tlil iğin korunm as ını etmek. etkileyecek, yürütülmekte olan ya da önerilen faaliyetler hakkında tüm verileri toplamak; • Bir Entegre Uygulama Strateji si oluştu rm ak; Öneriler ve uygulama • Uygulamalar için mali kaynakları bel irlemek. Bö lgesel 24 proje nin ana h atları, bütün Öncelikli *Tanımlar için bkz. sayfa 126-132, Sözlük. Alanlarda ileride yapılacak araştırmalar ve koruma faaliyetleri önerileriyle birlikte sunu l muşt ur. Uygun 4 18ölüm 3 PROJE GEREKÇELERİ harita ı GAP alanının Türkiye'deki konumu (CHl/ary Welch) Bölge - Tü rkiye'nin toplam yüzölçüm ünün yak l aşık %9.?'sine Güneyd oğu Anadolu Bölgesi - bu projenin amaçları denk düşen 75.358 km''lik yüzölçümüne sahiptir. Bu doğrul tusunda Adıyaman , Batman, Diya rbakır, bölge içindeki Dicle ve Fırat'ın geniş havza larında , Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa ve Şırnak Türkiye'nin 8,5 milyon hektarlık sulanabilir arazisinin illerlnl içeren siyasi sın ı r l ara sa hip alan ele a lı nmıştı r %20'si yer almaktadır. harita 2 1999 yılı ıtlbarıyie GAP su kaynaklan projeleri (CGAP- BKtı GAP- Güneydoğu Anadolu Projesi'nin Tarihi Güneydoğu Anadolu ülkenin en az yağış alan planları , 'Güneydoğu Anadolu Projesi' ad ı altında bölgesidir. 1938 yılında Dicle ve Fırat' ı n su top l anmış ve 1977 yılı itibarıyla tamamlanmıştır. 1989 kay n a kla rının sulama ve enerji üretimi için kullanı l ması y ılı nda, bu planlarla ili şkili faaliyetlerin yönetilmesi ve ve ayn ı zamanda nehirlerin düzensiz akışlarının uygu l anması amac ı yl a Gü n eydoğu Anadolu Projesi kontrol altına alınması kararlaştırılmıştır. iki havzanın Bölge Kalkınma idaresi (GAP-BKI) kurulmuştur. 5 Yılda 27 milyar kw/saat enerji üretecek ve 1,7 su rezervlerine dönü ş mektedir. Tarımsal üretim ve milyon hektar alanı sulayacak 19 hidroelektrik ekonomik büyümede beklenen artışlar gerçekleşmeye san tralı ve 22 baraj inşaatını da içeren, yedisi Fırat, başlarken , birçok sula kalan ve bozkı r türlerinin ihtiyaç altısı Dicle üzerinde olmak üzere toplam on üç proje duyduğu doğa l alanlar yok olmaktadır. GAP-BKI, bu hazırla nmıştır. Bu projelere paralel ya da bunların bir durumu ele alarak, m evcut ve gelecekteki projelerde sonucu olarak, tarım ve sanayi sektörlerinde, kırsal çevreyi göz önünde tutma gereğini duymuştur. kentsel altyapıda , eğitim ve sağlık hizmetlerinde gelişmeler planlanmıştır. Dolayısıyla GAP, çok sektörlü, entegre bir bölgesel GAP Biyolojik Çeşitlilik Araştırma Projesi kalkınma hamlesidir. Başından beri projenin temel GAP-BKI, UNDP'n in (Bi rl eşmiş Milletler Kalkınma amacı, mümkün o lan en kısa sürede Bölge'nin Programı ) mali desteğiyle DHKD'ye (Türkiye Doğal kalkınma göstergelerini ülke standartlarına Hayatı Koruma Derneği) 2001 baharında başlamak çıkarmakt ır. Öngörülen temel kalkınma senaryosu, üzere iki yıllık Biyolojik Çeş itl i li k Araştırma Projesi'ni bölgeyi tarıma d aya lı bir sanayi merkezi halin e uygulama görevini vermişt ir. DHKD, koruma çabalarını getirmektir. Projenin toplam maliyeti 32 milyar ve sınırlı kaynakla rı belirli hedeflere yönlendirme Amerikan doları olarak hesaplanm ı ştır. zorunluluğu ndan hareketle, 1997 yı lında Türkiye'nin en değerli biyolojik çeş itlil ik alanlarını tek bir envanterde toplamak Söz konusu proje Günümüzde GAP ge rektiğini belirlemiştir. de bu stratejiyle uyum içindedir. Güneydoğu Anadolu Halihazırda söz konusu on üç proje kısmen ekolojik olarak Türkiye'nin bütün diğer bölgelerinden tamamlanm ı ştır. Fırat üzerindeki bütün barajlar farklıdır. Anca k biyoloji konusundaki bilgiler Nemrut kullanılmaktadır. Dicle üzerindeki iki baraj - llı su Dağı , Birecik ve Ceylanpınar gibi birkaç bölgeye ve Cizre barajları - ise hala inşa edilmeyi bekler ait kayıtlara dayanmaktadır. Bunların birçoğu da durumdadır. Harran Ovası su l aması 199S'de başlamış, eskidir ve kimi büyük alanlar ha kkında hiç bilgi 2001 sonu itibarıyla 215.080 hektar alan DSI tarafından bulunmamaktadır. Bu proje, bütün bölge için güncel sulamaya açı lmıştır. Sulama projelerinin %12'si işler ve detaylı bilginin topla nmasını sağlayacak ve bunların durumda, %8'i inşa halinde, %251 ihaleye ç ıkarılmı ş analizini kolay l aşt ı rarak yukarıda belirtilen bu durumu durumda, %55'iyse planlama aşamasındad ır. Bunlar düzeltecektir. şi md i den tarımsal üretimde dikkate değer artışlar GAP Biyolojik Çeşitlilik Araştırma Projesi'nin sağlamışt ır. amacı, bölgede doğa l değere sahip öncelikli alanların GAP Mastır Planı ' nın 1989'da hazırlanışınd an bu belirlenmesidir. Bu rapor, bu süreçte kullanılan yana Bölge'de hızlı değişiklikler meydana gelmiş, en yöntemleri ve sonuç l arı açıklama kta, bölgenin temsili önemlisi uluslararası düzeyde 'kalkınma'tan ımına yaşam alan larını ve korunmaya en çok ihtiyaç duyan yeni boyutlar ve görüşler eklenmiştir. Mastır planda anahtar türlerini içine alan 30 Öncelikli Alan'a işaret yeterince dikkate alınmayan çevre, sürdürülebilirlik etmektedir. ve katılım gibi konular şu anda ön plandadır. Bu değ i şiklikler l e birlikte Bölge'nin acil ihtiyaçları , GAP Bölgesel Kalkınma Planı 'nın insani kalkınmayı da Proje ortak/an dikkate alarak gözden geçirilmesini gerektirmiştir. Kısa bir süre önce, planın yeni düzenlemesi Türkiye'nin Avrupa Bir l iği'ne kabulünü kolaylaştıracak uyum GAP Bölge Kalkınma idaresi sürecinin olarak daha da parçası geliştirilm i şti r. (GAP-BKI) Bugün Proje, yeni nesillerin yararlanıp gelişebileceği bir çevre yaratmayı amaçlayan Gü neydoğu Anadolu Projesi başlangıçta Devlet sürdürülebilir insani kalkınma felsefesi üzerine Planlama Teşkil atı tarafından yöne til miş ve oturmaktad ır. Proje'nin temel stratejileri adil kalkınma , Proje faaliyetleri farklı birimlerin sorumluluğuna katılım, çevre ve kültürel mirası koruma, istihdam verilmiştir. Za manla, Proje faaliyetlerinin kapsam yaratma, mekansal planlama ve altyapı geliştirme ve büyükl üğ ünün, proje uygulama sürecini konularını içermektedir. hızlandırabilecek ayrı bir yönetim birimi gerektirdiği GAP her zaman, su kaynak la rının yönetimi yo luyla görü lmüştür. Böylece, Proje ile bağlantılı faaliyetleri tar ımsal, ekonomik ve sosyal değ işi m i h edeflemiştir. uygulamak ve denetlemek için GAP Bölge Kal kın ma Böylece bozkırlar sulanmış tarlalara, nehirler d e idaresi 1989'da resmen ku r u lmuştu r (6 Kasım 1989 6 111 Türkiye Koruma tarihli Resmi Gazete'de yay ın lanan 388 sayılı Kanun :il::.. Doğal Hayatı Hükmünde Kararname [no. 20334) ). • Derneği (DHKD) GAP-BKl'nin GAP Mastır Planı ' nca tanımlanan yetki Türkiye Doğal Hayat ı Koruma Derneği, 1975 yılında v e görevleri şunlardır : lstanbul'da kurulmuş olan kamu yararı n a ça lışa n bir • Bölgede gelişmeleri kolay l aştırmak için planlama, sivil toplum ku r uluşu dur. DHKD, Türkiye'de biyolojik altyap ı ge liştirme, yetkilendirme, iskan, endüstri, çeşit liliğin korunması için çalışır, doğa korumaya ilişkin :-, adencilik, enerji, taşıma ile ilgili geni ş bir hizmet kanunla rı n oluştu rulma sı ve uygulanmas ına yönelik yelpazesi sunmak lobi faaliyetlerini destekler ve h alk ı bilinçlendirmeyi Bölge insanı nın eğitim seviyesini yükseltmek için amaçlar. ı:.. y.Juıı önlemler almak Bu faaliyetlerle ilgili çeşit li kurum ve kurulu şl ar ara nda koordinasyon sağlamak. çij • Doğa l Hayatı Koruma Vakfı WWF (WWF-Türkiye) GAP Biyolojik Çeşitli li k Araştırm a Projesi önce DHKD Birleşmiş Milletler Kalkınma tarafı ndan geliştirilmiş ve WWF-Türkiye tarafından Programı (UNDP) yürütülüp sonuçlandırı lmı ştır. WWF-Türkiye, DHKD'nln Birle miş Milletler'ın küresel kalkınma kuruluşu bilgi ve deneyiminden yararlanarak, sistemli ve ohn BM Kalkınma P rogramı (UNDP), değiş i min profesyonel bir şekilde koruma programları ve sav·Jn ucul uğunu yapmakta, insan l arın daha iyi bir projeleri yürütür. WWF'nin ulusal t emsilcisi olan WWF yaş m kurabilmeleri a macıy l a ülkelerin bilgi, deneyim Tü rkiye, yerel bakış aç ı larını ve Tü rkiye'ye özel sorunları ve kaynaklara ulaşmala rı için çalışmaktadır. 166 ülkede ön plana alarakWWF'nin küresel koruma öncelikleriyle h lı umetler, sivil toplum kuruluşl arı ve özel sektörle uyum içinde çalışır. b11 1ikte ça lışmakta , kalk ı nma yolunda karşılaştıkları WWF-Tü rkiye,doğa koruma a l anındaki 25 yılı uhı~aı ve küresel düzeydeki zo rlukl arı aşmala rı için, aşkın deneyimiyleTürkiye'nin lider doğa koruma l 7 1 Bölüm 4 ARKA PLAN harita3 Yollan (kırmızı), il ve ilçe sınırlannı (mor), bazı ana ilve ilçeleri ve yOksekllQI gösteren GOneydoQu ha r itas ı (CIA~egOI Domoç -e Hilory Welch) ... - "' .. Tarihsel Bilgiler ilk Uygarlıklar Yukarı Mezopotamya ve Verimli Hilal adıyla da anı l an lô 5500 yıl ın da Verimli Hilal'de çiftçiler, faaliyetlerini Güneydoğu Anadolu, uyga rl ık tarihinde çok önemli Dicle ve Fırat'ın suladığı ovalara kaydıra ra k yağmura bir rol oynam ı ştır. Buğdayın burada ehlileştiri l i p olan bağ ı m lıl ık l a rı nı azaltmışlardır(Jaradat, 1998). yetiştirilmeye baş l andığı ve buradan Avrupa, Asya ve Başlangıçta yabani tahıllar avcı -toplayıcılar tarafından Kuzey Afrika'ya yayıldığ ı düşünülmektedir (Zohary doğadan toplanmış , zamanla bunlarla birlikte ve Hopf, 1993). Botanik tarihi, coğrafya ve genetik sebzele r, yağlı tohumlar, baharatlar, meyve ve yemiş bilimine ait yeni bulgular, tarımın beşiği olarak ağaçları gibi bir dizi faydalı bitki ehlileştirilmiş ve Türkiye'nin güneydoğusunu ve Suriye'nin kuzeyindeki yetişti r ilmiştir. Aynı dönemlerde koyun, keçi, sığır, Verimli Hilal içinde bulunan belirli bir "çekirdek domuz ve köpek gibi hayvanlarda ehlileştirilmiştir bölge"yi işaret etmektedir (Nesbitt ve Samuel, 1996). (Miller, 1992; Nesbitt, 1995). Birçok önemli gıda, ilaç Büyük olası lı k l a Karacadağ (Güneydoğu Anadolu), ve evcil hayvan türlerinin kökeni olan Verimli Hilal, 11 .000 yıl önce buğdayın ilk kez eh lileştiril m eye bugün hala bu türlerin yabani atalarının gen havuzunu başlandığı yerdir (Heun ve diğ ., 1997; Bilgiç, H. 2002). barındırmaktadır. harita4 Bölge sınırlan sarı ile belirtilmiş GüneydoQu Anadolu sayısal yükseklik modeli. Kuzeyde da Qların yay biçiminde bölgeyi san şı ve güneyde Suriye Çölü ile alçak ovaların baQlantısı açıkça görülmektedir. (OGAP·BK/J 8 Sümerler bölgede taşk ı n kontrolü ve sulama görülen as l anların Panthera leo n esli Güneydoğu sistemi ge li şt irmiştir. Sulama, tarımsal üretim için Anadolu'da 19. yüzyılda tükenmiştir. Son bireyin yaşamsal önem taşımaktaydı . Nehirler (alüvyon 1870'te Birec i k'ın meşe ağaçlıklarında öldürüldüğü birikmesi sonucu) ovaların seviyesinden yükseldiğinde, bilinmektedir. Çitalar Acinonyxjubatus da 19. yüzyılda sulama suyu yerçeklminin etkisiyle tarlalara yok olmuştu r. aka bilmekteydi. Sümerler'in geliştirdiği sulama Dlyarbakır'da Çayönü yerleşimine (lô 9200-8000) sistemleri bölgede ilk "yoğun"tarım faaliyetlerinin ait arkeolojik bulgular, yabani s ığır Bos primigenius gerçe kleşmesini sağlamış, Dicle ve Fırat nehirleri (e hlileştiri lm iş s ığır Bos taurus'un atası), yabani eşek arasındaki ovayı o l ağanü st ü verimli hale getirmiştir. Equus heminous ve kunduzun Castor fiber bir zamanlar Uygulanan ileri ta rım teknikleriyle bu verimli ova, bölgede yaşadığını göstermekte dir. Bu türlerin yanı ilk şehi r merkezlerinin besin kaynağı olmuştur. Gıda s ı ra, eskiden bölgenin en yaygın büyük memeli üretimindeki gelişmeler; ortaklaşa planlama ve türü olan yaban koyununun Ovis gmelinil da nesli planlı mühendislik faaliyetlerinin geliş mesi, tarım tüke nmi şt i r. mahsulü fazlası için stoklama tesislerinin kurulmas ı , Bölgede hala görülen yaban hayatı türlerinin büyük ticaret ilişki l erinin ortaya çıkm ası, besin kaynaklarının bölümü - özellikle büyük memeliler - bıçak sırtındadır. korunması , suyu dağıtmak ve faaliyetleri kontrol Bölgedeki bütün büyük etoburların besin kaynağı etı nek üzere merkezi idare uygul anmas ı , ilk şehir olan ve insanlar tarafından da avlanan ceylan Gazella devletlerinin dolayısıyla büyük imparatorlukların ve subgutturosa, eskiden güneydoğu bozkırlarında en uygarlık la rın kurulm ası gibi sonuç l arı doğu rmu ştur bol bulunan türdü. Bugünse leopar Panthera pardus (Miller, 1992). ve Hazar kap l anı Panthera tigris ile birlikte Türkiye'de doğada nesli tükenmek üzeredir_ Hakkında daha az Yerleş i k tarımın çevre üzerindeki olumsuz tarihi bilgi bulunan diğer gruplar için de aynı durum etkileri söz konusudur. Uygarlık tarihindeki bütün bu g e li şme l er, çevre üzerinde olumsuz etkiler yaratmışt ır. Sulanan araıilerd e akıp gidemeyen fazla su, daha yavaş Ekolojik önem buharlaşa rak geriye çözünmüş mineral tuzlar bırakmış Coğrafya ve iklim ve tuzla rın toprağın derinliklerinden yüzeye ç ıkm as ın a Güneydoğu Anadolu, üç ana kara parçasının kesişme neden o lmuştur. Zaman la toprak zehirlenmeye ve noktasında bulunmaktadır : Avrupa, Asya veOrtadoğ u . tarıma e lverişsiz hale gelmeye başlamıştır. Tarlalar Ayrıca , Afrika ile kuzey enlemler arasındaki önemli terk ed il miş, 10 2400 yıl ında Mezopotamya'daki tarım kuş göç yolları buradan geçm ektedir. Bu kesişme ür<'timl önemli ölçüde düşmüştür. Mezopotamya çivi nokta s ı özelliği , bölgenin kültüründe, topog rafyasında, yazısı tabletleri, tuzlanmanın n eden o lduğu hasardan ikliminde, flora ve fauna sında kendini göstermektedir. söz etmektedir. Sümerler'in terk e tti ği sulama kanalı Geçiş bölgesi o ldu ğundan hakim bir alt Akdeniz sistemlerinin izlerine hala rastlanmaktadır. insanlar ve karasal iklime sahiptir. Yaz ın bağıl nem çok yerleşik düzene geçtikçe, Verimli Hilal'de tepelerin düşüktür(% 1-2), sıcaklık gündüz iyice yükselir, gece yamaçl arı ndaki açık meşe ormanları yok olmaya aniden düşer. Harran Ovası ve Suriye s ınırına yakın başla m ı ş, bu da erozyona ve taşkınlara yol açmıştır. alanlar bölgenin en sıcak yerle ridir. Yüksek sıca klıkl ar, resim 1 bölgenin güneyde Suriye Çölü'yle kesintisiz bir Oyma aslan, bağlantı içinde olması; kuzey, batı ve doğuda bölgeyi Nemrut Da{lı Türkiye'nin diğer kesimlerinden ayıran dağlarla (OHilary&Groff Welch) çevrili olmasının bir sonucudur_ Yağışlar genellikle kış ve ilkbaharda görülmektedir. Fırtınalar ve tahrip edici dolu yağmur l arı görülebilir_ Yağışlar genelde düzensizdir ve yıllık ortalama en fazla dağlarda olmak üzere 400-1200 mm arasındadır_ Bölgeyi bat ı yön ünde çevreleyen dağlar, Amanos Dağları silsilesinin en doğu kenarını o luşturmaktad ı r. Kuzeydoğuda bulunan Doğu Toroslar ise lran'daki Güneydoğu Anadolu'daki yaban hayat ı da olumsuz dağlarla benzerlik göstermektedir {bölgedeki en etkilenm iştir. Asya fill Elaphus maximus, lö birinci yüksek zirve 3358 mile Şı rn ak'ta dır ). Bu dağlar yüzyıla dek Güney ve Güneydoğu Anadolu'nun arasında kalan bölgede inişli ç ıkışlı araziler ve geniş sulakala nlarında yaşamıştır. Sümer sanatında sık sık ovalar bulunmaktadır. Buradaki tek önemli yükselti 9 Kuzeyde ve doğudaki Doğu Toroslar ile, bölgenin kabaca m erkezinde yer alan geniş bazalt çevresindeki kuru bozkır ikliminin etkisi altında kütlesiyle Karacadağ 'dır (1957 m). bulunan, ekolojik açıdan yalıt ı lm ı ş yükseltilerden Karacadağ 'ın doğusunda Mardin Dağları 'nın (1416 m) oluşan eşsiz Mardin Dağları 'nın karakteristik bitki klreçtaşı yamaç l arı ovaya doğru uzanır. Mardin'd en güneye doğru bak ıl dığındaysa , uçsuz bucaksız Suriye örtüsüdür. Çölü uzanır. Bu ova ve batıda b i rleşen Ceylanpınar ve • Volkanik bozk ır la r; Harran ovaları, Türkiye'nin önde gelen tarım arazilerini oluşturmaktadır. Bu ras ı , Dicle ve Fırat nehirleri arasındaki verimli ova, Yunanca adıyla Mezopotamya, yani "iki neh ir aras ı ndaki toprak 'tır. Peyzaj Bölgeye özgü baş lı ca peyzaj özellikleri şunlardır: • Dicle ve Fırat nehir k ı yısı habltatla rı; resimler 2-6 Dicle nehri, Cizıe Karacadağ ve çevresindeki bozkırlar, bölgenin (O Sunay volkanik kökenin in etkisi altındadır ve eşsiz Graminea Demlrcan); veAstragalus bozkır topluluk l arını barındırmaktadır. Kuru ova bozkı rı, Şanlıurfa'nın • Doğu Akdeniz makilikleri ve kuru i ğne güneyi; Meıe çalılıQı , OçkOy yakınları, Mardin; Yükseklerde Asıragalus topl u lu kları, Ka racada!); Pinus brucia ve makiler çiftyaşa r ve ba lı k türü ba rındı r makta ve bu t ü rlerin (C HilaryveGeoff Türkiye'ye u l aşabi l mesi için doğal geçiş ala n ları Welch) oluşturmaktadır. Nehirlerin Türkiye kesim leri, çeşitli türlerin dağı lı m alanlarının en kuzeydeki k ı s m ını oluşturmakta ve bu nedenle küresel ölçekte önem taşımaktad ı r. Bölgenin batı kenarı Akdenizmakillkierinin doğu • Kuru ova bozkırı ve ya rı çöl habltatlar; sınırını içermektedir, kermes meşesi Quercus coccifera ve kızılçam Pinus brutia ormanları buraya hakimdir. Yaban hayat ı Botanik açıdan Güneydoğu Anadolu iki fitocoğrafi bölgede yer almaktadır: Akdeniz ve lran-Turan (bkz. harita 5). Bölgenin florası büyük ölçüde Suriye Çölü'nün etkisi altındadır. Bölgeye endemik önemli türlerin birçoğu dağlık yerlerdeki bozulmuş Buradaki toplu luklar, Arabistan Yarımadası 'yla meşe ormanları ve çalılıklarında bulunmaktadır. ekolojik benzerlik taşımakta ve kuru bozkır koşullarına Karacadağ 'ın tepesinde geven toplulukları (Astragalus) uyum sağla mı ş t ürlerin önemli örneklerini ve yal ıtılmış bir halde varlıklarını sürdürmektedir. kuzeydeki u zan tıl a rın ı barındırmaktadır. Geniş yamaçlardaysa, kültürü yapılan buğday ve • Doğu Anadolu meşe o rmanları ve çalılıkları ; nohutun yabani a ta l arı (Triticum dicoccoides, Cicer echlnospermum) hayatta kalmıştır. Bölge ayrıca önemli bir zoocoğrafi kesişim noktasında bulunmaktadır. Örneğ i n bölgede toplam 324 kuş türü (ulusal toplamın %72'si) kaydedilm i ştir. Bunların en az 195'i (ulusal toplam ı n %64'ü) burada üremektedir, geri kalan türlerse göçmendir, yani üremeyen yaz ya da kış ko nakç ı s ı dı r. Çok say ı da türün kaydedilmesi bir dizi etkene bağlıd ı r : 10 harita S Bulgaristan Türkiye'nin Karadeniz fitoco{lrafi bölgeleri (hama Hılary Welch, kaynak Davı~ 1971) IRAN-TURAN BÖLGESi Surıyo Akd•niz • Öze lleşmiş habitatların var lı ğı, özellikle Türkiye'de Orta Doğu/ Afrika kökenli türler benzeri bulunmayan yarı - çöl bozkırı • Asya kökenli türler. • Birçok türün bölgeye girişi ve bölgeden geçişi için Sürüngen ve çiftyaşarlar için de benzeri bir durum söz doqal göç koridorları oluşturan Fırat ve Dicle nehir konusudur. Bölgenin Suriye Çölü'y le doğrudan coğrafi si~ emler! ili şki içinde olması ve genellikle sıcak ve kuru olan • flölgenin (yine bir göç koridoru olan) Rift Vadisl'nln iklim koşu ll arı , Güneydoğu Anadolu'nun Türkiye'nin kuzl·yd oğu ucunda, (Orta Doğu ' nun tipik türlerine diğer bölgelerine oranla daha zengin bir sürüngen ve geçiş sağ layan ) Suriye Çölü'nün kuzey kenarında ve ç iftyaşar çeşitliliği barındırmasına neden o l muştur. Oı tıı Asya ' nın batısında bu lun masından kaynaklanan Ana dağılımları Suriye, Irak ve lran'da bulunan str tejlk coğrafi konumu. birçok tür burada da görülmektedir; Cyrtopodion Rölge, Türklye'nln (ve Avrupa'nın) yalnızca bu scaber, Stenodactylus grandiceps, Assacus elisae, bölümünde bulunan ve bu nedenle özel koruma Acanthodactylus boskianus, Coluber ventromaculatus, de!Jerl ta ş ı yan çeşitli türleri barındırmaktadır. Bunlar iki El ren is coronella, Spalerosophis diadema - ve iki gruba ayrılabilir : yeni tür, Eublepharis angramainyu (Göçmen ve diğer l eri 2002) ve Mesalina ~t aMDoğu/ Afrika kokenliler Asya kokenliler tablo ı brevirostris (Kum lutaş ve Avrupa'daki Kelaynak Geron ıi Küçük kumru StrttJlopelio senegolensis Çizgili ishakkuşu Orus brucel (toplam 127 tür) kaydedilmiştir. Bunlardan S'i çiftyaşar, 49'u Çöl toygan Ammomanes desertl Küçük sağan Apus offinis (bir kuru bozkır tüıil) sürüngen olmak üzere toplam 54 tür, ya ni Türkiye'dekl sürüngen Kızılca kuyrukkakan Yeşil ankuşuMerops persicus Oenonthe xonıhopıymno (bir kuru bozkır tO ıil} ve çiftyaşar faunasının %42,S 'ı Gü n eydoğu Anadolu'da Pembe gö!'ıüslG öt ~en Sylvio mystacea bulun m aktadır. Büyük kaya sı vacıku şu Sltta ıephronota Küçuk serçe Posser moabit/cus Çöl serçesi Petronlo brochdoctylo Sarı bo!'ı azlı serçe Peıronla xonıhocollls Boz alamecek Rhodosplzo obsoleıa Do{ju klrazkuşu Emberizo buchonani - 11 resim 7ve8 solda Coluber venıromoculorııs, ana yayılım alanı daha do{ıu ve Orta Do{ıu'nun güneyıdır so~do Bufo viridıs, TOrl Bu proje kapsamında yapılan alan ça lışmaları, atalarını hala barındırması açısından, benzersiz bir bölgenin yüksek koruma değeri taşıyan birçok türü konuma sahiptir. barınd ı rdığını göstermektedir: - Büyük memeliler - Hazar kaplanı Panthera tigris virgata 19SO'lerden beri küresel ölçekte nesli tükenmiş Peyzaj değişimi - bölgedeki biyolojik bir tür olarak kabul edilmektedir; ancak bölgenin çeşitliliğin karş1S1ndaki en büyük tehdit doğusunda hala varlığını sürdürmesi söz konusu olabilir. Bir zamanlar Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin Ku ru bozk ırl a r, Türkiye'nin son ceylan Gazel/o hakim bitki örtüsü alçak kes imlerde bozkır çayır lığı , subgutturosa bireylerini barındı rmaktad ır. Ayrıca yükseklerdeyse meşe ormanlarıydı. Bugünse ağaç Türkiye'de en çok çizgili sırtlan Hyaena hyaena görülen örtüsü büyük ölçüde yok olmuş. çay ırlı k ve tarım alanı yer de burasıdır. karışım ı hakim o lmu ştur. "Çayırl ık ' ve"tarım alanı" - Kuşlar - iki tür küresel ölçekte tehdit altındadır: terimleri geniş bir habitat tipleri çeşitliliği ni kapsar: F ı rat'la yakın ili şki li olan kelaynak Geronticus eremita Ekilebilir ve iyi l eştirilmiş çay ır lar, bozkır habitatları, ile elde kalan buğdaygiller bozkırlarında hala küçük dağl ı k çay ı r l ar, ı s lak çayı rl ar, çok yıllık bitkiler ve sayılarda üreyen ve tarımsa l yoğunlaşmaya bağlı ağaçlıklar. Güneydoğu Anadoiu'nun yüzölçümü habitat kaybı nedeniyle dünya çapında tehdit altında yaklaşık 7,5 milyon h ektardı r. Bunun 3,2 milyon hektarı olan toy Otis tarda. tarıma elverişlidir, 1,3 milyon hektarı orman lık arazidir, Güneydoğu Anadolu Bölgesi boz kirazkuşunun 2,3 milyon hektarı ise çayır ve ot l aktır. Emberiza cineracea dünyada en çok görüldüğü yerdir 'GAP bu kaynakların etkin bir şekilde kullan ı lması ve Türkiye'de bozkır ötleğen inin Sylvia conspicillata tek ve bölgede iklim koşulları elverdiğinde sulamayla yılda üreme alanını içermektedir. iki ürün a lınması üzerinde yoğunlaşmaktadır. GAP 'ın - Sürüngen ve çiftyaşarlar -2001 yılı alan ça lı şması tamamlanması ndan sonra sulamaya açılacak alanlar sırasında yeni bir kertenkele türü keşfedilmiştir. tarımsal ç ıkt ı üzerinde önemli değişik l ik l er meydana Acanthodactylus harranensis'ın Harran civarına getirecektir ve bu sayede ekilebilen soya fasulyesi, endemik olduğ u san ı lmaktadır. yerfıstığı , mısır, ayçiçeği ve yem bitkileri gibi bitkiler, Nesli çok tehlikede olarak listelenen Fırat gelecekteki tarımsal sanayinin temelini oluşturacaktır: kap l umbağası Rafetus euphraticus Dicle ve Fırat kaynak: www.gap.gov.tr havzalarına endemiktir. Tarımda herhangi bir yoğunlaşma , özellikle de - Kelebekler - Bölgede çok sayıda nadir tür büyük ölçekte olursa, bölgedeki biyolojik çeşit lili k bulunmaktad ır. Çay ır toplulu kları başta olmak üzere üzerinde büyük bir tehdit oluşturmaktadır. Zarar verici elde kalan doğal h abi tatların yaban hayat ı dostu değişikliklerin hepsi geleneksel tarım ürünlerinde ve yöntemlerle yönet ilmesi suretiyle tür çeşitliliğ inin yetiştirme yöntemlerinde yapılacak değ i şik l ik l erle korunması en büyük koruma önce l iği olarak kabul ilgilidir. Bu nlar; toprağ ı derin sürme, çiftçi lik edilmektedir. faaliyetlerinin zamanlamasındaki değişiklik l er, düzenli - Bitkiler - Türkiye'nin diğer bölgelerine göre bitkiler nadas yapılmaması, taşlı ve bitkice zengin tarla sınır açısından çok zen g in olmayan Gü neydoğu Anadolu alanlarının belirli yerlerde ya da geniş çaplı olarak Bölgesi, 82'si bölgeye endemik olmak üzere tehdit kaybedilmesi o larak sıralanabilir. alt ındaki 384 bitki türünü ba r ı ndırmakta d ır. Bu bölge Do l ayıs ı yla lô 2000'de o l duğu gibi günümüzde de, ayrıca, kültürü yapılan çeş itli tahıl türlerinin yabani doğal habitatların bozulması , tarımın yoğunlaşmas ı, 1 2 KUTU 1 Pamuk KUTU 3 Yoğun su gerektiren tarım 98 de, Türkiye'nın toplam pamuk üretiminin %41,6'sı mahsulleri ydoğu yapılmıştır. Tarımda kullanılan Anadolu'da Dünya çapında yetiştirilen ve en çok su istediği bilinen zararlı k ve ot cilduruculeri n in d düşük yoğunluklu otlatmayla korunmaktadır. En büyük tarı msal üretimin ücra köşelere kadar yay ı lması, doğal tehlike tarımsal değişimden gelm ekte ve türlerin çayır ve otlakların aşırı kullanımı sonucunda bölgenin neredeyse %90'ı nı etkilemektedir. doğal kaynakları tahrip edilmektedir. Çeşitli kaynaklar Bir başka büyük tehdit de geleneksel tarım bu noktaya dikkati çekmektedir: yöntemlerinin (toprağın terk edilmesi dahil olmak üzere) ortadan kalkmasıdır. Bunun diğer yaban hayatı Dünyan ın Bitki Gen Kaynaklarının Durumu Hakkında gruplarıyla birlikte kelebek türlerinin %6S'ini etkilediği Rapor (FAO 1996, Jaradat 1998'den) sanılmaktadır. Bitki genlerinin ve biyolojik çeşitliliğin kaybolmasının Benzer sorunlar orman lı k ha bitatlarda da başlıca nedenleri arasında şu nlar bulunmaktadır: görülmekte ve Avrupa'da tehdit altındaki kelebek • Arazi açma, türlerinin %63'ünü etkilemektedir. • Aşırı otlatma, Bu değişimler, üreme alanlarının doğrudan kaybı na • Değişen tarım sistemleri, yol açmaktadı r. Habitatları n giderek parçalanması • Nadasa bırakılan arazinin azalması . tehdit altındaki türlerin %87'sini etkileyen önemli bir Türkiye'nin Önemli Bitki Alanları (Özhatay ve tehdit olarak karşımıza ç ı kmaktadır. diğerle r i , 2003) Giderek büyüyen bütün bu t ehditler, bölgeyi Güneydoğu Anadoiu'daki Önemli Bitki Alan l arı ' nın en iyi temsil eden iki bitki örtüsü topluluğu olan karşıs ındaki başlıca tehditler şöyle sıra l anmaktad ır : buğdaygiller bozkı ri arıyla , meşe çalılık ve ormanlarını • Boz kırların tarım arazisine dönüştürülme si, barındıran Güneydoğu Anadolu'da bu l unmaktadır. • Aş ırı otlatma, Avrupa'da Kuş Habitatları: daha geniş çevre için bir • GAP projesinin iklim ve flora üzerindeki etkileri. koruma stratejisi (Tucker & Evans, 1997) Aynı durum Türkiye'nin d i ğer bölgeleri için de söz 1972 ve 2000 yı ll arı arasında lngiltere'de tar ı m konusudur, -Türkiye'nin Önemli Bitki Alanları 'n ı n alan l a rı nda yaşayan 1O türe ait yakla ş ık 1O milyon %40'ın ı etkileyen - en büyük tehlike aşırı ta rımsa l üreyen ku ş yok o lm uştur. Bu kayıpları n oran ı , kerkenez faaliyetlerdir. Falco tinnunculusi çin %24'ken, üveyik Streptopelia Avrupa Kelebekleri Kırmızı Listesi (Swaay&Warren, turtur için %85'e ulaşmaktad ır. Toplam say ı da genel bir 1999) düşüşün yan ı s ıra, birçok tür için dağılımda da önemli Avrupa'da (Türkiye dahil) en çok tehdit altındaki ölçüde aza lma vardır. Bu kay ıpl arın benzeri diğer kelebeklerin %51,81 tarafından en çok kullanılan beş birçok Avrupa ülkesinde de görülmektedir. Yaşamın ı habitat ın hepsi de çayırlıktır. Bunların çoğu geleneksel sürdürebilmek için tarım ve çay ır habitat i a rı na bağıml ı olan 173 kuş türünü n neredeyse %70'inin yetersiz koruma duru munda olduğu dü ş ünülm ekted ir. Tehdit K U 2 Su varlığı ve tanm a l tında olmayan diğe r türlerse tarım alanlar ı ve ınsan kullan mına ayrılabilecek su miktarını ıki ana çay ırlık alanlarda özelleşmi şlerdir ve bu yüzden bu ek ide etkilemektedir· oplam su kullanımının yaklaşık %701 doğrudan ç ftçılı k faalıyetlenne ayrılmaktadır. Suyun önemli bır kısmı KUTU 4 Pamuk yetiştir, su tasarruf et taşı a sırasında ya da topraktan suzulerek kaybedilmekte, Hindistan'dakl alan projeleri, pamu{lun taşkın sulaması qe donen suyun kırll olması durumunda başka şekilde yerine damlatma yöntemlyle yetiştirilmesi durumunda ku .:ı nılamamaktadır Bu da havzada kullanılabılır su %80'e varan olçude su tasarrufu yapılabildiğini mıkta rını azaltmaktadır. göstermektedir. fa rım; suyun toplanması, saklanması ve çevreye scllınması ile ilgili yontemleri etkileyen toprak kullanımı d egış ıkliklerine sebep olur. Dolayısıyla, dogal çayırları (Kutulardaki tüm bilgiler WWF [2003] Su isteyen Tarım t arı m arazisine donuşturmek. nehir havzası içinde Mahsulleri. Yiyecek ve Giyeceklerimiz Doğayı Tüketip bulunan suyun varlığını ve dongusunu etkilemektedir. Çevreye Zarar mı Veriyor? adlı ça lışmadan alınmıştır.) 13 geleneksel toprak ve habitatlara çok bağımlıdırlar. Çoğu yalnızca geleneksel insanoğlunun kullanım ı bu ku ll anım şekli n in destekled i ği biyolojik çeşit l il i k ya da yoğun olmayan şekilde yönetilen habitatlarda arasındaki ilişkiyi anlamak, büyük önem taşımaktad ı r. bulunan niteliklere gereksinim duyar. Bölgenin biyolojik çeşitliliğine katkıda bulunan yönetim faaliyetlerini anlamak gelecek için doğa Önümüzdeki sorun dostu yönetim yöntemlerinin uygulanmasına yol açar. Yaşam alanlarının bozulması ve parçalanması Tarım ve çayır habitatları , Güneydoğu Anadolu sonucunda popülasyonları tam bıçak sırtında Bölgesi'nin yaklaşık %73'ünü kaplamaktadır. Bu alanlar dengelenmiş olan çizgili sırtlan ve ceylanın yaşamını doğa dostu bir yönetimle korunmadığı takdirde, sürdürmesinin anahtarı peyzaj yönetimidir. habltatların değişmesi ve bozulmasının bölgenin Peyzaj yönetiminden ne anlaşılmalıdır? biyolojik çeş itli l iği üzerinde oluşturacağı potansiyel Genellikle toprak yönetimi kararları arazi sahipleri olumsuz etki çok büyüktür. düzeyinde alınmaktadır. Yerel düzeyde alınan kararlar ö ncelikli alanlarda (bkz. BÔneriler) üzerinde nedeniyle dünyanın her yerinde peyzajı, yan yana durulan esas konu (bir miktar koruma gerekli olmakla görülen çeşitli kullanım biçimleri belirlemektedir. birlikte), ya l n ı zca sıkı koruma sağlamak değil, arazilerin Ancak, peyzajın bir kısmında alınan kararların etkisi yönetiliş biçimlerini anlamak ve kontrol altına almak genellikle peyzajın tümünde hissedilmektedir. Bu olmalıd ı r. Bölgede varlığını sürdüren yaban hayatı, etkileri öngörebilmek için peyzaj içindeki süreçleri insan faaliyetlerinin sonucu ortaya çıkan habitatlar daha iyi anlamak gerekmektedir. Bu da biyolojik mozaiği içinde yaşamaya uyum sağlam ı ştır. Ancak çeşitliliğin korunması konusunda çok daha geniş son so yılda insan etkisi yoğunlaşmıştır. Yaşanan hızlı çap l ı bir yaklaş ı m ı şart koşmaktadır. Peyzaj ölçeğine değişimler yerel fauna ve flora üzerinde çok büyük odaklanmak, toprak yönetiminde ekolojik bölge baskılar o l uşturmuş, onları gittikçe daha dar alanlara yaklaşımın ı n temel unsurlarından biridir. Bunu sıkıştır m ıştır. Bu kontrolsüz değişim sürerse, birçok başarmanın yolu, yerel yöneticiler ve yöre halkıyla türün hayatta kalması mümkün olmayacaktır. birlikte ça lı şmakt ır. 14 liölüm 5 PROJE METODOLOJİSİ a Genel yaklaşım - Uğ ur Zeydan tı Bu projeden önce Güneydoğu Anadolu (75,358 km 2'1ik mercimeğin yabani ataları burada yetişmektedi r. iki ya yü.lolçümüyle Türkiye'nin toplam yüzölçümünün onda da daha fazla topluluğu barındı ran ya da el değmemiş birine ka rşılık gelen bir alan), Tü rkiye'nln biyolojik habitatlar içeren alanlar, ekolojik süreçlerin korunması açıcJ.m en az tanınan bölgesiydi. Eldeki verilerin açısından önemli kabul ed ilmiştir. az! q nedeniyle projenin çıkış noktası , bölgedeki Proje, bu temel ilkeler çerçevesinde belirli tür bü n biyolojik çeşitliliği temsil edecek bir dizi alanın grupları (bakınız sayfa 20) ve topluluklar üzerinde .saı • nma s ı ydı. Sunun için iki arazi sezonu süresince yoğunlaşmış ve bunları, her birine farklı önem yo , ve kapsamlı bir alan çalışması gerçekleştirilmesi dereceleri atamak suretiyle o l abildiğ i nce sistematik il görüldü. Projenin güvenilir sonuçlara bir şekilde incelemiştir. Çalışma l ar üç aşamada uıa· ,jbllmesi için, kolay anlaşılır ve iyi düşünülmüş yürütülmüştür: b r ınte mln seçilmesi büyük önem taşımaktaydı. 1 Temsil ellerler ve abiyotik unsurları ku llanarak Gr • 1ka bul gören yaklaşım , nesnel kriterler kullanılan bölgenin biyolojik çeşitliliği n in karakteristik bir onceliklendirme sürecine odaklanmaktı. Ancak özelliklerini belirlemek - veri toplama ve üretme, önceliklendirilecek ola n neydi ve bu nasıl yapı l acaktı? verilerin girilmesi ve gözden geçirilmesi; lr yerin biyolojik çeşitliliği , sıkça barındırdığı 2 Biyolojik unsurları kullanarak Öncelikli tür :ıyı sına ya da tür zenginliğine bağlı olarak A 1an lar'ı belirlemek - veri hazırlama, inceleme ve de<1r>rlendirilmektedlr. Türler (ve bunların çeşitliliği) önceliklendirme; t iy iojik çeşit lili ğin yalnızca tek bir yönüdür. Aynı 3 Tehditleri de göz önünde bulundurarak Öncelikli der••cede önemli diğer unsurlar arasında genler, Alanlar için bir koruma stratejisi geli şti rm ek P.kc istemler, habitatlar ve ekolojik süreçler yer raporlama. almakta d ır. Ancak bir alanın ya da bölgenin biyolojik çe:şı .lil! ğ i ni birbirinden farklı un s url arı kullanarak Kullanılan araçlar de;';ıerle ndirmek pratikten uzaktır. Bu nedenle Büyük ölçekli biyolojik çeşit l ilik değerlendi rme uzn .. nlar genellikle belirteç türler, şems iye türler ve a raştır maları ancak 1980'1erde, özellikle Coğ rafi bi)I~ 'ojik çeşitlilik temsilcileri gibi denenmiş alternatif Bilgi Sistemleri [CBSJ ve Uzaktan Algılama [UA] gibi ydrıtemlere başvurmayı yeğlerler (Simberloff 1997, araçların, doğal kaynak yönetimi araştırmaların da Carrol ve diğerleri 2001, Soule & Terbourgh 1999). ku ll an ı lmasının ardından mümkün olmuştur. Projenin, bun l arın her birine ait örnekleri içermesi için Bu araçlar, geni ş a l anları n bitki örtüsünün çalı1 ılm ış tır: haritalandırılmas ını kolay l aştı rm akta, tür ve topluluk a) Belirteç türler- çevresel değişikliklerden dağılım ın ı n daha eksiksiz biçimde belirlenmesini etkilenebilecek olduğu için, varl ı ğı bir habitatın , sağ lamaktadır. Veri eksik olduğ und a bile, seçilmiş toplul uğ un ya da belirli çevresel değişkenlerin el CBS katmanlarından (yükseklik, topografya, ba kı , değmem iş haline işaret eden türlerdir. yerleşimler, bitki örtüsü gibi) elde edilen bilgilerin b) Şem siye türler-geniş yaşam bölgelerine sahip kullanılması, çıkarımlar yapı lm as ı na ve dolayısıyla türlerdir koruma altı na a lınmaları diğer tür ve verilerin geliştirilmesi ne olanak tan ı maktadı r. habitat ların da korunması demektir. Temsilciler ve CBS & UA bütünleşmesini kullanan c) Biyolojik çeşitlilik temsilcileri - bir diğerinin yerine değerlendirme araştırmalarına örnek olarak WWF-US incelenebilecek ola n (örneği n bir bitki topluluğu ya (1998), Nature Conservancy (ABD) (httpJ/ nature.org/ da tür grubu) yedek türlerdir. Temsilciler, yerlerini aboutus/howwework/about/art 5721.html) ve USGS tuttukları unsurun incelenmesi zor olduğunda özellikle Boşluk Analizi Programı (http://www.gap.uidaho.edu/) ya rar lıdır (Scott ve diğerleri 1993, Noss 1991, Gaston tarafın dan gerçekleştirilen ekobölge tabanlı doğa 1996, Sarkar & Margules 2002). koruma araştırma l arı gösterilebilir. Ö nceliklendirme aşamasında ayrıca, bilgi Bu projede temel veri setleri türler ve s a ğ landığı ölçüde genetik çeşitlil i ğe ve ekolojik topluluklardır. Veri inceleme ve öncellklendirme süreçlere de yer verilmeye çalış ılmıştır. Örneğin sürecinde, bu veri setleri iki farklı ölçeği ya da Ka ra cadağ'ın genetik çeşitliliğ i n ko runması açısından biyolojik çözünür l üğü temsil eden iki farklı aşamada ö n e mlJ.bir yer olduğu bilinmektedir, çünkü buğday ve ku ll anılmıştır. Topluluklar kaba filtre, türlerse ince filtre 15 olarak ku llanılmıştır (sensu Noss 1994). Ancak verilerin bölümünde verilmiştir). doğası gereği bu iki aşama birbirinden tamamen bağımsız değildir (Bu süreçler hakkı nda ayrıntılı ince filtre - türler bilgi, 7 Analiz - verilerin önce/iklendirilmesi ve ônce/ikli Türler, kaba filtre aşamasında gözden kaçan tür ve Alanlar'ın belirlenmesi başlıklı bölümde bulunabilir). tür gruplarının (ve ilgili habltatların ) yakalanmasını sağ l ayan ince filtre olarak kullanılm ı ştır. Bu türler, Kaba filtre - ekolojik topluluklar gerektiğinde yeni Öncelikli Alanla r'ın eklenmesi ya da Ekolojik topluluklar önceliklendlrme sü recinin temelini mevcut olan ların genişletilme siyle kapsanabilir. Bu oluşturmaktad ır. şekilde bütün türler hep birlikte önemli bir temsilci 'Ekolojik topluluklar, ilgili ekolojik süreçlerle olarak kaba filtre sürecinin hassas l aştırılma sını birlikte belirli bir fiziksel çevrede bir arada yaşaya n sağ larlar. organizma grup l a rı d ır (bitkiler, hayvanlar, mantar ve Bu süreçte kullanılma k üzere seçilecek tür mikroorganizmalar). Ekolojik toplulukların koru n ması; grupla rının farklı ekolojik gereksinim lere sa hip olması bunların, tür koruma çalışmalarında üzerinde tercih edilir. Böylece, biyolojik çeşit li liğin daha çok durulmayan birçok yaygın ve az tanınan organizma kapsanması sağlanmış (dolayısıyla da biyolojik çeşi t lil ik için yaşa m o rta m ı o luşturm ala rı nedeniyle önemlidir. temsilcilerinin eksikleri giderilm iş) olur. Ö rneğin , Toplulukla rın bütün olarak korunması, tüm üyelerinin birbirine bağımlı olan bitkiler ve kelebekler benzer hayatta ka l mas ı için gerekli olan süreçlerin ve besin dağılım gösterirken, sürüngen ve çiftya şarl ar çok far klı yolla rının ko r unma s ı an l a mına gellr'. ( Batı Virginia Yaban ekolojik gereksinimlere sahiptir. Çok özel ekolojik Hayatı Kaynak ları web sitesinden uyarlanmışt ır, http: tercihleri olan ku ş türleri bulunmaktadır ve birçok //www.wvdn r.gov/Wildlife/ Ecolog.shtm). tür belirli habitatla r üzerine özelleşmiştir. Bu on la rı , Noss'a (1994) göre, bir bölge içinden seçilen bir dizi biyolojik temsilcilerin eksiklerinin tamaml anması alan o bölgedeki tüm topluluklara ait örnekler içerirse, açısından çok önemli kılmakta dır. Büyük memeliler bölgenin biyolojik çeşitliliğinin %80-85"1 temsil edilmiş çok değerli •şems iye" türler olarak görülürler. .) olacaktır. Topluluklar, tür verileriyle destek l en diğ i Ekolojik gereksinimleri çok yüksek o lduğu nda n , takdirde daha eksiksiz bir tablo ortaya konmuş olur. herhangi bir büyük memelinin yayılım alanı içinde Toplu lu kların belirlenmesinde iklim, yükseklik, aynı 'şemsiye• a l tında yaşayan ve mevcut habitat topografya ve ana kaya gibi abiyotik faktörlerin yan ı yelpazesinden yararlanan besin zincirinin daha alt sı ra, bitki örtüsü de ele alınmaktadır ve bunların tümü kesiminden birçok tür bulunacağı genel görüştür. alt ekobölgeler çerçevesinde değerlendirilmektedir. Türlerin seçiminde ayrıca, örnekleme olanakla rı ve 'Ekolojik top lul uk l arı öncelikle bitki örtüsüyle uzmanlardan yararlanabilme gibi pratik yaklaş ı mlar tanımlarız. Bitki örtüsü bir peyzajdaki başlıca çevresel da dikkate alınma lı d ı r. Her grubun seçilme nedenleri, dizgeleri yans ı t maktad ı r. .. En önemlisi de, birçok b itki kullanılan metodolojiler ve bunların analiz aşamasında türü- özellikle de çalılar ve otlar- toprak verimliliği ya nas ı l değerlendirildiği hakkınd a ayrıntılı açı klama l ar da nem potansiyeli gibi bazı alan koşulları için güvenilir raporun çeşi tli bölümlerinde verilmiş tir (bakınız sayfa belirteçlerdir ve genelde belirli hayvanlarla simbiyotik W·22, 27-31, 49-59). ilişki içindedirler. Kısacası, bitki örtüsü tipleri ekolojik topluluklar için en pratik temsilciyi olu ştu rmaktadır: (Gary Önceliklendirmede karar verme aracı olarak PF lemlng [Ekim 2003) KuzeyVirginia 'nın Ekolojik bölgelendirme Toplulukları , Blue Ridge KuzeyVirginia, Powerpoint Bu projede kullanılan önceliklendirme sürecinde sunumu). topluluklar temel alınmıştır, çünkü türlerin, Abiyotik faktörlerden birindeki değişiklik, o alanın ekosistemlerin ve ekolojik süreçlerin hepsi koruma tür kompozisyonunda değişiklik meydana getirme hedefleri açısından önemlidir ve sağlıklı koruma potansiyeline sahiptir. Bu nedenle fark lı top lul ukların stratejileri geliştirebilm ek için bunl arın birbiriyle olan farklı tür kompozisyonlarına , buna bağlı olarak da ilişkileri dikkate alınmalıdır. farklı bir biyolojik çeşitliliğe sahip olduğu varsayı l abilir. Ekolojik sü reçlerin nesnel bir şek i lde na s ıl Kaba filtre kavramı, abiyotik fa ktörlerle bitki örtüsü tanımlanıp ö l çülebileceği neredeyse 30 y ıl d ı r ve tür kompozisyonu arasında bir ilişki olduğu tartışma kon usu olmaktadır. iklim, fiziksel coğ rafya, varsayımına dayanmaktadır. topografya, bitki örtüsü ve toprak kullanımı gibi veriler Bir bölgenin biyolojik çeşit lili ği ni 'neredeyse t am' kullanılarak biyolojik yapılanma lar haritaland ırılmı ş , olarak yakalayabilmek için, toplulukların belirlenip bunlardan farklı derecelerde verim alınm ı ştır. Bu doğru olarak haritalandı rılm aları gerekir, bunun için projede, ça lı şma a l anı seçilirken, ekolojik bölgelere de CBS 8c UA'dan yararl a nılır (Ayrıntı lı bilgi 6 Sonuçlar bölmek suretiyle ekolojik süreçlerin temsil edilmesi 16 dikkate alınmıştır. "Ekobölgeler~ 1980'1erln sonunda yoluna gitmektedir. Bu projede de çeşitli yaklaşımlar ortaya çıkan bir yak l aşımdır ve "coğrafi grupları ya bir arada kullan ı lmıştır. Bunlar, 7 Analiz- verilerin da benzer şekilde işleyen ekosistemlerl temsil eden önceliklendirilmeslve Öncelikli Alanlar 'ın belirlenmesi coğra fi bölgeler' olarak tan ıml anmıştır (Bailey (1983)). başlığı altında ayrınt ılı biçimde tanımlanmıştır. Bu, arazi yöneticilerinin ve koruma uygulamacılarının Buradaysa konunun arka plan ınd an söz edilecektir. kullana bileceği ilk sistem olmuştur(Bailey, 1976, 1980, Projenin çıkış noktası bölgedeki biyolojik çeşitliliğin 1983, 1996 ve Omernick, 1987, 1995). tamam ı nı temsil edecek bir dizi alan belirlemek Ekobölgeler, Noss (1992) ve Noss & Cooperrlder o l duğu için, türlere ya da topluluklara yoğunlaşmak (1 f.l94) ta rafından tanımlanan şu amaçlar için yerine bütünsel bir yaklaşım benim se nmiştir. Bu kullanı la bilir: nedenle bölgedeki bütün türleri (mümkün o l d u ğunca) 1 Bl.itün doğal to plulukların bir korunan alanlar içerecek bir dizi alanın belirlenmesi ana hedef ağıyla temsil edilmesi; olmuştur. Bunu gerçek l eştirebilmek için, (1Ox1 O 2 ""kolojik ve evrimsel süreçlerin hesaba katılması ; km)'lik karelerle bilgisayar destekli tamamlayıcı lı k 3 Tür po pülasyonlarının korunmasının sağlanması ; an alizi sonucu asga ri sayıda kare belirlenmiştir. 4 ı üyük ve el değmemiş habitat parçalarının Ancak önceliklendirme süreci bununla bitmemiştir. koı ınm asının sağlanması . Asgari sayıdaki kareler Öncelikli Alanlar 'ın seçimi için ]ör ü nürdeyararlı olmasına karşın , ekobölge yalnızca bir rehber olmaktadır. Seçim işleminde kareler te nelli koruma çalışmaları e l eştirilere hedef olmuş gerçeklik ka za nmışt ır. Bu önemli karar verme süreci v~ güven irliği tartışılmı ştır. Yine de WWF Ülke ve için uzman l arın bilgisine başvurulmuştur. Program Ofisleri ve Nature Conservancy (ABD) gibi Bundan sonraki son aşama, "nasıl"ın, yani bölgenin sivil toplum kuruluşları tarafında n bölgesel koruma biyolojik çeşitliliğinin uzun vadede sağlıklı bir şekilde ve loğ al kaynak yönetimi girişimlerinde yaygın olarak sürdürülmesini sağlayacak koruma stratejilerinin kullanılm aktadır. Bu nedenle ekobölge, bu projede belirlenmesidir (Bakınız 8 Öneriler ve 9 Uygulama). kll''anılm aya en uygun ekolojik birim olarak kabul edi miş tl r. KUTU 5 Metodolojinin sımrlart Neyın , nerede korunacağına karar vermenin Metodoloji açıdan saOhkh ve uluslararası z rluğ u blRmsel alanda kabul gOnnuş olsa bile, temel varsayımlaıdan. Topluluk ve tür verilerini süzmek oldukça aç ı k bir dizi veri nlteli!)lnln deoışkenll!)lnden (veri uretlml sırasında eçten oluşmaktadır ve değerli bilgiler vermektedir. sü yapılmış olabilecek hatalar dahil olmak uzere) ve Ancak neyin nerede korunacağına dair nihai adım en öncelikleridinneaşarnasında kullanılan krlterleıden büyük zorluğu oluşturmaktadı r. kaynaklanan bazı sınırlara sahip oldu!)u belirtilmelidir Koru nacak öncelikli Alanlar'ın, türlerin ya da (Bu projenin başından beri blllnmektedir). Ancak bölgedeki tür ve topluluklar hakkında onlarca yıl veri U'lSUrla rın belirlenmesinde ku ll anılacak tam anlamıyla toplamak bile kusursuz bir veri kalltesine ulaşmaya kabul gö rmüş bir yaklaşım henüz yoktur. Var olan yeterli olmazdı ve bu arada birçok tür yok olabilir seçenekler de dünya çapında tartışılmaktadır. Ancak, ya da topluluklar daha da bozulabllirdi Bu nedenle. olabildiğ ince tarafsız bir seçim yapabilmek için pragmatik bir yaklaşımla uygun ve gerçekçi bir denge birçok kurum, biyolojik çeşitliliğin farklı unsurlarını gözetilerek etkili bir koruma eylemi için yeterli olacak vurgulayan ve biyolojik verileri farklı biçimlerde nitelikte ekoloıik bilgi toplanması hedeflenmlştlı analiz eden çeşi tli yak l aşımları bir arada kullanma b Teknik yaklaşım - U~ur Zeydanlı&HilaryWelch Proje ölçeği Metodoloji gel i ştirilirken önemli kararlardan biri de Ekosistemlerin yerel ölçekte ayrı ayrı incelenmesi ça lı ş ma ölçeğinin seçi lmesi olmuştur. Verilerin biyolojik bölgenin tam olarak betimlenmesini sağlardı . Ancak çözünürlüklerine uygun bir harita ö l çeği kullanılması aynı za manda Güneydoğu Anadolu'nun tamamı için gereklidir. Şekil 1 (arka sayfada) ölçek seçeneklerini büyük miktarda veri toplanmasını gerektirirdi ki bunun tı a s itleştirilmiş bir şema halinde göstermektedir. için yeterli zaman yoktu. Yaklaşık 7,5 milyon hektarlık 17 Şekli 1 Politik, Kartoğ rafik ve Ekolojik Ölçeklerin Birbirine Eşitl enmesi Proje metodolojisinin tasarlanmasında Kıtasal Ölçek ·''T";:~~I ölçel)ın ve ( 1: 1.000.000-1:500.000) kaynaklann Büyük ekolojik ve iklimsel bölgeler .i/l." de{ıerlendırilnnesl örnec)in akarsu sistemleri. sıradağlar, biyocoğrafik bölgeler (diyagram Pionai vedigetleri 50.000- Ulusal Ölçek x lOO 1.000 2(1(J()'den .000.000 km 2+ (1 :500.000-1 :250.000) (50 x 50 km) uyarlanmıırıı) Birden fazla ekosistem ve iklimsel bölgeler kareler orneğin kıyı makilikleri, bozkır ve kurak yaprakdöken ormanlar 20.000- Bölgesel Ölçek xıoo 1.000 100.000 km2 (1 :250.000-1:100.000) (10 x 10 km) Geniş ekosistemler mozaiği kareler örneğin Mardin Dağları meşe çalılığı ve bozkırı 3.750·25.000 km2 Yerel Ölçek x ı 50-1.000 (1: 100.000-1:25.000) (5 x 5 km) Bir bütünlüğe sahip ekosistemler mozaiği kareler örneğin bir nehir deltası veya bir dağ 400-5.000 km 2 Alan Ölçeği xlOO 1.250 (1:25.000-1:5.000) > (2 x 2 km) Ekosistemler mozaiğinde kareler bulunan yaşam alan(lar)ı küçuk alanlar belli bir butü nlük içerisinde örneğın yaşlı orman. genç orman, ya da yaşa m a l anı parçaları nda ça lı ş ı ldı kayalık bozkır, ağaçlı bozkır Çalışma alanının yaklaşık büyüklüğü Tür verileri için haritalama birimi bir a lanı kapsayan b u projede peyzaj düzeyinin Araştırma süresince veri kayıt birimlerinin biyolojik (örneği n bölgesel ö lçek, bkz. Şekil 1) en gerçekçi ve çözünürlüğünün ve 11 hektarlık minimum harita uygun ölçek old u ğ u görülmüştür. birimi kullanılan bir bitki örtüsü haritasın ı n proje Peyzaj düzey inin seçiminden sonra biyolojik ölçeğine uygun olacağı görülmüştür. Kartografik veriler ve bitki ö rtüsü haritaları için kayıt birimle ri ölçekte bu veriler 1:100.000-1:250.000'lik ölçek belirl en mi ştir. Biy o lojik veriler için (10x 1O km)'lik gerektirmektedir; projenin so nuç l arının sunu m unda kareler, bit ki örtüsü haritası içinse 11 hektarlık bir ikincisi kullanılmıştır. minimum harita birimi seçilmiştir. Harlta 6 Ulusal ölçekte r 1\ 1 ..-· . ~ 1 - 1 Tllrkıye 1 \ J \ ~ ' 1 ,_ :i (50 x 50 km)1ik '- .... - / - "'- 1 r' - ı V"-. i', kareler ve ___....., ı\ J 1 ' h' / ı... bölgesel ölçekte ' 1 T~:ı 1 ~ '-'\,C::,~ ::.., Güneyd09u - 1 1 1 - ' Anadolu .f 1 1 1 1 ' (1Ox10 km)1ık i L 1 '"/' 1 1 tft kareler: Çalışma '~ ' - - ~ 1 1 alanının <'J bOyüklogone 1 1 göre V\ 1 1 ın ,,~_ r: (karelaj sistemi ~ 1 UTM\jir) kare <\...,. ~ l c..1 ~l 1 -~ boy01<1oc;ıonon 1 , tIJ 1 :i& nasıl del)işıic;ııni < w ~ -, <~ I, 1 ! gösteriyor 1 ·ı 1 \ .._ 1 1 / -- '~ /j 1 1 1 \. ~ ,_.,__ .__ 1 ; (Hilal}' Welch) - - - 1 ""'- - - 1 1 ı__. l~ 1 ~ 18 Hücre boyutu GAP alanında kare sayı sı tablo 2 Verilerin standartlaştırı lma sı - kayıt Farklı büyüklükte birimlerinin seçimi (50x50km) 45 UTM karelaj Tür verilerini peyzaj ölçeğine uygun bir formatta (l OxlOkm) 806 kullan ı ldı~ında elde edilen sunabilmek ve bir an lamda tüm verilerin (2 x 2 km) 20,150 araştırma birimi karşılaş tırı lmasını ve analiz edilmesini sağ lama k için sayıları veriler standart bir karelaj sisteminde toplanmış ve verilerin karşılaştırılabilir olmasın ı sağlamak için har ita la nd ırılm ıştır. Projede o l abildiğince çok sayıda yaln ı zca en az %30'u bölgenin siyasal sınırları içinde karenin incelenmesi hedefle nm iştir. Ka reler içinde kalan toplam 806 kare dikkate alınmıştır. ara? ırıla cak alanla rın seçimi tamamen ras tlantısal Eşit büyüklüklerde karelerden ol u şmasını n üln amakla birlikte karelaj sistemiyle çalışmak, yalnızca sağ l adığı avantaja karşın , UTM yeryüzüne yayıldığ ı nda erı ı ı! bilinen alanların ziyaret edilmesi sonucu üç boyutu kapsayabilmesi için karelajın bozulması toı: '~n a n verilerin taraflı olması riskini azaltmıştır. gerekmektedir. Bu bozulma kuzeyden güneye doğru '1relerin büyüklüğü GAP alanının büyüklüğüne ve düzenli aralıklı bileşme bölgelerinde olmaktadır. iki :-. , çalış ması için ayrılacak zamana (iki arazi sezonu) bölge çakıştığında iki şey meydana gelir: karelaj eğrilir gö· aya rlanmıştır. Şekil 1' de (solda) peyzaj ölçeğinde ve kareler üst üste gelerek düzensiz dikdörtgenler ç.1 mak için (10x1 Okm)' lik karelaj sisteminin en meydana getirir (bakınız aşağıdaki haritan. uy ı .ın ve pratik büyüklük o l duğu görülmektedir. Güneydoğu Anadolu'da tek bir bileşme bölgesi (<;O 50 km)'lik daha büyük bir karelaj, incelenecek bulunmaktadır, o da doğudadır. Bunun yaratt ı ğı blnm sayısının daha uygun olmasını sağlardı.Ancak haritalandırma sorunları şun lardır: elde edilecek sonuç, bölgesel bir değere sahip 1 Bileşme bölgesinin her iki tarafında ekvatordan olamayacak kadar genel olurdu. (2 x 2 km)'llk daha kuzeye gittikçe kareler birleşip ortadan kalktığ ı için küt« ık bir karelaj ise yerel açıdan daha değerli veriler doğu koordinatları farklıdır. Bu değişiklik CBS yazılımı saql.:ı ma kla birlikte, incelenecek a l an ı n tamamının tarafın dan hesaba katılamamaktad ır ; ı:ı k %5'1kadarının ele alı n abilmesine yol açardı 2 Bileşme bölgesinde bütünleşen kareler düzensiz (t.>w nız tablo 2). Dolayısıyla, tüm bölge göz önünde şek iller meydana getirmektedir. Eşit büyüklükteki bul nd u rulduğunda , belirlenen (1Ox1 O km)'lik karelaj karelerin metodolojinin önemli bir unsuru olduğu uy, u ndur ve peyzaj hakkında bilgi vermekle birlikte, tür haritalandırmada , bileşimin iki yanındakı •yarım• ço ı durumda belirli alanlara işa ret etmemektedir. işte kareleri iki farklı, fakat daha küçük birim olarak bu nedenle, seçilen Öncelikli Alanlar büyüktür (bakınız değerlendirmek ya da ikisini b irl eştirerek yeni blr"kare" tıar'ta 36 Öncelikli Alanlar). e lde etmek arasında bir seçim yapmak gerekmektedir. Karelaj sistemi olarak UTM (Universal Transverse Tür h ar i ta l arı için bu karar karele ri birleştirmekten yana Mercator) uygulanmştır. Çünkü bu sistem, eşit olmuştur, ancak kayıt lar veri tabanında saklanırken ait alana sahip kareler elde edilmesini sağlar ve 1: oldukları yarım kareye atanm ı şlardır; 250.000 ölçeğindeki Türkiye haritalarına işlenmiştir 3 Karelaj açısındaki değişiklik CBS yazı lı mını (Bu haritalar alan çalışması sırasında yoğun olarak kullanarak bir sembolü tür dağ ıl ım harita larında kulla nıl mıştır). Toplamda bölge, 855 adet (10x10 otomatik olarak bir karenin ortasına yerleştirmede km)'llk kare içindedir. Ancak bun l arın bazıları kısmen sorun yaratmıştır. bölgenin dışında kalmaktadır. Analiz aşamasında harita 7 (10x 10km)1ik UTM karelaj sistemiyle elde edılen ve incelemede kullanılan 806 kare gôlgelendırilmiştı r (OHılary Welch) 1g Araştırmaya dahil edilecek grupların seçimi genel nitelikte olacağı da göz önüne a lınm ıştır. Bölgenin tüm biyolojik çeşitl i liğini yansıtan eksiksiz bir Bu proje için en uygun gruplar seçilirken göz araştırma, ya lnı z söz konusu bölgedeki türlerin sayıs ı önüne alınan kriterler şunlardır: ve uzmanlık gerektiren konuların çeşi tliliği açısından • Araştırma kolaylığı ve uygulanabilirliği; değil, ayrıca ba z ı gruplarda - özellikle omu rga s ı zlarda • Diğer araştırmalarla çok özel birliktelikler ya -gözlemlenen türün tanımlanma sı , gelişmekte o lan da belirli habitat gereksinimlerine sahip olduğu bir bilim o l mas ı nedeniyle mümkün olmam ı ş tır. Bu belirlenm iş gruplar/ türler (bunlar belirteç türler olarak yüzden, birlikte in ce l endiğinde bölgenin özelliklerini düşünü l ebilir); temsil edecek biyolojik gruplar seçilmiş ve incelemeye • Özellikle Güneydoğu Anadolu Bölgesi için önemli biyolojik çeşit l iliği yansıttığı belirlenmiş bazı temsilciler olan gruplar; dahil edilmiştir. Bu tür araştırma l ar, beslenme • Araştırmada çalışabilecek uzmanların varlığı . zincirinin yukarısında bir sorun yoksa, altında da Bu kriterlere dayanılarak şu topluluklar seç ilmişt i r : soru n o lmaya cağ ın ı belirten s ı nanm ı ş ve genel kabul Büyük memeliler, kuş l ar, sürüngen ve çlftyaşarlar, görmüş bir varsayımdan yola çıka rak, çoğun lukla kelebekler ve tehdit altındaki bitkiler. büyük memeliler ve kuşlar gibi beslenme zincirinin yukarı ları nda yer alan ve daha yakında n tanınan, daha Büyük memeliler - Genellikle bozulmamış, yüksek az kalabalık topluluklar üzerinde yoğu n laş ı r. Ancak, nitelikli, ge n iş yaşam alanlarına ihtiyaç duyarlar. Söz bu toplulukların yaşam a lanl arı gen i ş olduğundan, konusu memeli eğer bir yırtıcıysa , bu ihtiyaçlara ek bunların ince lenmesiyle elde edilen bilgilerin yalnı zca olarak, bol ve uygun av da gerekir. Bu türlerin çoğu tablo3 ı: Güneyd~u o E Anadolu'da · ~ Q. anketlerle ·E ı:: -"'~ kaydedilen " ::ı Q. ;; -~ ..g_ ~ e 2 mem eliler ve ahı ~ o ;) 2 ~ 'S E ..c: ı: .. E ;) E türün kullanılma E" "E .. o ~ o Q. o .ı:: "' -~ ı:: ~ ~ :ı o o E ı:: ~ Q. " .::: .o .§ nedenleri ,, ;;" <: .. 'S o "' .."'o ·°'s .. .. E .,, ]- "'> " ;ı §- Q. (Ô. Emre Can& 'S -9- .. if. ı ~o cu o ~ E o o o. ~ ;) E" ı:: .. ::J o ,g o. a:: Yıldıray Use) > N E ::J 2 ~ -s c c 'S ::J o ~ c ·;;; "... ~ ı:: "' Q. ~ 13 ::J ·"~ ;;: .. .. c:ı ::J ·;:;. Q. ..>: E 1: ·~ -9- if. a. ~ :§ "' ~ IJ ·;; .. .. ;; o ~ ..>: " ·o. ""o -"" ...... 13 3 ~ ;;; ..>: ;;. "O ·;;:. c ..>: •Ol"' c 13 s ..>: -"" c cu v .. c ;;; Q. ;;; .. -"" "' .. -"' CI ~ :'.! N ·eı N .. ·;;. •en "' :; -"' ~ ~ o N .D :'.! >. .o"' > .. _,.. .. o ...... "..o {J. aı "' Kategori "' u- i= """' >"' :r ~ >?. 1.:1"' < "" u o >?. u- IUCN Kırmızı Ustesl'nde yer LR LR LR LC NT LC EX LR LR LR LR LR LR NT VU LR LR alan küresel tehdit altındaki /le /le /le /nt /le /le /le /le /le A2 /le /le türler ede Türkiye genelinde göreceli olarak yayg ı n DHKD tarafından önceden ülke çapında toplanan veriler yeni kayıtların d~ru lanmasına yardımcı oluyor Türklye'de küçük bir popülasyonu olan türün ç~u G.D. Anadolu'da Türklye'de yayg ın ama G.D. Anadolu'da nadir Türkiye'de popülasyonu az, • • ANAHTAR küresel korumada öncelikli tür • Türü dahil Yalnızca proje bölgesinin etme batı ucunda bulunan nedeni (Amanos Da{lları) ve analize dahli edilmemiş . Türü dahil Bölgede bulunmayan tür etmeme nedeni Yeni kesin kayıt yok 20 ayrıca yasadış ı ve aşırı avlanma sonucu tükenme yö ntemleri ve CBS ku ll anılarak s ınıflan dırılmı ş, tehdidi a l tında o l du ğ undan korunmaları da önem b ö ylece bitki örtüsü ve alt ekobölgeler tanımlanmıştı r. kaza nm aktad ı r. Çal ı ş manın başında 18 memeli Bu veriler ku ll anılarak bölgenin bitki toplulukları türünün her biri h a kkınd a ve ri toplanmı ş ol mas ına s ınıfl and ır ılmı ş ve bunlar da bir başka temsilci olarak karşın, analizlerde a l tı tür d ikkat e a l ı nmı şt ı r (boz ayı , kullan ı lmışt ı r. Ayrıca görüntüle rde n araştırmada dağkeç is i, çizgili sırtlan , vaşa k, ceylan ve karakulak, ku ll anı l a cak alan l arı belirlemede de ya rarla nılmı ştır. bakınız tablo 3). Bir biyolojik çeşitlilik araştırmasında Kuş lar - Öze ll i kle iyi ince l e nm iş bir grup olan ku şlar, omurgasızların temsil edilmesindeki göze çarpma ve tan ıml an m a ko l aylığ ı aç ı sında n güçlükler rahatlık l a gözlenebi lir ve gen e l biyolojik çeşi tliliğ i n Omurga s ızların daha detaylı ve küçük ölçekli bilgiler iyi birer belirtecidirler. Gü n eydoğ u Anadolu'da, v e rme a ç ısından önemleri kabul edilse de, seçilen Türkiye'nin diğer bölgelerinde ve Avrupa'da t e m silciler listesine dahil ed ilm emiş l erd i r. Çünkü bu bulunmayan birçok kuş türü vardı r. Yaşa m alan ları yla türler hakkında alan verisi toplamak açı s ından bazı en çok bağ l antılı kuş verilerin i t o plamak için üreyen som ut zorluklar bulunmaktad ı r: kuşla r üzerindeyoğun l aşı lm ışsa da, gözlemlenen 1 Bireylerin yı lın ya l n ı zca belli dönemlerinde - birkaç bütün kuşların kayd ı tutu l mu ş ve bölgenin k ış l aya n ve hafta, gün, hatta saat - gözlem lenebilmesl araştı r mayı göçmen kuşla r aç ı s ı ndan da ö n emli o l a b ileceği göz gü ç leşt i rmekted ir. önünde bulundurul mu şt ur. 2 Bir tür ya şam döngüsünün değişik aşamalarında Sürüngen ve ç iftyaşarlar - S ı cak ve kuru iklimi d eğ i ş i k fiziksel hallerden - yumu rta, larva, pupa, e rişk in ve Suriye, lran ve Irak gibi çöl a lanl arı na sahip - geçmekte ve bun l arın her biri değişik bir habitatta ülkelere yak ı nlığ ı a ç ı sında n Gü neydoğ u Anadolu, bulunabilmekte ve fa r k lı şeki ll erde beslenebilmektedir. Türkiye'nin sürüngen ve çi ft yaşar türleri aç ı sın dan en Birçok tür için bu aşamala r kaydedilmemi ş, zengin bölgesidir. Bu yüzden, bu gruba ait türler de ta n ımlanmamış ya da birbiriyle ilişkilendirilmemişt ir. araştı rmaya özellikle dahil edilmişt i r. 3 Tür grupları çok çe şit l i ve ka l abalıktır. Kınkan atlı l ar ve sinekler binlerce tü re sahiptir ve bunların b i rçoğunun Tehdit a l tındaki bitkiler - Bölg e hem birçok tanınmas ı da kolay değ il dir. endemik t ürü, hem de günümüzün tah ı l ürünlerinden birçoğ u nun ata l arı ola n türleri b a rındırmaktadır. Kelebekler - Diğer omu rgas ı z l a rın tersine, kelebekler Zaman sınırla mas ı nedeniyle tüm bölgenin ayrıntılı iyi tanınır ve a raştırı l maları ko l ayd ır. Bireyler kolayca bir bitki ta rama sı g erçek l eşem eyeceğ inden , ça l ı şma , görülebilirler, çekicidirler ve çok ince l enmiş l erd i r. bitki topl ulu k l a rı ve tehdit a l tınd a ki türler üzerinde Kelebekler ha kkında birçok yayın va rdı r. Ayrı ca yoğunlaş mı şt ır (Bu türler, Ekim , Koyuncu, Vural ve tanınmaları için çok iyi reh ber kitaplar bu l unmaktadır. diğe rle ri (2000] t a rafınd a n Türkiye Bitkileri Kı rm ız ı Bu b ilgi zenginliği amatörlerin d e, türlerin dağı l ım ı Listesi'nde t anı mla nm ı şt ır) . hakkında ilgisini ve bilgisini artırmışt ı r. Hesselbarth ve Uydu görüntüleri - Bütün b ö lgenin genel durumunu diğ. (1995) tarafından hazırlanan Türkiye'ye ait kusursuz veri uzman olmayan kelebeklere görüntülemek ve türlere ait verileri ye rl eşti ri p toplulu ğ u , kişiler i n anlayabilmek için, uydu görüntüleri Uzaktan Algılama olan yayg ın ilgisinin doğ rudan bir sonucudur. harita 8 Bütün Türkiye için Hesselbarth ve dil)erleri 1995 tarafından hazırlanan kapsam h arııa sı. 21 Uzmanlar kelebeklerin başlı başına, daha büyük d) Türlerden birçoğu çayırlara özelleşmiş olduğundan , bir omurgasız çeşitliliği için bir şem siye belirteç tipik Güneydoğu Anadolu Bölgesi fau na sını n önemli işlevini g ö rdüğünü düşünmektedi r ler. Bu projenin bir temsilcisi olmaları beklenmektedir. amaç l arı açısından kelebekler önemli bir katkıda bu lu nmaktadırlar. Kelebekleri araştırmaya dahil etme Alan çalışması - genel yaklaşım kararının etkenleri şunlardır : Metodoloji geliştirilirken alan çalışması için seçenekler a) Görece yeni ve eksiksiz verilerin (Hesselbarth şunlardı: ve diğerleri 1995) projenin verileriyle aynı ölçekte a) Tüm bölgenin kabaca kapsanmasını hedeflemek: ha ritalandırılmış ve bütün Türkiye'yi kapsıyor olması Bu yaklaşım genel bir bakış sağlardı. Ancak belirli (bkz. harita 8, önceki sayfa) alanlar hakkı nda p ek az ayrıntı , iyi bilinen alanlar b) Avrupa Kele bekleri Kırmızı Listesi'nin va rlığ ı : Bu h akkındaysa pek az yeni bilgi elde edilebilird i. liste Tü rkiye'yi de dahil etmekte, tüm türlerin Avrupa b) Alan temelli bir yaklaşım benimsemek: Bu ve dünyadaki durumlarını göstermekte, Avrupa ve sayede bilinen ya da olası önemli alanlar hakkında dünya çapın da önem taşıyan türlerin korunmas ı için ayrıntılı bilgi elde edilebilirdi. Ancak bu yaklaş ım a lan önerilerde bu l unmaktadır. çalışmasına başlarken, var olan bilgilere dayalı taraflı c) Ça lışmaya dahil edilen bütün grupların içinde bir seçim yapılmasına ve bütün bölgenin ve oradaki yal n ızca kelebeklerden yaşam alanların ı küçük ölçekte peyzajların ele alınmasına neden olurdu. değerlendi r m e k açısından yararlanılmıştır. Çünkü Bütün biyolojik çeşitliliğin korunması h edeflend i ği kelebekler yerel ve coğrafi düzeylerde gerçekleşen ve bölgenin en önemli to plu l uklarının (kuru çayırlıklar çevresel değişimlere çok duyar lıdırlar. Dolayısıyla ve çal ılık bozkırları) d üşük yoğ unlu klarla bÜyük mevcut kelebek topluluğu doğa l çevrenin durumunu alanlara yayılmış türlerden oluştuğu bilindiği için yansıtmakta, aynı arazide bulunan ve daha az tanınan bölgenin kabaca kapsanması en uygun yak l aşım canlı ların korunmasına yardımcı olmakta dır. olarak benimsenmiştir. c Kul/ant/an araçlar- Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve Uzaktan A lgılama (UA) Uğur Zeydonlı & Ayşegül Domaç Büyük ölçekli koruma araştırmalarında, ilgili dışındaki bilgi kaynaklarının yardımıyla pikselleri biyolojik çeş itlilik unsurlarını n uzamsal özellikle rinin toprak kulla nımı ve toprak örtüsü sınıflarına atamakta belirlenmesi büyük önem taşıma ktadı r. Bu bağlamda ve bütün görüntüyü sı nıfland ırmaya yarayacak veri CBS ve UA, veri depolama ve üretme, veri kalitesini "alışt ırma setleri" sağlamaktadır. Bölge hakkında artırma , ilgili katmanlarla karşılaştırmak suretiyle uzman bilgisi olduğunda tercih edilen bir yöntemdir. verilerin geçerliliğini sınama ve uzamsal analizler Başarılı bir görüntü sınıflandırması içİn önem yapma gibi çeşi tli işlevleri olan çok değerli araçlar taşıyan ve bu amaçla kullanılan tüm özelliklere olarak ka rş ımıza çıkmaktadır. /tekniklere, bitki örtüsü sınıflandırma sürecinin CBS araştırmanın şu aşamalarında kulla nılmı şt ır : tanımland ı ğı sayfa 25, Kutu 6'da yer verilm i şti r. • Araştırma alanlarının belirlenmesi • Alt ekobölge haritalarının hazırla n ması Kaynaklar • Bitki örtüsü haritalarından, bitki topluluk l arı Bir bilgisayar (öze ilikleri: Pentium iV • 2.0 GHz işlem ci, haritasının üretilmesi 512 MB RAM, 80 GB sabit disk, DVDyazıcı ve 19" • Tür dağılım haritalarının hazırlanması monitör) Ekim 2001 'de kurularak görüntü analizi • Tür dağılım verilerinin geçerliliğinin kontrol çalışmalarına ayrılmıştır. edilmesi Yine 2001 son larında DHKD proje elemanlarıyla • Verilerin an alizi temas halinde olan GAP/CBS bölüm çalışa n la rı mevcut • Öncelikli A l an l ar'ın belirlenmesi. CBS harita katm a nların ı sağ l amış (orman örtüsü, Büyük alanlar için uydu ile uzaktan a lgı l ama ortalama yağış, ortalama sıcak l ık, planlanan ve m evcut teknikleri, toprak örtüsü ve bitki örtüsü sınıflandırma sulama sistemleri, yükseltiler, iller ve kazalar) ve ayrıca konusunda en etkili yöntem haline gelmiştir ve üç yeni katman oluşturmuştur(jeoloji, (10 x 1 O km)'lik büyü k coğrafi alanlarda ça lı şır ken ekonomik olmaları UTM karelaj sistemi ve taslak alt ekobölgeler). 2002 nedeniyle, bu tip araştırmalarda kullanılan başlıca yı l ı son larında bu nl a rı yollar, yerleşimler ve su yolları araçlarda n dır. hakkında 1:25 0.000 ö lçekli haritalar kullanılarak Görüntü sınıflandırma ça l ışması için "kontrollü elde edilen sayısal bilgiler izlemlştir(Harita Gene l sınıflandı rma • seçilmiştir. Bu i şlem, görüntüle r Müdürlüğü, TUH UM 1972). 22 ilk yı l ça l ışmalar ilerledikçe, bitki örtüsü projenin ö l çeği, bütçesi ve ayrı l an zamand ı r. sını fland ırma çalışmasının çoğunu gerçekleştirmeyi Uydu görüntülerinin dikkate alınması gereken bir düşü ne n GAP/CBS bölümü, gereken tüm işleri başka özelliği de görüntülerin spektral çözünürlükleri, tamamlayabilmek için yeterli zaman olmadığını fark özellikle de her bandın sağlad ı ğı spektral bilgi etm iş, bu durumun tarafları kaygı l andırması sonucu tipidir. Farklı spektrai bantlar d ü nya yüzeyinin alternatif çözüm arayışına gidi l miştir. fark l ı özelliklerine karş ı duyar lı d ı r ve bitki örtüsü Ocak 2002'de DHKD ile HAT-GIS (Ankara'da araştırmaları için bitki örtüsüne karşı duyarlı olan bulunan uzman bir CBS/UA şirketi) arasında bir bantlara ulaşabilmek önemlidir. anl aşma yapılmıştır. Buna göre HAT-GIS, UNCBS Projede 1:250.000 ölçeğinde çalışı l ması y.ızı lım ını (TNTmips), gereken 8 uydu görüntüsünü, karar l aşt ı rı l dığından, bir pikselde 30 x 30 metrelik egıtim ve desteğ i proje için en az masraflı olacak çözünürlükteki Landsat görüntülerinin uygun ~e ıl de sağlamıştır. Böylece tasarruf edilen proje olduğu kabul edilmiştir. Ayrıca b u görüntüler p .ıs ıyla,Ocak2002 'den itibaren özellikle bitki yedi spektral banda sahiptir. Bun l arın altısı bitki öı tüsü sınıflandırma işleminden sorumlu olacak bir örtüsü araştırmalarına uygundur ve bu amaçla CBS/UA danışmanı istihdam etme olanağı doğmuştur. kullanılmaktadır(yalnızca termal bant bir katkı r. sayede, proje metodolojisinin temelinde yatan sağlamamıştır). Yararlanılan bantlar şunlardır: cc •afi referanslama ve bitki örtüsü sınıflandırma ı mavi - toprakla bitki örtüsünü birbirinden ı; ma la rının tamamlanması kolaylaşmıştır. ayırır, sucul alanları haritaland ı rmak için de kullanılır. Bütün bunlar, görüntülerin HAT-GIS tarafından 2 yeşil - sağlıklı bitki örtüsünü gösterir. üc "'tslz olarak sağlanmasıyla mümkün olabilmiştir. 3 kırmızı -bitki türlerini birbirinden ayınr, ayrıca ı\nca k yapılan anlaşma uyarınca görüntüler projeye coğrafi araştırmalar için de yararlıdır. y;ı 1a GAP-BKl'ye ait değildir, kullanımları yalnızca bu 4 yakın kızılöte s i - bitki örtüsünü iyi gösterir, projP.yle ve ilgili biyolojik çeşitlilik konularıyla sınırlıdır. bitkisel ürün tiplerini tanımlamakta kullanılır. 5 orta-kızılötes i - bitkilerin içerdikleri suyu ll 'u görüntüsü çözünürlüğü gösterir, kuraklığı tespit eder. Uy ıu görüntüleri, çözünürlüğü uydudan uyduya 7 orta-kızılötesi - toprak tiplerindeki değiş imleri d iş en piksellerden oluşmaktadır. Her pikselin gösterir ve jeolojik araştırmala rda kullanılır. t~ " sil ett i ği metrekare sayı sı görüntülerin kalitesini vı ;ara rlı lığı nı büyük ölçüde etkilemektedir. Büyük Kullanılan görü ntüler b Jiksel sayısı, örneğin Landsat'tan elde edilen Toplam 8 uydu görüntüsü (La ndsatTM çerçeveleri) 30 30 metrelik çözünürlük, kaba bir görüntü bölgenin %99,93'ünün kapsanmasını sağlamıştır. Geri vermekle birlikte, ö rneğin SPOT 4'ten elde edilen 1O kalan küçük kı sım, Şanlıurfa'n ın güneyinde, Harran x 1 () metrelik çözünürlükten daha büyük bir alanı Ovas ı 'nın hemen doğusunda Su riye sınırındadır. kapsa m aktadır. Yüksek çözünürlüklü görüntüler küçük Buranın büyük ölçüde tarım arazisi olduğu ve bölgenin alanlar üzerinde çalışmak için uygundur. Ancak büyük yalnızca 55 km 2'sini, yani %0,07'sini temsil ettiği bir alan için çok sayıda görüntü gerekeceğinden bili n diğinden, dışarıda ka l mas ı önemli bu l unmam ı şt ı r. sın fla ndı rma vakit alacak ve pahalı olacaktır. Bu ideal olarak, ayn ı günde a l ı n an bir dizi görüntüye nedenle, görüntü seçiminde dikkate alınacak unsurlar, ihtiyaç duyulmakta ve bunun için mayı s ortasından araştır m a nın yapılacağı alana uygun piksel büyüklüğü, sonuna kadarki dönem tercih edilmektedir, çünkü .serisi A l gılayıcı Eldeki ilk Bant Spektral Çozunurluk Örnekleme Kapsam tablo4 Uydu görüntüsü k ay ıt say ı sı ornekleme s ıklığ ı gcnı)li ğı ııple ri ve özellikleri NOAA AVHRR 1978 s vıs I NIR /TIR 1-4km 12saaı 2.85-0km MSS 1972 4 VIS/ NIR som 16gün 18Skm TM4,S 1982 7 VlS I NIR /TIR 30/30/120m 16 gün 18Skm LANDSAT TM6 1992 8 vıs I NIR / TIR 20/30/120m 16 gün 18Skm TM7 1999 8 vıs I NIR /TIR 20/30/120 16gün 18Skm iRS WIFS 1999 s VIS/ NIR 2Sm 2Sgün 141km HHV-P 1986 ı vı s ıom 3gün 60km SPOT ANAHTAR HRV-XS 1986 3 VIS/ NIR 20m 3gün 60km vıs . görü nen ııık NIR · yakın kızılötesı IKONOS MS 1997 s VIS/ NIR 4m 1 11 km TIR termal kızılötesi 23 harita 9 Landsat çerçevelerıni ve görüntünün çekildıQi tarihi gösteren Güneydogu Anadolu harıtası . GAP s ı nırı belırtılmiştır (Clandıar) bitkiler özellikle bu dönemde yeşermektedir. ve dolayısıyla dosya büyüklüğünü artırmıştır. Daha sonra b ast ı ra n yaz s ı cağıyla bitki örtüsü k ı sa Sınıflandırmanı n daha ilerlki bir aşamasında büyük sürede kavrulmakta ve mevcut bitki örtüsü tiplerini dosyaların sakınca l arı ortaya çıktığında bir komut ile birbirinden ay ı rm a k güç l eş mektedir. 2001 'de çekilen daha büyük MM U ' l arın kullanılabileceğ i an l aş ılmış, görüntüler de ö n e m kaza nmı ştır, çünkü bunlar ilk ancak ça lı şmada o ldukça yol alındığı için değişiklik alan çalışmas ı sezonunun so n uç l arı na doğrud a n yapı l mas ı doğru bulunmamıştır. uygu l anabil m işt ir. A ncak m ay ı s ayınd a bulut yoğunluğ u nedeniyle görüntü a l ınamad ı ğı n dan , Bölgelendirme sonuç olarak fark lı tarihlerde çekilen görüntüler Projede ku ll anı l acak ekolojik birim tipi olarak ekobölge kullanılmıştır (bakınız yukarıdaki harita 9). Bu biraz ele alınmıştır. Ancak ekobölge, proje ölçeğiyle uyumlu da, proje için gerekli görüntülerin ücretsiz elde olmayacak kadar büyüktür. Bu nedenle, ekobölgeyle edilmesi zo ru nlu luğundan kaynaklanmaktadır. Bu aynı yaklaş ı m içinde, alt ekobölge adı verilen daha nedenle seçenekler o ldukça kısıtlı kalmıştır. Ancak aynı küçük birimler belirlenmiştir. zamanda bulut örtüsünün va r lığı aynı günde çeki l m i ş, Alt ekobölgeler bilinen ekobölgeler içinde hepsi de kullanılabilir nitelikte görüntüler elde yer alır. Ancak çalışma alanı doğal değil de siyasal edilmesini zo rl aştırm ı ştır (Bitki örtüsü sınıflarının daha sınırlara sahip o l duğundan, birçok ekobölge bu başarılı bir şekilde ayrılması için, bu tür bir iş l emin a lanın sınırlarından dışarıya uzanmaktadır ve çalışma bahar ve yaz ay l a rı na ait iki görüntü dizisi kull a n ı l arak alanı dışından veri toplanmaksızın bu ekobölgelerin yapılması daha verimli olmaktadır. Ancak mali ve sınırlarının tamamı tanımlanamamaktadır. Bu zamansa l kısı tl ama l ar nedeniyle bu araşt ı rmada ikinci sınırlamalar nedeniyle, alt ekobölgelerin gruplandığı bir görüntü dizisi kullanmak mümkün olmamıştır). birimler için daha genel bir terim kullanılması tercih Bu şartlar altın d a , görüntülerin hertarihteki farklı edilmiş ve bunlara 'Ekolojik Diyar' denmiştir. Ekolojik mevsim, bitki örtü sü büyümesi ve ış ı k koşullarından diyarlar, bir ekobölgeden ya da birkaç tanesinin belirli etkilenmesi kaç ı nı l mazd ır ve bu benzer bitki örtüsü kısımlarından/bi l eşiminden oluşabilir. tiplerinin her g ö rüntüde çok farklı bant değer l eri Alt ekobölgeler potansiyel bitki örtüsünü temsil vermesine yol açmaktad ı r. Bu nedenle, görüntülerin etmektedir ve uydu görüntülerinden elde edilen bi rl eştirilm es i a m ac ı y l a ayar l amanın veri kaybı n a gerçek bitki örtüsü bilgileri doğrultusunda daha da yol açacağı d ü şü n ü lm üş ve her görüntünün ayrı ayrı geliştiri l miştir. 'Potansiyel bitki örtüsü' Kuchler (1964) incelenip s ınıflan d ırı l masına karar ve r i l miştir. tarafından 'insanlar sahneden çekildiğinde ve bunun sonucu ol u şaca k bitkiler tek bir anda toplansa elde Minimum harita biri mi edilecek bitki örtüsü' şeklinde tanımlanmıştır. Baş l a ngıçta , bitk i ö rtüsü sınıflandı r ması için m inimum Alt ekobölgelerin belirlenmesi sırasında, Zohary harita birimi (MMU) 100 hektar olarak düşünü l müştür. (1973) ve Guidotti ( 1986) gibi daha önce yapı im ış Anca k, TNTmips (Uzaktan Algılama yaz ı lı m ı } içinde bölgelendirme araştırmaları kullanılmış ve Atalay kullanılabilir d u rumdaki en büyük haritalama birimi (1994, 2002), Akman (1995) ve Mayer& Aksoy (1986) ıı hekta rdır. Bunun kullanılması, nihai çıktı n ın gibi kaynaklardan alı n a n bilgilerle desteklenmiştir. Bu gerekenden yaklaşık dokuz kat daha ayrıntı lı otoritelerce kabu l görm üş bölgeler aşağıda belirtilmi ş olmasına neden o l muş, bu da verilerin karmaşıklığını tir. Bunlar, alt ekobölgeler için temel oluşturmaktadır. 24 KUTU 6 Bitki örtüsü smıflandırması - uydu görüntülerini yorumlama süreci 'au/ Domaç kullanarak gerçekleştirilmiştir. "Alıştırma setleri" olarak tanımlanan bu veriler, uydu görüntüleri üzerindeki aynı Coğrafi referanslama koordinatlara sahip belirli piksel ya da piksel kümelerine ·,:em her görüntüyü yeryüzü koordinatlarına uygun atanmıştır. Bilgisayar, bu piksellerin spektral değerleri ık kaydedip, bunları haritalar ve CBS katmanlarıyla aracılığıyla "eğitilerek~ aynı görüntü üzerinde benzer değere laşt ırılabilir hale getirmeyi ve görüntülerdeki bozulmaları sahip pikseller için bitki örtüsü tipini tahmin etmektedir. Bu ''neyi içermektedir. Coğrafi referanslama işleminde alıştırma seti verileri, habitat ve bitki örtüsü formlarından ut ı :100.000 ve 1:250.000 ölçekli topoğrafik haritalar (alan çalışması ekipleri tarafından toplanan verilerden), ı Yer Kontrol Noktası (uydu görüntülerinde yer alan ve 1:100.000 ölçekli orman haritalarından (Orman Genel 1 alanından elde edilen yol kavşakları gibi unsurların Müdürlüğü taranndan hazırlanmıştır) ve ı :250.000 ölçekli • • ı bilgileri) kullanılmıştır. Kontrol noktaları ve görüntüler yükselti haritalarından elde edilmiştir. ·ıaki mesafelerde ortalama hata payı (Root Mean ,, Error [RMSE)) iki piksel, yani 60 metredir ki bu ölçekte 5 Sınıflandırma ıe için bu hata payı önemsiz sayılmaktadır. Sonraki Çalışmanın son aşamasında bütün görüntüyü sınıflandırmak ~ bu göruntüler, uydu görüntülerindeki piksellerin için Azami Benzerlik yöntemi kullanılmıştır. Bu yöntemle yansıma değerlerini belirlemek lçln, en yakın komşu görüntü veri topluluğu içindeki her piksel bir bitki örtüsü ıiyle yeniden örneklendirilmiştir. sınıfına, bu sınıfa alt olma olasılıOına göre yerleştirilmiştir. rüntülerin bölünmesi Bu işlem, görüntülerin alıştırma setleri verilerine dayanan istatistiksel analiziyle gerçekleştirilmiştir. Analiz. bitki ' aşamada bu araştırmayla ilgisi olmayan alanlar sınıflan arasındaki farkhhklann çıplak gözle ayrıştınlamadığı •olgesi sınırları dışındaki alanlar ve tarım alanları durumlarda, bu sınıflara piksel atamaktadır. ,zi sınırlan ziraat bölgelerinin belirlenmesinde mıştır)· görüntülerden çıkartılmıştır. Bu işlem görsel 6 Doğrulama farın azalmasına yardımcı ol muş ve sonuçta her bir Sınıflandırma sürecinin sonunda, sınıflandırılmış alanlar :üsü tipinin özgün 'spektral imza'larının daha iyi ayırt Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin tümünün bitki örtüsü mesini sağlamıştır. Buna karşın, çalışmanın başlarında sınıflandırma haritasını elde etmek üzere birleştirilmiştir. tüsü tiplerini birbirinden ayırt etmekte sorunlarla Sonrasında tüm görüntü vektör formatına çevrilmiştir. Bu ı·, ılmıştır. özellikle bozkırlar ve tarım alanları açısından işlem görüntüdeki hataları belirlemek için kullanılmışbr. ı, .ırJ a karşılaşılmış ve bu zorluklar bütün aşamalarda Bu hatalar, çokgenler. çlzgller ve noktalar arasındaki göstermiştir. uzaysal ilişkileri kontrol eden ve bütün gereksiz nokta ve flandırma sırasında görüntüler, katrtıanlandırm4 etiketlendlrilmemlşçokgenleri silen doQrulama işlemi Jllinen bir işlemle alt ekobölge sınırlarına gore aracılığıyla ortadan kaldınlmıştır. :ıü ştilr. Bunları bölmek incelenecekverilerin saY/iinı Bu işlemin Jamamlan~asının yalnızca birkaç gün alacağı .ıından, spektral açıdan benzer nesnelerin çeşltln!Oi ve tahmin edilml~de. çafişm\:a! 25 tablo S Bıtki örtüsü sınıflandırma hata matrisi. Gri kutular bitki örtüsü ~nıflandırmasında kullanılan arazi d~rulama veri noktalarıd ır. GlTarım 12 3 o 2 o o o 24 %50.00 Gl 1 ~u Anadolu Mele o o o o o o o 3 %75.00 Ormanı G9 Galeri Ormanı o o o o o o o 5 o o %100.00 G3Çayır o 2 36 2 9 4 o o 55 %65.45 G2 Ç ı plak Alan o 16 o o o o o 18 %88.89 G7 Ooğu Anadolu Meıe o o o o 39 o o o 40 %97.50 Çalıl ı ğı GS Fıst ı k ve Meyve Bahçesi o o o 6 o o o o o 6 %100.00 Su o o o o o o o o o o Kar o o o o o o o o o o G6 Kızılçam o o o o 9 o o o o 10 %90.00 G4 Kermes meşesi o o o o o o o o %87.50 Sazlık o o o o o o o o o o o Yastıksı Ça lı o o o o o o o o o o o Toplam 12 19 40 11 9 12 52 10 170 Hassasiyet %100.00 %84.21 %90.00 9663.64 %66.67 %75.00 %75.00 %0.00 %50.00 %0.00 %100.00 Genel Hassasiyet =%7 8.28 Khat is tati stiği = %73.42 A: Akdeniz örtüsü s ınıfl andı rma sistemleri temel alınmı şt ır. Bir A.1 Doğ u Akdeniz Makileri ve Kuru iğne Yaprak lı s ınıfland ı rma sisteminin ba ş lı ca özellikleri Zeyda n lı Ormanlar (hazırlanıyor) tarafından ş u şekilde ta nımlanmaktadır: 8 : Mezopotamya • Geniş alanlarda uygulanabilir olmalı; B.1Orta Doğu Kuru (Ağaçlı) Bozkırı • Diğer bitki örtüsü ve toprak örtüsü sın ı flandırma B.20rta Doğu Kuru (Ağaçsız) Bozkırı sistemleriyle uyumlu olmalı; B.3 Kuzey Mezopotamya (Ağaçlı) Bozkırı Uygu l aması tekrarlanabilir ve tutarlı olmalı; B.4 Karacadağ Volkanik Bozkırı • Uzaktan algılama uygulamasıyla uyumlu olmalı; B.5 Mardin Dağları (Bozkır) Ormanları • H iyerarşik bir düzen içinde olma lı; C: Doğu Toroslar • Hiyerarşi ekolojik açıdan anlaml ı olmalı; C.1 Doğ uToroslar 'ın batı kesimindeki (Bozkır) Ormanlar • Sınıflan d ı rm a kategorileri birbirini dışlar nitelikte C.2Doğu Toros l ar 'ın doğu kesimindeki (Bozkır) o l malı ve alanı % 100 kapsamalı; Ormanlar • Ek bilgiye ula şı l dığında geliştirilebilecek şekilde dinamik olma lı . Ekolojik topluluklar Akdeniz Öncelikli Orman Alanları Projesi (Zeydan lı , Toplulukların belirlenmesinde bitki örtüsünün yanı hazırlanıyor} , sınıflandırmad a bir standart oluşt urmak s ıra , iklim, yükseklik, topografya ve ana kaya gibi için Shiyerarşik kategori ge l iştirmiştir, bunlar tablo abiyotik faktörler dikkate alınmış ve bunların hepsi 6'da (karşıda) gösterilmi ştir. alt ekobölgeler çerçevesinde değer lendi rilmiştir. Bu iş l em sıras ında, bitki örtüsü sın ıflandırmas ı dört ana Tür haritalarının hazırlanması grupta yapılmıştır: Çayırlıklar, ağaçlık ve ça lılıklar, Tür dağılım haritaları sayfa formatındaki veritabanı ormanlar ve çıp l ak alanlar. Daha sonra bunla rın h er verileri kullanılarak oluşturulmuş ve nokta veriler biri sayısal yükseklik modeli (DEM) ve alt ekobölge olarakTNTmips yaz ılı mına aktarılmışt ır. Her tür için haritaları kulla nılarak alt sınıflara ayrılmıştır. Bu analiz, ilişkilendirme tabloları hazırlanmış ve her grup için ArcGIS 8.2 yazılımıyla (ESRi) bir dizi sta ndart sorgulama türleri n karakteri stiğin e uygun bir sembol sistemi kullanılarak yapı l mıştır. tanımlanmıştır. Karelajdaki eğri lme ve koordinat Gü n eydoğ u Anadolu'nun ekolojik topluluklarının sistemindeki değişiklikle ilgili sorunların , ki bun l arın belirlenmesinde kullan ıl an s ınıflandırma planı ikisi de UTM karelaj sisteminin bileşme bölgelerindeki için UNESCO'n un (1973) ve Birl eşik Devletler öze l liğinden kaynak l anmaktad ı r, önüne geçmek üzere Federal Coğ rafi Veri Komitesi'nin (1997) bitki sürekli karelaj sistemi ve buna uydurulmuş bölge 26 1 2 3 4 5 tablo6 Ekolojik yonomik sınıf Fizyonomik Fizyonomik grup Formasyon Alyans toplulukların altsın ı f ta n ı mlanmasında 1 kullanılan Ka palı/ık yüzdesi ve Hayat biçimi Yaprakıek// iklim Ortalama Ortalama nem Alt tabaka Baskın sınıAa ndırma bask ın bitki tür boyu sıcaklık türler Herdem yeşil lı;ıne yapraklı Akdeniz Nemli şema sı Orman Yaprak döken Geniş yapraklı Okyanus soı;ı uk Yarı nemli Al) aç lı k Karı ş ık Sert yapra klı Karasal Serin Kuru Ça!ıl ık S ı cak Bod ur çalı lı k L':_t su sını•l arı, tür haritaları için özel o larak hazırlanmıştır. Sonunda, katmanlar ArcGIS yazılım ı na Ancak. bileşme bölgesinin doğ usundaki etkilenen aktarılarak hertüreait ba s ıl abilir nitelikte haritalar kı;ımda oldukça az say ı da kayıt bulunduğundan, bu oluşturulm u ştur. Bu iş için ArcGIS'in k ull anı l masının nokta l a rın koordinatlarını sürekli karelaj sistemine nedenleri yazılımın daha çok sayıda dosya tipini dön üşt ürmektense, sembolleri bölgenin doğusuna desteklemesi, dosya büyüklüğü ve niteliğinin daha iyi elle ye rleştirm e kararı alınmıştır. kontrol edilebilmesi ve daha yüksek kalitede görüntü elde edilebilmesidir. d Kul/andan araçlar - Alan araştlfmalan Araşt ırı la n her grup farklı metodolojiler Metodoloji - Büyük mem e liler gerektirmekteydi. Bunlar aşağıda açıklanmıştır. 2001 ô. Emre Can & Yıldıray Lise yılında bütün ekipler (kuşlar, sürüngen ve çiftyaşa r l ar, bitkiler) F ı rat ve Dicle civarını ve Cey l a npın ar Bu grup genelde geceleri aktiftir ve düşük yöresin i araştı r maya yoğ unl aşm ı ştı r. Buralar doğa yoğunluklarda yaşar. Dolayısıy l a bu hayvanlar çok nadir koruma aç ı sından önemi bilinen ve en büyük tehlike görülür ve bu da araştırmay ı zorlaştırır. Bu nedenle altın da olan alanlardır. Buna karşılık, 2002 yı lında doğrudan gözlem teknikleri özellikle de böylesine tüm bölgenin olabi l diğince eksiksiz bir şekilde büyük bir alanda pratik bu l unmam ı ştır. Bunun yerine kapsan ması ve özellikle az tanınan doğu taraflarının birçok do l ayl ı ya da 'uzaktan' araşt ı rma teknikleri ziyaret edilmesi hedeflenmiştir. Bütün ça lı ş m a l ar ku ll anılarak, popülasyon durumu değilse bile türlerin süresince ekipler askeri mercilerle yakın temas içinde dağılımının değerlendirilmesi yoluna gidilmiştir o lmuşl ardır. (Popülasyon durumu için doğrudan araştırma Tüm gruplar için literatür taraması gereklidir, böylece [etoburlar için] avlanacak türlerin gerçekleş tir i lm işt ir. Ancak birçok kez elde edilen varlığı, uygun habitatların büyüklüğü ve niteliği , bilgiler eski, fazla genel ya da muğlak olmaları belirli alanlardaki bozulmanın miktarı ve önemi nedeniyle kullanılabilecek nitelikte bulunmamıştır. Bu kesinleştirileb ilir). Dört'uzaktan' araştırma tekniği utarihsel" verileri (1ox1 o km)'lik karelere yerleştirmek kullanılmıştır : ç ok sorunlu olmakla birlikte, bütün verilerin sistematik Literatür taraması olarak karşılaştırılabilmesini sağlamak açısından Avcı dergileri, ulusal ve uluslararası yayın l ar, ün iversite vazgeçilmez kabu l edilmi ştir. Türkiye ve Doğu Ege tezleri, CD-ROM'lar, veritabanları ve GAP-BKI yayın l arı . Adala rı Florası (Davis, 1965-1988) ve Türkiye'nin Ôtücü Kuşla rı: Türkiyeötücü kuşlarının biyolojik çeşitlilik 2 Anket atlası (Roselaar, 1995) gibi alanlarının en iyi bilgi Bir anketin değer taşıması için dikkatle tasarlanması kaynağ ı olarak kabul edilen eserlerdeki verilerin bile ve sonuç l arın diğer veri kaynak l arından elde edilen bu projenin ölçeği ve metodolojisi için fazla belirsiz bilgiler ı şığında dikkatle değerlendiri l mesi gerekmekte olduğu görülmüştür. Bu özellikle tür haritalarında dir. Yerinde kullanıldığ ınd a, (ister uzman, ister ilgili yöre Davis'in başlıca kaynak olarak kullanıldığı bitki grubu halkı olsun) pek çok kişiye ulaşma ve ucuz olma gibi için sorun oluşturmu ştur. Ayrı ca, büyük memeli ve kuş avantaj l arı vardır. Güneydoğu Anadolu'daki iki özellik veri setleri için tarihsel kayıtlar pek az katkı sağlam ı ştır. anket kullan ı mını mümkün ve yarar lı k ı lmıştır : 27 • Bölge çapında birçok Jandarma karakolu 3 Alan çalışmas ı bulu nmaktadır. Gene l kurmay'ın izni ve desteği Anketlerden elde edilen bilgiler ışığında alan çalışması alındıktan sonra, formu do l duracağına güvenilebilecek Gaziantep, Şanl ı urfa, Şırnak, Batman, Siirt ve Diyarbakır bir yerel bilgi kaynağı ağı bul u nmaktadır. olmak üzere alt ı il üzerinde yoğunlaşmıştır. Özellikle • Türkiye genelinde o l duğu gibi, burada da yerel üç anahtartür - çizgili sırtlan Hyaena hyaena, Hazar halk arasında çok say ı da avcı bulunmaktadır. Bu kiş il er kaplanı Panthera tigris virgata ve ceylan Gazel/o civarda görülen (avlanabilir) türler hakkında ilk elden subgutturosa - hakkında daha ayrıntılı bilgi edinilmesi bilgi sahibidir. hedeflenmiştir. Alan çalışması 10-23 Eylül 2002 Kullanı l an dört sayfa l ık anket, Can (2001) ta rafından tarihleri arasında gerçekleştiri l m i ş ve ekip ô. Emre Can geliştirilen anketten uyarlanmıştır ve yükseklik, başlıca (WWF-Türkiye), Yıldıray Lise (WWF-Türkiye) ve Murat habitat tipleri, insan faaliyetleri (yaylacılık, ta r ım ve Tuna'dan (gönüllü) oluşmuştur. Çevre Bakanlığı 'ndan avcı l ık) ve memeliler hakk ı nda sorular içermektedir Ayşe Bozdağ 11-15 Eylül tarihlerinde gözlemci olarak (form örneğini Proje Veri Seti'ndebufabilirsiniz). Güvenilir ekibe katılmışt ı r. Alan çalışmasının büyük bölümü, kayıt l ar elde edebilmek için memeli türlerinin doğ r u konu hakkında bilgi veren Jandarma karakollarını tan ı mla n mas ına yardımcı olmak amacıy l a, her anketin ve yöre halkını ziyaret ederek ve anketleri dolduran yan ına, bu araşt ı rmada yer alan tüm türleri gösteren kişilerle kay ı tlar hakkında görüşerek geçmiştir. (ve DHKD tara fın da n Nisan 2000y ıl ında yayıml a n a n ) Bu görüşmelerden sonra, hedef türün görüldüğü ren kli Türkiye'nin Memelileri' posteri ek l enm i ş ti r. bildirilen alanlar mümkün oldukça ziyaret edilerek, Bu anket ve posterl er, Ekim 2001 'de Genelku rmay habitatın uygun olup olmadığı değerlendirilmiştir. ve Jandarma Genel Kom u ta nl ığı'nın izni ve ya rd ı m ı yla , Aynı zamanda türlerin varlığını kanıtlayacak bilgiler askeri personel tarafında n yöre halk ın a da n ış ı la ra k de aranmıştı r (ö rneğin dışkılar, ayak izleri, av artıkları , doldurulmak üzere, bölgedeki 450 Ja ndarma tüyler gibi). Birkaç yerde bu işaretleri aramak karakoluna dağ ı tı l m ı ştır. Ocak 2002'de 428 anket geri için 3-10 kilometrelik kesitler boyunca araştırma gelm iş ve güven ilir b ulunmayan kayıtlar dikkatli b ir yapmak mümkün olmuştur, ancak güvenlik ve şekilde elendikten sonra 271 anket ana liz edilmek lojistik nedenleriyle p lanlanan tüm alanlar ziyaret üzere ayrı l mışt ı r. edilememiştir. Dört önemli tür (leopar, kaplan, sırtlan ve ceylan) hakkında bilgi veren toplam 18Jandarma tablo7 illere göre karakolu ziyaret edilmek üzere seçilmiştir. cevaplandırılan anketler ve her Adıyaman 25 33 4 Potansiyel habitat haritaları aşamada elenen Anketler ve alan çalışmaları , türlerin bulunduğu yerler Batman 13 9 24 anket sayısı hakkında bilgi vermiştir. Ancak, büyük memeliler Diyarbakır 52 10 69 yaşamak için geniş alanlara ihtiyaç duyduğundan, ANAHTAR Gaziantep 26 32 ilk eleme her noktanın etrafındaki uygun habitatın incelenerek, belirli (10 x 10 Kilis 7 10 verilen bilgilerin türün dağılımı açısından ne anlama km)1ikUTM gelebileceğinin saptanması gerekmektedir. Bunun karelerinden Mardin 45 17 67 birine anlaşılması türün korunmas ı açısından hayati öneme Siirt 38 8 52 yer l eŞtirilemeyen sahiptir, çünkü korumanın türün kulland ığı tüm alanı anketler Şanlıurfa 39 10 47 96 içermesi gerekir. ikinci eleme d~ru oldu~una Şırnak 26 12 45 Bir türün habitat gereksinimleri bilinir güvenilmeyen Toplam 271 48 109 428 ve haritalardan ya da uydu görüntülerinden veriler. anlaşılabilirse, CBS kullanılarak potansiyel habitatın Bazı formla rın kabul ed ilmemesi çeşitli nedenlere büyüklüğü tahmin edilebilir. Projede, aşağıdaki bağl ı dır: bilgilere başvurul arak bu teknik kullan ıl mıştır: 1 Uygun biçimde do l du r u l mamış anketler • Literatür ve alan çal ı şması bulgularına dayanarak (Seçenekler uygun b içimde işare t lenmemiş, yanıt saptanan türe özgü habitat özellikleri; açı kça anlaşı lmıyor) ; • CBS katman l arı: 2 Çe li şk ili bilg ile r ( Ö rneğ i n bozayı"yok"şeklinde bu projedeki bitki örtüsü sı nıflan d ırmas ı , işaretlen m iş, fakat b ir başka soruda boz ay ı n ı n evcil ii bir sayısal yükseklik modeli (DEM), hayvanlara zarar ve rd i ği be l irtilmiş) ; lii yol ağla rı ve nehirler. 3 Güvenilmez görülen yan ı tlar(Ôrneği n uygun Bu veri katma nl a rı ô. Emre Can (WWF-Türkiye) ve olmayan bir habitatta ya da bilinen yayıl ı mlarının Yeşim Şentürk (HAT Coğ rafi Bilgi Sistemleri A.Ş.) dışında görü l düğü b ildirilen türler); tarafından TNTmips yazı l ımı ku ll anılarak i ncelenmiştir. 4 Yanı t veren kişinin türleri karıştırması. Bütün bölge için üretilen (ve her tür için olabilecek en 28 iyi dağılımı gösteren) potansiyel habitat haritalarında zorlaştırmaktadır. Bu nedenle sabah saatlerinde bir hücre= 100x 100 m (bir hektar) çözünürlüğü 05.30'da başlayıp 09.00'da biten iki inceleme, akşamsa kullanılmıştır. Bitki örtüsü sınıfları yaban hayatı 1 7 .OO'de başlayan bir çalışma gerçekleştiri l miştir. gereksinimlerine göre tanımlanabllseydi , daha isabetli Araştırma ekipleri ve ayrıntılı bir analiz gerçekleştirilecekti (Fakat bu 2001 yılı araştırma ekibi şu kişilerden oluşmuştur: detayda bir çalışma projenin genel amacı içerisinde GeoffWelch (RSPB, lngiltere), HilaryWelch (Proje hedeflenmemiştir; bunun için proje kapsamında Yürütücüsü), Bahtiyar Kurt (DHKD) ve Arzu Gürsoy mümkün olabileceğinden daha hassas bir ölçekte (Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun). GAP-BKl'den çalışmak gerekir). Suphi Özer ve Sunay Demircan'dan lojistik destek 5 Dağılım Haritaları alınmıştır. 2002 yılında iki ekip alan çalışması Her üç haritadaki bilgilerin birleştirilip uzman yapmıştır: Ömer Faruk Özmen (GAP-BKI) ve Hüma bilgisinin kullanılmasıyla , her haritadaki farklı Ülgen Söylemez (DHKD) tarafından desteklenen ve sorunlar giderilebilmiş ve dağılım haritaları son GeoffWelch ile HilaryWelch'ten oluşan lngiliz ekip ve ş eklini almıştır. üç kaynak üst üste çakıştırılarak Bahtiyar Kurt, Güneşin Aydemir (DHKD), Süreyya Cevat bir arada değerlendirilmiştir. Böylelikle sonuç lsfendiyaroğlu (Marmara Üniversitesi), Tuba Kılıç (Orta haritalarında, belirli yerlerdeki (anket ve alan Doğu Teknik Üniversitesi), Tamer Al bayrak (Akdeniz çalı ş ması ile elde edilen) kesin gözlemlerle (potansiyel Üniversitesi) ve Murat Bozdoğan'dan {lstanbul Kuş yayılım haritalarından) çıkarsa nan habitat verileri Grubu) oluşan ekip. Her iki yılda da, Geoff ve Hilary birleştirilmiştir. Welch sezon boyunca alanda bulunmuş, Türk ekip elemanları iş ve üniversiteye olan sorumlulukları nedeniyle onlara belirli dönemlerde katılmışt ı r. 2002 Metodoloji - Kuşlar yılında iki alan ekibine sahip olunması günde (10x10 GeoffWelch km)'lik sekiz karenin incelenmesini sağlamış ve Türk ekip ayrıca bazı ek alanlara girebilmiştir. Alan çalışması Araş tırılacak karelerin seçimi Standart alan metodolojisi, 30 dakikalık iki kayıt 2001 yılında , her (50 x 50 km)'lik karedeki 25 adet birimine ayrılan bir saatlik kesitten oluşmaktadır. Bu, (1Ox 10 km)'lik karenin tamamı mümkün olduğunca her (10 x 10 km)'lik karenin bir yerinde yürüyerek incelenerek, (50 x 50 km)'lik karede bulunan türlerin kuş gözlemi yap ı lmas ı nı içermektedir. Amaç, çeşitli çoğun u kaydedebilmek için incelenmesi gereken habitat tiplerini ele a l ıp görülen ve duyulan tüm en uygun (10x10 km)'lik kare sayısı belirlenmeye türleri kaydetmektir. Bütün üreyen kuş faaliyetleri, çalışılmıştır, çünkü bölgedeki toplam 806 adet (10 ulu s lararası düzeyde tanınmış 16 kategoriden birine x 1 O km)'lik karenin tamamını incelemek mümkün atanmıştır (Nihai tür dağılım haritaları oluşturulurken değildir. 2001 verilerinin incelenmesi, 12 adet (10 x bunlar üç sınıfa indirgenerek basitleştirilmiştir: 1 O km)'lik karenin incelenmesiyle, mevcut türlerin Mümkün, Olası ya da Kesin üreme). Her (10x 10 en az %80'inin kaydedi l eceğini göstermektedir. Bu, km)'lik karede birbiriyle örtüşmeyen yerlerde, iki ya özellikle Ek Kayıtlar'ın da (bir saatlik inceleme süresi da üç gözlemcinin aynı anda çalışmasıy l a iki, birçok dışında kaydedilen türler) sonuçlara ekleneceği kez de üç çalışma gerçekleştirilmiştir. Böylece bir saat düşünüldüğünde kabul edilebilir bir oran olarak içinde, iki ya da üç saatlik çalışmaya denk gelecek görülmüştür. Bu nedenle 2002 yılında, her (50 x 50 veri toplanmıştır (form örneğini Proje Veri Seti'nde km)'lik kare içinden, rastlantısal örnekleme ve projenin bulabilirsiniz). alt ekobölge sınıflandırması kullanılmak suretiyle Alan çalışması üreme faaliyetlerinin en çok olacağı bütün habitat özelliklerinin ge rektiğince ele a l ınmas ı nı döneme denk getirilmiş, yani çalışmalar iki aylık sağ !ayacak biçimde 12 adet (1 O x 1O km)'lik kare üreme sezonunda gerçekleştirilmiştir (16 Nisan - 15 çalışma için seçilmiştir. Haziran 2001ve15 Nisan - 13 Haziran 2002). Her alan çalışması sezonunun ilk yarısında her gün (kuşların günlük faaliyetlerinin en fazla olduğu saatlerde) M etodoloji - Sürüngen ve çiftyaşarlar dört inceleme yapılmıştır. Bun !arın ikisi sabah 06.30 İbrahim Baran ve Ercan Ta~kavak ile 11.00 arasında, ikisi de öğleden sonra 15.00 ile 19.30 arasında gerçek l eştirilmiştir. May ı s ortasından Büyük memelilerde o l duğu gibi, literatür taraması itibaren hızla yükselen sıcaklıklar ancak üç çalışma ve alan çalışması bir arada kullanılmıştır. literatür yapılmasını mümkün kılmıştır. Yüksek sıcaklıklar kuş taramasında yalnızca bölgede toplanan örnekler faaliyetlerini azaltmakta, do l ayısıyla fark edilmelerini hakkında veriler içeren yayınlar ele alınmıştır. 29 Alan çalışması Metodoloji - Kelebekler Ara~ rırma dönemi ve ekibi P. Sigberr Wagener (ve Hilary Welch) Soğukkan lı olan sürüngen ve çiftyaşarlar, kış uykusuna yatarlar ve baharda sıcaklıkların yükselmesiyle birlikte Masabaşı çalışması aktif hale gelirler. Aç ve üreme içgüdüleriyle uyanırlar. Bu grupla ilgili verilerin çoğu Hesselbarth ve diğerleri Başlangıçta bahar aylarında çoğu tür gün boyu aktiftir. (199S)'den alınmıştır. Buna ek olarak, L. Lehmann ' ın Fakat çok sıcak geçen yaz ve sonbahar aylarında 1995 ve 2001 yılları arasında Güneydoğu Anadolu'da faaliyetleri daha serin olan erken saatlerle sınırlıdır. gerçekleştirdiği gözlemler bilgi sağlamıştır. Ayrıca Bölgenin iklimi çoğunlukla sıcak ve kuru olduğundan, Martin Davies (RSPB)'den de 2001 yılına ait bir iki kayıt birçok tür yazın en sıca k döneminde de "uykuya" temin edilmiştir. yatmaktadır. Bu nedenle, alan çalışmasının sürüngen Alan kayır/arının toplanması ve çiftyaşar faaliyetinin en yüksek olduğu döneme Alan çalışması yapanlar (ki bunlar genellikle tatile rastlamasını sağlamak için Şanlıurfa'daki şahıslarla çıkmış hevesli amatör kelebek uzmanlarıdır), düzenli olarak haberleşilmiş ve bölgede baharın ne gözlemlerinin çoğunu arabayla dolaşarak yol zaman başladığı hakkında bilgi alınmıştır. Bu şekilde, kenarlarından yapmakta, nadiren yollardan 1-2 nisan sonu ve mayıs başı araştırma dönemi olarak kilometre uzaklaşmaktadırlar. seçilmiş ve alan çalışma ları 27 Nisan - 6 Mayıs 2001 Kayıt bulunan kareler sistematik biçimde tarihleri arasındaki 10 günde gerçekleştirilmiştir. araştırılmamıştır. Birçok kare yalnızca bir kez kısaca Araşt ırma ekibi Dokuz Eylül Üniversitesi'nden ziyaret edilirken, diğerleri farklı tarihlerde ve günün Prof. lbrahim Baran, Doç. Yusu f Kum l utaş, Dr. Oğuz farklı saatlerinde defalarca ziyaret edilmiştir. Türkozan ve Araş. Gör. Çetin Ilgaz ile Adnan Menderes Hava durumunun (ki kelebekleri kaydedebilmek Üniversltesi'nden Araş. Gör. Aziz Avcı 'dan oluşmuştur. için h avanın güneşli ve durgun o lma sı önemlidir) ve Ara~rırılacak yerlerin seçimi ziyaretlerin (kaydedilmesi beklenebilecek türlerin ana incelemeler Adıyaman, Şanlıurfa, Birecik, Karkamış, uçuş dönemleri açısından) zaman lamas ının , görülen Ceylanpınar ve Midyat civarında yoğunlaşmıştır. Çoğu tür üzerinde önemli etkileri olmasına karşın, bu bilgiler sürüngen ve çiftyaşar türü yerleşik yaşama eğilimi kaydedilmemiştir. gösterdiği için, araştırılacak alanların seçimi için önce tarihsel kayıtlar değerlendirilmiş, insan faaliyetlerinden etkilenmemiş ve bu yüzden doğal yapılarını korumuş Metodoloji - Bitkiler kaya lık yamaçlar ve yaylalar başta olmak üzere Mecir Vural uygun habitat alanları gözetilerek araştırılacak yerler saptanmıştır. Türlerin çoğu en azından günün ya da 1 Alan çalışması gecenin bir kısmını kaya altlarına sığınarak geçirdiği Botanik alan çalışması, bölgenin peyzajını, doğal bitki için, uygun yerlerde kayalar kaldırılarak gözlem örtüsünü ve temsili habitatları anlamak için gözlem yapılmış ve mevcut türler kaydedilmiştir. yapılması üzerine yoğunlaşmıştır. Elde edilen bilgiler Raferus euphra ticus sonuçta bitki örtüsü sınıflandırma çalışmasında ve bitki örtüsü Projede, Prof. Baran ve ekibi tarafından gerçekleştirilen topluluklarının sınıflandırılmasında araştırmaya ek olarak, Ege Üniversitesi'nden Doç. yardımcı olmuştur. Alan çalışmas ı şunları içermektedir: Dr. Ertan Taşkavak' ın Fırat kaplumbağas ı Rafetus • Bölgedeki bitki örtüsü tiplerinin en temsili örneklerinin incelenmesi; euphraricus hakkındaki ayrıntılı ça lı şmasından büyük ölçüde yararlanılmıştır (Taşkavak, 2002). Güneydoğu • Özellikle iyi habitat alanlarının aranması (el Anadolu Bölgesi bu tür için özellikle önemlidir. değmem i ş örnekler, nadir türlerin bulunduğu alanlar); • Bozulma miktarının kaydedilmesi ve mevcut Taşkavak 1990'1arda Rafetus'u incelemek için bölgeye tehditlerin değerlendirilmesi; düzenli olarak gitmiştir. 2001 -2002 yılında Tag Engstron (ABD) kendisine eş lik etm iştir. Yı lda beşe • (Uzaktan algılama ile bitki örtüsü sınıflandırma çalışmasında kullanılabilecek veriler elde etmek va ran araştırma gezileri yapılmıştır. Bu araştırmalar yet işkin birey ve yavru l arın dürbünle doğrudan üzere) uydu görüntülerinden seçilebilen bitki örtüsü tiplerinin belirlenmesi ve incelenmesi. gözlemlenmesini, ayak izlerinin aranmasını , uygun yerlerde üremeyi doğrulamak amacıyla kazılarak Bitki örtüsünün incelenmesi (otsu bitkiler için) 100m1'1ik ya da (orman örtüsü için) 400m"'lik bir yumurtaların bulunmasını , yemli ipler koyulmasını ve su sıcak lı ğının ölçülmesini içermektedir. alandan örnekleme yoluyla gerçek l eştirilmi şti r. 30 Örneklenen her alanda, en sık görülen türler edilen yerler: Gaziantep, Şan lı urfa, Diyarbakır, Batman kayded il miş ve yüzeyi kaplama yüzdeleri tahmin ve Mardin illerinde 14 (1 O x 1 O km)'lik kare. edilmiştir. örnek sayısı tür zenginliğine ve incelenen 9-13 Mayıs 2002 -Araştırma ekibi: Prof. Dr. Mecit alanın büyüklüğüne bağlı olarak belir l enmiştir. Vural ve Dr. Hasan Akan - Ziyaret edilen yer: Adıyaman Özellikle iyi olan alanlarda da ha yoğun örnekleme bölgesi. gerçekleştirilmiş ve alanın sınırları harltalandırılmıştır. 10-25 Eylül 2002 -Araştırma ekibi: Prof. Dr. Peyzaj tipi, eğim ve bitki örtüsü değeri hakkında Mecit Vural, Uğur Zeydanlı, Ayşegül Domaç (WWF ek bilgiler, bir botanik ekibi tarafından geliştirilen Türkiye), Dr. Hasan Akan ve Ömer Faruk Kaya (Harran hiyerarşik sınıflandırma sistemi kullanılmak suretiyle Üniversitesi)-Ziyaret edilen yerler: Gaziantep, Savur, standart formlara kaydedilmiştir (form örne~ lnl Proje Midyat, Nusaybin, idil, Güçlükonak, Şırnak, Uludere, Veri Seti'nde bulabilirsiniz). Beytüşşebap, Eruh, Sirvan, Beşiri, Batman, Kozluk, Lice, Hani, Dicle, Kahta, Adıyaman, Besni ve Araban. Araştırılacak yerlerin seçımi incelenecek alanlar başta 1: 250.000 ölçekli ha rit aların 2 Tehdit altındaki türler dağılım haritaları incelenmesiyle belirlenmiştir. ilginç olabilecek alanlar Bölgede tehdit altındaki bitkilerin dağılımının topografik özelliklere göre seçilmiş, sonra ziyaret haritalandırılmasında ana bilgi kaynağı olarak Davis edilerek en iyi yerler belirlenmiştir. Bir habitat tipine (1965-88) kullanılmıştır. Yaklaşım tutarlığı sağlamak ait temsili, el değmemiş ya da türce zengin örnekler için tüm çalışmalar Prof. Dr. Mecit Vural tarahndan içerdiği düşünülen alanlar örneklenmiş ve peyzaj gerçekleştirilmiştir. Ancak - neredeyse tüm tarihsel detayları habitat sınıflandırma formuna kaydedilmiştir. veri kaynaklarında olduğu gibi - Davis'te de birçok takson için yerlerin açıkça belirtilmemesi nedeniyle, Araş tırma dönemlerı ve ekipler bunların hangi (10x10 km)'lik karede görüldüklerini Proje süresince alan çalışması üç dönemde tanımlamak sorun olmuştur. Bu raporda kullanılan gerçekleştirilmiştir : ve sunulan sonuç haritaları (bakınız Proje Veri Setı) bu 6 - 12 Mayıs 2001 - Araştırma ekibi: Prof. Dr. Meclt nedenle ancak genel bir rehber olarak ele alınmalıdır. Vural (Gazi Üniversitesi), Uğur Zeydanlı (WWF-Türklye) ve Dr. Hasan Akan (Harran Üniversitesi) - Ziyaret 31 Bölüm 6 SONUÇLAR Bölgenin Kapsanması ... harita 10 BOlgenln kapsanması , tüm gruplar (koyu gri). • t--'!"'+---t-+---.,-+-----ır----+-----ıı- Açık gri kareler hiç tür verisi olmayanlardır (C Hılary Welch) ... - "' tablo8 Grup Ele alınan Tür başına Veri Kare Kayıt incelenen Bu araştırmada tur sayısı ortalama tabanındaki başına bulunan toplam (806) kullanılan tür kayıt sayısı ortalama kare kare yüzdesi verilerinin sayısal benzersiz tur kaydı sayısı d~erlendırmesı kayıt say ı s ı BOyOk memeliler 8 26 208 1.29 161 %19.98 Kuılar 196 46.70 9153 18.87 485 %60.17 Sürüngen ve çlftya şarlar 52 12.29 639 4 .0 7 157 %19.48 Kelebekler 219 10.54 2303 14.95 154 %19.10 Tehdit altındaki bitkller 377 2.16 813 2.94 277 %34.37 reslm9 Bölgenin eksiksiz, güncel bir resmini ç ıkarabilmek Mardin'de askeri için, (10 x 10 km)'lik 806 karenin her birini ziyaret eskort eşlıglnde etmeye çalışmak önemliydi. Bütün ekipler bu kuş araşıırması (O Sunay hedefin gerçekleştirilmesine ka t kı sağlamıştır, ancak Demırcan) bölgenin o l abi ldiğince eksiksiz biçimde kapsanması sorumluluğunu, m etodolojileri uyarın ca her (1 O x 1 O km)'llk kareyi en az bir kez ziyaret etmeyi hedefleyen kuş ekipleri üstlenmiştir. Bölge önemli ö lçüde kapsan m ı ş tır ve bölgenin %8 1 ,Sl"ı n e denk dü şe n toplam 657 kareden kay ı t alınmışt ı r (baktnız tablo 8), ancak üç dikkate değer boşluk bu l unmaktad ı r: 1 Bölgenin m e rkezinde bulunan Siverek ve Viranşehir civarındaki volkanik boz k ır ve ta rım alanları ; 2 Diyarbakır ve Batman 'ın kuzey kesimleri; 3 Siirt ve Şırnak'ta büyük alanlar. Bu boşluk l ar büyük ö lçüde zaman darlığından kaynaklanmı ştır. Daha uzun bir sürede bölgenin daha resim 10 Batman eksiksiz kapsanmas ı mümkündür. Ancak bölgenin Kumluca'da genellikle dağlık o lan kuzey ve doğu kesimler in e yöre halkıyla u l aşmak (araba yolu bu lunmamas ı nedeniyle) çok memeli anketi doldurulması zordur ve bütün ekip çalış mala rı güvenlik ned e niyle (C Sunay Demlrcan) s ı nırlı tutulmuşt ur. 32 GRUP SONUÇLAR/ - Büyük Memeliler- ô Emre can & Yıldıray lise Çalışma nın çerçevesi dahilinde ankette listelenen 18 tür hakkında veri toplanmış, fakat burada ya l n ı zca anahtar nitelikteki büyük memel iler hakk ı ndaki veriler su nu l muştur (bakınız Metodoloji sayfa 20). Hazar kaplanı Panthera tigris virgata Projenin büyük memeli arazi çalışmasından elde edilen en önemli bilgi Uludere civarında Hazar kap lanı olduğuna dair kayıtların bu l unmasıydı . Hazar kapla nı nın küresel ölçekte neslinin tükendiği IUCN (DLinya Doğay ı Koruma Birliği) tarafından 1950'1erde (T.irkl ye'deki varlığının ortaya çıkmasından çok önce) çizim ı i:an edi l miştir ve resmi statüsü böyledir. Zoologlar, Hazar kaplanı Panchera tigris o zamanlar, Hazar kaplanı yayılımının Türkiye'nin virgara doğus una kadar uzanacağına ihtimal vermemiştir (Dr. (C> WWF-Canon / George Schaller, kişise l yorum [20021) ve uluslararası zengin toprak sahiplerine sat ı ldığını ifade etmektedir. uz nanlar, ancak 1970'de Hakkari - Uludere'de bir 1980'1erin ortala r ına kadar bölgede bir kaplan postu hayvan öldürüldükten sonra bu türün Türkiye'deki ticareti olduğu bildirildiğine ve 1 970'de Uludere'de varlığ ın ın farkına varmışt ır (Uludere şimdi Şırnak ili ö ldürülen kaplanın genç bir hayvan olduğuna içindedir). Daha sonra postun fotoğrafı çekilmiş ve bakılırsa , kaplanın bölgede 1990'1arın baş l arına kadar ıayım lanm ıştır (Baytop, 1974 ve 2000). yaşamış olması mümkün görünmektedir. Buna karşın, Bu projenin başlamasından önceki on yıllık ulusa l otoriteler t arafından Hazar kaplanının bölgedeki donemde, Türklye'nln dağı l ım ı nı anlamak için ça ba sarf edilmemiş, eğitimli resim ı ı doğus u nda gece görüş biyologlar tarafından hiçbir araştırma yürütülmemiştir. 1970'de c \hazla rı kullanan askeri 2003'de WWF-Türkiye tarafından, kaplanın va rlığını Uludere'de personelden zaman zaman araştırmak ve bölgede leopar dağ ı lımın ı incelemek öldürülen Hazar kaplanı nın büyük kedilergördüklerinl için bir alan araşt ı rması planla n mış, fakat güvenlik Panchera tigris bıldlre n raporlar alınmıştır. nedenleriyle ertelenmek zorunda kalmıştır. virgaca postu (C Bu yüzden Uludere - Araştırmanın 2004'te ya da belirli bölgelerde Turhan Baycop) Şırna k'tak i alan güvenlik koşulları iyileştiği zaman gerçekleştirilmesi çalışma sı sırasında, umulmaktadır. yakın zamanda Bölgede Hazar ka p la n ının hala yaşayıp (2002'de) 3000 metre yaşamadığ ı nı kesinleşti rmek, Güneydoğu yükseklikte bir su kaynağının Anadolu'daki koruma faaliyetlerinin en önemli yanınd a kediye benzer büyük bir hayvan gördüğünü önceliğid i r. Fakat, projenin başla n gıcında türün iddia eden bir korucuya yönlendirilmek bir sürpriz neslinin tükenmiş olduğu kabul edildiğinden (raporun olma m ıştır. Başka larının da aynı civarda bir hayvan yazım aşamasında bile o nay l a n m ı ş, güncel kayıt gördü ğ ü ve askeri personelin kükremeye benzer yoktur) bu veriler diğer büyük memeli türlerine ait sesler duyd uğu belirtildiği için özellikle ilginç olan veriler gibi değerlendirilememiş ve bunlara bir öncelik bu raporlar, aynı bölgede yöre halkıyla yapılan sırası veri l ememiştir. görüş melerle de doğrulanmıştır. Ne yazık ki, güvenlik Hazar kaplanı için koruma önerileri 8 öneriler nedeniyle hayvanı n görüldüğü bölgede araştırma bölümünde sunulmuştur. yapı l a mamıştır. resim ı 2 Uygun habitatlar - çalılık l ar ya da ormanla ka pl ı Uludere'de ve en az iki büyük yabani av türü (dağ keçisi ve da9lar - Hazar kaplanının yabandomuzu) barındıran dağlık araziler- proje 2002'de bölg esi içinde hızla yok olmakla birlikte, proje bölgesi görüldüQOnOn s ınırla rının doğus unda hala hayvanlar ı barındırmaya bildirild i9i ve 1970'de y etecek miktarda bulunmaktadır. öldürüldüQü yer Bilgilerinin tamamını yerel avcılardan toplamış (C> WWF-Tıirldye l olan Turan (1984), bölgede bir kaplan postu ticareti ÔEmreCan) olduğu nu, 1984'e kadar bir ile sekiz arası bir sayı da kap l anın öldürü l düğünü ve postlarının lrak'taki 33 tablo9 Yıl Yer Kaynak ve kayıt tipi Notlar Güneydogu 1900-1950' Mardin ve Şanlıurfa Bu çalışma - askeri, sivil (gözlemler) Anadolu'daki tüm - ler arası ' ka pla n'kayı c ları 1926-1940 Suçeken, Batman Bu çalışma - askeri personel - (yöre halkının gözlemi) 1935-1940 Eruh, Siirt Bu çalışma - askeri personel - (yöre halkının gözlemi) 1940'1ar Viranşehir, Şanlıurfa Bu çalışma - askeri personel (yöre halkının gözlemi) - 1940'1ar Baykan, Siirt Bu çalışma - askeri personel - (yöre halkının gözlemi) 1959 Suçeken, Batman Bu çalışma - anketler, askeri perwnel Yöre halkınca öldunllmuş. 1960 Viranşehir, Şanlıurfa Bu çalışma - anketler, askeri personel Yöre halkınca görillmüş. 1960'.'e 70' Şırnak bölgesi Bu çalışma -yöre halkıyla görüşmeler (kaplan avı Yöre halkı, ·ıeopar gibi ama iki yanda ler düzenlenirmiş) çizgileri var" dıye tarif ediyor. 1970 Uludere, Şırna k Bu çalışma - askeri personel Yöre halkınca avlanmış 1973 Uludere, Şırnak Baytop (1974) - (kaplan postunun foc~rafı çekilmiş) Türklye'dekl tek belgelenmiş kaplan (o zamanlar Hakkari) kaydı. Şubat 1970'de öldürülmüş. 1984 Kesmeköprü, Batman Bu çalışma - yöre h alkıyl a görüşme Yöre halkınca öldurulmüş 2001 Güçlükonak. Şırnak Bu çalışma - askeri personel (yöre halkınca görülmüş) Karakola kaplangörülduğü bildirilmiş. 200 1 Uludere, Şırnak Bu ça lı ş ma - bl r korucuyla görilşme !kaplan Kaplan gece görüş dürbünüyle, 3000 göril lm üş) metre yükseklikte bir su kayna\)ı yakınında görillmüş. Leopar Panthera pardus Anadolu'da geçm i şteki ve bir ihtimal bugünkü Leopa r, kendisine yeterli yiyecek ve barınak sunan varlığına dair bilgi vermektedir, ancak leoparla hemen her tür habitata uyum sağ l ayabilir. Alçak kaplanın çok karıştırılma s ı ve aralarında ay ı rım ormanlarda, dağlarda , çay ırlıklarda, çalılık arazide ve yapılamaması nedeniyle, gelen bilginin hangi türe çöllerde bulunabilir. Yöre ha lk ı , leoparın Güneydoğu ait ol duğundan emin olmak zordur. Bu nedenle, tablo 10 Yıl Yer Kaynak & kayıt tipi Notlar GOneydogu Anadolu'daki tüm 1936 Batman, Suçeken Bu çalışma - askeri personel (yöre halkınca öldürülmüş) - 'leopar' kayıtlan 1950 Diyarbakır, Eğil Bu çalışma - askeri personel (yöre halkınca öldürülmüş) - 1950'1er Gaziantep, lslahiye Bu çalışma - yöre hal kı (yöre halkınca görü l müş) - 195-0'ler Gaziantep, lslahlye Bu çalışma - yöre halkı (yöre halkınca görülmüş) - 195-0'ler Gaziantep, lslahiye Bu çalışma - yöre halkı (yöre halkınca öldürülmüş) - 1960'1ar Siirt, Eruh, Çiznneli Bu çalışma - askeri personel (yöre halkınca öldürü l müş) - 1966öncesl Ş ı rnak. Beytüşşebap Kumerloeve (1967), (Literatür) 1966öncesi Şırnak. Cudi Dağı Kumerloeve (1967), (Literatür) 1966öncesi Siirt Kumerloeve (1967), (Literatür) - 1966öncesi Adıyaman, Besni Kumerioeve (1967), (Literatür) 1966öncesl Şanlıurfa, Tektek Dağları Kumerloeve (1967), (Literatür) - 1970'1er Şırnak. Cizre Bu çalışma - askeri personel Yöre halkınca görülmüş. 1970 Gaziantep Bu çalışma - yöre halkıy l a görilşmeler (yöre halkınca leopar, zehirli hayvan leşini zehirlenmiş) yedikten sonra bulunmuştur. 1980 Ş ırn ak, Silopi Bu çalışma - askeri personel (yöre halkınca ö ldürülmüş) - 1984 Batm an, Suçeken Bu çalışma - askeri personel (yöre halkınca görü lm üş) - 1970'ler Şırnak, Cizre Bu çalışma - yöre halk ı yla görilşme Leoparların köpekleri öldürdüğü bildirilmiştir. 2003 Şırnak Bu çalışma - yöre halkıyla görilşme Leopar evcil bir keçiye saldırırken görülmüş . Aynı kişi aynı gün iki de vaşak gördüğünü söylüyor, yani leoparla vaşak karıştırılmamıştır. 34 bu çalışmanı n çerçevesi içinde, bu iki türe dair elde edilen yerel bilginin süzülmesi için bir girişimde bulun ulmam ı ş, bunun yerine elde edilen bütün bilgiler tablo 9 ve 1O'da verilmiştir. Sın ıflandırma uzmanla rı , Türkiye'de leoparın iki a lt türünün varlığını kabul ederler, Anadolu leopar ı Panthera pardus tul/iana ve Kuzey Pers leoparı Panthera pardus saxicolor. Kuzey Pers leoparı esasen lran'da b u lunur (Dr. Viktor Lukarevsky'nin kişisel yorumu [2003]), Türkiye'nin doğu kısım ların a ait doğrulanmış kayıt lar da vardır. Türkiye'nin başka yerlerinden gelen !\ ayıtl ar Anadolu leoparı olarak kabul edilmektedir. Bir c1zetede son Anadolu leoparının 1974'de Beypaza rı'nda öldürüldüğü bildirilmi ştir. G eçm iş kayıt larTü rkiye'nin doğusunda bölük pörçük bir leopar d ağıl ım ı olduğun u göstermektedir. Bu da resim 14 hcıt -ı .. ve güneyde (leoparın ası l nüfus merkezi Dumluca-Derik'de o cbguna inanılan bölge) ayrı bir alttürün varlığını leopar için uygun de< ~kler niteliktedir, fakat bütün leopar kayıtları habitat (OWWF-7ürki)'el göı: önün e alındığında , batıdan doğuya ülkenin bir O Emre Can) ucundan diğeri ne bir zamanlar kesintisiz bir dağılımın varlığ ı açıkça görülmektedir (Can & Mitchell-Jones, Leoparların Türkiye'nin Akdeniz bölgesinde verita ba nı : httpJ/cgi.europea n -mammals.org/php/ varlıklarını hala sürdürdüklerini gösteren güçlü kanıta t urkey). Türkiye'de, iki alt türü ayıracak önemli coğrafi karşın (Can, 2002 ve 2003), Türkiye'nin güneydoğu enqel o l madığından, Anadolu l eoparı Panthera köşesi d ı şında , iki alttürden birine ait yakın tarihli parr1us tulliana'nın ayrı bir alttür o lm ası şüphelidir. doğrulanmış herhangi bir kayıt bulunmamaktadır. Buna ek olarak, Panthera pardus tulliana için sınırlı Eldeki bilgiler ışığında , bu bölgenin hangi alttüreait ını ~a rda güvenilebilir bilgi ve yalnızca birkaç numune olursa olsun Türkiye'nin leopar nüfusunun tamamını (rn ıcut postlar özel koleksiyonlardadı rlar) olduğu değilse bile, büyük çoğunl u ğun u barındırdığı dü~ü nü lü r se, alttürlerin teşhisinin çok az sayıda düşünülmektedir. oı !{ı e dayandığ ı görülür. Hazar kaplanı gibi, leoparın gerçek durumunu Bu nedenlerle, bu projede Miththapala ve diğerleri ortaya ç ıkarmak için de acilen bir a raştırma yapılmas ı (1996)'nde varılan sonuçlar doğrultusunda , iki leopar gerekmektedir. Leopar için koruma önerileri BÔneriler alttürü birbirinin aynı kabul ed ilm işti r. bölümünde sun ulmuştur. Çizgili sırtlan Hyaena hyaena resim ıs Bu projeye dek, çizgili sırtlan ulusal otoriteler Tutsak çlzgılı ta rafından nesli tükenmiş bir tür olarak kabul sırtlan Hyaeno edilmekteydi (Can, 2002a). Fakat anket, türün hala hyaena, Gaziantep var ve sanılandan daha yaygın oldukğunu ortaya (O WWF-7üıkl)'e I çıkar mıştı r ( bkı. arka sayfadaki harita 11). Bir alan ÔEmreCan) çalışmasıyla bu bilginin takip edilmesi öncelikli hale gel m i şt ir. Alan çalışması sıras ında araştırma ekibine, 2001 'de Nizip/Birecik civa rında öldü rülmü ş bir hayvanın fotoğ rafı verilmişt ir. Bunun ü zerine bölgeye yapılan Güneydoğu Anadolu'da aç ı k ya da kayalık arazileri ziyarette, türün varlığını sürdürdüğüne dair taze tercih ettiği görülmüştür. Şanlıurfa ve Ceylanpınar ka nıtlar (sırtlan dışkıları) bulunmuştur. Ölü sırtlanın arasındaki bölge uygun habitatlar içermektedir ve yöre fotoğrafı (bakımı 8 ôneriler, ÔA6) Türkiye'deki bir halkının verdiği bilgilere göre Derik/Atalar ve Dargeçit s ırtlan ın yayınlanmış ilk fotoğrafıdır (Can, 2002b). civarı (Mardin) tür için önemli diğer bölgelerdir. Çizgili sırtlan esasen 250-2500 metre yükseklikteki Hasankeyf yakınlarından da kayıt l a r alınmıştır. Birçok çıplak alanlarda, kuru ağaç lık habitatlarda (kızılçam, yerde sırtlanlar çok eziyet görmüştür (hatta bazı yöre kermes meşesi ve Doğu Anadolu çalılıkları ) bulunur. halkı tarafından besin olarak yenmiştir), ama kimi 35 resim 16 yerlerde de mitolojik bir hayvan olarak muamele Fırat nehrl batısı, edilmiş ve bir çeşit saygı görmüştür. Yöre halkının Birecik'te Çizgili sırılan için uygun davranışlarındaki bu fark, kültürel ve dini geçmişle habotat ilgili olabilir. (CI WWF-Tıirkıye/ Bu projenin sonuçları , türün Gazia ntep, Adıyaman, ôEmreCon) Batman, Mardin, Şrrnak ve Siirt'te bulunduğunu göstermektedir. Kumerloeve (1966)'nin Diyarbakır'da çizgil i sırtlan olduğunu yazmasına karşın, bugün o civarda türün varlığına dair bir kanıt yoktur. Çizgili sırtlan için koruma önerileri 8 ôneri/erbölümündedir. ... 035 ...... 000 000 ... 070 075 ...... 035 harita 11 ...... 1 1 IA 1 Çizgili s ı rtlanın '"' ..... anket sonuç l a rını l'j -w / g ö steren halita. "' 1 Siyah noktalar J~ - kullanılan -i t • kayıt l ardır, çarpı >- ""1-< ~r i işaretliler ise "' " ı.ı. >L ı • 1 I'. kullanılmayan • • ""' • ,. ~ 'r (elenen) • ı- ... \ '-~ -ı; . - ••• kayıt l ardır (bkz. 5 i • ı...o • l.JJ . q Metodoloji roblo 7) - ,.. ,. x . ,,, •• Gölgelend i rılm i ş ,. • ,. kareler tüm ... ••• anketlerin :: 1 .. ::t lll 1'.X x bölgedeki yer ler l nı - g ösıermektedır ... (CI WWF-Tıirkıye I ... 035 ...... 000 000 ... 070 075 025 ... 035 Ayşegül Domoç) Cey lan Gazel/a subgutturosa resim 17 30 yıl kadar ö nce, Karacadağ bölgesinin de Ceylanpınar'da gen iş sürüler halinde ceylan barındırdığı bildirilmiş, koruma altında ki ceylanlar Gozella Silopi'de yabani ortamda son ceylan 30 yıl önce subgurturoso gözlenmiştir. Turan (1984) bu türün Batman, Mardin, (CI WWF-Türkıye/ Siirt ve Şırnak ' ta bulunduğunu ifade etmektedir. Fakat buralarda yapılan alan çalışması arazinin ceylan için uygun olmadığ ını ortaya koyduğundan, Turan ' ın kayıtlarının aslında dağ keçisine dair olması daha olası Ceylanlar genellikle kuru açık arazilerde ya da görünmektedir. Ceylana özel koruma önerilerini 8 çalılıklarda bulunurlar. Güneydoğu Anadolu'da - şimdi Öneri/er bölümünde bulabilirsiniz. epeyce parçalanmış bir habitat olan - geniş kuru çayırlıklarda görülürler. Anketlerde Şanlıurfa'nın güney Dağkeçisi Capra aegagrus kesimlerinde ceylanlar olduğu bildirilmiş, fakat yapılan resim 18 alan çalışmas ı sırasında bölgenin herhangi bir yerinde Da9keçisi yabani ceylan var lı ğı doğrulanamamı şt ı r. Bu durum Capro oegogrus (CI WWF-Türkiye/ türün tek popülasyonunun Ceylanpınar Devlet Üretme OEmr e Can) Çiftliği'nde bu l unduğunu göstermektedir. Alan çalışması sırasında toplanan bilgiler, bölgenin güney kesimlerinin bir zamanlar ceylan için uygun habitatlar olduğunu göstermiştir. Viranşehir ve Akçakale civar l arı nda hala uygun habitatlar bulunmas ı na karşın, anketleri yanıt layan yöre halkının bildird i ğ i ne göre, Viran şeh ir civarında yaban hayatı Dağkeçisi, IUCN tarafından zarar görebilir olarak son 50 yıl içinde tarımın yoğunlaş ması ve kontrolsüz sınıflansa da, Türkiye'de görece olarak s ık rastlanan ve avlanma yüzünden ciddi şekilde aza l mıştır. yayg ın bir türdür. Bu tür, bölge ça pınd a 3000 metreye 36 varan yüksekliklere sahip hafif eğimli ya da çok dik ilçelerinde bulunduğu anlaşılmıştır. Boz ayı Türkiye'de yamaçlardaki çeşitli habitatlarda bulunur. Anket koruma altında olan bir tür olm asına karşın (Can & so nuç ları, kuzeydoğu Mardin Dağları da dahil olmak Togan, 2004), 2001 yılında Şırnak (Kumçatı -Gabbar üzere, doğuda oldukça iyi popülasyonlara (birçok Dağları) ve Cudi Dağı'nda (Kösreli yak ı n l arında ) 11 kayıt) işaret eder niteliktedir. bireyin öldürü ldüğü bildirilmiştir. Bu durum, yasak 1990'a kadar bu tür Nizip çevresinde kaydedilmiştir, av l a nma nı n boz ayı için bölgede ciddi bir sorun fakat ya kın zamana ait kayıt bulunmamaktadır. Bu o ldu ğunu göstermektedir. sebeple bu yörede türün nesli tükenmiş olabilir. Mardin ve Nusaybin aras ı ndaki bölgede dağkeçlsl ne Karakulak resim 19 Karakulak dair birçok anket kaydı alınmıştır. Mardin Dağları 'na Caraca/ caraca/ Caracal caracal a it kayıtla r olmasına ve Dargeçit çevresinde uygun Bölgede karakulak ile ilgili (O WWF-Canaıı/ ha );tat var olmasına karşın , bu bölge uygun bir çok az kay ı t vardır, fakat Martin Harvey'J habitat olarak görünmemektedir. Bu tür ayr ıca , Cudi bunun sebebi Güneydoğu Dağı'nın Kösreli bölgesinden de rapor edilm işt i r Anadolu'da az sayıda vp ::!OOl'de Gü çlükonak 'ın (Şırnak) güneyinde kuş bu l unmasından çok, ek.ibi tarafından görülmüştür. Proje sonuçları, türün sahada tanımlanmasın Şırna k, Siirt, Mardin ve Batman'da var olduğunu da ki (yöre halkının yaptığ ı gbstermektedlr. gözlemler) güçlüklerdir. Karakulak kuru arazileri, Boz ay ı Ursus arctos ağaçlıkları ve çalılıkları tercih eder ve Turan (1984) türün Gaziantep, Diyarbakır, resim 20 Siirt, Şırnak veAdıyaman 'da bulunduğ u nu ifade Boz ayı Ursusaraas etmektedir. Proje so nuç l arı (a nket ve alan çalışması), (O WWF-Türkıye/ türün Ad ı yaman , Şa nlıurfa ve Gaziantep'in ilçelerinde ôEmreCan) çok sınırlı bir dağılımı olduğu nu göstermektedir. Alan çalışmasında ayrıca Ceyla npına r ve Gümüşsu çevresinde olas ı bir uygun habitat belirlenmiştir. Vaşak Lynx lynx I resim 21 Doz ayı lar, 3000 metreye kadar olan yüksekliklerdeki I I [:. Vaşak açık ve ağaçlık habitatları tercih eder; bu türün "".• Lynxlynx Gü n eyd oğu Anadolu'da kuzeydeki dağlık bölge ' (O WWF/Frıcz ~ - ~t Pôlkıng) boyunca uzanan seyrek nüfuslu yayla habitatlarında .;: • .~ bulun m ası olasıdır. Anket so nu ç ları , boz ayıların .....,., .. . b ölgenin her tarafındak i dağlarda bulunduğunu g östermektedir ve Kumerloeve (1966) bu türü ~ I . ,, Malatya ve Adıyaman , Şırnak, Siirt, Ba tman ve . ". / . Diyarba kır 'da kaydetmiştir.Turan (1984) türün Siirt, . 1 ~ Adıya m an ve Şımak'ta bulunduğunu ifade etmektedir. •:~ Adıya m an , Diyarbakır, Mardin, Siirt, Şırnak'ın ... E ol g enın teorik Yorumlar Proje sonuçları , genellikle kuru ağaçlık habitatlarda tablo 11 i ler GOneyd~u olJrJk uygun yaşayan bir tür olan vaşağın Adıyaman , Batman, Anadolu'da ~Jk sı mum kısmı Diyarbakır, Mardin, Siirt ve Şırnak'ın ilçelerinde büyük memeli Çizgili sırtlan %19.3 Bütün bölgede bulunduğuna işaret etmektedir. Görece iyi bitki türleri için uygun habltat yüzdeleri Vaşak %7.5 ôzellikle kuzeyde ve örtüsünün olması, av türlerinin bolluğu ve yörenin güneydo!'juda ıssızlığı , Uludere ve Beytüşşeba p gibi dağlık alanları , Bozayı %10 Özellikle kuzeyde ve hem vaşak hem de boz ayı gibi büyük etoburlar için güneydo!'juda uygun yerler haline getirir. Kumerloeve (1966) Siirt, Diyarbakır, Gaziantep, Mardin, Adıyama n ve Şırnak 'ta Da~ keçl s l %11.4 ôzellikle doğuda vaşak bulunduğundan söz etmektedir, Turan (1984) Karakulak %10.3 Tüm bölgede ise vaşağın olası dağılımının Siirt, Batman ve Şırnak ' ta Ceylan %6.7 güneyde Yalnızca olduğunu bildirmektedir. 37 030 035 040 045 050 055 060 065 070 075 025 030 035 harita 12 uı 1 Bozayı olası - T 1 -~ habitaı harıtası 1 1 . ~j --~ (C WWF-Tıirkıye/ 425 ,_ 425 A»8]ul Domaçl - ' ~ - - 420 'l '--- loi~ ·ı ~- :ıı- 415 ·- 1 +- ı,. ı.., 1-v . 1 -- ,-.-. ,, -- 410 1 1 '-~- - 405 030 035 040 050 055 060 070 075 025 030 035 Tür H a r i tala rı birlikte mevcut CBS katmanlarının ku lla nılm ası yl a Anket sonuçları ç ıkarılmıştır. Bu aşamanın amacı, uygun habitat Anketlerden elde edilen verilerin, özellikle Güneydoğu parçaların ı kabaca belirlemek ve bu bilgiyi tür dağ ılı m Anadolu için ilk veri topluluğunu oluşturması haritalarının taslağının çıkarılmasında ku ll a nm aktır önemlidir; bu bilg iler alan çalışmas ı için de temel (Eldeki veri katmanları gerçek bir yaba n hayat ı h ab it at oluşturmuştur. analizi için uygun olmadı ğ ınd a n , gerçek CBS tem e lli Alan çalışması sonuçları yaban hayatı habitat modellemesi ya pılama mı ştır). Güvenilir olduğu düşünülen anket sonuçları, alan Dağı lım haritaları çalışması sırasında ziyaret edilecek k i şi ve yerlerin Dağılım haritala rı a l tı tür için üretilmiştir (karakulak, belirlenmesinde ku ll an ı lmışt ır. Alan çalışmas ı , anket vaşak, çizgili s ı rtlan, boz ayı , ceylan, dağ keçisi). Çizgi il verilerini daha doğru ve ayrıntılı değerlendirme sırtlan haritası (aşa{Jıda) bölgede türün ayrıntılı bir fı rsatını vermiş, yöre halk ı yla yapılan sohbetler ve dağı lı m ı n ı gösteren ilk haritadır ve birçok yeni bilgi habitatın incelenmesi kayıtların daha uygun karelere sunmaktadır. atanmasına yardımcı olmuştur. Bu yolla edinilen Memeli dağılım l arını har i talandırmak, belli bir bilgiler zaman ve bütçe kısıtlamala rı nedeniyle s ı n ı rl ı bölgede bir türün varlığı hakkında bir olasılık ifade olmakla birlikte güvenilirdir. Anketler ve alan çalışma sı eder ve ölçeğe bağlıdır. Her dağı lı m haritas ı türle rin yollarıyla toplanan tür kayıtları , haritalar üzerinde (1 O x bulundukları yerler i gösterir, fakat unu tulmamalıd ı r 1O km)'lik karelere yerleştirilmiştir (bkz. Proje Veri Setı) . ki, bir türün habitat üzerindeki yeri y ı ldan yıla , Olası habitat haritaları mevsimden mevsime ve günden güne değ i şi r. Zaman Bu ha ritalar her t ür için teorik olarak uygun içinde, bir türün varlığı ve d a ğılımı , mevcut habitatın olabilecek maksimum habitatı göstermektedir. Bu daralmas ı ya da genişlemesi gibi faktörlerce de bilgiler, literatürdeki genel habitat tercih bilgilerine etkilenecektir. Dağılım haritaların ın, türün bolluğunu dayan ı larak ve b u projenin bitki sınıflandırm asıyla göstermediği unutulmamalıdır. ""' 035 ...... OIO ... 070 075 ... ""' harita 13 "' Çizgilı sırtlan L/ Hyrıena hyaena daQ ı lım ha ri tası "' 1 (C WWF-Tıirkıyel A~egül Domoç) • "" • -, • • .,, "' - il .. , ı• .. r7 ... ••• '10 1 - • -· ,, .,. 'j • ""' 035 ...... OIO ... 070 075 ... ""' 035 38 Kuşlar - GeoffWelch 030 040 060 010 075 025 030 035 430 harita 14 Kuşlar - alan - çalışması '25 425 ekiplerince kapsanan bölge .... - • (OHiloryWekh& ~ Ayşegül Domaç) LI 420 ili • 420 - r:o 415 • 416 - 1 - · ~ - t ANAHTAR ~ ... • tM ~ - 2001 /02 4' " ... • 41C • lhcelemelerı .._ 2001 /02ek kayıtlar 1 1 il 111 1 1 1 ~ -030 040 045 060 056 060 070 075 025 030 !{ - la r, bölgenin %60,2'sini temsil eden 485 adet (1O yöre halk ı tarafından düzen il olarak görülen kuşların m)'lik kareden elde edi lmiştir. Bu karelerden durumunu kesinleştirmek için bir proje yürütmeyi ın da standartlaştırılmış, zamanlamalı incelemeler planlamaktadır). Türün Gü neydoğu Anadolu'daki :kleştirilmiştir. Ayrıca 129 kareden de Ek Kayıt gerçek durumunun belirlenmesi büyük öncelik dn mış tır (bkı.yukarıdaki harita 14). Alan ça lışması taşımaktadır. Toy, küresel ölçekte tehdit altında olan «a kuyrukkakan, yeşil ar ı kuşu , büyük kızkuşu , bir türdür. Türkiye'yi de kapsayan yayılımı dahilinde ı ııli ls hakkuşu ve sarı boğaz l ı serçe gibi özel türler özellikle habitat kaybı ve avcı lı k yüzünden büyük b J olmak üzere türlerin bölge çapındaki dağıl ı mları popülasyon kayıpla rına uğram ı ştır. Bölgede hala n ı.-ı ında kl bilgimizi önem li ö lçüde artı rmı ş, çalışma potansiyel olarak uygun geniş habitat alanları s~ sinde ş u önemli bulgular da elde edilmiştir: bulunmaktadır ( bozkır çayır lı k l arı ve geleneksel yöntemlerle işlenen tarım arazileri), ancak bunların pek 'fı ' ' Otis tarda çoğu tarım arazisine dönüştürü l me tehdidi altındad ır. Toyun yaşaması için Ceylanp ın ar Devlet Üretme Çiftliği çevre dostu çiftçilik uygulama l arının denenmesi ve ge li ştiri l mesi için eşsiz bir fırsat sunmaktadır. Toya özel bu ve diğer koruma önerilerini 8 Öneriler bölümünde Kelaynak Geronticus eremita resim ler 22 & 23 Toy Oris tarda Bismil Ovası 'nda (buradaki tüm köylüler türü (OChris tanı ma ktadır) çi ftçiler üreyen kuşlar olduğunu Gamersam ve kelaynak bildirmi ştir. Ayrıca Ceylanpınar Devlet üretme Geroncicus Çiftliği'nden de burasının ayn ı zamanda önemli eremico bir kışlama alanı olduğu haberi gelmiştir (1981 'de (ON. Nurdan Eren) çiftlik yöneticileri kuşları n burada ürediğini ve kışın 800-1000 kuşun bulunduğunu bildirmiştir, Goriup & Parr [1983]), ancak burayı kullanan kuşların sayıs ı hakk ı n da yeni veri bulunmamaktadır. Projenin alan çalışm as ından sonra, 2 Temmuz 2003'te Diyarbakır 'ın 20 km kuzeyinde hasatın kaldırıldığı bir buğday ta rl ası nda yetişkin ve genç kuş tüyleri bulunmuştur Birecik'teki yarı tutsak popülasyon dünyada bilinen üç (Doç. Dr. A. Kılıç ve Doç. Dr. M. Biricik'in kiş i se l yorumu). popülasyondan biridir. Diğer l e riyse Fas'taki tam yabani Genç toylar bu zamanda u çabi l eceğ i için kuşların popülasyon (80.90 çift) ve Surlye'de 2002 yılında burada üremiş olması şart değildir, fakat yak ınlarda keşfedilen , büyük tehdit a l tındak i üç çiftten oluşan yuva lamış olabilirler (Dicle Üniversitesi bu civarda popülasyondur (bkz. arka sayfadaki harita 15). Proje 39 harita ı s •> Kelayna{lın Geıonııcus eremııa küresel ·~ da{lılımı ·yeni keşfedılen Surıye kolonisi daıre içerisinde gösteri l mişt i r sonucu olarak tür hakkında yeni ·ı veri elde edilmemiş olmakla lO birlikte, kelaynak bölge için bir Tür Eylem Pla nı ha z ı rlamak üzere görevlendirilmi ştir. 'bayrak tür' olarak kabul Eylem Planı Bern Söz l eşmes i Yürütme Komitesi edilebilir. Tür ayrıca, bölgeyi ziyaret eden kuş tarafından Aralık 2003'de kabul edildi. Doküman gözlemcileri ve turistler için, bütün bölgede biyolojik pdfdosyası olarak şu linkten indirilebilir: http:// çeşitliliğ in korunmasını teşvik etmek üzere www.coe.int/t/e/Cu ltural_Co-operaı ion/Environmen t/ ku llanılmaya hazır bir odak noktası ol u ştu rmaktadır. Nature_and_biolog ica l_diversity/Nature_protection/ Ke l ay n ağa özel koruma önerilerlni8Ôneri/er sc23_1n f17e.pdf? L=E. Boz kira z kuşuna özel koruma bölümünde bulabilirsiniz. önerilerini 8 Öneriler bölümünde bulabilirsiniz. Boz kirazkuşu Emberiza cineracea Bozkır ötleğeni Sylvia conspicillata resim 24 solda Boz kırazkuşu Emberiza cineroceo (C Poul Doherıy) resim 25 sa!lda Bozkır ötle{lenl Sylvio conspıcil/oco (O David Corrndge) Küresel ölçekte s ınırlı bu tür; kuru kaya lı k yamaçlarda, Türkiye'de yalnızca dört kaydı bulunan, ürediğin e açık engebeli arazilerde ve çalı lık bitki örtüsü bulunan dair hiçbir iz görülmeyen bu türün Türkiye'de nadir yüksek yerlerde üremektedir. Bu projeden önce bir göçmen tür olduğu dü ş ünülmekteydi. Ancak Türkiye'nin bu türün dünya popülasyonunun büyük 2002 mayısında Karacadağ 'da küçük bir üreyen kısmını barındırdığı bilinmekteydi.Araştırma , türün popülasyon bulunmuştur, böylece Türkiye için yeni sanı ldığ ından daha yaygın ve bol old u ğunu göstermiş bir üreyen tür olarak kaydedilmi ş ve Kara ca da ğ'a ÖKA olsa da, küresel ö lçekte bakıldığında popülasyon n i teli ği kazandırm ı şt ı r (7 Analiz bölümüne bakınız) . Tür, yine de çok küçüktür. Proje sü resince tür Güneydoğu dağın zirvesinde, 1700 metrede bulunan iyi nitelikli Anadolu'nun birçok yerinde kaydedilm işt ir, geven (Astragalus) ça lılı klarına bağ lı görünmektedir. harita 16 Türkiye'deki tüm kuzeydeki dağlık kesimlerde ve Mardin Dağ ları 'nda Bölgedeki kuş sayısı bilinmemekle birlikte, bitki bozkır ötle{lenl yoğun laş malar görülmektedir. Gü n eyd oğu Anadolu örtüsü sınıflandı rm ası 1700 metrenin yuka rı sı nda kayıtları : bu tür için şüp h es i z dünyanın en önemli bölgesidir, bu 8.927 hektarlık Astragalus habitatı olduğunu ortaya 1 Side, ıs Nısan 1969 nedenle türün burad a korunması önemli bir önceliktir. 2 Si lı fke'nin dO!)usu, Şi mdilik tehdit a l tında gibi görünmese de, geleneksel 19 Ekim 1970. toprak yönetimi uygu lamala rınd aki değişik li k l erd en 3 lskenderun civarı, 4 Ekim 1974. kaynaklanan habitat kaybı potansiyel bir tehdit 4 Belen civan, oluşt u rmaktad ır v e yakından izlenmelidir. ı 9 Kasım 1981. ilk bulgular ı ş ı ğ ın da, proje ara zi ekibinin iki üyesi, S KaracadaQ'daki Arzu Gürsoy ve Tam er Al bayrak, Blrdlife lnternational üreme alanı, Mayıs I Haziran tarafından türün gelecekte korunması için U lu slararas ı 2002 40 koymaktadır ve a raşt ı rmalar s ıra sında çeşitli Astragalus Habitat ı n tam olarak korunması ve türün ayrıntılı bir hab ita tlarının bulunduğu 1O km'lik yolda 16 kuş ekoloj ik incelemesinin yap ıl mas ı önemli bir öncelik kaydedilmiştir (yaklaşık 200 hektar i ncelenmiştir). ve türün koruma stratejisinin geliştirilebilmesi için ön Astragalus, aşırı otlatma, yakacak olarak köküyle aşama olarak görülmektedir. Bozkır ötleğen ine özel çıka rm a ve potansiyel turizm faaliyetleri (kayak için koruma önerilerini 8 Öneriler bölümünde bulabilirsiniz. bitki örtüsünün temizlenmesi) gibi tehditler altındadır. Sürüngen veçiftyaşarlar- lbrahimBaran Alan ça lışması sı rasında 3 kurbağa , 2 kaplumbağa , resim 26 13 kertenkele ve 14 yıla n türü kaydedilm i ştir.To p l am Yaprak parmaklı keler Asaccus 5 ku rbağa, 3 kaplumbağa, 19 kertenkele ve 25 yılan elisae t [iründen oluşan tarihsel kay ıtl arla karşılaştırıldığ ında , (O lbrahim Baran) b.ı veriler bölgede kayded ilmi ş tüm çlftyaşa r türlerinin %60'ın ı ve tüm sürüngen türlerinin yaklaşık %62'sini l msil etmektedir. Büyük ve az incelenmiş olmasına kcırş ın, Güneydoğu Anadolu'nun bu türler açıs ından zengin olduğu şüphesizdir. Suriye Çölü'nün etkisi nedeniyle, bölge çoğ un lukla güney ülkelerinde bulunan çeşitli yarı Yaprak parmak lı keler Asaccus elisae - Harran'dan çöl ve bozkır türlerini barındırmaktad ır. Ancak bu ilk kayıt ; ı:ıirl er hakkındaki veri ler s ı nırlıdır ve dağılımları tam • Kudüs yılanı Eirenis rothi - daha önce yalnızca olarak bili nmemektedir. Ayr ı ca komşu ülkelerde Gaziantep ve Kilis civa r ında görülmüşken , Ad ı yaman görülen, fakat GAP a l a nında bulunduğu halde henüz ve Midyat yakınlarından ilk kayıtla r elde edilmiştir; kaydedilmemiş çeş i t l i türler de vardır. Bu türlerden ikisi • Kör kertenkele 8/anus strauchi - Adıyaman proje süresince farkl ı gruplar tarafından Güneydoğu civarından ilk kayıt. Aııa do lu'da kaydedilmiştir. 2001 'de Leopar keleri Şi mdili k bölgede bulunan türlerin çoğunun lub/epharisangramainyu Birecik'in gü neyinde doğrudan tehdit a l tında olmadığı , fakat habitatların bul un muştur (Göçmen ve diğer l eri, 2002), 2002'deyse tehdit altında bulunduğu düşünülmektedir. Özellikle Blanford'un kısa burunlu çöl kertenkelesi Mesalina bozulmamış kaya l ık bozkırlar ve tatlı su su l aka l anları , brevirostris Akçaka le yakınlarında görülmüştür arazilerin tarım alanına dönüştürülmesi yüzünden (Ku m luta ş ve diğe rl eri, 2002). parçalanmakta ve küçülmektedir. Bu da birçok türün Bunun d ışında, 2001 yı lı nda sürüngen ve arazi s ınırla rı içinde kalmasına ve bu a l anların önemli çiftyaşarlar alan çalışması ekibi tarafından bilim için yaban hayatı koridorları haline gelmesine neden yeni bir tür olan Harran kertenkelesi Acanthodacty/us olmuştur. Türlerin durumu ve dağ ılı mı hızla bozula harranensis (Baran ve diğerleri [hazırlan ı yor]) b il eceğinden , bu durum düzenli olarak izlenmelidir. keşfed ilmiştir. Şimdilik türün dağılımının Harran'ın resim 27 yak ın çevresiyle s ınırl ı o l duğu düşünülmektedir, Ekilmiş volkanik do layısıyla bu hayvanların ve yaşadıkları ortamların çayır bozkırı , Kilis. korun ması büyük öncelik taş ı maktadır. Ayrıca , uzun Eskiden tüm alanı kaplayan, vadeli koruma stratejisi geliştirmek açısından , türün sürüngen ve ekolojisinin ayrınt ı lı biçimde araştırılması ve kesin çiftyaşarlar dağ ılımının daha etraflıca incelenmesi gereklidir. Özel için gerekli koruma önerileri 8 Öneriler bölümündedir. yaşam alanlarını oluşturan kayalar Baş ka birçok türün de bilinen yayılımı önemli toplanarak bir sıra ölçüde genişletilmiştir: halinde dizilmişıir - uygun yaşam • ipli ksi yı l an Leptotyphlops macrorhynchus ve lran alanl arı bu şekilde yılanı Pseudocyclophis persicus - daha önce ya l n ı zca parçalanmış Fırat Nehri'nin doğusunda bulunmuşken , Adıyaman Arazi ekibi nesli çok tehlikede o lan Fırat kaplumbağası ve giderek azalmaktad ır. ya kınlarından ilk kayıtlar elde edilmiştir; Rafetus euphraticus için yeni veri elde edememiştir. (OHi/ary&Geoff • Urfa yılanı Spalerosophis diadema - Adıyaman Bu tür hakkında d etaylı bilgi için 8 öneriler bölümü ne Welch) ya kınlarındaki ikinci kayıt; bakınız. 41 Kelebekler - P. Sigbert Wagener (&H ilary Welch) resim 28 su/akala n/arın kurutulması , imar faaliyetleri (bina Tuzlu alanda ve yolla r) gibi nedenlerle hab ita tl a rın kaybedi ldi ği mavi kelebekler (C> Rick Vonk) yerlerde hiç kelebek görülmeyen geniş alanlar bulunmakta d ı r. Koruma öncelikleri Koruma açısından özellikle dikkate alınması gereken iki grup bulunmaktadır. 1 Endemik taksonlar Her endemik taksonun kaydedildiği kare sa yısı ne kada r azsa, koruma gereksini mi o ölçüde büyüktür. Tamamen Güneydoğ u Anadolu ile sınırlı beş türün Hesselbarth, Van Oorschot & Wagener (1995) bütün korunması özellikle önemli bir önceliktir, çünkü Türkiye için 440 takson (tür ve alt tür) kaydetmiştir. bun l arın korunması yalnızca bu bölgenin sorumluluğu Bun l arın içinden 92 tanesi, yani toplamı n %21 'i a ltındadır. Haritalar için Proje VeriSeti'ne bakınız. endemiktir. G ün e yd oğ u Anadolu'da, (bölgeye endemik Genel olarak, endemik kelebeklerin ekolojik 5 takson dahil o lmak üzere) 33'ü endemik 219 takson gereksinimleri h akkın da neredeyse hiçbir şey kayded ilmi şt ir, ki bu Türkiye to plamının %50'si ne bilinmemektedir, dolayı s ıyla bunlara özgü herhangi bir eşi tt i r. Genel olarak endemizm Türkiye'n in batısından öneride bulunmak mümkün değildir. Bu konuda daha doğuya doğru artmakta, güneybatı, kuzeydoğu ve pek çok ara ştırm a yapılması gereklidir. güneydoğuda yoğun l aş maktadır. Bu yoğu nla ş malar, buzul devi rlerini izleyen tekrar kolonileşme / er GAP alanı kareleri / Takson Staıu toplam Türkiye kareleri tablo 12 sıras ı nda türlerin defalarca yer değ işt irmesini n GüneydoQu sonucudur, dolayıs ı yla bugünkü endemik türler b uzul Satyrium marcldum endemik 1/1 kare Anadolu'ya mardlnum alttür devirlerinde hayatta kaldıkları yerlerde görülm ektedir. end emik kelebek Pstudophilores endemik 3/3 kare ıaksonları Güneydoğ u Anad olu'da, Tanintanin Dağ l a rı 'yla bav/us eırschberger/ alttür Beytüşşebap arasındaki derin vadi de böyle elveriş li bir s ı ğınak o l uştu rmakta dır ve Ş ırn ak'ta müthiş bir tür Polyommarus dama end emik 1/2kare dama tür zenginliğine neden olmuştu r. Burada, tek bir karede 104 tür kayd e dilm işt ir. Bu, bölgedeki diğer karelerde Mefanargio gruml endemik 52/60 kare tür kaydedilen say ıl arın iki katından faz l adır (bakınız sayfa 1IB'deki harita 35). Melanargia rireo endemik 29/38 kare sıandfussı alttür Bölgenin kapsanması Bu projede ku llanıl an kelebek verilerinin büyük 2 Zerynthia ve Archon cinslerine ait taksonlar çoğu n l uğu Hesselbarth, Van Oorschot & Wagener Bu türlerin larvaları Aristo/ochia ai lesine ait türlerle (1995) kaynaklıd ır. Kelebek verilerinin büyük avantajı, beslenmektedir ve bu bitkiler sıklıkla ekilebilir bütün ülkeyi ka p saması dır. Böylece Tü rkiye'nin geri arazilerde bulunmaktadır. Besi hayvanlarının çektiği kala nıyla karş ıl aştırı l dığında ( diğer gruplar için elde tahta pulluk/arla geleneksel olarak işlenen arazilerde böyle bir bilgi yoktur) GAP a l anının önemi h akkınd a bitkiler ve kelebekler hayatlarını sürdürebilmektedir, genel bir izlenim vermektedir, bu analiz aşamas ın da çünkü pulluk bitkilerin köklerine zarar vermemektedir. çok yardımcı o l muştur. Türkiye'deki toplam 7.998 adet Ancak son yıllarda derin sürüme geçilerek çelik pulluk (10x 10 km)'lik karenin 1.818tanesineait kayıtlar ve traktör kullanılması Aristolochia bitkilerini ve onlarla bulunm aktad ır, yani ülke yüzölçümü nün %23'ü birlikte Parnassiine kelebeklerinin sayısını büyük kapsanm ı ştı r. Güneydoğu Anadolu'daki toplam 806 ölçüde aza l tmışt ı r. Batı Anadolu'da bu kelebeklerin kareden 148 tanesine ait kay ı t bulunmakta, bunlarsa popülasyonunda son 10-15 yı lda %25-50 oranında bölge yüzölçüm ün ün % 18,4'üne karşı l ık gelmektedir, bir düş ü ş kayded ilmiştir. Bu türleri baş ka tehditler ya ni bölgenin %8 1 ,6'sına ait kayıt bu l u nmamaktad ır. de etkilemektedir: Bitki ve böcek öldürücülerin Ana yollardan uzakta kalan yerler büyük ö lçüde kull a nılm asının yanı s ıra , kentsel ve turistik yapıla şma ça l ışı lm am ı şt ır, ancak haritada ki büyük boşluk l ar birçok yerli popülasyonu yok etmişt ir. Do l ayıs ı yla bu yalnızca u l aşım güç l üğü yüzünden meydana kelebek takso nunun varl ı ğı doğa dostu toprak yöne gelmem işt ir. Yoğun tarıma geçiş, baraj yap ımı , doğa l timinin değe rli bir belirteci olarak kabul edilmektedir. 42 Peyzaj koruma bağla mında ele alınması gereken bir konu daha vardır. Kuru çayırlıklarla ilişkili türler resim 29 Avrupa'dakl en çok tehdit altın da olan kelebeklerin Kelebek zengınl (bu türler SPEC 1-3 olarak s ınıfland ırılmı ştır) en çok kuru çayırlık (C Martın Davres) kullandığı beş habitatın hepsi de çayırlıktır (türlerin %51 ,81 çayır lık habitatları kullan ır). Bu, Güneydoğu Anadolu'da tipik, önemli ve büyük ölçüde tehdit a ltın da olan bir habitat olduğu için, buradaki çay ırlıklarl a il işki li birçok türün d e tehdit altında olma ihtimali faz l adı r. Birçok çay ı r lıklar klimaks topluluklar değildir ve d üşük yoğ unluklu besi hayva nı otlatmaya daya lı geleneksel sistemlerle korun maktadırlar. Bu ned enle tehditler yalnızca çay ırlık l arın tarım alanına dönüşm esi nden deği l, otlat manın bırakılma sı ya da artması gibi toprak yönetimi değişiklikle rinden de kay n aklanmaktadı r. Bitkiler - Mecir Vural resim 30 lrısaucherı, güneyd~u Karacada{l (CSelçuk Enekın) Bölgede eksiksiz botanik araştırmalar gerçekleştirmek ve Ceylanpınar'ın modern ekin türlerinin yabani pratik olmadığından, alan ça lı ş maları el değmemiş ve/ atalarına ait önemli popülasyonlarını barındırmaları veya çeşitlilik arz eden bitki toplulu kla rının bulunduğu açısından taşıdıkla rı iyi belgelenmiş öneminin dışında, alan ların belirlenmesi üzerinde yoğunlaşmıştır. Uydu projenin en ilginç bulgusu Mardin civarında küçük görüntüleriyle saptana n bitki ö rtüsü toplu luklarının bir yalankoz Pterocarya fraxinifolia popülasyonunun doğ ruluğ un u kesinleştirecek bilgiler toplamaya keşfedilme si dir. Bu ağacın ana dağılımı Kafkaslar'dadır, özellikle dikkat edilmiştir. Ne var ki, analizde ve bu keşiften önce Güneydoğu Anadolu'da yalnızca ö ncelikli a l anlar ı n belirlenmesinde kullanılan verilerin Gaziantep civarı nda bu l u nduğu bilinmektedir. çoğ u literatürden alınmıştır (özellikle Davis (1965- Bitki örtüsü açısından önemli çeşitli alanlar 1985], Davis ve diğerleri [1988], Ertekin (2002], Güner belirlenmişt i r: ve diğer l eri (2000], Adıgüzel ve Aytaç [2001], Zohary Nemrut (Adıyaman), Kara cadağ , Mardin "ın [1973]). Ancak bu yayınlarda türler için belirtilen yerler kuzeyindeki (Mazıdağ ı -Savur- Midyat-Yeşilli) meşe genellikle yeterince kesin değildir ve bu nedenle (10 ağaçlıkları ve Şırnak-özellikle barındırdıkları birçok x 1 O km)'lik karelere atanmaları güçtür. Karmdağ endemik taksan nedeniyle; 43 • Atatürk Ba rajı etrafındaki bozkırlar; Potansiyel Önemli Bitki Alanı (ÖBA) • Karka mı ş Ba rajın ı n aşağısı , Suriye sınırına yakın Selçuk Ertekin kısımlar - özellikle nehir kıyısı bitki örtüsü ve bol ôzhatay ve diğer l eri (2003) Güneydoğu Anadolu'da miktarda bulunan F ır at kavağı Popu/us euphratica ve iki ÖBA belirlemiştir: Karaca dağ ve Ceylanpınar. Buna ılgın Tamarix ramosissimal nedeniyle; ek olarak, alan çalışmasının tamamlanmasından • Ceylanpınar etrafındaki yarı kurak ova bozkırı. sonra Dicle Üniversitesi öğretim üyelerinden olan Türkiye'ye en demik olduğu bilinen 3.708 bitki ve Diyarbakır bölgesini iyi tanıyan botanikçi Doç. taksonundan 266 tanesinin (%7,17) Güneydoğu Dr. Selçuk Ertekin, Diyarbakır 'ın kuzeyinde Eğil/ Anadolu'da bu l unduğu belirlenmiştir, bunların 66 Dicle / Hani/ Lice / Kulp civarında bir ÔBA daha ilan tanesi de (%1,78) ya l n ı zca bölgeyle sın ırlıdır. Buna edilmesini önermiştir. Burada açık meşe çalılıklarıyla ek olarak, Güneydoğu Anadolu'da bulunan 129 kayalık alanlar bulunmaktadır ve yerleşimlerden takson, Türkiye'ye endemik olmamakla birlikte ulusal uzak kesimlerde bitki örtüsü genelde iyi durumdadır. ölçekte nadirdir. Bu say ıl ar, bölgenin bitki çeş i t l iliğinin Meşelerin gölgesindeki nemli yerlerde orkideler ve korunması açısından taşıd ığı önemi gözler soğanlı bitkiler yetişmektedir ve Avrupa'da tehdit önüne sermektedir. Birçok tür için ya tek bir kayıt altında ola n iki tür Symphytum aintabicum ile Alcea bu l unmaktadır, ya da kay ı t l ar yalnızca tek bir ile aittir. fascicu/iflora burada yetişmekted ir. Buranın ÔBA Neredeyse bütün türler yoğun tehdit altındad ı r (CR, kriterlerine uyup uymadığının kesinleşmesi ve EN, VU ya da DO) ve dolay ı s ı y l a büyük koruma ö n ce l iğ i sınırlarının çizilmesi için daha fazla alan çalışmasına taşımaktadır. ihtiyaç vardır. Proje sırasında kaydedilen tüm türlerin dağı lım h aritaları ve verilerin kalite değerlen dirmesi Proje Veri Seti'nde sunulmuştur. Peyzaj - Uğur Zeydanlı ve Ayşegül Domaç Bitki örtüsü sını fl and ırması Bölgelendirm e - alt ekobölgeler ve ekoloj ik Sonuç haritası 13 sınıftan oluşmaktadır: topluluklar • Kızılçam Pinus brutia Uydu görüntülerinin sınıflandırılmasıyla hazırlanan • Kermes meşesi Quercuscoccifera bitki örtüsü haritası kullanılarak Güneydoğu Anadolu • Doğu Anadolu yaprak döken meşe ormanı Q. brantii Bölgesi için toplam sekiz alt ekobölge ve üç ekolojik • Doğu Anadolu yaprak döken meşe çalılığı diyara ait 37 ekolojik topluluk tanımlanmıştır. • Nehir kıyısı ormanı Alt ekobölgelerin sınırlarının çizilmesinde bir • Fıstık ve meyve bahçeleri miktar öznellik payı bulunmakla birlikte, her birinin • Yastıksı bozkır oluşumu sayı ve isimce uygun düştüğü düşünülmektedir. Alt • Çayırlık ekobölge haritası şu işlemler için önemli bir temel • Sazlık oluşturmaktadır: • Çıplak alan 1 Rastlantısal örnekleme kullanılarak araştırılacak • Ta r ı m a l a nı karelerin seçilmesi; • Kar 2 Ekolojik toplulukların belirlenmesi ve • Su. tanımlanması; Koruma açısında n sınıflandırma sırasında Tüm bitki örtüsü topluluklarının önceliklendirme karş ı laşılan en büyük ve en önemli zorluk, tarım sürecinde temsil edilmesinin sağlanmas ı. arazisiyle b u ğdayg ill er bozkırı arasında ayırım yapmak Her alt ekobölgenin kısa bir tanımı ve bunların o l muştur. Düzgün arazi sınırları seçilen tüm a lanlar nası l bel i rlendiği sonraki sayfalarda açıklanmaktadır. tarım arazisi o l d u k l arı va r sayımıyla görüntüden kesil Burada sadece analizlerde kullanılan 31 ekolojik mişti r. Ancak alan ça lı şm ası tarım arazilerinin yanı sıra, topluluk ele alı n mıştır. Diğer alt ı s ı ysa ya küçük izole birçok parçala n mış, ama yinede önemli buğdaygil l er olmuş parçalarda (yabani fıstıklıklar ve sazlıklar) ya da bozk ı rı ala n ının varlığını sü rdürdüğünü göstermiştir. Bu genelde bir hat boyunca görülen topluluklardır (dört habitata ait e n önemli yerleri kesin olarak belirlem enin nehir kıyısı top l u l uğu). Her ikisinin de bu projenin tek yolu daha fazla alan çalışması yapmakt ı r. analizlerinde ku ll an ı lması uygun görülmemiştir. Tüm Bitki örtüsü sınıflandırması için Proje Veri Seti'ne bakınız. topl uluklar için üretilen haritalar Proje Veri Seti'ndedir. 44 ...... harita 17 "' Ekolojik - diyarları ve alt ekobölgeleri gösteren harıta (CHı/ory Welch& ...... A)'iegül Oomaç) ... ANAHTAR B.3 Kuzey Mezopotamya (Agaç) Bozkırı Ekolojik Diyar A: Akdeniz B.4 KaracadaQ Volkanık Bozkırı A 1 Oogu Akdeniz Makileri ve Kuru lgne Yapraklı Oımanları 65 Mardin DaQlan (Bozkır) Ormanları Ekolojık Diyar B: Mezopotamya Ekolojik Diyor C: Oogu Anadolu B. ı Ona Do(ıu Kuru (AQaç) Bozkırı C.1 ()o9u Toroslar\n bau kesımındeki (Bozkır) Ormanları B.2 Ona Do(ıu Kuru (Agaçsız) Bozkın C.2 D09u Toroslar\n dogu kesımındeki (Bozkır) Ormanları Ekolojik Diyar A: Akdeniz Bu diyarın batı sını rı Amanos Dağları 'nın doğu ucunda yer almaktadır. Bu bir Karadeniz enklavıdır ve tamamen Akdeniz diyarına aittir, dolayısıyla Güneydoğu Anadolu'yu temsil etmemektedir. Bu nedenle bu alan alt ekobölge araşt ır masına dahil edilmemiştir. Ancak Amanos Dağları'nın do ğ usu Akdeniz makileri ve kuru iğne yapraklı ormanlarla Güneydoğu Anadolu'nun tipik ku ru bozkır oluşumları arasında bir geçiş bölgesidir ve değerlendirmeye alınmışt ı r. • Alt ekobölge A . ı Doğu Akdeniz Makileri ve Kuru iğne Ya p raklı O rm an ları Akdeniz etkisi Belen Geçidi yoluyla Gaziantep1n kuzeydoğusuna kadar uzanmakta ve buray ı ekolojik açıdan bölgenin geri kalanından farklı kılacak iklim ve bitki örtüsü özellikleri oluşturmaktadır. iklim, kışa yoğun laşan yıllık 600-800 mm'lik yağm urla kendini göstermektedir, karakteristik Akdeniz bitki örtüsü unsurları kermes meşesi Quercus coccifera ve kızı l çam Pin us brutia'dır. Kermes meşesinin dağı lı m ı bu alt ekobölgenin kuzey ve doğu sınır ları nın çiziminde en büyük rolü oynamıştır. Bitki örtüsü Kızı lça m ormanı ve kermes meşe ça lılıkları artı bozkır oluşum l arı. Ekolojik topluluklar A.1 .1 Doğu Akdeniz K ı z ılçam Orman ı A.1 .2 Doğu Akdeniz Dağ Kermes Meşesi Çalılıkları A.1.3 Güneydoğu Anadolu - Doğu Akdeniz Dağ Geçiş Bozkırı A.1.4 Amanos Dağları Kızılçam Ormanı A.1.5 Amanos Dağları Kermes Meşesi Çalılıkla rı Ekolojik Diyar B : Mezopotamya Bu diya rın ana özellikleri ağa çs ı z bozk ır bitki örtüsü, görece tür fakiri flora veArtemisia herba -alba'nın baş ı çekt i ği tek tip bitki örtüsüdür (Zohary 1973). Alt ekobölge B. 1 Orta Doğu Kuru (Ağaç) Bozkırı Engebeli bir peyzaj, kuru iklimsel özellikler (yıllık yağış 310-750 mm) ve sınırlı orman oluşumları . Meşe ağaçlıkları sı nırla rı belirlemektedir ve güneyde büyük ölçüde 500 m'lik yükseltiyi izlemektedir (1 :100.000'lik orman harita larına ve bitki örtüsü sın ıflandırm asına dayanarak ufak düzeltmeler yapılması gerekmiştir) ; kuzeyde ve batıdaysa 800 m'lik yükselti uygundur. 45 Bitki örtüsü Artemisia herba-alba bozk ırı hakimdir. Ova lar ve alçak kesimler tarım arazisine dönüştürülmüştür, ama tepeler hala doğal bitki örtüsü parçaları barındırmaktadır. Ekolojik topluluklar B.1.1 Orta Daju Kuru Ova (Ağaç) Bozkırı, Daju Anadolu Meşe Çalılık ve Ağaçlıkları B.11 Orta Daju Kuru Ova (Ağaç) Bozk ırı • Altekobölge B.20rta Doğu Kuru (Ağaçsız) Bozkı rı Büyük ölçüde Suriye Çölü'nden etkilenen aşırı kuru koşullarıyla bölgenin geri kalanından ayrılan alçak kesimler. Yağmur miktarı Akçakale ve Harran civarında 257 mm'den, Mardin Dağları yoluyla Zagros Dağları 'nın nemli etkisinin hissedi ldi ği Kızıltepe civarında 681 mm'ye kadar çıkmaktadır. Düşük yağmur miktarı, bu alanın ayrı bir alt ekobölge olarak tanımlanmasındaki en önemli unsurdur, ancak sınırları belirlerken güneyde 500 m'lik, kuzey ve doğudaysa 800 m'lik yükseltileri izlemek, benzer bitki örtüsü ve topografya özelliklerinin kapsanması açısından daha güvenlidir. Bitki örtüsü Bölgenin baş lı ca doğa l topluluk tipi Phlomis syriaca 'dır (Zohary 1973), odunsu türlerse birkaç çalılıkla s ını rlıdır. Bölgenin tüm doğal topl ulu kları arasında büyük bir kısmının tarım arazisine dönü ştürülm esiyle en büyük oranda bozulmu ş olanı budur. Ekolojik topluluk/ar B.2. 1 Orta Doğu Kuru Ova (Ağ açs ı z) Boz kırı • Alt ekobölge B.3 Kuzey Mezopotamya (Ağaç) Bozkırı Bu alt ekobölgenin sınır l a rı n ın belirlenip çizilm esi oldukça zordur, burayı alt ekobölge B.2'den ayırmak için alanda doğ rulam a ve uydu görüntüleri sınıflaması ndan e lde edilen bitki örtüsü verilerine ihtiyaç duyulmuştur. Sınır için 800 m'lik yükselti çizgisi ve odunsu oluşum d ağılımı izlenecek en yara rlı araçlar o l muştu r. Karaca d ağ masifi volkanik özellikleri nedeniyle dışarıda bırakılmıştır. Bitki örtüsü Doğal bitki örtüsü büyük ölçüde tahrip olmuştur, geriye yalnızca alt ekobölgenin güneydoğusunda birkaç tane çok bozulmuş çayırlık alan ve Doğu Anadolu meşe ça lılı ğ ı kalmıştı r. Dicle Vadisi boyunca görülen nehir k ı yısı bitki örtüsü ve galeri orman dikkate değer niteliktedir. Ekolojik topluluklar 83.1 Ku zey Mezopotamya (Ağaç) Bozkırı 83.2 Kuzey Mezopotamya Ova Bozkırı Daju Anadolu Meşe Çalılık ve Ağaç l ığı • Alt ekobölge B.4 Karacadağ Volkanik Bozkırı Volkanik özelliklerinden dolayı Karacadağ masifini Mardin Dağları 'ndan (alt ekobölge B.5) ayırma kararı alınmı ştır. Ay rı ca, Doğu Anadolu meşe oluşumlarının (yani orman, ağaçlık ve çalılıklar) hakim oldu ğ u Mardin Dağları bitki örtüsü açısından da farklıdır. Bitki örtüsü Kayalık yamaçlarda yoğun Graminea ve yem bitkisi bozkırı ve 1500 m'nin üstünde yastıks ı Astragalus oluşum l arı. Ekolojik topluluklar B.4.1 Karacadağ Volkanik Alçak Dağ Doğu Anadolu Meşe (Bozkır) Çalıl ı k ve Ağaçlığı B.4.2 Kara cadağ Volkanik Dağ Doğ u A nadolu Meşe (Bozkır) Çalılık ve Ağaç lı ğı B.4.3 Karacadağ Volkanik Dağ Bozkırı B.4.4 Karacadağ Volkanik Kısa Yast ı ksı Ça lıl ık Bozkırı B.4.5 Karacadağ Volkanik Alçak Dağ Nemli Çayırı • Alt ekobölge B.S Mardin Dağları (Bozkır) Orma n ları Meşe ağaçlıkla rı bu alt ekobölgeyi kuzey ve güneyde uzanan ovala rdan açıkça ayırmaktadır ve sınır lar güneyde 800 m'lik yükselti hattıyla , kuzeydeyse odunsu o lu şumlar boyunca çizi lmi ştir. Burayı alt ekobölge B.3'ten ayırmak için daha dağlık olan yap ı anahtar un su r olmu ştur, Dicle Vadisi de net bir sınır oluşturmaktadır. Doğu Toroslar 'ın güneydoğu kesimleri Zagros Dağları'yla bağ lı olmakla birlikte, (fa rk lı fitocoğrafik özelliklere sahip) Mardin Dağları , Dicle tarafından Doğu Toroslar silsilesinden ayrıldığ ı , üç yandan alçak buğdaygiller bozkırla rı tarafın d an çevrili olduğu ve böylece Suriye Çölü ikliminden yoğun biçimde etkilendiği için ayrı b ir alt ekobölge olarak e le alınabilmektedir. 46 Bitki örtüsü Alanın çoğ u , bozulma derecesine bağlı olarak ağaçlık ya da çalı lı k halinde bulunan Doğ u Anadolu meşeleriyle kaplıdır. Kırsa l bir mozaik bu alt ekobölgenin karakteristik bir özelliğidir. Ekolojik topluluklar B.5.1 Mardin Alçak Dağ Doğu Anadolu Meşe (Bozkır) Ça lı lık ve Ağaçlığı B.5.2 Mardin Dağ Doğu Anadolu Meşe ( Bozkı r) Çalılık ve Ağaç l ığı B.5.3 Mardin Alçak Dağ (Ağaç) Bozkırı B.5.4 Mardin Dağ Yukarı Nehir K ı yıs ı Bitki Örtüsü Ekolojik Diyar C : Doğu Anadolu Doğu Toroslar araştırma alanı içinde en güzel manzaralı oluşumdur; yüksek dağlık ve odunsu oluşum lar buraları alçak kesimlerden hemen ayırır. Bu diyar Zohary'nin Doğu Anadolu sektörüne aittir ve Yüksek Dağ Bozkır Ormanı olarak bilinir(Zohary 1973). Zaman ve ulaşım kısıtlamaları nedeniyle bu devasa dağ silsilesi ayrıntılı biçimde incelenememiştir, ancak yüksek bir bitki ve kelebek çeşitliliği barındırdığı bilinmektedir ve daha fazla araştırmaya değecek zengin bir yaban hayat ına sahiptir. • Altekobölge C. ı Doğu Toroslar 'ın batı kesimindeki (Bozkır) Ormanları Daha başta , Doğu Toroslar'ın batı ve doğu kesimlerinin alt ekoböige düzeyinde ayrılması gerektiği kabul edilmiştir. Ancak bu ayrım, alan çalışması gözlemleri doğrultusunda gerçekleştirilmiş ve sonuçta Fırat doğu batı ait ekoböige sı nırı olarak benimsen m iştir. Güney sınırı (alt ekobölge B . 1'ın kuzey kenarı) BOO m 'lik yükseltiyi iz lemektedir. Alt ekobölgenin batı ucu çok kar maşıktır ve ayrıntılı alan çalışmalarına konu olmuştur. Burası Akdeniz, Orta Doğu Kuru Ova Bozkırı ve Doğu Anadolu Yüksek Dağ Bozkır Ormanı diyarları arasında bir geçiş bölgesidir. Bu sınırın, Akdeniz ve Doğu Anadolu bölgelerine yaklaştığı yerlere yoğunlaşılarak daha da detayland ı rılması gerekmektedir. Bitki örtüsü Bitki örtüsü oluşumları görece el değmemiştir, başlıca oluşumlar Doğu Anadolu meşe çalı lı k ve ağaçlıklarıd ı r, ay rı ca bazı dağ bozkı r ı oluşum l arı da bulu n maktadır. Ekolojik topluluklar C. 1.1 Doğ u Toroslar 'ın ba tı kesimindeki Dağ (Ağaç) Bozkı rı C.1.2 Doğu Toroslar'ı n batı kesimindeki Yüksek Dağ (Ağaç) Bozkırı C. 1.3 Doğu Torosla r ' ın batı kesimindeki Alçak Dağ Kermes Meşe Ça lılık ve Ağaçlığ ı C.1.4 Doğu To roslar'ı n bat ı kesimindeki Alçak Dağ Doğu Anadolu Meşe (Bozkı r) Ça lılık ve Ağaçlığı C. 1.5 Doğu Toroslar'ın batı kesimindeki Dağ Doğu Anadolu Meşe (Boz kır) Çalılık ve Ağaçlığı C. 1.6 Doğu To roslar'ın batı kesimindeki Yüksek Dağ Doğu Anadolu Meşe (Bozk ır) Çalılık ve Ağaçlığı • Alt ekobölge C.2 Doğu Toros l ar 'ın doğ u kesimindeki (Bozkır) Ormanl a rı Bu alt ekobölge, Akdeniz etkisinin bulunmaması nedeniyle Batı 'ya (C.1) göre daha az ka r maşı kt ır. Burada en önemli sorun, ait ekobölge B.5, yani Mardin Dağları'yla sınırın çizilmesidir. Bitki örtüsü Başlıca bitki örtüsü oluşumu Doğu Anadolu meşe çalılık ve ağaçlıklarıdır, ancak uydu görüntüleri s ı k Doğu Anadolu meşe ormanlarının bölgenin en kuzey kesimini kapladığını göstermiştir. Dağ bozkırı oluşumları da bulunmaktadır. Bitki örtüsü oluşumları , araştırma bölgesindeki diğer alt ekobölgelere kıyas l a el değmem i şti r. Ekolojik topluluklar C2. l Doğ u Toroslar'ın d oğ u kesimindeki Alçak Dağ Doğu Anadolu Meşe (Bozkır) Çalılık ve Ağaçlığı C.2.2 Doğu Toroslar 'ın d oğu kesimindeki Dağ Doğu Anadolu Meşe (Bozk ır) Ça lılık ve Ağaçlığı C.2.3 Doğu Toros l ar'ın d oğu kesimindeki Yüksek Dağ Doğu Anadolu Meşe (Bozk ır) Ormanı C.2.4 Doğu To roslar 'ı n d oğu kesimindeki Dağ (Ağa ç) Boz kırı C.2.5 Doğ uTorosl a r 'ın doğu kesimindeki Yüksek Dağ (Ağaç) Bozkırı C.2.6 Doğu Toroslar'ın d oğu kesimindeki Yüksek Dağ Doğu Anadolu Meşe (Bozkır) Ça lılı k ve Ağaçlığı 47 Bölüm 7 ANALİZ Verilerin önceliklendirilmesi ve Öncelik Alanlar'ın belirlenmesi Bütün verilere ulaşıp analiz etmek ve öncelikli Al anlar 'ı bitki örtüsü kayıtları için kullan ı lmı ştır. Bu dosyalar belirlemek için ilk olarak verilerin bilgisayar ortamına var olan konum bilgileriyle i li şkilendi r ilmiştir. ikisi girilmesi gerekiyordu. de UTM koo rdi n at l arın ı kullanmakta, en küçük ö lçek olarak bütün verilerle (1O x 1O km ) büyü klüğü ndeki Veritabam bir alana girilebilmektedir. Bu iki kayı t d osya s ını destekler nitelikte s ık k ulla nıla n verileri (tür bilgisi ve Projenin başla ngı cında , gerekli bütün alanlar ı durumları, bilgi kaynakları [gözlemci isimleri ve il et işim ve özelliklerini içeren verileri saklayacak bir bilgileri, bibliyografya] ve UTM bilgileri [koordinatlar, ve r itaban ı ol m ad ığınd a n FileMaker Developer kasabalar]) içeren birtakım sorgulama dosya ları 6.0 v3 (FileMaker, ine.) ku lla nı l arak bir veritaba nı bulunmaktadır. Bu sorgulama dosyaları , istenilen veri ge liştir i l m iştir. Veritabanının amacı , projenin eldeki alanı belirtildiğ i nde bir kayıt için otomatik olarak veri verilerini saklamak ve gerekli olanlarını kullanmak sağlamaktadır. o l duğundan verileri soru şturma ve rapor arabirimi Proje sona erene kadar tür verita ban ında 857 geliştiri lm emiştir. Ancak bir veri depolama o r tam ı türe ait (6 büyük m emeli; 195 kuş ; 54 sürüngen ve olarak çok işe yaramıştır ve veriler buradan başka bir çiftyaşarlar; 218 kelebek; 384 tehdit altında ki bitki) ver i t a banına rahatça taşınabilir durumdadı r. 22.461 kayıt (223 büyük memeli; 17.572 ku ş ; 525 Ver it aba nı iki veri giriş i dosyasından oluşmuştur; biri sürüngen ve çlftyaşar; 3.313 kelebek; 828 tehdit tek tek tür kayıtları (tüm toplu lu kları) için, diğeri ise a l tındaki bitki) girişi yap ıl mıştı r ~ekil 2 Proıe / Veri giri~i ~ veritabanının temel yapısı c:ı:: TÜR KAYITlARI < BiTKi ÖRTÜSÜ KAYITLARI ....ı 1 kayıt = bir tür kaydı 1- ı kayıt= bir UTM noktas ı ya da yarım saatlik ıu bilgileri l(tıir hatboyu say ı m > Büyük Memeliler ıu bllgllerl içerir < Kuılar :.: Kuı ara ı nrma s ı hablt at bilgileri Sürüngen ve Çlftyaıarlar Bitki örtOsO s ın ıfl andırma nokta l a rı Kelebekler Tehdit altındaki bitkiler 1' ~ bağlantılı alanlara standart bilginin otomatik girişi 1 1 c:ı:: i i < TüR BiLGiSi BiLGi KALiTESi BiLGi KAYNAGI YER BiLGiSi ~ (her grup için ayrı dosyalar) ı kayı t = ı kategori 1 kayıt = bir kaynak ı kayıt= ::!! 1 kayıt = 1 tür ıu bllgllerl içerir 1 bir (10 x ı Okm) karedir et şu bilgileri içerir Üreme kan ı t kodları G6ziemdler ıu bilgileri içerir ....ı isimler (ku~lar) UTM koordlnadan :::> Koruma statüsü Koruma statüsü kod lan iller \!l UteratOr c:ı:: o \il 48 WORLOMAP KUTU 7 WORLDMAP & CBS'nin tarihçesi Projenin top lad ı ğı büyük miktardaki verilerin etkin WORLDMAP projesi 1988 yılında bir analizi için algoritma iş l emi yapabilecek ve biyologların yeni analiz araçlarını kulla nıc ı n ın belirttiği veri topluluklarını ta nıyabilece k araştırmak ve geliştirmek için bir NATURAL özel bir bilgisayar yazılımına ihtiyaç duyulmuştur. ortama duyduğu ihtiyacı karşılamak HISTORY British Museum (Natura! History) için geliştirilen üzere başlatılmıştır. WORLDMAP MUSEUM yazılımı, piyasadaki birçok CBS W ORLDMAP yazı l ımı nın , bu projenin gereksinimlerini paketlerinin kullandığıyla aynı veritabanı/ analiz ka rşılayabileceği saptanmış ve WORLDMAP yazıl ım ının araçları/ harita grafikleri modelini uygulamakta. ancak tasa rımcısı Paul Williams cömert bir şekilde projenin ek olarak. sınırsız sayıda turun (ya da incelenen alanın kullan ım ın a uyarlanmış programın bir kopya s ını diğer ozelliklerının) ozel biyolojik analizlerini maksimum vermeyi kabul etmiştir. hızla gerçekleştırerek biyolojik çeşitlilik araştırmalarını WORLDMAP. kapsam lı biyolojik verilerin çeşit l ilik, desteklemek uzere tasarlanmıştır. Bu biyolojik araçların çoğu piyasadaki CBS'lerde henüz kullanılmamaktadır. nadirlik ve koruma önceliklerine göre sorgulanması WORLDMAP. orneklerin ozellikierini, genellikle turlerin ya için kolay kullanımı olan bir yaz ılı mdır. Çeşitlilik kısmen da daha yuksek taksonların listelerini verip, bulundukları bır a lan ın büyüklüğüyle ili şki li o l duğunda WORLDMAP, yerleri bilgisayarda genellikle kareleri daha kuçuk karelere daha sağlam analizler sağ l adığından a l anı eş i t karelere bolerek belirlemek ve incelemek üzere tasarlanmıştır. bolerek kullanmak üzere tasar l anmışt ır. Bu yüzden Yazılımı gerçekleftlrenler projenin (1 Ox10 km)'lik kare birimlerinde saklanan WORLDMAP Paul Williams tarafından yazılmıştır Tasan. ve ileri, WORLDMAP yazılımında kullanmak için laboratuvar çalışanlarıyla birlikte Chiris Margules. Bob uygundur. Pressey, Tony Rebelo, Don Faith, Melanie Kershaw ve Paul Hopkınson'un ekip çalışması sonucu geliştirilmiştir. Türler açısından zengin sıcak noktaların bı. lirlenmesi yorumlamak için sürekli başvurulmuştur. ·ı i..ırle re ait bütün verilerin kareler içinde sayısal ortama Her karede öncelikle her grubun tür zeng in li ğine qirıl mesly le birlikte her topluluğun hangi karede bakılmıştır. Haritalardaki 'sıcak ' renkler -kırmızı ve en çok takson (tür zen g i nliği) bu l undurduğunu turuncular- türün en fazla, 'soğuk ' renkler - mavi gösterecek haritaları oluşt urmak mümkün o l m u ştur. ve yeşiller- ise en az sayıda kaydedildiği kareleri Bu aşa mada her topluluk için standart biçimde belirtmektedir(Ancak bu renkleri oluşturan veri toplanan karşı l aş tırı l ab il i r veriler gerekli o l muştur. topluluğunun değişkenliğ ini he r za man göz önüne Karelerde yer alan mevcut topluluklar arasındaki almak gerekmektedir) (bkz. Proje Veri Setı1. değ işkenlik, verilerin çokluğu v e konumlarının Büyük memeli haritaları , Uludere (Şırnak) ve Dicle kes inliğ i (za m an l ama lı ku ş araştırmalarını n dışında) üzerinde (Hasankeyf ve Cizre arasında) bulunan nedeniyle veriler doğrud an karşılaştırılamamıştır. Proje Güç lükonak/Taşkonak (Şı rnak) bölgelerinin büyük ek ibinin bölge hakkındaki bilgilerine harita ç ı kt ılarını memeliler açısından önemli o ldu ğ unu göstermektedir. harita 18 Tür zenglnli9i - büyük memeliler. kuşlar, sürüngen ve çi ftyaşa rlar, kelebekler ve tehdıt altındaki bitkiler. Siyah kutucuklar her grup için en yüksek tur çeşit lillQınl göstermektedir Parantezler, ka relerın grup için lkincı derecede önemli oldugu göstermektedır Mardin memelılef, Birecik sürüngen ve Hasankeyf kelebekler ~u Şırnak (CWORLOOAP) sürüngen ve kuşlar (kuşlar) kelebekler Ceyla npına r çiftyaşarlar Taşkonak / çiftyaşarlar sürüngen ve çiftyaşarlar. Güçlükonak bitkiler memeliler 49 Her iki bölgede de yerleşimin yoğun olmaması ve bu çokluğu dikkat çekicidir ve buradaki tür sayısı diğer nedenle insan etkisinin az olması, büyük memelilerin bölgelerin en az iki katıdır. varlığı açısından önemlidir. Tehdit altındaki bitki verileri en fazla tür Analizler için ya 1nızca iki saatlik sistematik çeşitliliğinin, bölgenin merkezinde bulunan ve diğer çalışma lardan elde edilen kuş verileri tüm karelerde tür gruplarında hiç öne çıkmayan Karacadağ 'da karşılaştırılmalı veriler olmasına olanak vermiştir. Kuş olduğunu göstermektedir. türü (40-51) açısından en zengin kareler habitatlar Haritadan biraz uzaklaşıp karelerdeki tür açısından da en çok çeşitliliğe sahip yerlerdir ve doğal veri katmanlarının oluşturduğu kümelenmelere sulakalanlar bunların en zenginidir.Bu bakımdan Fırat bakıldığında iki temel şekli ortaya çıka r. öncelikle, üzerinde Birecik (51 tür, 17'si suyla ilişkili), Batman'ın sü rüngen ve çiftyaşa rl ara, kelebek ve tehdit altında ki batısında Dicle nehri kıyısı ve tarım alanları (50 tür, bitki verilerinin tümüne bakıldığında karelerde sanki 151 suyla ilişkili) ile 1nek li / Azaplı gölleri (46 tür, 181 çizgisel bir dağılım var gibi görünmektedir (harita 79). suyla ilişkili) en zengin alanlar olarak saptanmıştır. Haritaya anayol ağı ve kasa ba merkezleri eklendiğinde, Üreyen su kuşları tarafından çokkullanı lmadıklarından karelerin çoğunun yolların yakınında bulunmasının ve baraj göllerinin hiçbirinde yüksek bir değer elde 's ıcak renkli' karelerin büyük şehirleri göstermesinin edilemem iştir (ancak Devegeçidi baraj gölünde, nedeni anlaşılmaktadır. Veri katmanları tür aç ıs ından Diyarbakır Üniversitesi tarafı ndan yapılan arazi en zengin yerlerden çok, ulaşımı kolay (dolayısıyla en çalışmalarında 14'ü suyla ilişkili 21 tür kaydedilmiştir), çok ziyaret edilen) alanları göstermektedir. Bu nedenle fakat bütün baraj gölleri kışlayan ya da göçmen kuşlar özellikle kelebekler için daha faz la araştırmanın için önemlidir. Kuş l ar için önemli ikinci kareler: Mardin yap ıl ması gerekmektedir. (45 tür), Doğu Şırnak Dağları (43 ve44 tür) ve Nemrut ikinci şeki l ise kuş verilerinde ortaya ç ı kmaktad ı r. Dağı Milli Parkı'ndaki (43 tür) kayalık uçurumlar, yüksek Bu veriler karelere göre sistematik olarak kısımlarda meşe çalı toplulukları ve ağaçlıklarıdı r. toplandığından yanılma payı çok azdır. Kayıt içeren En çok sürüngen ve çiftyaşar içeren kareler kareler daha dağınık olarak görünmektedir ve'sıcak Mardin1n hemen batısı (20 tür) ve Gaziantep'tedir (16 renkli' kareler kümeler halindedir. En çok çeşitliliğe tür). Ancak her iki alan için de yalnızca tarihi kayıt l ar sahip olan alanlar (37-51 kuş türü) Dicle ve Fırat bu l unmaktadır. Bu da türlerin doğru karelerde olup kıyıları, Kilis civarı, Adıyaman , Mardin ve Doğu Şırnak olmadığı ve bu bölgelerin önemi hakkında güvenilir Dağları 'dır. Bütün bu alanlardaki karelerde habitat ve bilgi vermemektedir. Eldeki veriler, Gaziantep ve tür çeşitliliği gözlenmektedir. Mardin bölgelerinde doğal yaşam alanları hala Habitat çeşitliliği az olan bölgelerde tür çeşit lili ği varlığını sürdürüyorsa, bu bölgelerin genel olarak de azdır, bunlar mavi ve yeşil renklerle gösterilmiştir. sürüngen ve ç iftyaşarlar için önemli olabileceğini Bütün büyük ölçekli tarım alanları bu kategoriye göstermektedir. Sürüngen ve çiftyaşa r haritasında girmektedir (monokültür tarım yapı lan alanlarda bulunan en ilginç bölge ise Ceylan pınar'dır. Buranın çok az kuş türü üreyeb il dlğinden, genelde mavi hem tarihi hem de yeni arazi verileri vardır ve bölgede karelerdir). Kuru buğdaygiller bozkırı zengin bir kuş görece yüksek say ıda tür bulunduran iki kare (12 ve 13 çeşitliliğine sahip değild i r, ancak bölgenin çok önemli tür) bulunmaktadır. ve tehdit altındaki yaşam alanıdır. Kelebekler, çayır Kelebekler açısından en yüksek tür sayısı na sahip yaşam alanlarıyla ya kından ilişkili olduğundan burada kareler 73 ve 104 türle Şırnak- Uludere'dedlr. Tür önemli bir belirteç olmaları gerekirken ne yazık ki harita 19 Tür zengınlıQı - süriıngen 1 ve çiftyaşa rlar, ·- - --! ·-- -~- -- - - ·- .. .-- 1 kelebek ve tehdit altı ndak i bitkiler. 'Sıcak' noktalar ana yerleşimlerle çakışmakta ve kayıtl arı n daQılımı ana yollan takıp etmektedır - _:.·-···---lL. - (C>WORLDMAP) ' t 50 harita 20 Kuşların tür zenginlil)I (C WORLDMAPJ bu yaşa m alanı kapsamında kelebeklere ait çok az önemli bir unsurdur. Bu yüzden önemli olan yalnız tür veri b u lu nmaktadır. Tür verilerine ayrıntılı olarak sayıs ı değildir, bunla rın koruma statüsü de göz önüne bak ıldığ ı nda , sürüngen ve çlftyaşarlarla bitki verileri alınmalıdır. çayırlık a lanların potansiyel önemini göstermektedir. Bu veriler doğrultu sunda üç bozkır bölgesinin Güneydoğu Anadolu'ya özgü türler (Karaca dağ , Ceylanpınar ve bunlardan daha az önemli nelerdir? - ince filtre uygulanması elan Akçakale)'s ı cak renkte' olduğu görülmektedir. rür zen g inli ğ i, önceliklendirme i şlemi nin yalnızca Bölge için önerilen herhangi bir koruma stratejisinin başl an g ıcını o l uştu rmu ştu r. Tür çeşitliliğinin yüksek önceliklendirilmesi gerekmektedir. Bölgedeki bütün olma sı bölgede yaşam a lanl arın ın çeşitliliğinin de doğal habitatlar ve buradaki tüm türler için etkin yı.ikse k olması - bitki top l u l ukları mozaiği ya da çeş i tli bir koruma sağlamanın ola naks ı z lı ğı ortadadır. Bu yaşa m a lanlarından oluşa n (su la kalanlar gibi) karmaşık önceliklendirme işleminde ince filtre işlevini tür bir bitki topluluğu - an lam ın a gelmektedir ve koruma verilerinin göreceği düşünülmüştür. Ancak, toplanan içın aday alanlar aranıyorsa tür çeşitliliğinin yüksek veriler arasında bazı türlerin endemik olması, diğe r olm as ı bunun bir göstergedir. Ancak, tür zeng i nliği türlere göre ulusal ve ulus l a raras ı koruma gerektirmesi, tek baş ı n a mutlaka yüksek koruma önemine sahip bir bu özelliklerin eleme i ş l evine de yansıtılma s ını bölgeyi işaret etmez ve büyük bir alanda yaşayan az gerekli kılmıştır. IUCN, türlerin küresel statüsü için sayıda tür bulunduran kuru buğdaygiller bozkırında ulu sla rarası kabul edilmiş kriterler ge l iştirmiştir. old uğ u gibi, en iyi geniş habitatları tanımlamak için de Avrupa'daki türlerin statüsü içinse SPEC (Avrupa n adiren yararlıdır. Ayrıca insanların o l uşturduğu mikro ö l çeğ inde korumada öncelikli türler) kategorileri yaş am alanlarının benzer doğal ortamlardan, hatta geliştirilmiştir (Tucker & Evans, 1997). Bu çal ı şmalarda el değmemiş 'yaban ıl ' bir ekosistemden daha fazla türün popülasyon büyüklüğü, dağılım a lanı , nüfus tür ba rı nd ı rabileceğ i de değerlend i rilmesi gereken değişim hı zı ve ka rş ı k a rşıya bu l unduğu tehditler göz harita 21 Sürüngen ve çıftya şarlarla ıehdıt alıındakı bıtklleri n tür zenginlil)I - kuşlar Jçın belirlenemeyen üç çayır txızk ırı alanına i şareı etmektedır Karacada9, Ceylanpınar ve Akçakale (O WORWMAP) Akçakale Ceylanpınar 51 tablo 13 önüne alınm ı şt ır. Türkiye'de ve bu çal ı şma kapsamında Güneydaju Anadolu'ya GüneydoQu Güneydoğu Anadolu'da yüksek bölgesel koruma Anadolu'da Türklye'ye anahtar türleri önceliğine sahip t ürleri belirlemek için bu faktörlerin tanımlamak daha küçük ölçekte yeniden değerlendirilmesi Dünya çapında için kullanılan gerekmiştir. Bunun için de bir türün yalnızca Avrupa'da Onceliklendırme Güneydoğu Anadolu'daki statüsünden öte, Türkiye'nin kategonlen Türkiye'de geri kalan ında ve çevre bölgelerdeki statüsünü de Türklye'de bilmek gerekmişti r. Gü neydoğu Anadolu'da ya l nızca birkaç yerde bulunup dünyanın başka hiçbir yerinde Avrupa'da görülmeyen bir tür, elbette Güneydoğu Anadolu' nun Bölgesel (Levantln, Orta DoQu) dışında yaygın ve çok görülen bir türden daha fazla koruma ö n ce li ğ in e sa hip o l malıdır. Bu yüzden Ölçek gereği ve her grup hakkında değişken türleri etkin bir e leme i ş l eminden geçirmek için bilgiye sahip o lunduğu için, bütün gruplar tüm önceliklendirmek, Güneydoğu Anadolu'yu temsil kriterleri ka rş ıl ama m aktadır. Bu nedenle her grup için edebilecekleri ve buraya özgü olan ları belirlemek bir puanlama sistemi oluşturulmuştur. Bu sistem, bir gerekm i şt ir. Bu iş l e m bölgenin özel ve tipik alan l a rını türün grup içindeki durumunu yansıtmakta ve gruplar ta nımlamay ı kolay l aştı rmı şt ır. arasında karşı l aştırma yapı lmasını olanaklı kılmaktadır. ônceliklendirme iş l em i için kaba hatlarıyla Son uçta ortaya, en düşük puanın (1) koruma öneminin aşağı daki kategorilerden yararlanılmışt ır (list enin en yüksek olduğunu g österdiğl altı puan çıkmıştır başındakiler en yüksek koruma önemine yani en (ancak bütün topluluklar altı kategoriye sahip yüksek önce liğ e sahiptir): d eğ ildir). tablo 14 Puan Buyuk memeliler Kuşlar Surüngcnve Kelebekler Flora Anahtar takson çiftyaşarlar puanlama sistem ı 1 Nesli çok tehlikede Az olan Türkiye Endemik ya da Türklye'de 25 ya da daha Türkiye Bltkllerl ve her grubun kategorisinde olan (IUCN popülasyonu GD küresel ölçekte az karede kaydedilmiş Kırmızı Llstesl'nde kategori len tarafından küresel ölçekte Anadolu'yla sınırl ı, tehdit altında olan olup yayılım alanlarının çok tehllkede nesil tükenmiş kabul küresel korumada türler en az %SO'sl GD kategorisinde edilen) türler öncelikll türler Anadolu'da olan türler listelenen tüm türler 2 Küresel ölçekte nesil tehdit Popülasyonunun Türkiye'dekl d~ ılımı T'Urklye'de 25 ya da daha Türkiye Bitkileri alt ına girebilir önemli bir kısmının GD GD Anadolu'yta az karede kaydedilmiş Kırmızı Llstesl'nde nesil kategorisinde olan, Anadolu'da oldu~u I sınırlı olan ve olup yayı lı m a l anlannın tehllkede Türkiye'deki olabilec~I bilinen Türklye'de koruma %50'slnden azı GD kategorisinde popülasyonunun ç~ u GD küresel korum-ada de!')erlne sahip Anadolu'da o lan türler listelenen tüm türler Anadolu'da bulunan ve öncelikli türler oldu!')u düşünülen burada ciddi tehdit altında türler oldu!')u düşünülen türler 3 Küresel ö lçekte zarar Türkiye popülasyo nu Türklye'dekl ~ılımı Türklye'de 26-50 karede Türkiye Bitkileri Kırmızı görebilir kategorisinde az ve GD Anadolu'yla GDAnadolu'yta kaydedilmiş olup, yayılım Ustesl'nde zarar olan, ancakTürkiye'de iyi sın ırlı olan ulusal s ınırlı olan ve alanlarını n en az %50'sl görebilir kategorisinde bir popülasyonu bulunan ölçekte korumada dünyada sadece GD Anadolu'da olan türler listelenen, GD Anadolu'ya ya da nadir olup popülas· öncelikli türler Levantln ülkelerinde endemik türler yonla rının merkezi GD bulunan türler Anadolu'da bulunan türler 4 Türkiye popülasyonu Türklye'dekl ~ılımı Türklye'de 26-50 karede Türkiye Bitkileri Kırmızı azama GD GD Anadolu'yta kaydedil mi ş olup, yayılım Llstesl'nde tehdit altına Anadolu'yla sı nırlı sın ı rlı olan ve alanların ı n %50'sinden girebilir kategorisinde olmayan ulusal ölçekte dünyada sadece azı GD Anadolu'da olan listelenen, GD Anadolu'ya korumada öncelikli Orta Daju'da türler endemik türler türler bulunan türler 5 Türkiye popülasyonu Türklye'deki ~ılımı Türklye'de 51 -100 karede Türkiye Bitkileri az olan ve bunun GD Anadolu'yta kaydedilmiş olup, yayılım Kırmızı Listesl'nde önemli bir kısmının GD sı nır lı olan, ancak alanla rının en az %60'1 en az endi şe verici Anadolu'da oldu!'.ıu / dünyada yaygın GD Anadolu'da olan türler kategorisinde olab ilec~I bilinen olarak bulunan listelenen GD Anadolu'ya türler türler endemik türler 6 Küresel korumada Türklye'de 51-100 karede Türkiye Bitkileri öncelikli ama GD Ana· kaydedi lm iş olup, yayılım Kırmızı Llstesl'nde veri dolu popülasyonu tür a l an l a rının en az %40'ı yetersiz kategorisinde neslinin devam ı için GD Anadolu'da olan türler listelenen GD Anadolu'ya önemli olmayan türler endemik türler 52 E p Belirteç ttirler Hangi habitat turüne ait {büyük olmasa bile) iyi nitelikli alanlara i şare t ed ı yo r ? tablo 1 S Belirteç türler ve KUŞ LAR Neophron percnopterus Bakir uçurumlar ve yeterli besin habitatları Gypsfu lvus Bakir uçurumlar ve yeterli besin Clrcus pygorgus Bu~aygiller bozk ırı veya düşük yo!')unluklu dönüşümlü tarım Froncolinus Froncolinus Nemli alanlara sahip bakir uzun çayırlar; sulanan tarım arazilerine de uzanır Burlıinus oedlcnemus Kuru çalılıkl ı bozkır Prerocles orientalis Kuru çalılıklı bozkır Ceryle rudis Bakir nehir kıyıs ı habltatla rı Calondrella rufescens Kuru bu!')dayglller bozkırı Sylvio hortens/s M eıe çalılık ve a!')açlıkları ~ 1 fmberizo buchanonl Daha do!')udakl kuş l ara alt bir unsur. Güneydo!')u Anadolu ekolojik bölgesinin sınırını ! gösterir KELEBEKLER Zerynthla deyroliel Aristolochla bulunan geleneksel olarak işle nen tarım alanları Arc/ıon apollinus opol//nus Arlstolochla bulunan geleneksel olarak işlenen tarım alan ları L Brintes/o circe Quercusbront//aQaçlık ve ça lılıkları Korumo kategorileri - Dünya ve Avrupa'da kaba kaldığı görü l müştür. Örneğin çizgili sırtlan t E hdit a ltındak i tür kategorileri bir eleme aracı 1UCN tarafından dünya üzerinde Düşük Risk (LR) o .ırak kullanılmıştır, fakat bunlar bölgedeki koruma a ltında kategorisine sokulmuştur. Oysa bu proje ı 3Çla rı için her zaman uygun düşmemişti r. Asıl amaç için gelişti ril en puanlama sisteminde bu türün nadir neyd oğu Anadolu'nun ulusal ya da uluslararası old u ğu , popülasyonunun azaldığı , sınırlı alanda • ı da n koruma so ruml u lu ğunu n bu lunduğu türleri bulunduğu , orta düzeyde üreme potansiyeli olduğu lirlemek o l muştur. Bu doğrultuda bölgede çok ve büyük o l as ı lıkla Türkiye'deki nüfusunun çoğunun ku('ük bir popü lasyona sahip (ve Türkiye'nin başka (%40-100) Güneydoğu Anadolu'da bulundu ğu yerlerinde daha büyük popü l asyonla rı o l duğu bilinen) ortaya çık mı ş, bu tür koruma ö n celiği için en yüksek ulu sla rarası tehdit altında o lan bir türün, mutlaka en puanı a l mıştır. Bu projeden önce baz ı uzmanlar bu :y . ksek bölgesel korunma önceliği n e sahip olmadığı türün Türkiye'de neslinin tükenmiş olduğunu dile :; nucu ortaya ç ı kmışt ı r. getirmekteydiler. Endemik türler - Sürüngen ve ç iftya şa r lar. Son olarak, bölgesel anahta r t ürleri belirlemek kı> !ebek l erve bitkiler aras ında Türkiye'ye ve bölgeye için üç kategori oluştu rulm uştur -b üyük memelilerin , ndemik türler bulu nmaktad ı r. En büyük koruma a ldı ğı puanlardan büyük ölçüd e etkilenen, fakat IUCN b ncellği, Güneydoğu Anadolu'ya endemik oldukları kategorilerinden de yara rl anı l an (bkz. Anahtar takson ı çin başka bir yerde korunması söz konusu olmayan puanlama sistemitablo14). t e hdit a ltındaki türlere verilmişti r. Do l ayısıyla bir türün pua nın a E (Türkiye'ye endemik) ya da GE (Güneydoğu Kuşlar Anadolu'ya endemik) eklenmesi türün önemini büyük Büyük memeliler de olduğ u gibi, değe rl e ndirme ölçüde artırma ktadır. ' 1 GE'; grup içinde en fazla so nu ç l arını listelemek üzere b ir puanlama sistemi koruma önceliğine sahip türü ifade etmektedi r. ge li ştirilmiş ve her türe uygulan mı şt ır. Bu puanlama Belirteç türler - Önceliklendirme sürecinde ayrıca sisteminde göz önüne alınan faktörler şunlar olmuştur: birkaç türün, kendileri tehdit a l tında olmasalar da, 1 SPEC kategorileri - Türlerin Avrupa'daki koruma tehdit a l tındaki yaşam alanlarının varlığını işa ret statüsüne dayanılarak oluşt urulan u l uslarara s ı kabul etmeleri nedeniyle bu türlerin varlığı Öncelikli Alanları gören kategorilerdir. Ancak Gü n eydoğu Anadolu için belirlerken göz ön üne alınmıştır (bkz. Tablo 15). u lusal önem ta şı yan birçok tür daha çok Ortadoğu ya da Asya'da bulunduğ undan SPEC kategorilerine sahip Büyük Memel iler değildir. ilk olarak, bu grup içindeki her türe statüsüne bağlı 2 Dağılımı Güneydoğu Anadolu'yla sınırlı olan olarak 1 O kriter üzerinden puan verilmiştir. Genel Türkiye'ye endemik türler - Bunlar Avrupa'nın hiçbir puan yükseldikçe türün de koruma önemi artmıştır. yerinde bulunmamaktadırla r. 1ncele nen a l t ı türe yönelik kriterler ve notlar arka 3 Türkiye'deki dağılımı Güneydoğu Anadolu'yla sınırlı sayfada tablo 16'da gösterilmiştir. türler - BunlarTürkiye'nin başka yerlerinde ya yoktur Baş l angıçta memeliler için tek mevcut koruma ya da büyük oranda güneydoğ u da bul unmaktad ırl ar. statüsü olan küresel IUCN kategorilerinin bu puanlama 4 Üreyen türler - yalnızca üreyen (göçmen ya da işlemi nd e kullanı l ması dü şü nüldü yse de bunların k ı ş l ayan l ar değil) türler göz önüne alınmıştır. 53 tablo 16 ~ Büyük e::> memelilerin ı: ~ ::> 2 korumaOnem "'5 3 li!. 2 g, kategonleıi ve ..c: "'"';ı § "" •c ~ ~ puanlan ı;:: ::: 3 ~ "' .." "o;; Q. ıı ~ •c ::: "' 1 1:) ~ ::> ..., '3 "' a. Son derece nadir (0-500 birey) 10 10 b. Nadir (501-3000) (ya da bilinmeyen ama küçük bir popülasyonu olduğu düıünülen) 8 8 8 8 c. Yayg ın olmayan (3001- 5000) (ya da bilinmeyen ama nadir olmayan) 5 d. Yaygın (5001-10.000) (ya da blllnmeyen ama popülasyonu büyük) 2 2 e. Çok yaygın (> 10.000) o 2 Populasyon I habltat ~ılımı (Turkiye'de) a. Popülasyonunun azaldığı blllniyor 10 10 b. Popülasyon ~ili mi bilinmiyor fakat azaldığı düşünülüyor 8 8 8 c.Popülasyonu sabit ya da ço!'jaldı!'jı düjlinülüyor 4 4 d. Popülasyonun arttı {lı biliniyor o 3 Yayılım alanı büyukh:.ı{lu (GAP alanında) a. < 100km' 10 10 b. alanın < %251 6 6 6 6 c. alanın %26-50'si 4 d. a lanın %5 1-751 2 e. alan ın %76-1OO 'ü o 4 Son 50 yılda da{lılım ~lllml (Türklye'de) a. Oa!'jılımda çok belirgin düşüş (%90-100) 10 10 b. Önemli düşüş (%75-89) 8 8 c. Orta derecede düşüş (%25-74) 5 5 d. Çok az düşüş(% 1-24) 2 2 e. Sabit ya da art ış gösteren alan o 5 Popülasyonun eski haline dönmesi için üreme potansiyeli - her erişkin dişinin yıl başına ortalama yavru sayısı a.0-2 10 10 10 10 b.3-5 6 6 6 c.6-10 2 d.> 10 o 6 Popülasyonun eski haline dönmesi için üreme potansiyeli - dişilerin ilk üıeme için asgari yaşı a.>5yaş 10 b. 3-5 yaş 6 6 6 6 c. 1 -2yaş 2 2 2 d.<1 yaş o 7 Ekolojik olarak <>zelleşme- türün çevre ~kenlerlne ba{lımlılık derecesi a. Yüksek özelleşme 10 10 10 10 10 10 b. Orta öze ll eşme 7 7 c. Düşük özelleşme 3 d. Özelleşme yok o 8 Turün GAP alanındaki toplam yayılın yüzdesi a. %40-100 10 10 10 b. %20-39 7 c.%10-19 4 d. %2-9 2 2 2 e. <%2 o 9 GAP alanındaki popülasyon / habllat ~ilimi a. Aza ldığı biliniyor 10 10 b. Eğilim bilinmiyor ya da aza ldığı düıünülüyor 8 8 8 c. Sabit ya da genelde çoğalıyor, ancak bazı alanlarda aza lı yor 6 6 6 d. Sabit ya da ço{la lı yo r o ldu ğ u düıünülüyor 4 e. Çoğa ld ığ ı biliniyor o 10 Korunma statüsi.ı ve av baskısı (Tıirkıye'de) a. Yasa l sınırlama o lmadan avlanıyor 10 10 10 10 b. Ya lnızca kazara avlanıyor, yasal koruma yok 7 c. Denetimli av (k ısmen koruma altında) 4 4 d. Avla nması ka nunen yasak, koruma altında o o o " :· 54 5 Habitatla ilişki - Habitatları bölgenin önemli işlemi uyarlanıp uygulanmıştır. yaşam alanlarıyla (Doğal/yarı-doğal bozkır, çö l/yarı-çö l, Dr. Wagener, Türkiye genelin i olu şturan yaklaşık yüksek dağl ı k, sula kalanlar [nehir yaşam a lan l arı nı da 7,998 karenin (10x10km) l ,818'inden (Türkiye'nin içerir], meşe ağaçlık ve çalılıkları) s ınırlı türler. %23'ü) elde edilen kayıtlara dayanarak, bir taksonun 6 Popülasyon eğilimi - Tu cker&Heath'de (1994) Türkiye genelinde50 ya da daha az karede bulunan bilgilere göre puanlama yap ılmı ştır. göründüğü takdirde bu taksonun 'nadir' olarak Ancak, bu sistem, bazı durumlarda, Gü n eydoğu tanımlanabileceği sonucunu çıkartmıştır. Bu takson, Anadolu'da popülasyonları çok düşük olup Türkiye 25 ya da daha az karede görülürse 'çok nadir' olarak genelinde yayg ı n bulunan birçok türe puan vermiştir. değerlendiril mektedir. Bu yüzden anahta r taksonların puanlama sistemi ve Buna göre koruma önce l iğ inde üç kriter ortaya kategorileri gösteren tablo 14 geliştirilmiştir. Bu sayede çıkmaktad ı r: 49 takson bulunan (toplamın %20'sl - projenin arazi 1 Türkiye geneline d ağılmış özel bir koruma ihtiyacı çalışmalarında bunlardan 48'i kaydedilmiştir; eksik göstermeyen taksonla r; kalan tür küçükalamecek Bucanetes githaglneus'tir) 2 Nadir taksonlar; Güneydoğu Anadolu anahtar taksonlar listesindeki 3 Çok nadir taksonlar. önemli taksonlar bö lg eselleştirilmi ştir (anahtar Nadir ve çok nadir taksonlar böylece bölgesel olarak taksonların tam bir listesi için bakınız Proje Veri Seti). ele alınacak duruma gelmektedir. Nadir ya da çok nadir taksonların %50'den çoğu Güneydoğu Anadolu'daysa, Sürüngen ve çiftyaşarlar bölgesel bir önceliğe sahip olduğu ortaya çıkmaktad ır. Sürüngen ve çlftyaşarlar için uygulanan tek uluslararası Buna dayanarak oluşturulan puanlama sistemi ölçüt IUCN1n küresel kategorileridir. Bunların daha tablo l 4'te sunulmuş ve sonuçta 77 anahtar takson iyi tanınan ve yaşam alanları bir anlamda daha geniş (toplamın %351) ortaya ç ıkm ıştır. Bölgede bulunan olan kuş ve büyük memeli toplu l ukları bağlamında kelebek taksonlarının tümünün listesi, verilen y etersizlikleri önceden anlaşı lmı şt ır. Sü rüngen ve puanlarla birlikte Proje Veri Seti'nde bulunabilir. çiftyaşarlar için ya lnızca bu kategorileri kullanmak, yuvalarından fazla uzaklaşmayan ve yerel, hatta kısa Bitkiler süreli ortam değişikliklerinden kaçma yeteneğine pek Bitkiler için, yalnızca bölgede görülen tehdit altındaki de sahip olmayan bu grup için uygun görülmemiştir. türleri içeren bir liste (Ekim ve diğ erleri [2000] de Projenin sürü ngen ve ç i ftyaşarlar danışmanı her tanımlandığı şekliy l e) bulunmaktad ı r ve bu listede ele tür için koruma değerlendirmesi yapmak üzere alınan türlerin değerleri yer almaktadır. Bunlar IUCN1n bulunmadığı zamanlarda, projede Güven Eken'den küresel kategorilerinin ulusal düzeye uyarlanmış a lın an bilgilerden yararlanılmıştır (bunlar Birdlife halidir ve bu proje için uygun görül müştür. Ayrıca, lnternational pilot çalışmas ının [Benuun ve Eken, kitabın yazarları ndan biri projenin botanik danışmanı 2003] bir bölümünü oluşturan Anahtar Biyolojik olarak görev almışt ır. Sonuç puanlama kategorilerinde Çeşit lil ik Alanları 'nı tanım kriterlerini geliştirmek için iki yüksek tehdit altı nda bulunan kategori (CR ve kullanılan bilgilerdir) ve her türün bilinen dağılımına EN) en yüksek öncelikte (verilen puanlar sırayla 1 dayanan kriterler ge l işti rilmi ştir. Bu yöntem kuşlar için v e 2'dir) b ul u n muştur, bunların altında ise yalnızca kullanılan yönteme de benzemektedir, fakat daha tehdit altındaki endemik türler puanlanmış tır. Bunun kaba ölçekte bir eleme iş lemi yapılmış, ele alınan sonucunda 97 anahtar takson (toplam incelenen türlerin toplam sayıs ına oranla (%39) göreceli uzun sayının %251) ortaya çıkmıştır. bir anahtar tür listesi (21 tür) e lde edilmiştir. Fakat bu, koruma öneminin yüksek olma olas ı lığı bulunan Anahtar taksonlar nasıl kullanılır? türleri ihmal etmemek açısından kabul edilebilir bir Her gruptaki anahtartaksonları b elirledikten sonraki durumdur. hedef, bütün bunların - en yüksek bölgesel koruma önemi olan 247 takson - nihai ôncellkll Alanlar'a Kelebekler yerleştirilme si olm uştur. Özellikle verilerin değişkenliği Kelebekler için Türkiye genelinde ka rşılaştırma göz önüne alınarak, her taksonu seçilen karelerin yapılabilecek yeterli veri olması nedeniyle bu grubu en azından birine dahil etmek hedefl enm iştir. önceliklendirmede yaklaşım, tamamen farklı olmuştu r. WORLDMAP'teki bir haritada 247 taksonun tümünün Dr. SlgbertWagener1n kullandığ ı ve önerdiği (ba skıda , dağılımına bakıldığında bu işin (arka sayfadaki harita 2004), taksonun kayıtlı olduğu karede mevcut 22) ç ı plak gözle yapılamayacağı anlaşılmıştır. Hangi say ı sı ndan çıkartılan bir değ e ri kullanarak, türleri karelerin seçileceğini belirlemek için tek pratik yol Türkiye'deki n adirliğine göre sıralayan bir sınıflan dırma Tamamlayıcılık Analizi kullanmak olmuştur.. 55 harita 22 Tü r zengınlı9 i - tüm anahtar ıaksonlar (CWORLOOAP) 'En iyi' ekolojik toplu/ukalan/arının hektar o l duğundan (bkz. bölüm 5Metodoloji sayfa belirlenmesi 24), her topluluk için her (10 x10 km)'llk karede Tamamlayıc ılı k analizini uygulamadan önce işleme bulunan bilgi (10.000 hektarlık bir alan) analiz için eko lojik toplu lukl a rın dahil edilmesine karar ver ilm iştir. o lma sı gerekenden fazla ayrıntılıydı ve tür verileriyle Bunlar üç aç ıd an önem taşımakta dır : uyumlu değildi. Her bir harita, büyük ve süreklilik 1 Biyolojik çeş itliliğin kendi öğele ri o lm ası ve türler içeren topluluk bl o kl arının nerede olduğun u , üstü öğeleri tem sil etmeleri; bunların piksellerde n erede bölünüp dağıldığını açık 2 Biyolojik çeş itliliğin temsilcileri olarak yaşam şekilde göstermektedir, fakat sorun, kareden kareye to pluluklarını temsil etmeleri; farklılık l arın nasıl s ınıfl andı rıl acağıydı . Bunu yaparken 3 Önceliklendirme i ş l eminde kaba filtre için göz önü ne a l ınan unsurlar şunlar olmuştur: seçilmeleri. i Ala n ın büyüklüğü; Bozu lmu ş ya da parçalanmış alanların biyolojik ii Alanla rın karedeki dağı l ımı; çeşit lili ğe tam anlam ıyl a ev sahip l iği yapamadığı iii Alanların ko m şu karelerdeki alanlarla ilişkisi. göz önüne a lınarak, her ekolojik topluluktan en iyi Bu ölçütlerle, bilgisayar aracılığıyla her kareye örneklerin nihai Öncelikli Alan lar'ın içinde yer a lıp düşen bütün topl ulukların yüzdesini ç ıkartma k almadığına bakılmıştır. Bunun için de her karede yetersiz kalmıştır. Her topluluğun bütün (10 xl O kapsanan alanı kategorize etme yolları ara nmıştır. km)'lik karelerdeki miktar ve niteliğini belirlemek ve kategorilere ayırmak gerekmektedir. Bu yüzden iki Ekolojik topluluk alanlarının aşamalı bir iş l em takip edilmiştir. Birinci aşamada her sınıflandırılması karedeki topluluk kapsamına bakılarak altı (A'dan F'ye) Öncelikle, tür ve topluluk verilerini değe rl endirm ek kategori oluşturulmuştur. Sonra bütün veri topluluğu için topluluk verilerini her (1O x ı o km)'lik kare b aşına bilgisiyle, her kategorinin tahmini koruma değeri göz düşen değerlere d ö nüştürmek gerekmiştir. önüne alınmış, alt ı kategori üç puana indirilmiştir. ilk olarak, her katman ın ayrı ayrı Böylece işlemin öznelliğinden doğacak değişkenlik değerlend i rilebilm es i için, ekolojik topluluk en aza indirgenm i şt ir. Bu puanlarWORLDMAP'te katmanlarının - bölge s ınırı ve (10 x ı Okm)'lik karelerle kullanılan son değerlerdir. Elden geldiğince tutarlı birlikte - tek tek A3 boyutunda çıktısı alınmışt ır. Bitki bir sonuç elde etmek için her iki aşama da aynı ekip örtüsü sı nıflandırmasında minimum harita birimi 11 üyeleri ta rafında n yürütülmüştür. tablo 17 Kategori Yaklaşık kapsam %si Koruma değeri WORLDMAP puanı Ekolojik ıopluluk kaıegoriler i A %75-100 Çok önemli 3 (kapsam ve koruma de{lerleri) B %50-75 önemli 3 ve puanlar c %25-49 Ona önemli 2 o ±25% Az önemli 2 E % 10-24 Çok az önemli 2 F %5/1 O'dan az önemsiz 1 56 Tamamlayıcılık Analizi Bütün tür ve ekolojik toplulu k verilerinin 2 Anahtar taksonların tümü (büyük memeliler, kuşla r, karşılaşt ı rılabilir (1 0 x 10 km)'lik kare formatına sürüngen ve çiftyaşarlar, kelebekler, tehdit altındaki yerleştirilmesi sonucunda tamamlayıcılık analizi bitkiler- 247 takson [toplam ı n %28.82'si)), = 75 kare, gerçekleştirilebilmiştir. Projenin hedefi bütün bölgeyi bölgenin %9.3'ü seçilmişti r. temsil eden biyolojik çeşitlilik alanlarını saptamak 3 Her topluluk arasında ne kadar örtüşme olduğunu olduğundan, bütün taksonların en azından bir kez belirlemek için anahtar taksonlar için oluşturulmuş temsil edilmesini sağlayacak yakın-minimum kare yak ı n- min i mum set karelerine t ek tek bakı l mış ve setlerini seçmek için, WORLDMAP'in analiz aracı olan tehdit altındaki anahtar bitki karelerinin diğer verilerin yakın-minimum set kullanılmıştır. hepsinden elde edilen sonuçlarla yalnızca 2 kare Bu projenin amaçları açısından, tamamlayıcılık örtüştüğü bulunmuştur. Tehdit altındaki bitki verileri analizi yapmak için iki yol vardı; tür açısından en kullanılmadığında yakın-minimum setinin yarıdan zengin (zenginlik sıcak nokta ları) ya da en fakir fa zlası elenmiş ve elde 34 kare (bölgenin %4.211) (nadirlik s ıcak noktaları) kareleri seçerek başlamak. kalmıştır. Veri girişi aşamasında tehdit altındaki bitki En az sayıda kare içinde bütün türleri temsil etmek verilerini karelere atamada çıkan sorunlar ve tam amaçlandığından, vazgeçilmez olan türlerin (nadir konum l arının belirsizliği nedeniyle bitkilerin ayrı ayrı ya da s ınırlı alanda dağılım gösteren türlerin) kaydını ele alınmasına karar verilmiştir (bkz. ônerilerB5.1). (ya da kayıtlarını) içeren kareleri seçerek işe başlamak 4 Bitki örtüsü ve tür verileri bölgenin batı ve uygun görülmüştür. Bu kareler, diğer yaygın türleri de doğu uçlarının ekolojik olarak farklı olduğunu ve temsil edileceğinden, algoritma işleminde bu yaygın Güneydoğu Anadolu veri topluluğuna 'ait olmadığı'nı türler sonradan seçilen karelerde aranmamaktadır. göstermiştir (bkz. Sonuçlar). Buralarda görülen Tamamlayıcılık analizinde ilk olarak nadir toplulukların, doğu ve batıdaki bitiş ik alanlarla birlikte türler seçilerek, öncelikle bütün türleri içeren bir incelenmesi gereklidir. Bundan sonraki analizlere minimum kare seti elde edilmektedir. Fakat yüksek bu bölgelerin ve bu bölgelere ait anahtar türlerin tür zenginliğine sahip kareler, nadir türlere sahip alınmamasına karar verilmiştir. değillerse atlanabilmektedir. Bunun tersine, zenginlik 5 Çok az ya da hiç tür verisi olmayan üç alan sıcak nokta seçme yönteminde, tür sayısı açısından şunlardır: zengin kareler yakalanmakta, ancak bölgedeki bütün Şanlıurfa merkezindeki volkanik buğdayg iller türler az sayıda karede temsil edilememektedir. bozk ı r ı - Kuş ekibi Şan lı urfa'nın volkanik buğdaygiller Bunun nedeni tür zenginliğine sahip karelerde yaygın bozkırı ve ta rı m alan l arın da geniş alanları incelemişti r. türler birden fazla temsil edilmesine karşın, çal ı şmaya Bitki örtüsü s ı nıflandırması, gezilmeyen alanlarda dahil edilmesi gereken nadir türlerin belirtilmesinin da benzer topluluklar olduğunu göstermektedir. Bu gerekmemesidir. Nadirlik sıcak noktaları yöntemi, yüzden bütün alandaki kuş toplulukları hakkında özellikle yaygın türler içeriyorlarsa, daha az sayıda yeterli bilgi edinildiğine ve projenin boyutu açısından, tür zenginliğine sahip kareleri ele almakta, fakat bu veri boşluğunun önemli olmadığına karar daha sınırlı dağılımı olan türlerin var l ığ ı nı vurguladığı veri l mişt ir. için tüm türlerin temsil edilmesinde daha başarılı ii Diyarbakır Dağları - Bu alan Güneydoğu olmaktadır. Anadolu'daki bütün alanlardan fark lı dır, fakat uydu görüntülerinden kuzeye doğru benzer bitki Tamam l a yıcılık Analizi - yöntem örtüsü olduğu anlaşılmaktadır. Bu alanın koruma Veri toplulukları WORLDMAP'te incelenip elemeden öneminin ortaya çıkması için bölge dışında benzerlik geçirilmiş, bütün sınırlı dağılımı olan taksonların gösterdiği alanlarla karşılaşt ırıl ması gereklidir. Ek en azından bir kere temsil edilmesi için gereken o larak, bu bölgeye ait hiç tür verisi bulunmadığından minimum kare setleri aranmıştır. Bu yakın · minimum tamamlayıcılık analizine alınmamış, burası hakkında setler algoritması veri topluluklarında çok kez başka değerlendirme de yapılmamıştır. tekrarlanarak mükemmelleştirilmiştir. işlem , incelenen iii Siirt- Projede alanların karşılaştırılabilmesi için veri toplulukları ve sonuçta ortaya çıkan seçilen kare Siirt hakkında yetersiz veri olması nedeniyle Siirt'in sayıları aşağıdaki gibidir: analiz dışında tutulmasına karar verilmiştir. Siirt hiç l Bütün flora ve fauna (türleri) veri topluluğu (büyük kuşkusuz önemli bir alan olduğundan bu ciddi bir veri memeliler, kuşlar, sürüngen ve çiftyaşarlar, kelebekler, eksik l iğ i d i r. tehdit a l t ın daki bitkiler - 857 takson) = 175 kare, 6 Yuka rı daki bölgeler ve b u nlarla ilişkili taksonların bölgenin %21.m seçilmiştir. proje d ı şına çıkart ı lması öncesinde, uzman bilgisi veri 57 topluluğuna eklenmiştir. Bu uzmanların bölgedeki en iyi örneğini belirlemek için kaba filtre yönteminin alan araştırması deneyimiyle ekibin koruma bilgisi, kullanılması gelmektedir. türler ve bitki örtüsü verileri birl eştirilerek, öncelikle 135 alan (1 Oxl O km'lik) önerilen proje bölgesi olarak 1O Her ekolojik topluluk için en iyi alanların seçimi - seçilmiştir. Öncelikle her ekolojik topluluğun en yoğun ve en (Büyük memeliler, bundan sonra gelen ayrıntılı az bozulmuş o1duğu 20 bölge seçilmiştir. Bu seçim, tamamlayıcılık analizinin dışında tutulmuştur. ArcGIS 8.2'de yapılan hesaplamalar, bir alanın diğeriyle Tamamlayıcılık analizinde, ilk aşamaların [yukarıdaki olan yakınlığının çıplak göz yardımıyla tayini ve ekibin 1-3. maddeler] belirlediği tür kayıtları aracılığıyla, bölge hakkındaki uzman bilgisinden yararlanarak bu çalışmada e le alı nan bütün büyük memeli gerçekleştiri lm iştir. türlerini içerecek kareler seçileceği anlaşılmıştır. Bu en iyi topluluklar sonradan birleştirilmiş, tüm Büyük memelilerin yaşam alanları geniş olduğundan daha küçük ve parçalanmış alanlar elenmiş ve topluluk bu türlerin dağılımından, alttaki topluluklar için bilgisi, WORLDMAP'le belirlenmiş anahtar türler için yakın - minimum kare setlerini belirledikten sonra yeri doldurulamayacak yakın-minimum kare setiyle yararlanmanın daha uygun ve önemli olduğu birlikte yeniden gözden geçirilmiştir; buradan da bir ilk düşünülmüştür.) Öncelikli Alanlar listesi üretilmiştir. Bu alanları seçmede 7 Hakkında 'uzman bilgisi' olan 135 kare, bütün kullanılan kriterler aşağıdakilerin toplamıdı r : kuşlar, sürüngen ve çiftyaşarlar, kelebekler, bölgesel Büyüklük - en büyük alan; endemik bitkiler ve en iyi ekolojik topluluk kareleri ii Bütünlük- bütünlüğü bozulmamış alan; verileriyle birlikte WORLDMAP'e yüklenmiştir. Yine ili Topluluk zenginliği - birçok topluluğun bir arada önceden sorgulanan bütün taksonları (ve toplulukları) görülmesi; içermesi gereken minimum kare seti istenmiş, fakat iv Yeri doldurulamayacak tür kareleri - anahtar türleri bu kez WORLDMAP mevcut 135 seçilmiş kareleri içeren öncelikli karelerin dahil edilmesi. taramaya başlamış ve ya l nızca hedefe ul aşmak Bu kriterlerin nasıl kullan ı lıp değer l endirildiği Proje için gereken fazladan kareleri ek l emiştir. Sonuçta Veri Seti'nde açıklanmıştır. WORLDMAP 52'si yeni olan 112 kare belirlemiştir. 8 Bu kareler setinin eldeki bütün bilgi ve uygun kriterleri kullanarak seçildiği varsayılmıştır. Sonrasında Son aşama - Öncelikli Alanlarm seçimi seçilen her kare, ayrıntılı bir şekilde incelenmiş ve Türler ve ekolojik topluluklar hakkındaki veriler Türkiye'nin başka yerlerinde yaygın olduğu bilinen standart hale getirilip işlemden geçirilmiş ve her veri türler elenmiştir. Kareler elendikçe, en iyi sonucu elde topluluğu için bir öncelik değeri verilmiştir. Bundan etmek açısından kalan bütün karelerde minimum sonraki i ş, üzerlerinde daha fazla araştırma ve koruma set yeniden hesaplanmıştır. Bu işlemler birkaç gerçekleşecek Öncelikli Alanlar 'ın seçimi olmuştur. hafta sürmüş ve her karenin bölgenin korunmasına Öncelikli Alanlar aşağıdaki veri katmanlarının hissedilir bir katkıda bulunduğu bir minimum set birleştirilmesiyle seçilmiştir (bkz. harita 24): elde edilene kadar tekrarlanmıştır. Sonuç olarak 50 1 Önerilen proje alanları (6.aşamadaki uzman bilgisi kare (bölgenin %6'sı) seçilmiştir. Ancak, bazı kareler kullanılarak seçilmiştir) ; hakkında (148) hiç tür bilgisi olmadığı ve analizin 8- 2 Elenen alanlar (4. ve 5. aşama); 1O. aşama larında göz önüne alınmadıkları da göz ardı 3 En iyi ekolojik topluluklar (10. aşama ) ; edilmemelidir. 4 Nesli çok tehlike altındaki anahtar fauna {anahtar 9 Bu işlem sırasında başta 'anahtar' olarak tanımlanan takson puanlama sisteminde 1 puan alan taksonlar, ve yalnızca GAP alanında temsil edilen türlere sahip tablo 14) yakın - minimum seti (tehdit altındaki bitkileri bazı kareler elenmiştir. WORLDMAP yakın -minim um seti, anahtar türler için yeniden gözden geçirilerek son içermemektedir); 5 Tamamlayıcılık analizi sonucu elde edilen seçimin elden geldiğince sağlıklı olması sağlanmıştır. minimum kare seti (en iyi ekolojik topluluk kareleri WORLDMAP 34 minimum kare set belirlemiştir; son setini içermektedir - 8. ve 9. aşamalar) seçimde elenen birkaç kare ya analiz dışında tutulan 6 Koruma yönetim statüsü (korunan alan sınırları ) ; bölgelerde bulunmakta (örneğin Siirt) ya da yerel 7 Bütün anahtar tehdit altındaki bitkiler yakın açıdan önemli, fakat küresel açıdan önemsiz o lan minimum seti. türler içermektedir. ilk aşamada bütün alanlar(lO x 10 km)'lik kare Yakın-minimum kare setini elde ettikten sonraki blokları olarak seçilmiştir. Sonra, mümkün ve akla iş bu nl arın çevrelerine Öncelikli Alanları çizmek yatkın her yerde sınırlar nehir vadileri, yollar ya da olmuştur. Bu yapılmadan ence her ekolojik topluluğun 58 harita 23 Kaba filtre sonucu: Her ekol ojık topluluQun 'en iyi' 20 parças ı ve ilk ôncelık li Alanlar seçi mı (d ı ş hat ları ). Renkler alt ekobölgeler ve ekolojik topluluk g rupl arıyla i liş k ilid i r (O Ayşegul Domaç. ugur Zeydanlı, Hılaıy Welch) topoğrafik özellikler izlenerek düzeltilmiştir. Sınırlar ayrı ntılı bir ölçekte çalışmayı gerekt iğ inde n , bu ancak anahtar türlerin konum l arı ve habitat istekleri projede mümkün olmamışt ır. Ancak, koruma ihtiyacı göz ö nüne alındığı takdirde ayrıntılı bir seviyede gösteren bölgelerin seçilen alanlar dahilinde ve daha belirlenebilir. Bunu sağlamak, 1 :25-50.000 gibi daha ufak olma olasılıkları büyüktür. ... harita 24 1 1 1 '- ı+ '-'- --'- '- -_ öncelikli .. -ıı+ -ı + .. 1 ht Ala nlar 'ın '- ı:ı: '-'- '- T '- H- nihai seçimi için kullanı la n "" 20 katmanlar (O Ayşegül Domaç LJ!jur Zeydanlı, Hilaıy Welch) . a-ı : i;_ -':'_r. ~ . ~-,."'(·~· ~:t:ttjjj:ltı:tJtttttır:t:Q::+:+:f:+-ıı+ttti:tJ l l l M.n ..,ı 1 1 ANAHTAR o Uzmanlarca öneıil en proje alanları ~ Tamam layıcılık ana lızı sonunda seçilen minim um kare setı o Elenen alanlar G Anahtar tehdit altındaki bitkiler minimum seti ~ En ıyı ekolOjık topluluklar setı ~ Oncelikli Alanlar 0 Neslı çoktehlikealtı ndaki anahtar fauna (haritanın basicleşrııilmeSI ıı;ın Nemrur ve Cudi Dagı l Öncelikli Alanlar Bağımsız olarak belirlenmiş veri ve kriterler kullanan başka kuruluşlar, yüksek koruma önemine sahip aşağıdaki birçok Öncelikli Alanı önceden belirlemişlerdir. Bunlardan en dikkat çekici olanlar Önemli Kuş Alanları (Birdlife lnternational tarafından tanımlanmıştır) ve Önemli Bitki Alanları 'dır (Plantlife lnternational tarafından tanımlanmıştır) ve bunlar ulu slararası önem taşıyan alanlardır. Dört yeni ÖKA doğrudan bu projenin verileri kullanılarak belirlenmi ştir - ÖA 11 Nemrut Dağı, ÖA12 Akçakale, ÖA 18 Doğu Karacadağ ve ÖA22 Mardin Dağları . ÖKA'lar hakkında tüm bilgi Eken ve diğerleri (2003)'den, ÖBA bilgileri ise Özhatay ve diğerleri (2003)'den alınmıştır. 59 ÖA1 -3 Gaziantep - üçalan Türler: Yedi anahtar takson ve en az beş anahtar bitki için tek Öncelikli Alan olma özelliğine sahiptir. Doğuya ait birçok kuş türünün yaşam alanının batı sınırı o l mas ı nedeniyle ekolojik alanlar ı n bu lu ştuğu bir noktadır ve bundan dolayı yüksek tür zengin liğine sahip bir bölgedir. Ekolojik topluluklar: Pinus brutia ağaçlık ve Quercuscoccifera çalı top l uluklarının bulunduğu geniş ve bozulmamış alan, bu bitki topluluk l arının Türkiye'de bilinen en doğu ve karasal konumları. Koruma statüsü: Yoktur. Uluslararası önemi: Yeşilce (ÔA 1), üreyen k ı zılca kuyrukkakan Oenanthe xanthoprymna'nın varlığına bağlı o larak bir ÔKA'dır (GOAOOI). ÖA4 Kilis - bir kare Türler: Türklye'de tombul kelerin Stenodactylus grandiceps bulunduğu bilinen tek yerdir ve türün küresel yayılış ala nının kuzeybatı s ınırında bulunmaktadır. (Küçük memeliler analize dahil edilmemelerine karş ı n, Kilis bölgesi avurtlağın Mesocricetus auratus Avrupa'da bulunduğu tek yer olarak da bilinmektedir. Can Bilgin'in kişisel yorumu) Ekolojik topluluklar: Önemli topluluk a l anlarına sahip değildir. Koruma statüsü: Yoktur. Uluslararası önemi: Bilinen uluslararas ı önemi yoktur. ÖAS İnekli ve Azaplı Gölleri Türler: Sulakalanlar bölgeye özgü üreyen kuş topluluk l arı aç ı sından ilgi çekicidir. Afrika Rift Vadisi'nin kuzey u cundaki konumu dolayısıy l a bölge bu tanınmış göç koridorunu takip eden kuşların beslenme ve dinlenme a l anı olarak da önem taşıyabilir. Ekolojik topluluklar: Göller ve i li şk ili çayır ve sazlık lar bölgenin bu türdeki tek doğal sulak yaşam ala nl arı dı r. Koruma statüsü: Yoktur. Uluslararası önemi: Bölge üreyen a laca bal ı kçıl Ardeola ralloides ve pas baş patka Aythya nyroca nedeniyle ÖKA'dır (GOA002- inekli ve Azaplı Gö/lern. Eken ve diğerleri (2003) ayrıca ÔKA'ya Gölbaşı Gölü'nü de katmıştır. Fırat Fırat en önemli alanlardan biri olarak görülmektedir ve büyük olası lıkla halkın da doğa korumaya katılıp bundan yararlanmasın ı sağ l ayabi l mek için yapılacak entegre doğa koruma çalışmaları açısından en uygun yerlerden biridir. Ekoturizm uygulamaları özellikle burada başarılı olabilir. Koruma nehrin tümünde gereklidir ve faaliyetler bölgelendirilmelidir. ÖA6 Karkamış-Birecik Barajları Arası - Arkeolojik özellikleri, temel turistik altyapısı ve bilgilendirme/ ziyaretçi merkezi olarak büyük potansiyele sahip Birecik'i kapsamaktadır. Türler: Bölgedeki önemli türler arasında üreyen kelaynak Geronticus eremita, karakulak Caracal caracal, çizgili sırtlan Hyaena hyaena, Fırat kap l umbağası Rafetus euphraticus ve leopar keleri Eublepharis angramainyu bulunmaktadır. Ekolojik topluluklar: Orta Doğu Kuru Ova (Ağaçsız) Bozkırı alt ekobölgesinin bir kısmını ve bölgenin en çok bozu lmuş iki bitki örtüsü topluluğunu içermektedir. Nehir boyunca nadir nehir kıyısı habitatı bulunmaktadır. Koruma statüsü: Yoktur. Uluslararası önemi: İki ÔKA alanı (GDA004 - Karkamış; GDA003 - Birecik Bozkırları) içinde yer alır. Bu Öncelikli Alan'ın ÔKA olm asını sağ l ayan türler şun l a rdır: üreyen kelaynak Geronticus eremita, çöl toygarı Ammomanesdeserti, çizgili ishakkuşu Otusbrucei, küçük sağan Apusaffinis, pembe göğüslü öt l eğen Sylvia mystacea, küçük serçe Passer moabiticus, boz alamecek Rhodospizaobsoleta türleri; k ı ş l ayan küçük karabatak Phalacrocorax pygmeus, karabatak Phalacrocorax carbo, Van Gölü martısı Larus armenicus ve alaca yalıçapkını Ceryle rudis. 60 ÖA7 Birecik-Atatürk Barajları Arası - ôzen gösterildiği takdirde bu bölgenin bazı kısımları kontrollü 'yaban hayatı deneyimi' içerikli tekne gezisi turizmi için kullanılabilir. Türler: Barajlar arasındaki nehir hakk ı nda fazla bilgimiz yoktur ancak buradaki kayalıklara yırtıcı ku ş l a r (tavşancıl Hieraaetus fasciatus gibi) yuva yapmaktad ır ve bölgede yerleşim olmama sı da önem ildir. Ekolojik topluluklar: iki en önemli ekolojik topluluk bölgelerinden büyük parçalara sahiptir- Orta Doğ u Kuru Ova (Ağaç) Bozkırı ve Orta Doğ u Kuru Ova (Ağaçsız) Bozk ırı . Bunlar bölgedeki en çok bozu l muş topluluklardır. Koruma statüsü: Yoktur. Uluslararası önemi: Birecik Bozkırları ÔKA'sının (GDA003) bir parças ıdır. Rum ka le köyünde Fırat 'a akan derenin kelaynak Gerontlcus eremita için beslenme alanı olduğ u b il dirilmiştir. ÖA8 Birecik Bozkırı - Kuş toplulukları burada hala önemli bozkır yaşam alanları bulunduğunu göstermektedir. Türler: Burada bulunan ve tarımın yoğunlaşmasıyla tükenmekte olan tipik türler küçük kerkenez Falco naumanni ve bağırtlaktır Pteroclesorientalis. Burası ayrıca bir kelebek, Nicholl'ün esmergözü Plebeius pylaon nichollae ve nadir endemik bir ot, Cousiania birecikensis'in Türkiye'de bu 1unduğu tek yerdir. Ekolojik topluluklar: Orta büyüklükte ve görünüşte bozulmamış Orta Doğu Kuru Ova (Ağaç) Bozkırı. Koruma statüsü: Yoktur. Uluslararası önemi: Birecik Bozkırları ÖKA'sının (GDA003) bir parçasıdır. Bu Öncelikli Alan'da bulunan ÔKA türleri şun lardır : Küçük kerkenez Fa/co naumanni, pembe göğüslü ötleğen Sylvia mystacea, küçük serçe Passer moablticus ve boz alamecek Rhodospiza obsoleta. ÖA9 Atatürk Baraj Gölü'nün Güneydoğusu ve Kıyı Bozkırı Türler: Barajın güneydoğu kıyı larındaki sulak yaşam alanları kuzeybatıyla kıyaslandığında daha az dik yamaçlıdır ve buradaki birtakım s ı ğ su a l anları balıkların yumurtlaması ve kuşların beslenmesi için önemlidir. Eski kayıtlarda, nehrin bu k ı smı Fırat kap l umbağası Rafetus euphraticus'un yoğun olarak bulunduğu bir bölge olarak belirtilmektedir. Bölgeye bitişik kireç bozkırında üreyen kuşlar arasında yeşil ar ı kuşu Merops persicus ve çölkoşarı Cursorius cursor bulunmaktadır. Ekolojik topluluklar: Orta büyüklükte ve görünüşte bozulmamış Orta Doğu Kuru Ova (Ağaç) Bozkırı. Koruma statüsü: Yoktu r. Uluslararası önemi: En az yirmi çiftten oluşan büyük bir yeşil arıkuşu Merops persicus kolonisine sahip olmas ı nedeniyle Şa l u r Höyükleri ÔKA (GDA007) o larak kabul edilmektedir. ÖA10 Atatürk Baraj Gölü Adaları - Alan araştırmaları sırasında yalnızca tek bir adanın üreyen kuşlar açısından önemli olduğu saptanmış tır, fakat baraj gölündeki başka adalar ve gözden uzak yarımadaların üreyen su kuşlarına, özellikle mar tı lar ve deniz kırlang ı ç/arına ev sahipliği yapma o lasılıkları vardır. Topluluk büyüklüğüne göre, bu gibi yerler yüksek koruma öneminesa hip ve korunması gereken yerlerdir. ÖA11 Nemrut Dağı - Arkeolojik ilgi alanı ve olağanüstü bir doğal güzelliğe sahiptir. Türler: Zengin bir biyolojik çeşit l iliğe (201 tür kayded i l miştir) sahiptir ve yedi endemik tür (alt ı sı bitki ve biri kelebek) bulunduran tek yerdir. Ekolojik topluluklar: Seçilen en önemli üç alanı içermektedir ve ikisi başka hiçbir Öncelikli Alan'da bulunmayan beş fark lı ekolojik topluluğu barındırmaktad ır. Koruma statüsü: Bölgenin bir kısmı Milli Park'tır, dolayısıyla daha geniş bir alanı korumak amacıyla park sınırların ı genişletme potansiyeli vardır. Z irvedeki arkeolojik alan Dünya Miras Alanı'd ı r. Uluslararası önemi: Kızılca kuyrukkakan Oenanthe xanthoprymna, dağ mukallidi Hippolais languida ve büyük kaya sıvac ı sı Sitta tephronota bulunduğu için ÖKA'dı r (GDAOOB - Nemrut Dağı) . Kuru Buğdaygiller Bozkm Bir zamanlar bölgenin karakteristik bitki örtüsü ve peyzajını oluştura n kuru buğdaygiller bozkırı günümüzde büyük oranda yok olmuş ya da geriye ka lanlar da çokça parçala nm ış durumdadır. Hala burada var lıklarını sürdürseler bile iki şemsiye tür olan ceylan Gazel/o subgutturosa ve toy Otis tarda büyük olasılıkla çok az sayıda kalmışt ır (a lan a raştı r mas ı sıras ın da gözlenme mişt ir) . Suriye Çölü ve Suriye-Akdeniz alt ekolojik bölgelerinden dört bozkır alanı seçilmiştir. 61 ÖA 12 Akça kale Bozkırı -Alan çalışmalarında burada büyükçe b uğdaygiller bozkırı gözlenm iştir. Türler: Bu alana ait kayıtlarda buğdaygiller bozkırında bulunan yüksek öncelikli üç tür bulunmaktadır - ceylan Gazel/o subgutturosa, kılkuyruk bağırtlak Pterocles alchata v e varan Varanus griseus. Ekolojik topluluklar: Orta Doğu Kuru Ova (Ağaçsız) Bozkırı 'nın iki bölümünü içermektedir. ÔA l 3'e komşu o l ması önemini artırmaktadır. Koruma statüsü: Yoktur. Uluslararası önemi: Akçakale Bozkı rl a rı kılkuyruk bağırtlak Pterocles alchata için ÖKA'dır (GOA005). ÖA13 Urfa Bozkırı Türler: Ceylan Gazel/o subgutturosa, iki buğdaygille r bozk ı rı belirteç türü olan çayır delicesi Circus pygarg us ve çorak toygarı Calandrella rufescens, bundan başka küçük kerkenez Falco naumanni'nin bu bölgede görülmesi bozul mam ı ş ça yır ve düşük yoğunlu kta ta rım ya pıl an alanların işaretidir. Ekolojik topluluklar: Büyük ve az bozu lmuş Orta Doğu Kuru Ova (Ağaç) Bozkırı . ÖA12 'yle komşu o lm ası değe ri ni artırmaktadır. Koruma statüsü: Yoktur. Uluslararası önemi: Akçakale Bozk ır ları ÖKA'sı (GOA005) dahilind edir. ÖA 14 Batı Ceylanpınar Türler: Varan Varanuı griseus ve çorak toyga rı nın Calandrel/a rufescens ikisi de büyük olasılıkla önemli boz ulm a mı ş çayır ve düşü k yoğ unlu kta tarım yap ı lan ala n ları i şa ret etmektedir. Ekolojik topluluklar:ÔA1 5'1e birlikte, bölgenin en bozulmuş iki bitki ö rtüsü tipi olan Orta Doğ u Kuru Ova (Ağaç) Boz kırı ve Orta Doğ u Kuru Ova (Ağaçsız) Bozk ı r'ının bölgedeki çok önemli örneklerin e sahiptir. Koruma statüsü: Yoktur. Uluslararası önemi: ÔKA (GDA009 - Ceylanpınar) dahilindedir, aşağıda ÔA 15 ~ bakınız. ÖA15 Doğu Ceylanpınar - Bütün alan 715.650 hektarlık Devlet Üretme Çift/iği 'dir ve 9641 'inde yarı - doğal bozkır bitki örtüsü bulunmaktadır. Bu alanın buğdaygiller bozkırı nın korunmasını gösteren iyi bir ulus lararası örnek şeklinde düzenlenmesi lojistik açıdan uygun olabilir. Türler: Burada yaşadığı bilinen anahtar buğdaygille r bozkırı türleri içinde ceylan Gazel/o subgutturosa (ş u anda yal n ızca koruma altında popülasyonu vardır), toy Otis tardo, k ı lkuyruk bağırtlak Pterocles alch ata, varan Varanus griseus ve tarım bitkilerinin dikkat çekici yoğun l uklarda yabani ataları bu lunm aktadı r. Ekolojik topluluklar: Büyük bir alandır ve ÔA 14'1e birlikte bölgenin en çok bozulmuş durumda olan iki bitki örtüsü tipi olan Orta Doğu Kuru Ova (Ağaç) Bozkırı ve Orta Doğu Kuru Ova (Ağaçsız) Bozkırı ' nın ö ne mli ö rneklerine sahiptir. Koruma statüsü: Yoktur. Uluslararası önemi: Toy Otis tarda v e k ı lkuyr uk bağ ı rt l ak Pterocles alchata için Önemli Kuş A l anı (GDA009- Ceylanpınar) olarak ve ka yı tlı 482 taksonuyla tür açısında n zengin florasıyla, tehlike a lt ı nd a ki doğ a l yaşam al a nlarıy l a, Avrupa çapında korunmas ı önemli olan altı türe sahip Önem li Bitki A l a nı ( 1 22 - Ceylanpınar Bozkırla rı ) olarak ta nı mlanmışt ı r. Devlet Ü retme Çiftliği dahilinde, gen etik çeş itl i li ği yerinde korumak a m acıy l a, özellikle yabani tarım bit kisi türleri için yedi gen koruma ve yön etim a l a nı oluşt u rulmuşt u r. ÖA16 Harran - Büyük arkeolojik öneme ve turizm potansiyeline sahip bir bölgedir. Türler: 2001 yı lı nın alan çalışm as ınd a keşfedile n yeni bir tür, endemik Harran kertenkelesi Acanthodactylus harranensis'ln b ul unduğ u tek yerdir. Ekolojik topluluklar: Önemli bir eko lojik topluluk saptanma mı şt ır. Koruma statüsü: Harran kasabas ı 1. Derece Sit Al an ı'd ır. Uluslararası önemi: Bilinen u lu s l a ra ras ı önemi yoktu r. Karacadağ Volkanik Bozkırı Bölgenin merkezindeki volkanik alanlar beş b itki to pl u l uğu barı ndı rmaktadır; b u nl a rı n tümünü ça lı şmaya dahil etmek için analizlerdeki son kare seçimi önemli bir biçimde değiş ti ri lm iştir. 62 ÖA 17 Batı Karacadağ Türler: Bu alan için az miktarda tür verisi bulunmaktadır. Ekolojik topluluklar: Volkanik bozkırla ilişkili özgün ekolojik topluluklar açısından zengin bu Öncelikli Alan'da üç alt ekobölge ve 11 topluluk vardır. iki Karacadağ bloğunun en zengin alanıdır. Batı sınırını F ırat Nehri oluşturmaktad ı r. Koruma statüsü: Yoktur. Uluslararası önemi: Bilinen u l uslararası önemi yoktur. ÖA 18 Doğu Karacadağ - Karacadağ, çeşitli önemli tahılların ehlileştirilmesinde oynadı ğı rol nedeniyle arkeolojik açıdan oldukça önemlidir. Türler:Türkiye'de üreyen bozkır ötleğeni Sylvia conspicilata'nın bilinen tek yaşam alanını ve sekizi tamamen ya da büyük ölçüde yalnızca bu alanda görülen ulusal açıdan nadir en az 19 bitki taksonunu barındırmaktadır. Ekolojik topluluklar: 1700 metreden sonra, Karacadağ'ın zirvesinde Türkiye'de başka hiçbir yerde bulunmayan ve özgün bir ekolojik topluluk olan Astragalus microcephalus bozk ı rı hakimdir. Koruma statüsü: Yoktur. Uluslararası önemi: Karacadağ'ın zirvesi bozkır ötleğeni Sylviaconspicilata için Önemli Kuş Alanı'd ı r (GDAOIO-Karacadağ); dağ özgün bitki toplulukları dolayısıyla Önem li Bitki Alanı ( 121 - Karacadağ) olarak belirlenmiştir. ÖA 19 Devegeçidi Baraj Gölü Türler: Göçmen kuşlar, kışlayan Van Gölü martısı Larus armenicus ve potansiyel olarak üreyen su kuşları ile Fırat kaplumbağası Rafetus euphraticus. Ekolojik topluluk/ar: Özel bir ilgi gerektiren ekolojik topluluk bulunmamaktadır. Koruma statüsü: Yoktur. Ulus lararası önemi: Çok sayıda kışlayan Van Gölü ma rtısı Larus armenicus barınd ı rdığı için ÖKA'dır (GDA011 - Devegeçidi Barajı). ÖA20 Hazro - Manzara açısından cazip, alan araştırmaları ve bitki sınıflandırmasında belirlenen bozulmuş durumda olan çalılık ve ağaçlık topluluk/arı bulunmaktadır. Türler: iki anahtar türe sa hiptir: Bod ur yılan Eirenis lineomaculatus ve Şah kartal Aquila heliaca. Ekolojik topluluklar: Uygun bir alan o l masına karş ı n topluluk zen g i n l iği n e sahip değildir. Koruma statüsü: Yoktur. Uluslararası önemi: Bilinen u l uslara r ası önemi yoktur. ÖA21 Doğu Anadolu Meşe Ormanı - Bu alan hakkındaki tek bilgi, uydu görüntüleriyle bitki sınıflandırmasından elde edilenlerdir. Türler: Bilgi yoktur. Ekolojik topluluklar: Büyük ve görece bozulmamış bir alandır. Güneydoğu Anadolu'da başka hiçbir yerde temsil edilmeyen bozulmamış bir bitki topluluğuna sahip olması bakımından istisnai bir yaşam alanı olarak dikkati çekmektedir. Ancak uydu görüntüleri daha kuzeyde, bu bölgeyle Van arasında benzer bitki örtüsüne işaret etmektedir, bu yüzden bu Öncelikli Alan diğer alanın verileriyle birlikte değerlendirilip buranın tipinin en iyi örneği olduğunun belirlenmesi gerekmektedir. Koruma statüsü: Yoktur. Ulus lararası önemi: Bilinen uluslararası önemi yoktur. ÖA22 Mardin Dağlara - Mardin Dağları'nda ôncelikli Alan seçmek kolay olmamıştır. Alan hakkındaki bilgi eksiktir ve bu alt ekobölge Güneydoğu Anadolu'ya özgün tarafların çoğunu taşımakta olduğundan acil korunması gerekmektedir. Bitki, sürüngen ve çiftyaşar verileri, Mardin ve hemen batısındaki karelerin sınırlı dağılım gösteren ve tehdit altındaki türler açısından diğer alanlardan çok daha zengin olduğunu gösteımektedir. örneğin, Kızıltepe-Mardin - Diyarbakır yolunun batısı zengin sürüngen ve çiftyaşar çeşitliliği (20 tür) barındıran bir karedir. Bitki verilerinde önceden belirtilen sorunlara bağlı olarak, alan hakkındaki kişisel bilgiler ve bitki örtüsü haritasının bütün bölgede benzer toplulukların 63 varlığını göstermesi de dikkate alındığında, bu veri çokluğunun alan araştırmacılarının Mardin merkezi yakınlarında çalışmayı seçmelerinden kaynaklandığı sonucu çıkartılmıştır. Ancak bu, yanlış bir çıkarsama da olabilir. Bu yüzden bütün bölge üzerinde daha fazla araştırma yapılması önerilmektedir (bkz. Öneriler ÔA22.1). A lanın Öncelikli Alan seçilme neden leri şunlardır: • Kişisel alan deneyimi; • Turizm açısından gelişme potansiyel/eri nedeniyle Midyat ve Tur Abidin'i dahil etme isteği (bkz. Öneriler A6); • Alana bitişik olan Orta Doğu Kuru Ova (Ağaçsız) Bozkırı topluluğunun iki parçasını tamamen ya da kısmen dahil etme isteği. Türler: Bütün a l anın yüksek koruma önemine sahip olduğu, s ı n ır lı dağılımı olan kelebek ve bitki takson l arını barındırdığı bilinmektedir. Ekolojik topluluklar: Bu alanı seçerek, bitişik olan Orta Doğu Kuru Ova (Ağaçsız) Bozkırı toplu l uğunun iki p a rças ı tamamen ya da kıs m en d a h il edi l ebilm iştir. Doğa l bitki örtüsü büyük ölçüde meşe çalıl ı kları ve ağaçlıkları, nehir vadileri boyunca nehir kıyısı bitki örtüsünden oluşmaktadır. Koruma statüsü: Yoktur. Uluslararas ı önemi: Alan büyük ölçüde Mardin Dağları ÔKA's ı yla (GOA073) örtüşmekte ve kum kekliği Amm eoperdix griseogularis, çöl toygarı Ammomanes deserti, küçük sağan Apus aflinis, pembe göğüslü öt l eğe n Sylvia mystacea ve sar ı boğazl ı serçe Petroniaxanthocol/is'e ev sa h ipliği yap maktadır. Dicle Fırat gibi Dicle d e birçok bölgeye ay rıl mışt ı r. ÖA23 Dicle Taşkın Alanı - Doğal nehir kıyısı bitki toplulukları ve su rejimi do/ayısıyla çeşitli kuş topluluklarını barındırmaktadır. Türler: ı 23 üreyen kuş türüne (diğer bütün Öncelikli Alanlar'dan fazla), zengin bir leylek Ciconia ciconia popülasyonuna ve 13 yırtıcı kuş türüne sahiptir. Büyük olasılıkla n ehrin bu kesiminin tamamında bulu nan F ı rat kap l umbağas ı Rafetus eup hratlcus'un yuva yapm ası için uygun birçok doğal alana sahiptir. Ekolojik topluluklar: Bölgedeki en önemli Kuzey Mezopotamya (Ağaç) Bozkırı kalıntısının büyük bir k ı smını içermektedir. Koruma statüsü: Yoktur. Uluslararas ı önemi: Toy Otistarda (GDAOI ı- Bismil Ovası) ve k ı zı 1 akbaba Gyps fulvus, küçük kerkenez Falco naumanni, alaca yalıçapkın ı Ceryle rudis, boz kirazkuşu Emberiza cineracea ve Van Gölü ma r t ı sı Larus armenicus (GDA014 - Dic/e Vadisı) dolayısıyla iki Önemli Kuş Alan ı 'na sahiptir. ÖA24 Kuzey Mezopotamya Bozkırı Türler: Yöre sakinleri üreyen toy Otis tarda varlığından bahsetmektedirler. Ekolojik topluluklar: Önemli bir ekolojik topluluk yoktur, ayrıca buras ı büyük ölçüde tarım yapılan bir alandır. Fakat toy burada ürüyorsa, bu tür için uygun bir yaşam alanına , orijinal bozk ı r öğelerini barındırdığına ve alanın seçilmiş diğer buğdaygiller bozkırı alanlarından farklı bir alt ekobölgeye ait o l duğ u na işaret etmektedir. Koruma statüsü: Yoktur. Uluslararası önemi: Toy Otis tarda için bir ÔKA'dır (GDAOI 2-Bismil Ovası) . ÖA25 Hasankeyf- Olağanüstü bir doğal nehir kıyısı peyzajına, uzun bir geçmişe ve arkeolojik öneme sahiptir. Türler: Çizgili s ı rt l an Hyaena hyaena, vaşak Lynxlynx ve araların da ı ı tür y ı rt ı cı olan çeşitli üreyen kuşlar aynı a l anı pay l aşmaktadır. Ekolojik topluluklar: Var olan türler insan tahribatının azlığı n a ve büyük olasılıkla önemli bozulmamış yaşam a l an l a rına işaret etmektedir. Bölgede az rastlanan meşe ağaçlıklarını barındı rı r. Koruma statüsü: Hasankeyf kasabas ı , ı . Derece Sit A l anı'dır. Uluslararas ı önemi: Kızıl akbaba Gyps fulvus, küçük kerkenez Falco naumanni, alaca ya lı çapkın ı Ceryle rudis, boz kirazkuşu Emberiza cineracea ve Van Gölü martısı Larus armenicus için Dicle Vadisi ÖKA'sı (GDA014) dahilindedir. . 64 ÖA26 Gü ç lü konak/Taşkonak -Olağanüstü doğal güzelliğe sahip ve düşük nüfuslu b ira/andır. Türler: Bir kızıl akbaba Gyps fulvus kolonisi ve yüksek yoğunlukta büyük memeli kayıt larına sahiptir. Ekolojik tap/ufuklar: Özellikle belirtilecek bir ekolojik top l uluğa sahip değild ir. Koruma statüsü: Yoktur. Uluslararası önemi: Yabanıl alan ola rak korunmaya aday gösterilebilecek bir bölgedir. Büyük ölçüde Küpeli Dağı ÖKA'sı içindedir (GDA015 - kızıl akbaba Gyps fulvus, dağ mukallidi Hippo/ais languida, büyük kaya sıvacısı Sitta tephronota, kum kekliği Ammoperdixgriseogularis, küçük sağan Apus affinis, pembe göğüslü ötleğen Sylvia mystacea, sarı boğazlı serçe Petronia xanthocollis ve boz k i razkuş u Emberiza cineracea). ÖA27 Bostancı Türler: Vaşak Lynx lynx, büyük kızkuşu Hoplopterus indicus ve üreyen yeşil arı kuşu Merops persicus. Ekolojik topluluklar: Orta Doğu Kuru Ova (Ağaçsız) Bozkırı alt ekobölgesinde nehir boyunca doğa l nehir kıy ı sı yaşam alanları (ve sınır aşan sular), nehrin yukarı kısım larından ayrılan ve Fırat bölgesinde olduğu gibi özgün türlere sahip topluluklar. Koruma statüsü: Yoktur. Uluslararası önemi: Cizre ve Silopi ÖKA'sı (GOAO 16) üreyen turaç Francolinus francolinus, bataklıkkırlangıcı Glareola pratincola, büyük kızkuşu Hop/opterus indicus, alaca yalıçapkını Ceryle rudis ve yeşil arı kuşu Merops persicus barındırmaktadır. ÖA28 Cudi Dağı - Az bilinen bir alan olmasına karşın, büyük memeliler açısından büyük önem taşımakta olduğu düşünülmektedir ve bir kısmı yaban hayatı koruma sahası olarak koruma altındadır. Türler: Varan Varan us griseus ve endemik Bunium microcarpum longiradiatum bitki türlerini içeren çok az kayıt vardır. Ekolojik topluluklar: Ölçek olarak uygun ve topluluk aç ı sından zengindir. Koruma statüsü: Yaban Hayatı Koruma Sahası. Ulus lararası önemi: Bilinen u l uslararası önemi yoktur. ÖA29 Uludere Türler: Yüksek tür çeşitliliğine sahip ve eldeki verilerden anlaş ı ldığı kadarıy l a kelebekler (133 taksan) ve büyük memeliler açısından özellikle önemli b ir bölgedir. Yakın dönemde Hazar kap l anının Panthera tigris virgata görüldüğü kaydedilen yerdir. Ekolojik tap/ufuklar: Büyük ve içinde fazla bölünmüş olmayan dört topluluk bulunan bir alandı r. Tür zenginliği ekolojik olarak doğusundaki Doğu Anadolu Dağ ları'nın güney k ı smıyla ilişki l i o l masındandır. Koruma statüsü: Yoktur. Uluslararası önemi: Üreyen kızıl akbabaları Gyps fulvus barındı ran Tanintanin Dağları ÖKA'sının (GDAOl l) bir parçasıdır. ÖA30 Doğ u Şı rnak/ Batı Hakkari - Kelebek verileri bölgenin dışında doğuya doğru uzanan olası bir Öncelikli Alan'a işaret etmektedir. Yalnızca bu projenin verilerini kullanarak bu alanın önemini belirlemek mümkün değildir, Doğu Anadolu'daki diğer alanlarla ilişkili olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Tür/er: Güneydoğu Anadolu'yla ilişkili olarak bu doğudaki kareler aşağıdaki kelebeklerin kayıtlarının bulunduğu yegane yerlerdir - Colias chlorocoma, Colias thisoa shakuhensis, Cal/ophrys mystaphia, Turanana cytis kurdistana, Polyommatus fatima, Polyommatus elburicus, Polyommatus turcicus, Brenthis mofidii. Bu kelebeklerin Güneydoğu Anadolu'nun öncelik Alanlar ağ ın a 'dahil edilmemesi' istenen bir durum olmamasına karşın çok da ciddi bir durum değildir, çünkü bütün türlerin popülasyonlarının asıl merkezleri Güneydoğu Anadolu'nun dışındad ı r ve bölgede bulun maları, kendi bölgelerinin dış ı na taşmalarından dolayıdır. Ekolojik topluluklar: Ekolojik olarak Zagros Dağlar ı 'ndan etkilenen Doğu Anadolu Dağ l arı 'nın güney kısm ı na bağlıdır. Koruma statüsü: Yoktur. Ulus lararas ı önemi: Üreyen kızıl akbabaları Gyps fulvus barınd ıran Ta nintanin Dağları ÖKA'sının (GDA011) bir parçasıdır. 65 Bölüm 8 Öneriler - İÇİNDEKİLER sayfa sayfa 67 A BÖLGE GENELiNDE 90 ÖA ÖNCELiKLi ALANLARA YÖNELiK 90 ÖAl Gaziantep (1 ) - Yeşilce 67 Al Kuru Çayırlık Araştırma Projesi 91 ÖA2 Gaziantep (2) 68 A2 Çevre Dostu Tarımı Teşvik Etmek için 91 ÖA3 Gaziantep (3) Tarımsal Strateji 92 ÖA4 Kilis Koruma ilan Etme 69 A3 Alanları 92 ÖAS inekli ve Azaplı Gölleri 70 A4 Türkiye'nin ilk Biyosfer Rezervi'ni Olu şturma 93 ÖA6 Karkamış- B i rec i k Ba rajları Arası 72 AS ilan Edilmiş Ulusal Korunan Alanların 95 ÖA7 Birecik-Atatürk Ba rajları Arası Gözden Geçirilip Uyarlanması 96 ÖA8 Birecik Bozkırı 74 A6 Bölgenin Sahip O l duğu Değerleri 97 ÖA9 Atatürk Baraj Gö lü'nün Güneydoğusu ve Kıyı Sergilemek üzere Ekoturizm Olanaklarını Bozkırı Geliştirme 98 ÖAlO Atatürk Baraj Gölü Ad aları sayfa 98 ÖAll Nemrut Dağı 76 B TÜR GRUPLARINA YÖNELiK 100 ÔA ı 2-15: Orta Doğu Ova Bozkırı Çayırlıkları Biyosfer Rezervi 76 B1 BÜYÜK MEMELiLER 101 ÖA12 Akçakale Bozk ı rı 76 Bl.1 Bölgesel ve Ulusal Memeli Koruma Danışma 102 ÖA13 Urfa Bozkırı Kurulları Oluşturma 102 ÖA14 Bat ı Ceyla n pınar 76 Bl.2 Büyük Memelilerin Korunması için Ulusa l / 103 ÖA15 Doiju Ceylanpı n a r (Ce yl anp ı n a r Devlet Bölgesel Stratejiler Ge l iştirme üretme Çift l iği ) 77 Bl.3 Anahtar Türler için Öncelikli Eylemler 104 ÖA16 Harran 78 Bl.4 Diğer Büyük Memeli Türleri için Eylemler 105 ÖA17 Bat ı Karacadağ 105 ÖA18 Doğu Karacadağ 79 82 KUŞLAR 106 ÖA19 Devegeçidi Baraj Gölü 79 B2.1 Toy Otis tarda Araştırması 80 82.2 Kelaynak Geronticus eremita Koruma 107 ÖA20 Hazro 107 ÖA21 Doğu Anadolu M eşe Ormanı 81 B2.3 Küçük Kerkenez Folconaumanni Araştırması ve Okullarda Koruma Projesi 108 ÖA22 Mardin Dağları - Biyosfer Rezervi 11 0 ÔA23-27: Dicle Nehri Vadisi Biyosfer Rezervi 82 B2.4 Boz Klrazkuşu Emberiza cineracea için 11 1 ÖA23 Dicle Taşkın Alan ı Popülasyon Tahmini ve Ekolojik inceleme ı 12 ÖA24 Kuzey Mezopotamya Bozkır ı 83 B2.5 Bozkır Ötleğeni Sy/via conspicil/ata için Popülasyon Tahmini ve Ekolojik inceleme 11 2 ÖA25 Hasankeyf ı 14 ÖA26 Güçlükonak / Ta şkonak 84 B2.6 Su ku şları için Bölgedeki Suiakalanların Kışın Düzenli Olarak izlenmesi ı ı s ÖA27 Bostancı ı 16 ÖA28 Cudi Dağı 85 83 SÜRÜNGEN VE ÇIFTYAŞARLAR 117 ÖA29 Uludere - Biyosfer Rezervi 85 B3.1 F ırat Kaplumbağası Rafetus euphraticus 118 ÖA30 Doğu Şırnak / Batı Hakkari 85 B3.2 Dev Kertenkele (Varan) Varanus griseus 86 84 KELEBEKLER 86 B4.1 Melanargia grumi 87 B4.2 Zerynthia (Fisto kel ebeğ i) ve Archon (Apollo) Türlerinin Korunması 88 85 BiTKiLER 88 B5.1 Yerel Botanikçileri Eğitme ve Veri Toplama 88 BS .2 Acil Koruma Stratejisi 89 BS.3 Tür Eylem Planları 89 BS.4.i Sürdürülebilir Ku llanım - Bahçecilik 89 BS.4.ii Sürdürülebilir Ku llanım - Yetiştirme ya da Hasat 66 t~ Bölüm 8 ÖNERİLER-A Bölge Genelinde A 1 Kuru Çaytrlık Araştırma Projesi Amaç: GAP a l a n ında elde kalan kuru çay ı r lı k h ab i tat l arının ve bunlarla i l işk ili (baz ı la rı küresel ölçekte tehdit altında olan) anahtar türlerin - ceylan Gazel/o subgutturosa; toy Otis tarda, bağ ır tlak Pteroc/es orientalis ve k ıl kuyruk bağ ı rtlak P. alchata; dev kertenkele (varan) Varanus griseus ve iki kelebek türü: Spialia osthe/deri ve Pseudophilotes bavius eitschbergeri - korunma, güçlendirilme ve restorasyon yollarının belirlenmesini sağ l amak. harita 25 Kuru Çayırlık Araştırma Projesi'ne katılması Onerılen rt ônceliklı Alanlar numaralandırılmış ve kırmızı çızgılerle ışaretlenmiştır. Renklı alanlar kuru çayırlık alt ekoloıık bôlgelerıni ve buralarda elde kalan en bozulmamış do{ıal habitatları gôstermektedır (bu projenin !<.uru çayırlık hab it atının barındırdığı bitki ve hayvan Projenin çıktılar ı şunları içerecektir: bickl ôrıüsü top lu lu kları hakkında bilgi edinilmesi ve bunların Kuru çayırlık habitatlarının yaban hayatı dostu ve sınıflandırma verıleri varlığ ı nı sürdürmesi için gerekli yönetim biçimlerini sürdürülebilir kullanımı için yönetim önerileri; kullanılmış cır an ım lamayı amaçlayan disiplinler arası bir proje. Çayırlıklarda bulunan anahtar fauna türlerinin CAyşegül Domaç ekolojik ihtiyaçlarının daha iyi anlaş ı lma sı; &Hılary Welch). Benzer kuru çayı rlık alanların ı n durumunun ve yönetim ihtiyaçlarının hızlı değer l endirilmesinde kullanı l abilecek bir tak ı m belirteç türlerin (bitki ve resim 31-33 üstte Bozkır florası Her alanın insanlarca nasıl kullanıldığının Ceylanpınar (15 numaralı belirlenmesi, geçmişteki, ş imdi ki (ve muhtemel ôncelıklı Alan) gelecekteki) kullanımın belgelenmesi; (CH & G Welch) • Her alanın farklı şekille rde ve seviyelerde üsttesa~da Ba9ırrla k Pcerocles kullan ılm asının sonucu olarak ortaya çıkan bitki orıenıalıs (Cl'oul top lulukları yelpazesinin belirlenmesi; DoherıY, • Süre l i-sıralı gelişimin her aşamasıyla ilintili yaban altta sa~da 0<>9u hayat ı toplu l uklarının belirlenmesi; Ceylanpınar • Ekos l stemlertop l uluğuna yarar l ı veya az zararlı bu9daygıller olan toprak kullanım faa liyetlerinin belirlenmesi; bozkırı (14 numaralı • Kaybolan ya da d eğişen doğal sü reçlerin Oncellkli Alan) belirlenmesi. (CH & G Welch) 67 A2 Çevre Dostu Tarımı Teş vik Etmek için Tarımsal Strateji Amaç: Bir yandan çevre üzerindeki baskıy ı aza ltarak elde kalan doğal habitatları ve genel peyzaj kalitesini koruyup zeng inleştir irken, diğer yandan da tarım gelirlerini artırmak. ekibiyle birlikte) elde kalan en iyi doğal habitatları n Bu strateji, apğıdaki zarar verici faaliyedere karşı belirlenmesi ve önceliklendirilmesi için Tarım ve mücadele vermeyi amaçlamaktadır: Köyişle ri Ba kanlığı ve ilgili diğer kuruluşlarla birlikte ça lı şı lma s ı . iii Kuru Çayırlık Araştı r ma Projesi verilerinin ku lla nı lmas ı . Bu proje yi destekleyecek çıktılar: • Biyolojik çeşitlilik için en önemli alan ların ve desteklenen türle r için gerekli en uygun arazi b üyü klüğünün ta nıml anması ; • Her ekosistem toplu l u ğu için yararlı ya da daha az zararlı toprak kulla nım faaliyetlerinin (ürünler, su kullanımı , teknolojiler, hasat yöntemleri) tanımlanma s ı; • Kuru çayırlık ha bitatla rın ın yaban hayatı dostu ve sürdürülebilir k ullanımı için yönetim önerileri. iv Her öncelikli Alan için gen iş doğal habitat alan larını ko rumayı amaçlayan bir toprak işleme p l anı ge ll ştlrllmesi (al a n la rın bü yük l üğü, bitki örtüsü topluluklarının destekl ediği ya da potan siyel olarak dest e k l eyebileceği türlere göre deği şecektir ); toprağın i ş l end i ği yerlerde tarım ya p ılan alanla o rantıl ı olarak belirli geniş l i k, tip ve say ıd a "d oğa l' ha bi tat koridor ları o l uş t u rulma s ı (gerekirse yeniden yara tı l ması) . Her ne kadar ağa ç sayısı sın ı rlı , türler kontrol altında ve ekim dikim, su yolları g ibi belirli alanlarla kısı tl anmışsa da, amaç, olabildiğince a s ıl d oğa l peyzaja benzeyen bir k ı rsa l mozaik ortaya çıkarm a ktır. v öncelikli Alanlar içindeki çiftçilerin peyzajın ko runma s ında k i rolleriyle gurur duymalarını sağ l amak üzere bilgilendirme ve eğiti m kampanyalarının başlat ı lma s ı . Teşviklerin ya n ı sı ra, kredilendirme yoluyla çiftçilerin çevre dostu tarım uyg ulama l arını benimsemeleri için c esaretlendirilmesi: • Organik tarım tekniklerinin benimsenmesi; resim 34-38 üstte soldan • Her çiftlik planına belirli oranda (ekonomik getirisi itibar~n olan) yaban hayatı dostu ürünlerin alı n mas ı ; Akçakale • Doğa l habitatlarda ot latma yapılması için (belirli bir (Şanlıurfa) yakınlarında alanda belli sayıda ve tipte besi hayvanına u l aşmak sürülen bozkır. Tarım ve Köyiş l eri Bakanlığı ile şu konularda diyalog üzere) tarlalara b elli oranda besi h ayvanı alınm a s ı . Sulama kanalı Harran (Şanlıu rfa); kuru l ma l ıd ı r: Geleneksel tarım i Bütün Öncelikli Alanlar'da (bu alanların çoğ u Kuru yapılan alanda Çayırlık Araştırma Projesi kapsamında çalışılacaktır) var nadasa bırakılmış kısım (Şanlıurfa); olan doğal habitatların (özellikle de bozkırların) tarım Koyunlar ve amaç lı işlenmesini n ya da bura l arın sürülmesinin beş keçı l er (Mardin); yıl süreyle durdurulması için resmi karar alınması. alttaso~da Tarıma elverişli ii Bu alanlardaki i ş l enen tarım alanla rının (güncel bitkilerle tahıllar hasat rejimleri, ürün gelirleri, sulama, mülkiyet) (Adıyaman) ha ri tasın ın çıkarılma s ı , (Kuru Çayı rlık Ara ştırma Projesi (CH&GWelch) 68 A3 Koruma Alanlan İlan Etme A maç: Her Öncelikli Alan 'ın iht iyaçlarına uygun koruma sağlamak . A 1 ve A2 projeleri, GAP a l anında peyzajın ve yaygın h er Öncelikli Alan için uygun olabilecek seçenekler t ürlerin korunmasıyla ilgilidir. Ama ay nı zamanda, s ı ra l anm ı ştır. Tüm Öncelikli Alanlar mevcut ulusal b iyolojik çeşitliliğ i n korunmasın ın her za man en koruma statüsü, IUCN koruma alanı kategorileri (ulusal ö nemli öncelik olarak gö rüle ceği koruma alanlarına kategoriler ve IUCN kategorileri konusunda ayrınt ıl ı ihtiyaç va rdır. Bu alanlar, bölgenin en iyi ve kendine bilgi için sayfa 72'e bakınız) ve kabul görmü ş AB özgü yönlerini sergileyecektir. A şağıdak i tabloda kategorileri göz ön ünde bulundurulara k ele a lı nmıştı r. fÖncelikli Öncelıklı alan adı Uluslararası Koruma statüsü TUrkiye'de önerilen Uygulanması olası tablo 18 Her Öncelikli alanno. o ne mı onerilen yasal IUCN uluslararası koruma alanı kategorisi kategorı Alan için mevcut stat usu korum a statüle ÔAlO Atatürk Baraj Gölü Yaban Hayatı Adaları Koruma Saha sı ÔAll Nemrut Dağ ı ÖKA (GDA008) Dünya Miras A l a nı ve Milli Paıi Amaç: Biyolojik çeşitliliği koruya n, peyzaj değerlerini güçlendirmek ve yeniden kazanmak için çevreye duyarlı toprak yönetimini teşvik eden ve yöre halkına gerçek sosyal ve ekonomik faydalar sağ l ayan yeni bir koruma kategorisi o lu şturmak ve bunu geliştirmek . Güneydoğu Anadolu'da büyük peyzajlar vardır ve 400'den fazla Biyosfer Rezervi'nln dahil olduğu türler düşük yoğun 1u kta, geniş alanlara yayılmıştır. uluslararası ağda deneyimler ve teknik uzmanlıklar Ç~u Öncelikli Alan 'ın büyük olmasının ve peyzaj paylaşılır. Projeler, Dünya Bankası'ndan Uluslararası ölçeğ inde etkili yönetim ve koruma gerektirmesinin Çevre Koruma ôrgütü'ne kadar çok çeşit li uluslararası nedeni budur. Böyle durumlarda, Türk ka nu nları kurumlar tarafından desteklenir (bakınız kutu 9). çerçevesinde ilan edilen koruma alanları koruma Biyosfer Rezervi, sosyal ve kalkınmayla ilgili gereksinimlerini karşı l ayamamaktadır; bunun yerin e kaygıları korumayla i li şkilendirerek. parçalanmış alternatif, u lu sla ra rası düzeyde kabul görmüş bir ekosistem sorununu etkin bir şekilde ele alabilir. Bu koruma alan ı tipi, yani UNESCO'nun Biyosfer Rezervi da GAP alanında karşılaş ı lan sorunlarla yakından daha uygun olacaktır (ayrıntılar için kutu B'e bakınız). ilişkilidir. Çekird eği oluşturan sıkı koruma alanlarının Biyosfer Rezervleri koruma alanlarında n daha uygulanabilme olasıl ı ğ ı , ekolojik gereksinimlerle bu kapsam lıdır. Bunlar, koruma ve kalkınma ile ilgili alan larda yaşayan in sanların ekonomik ihtiyaçlarını çok çeşitli işlevleri tek bir kavramsal çerçeve altında dengeleyen tampon ve geçiş bölgelerinin yarat ılma birleştirmekted ir ve ulu s la rarası bir ağ ile birbirine sıyla güçlendirilir. Biyosfer Rezervleri ayrı ca, yerel bağlanmakta dır. Dolayısıyla buralardaki koruma kültü rün, geleneksel toprak kull anımının , biyolojik hedefleri araşt ırm a, izleme ve eğitim faaliyetleriyle çeşitliliğin ve ilgili bilginin korunma sını sağlar. Dolayı desteklenir; ilgili yöre hal kının i şbir liği ve çıkarl arı sıyla ideal bir Biyosfer Rezervi bölgesel ve uluslararası sistematik bir şekild e gözetilerek bu hedeflere düzeyde işbir l iğini güçlendirebilir; iletiş i mi ge l iştirebil ir. ulaşılmaya ça lı ş ılır. Daha büyük ölçekte, 94 ülkede Öncelikli Alanlar arasından dört grubun Biyosfer Rezervi olarak değer l endirilmesi önerilmiştir. Biyosfer KUTU 8 Biyosfer Rezervleri Rezervi ol uşt u rmanın karmaşıklığı nedeniyle, Tarihçe başlangıçta tek bir Biyosfer Rezervi ilan edilmesi daha www rıesco..org/mab nutshe lhtm!teı m~ rj sağlıkl ı olacağ ı için, söz konusu dört alan koruma ihtiyaçları bakımından öncelik sırasıyla aşağıda Bryosfer Rezervleri'nin kökeni, 1968'de UNESCO sunulmuştur (bkz. resimler 39-42). tarafindan duzenienen Biyosfer Konferansı'na dayanır. Bu konferans. doğal kaynakların korurvnası ve kullanılması fikırlerınln uzlaştırılmasını amaçlayan ilk hukumetler arası konferanstır. Amaç. konferansta başlatılan hükumetler arası bir program için araştırma, ızleme ve eğitim resimler 39-42 çalışmalarının yapılabileceği ve genetik kaynakların (OH & G Welch) korunabileceği, gezegenin ana ekosıstemlerini temsil eden alanlar oluşturmaktır. Söz konusu"lnsan ve Biyosfer• 1 (MABl Programı UNESCO tarafından 1970 yılında resmi Öncelikli Alanlar 23-27 olarak başlatılmıştır. Programın amaçlarından bıri, Biyosfer Devegeçldı'nden Rezervi olarak tahsis edilecek yem korunan alanların (Diyarbakır) Suriye koordineli bir dünya ağını kurmaktır. ve Irak sınırı na ı 992'de Rio de Janerio'daki Dunya Zirvesi'nde, kadar Dicle Nehri Bi)'Olojik Çeşitlilik, iklim Değişikliğı ve Çolleşme ile Mucadele Sozleşmelerl kabul edilmiştır. Bunlar, bugun 2 surdürulebilir kalkınma adını verdığimiz. çevreye öncelikli Alanlar gösterilen özeni ve toprağın sermayesini tüketmeden 12-15 yaşamayı. kırsal Orta D~u getirisiyle topluluklara daha buyuk Ova Boz kırı sosyal eşitlik tanıyıp saygı gostermekle birleştiren Çay ırlıkları anlayışa giden yolu açmak için ortaya atılmıştır. Bu genel kavramları uygulamak için başarılı orneklere ihtiyaç vardır. 3 Bu ornekler ancak toplumun sosyal, kulturel, manevi öncelikli Alan 29 ve ekonomik ihtiyaçlarını ifade edip sağlam bilimsel Uludere temellere dayanırlarsa başarılı olabilirler. işte Bıyosfer 4 Rezervleri bciyle ornekler sunar. Bugun, MAS programı önceliklı Alan ıı 30 yıllık deneyime sahıptir ve bu program tarafından 94 Mardin Dağları ulkede 408 Biyosfer Rezervı oluşturulmuştu r. 70 KUTU 9 Biyosfer Rezervi Nedir? Biyosfer Rezervleri, UNESCO'nun insan ve Biyosfer arazilerinin yonetimi konusunda deneysel araştırmalann programı çerçevesinde uluslararası duzeyde kabul yurutı.ileceQI bir alan olarak kullanılabilir. Tampon bölgede görmüştür. Ulusal hukümetlerce aday gösterilirler ve bozulmuş alanların nasıl onarılabileceğini araştırmak uluslararası bir anlaşma kapsamında olmadıklan halde, amacıyla da deneyler yürütülebilir. Bu bölgede, eOitim, dünya çapındaki aoa kabul edilmeden once, üzerinde turizm ve rekreasyon hizmetleri verilebilir. anlaşılmış kriterleri sağlamak ve asgari kabul koşullarına Tampon bölgelerde, dajal kaynakların yerel uymak zorundadırlar. özellikle her Biyosfer Rezervl, toplulukların yararına olacak şekilde sürdürulebilir birbirini tamamlayıa uç işlevi yerine getirmelidir: kullanımına ağırlık verilir. • Kanıma peyzajlann ekosistemlerin türlerin ve Geçiş bilgesi içinde deOlşlk tarımsal faaliyetlerin, insan genetik çeşitlıliOin korunmasına katkıda bulunmak; yerleşimlerinin ve d~er kullanım şekillerinin olabildiği, • Kalkınııııı sosyo-kultürel ve ekolojik açıdan dışa doOru genlşle)'en bir işbırliOi alanıdır Burası yerel surdurulebilir ekonomik ve insani gelişmeyi teşvik toplulukların. koruma kurumlarının, bilimadamlannııı. etmek; sivil kurumların kültürel grupların, özel girişimlerin • Lojistik yerel, ulusal, kuresel koruma ve kalkınmayla ve dl!)er ligi gruplarının, bölgenin kaynaklarını orada ılgili araınrma izleme, e{litlm ve bilgi alışveri$inl yaşayan lnsanlann yaranna olacak biçimde ytınetmek desteklemek. ve surdurulebilir bir şekilde geliştirmek için birlikte • Ahın diiaylnde Biyosfer Rezervleri bilimadamlannı, çalışmayı kabul etmelennl gerektiren bir bölgedir. yerel resmi görevlileri, deölşlk ulusal kurul11$1ann Biyosfer Rezervleri, içinde bulundukları bölgenin dOOal temsllcilerlnl ve ~e insanlarını bir araya getiril kaynaklarının sürdurülelbillr yönetimini destekleme • Ulusal dıın,de Biyosfer RezerYferl. cfoOa koruma konusunda 6nernff bir rol oynar ve geçiş bölgesi yöresel ve dajai kaynaklann sürdürülebilir~ lglh kalkınma açısından büyuk bir ekonomik ve sosyal onerne kurulu~arı bir araya getlrer~ BtyolojilcÇetı' k sahlptır. Sözleşmesi nl uygulamak için gelişti en ulusal Biyosfer Rezervleri, ba~ka sistemler altında korunan blyolojlkçeşltllllk Planlarının f!Yi:1lmazblr nı bölgeleri İM!lh Paılclar,T~ )(oruma Alanları, Dunya olu~turmalıdıl Miras Alan rı ~ Ramsar alal}la? gibi) içine alabilir • Ulusı....sı~ ResmlyadıfSlyl Biyosfer Reiervlerl. konima irantanndakl biyolojik uluslararası organizasyon, Dünya AOl'Ql!' ~yle çeşltlillOln iki hedef dajrultusunda daha iyi korunmasına ve kavramın alan seviyesinde uygula~ .> çalışırlar. Bu hedefler: ilgilenmektedir Biyosfer RezerVlerl nde uygun ~ruma • Biyolojik çeşltlioOln nltellkve nlcetl!)lnl korumak; ve kalkınmayı ön plana çıkaran ve DOnya Mnkası. • oooaı kaynaldann daha iyi ~etlmlnl ve koruma Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı {UNDPI. faaliyetlerine etkin kablımı sa§lamak üzere, y&e halkı Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEPJ. 8Meşmlş için belirli bir kallanma dQZeylnl garantilemekfü Milletler Gıda ve Tarım Org ütü (FAO), Dünya OO§ayı Blyosfet Rezervleri araştınma, !!)itim ve iletişim faaliyetleri Koruma BirllOI (IUCN), Uluslararası Çevre Koruma yoluyla kamuoyuna ve dünya toplumuna toprak ôrgütu (0) ve Dünya Qc>Oayı Koruma Vakfı (WWFJ gibi kullanımı anlaşmazlık l arını çözme ve biyolojik çeşidillğln kurumlarca desteklenen birçok proje vardıı korunmasını garantileme konusunda pratik yoliargösterll EOltlm, rekreasyon ve turizm olanaktan sunar ve biyosferin Biyosfer Rezervi na sıl işler? sürdOrulebllir~ml için bir dayanışma blllnd Biyosfer Rezervleri birblrlyle ba!)lanbh Oç bölge içinde oluşmasına yardım eder. yönetlllr: Çelılrdelı 1161ge, Tampon Balgıt ve GtçlJ B61gesl. Bunlar arasında yalnızca çekirdek bölge yasal Biyosfer Rezervleri nasıl seçilir? koruma gerektirir Biyosfer Rezervleri blyosferdekl çok çeşitlı doQal alanlan kapsayablllr. Bi)'osfer Rezervi olarak belirlenmesi lçııı. bir Çelclrdelı bölge Yasal olarak ilan edilmelı ve peyzajlar, alanın genelde şu özelliklere sahip olması gerekir: ekosistemler ve bunların içerdikleri turler ıçin uzun • Bir ana blyocoğrafya bölgesinin temsilcisi olma lıdır vadeli koruma saQlamalı ve koruma hedeflerinin (bu sistemlere bir dereceye kadar insan mudahalesl gerçekleştirflmeslne yetecek kadar bilyOk olmalıdır. olabilir); Ekolojik sistemler mozalOlnln yeteri kadar temsil edllmesl • Korunması gereken peyzajlar, ekoslstemler, hayvan ve için, tek bir Biyosfer Rezervi içinde birkaç çekırdek bölge bitki türlerı ya da çeşitleri içermelidir; olabilir. Normalde çekirdek bölge, araşıırmave izleme • SOrdurulebilir kalkınma yaklaşımlannı araştırma ve dışında insan faaliyetlerine açık deQildlr. bunlan ornekleme fırsatı sunmalıdır; Tampon bölge (ya da bölgeler) Sınırlan net olarak • Biyosfer Rezervterl'nln üç işlevini yerine getirebilecek çizilmiştir ve çekirdek bölgeyi çevreler ya da ona bitişıktir. buyüklukte ohnalıdır; Buradaki faaliyetler çekirdek bölgedeki koruma amaçlannı • Hukuka uygun olarak kurulmuş ve uzun vadelı engellemez. aksine oranın korunmasına yardımcı olmak korumaya adanmış çekirdek bölge ya da bölgelen, üzere tasarlanmıştır. Böylelikle doOal sureçleri ve biyolojik açıkça bellrtenmlş tampon bölge ya da bölgeleri ve çeşltllllOI olabilecek en iyi şeklide korurken yuksek daha dışarıda bir geçiş bölgesiyle uygun bir zonlama nitelikli uretimı geliştirmek için doQal bitki örtüsu ve tarım sistemine sahip olmalıdır. 71 AS ilan Edilmiş Ulusal Korunan Alanların Gözden Geçirilip Uyarlanması Amaç: Türkiye'nin ilan edilm iş korunan alanları nı gözden geçirerek u l u s l a ra rası kriterlerle uyumlu olacak ve yerel, ulusal v e u l uslarara s ı düzeyde koruma gereksinimlerini yerine getirecek şek i l de uyarlamak. Bir alanın ko r unmasındaki öncelikli nedenler ('yönetim çerçevesinde, Güneydoğu Anadolu için gerekli hedefleri') çok çeşitli olabilir, bu da bütün alanlar için olan büyük ölçekli peyzaj koruma ve sürdürülebilir uygun koruma sağ l ayacak kategoriler o l uştu ru l ma s ın ı kalkınma sağlamaya uygun koruma alanı tarifi zorlaştırmakta d ır. Türkiye'deki yasal düzenlemeler bu l unmamaktadır. tablo 19 E IUCN uluslararası c: koruma alanı ;;; :;~ ,, kaıegorılerinı n E c yönetım hedeflerı "" :c;, (Eaglesve :.ö., "' ~ diÇlerleri 2002 IUCN lb Kategorisi - Yabanıl Alan 3 3 Dogal karakterini ve etkisini koruyan, sürekli ve önemli bir yerleşim lçermeyen,dol)al ıartlarını korumak amacıyla yönetilen d~lştlrilmemlş veya pek az de!jlştlrilm l ı büyük alanlardır. IUCN il kategorisi - Milli Park 2 2 2 3 Aşa!jıdakl amaçlar için tahsis edilmiş doğal alanlardır. a) Şimdiki ve gelecek kuşaklar için bir ya da daha fazla ekosistemin ekolojik bütünlül)ünü korumak; b) Alanın tahsis amacına ters düşecek kullanım ve yerleşlml önlemek; c) Çevresel ve kültürel açılardan uygun manevi, bilimsel, e{Jitsel, rekreasyonel ve ziyaret amaçlı etkinliklere olanak tanımak. IUCN 111 Kategorisi - Tabiat Anı tı 2 3 2 Nadir olması, temsili ve estetik nitelikleri, kültürel önemi aç ı sından ola!janüstü ya da benzersiz olan bir ya da birden (azla do!jal veya doçıaı / kültürel özellik içeren alanlardır. IUCN iV Kategorisi - Habitat / Tür Yönetim A l anı 2 3 2 2 Habitatla rı n bak ımı ve / veya belirli türlerin ihtiyaçların ın karşılanması için etkili yönetim müdahalesi gerektiren alanlardır. IUCN V Kategorisi - Kara / Deniz Peyzaj ı Koruma Alanı 2 2 insan ve do!ja aras ın daki etk i leşimin zaman içinde önemli estetik, ekolojik ve / veya kültürel de!jer taş ı ya n ayırt edici bir nltellk oluşıurdu!ju, ço{Ju zaman yüksek biyolojik çeşitlili!je sahip alanlardır. Bu geleneksel etkileşimin gözetilmesi, böyle bir alanın korunması , bak ı m ı ve ge l işimi için hayati önem taşımaktad ır. IUCNVI Kategorisi - Yönetimli Kaynak Koruma A l a nı 3 2 3 2 Büyük ölçüde deÇllşime ugra mamışdoğal sistemler ba rı nd ıran , blyo lojlkçeşltllllgln uzun vadeli ko r u nmasın ı ve bakı m ını sa~ l amak amacıy l a yönetilen, aynı zamanda da yerel toplu l u k l a rı n lhtlyaçlannı karşılamak üzere sürdürülebilir bir do~al ürün ve hizmet akışı sa{J layan alanlardır. 72 Ayr ı ca , fark l ı ülkelerde aynı korunan alan başlığı IUCN kategorileriTürkiye'de bul u nmamaktad ır ya a ltında fa r kl ı uygulamalar görülebilir. Bu da özellikle da farklı yorum l anmaktad ı r. Bu da tutarsızlıklara yol ul us l a r a ras ı önceliklerin o l uştu ru lması n da ka rı ş ı k l ı l a ra açmakta ve koruma girişi mler inin u yu m l and ırılmasını yol a çmaktadır. güçleşti rmektedi r. IUCN bu durumu ba s itleştirmek amacıyla a l tı ana Türkiye'nin Avrupa B i rliği 'n e tam üyeliği için uyum koruma alanı kategorisi be l irlemiş ve her birinin ana süreci, koruma alanı kategorilerinin uyumlu olma sı yönetim hedeflerini temel alan tanımlar yapmıştır. konusundaki ihtiyacı daha da artı r maktadır. Bu neden Tablo 79'da yer alan bu kategoriler (Eagles ve diğerleri , le Çevre ve Orman Bakan l ığı ' n ın sorunu gidermek için 2002'den) tablo20'de listelenen Türkiye'deki mevcu t yakın l a r da başlattığ ı girişim* memnunlukla ka rşılan koruma alanlarıyla karşılaştırılabilir. 'Tabiatı Koruma mal ı ve Güneydoğu Anado lu'nun biyolojik çeşitliliğin i n A lanı, Milli Park, Tabiat Pa r kı ve Tabiat Anıt ı' tanımları korunmasında uzun vadeli yararlar sağla n ma sı IUCN ile büyük ölçüde ört üşmekted ir, fakat diğe r beklenmelidir. tablo 20 ec Turkiye'deki .!!l ;;; :; koruma alanları ..E 1 ""' c ve her birinin :;; :;;... gerçekleş t lrdı91 ~ ~ ..;;; :; :ıı IUCN yönetim E c hedefleri "~ c 5 c E"' ~ "E - bu ıabla TiHk ~ c ~ e o ..> uzmanlarca t ;o,"' .""'g = E"' ~ ~ "' ıamomlanmJıor c ~ " ~ c ~ ·= ı c ~ c ~ ( o .."' ~ ""'c e .,,""'"' ~ "'> a; :;;""' ~ .. c o ~ :~ o "E"' I· ~·;;; .§""' ~ .-ı. .. ] ~ .., ;\ .. e. .. .. "E" v; ~ c :• E ;;; ;: "' ~ -~ -~ " a; ·~· ~ ""' ""'~ ;; " ;! ..::! ~ c :!( .,,""'o o "' a; "' e: "> ""'• a; "' ""'·;;; f ,,~ "'> ..> "' - ~ ·~ .. ~ i :~ "Q. :; "'o :; ~· Yasal Korunan Alan Kategorileri iii ~ ..... V""' "' ..... ~ o " Ta b ia t ı Koruma Al a nı 3 Bilim ve e~lt lm bakı mından önem taş ı yan nadir, tehlikeye maruz veya kaybolmaya yüz tutmuş, ekoslstemle r, türler ve do{ıal olayların meydana getirdi~! seçkin ö rnekleri içeren ve mutlak korunması gerekli olup, sadece bilim ve ~itim amaçlarıyla kullanılmak üzere ayrılmış tablaı parça l a rını ifade eder. Milli Park 2 Bilimsel ve estetik bakımından, ulusal ve ulu slararası ender bulunan do{ıal ve kültürel kaynakd~erlerille koruma, dinlenme ve turlzmalanlanna sahip tabiat parçalarını ifade eder. Tabiat Parkı 3 2 Bitki örtüsü ve yaban hayatı öze lll {ıi ne sahip, manzara bütünlü~ü içinde halkın dinlenme ve ~lenme~ne uygun tabiat parçalarını ifade eder. Tabiat Anıtı 3 3 2 Tabiat ve tabiat olaylarının meydana getlrdl{ıl özellıklere ve bilimsel de{ıerlere sahip ve Milli Park esaslan dahilinde korunan tabiat parçalarını ifade eder. Özel Çevre Koruma Bölgesi (ÖÇKB) 2 2 2 Büyük bir do\)al güzelli~i . tarihi de{ıeri ve turizm potansiyeli olan alan la r. ÖÇKB'ler, çevresel ve tarlhl d~erlerln korunması için ayrılmıı alanl ardır. Bu alanlarda imar ve turizm hareketleri denetlenmektedir. Yaban Hayatı Koruma Sahası 3 2 3 3 3 Yaban h ayatı~rlerine sahip, korun ması gerekliyaıam ortamlarının bitki ve hayvan türleri ile bi rlıkte mutlak olarak korundu~u ve devamlılığının sa~la ndı{ıı sahalar. Av ~ı uygulanır. 'ba kınız Environmental Resources Management (Haziran 2003) Tablolar için ANAHTAR Strateji: BlyolojlkÇeşltllli~ln SürdOrOlebllir Ku llanım ı ve Do~a ı • birıncıl hedef Koruma için Yasal Çerçevenin Uyumlaştırılması . Türkiye Cumhuriyeti 2 ~ lklncıl hedef Çevre Baka nlıQı'na Sonuç Raporu. 3 =po tansiyel olarak uygulaNbo1ecek hedef tıoı =uygulanamaz 73 A6 Bölgenin Değerlerini Sergilemek üzere Ekoturizm Olanaklarını Geliştirme Amaç: Gü n eydoğu Anadolu'nun sahip olduğu değe rleri sergilemek ve tanıtma k üzere eko turizm o l anak l arı ve seyahat planları gel i şt irm ek, yerel ekonomiyi çeşitlendirmek, korunan alanların sürekli li ğini desteklemek ve bütün bunların sürdürülebilir turizm ka l kınma stratejisinin parçası o l masını sağla mak. KUTU 12 Koruma alanları ve turizm Güneydoğu Anadolu Bölgesi, turistlere yaba n hayatı , KOJuma alanı oluşturulması onundekl zorluklardan peyzaj, kültür ve arkeoloji açısından benzersiz olanaklar bin, alanın tarım ve avcılık gibi geleneksel gelir sunmaktadır. Turistik ziyaretlerin çoğu belirli konular getiren faaliyetler için kullanımının ~nırlanması ya da üzerinde öze ll eş mi ş tu rla rdır ve program l arında yasaklanmasıdır. Bu zorluğu aşmak için yore halkının bölgenin en tanınmış özellikleri yer almaktadı r. Bun l arın turizmden elde edilen gelirden uygun bir pay almalarını birçoğu da bu proje kapsamında belirlenen Öncelikli saOlayacak doğa temelli turizm faaliyetleri devreye gırebilir Alanlar içinde bulunmaktadır. Bu sayede. yöre halkı geçim kaynağı olan doğal ve kul türel mira~ koruyacaktır. Ceballos·LascuraınllUCN 1996 Bölge ziyaretçiler açısından daha güvenli hale geldikçe, turizmin gelişmesi beklenmektedir. Dünyanın en büyük endüstrilerinden biri olan turizm, sürdürüle Ekoturizm geliştirme stratejisinin bilir kalkınmayı teşvik edebil eceği gibi engel de olabilir. unsurları Turizm dikkatle planlanıp yönetilmediğinde, ziyaret Bu dört aşamanın her biri yöre halkı ve ilgi çileri çeken özellikler üzerinde aşırı baskı oluşt urabilir. gruplarıyla bir arada ele alınmalıdır. i Gözden geçirme KUTU 10 Turizm tehdidi • Potansiyel koruma kazanc ı: Ekoturlzm uygun bir koruma aracı mıdır? Tek tek alanlar için yararlar / Kitle turizminin artmasıyla, hassas ekoslstemlerln, kıyı sorunlar ne olacaktır? bölgelerlnln ve yerel kültürun tahrip ol ması ve doOal • Hedef değe rl e ndirm e: Peyzaj, çekici özellikler, kaynakların tükenmesi tehdidi ortaya çıkmaktadır. altyapı , hassas alanlar. Oysa turizm, biyolojik çeşltllll!jln korunması için gerekil kayna!jın oluşturulmasını sa!llayabilir ve çevre koruma • insanların neden Güneydoğu Anadolu'yu ziyaret konusunda etklll olabill~ ettiklerinin anlaşılması için ziyaretçiler üzerinde Se,ahatendustrlslncehazırlananUNEPdokümanı, 2002 araştırma yapmak ve tur operatörlerine danışmak, geliştirilebilecek alanları belirlemek. Sürdürülebilir turizm için dikkate alınması gereken eşit derecede önemli üç unsur bulunmaktadır: KUTU 13 Ekoturizmin büyümesi • Ekonomik sürdürülebilirlik-büyüme bütün Ekoturizm kavramı uygulamada ortalamanın ustunde topluma ekonomik faydalar sağ l amalı , doğal ve insan bir buyume sergilemektedir 2000 yılında yalnızca yapısı sermayeyi t ehlikeye atmamalıdır; ekoıurizmin katkısı 154 milyar dolar olmuş ve tum • Sosyal eşit li k - kaynaklar, zenginlik ve fırsatlar turızm faaliyetleri lçındekı %Tlik payını yılda %20'ye pay l aşılmalıd ır ; çıkarmıştır. UNEP • Çevresel sü rdürülebilirlik-doğal çevrenin sürdü rülmesine yatırım yapmak suretiyle gezegenin ii Planlama yaşam destek sistemlerinin uzun vadeli olarak • Bölgenin sahip olduğu değerler i öne çı karan bütünlüklerinin ko run ması sağ l anma l ıdır. çeşi t lendiri lmiş bir turizm ürünü gelişt irmek. Özellikle Bu unsurları insan faaliyetlerinin pek çoğu ulaşı m ve mevsimsel kısıtlamaları göz önünde etkileyebilir. Bu nedenle sürdürülebilir turizm bulundurmak. Peyzaj, biyolojik çeşitlilik ve kü ltürü kalkınması kapsa mlı bir sürdürülebilir kalkınma bağda ştı ran hikayeleri belirleyip bun l arı turların stratejisinin parçası olarak başarılı olabilir. Ekoturizm ha zır la nmasında ve bölgede turizmi teşvik edecek bir bu amacın gerçekleşt ir ilmesine ka t k ı sağlayabilir. kimlik ve markanın geliştirilm esinde kullanmak. KUTU 11 Ekoturizm farkı ve yerel kalkınmanın uzun vadelı olarak korunmasına katkıda bulunmayı ve bölgede yaşayanlarla ziyaretçiler Geleneksel tur operatörleri. ziyaretçilere egzotik yerleri ve arasında karşılıklı anlayışı geliştirmeyı hedefler. buralarda yaşayan halkları, bunlar değişip kaybolmadan Dolayısıyla ekoturizm. koruma alanlarında yeğlenen ence sunmakla yetinir. turizm türüdur ve sürdürülebilir turizm ve surdürülebilir Ekoturizm operatörleri; koruma alanı yöneıicilerı ve kalkınma gibi daha geniş kavramların onemli bir alt başlı yore halkıyla ortaklıklar kurmaya çalışır, yabanıl alanların ğıdır. Ceballos·Lascurdin / IUCN 1996 74 harita 26 r Potansiyel r ,./ Güneydo{ıu .)':-. Anadolu tur l ../.- -; ~ I rotası .... (CA~ül Domoç ..... ) & Hilary Welch) .... : : ~ . ' . ,/ ,. 1 - ı "' ( ·~ ' c ... Lll ı-t ._,. / ~~ - " -r 1 \ ~ tl' . i /' .. . __.. .. !" " -- - 1 r,;;r ,. > + ' .:. -...... , ' 1 DK t ~ 1 t Çeş itli çekim alanları ve temalar içeren potansiyel bir Güneydoğu Anadolu tur rotası özeti (Sözü edilen yerler ve çekim alanları örnek olarak verilmi~tir, tüm seçenekleri kapsamaz.) • Gaziantep Varış noktası; kale; Zeugma mozaiklerinin olanaı;)ı ; sergilend i ğı muze; yore mutfağı; unlu fıstığı • Mardin - Ktiltur, geleneksel mimari. • Birecik - Kelaynak bilgi merkezini belgedeki biyolojik • Midyat Dinlerı n , kulturlerin ve ırkların kes i şme çeşitliliğin tanıhmını yapacak bolgesel bir koruma noktası ; geleneksel mimarisiyle eski şehir merkezi; yerel merkezinedonuşturme potansıyeli ; kuş gozlemi; yerel sanatlar ve zanaatlar; Dunya Miras Alanı olmaya aday ıarlhı arkeoloji. bir yer. • Birecik Baraj ı'ndan AtalUrk Baraıı 'na tekne turu • Hasankeyf Gunubirlik tur; eski şehir merkezi; kuş duzenlenmesi; Fırat kıyısında yıldızların altında geceleme gozleml; geceleme için Batman'a yolculuk olanaklarının araştırılması; kliltlir /tarih, kuş gözlemı • Diyarbakır - Tarihi surlarla çevrili şehir; tarih. • Şanlıurfa 'ya yolculuk - Hazreti lbrahim1n doğum • Siverek uzerinden Kahta'ya varış ve Ataturk Baraj yeri; yerel mimari; kale; balıklı gol; yerel konukevinde Golilnu feribotla geçiş. konaklama; kebap ve diğer mutfak özellikleri. • Nemrut Da§ı - !Şafak vakti) Kommagene krallarına • Şanlıurfa'dan Harran'a günublrllk tur; tarihsel alt 2000 yıllık dev heykeller; yuruyüşler; kuşlar; kelebekler; geçmiş; geleneksel toprak evler; Harran'da dunyanın ilk çiçekler. Linıversitelerinden biri; yuksek kalitede rehberlik hizmeti • Kahta - Tur biter. • Uygun olanaklarla (kültür, finans, iş, konuk Turizm gelirlerini bölgede tutmak için yerel ağırlama hizmetleri gibi) bir bölgesel merkezler olarak işletilen uygun turizm alt yapısı (konaklama, ağı oluşturmak ve buralarda turizm ürününü ve restoranlar, ulaşım , destek ve yardımc ı hizmetler). hikayelerini destekleyecek fırsatları belirlemek. Her Yerel ekoturizm rehberleri ağı o l u şturabilme k için alan için kalkınma ihtiyaçlarını saptamak. yöre halkına sertifikalı eğ i tim vermek. Bu eğ i tim , Yerel olarak işletilecek küçük ve orta ölçekli rehberlik teknikleri, sağlık ve güvenlik, ilk ya rdım ve işletmelerin kurulmasına ön ayak olacak g i ri şimler i, alana uygun belirli konu larda uzmanlık eğit i m i gibi eğitim ve destek gereksinimlerini ve bunların nasıl konuları içermelidir. temin edilebilece{jini belirlemek. Ülkede ve uluslararası çapta uzmanlaşmış tur iii Destekleme ve Geliştirme şirketlerini belirlemek ve turizm ürününü bölgesel, • Turizm Yönetim Planları - özellikle hassas alanlarda ulusal ve uluslararası düzeyde pazarlamak için ziyaretçilerin sayısını , nasıl ve nereye gideceklerini stratejiler gel i ştirmek. Seçilen operatörlerle birlikte her ve alt yapı gelişimini kontrol etmek için gereklidir şey dahil tur paketleri hazırlamak . (Söz konusu alan bir slt alanı ise bazı kontroller zaten iv Destekleme ve güçlendirme uygulanmaktadır). Bölgesel ekoturizm merkezleri oluşturara k, yerel Ekoturizmde u zmanlaşmış yerel tur operatörleri. ölçekte hizmet veren kişil e re rehberlik ve e{jitim sunmak; tur operatörleri için yerel temas noktası oluşturmak; yöre halkından , ziyaretçilerden ve tur KUTU 14 Ekoturizm - bir tanım operatörlerinden ekoturizm girişimleri için destek Doğadan (ve ona eşlık eden geçmişe ve gunumuze ait almak, bunları teşvik etmek. kulturel ozellı klerden) zevk almak amacıyla gerece el • Turizmin gelişimini izlemek ve gerektiğ inde ek de{jmemış alanlara çevreye duyarlı bır şekilde yapılan eğitim, rehberlik, tesisler ve kontroller sağlama k. 3·5 doğanın korunmasını on planda tutan, ziyaretçilerin etkısinin en aza indirgendiği ve yerel toplulukların yıllık düzenli aralıklarla tur operatörleri ve turistlerle aktif sosyo-ekonomik katılımının sağlandığı saygılı bir ilgili incelemeler yaparak standartların bölge çapında seyahat ve ziyaret turudur. IUCN, 1996 korunduğundan emin olmak; sonuçlara göre 12 ay içinde harekete geçmek. 75 ÖNERİLER - B Tür Gruplanna Yönelik Bl BÜYÜK MEMELİLER GAP Biyolojik Çeş itlili k Projesi'nde ele a lın an gruplar içinde incelenmesi en zor o l anı büyük memeliler grubudur. Doğaları gereği söz konusu türler, özellikle de etoburlar, az yoğunlukta görülürler ve yaşam bölgeleri gen i ş a l anları kaplar. Gözlenme leri genellikle oldukça zordur. Çoğ u durumda insanla ve insanın tarım / hayvancılık faa liyetleriyle bilfiil ya da algılanan bir çatış ma içinde o l dukların d an, kamuoyu gözünde olumsuz bir imaja sahiptirler. Güneydoğu Anadolu'ya özgü o lmayan bu sorunlarla dünyanın her yerinde karşılaşılabilir. Dolayısıyla, Güneydoğu Anadolu'da büyük memelilerin korunması yerel, ulusal ve hatta uluslararası düzeylerde eylemler gerektirmektedir. Aşağ ı daki önerilerin birçoğu , özellikle Güneydoğu Anadolu'daki türlerin korunması amacıy la hazı rlanmış olmakla birlikte, daha üst d ü zeyde u yg uland ıklarında etkili olma olasılıkları artar. Söz konusu türlerin çoğ u Türkiye'nin diğer yerlerinde de ay nı sorunlarla karşı karş ı ya olduğu için, Güneydoğu Anadolu'daki koruma eylemlerinin katkıda bulunacağı ulusal stratejiler geliştiri lmesi büyük bir öncelik ve ideal kaynak kullanımına bir örnek olarak görülmektedir. GAP Biyolojik Çeşit lili k Projesi bölgedeki büyük memeliler hakkında güncel veriler toplamış ve çeşitl i anahtar türlerin -çizgili s ırtlan Hyaena hyaena, ceylan Gazel/o subgutturosa ve muhtemelen Hazar kaplanı Panthera tigris virgata -va rlığını teyit etm i ştir. Dolayısıyla GAP alan ı , ul usal büyük memeli koruma girişimi için bir pilot bölge olarak kullanılabilir. 87. 7 Bölgesel ve Ulusal Memeli Koruma Danışma Kurul/an Oluş turma Amaç: Büyük memeliler, yaban hayatı ve Türkiye'deki kanunlarla ilgili geniş pratik bilgiye sahip bireyleri ve ilgili kuru lu ş l a rın temsilcilerini bir araya getirmek. Türkiye'nin her yerinden temsilcilerle bir dizi bölgesel bölgesel / yerel devlet birimleri ve yerel üniversitelerin danışma kurulu oluşturulabilir ve her bölgesel temsilcileriyle saygın, usta avcılar gibi anahtar kişiler kuruldan bir temsilci ulusa l danışma kuruluna rapor arasından seçilebilir. verebilir. Ku rul üyeleri; GAP-BKI gibi bölgesel yetkililer, Ulusal ve bölgesel dan ı şma kurullarının amacı , Doğa Koruma ve M illi Parklar Genel Müdürlüğü, yerel büyük memelilerin korunması için ulusal ve bölgesel STK'lar, yerel avcı dernekleri, jandarma yetkilile ri, stratejiler ge l iştirmek olacaktır. 87.2 Büyük M emelilerin Korunmas ı için Ulusal/ Bölgesel Stratejiler Geliştirme Amaç: Büyük memelilerin hem ulusal h em de bölgesel düzeyde etkili biçimde korunması için entegre bir strateji geliştirmek . ol mak üzere - ne gibi araştırma, inceleme ve izleme Önerilen stratejinin büyük memelileri etkileyen faaliyetlerinin yapılacağ ı nın belirlenmesi; konuları bir bütün olarak (örneğin yasal düzenlemeler • Var olan yasa l düzenlemelerin büyük memelilerin ve kamuoyu b ilinci) ve tek tek türler açıs ı ndan (tür ko r unmasında ne derece etkili olduğunun eylem pla n lar ı ) ele a l mas ı gerekmekted ir. Aşağ ı daki değerlend ir i l mesi (yasal düzenlemelerin ne ölçüde konular öncelikli kabul edilmektedir: uygulandığı , Yaban Hayatı Koruma Sahaları'nın ve ava • Bütün büyük memeli türleri için ş u an ki durumun, yasak saha ların say ı sı, büyüklüğü ve yeri); dağılımın, hayvan l arın nerede ne kadar av l and ı ğın ı n • Gerekirse dünyanın -Avrupa ya da ABD gibi- diğer (uyg un olan yerlerde) ve tehditlerin değerlendiri lm es i; yerlerindeki benzer yasal düzenlemelere referans • Yukarıda belirtilen bilgilere ulaşmak için - verilerek, var olan yasal düzenlemelerin değişmesi için gerektiğinde çok disiplinli ve uluslararası projeler dahil öneri getirilip lobi yapılması; 76 Gerekli görüldüğü takdirde, daha fazla Yaban • Büyük memelilerin daha geniş çevredeki rollerini Hayatı Koruma Sahası /ava yasak sa ha lar ın kurulması açıklayan ve özellikle hayva nların yırtıcı özellikleri için öneri getirilip lobi ya pılma sı; hakkındaki yaygın ina nış ları gidermeyi hedefleyen bir • Avcı türler için (kurt, boz ay ı, çizgili sırt l an , vaşak, kamuoyu bilinçlendirme ka mpanyası geliştirilmesi ; bu karakulak) insan ·yırtıcı etki l eşiminin boyutla r ının kampanyanın, toplumun, hükümetten yerel avcı lara ve değerlendirilmes i ; ana sorunları n ve olası çözümlerin yerel topluluklara kadar, tüm kesimlerini hedef alması ; belirlenmesi (örneğin evcil hayvan kaybının telafisi, Yukarıdaki un s urların tamam ı nı içeren tür eylem yırtıcı hayvanları uzaklaştıracak kangal çoban p l an larının gelişt l rllmesl ; köpeklerinin beslenmesinin yaygınlaştırılması gibi); • Araştırma , koruma ve eğiti m ça lı şma l ar ı nı • Yaban hayatı gözleminin turist çekecek ek bir unsur yürütmek üzere pota nsiyel fon kayna kla rın ı n o larak fizibilitesinin yapılması; belirlenmesi. 87.3 Anahtar Türler için Öncelikli Eylemler Amaç: Hazar kaplanı Panthera tigris virgata, leopar Panthera pardus çizg ili s ır tlan Hyaena hyaena ve ceylan Gazella subgutturosa türlerinin varlık tespiti, popülasyonlarının büyüklük lerinin ve belli başlı koruma sor unl arını n belirlenmesi için acil eylem ve araştırma baş l atmak. Hazar kaplanı Panthera tigris virgata görüldükleri bilinmektedir. Bugünse bu illerde leopar Projenin büyük memeli arazi ça lı şmasından elde için uyg un pekazhabitat kal m ı ş tır, ancak verilerimiz edilen en önemli bilgi Uludere civarı nda Hazar Batman ve Şı rn ak 'ta hala habitatlar bulunduğunu ve kap l anı oldu ğuna dair kayıtların bulunmasıydı (bkz. bu illerin leopar açısı nda n hala önemli olabileceğini sayfa 33'teki Sonuçlar). Uludere'deki (ÔA 29) güncel göstermektedir. 2004 yılında, l eo pa rın varlığın ı durumun saptanması çok büyük öncelik taşımaktadır. kanıtlamak ve uygun büyük av türlerinin varlığını Rapor h azırlandığı sırada , Türkiye'de 2004 yıl ının değerlendirmek amacıyla Şı rnak civarında (28, 29 ilk yarı s ında WWF-Türkiye ve A.B.D. Ba lı k ve Yaban ve 30 numara lı Öncelikli Alanlar 'ı da içerecek) bir Hayatı Servisi (USFWS)'nin katılımıyla bir Hazar araşt ırma yapılması plan la nmıştır. kaplanı çalıştay ı nın gerçek l eş m es i planlanmaktadır. Ça lı ştayda, Türkiye'nin doğusunda kapla nın va r lığ ı nı iii Çizgili s ırt l an Hyaena hyaena a ra şt ırmak için kullanılabilecek en iyi yöntemler Güneydoğu Anadolu, çizgi li s ırt l anın Türkiye'deki belirlenecek, ayrıca askeri personel ve yöre ha l kıyla en büyük popülasyonunu barındırmaktadır. görüşmek ve uluslararası kaplan izleme uzmanlarının Proje ça lı ş mal arı türün görece yaygın olduğunu ilk alan araştırma sını planlamasını kolaylaştırmak göstermekteyse de popülasyon tahmini üzere Uludere civarı ziyaret edl lecektir. Ardından, yap ı lamamaktadır. Bu nedenle, bir eylem planı WWF-Türkiye ve USFWS tarafından bir alan çalışmas ı gelişt i r i lebilmesi için: Sa yı ve dağ ı lım , yerel tavırlar / gerçekleştirilecektir. Alan çal ı şmas ı şu nl arı içerecektir: türe verilen zarar ve ekolojik faktörler (örn eğ in , Birecik a) Uludere civarının kaplan için uygunluğunu c ivarında , F ı rat 'ın iki yakasında ayrı popülasyonlar mı değerlendirmek ve hayvanın varlığını gösterecek bulunmaktad ı r?) konusunda daha ayrı n tılı araştırma l ar işaretleri aramak; yapılması gerekmektedir. incele m e yapılması gereken b) Seçilmiş askeri personeli, köylüleri ve avcıları Öncelikli Alanlar şunla rd ı r : 1, 6, 7, 8, 9, 12, 14, 15, 22, kaplan işaretle r ini tanımak üzere eğitmek; 24, 25, 26, 27 ve 28. c) Basit bir izleme programı o lu şturmak. Kaplanın varlığ ı kan ıtlanırsa , 30 numara l ı Öncelikli iv Ceylan Gazel/a subgu tturosa Alan dahil olmak üzere Doğu Anadolu'da daha Aynı şekilde, Güneydoğu Anadolu, ceylanın yaşadığı kapsamlı araştı rma yap ılıp be nzer eğitim ve izleme tek bölgedir. Ceylanpın ar Devlet Üretme Çiftl iği 'ndeki ça lı şma l arı başlatılacaktır. korunaklı alanda bulunan ceylan popülasyonu bin bireyden azdır. Doğadaki popülasyonu ise yasadışı ii Leopar Panthera pardus avlanma sebebiyle çok azalmış ya da yok olmuştur. Bu Türklye'de leopar için en uygun habl tatlar ın nedenle say ı ları n ve dağ ılı mın daha ay rın tılı bir şekilde çoğ u doğuda, GAP-BKI bölge s ını r l arın ın dışında acilen araştırılması gerekmektedir. öncelikli Alanlar: bu l unmuştur. Ancak geçmişte l eopa rları n daha yaygın 1 2, 13, 14, 15, ve 22'dir. o l dukları ve Diyarba kır, Gaziantep ve Adıyaman'da 77 81.4 Diğer Büyük Memeli Türleri için Eylemler Amaç: Tür eylem planlarının hazırlanmasına yardımcı olmak üzere diğer büyük memeli türlerinin say ıl arı, dağ ılıml arı , av l anı l ma düzeyleri ve insan-memeli etkileşimi hakkınd a bilgi toplamak. Kaynaklara ulaşıldıkça, aşağıda ana ha t ları verilen ek araştırmaların yürütülmesi gerekmektedir. Bazı durumlarda, bilgiler 81 .3'te açıklanan öncelikli eylemler dahilinde toplanabilir. tablo21 ·v; ôncellkll Alanlar'da ~ ·v; yürütülmesi ·:;._ O; "" g 'S"' önerılen " _,,._ büyük memeli 'O" "";;;"' ~ > araştırması "'E "' ·;;,E ""C: C: (kurt ~ ~" "' ~ ·v; _;;; > ~ .!: Canls lupus, ~ 2 3 .S w " ,, QJ da~keçlsl Capra ~ °'tJ > o > > g ~ "' ~ '" v ~ aegagrus, E ~ °'o.. c ~ E; o >- yabandomuzu ~ E ~ 3 .c;, C:"' c C: !2"" ..c ; >< r.l :; o._ :ı ... E t.: ~ Sus scrofa, c cı. ~ <::: !'.! N o 'O"' 'O'°' ~ ~ .2 .~ u :ı ...'" \.J ~ :; .~ (( c ~ Q; >< 1iJ karakulak o E 'O c: c:ı -~ > o .. >- >- ~ > Caracal caracal, "' ·;:;."' i:;' "C :;"' u ~ i5 ~ Cif c E"' .,,,, ;;. 3 Jj .:.: -::;"' c a ,,, .§ vaşak ., .. .., > a .. il ,ij, •O'I a. "'~ > N .c;, ı:; ,,, .&l ... QJ Lynxlynx, c o > ~ o o Öncelikli Ala n 'O"' c a. -;! E'" ~ E aı 'O"' bozayı " "' " Ursus arcros). Gaziantep (1) - Yeşilce • Gaziantep (2) • Gaziantep (3) • Karkamış - Birecik Barajları Arası • • • Birecik Bozkı rı • Ata türk Barajı 'nın GüneydO!'ju kıyısı • 11 Nemrut Da~ı • • • 17 Batı Karacada~ • • • 20 Hazro • • • • 22 Mardin DaQ ları • • • 25 Hasankeyf • • • 26 Güçlükonak • • • 27 Bostancı • 28 Cudi Da!)ı • • • 29 Uludere • • 30 Do~u Ş ırn ak/ Batı Hakkari • • 78 82 KUŞLAR 82.1 Toy Otis tarda Araştırm as ı Amaç: Öncelikle toyun Otis tarda bölgede y ıl ın tüm zama n l arındaki ke sin sayısın ı ve dağılımını saptamak. Sonrasında, türün ekolojik gereksinimleri konusunda ça lı şmalar yapmak ve Güneydoğu Anadolu, Sakarya Nehri H avzas ı , Konya Havza s ı ve Murat Nehri H avzası 'nı kapsayacak toy ulusal koruma p rog ramı çerçevesi nde uygun koruma eylemlerini belirlemek ve uygulamak. Toy, dünya çapında tehdit alt ında olan bir türdür. b oyunca yasak avlanmanın önlenmesi ve d iğer Türkiye dahil tüm yayılım ala nın da popülasyonu tehditlerden tam koruma sağ l a nm as ı . aza l maktad ı r ve neslinin sürmesi için acil koruma ii Araştırma sonuç l a rı uya rınca oluşturulacak koruma eylemlerine gereksinim va rdır. Proje ekibi tarafından ö nlemlerinin uygulanması. arazide kaydedil memiş olmakla birlikte, türün Ş u eylemlerin gerekli o l acağı ö ngö rülmektedir: Bismil Ovası 'nda ve Cey l anpınar 'daki Devlet Üretme Üreyen ve kışlayan kuş l a rı barınd ıran alanlar Ç i ftliği 'nde ürediği bildiri l mişt i r. Ceylanpınar'daki öncelikli olmak üzere, bölgede e lde kala n tüm geniş Devlet Üretme Çiftliği, tarih boyunca, önemli miktarda bozk ı r çayırlıklarının korunmas ı ; kışlayan toya ev sa h ipliği de yapm ı ştır. Geçmişte • Doğa dostu tarım faaliyetle ri, örneğin seyrek Birecik ve Urfa ova l arı civarından üreme kayıtları da ta rım sal faaliyetlerin sürdüğü geniş açık a l anları bulunmaktadır. Türün her zaman aynı alanda yaşadığı koruyabilmek için (kabayonca gibi uygun tahılların ve yeni ala n ları kolonileştirme becerisinin s ı nırl ı ekiminin özendirilmesi, besi hayvanı yoğunluğunun o l d u ğu bilinmektedir. Bu nedenle eldeki alanları ve dengelenmesi, tarımsa l ilaçla manın düzenlenmesi, b uradaki ku şları korumak büyük öncelik taş ı maktadır. tarım sal faa liyetlerin türün ya şam döngüsüne uyarlan i Çiftçilere, avc ı lara ve jandarmaya dağıtılacak ması gibi) ta rımsal-çevrese l önlemlerin alınması ; anketler ve alan ça l ışma ları y l a üreyen ve kış l aya n Yüksek gerilim hatl arı gibi yüksek yapılara çarpma popülasyonların büyüklüğü konusunda fikir sahibi sonucu meydana gelen gerçek/ potansiyel yetişkin olunması (Dicle Üniversitesi, Büyük Kadıköy'ün birey ölümlerinin incelen mesi. kuzeyinden baş l aya rak Dicle Nehri boyunca bir iii Alanların hepsinde ya da seçile n alanlarda türün proje plan l ıyor). Bu u ygu l amayı, çiftçiler ve avcılar e kolojik gereksinimleri hakkında bir a ra ştı rma için bilinçlendirme çal ışm a l a rı ile var olan yasal ba ş latılma s ı (Böyle bir araşt ır ma , bir doktora ça l ış ma s ı düzenlemelerin uyg u la nm as ı y l a birleştirerek, yıl için uygun bir konu olabilir). resim 43 Toy Otis tarda: Hayatta kalmak için geniş bozkır çayırlık l arı na ya da düşük y09unluklu tarım alanlarına ihtiyaç duyan küresel ölçekte tehdıt altı nda birtOrdür Son yıllarda Türkiye'deki popülasyonu habıtat kaybına , yasadışı avlanmaya ve rahatsız edılmesıne baQlı olarak önemli ölçüde azalmıştır. (OChrıs Gomersall) 79 82.2 Kelaynak Geronticuseremita Koruma Amaç: Yarı-va h şi kelayn ak Geronticus eremita popülasyonunun artırı lması ve devamının sağlanmas ı için gösterilen çabalara destek vermek ve bu çabaları art ı rmak. Kelaynak, nesli çok tehlikede olan türler kategorisiyle beslenebileceği a l anları göz önünde bulundurmak sınıflandırılmıştır. Dünya üzerinde bilinen yalnızca uygun olacaktır. Birecik ilçesinin güneyindeki orman üç üreyen popülasyon bulunmaktadır: Bunların en fidanlığının önemli bir kelaynak beslenme alanı büyüğü (90 çift kadar) Fas'tadır; Suriye'de k ı sa süre olduğu bilinmektedir. Çevre ve Orman Bakanlı ğ ı önce keşfedilen 3 çiftten ibaret küçük bir popülasyon projeye devam etme ve bölgeyi kelaynağın yararına vardır; Birecik'te ise (2004 yılında 17 çift) yarı tutsak bir olacak şekilde yönetmeyi sü rdürme konusunda popü lasyon bulunmaktadır (Öncelikli Alan 6). cesaretlendirilmelidir. Son yıllarda Çevre ve Orman Bakanlığı , Doğa i Birecik civarındaki eski tatlı su sulakalanlarını Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürl ü ğü, Türkiye yeniden oluşt u rma olasılığı ciddi biçimde gözden ve lngiltere'deki Bi rdlife ortaklarıyla bir proje geçirilmelidir. Eskiden Fırat Nehri üzerindeki adalarda geliştirmiştir. Bu proje, üreme başarısının artması bulunan alanlar gibi bozulmam ış sığ tatlı su alanları , ve kuş l ar ın hayatta ka l mas ı nın sağ l a n mas ı için, yalnızca kelaynak için yarar l ı olmakla kalmaz, aynı kuşların nerede bes l e ndiğ i ni belirlemeyi, tutsak zamanda Fırat kaplumbağası Rafetuseuphratlcus üretim program ın da yönetim ve izlemeyi gelişti r meyi için de uygun yaşam alanları oluşturur (bakınız 83. 7 ve üreme istasyon u ve çevresini iyileş ti rmeyi projesi). Buna ek olarak, eskiden nehir üzerinde hedeflemektedir. Uzun vadeli amaç, kendi kendinin görülen diğer birçok kuş türü beslenmek ve belki de devam ı nı sağ l ayan, tamamen yabani bir göçmen üremek üzere oraya yönelecektir. popü lasyonunu (mümkünse) yeniden kura rak Fas't aki ii Kelaynak üretm e istasyonundaki yeni ziyaretçi kuşlardan genetik aç ı dan farklı olan bu benzersiz merkezi, kelaynak hakkında daha fazla bilgi edinme, kuşla rı koru maktır. Güneydoğu Anadolu ve buranın yaban hayatıy la Kelaynak için geliştirilecek herhangi bir ek tanış ma o l anağı sağ l amaktadır. Daha iyi tanıtım proje, var olan programla işbirliği içinde ça lı şmalı yapılması ve tesisler kurulması , alanın ekoturizm ya da onu ta m a ml ay ı cı nitelikte ol ma lı d ır. Biyolojik değerin i daha da artıracak ve yöre ha l kına ekonomik Çeşit lilik Projesi'nin geniş perspektifi içinde daha faydalar sağ layacaktır. geniş bir arazi yapısına bakarak civarda kelaynağın resim 44 Kelaynak KUTU 15 Birecik'teKelaynağm Tarihi Geronııcus ereın1ta önceleri Birecik popülasyonu yaklaşık 1000 birey B ırecı k'teki kadarken, 19SO'lerin sonlan ve 1960'1arda doğrudan ve yarı tutsak dolaylı olarak hem sıtma hem de çekirge kontrolüne ku şl a r, dünyada yonelik programlarda kalıcı DDT pestisitl kullanılması, bllınen üç popülasyondan bu sayıyı çarpıcı biçimde duşurmuştür. Popıilasyon kritik bırı n i seviyelere düşünce, Bireclk'teodonemde tamamen ol u şt urmaktad ır. yabani olan popülasyona eklenmek uzere bir tutsak (C N Nurdan Eren) uretim programı oluşturulmuştur Ne yazık ki üretme programında sorunlarla karşılaşılmış ve 1989 yazında, elde kalan üç göçmen bireyden lkısi bir fırtınada olünce, turün Türklye'de yabanıl ortamda tükendığl ilan edilmiştir. Son yıllarda, üreyen koloninin daha iyi yonetllmesl sonucunda sayılarının giderek arttığı görülmektedir. Bu arada son 3o-40 yılda gerçekleşen yoğun tarım faaliyetleri ve Birecik ve Karkamış barajlarının tamamlanmasıyla oluşan taşkın sonucu, yaşam alanı ve besin kaybı, kelaynakların geleneksel beslenme alanlarını yok etmiştir. Buna bağlı olarak, onemli bir mudahale olmaksızın, turun eski sayılara ulaşma olanağı da ortadan kalkmıştır. Birecik'teki popülasyon, türün ureme ve beslenme ekolojisinin incelenmesi için eşsiz bir fırsat sunmaktadır. Bu, türün yayılım alanı kapsamındaki diğer yerlerde geliştirilecek doğaya yeniden kazandırma programlarına çok değerli katkılar sağlayabilir Tur ayrıca Birecik halkı için büyük kültürel ve turistik onem taşımaktadır. 80 82.3 Küçük Kerkenez Falco naumanni Araşttrması ve Okullarda Koruma Projesi Amaç: Bölgede üreyen küçük kerkenez Falco naumanni sayısı hakkında daha iyi fikir edinmek, tür hakkında halkı bilinçlendirmek ve üreyen kolonileri korumak. harita 27 üreyen küçük kerkenezlenn Folco naumonnl da9ılımı (siyah noktalar 2001 ·2002 araştırmalarına aittir) ve bu da9ılımın ôncellkll Alanlar'la ilişkisi (CAyşegül Domaç &HilaryWelchJ Küçük kerkenez küresel ölçekte tehdit altında olan bir türdür. Avrupa'daki popülasyonunun önemli bir bölümüTürkiye'de bulunmaktadır. Tür, küçük koloniler halinde yuva yapar. Geleneksel kiremit damlar yuvalamak için ideal olduğundan, sık sık Gü n eydoğu Anadolu'daki köy okullarının damlarında yuvaladığı görülmektedir. insana yakınlığı ve tanınıp gözlenmesinin kolaylığı sayesinde, yerel okullarda yürütülecek bilinçlendirme ve eğitim programları için uygun türdür. Ayrıca bes l enebileceği büyük böceklerin bolca bulunduğu açık bozkır ve çay ır alanlarına olan bağımlılığı nedeniyle, bu habitatların korunmasında ön plana çıkacak blr"bayrak" tür." olmaya adaydır. Bölgede bu türün karşı karşıya olduğu başlıca tehditler arasında, yoğunlaşan tarım faaliyetleri nedeniyle beslenme habitatı ve besin kaybı ile bina ları n modernizasyonu (damlarda geleneksel kiremit yerine oluklu metal malzemeler kullanılması) nedeniyle yuvalama alanı kaybının yer aldığı düşünül mekted ir. • Proje, Milli Eğitim Bakanlığı, bölge üniversitelerinin eğitim fakülteleri ve yerel kuş gözlem gruplarının ortak çalışması olacaktı r ve uygun bir STK tarafından koordine edilecektir. • Tür hakkında bir anket ve eğitim paketi resim45 Küçük kerkenez hazırlanara k okullara dağıtılacaktır. Anketin amac ı , Folco naumonni: kuşların hangi köy ve kasabalarda yuvaladığını , hangi Küresel ölçekte yuvalama alan l arını ku ll andıklarını ve üreyen kaç kuş tehdit altında olan bu tür olduğunu belirlemektir. Türklye'de hala • Daha sonra, elde edilen sonuçlar doğrultusunda görece yaygın yöre halkının katılımıyla , her yuvalama a l anı için uygun olmakla birlikte ye>!) u nlaşan koruma önlemleri geliştirilecektir. tarımsal Küçük kerkenezln kaydedildiği alanlar yukarıdaki faaliyetler haritada gösterilmiş ti r. Yuvaladıkları alanlar arasınd a nedeniyle habitat kaybından zarar Karacadağ, Diyarbakır, Hasankeyf ve Birecik görebilır. Bozkırı Öncelikli Alanı (ÔA8) içindeki birçok köy (CMurar bulunm aktadır. · Bozdajan) 81 82.4 Boz Kirazkuşu Emberiza cineracea için Popülasyon Tahmini ve Ekolojik İnceleme Amaç: Boz kirazkuşunun Emberiza cineracea üreme gereksinimleri hakkında ayrıntılı bir ekolojik inceleme yaparak gelecekteki koruma çabalarına yardımcı olmak, türün bölgedeki üreme sayıları ve dağılımı hakkında kesin bir fikir edinmek. .. harita 28 GüneydoQu Anadolu'da boz ki razl Boz kirazkuşu Avrupa'da üreyen kuşların en az • Bölgedeki bir üniversitede doktora tezi konusu tanınanlarından biridir. Dünya genelinde çok sınırlı olabilecek bu proje, üreyen kuşların bölgenin bir dağılımı vardır. Yalnızca birkaç Yunan adasında, çeşi tli yerlerinde ayrınt ılı şekilde gözlemlenmesine Türklye'de, lran'da ve muhtemelen Suriye'de dayanmaktad ır. Kuş sayı l arı, alan büyüklüğü, habitat bulunmaktadır. Dünya popülasyonunun büyük kullanımı ve özellikleri incelenecektir. bir bölümü Türkiye'dedir. SPEC 2 kategorinde • Bu bilgi ışığında , CBS / Uzaktan Algılama liste lenmi şti r, bu da popülasyonunun çoğun un yöntemleri kullanılarak bir popülasyon modeli Avrupa'da yoğunlaştığını ve türün yetersiz koruma çıkarılacak. türün bölgedeki toplam popülasyonu ve statüsüne sahip olduğunu göstermektedir. Türkiye'de dağılımı tahmin edilecektir. Güneydoğ u Anadolu türün en çok bulunduğu • Potansiyel tehditler ayrıntılı olarak yerdir. Şu anda boz kirazkuşu ve yaşam alan ları değerlendirilecek ve tür için, u l u slararası Tür Eylem - kayalık, çıplak yamaçlar -önemli bir tehdit altında Planı 'nda yer alan faaliyetleri gerçek l eştirmeye yönelik görünmemekle birlikte tarımsal yoğunlaşma ve koruma eylemleri geliştirilecektir (bakınız Sonuçlar gelişme potansiyel tehditler oluşturmaktadır. sayfa 40). harita 29 lürkıye'de boz kırazkuşu daQılı m ı (50 x 50 km1 ı k kareler kullanılmııtır), GOneyd09u Anadolu'nun önemini ortaya koymaktadır (siyah noktalar) (CAyşegü/ Domoç & Hilory Welch). reslm46 Boz kirazl Amaç: Karacadağ'daki bozk ı r ötleğeni Sylvia con spicil/ata popülasyonunun koru n ması için etkili koruma eylem leri ge l işt i rmek üzere gereken araşt ı rmaları yapmak. Karacadağ'ı n, Birdlife lnternational tarafından (Heath ve Evans, 2000) ta n ım l andığı şe k liyle, önemli Kuş Alanı olarak ilan edilmişt i r. Çünkü bu alan A3 kriterini (biyoma bağımlı) ve B 1 (ili) kriterini (su ya da deniz kuşları d ı şında topluluk halinde yaşayan türlere ait belirli bir popülasyonun %1'den fazlas ı nı barındırmak) karşılamaktadır. Dağın 1500 metreden y u karısı n da tam koruma uygu l anması önerilmektedir (bakınız ÖA 18 Karacadağ'yla ilgili öneriler). ii Bölgedeki bir üniversitede doktora tezi konusu olabilecek bu proje, aşağıdakileri içerecektir: • Popülasyon büyük l üğü, ortalama alan büyüklüğü, habitat kullanımı ve anahtar habitat özelliklerinin 2002 yılında yürütülen alan çalışmasında , bozkır belirlenmesi için Karacadağ'ı n 1700 metreden ötleğeninin Karacadağ 'da ürediği saptanmıştır.. Bu, yukarısında kapsamlı bir araştırma yürütülmelidir. Türkiye için yeni bir üreyen tür kaydıdır. Daha önce Kuşun yıl içindeki hareketlerinin saptanması türün aşırı dağınık olduğu düşünülmekteydi (bkz. sayfa için halkalama çalışması yapı l malıdır. Tür böceklerle resimler47-49 40, harita 16). Bilindiği kadarıyla, Karacadağ türün beslendiğinden ve Karacadağ k ı şın karla kaplı olduğu (hepsi ülkede ürediği tek yerdir, dolay ı s ı yla koruma aç ı sından için bütün popülasyonun göç etmesi gerekmektedir. Karacadag"do bölgesel ve ulusal ölçekte büyük öneme sahiptir. Kuşun, aynı yerde daha alçaklara mı, yoksa tamamen çekılmişıır) Ustu Şu anda Türkiye'deki popülasyonun büyüklüğü , başka bir yere mi gittiği bilinmemektedir. Erkek bozkır habitat gereksinimleri ve ekolojisi konusunda neredey • CBS /Uzaktan Algılama ya rd ı mıyla Güneydoğ u ötl ~eni SyMo se hiçbir şey bilinmemektedir. Bu bilgi olmadan Anadolu'da 1700 metreden y u ka rı daki diğer Astragalus cansplcilloto a1o!Jıdo solda tür için anlamlı bir koruma eylem p l anı geliştirmek habitat l arı belirlenmeli ve buralarda bozkır ötiajeninin Ywadaya\lfU mümkün dajildir. Türün dağılımı, Karacadağ 'ın 1700 va r lığı a raşt ı rılmal ı dır. bozk ır ötl~enl metreden yukarıdaki zirve p latosunda bulunan iyi • Ekolojik incelemeden elde edilecek bilgi, potansiyel oşo!Jıda sa!Jda Bozkır ötl~en l nitelikteki geven (Astragalus) çalılık l arı ile sınırlı gibi tehditlerin ayrıntılı olarak değer l end i r i lmesinde yuvalama görünmektedir. Bu habitat ise otlatma, kesim, köklerin ve tür için koruma eylemlerinin gelişti r i l mesinde habitatı , çıka rı lması ve geçici yaz kampların ı n kurulmas ı yl a ku ll a nıl malıdır. Asıagolus çalılıklar ı giderek büyüyen tehditlerle karşı karşıyadı r. (CH & G Welch) 82.6 Su kuşları için Bölgedeki Su/aka lan /arın Kışın Düzenli Olarak İzlenmesi Amaç: Bölgedeki s ul akalanların kışla ya n su k u ş l arı için önemini belirlemek. Zaman ve kaynak kısıtlılığı nedeniyle, GAP Biyolojik idil Baraj Gölü, F ı rat (özellikle Karkamış Baraj Gölü), Çeşitlilik Proj esi, bölgede üreyen kuşlara odak l anmıştı r. Batman Ba raj Gölü, H ancağız Baraj Gölü, Kral kızı Ancak bazı su l akalan l arın kışlayan su kuşla rı için ulusal Baraj Gölü, Kale Baraj Gölü, Tahtaköprü Baraj Gölü ve öneme sahip o l ması söz konusudur. Bu proje, bu bilgi bölgedeki diğer baraj gölleri. boşluğ u nu kapamay ı amaç l amaktadır. • Belirli türlerden yeterli say ı da özel tür bireylerini • Verilerin karşı l aşt ı rılabilir ol ması için bir k ı ş barın dırdığı anlaşılan alanların ÔKA ya da Ramsar A lanı döneminde (Ocak / Şubat), belli başlı bütün ilan edilmesi uygun olacaktır. sulakalanlarda say ı m yapılmas ı gerekmektedir. Ele • Önemli say ı da kış l ayan kuş barındı rd ı ğı a nlaşı l an alınacak alanlar ş u nlard ı r : Gölbaşı / inekli/ Azap l ı alanlar, gelecekteki bütün uluslarara sı su kuşl a rı Gölleri, Atatürk Baraj Gölü, Devegeçidi Baraj Gölü, sayım l arına eklenerek düzenli olarak izlenmelidir. resim 50 Tepeli patkalar Aythj(ı fullgula: TOrkiye'de yayg ı n olarak kışlayan sukuşlandır (CH&GWelch) 84 83 SÜRÜNGEN VE ÇİFTYAŞARLAR 83. 7 Fırat Kaplumbağası Rafetus euphraticus Amaç: Küresel ölçekte tehdit altında olan Fırat kaplumbağası Rafetus euphraticus ile Fırat ve Dicle nehir sistemleri üzerindeki yaşam alanlarını korumak. 1 - -·uı.- . ~ J- - - r ı--ı-+-, resim 51 Fıra t ka pl u m baQası (C>Ercan Taşkovok) harita 30 Fırat ka p l um baQa sı kayı t l arı (1999- 2002) ve Oncellkll Alanlar (C>Anegül Domoç & Hılary Welch) Fırat kaplumba ğası küresel ö lçekte tehdit altındadır ve ve kimyasal atıklarla fabrikaların yarattığı endüstriyel nesli çok tehlikede (CR) kategorisindedir. Dünya genel kirlilik, özellikle Dicle'de sorun oluşturmaktadır. inde, Fırat ve Dicle nehir havzaları merkezli Güneydoğu Şunları içeren Tür Eylem P l anı geliştirilmesi : Anadolu, Suriye, Irak ve güneybatı lran'da dağılımı Türün bugünkü yayılım alan ı içinde uygun vardır. Yetişk i n ve genç bireyler sıÇJ , yavaş akışlı , sıcak alternatif üreme alanla rı yaratılması: Birecik/ Saray su l arı tercih etmektedir. Atatürk ve Birecik barajlarının çakıl yatakları (buradaki çalış malar Kelaynak için de tamamlanmasıyla , bu koşullar Fırat üzerinde artık çok yararlı olabilir) ve Atatürk Baraj Gölü üzerindeki Bozova nadirdir. Suriye, Irak ve lran'da türün daÇıılımı, uygun alanlardır. popüiasyonun durumu ve yuvalama alanları ile ilgili Rafetus euphraticus'un Dicle üzerindeki potansiyel güncel veriler bulunma-makta, korunması için yuvalama a l anlarının uzaktan a l gılama yöntemi önlemler uygulanmamaktadır. Yaln ı zca Güneydoğu kullanılarak belirlenmesi ve her alan için popülasyon Anadolu için 1999-2002 yıllarında Fırat ve Dicle'nin belli büyüklükleri ile gerekli koruma önlemlerinin kesimlerinde yürütülen yakın tarihli araştırmalar vardır. saptanmasına yönelik alan çalışması yapılması . Bu araştırmalar, Dicle popülasyonunun Fırat 'takinden • Öncelikli Alanlar başta olmak üzere, bilinen daha büyük ve sağlıklı o ldu ğ unu ortaya koymuştur. yuvalama alanlarında in situ (yerinde) koruma Henüz hiçbir yerde koruma önlemleri alınmamışt ı r. önlemleri alınması ve ha l kın desteğini kazanmak Türün karşı karşıya olduğu en büyük tehlikeler için yerel bilinçlendirme kampanyaları yürütülmesi. ş un l ardı r : F ı rat üzerindeki Birecik ile Suriye s ı nırı arasındaki • Yaşam alanı kaybı - özellikle yumurtlamaya elverişli çakıl yatakları ve Diyarbakır'ın kuzeydoğu sunda sıcak, sığ sular gibi tercih edilen birçok alan, Fırat Dicle üzerindeki Diyarbakır Köprüsü civarı en büyük üzerinde baraj yapılmas ı nedeniyle kaybedilmiştir. önceliğe sahip yerler olarak kabul edilmektedir. • Su kirliliği - tarım alanlarından aşınıp gelen besin 83.2 Dev Kertenkele (Varan) Varanus griseus Amaç: Varanın Varanus griseus in situ (yerinde) korunmasını sağlamak ve bölgenin zengin sürüngen ve çiftyaşar varlığı konusunda halkın bilincinin ve desteğinin artması için bu türü bayrak tür olarak kullanmak. Varan yalnızca Orta Doğu Ova Bozkırı Çayırlıkları 'nda, üzerindeki etkisi bilinmemektedir. Türün dağ ı lımı Şanlıurfa ve Şı rnak 'ta kaydedilmiştir. Büyüklüğünden ve yerel tutumlar konusunda araştırmaların yanı ötürü yöre halkı tarafından tehlikeli sayılmakta ve s ı ra, kertenkelenin zararsız o l duğu konusunda gereksiz yere kötü davranılmaktadır. Bu durumun bilinçlendirme çalışmaları yapılması önerilmektedir. son derece etkileyici bu hayvanın popülasyonu 85 84 KELEBEKLER 84.1 Melanargia grumi Amaç: Melanargia grumi'nin var olan yayılım alanını korumak ve türü bölgesel biyolojik çeşit l ilik bayrak türü olarak ön plana çıkarmak. harita 31 Melanargia grumtnin küresel - ~ , . ; •• :·· ~· ./"""\ --, -- '.,_ \ !ii ' da~ılımı '- ~ r .... : . -.... _,..,,: f"' · /-..(\_ · ı \.1"'-c _ / : <ı' 1 (l Ox 10km)1ik _ y· ~ r .. -~ :-' ..,-<._ --·-.r ·-·--~" ' '7· . 'n l_,.:"'-..t ~ : , ·ı ). : .,,,_ l ~ - J \ ). .. -r~ • ,_ ~· ~ ..... _ ( ( ..... • \ t. karelerle gösterılmlştir (CHesselbarıh ve digerlerl, ı 995) --·----~- = ' resim 52 Bu yerel tür g üneydoğ u Türkiye'ye endemiktir ve Melanargia popülasyonunun %86'sı GAP alanındadır; dolayısıyla grumi: Bu tür güneydogu türün korunmas ı bölgesel bir sorum luluktur. Türün Türkiye'ye ekolojisi ve habitat gereksinimleri konusunda endemiktir, ayrınt ı lı bilgi olmamas ı , etkili bir koruma yapılmasını popülasyonunun büyük k ı smı güçle şti rm e ktedir. Ancak yayılım alanı içindeki geniş GAP alanında doğal yaşam alanlarının korunması, geleneksel bulunmaktadır. otlatma ve tarım rejimlerinin sürdürülmesi, türün (CMarrin Davies) devamı için yararlı olacaktır. Bu tür, A2 projesinin başarısın ı n göstergelerinden biri olarak izlenebilir. harita 32 Melanargia grumlnin GAP alanındaki da~ılımı ve bu da~ ı lımın Oncelikli Alanlar'la ilişkisi (CA»egü/Domaç & Hilary Welch) 86 84.2 Zerynthia (Fisto kelebeği) ve Archon (Apollo) Türlerinin Korunması Amaç: Zerynthia ve Archon kelebek türlerinin var olan popülasyonların ı , ana besin kaynakları olan Aristolochia'yı doğa dostu bir şekild e yöneterek korumak ve güçlendirmek. harita 33 Archon ve Zerynıhıa turlerlnin GAP alanındaki da{lılımıve bu da{lılımın öncelik il Alanlar'la ilışklsl (ClAyşegü/ Domoç & Hilary Welch) Zerynthia deyrollei, Archon apol/inus ve Archon popülasyonlarının son 10-15 yılda %25 ile 50 oranında apollinaris larvaları genellikle ekilebilir topraklarda azaldığı kaydedilmiştir. bulunan Aristolochia cinsine ait bitkilerle beslenir. Bu türleri etkileyen başka tehditler de Top r ağ ı n geleneksel yollarla i şlendiğ i ve besi bu l unmaktadı r. Ot ve böcek ö ldürücü kimyasalların h ayvan l arı tarafında n çekilen pulluklarla sürüldüğü ku l lanılması , kentleşme ve turizmin gelişmesi yerlerde bu bitkiler ve kelebekler yaşa ml arını birçok yerel popülasyo nun yok o lmas ına neden sürdürebilirler; çü nkü pulluk bitkilerin köklerine olmuştur. Dolayısıyla bu kelebek türleri, doğa dostu zarar vermez. Ancak son yıllarda metal pulluklar ve toprak yönetiminin değerli birer göstergesidir. traktörle toprağı derin sürmeye geçilmesi,Aristo/ochia Popüla syo nlarının izlenmesi ve A 1-A2 projeleri bitkileriyle birlikte ona bağlı kelebek türlerine de kapsamında korunmaları için uygun yönetim büyük zarar ve rmişt ir. Batı Anado lu'da bu kelebek önlemlerinin alınması önerilmektedir. resim 53 Mardin Da{lları'nda atla çekilen saban kullanımı Geleneksel, düşük yo{lunluklu arazi yönetım l uygu la m alarının sürdürülmesi. birçok türün neslini devam enırebllmesi içın şarttır (OH & G Welch) 87 BS BİTKİLER Bölgede iki önemli Bitki A l anı (ÔBA) belirlenmiştir: türleri içermesi güç, hatta olanaksızd ı r (Aşağıdaki Ceylanpına r Devlet Üretme Çiftliği ve Karacadağ harita sorunu ortaya koymaktadır) . (Ôzhatay ve diğerleri , 2003). ikisi de projenin Öncelikli • Birçok taksonun kesin yeri belli değild ir. Seçilen Alanlar'ı arasında yer a l maktadır. Ancak bölgede (10x 10 km)'lik karelerin bile her zaman doğru görülen bütün tehdit altındaki bitki türlerinin olduğundan emin o l unamamaktadır. korunmasını garantileyecek etkili koruma eylemleri • Taksonların ekolojik gereksinimleri önerilmesiyle ilgili bazı sorunlar bulunmaktadır: bilinmemektedir. • Tü rler bütün bö lgeye dağılmış durumdadır; sınırlı • Hertaksonu etkileyen tehditler bilinmemektedir. say ı da öncelikli biyolojik çeşitlilik alanının büt ün b u harita 34 Bütün tehdıt altındaki bıtki t aksonlann ı n korunan 1 alanlarda 1 koru man ın .. güçlü90nO r--- ' • gösteren harita - ' ~ '' . (C>Ayşegül Domaç ... 1t ' & Hılary Welch) ... ' .... ' ı \ ı ı •"l"' r ı ı . .\ ..:.t {"; ~ ·; . : ı } ·t ' ' ' Hıl ' ' i .•.. .f"( l a l > ~ + j f ı t .±1Jt"- iSfF'--_:-\- ' '' 1T ~ r-;" ı ~" -rr ı f H- t++ ı-\l~ ı-r-\ .. 1 ... - Anahtar Sorıalanlar= Seçilmiş öncelikli Alanlar Sayılar= Her karede bulunan tehdit altındaki bitki Yeıil noktalar= Bütün anahtar bitki taksonların ı kapsamak taksonu sayısı (üstünde sayı bulunmayan kareler. tehdit için gereken minimum kareler seti (GAP alanına endemik altında bitki taksonu içermemektedir ya da o alan için veri ve /veya nesli tehlike altında ya da çok tehlikede olanlar bulunmamaktadır). anahtar takson l a rdır). Bitkiler- belirli taksonlar ya da topluluklar - için koruma önerileri getirmeden önce şunların yapılması önerilmektedir: 85.1 Yerel Botanikçileri Eğitme ve Veri Toplama Amaç: Bölgenin en fazla tehdit altındaki bitki türleri h akk ın da d oğru ve güncel bilgi toplayarak nerelerde koruma eylemi gerçe k l eş tirmek g e rekti ğini saptamak. Yerel üniversitelerdeki (örneğin Şan lı urfa'daki Harran bütün tehdit altındaki taksonların yerlerinin belirlenip Üniversitesi ve Diya r bak ır 'daki Dicle Üniversitesi) haritalandırıiması konusunda teşvik edilmeleri botanikçileri n, a raşt ı rma ve tanımlama teknikleri gerekmektedir. Her takson (mümkünse) sayılacaktır, konusunda eğ itilm es i ve en büyük önce l iğe sahip toprak ku ll anı mı (güncel habitat yönetimi) ve başlıca taksonl ardan (bakınız Proje Veri Seti) başl a mak üzere, tehditler belirlenecektir. 85.2 Acil Koruma Stratejisi Amaç: İnsan etkinlikleri yüzü nden küresel, ulusal ya da yerel ölçekte tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan taksonlar için acil (tercihen in situ) koru ma sa ğ l aya cak bir strateji gelişt ir mek. Bilinen tek popülasyonunun yak ı n bir tehdit le (örneğin acil ve etkili koruma sağ l ayacak acil durum stratejileri imar faa liyetleri, t arla sürme ya da yaba ni ot ö ldürme ge l iştirilmelidir. iş lem l eri) karşı ka rşıya olduğu anlaşı l an taksonlar için 88 85.3 Tür Eylem Pla nla rı Amaç: Tehdit a ltındaki türleri korumak için uygun koruma ve / veya habitat yönetimini belirlemek. Toplanan verilerle her anahtar tür için ana hatlarıyla Tü r Eylem Plan ı hazırlanmalıd ır ve bu p lanlar uygun yerel koruma önlemleri içermelidir. 85.4.i Sürdürülebilir Kullanım-Bahçecilik Amaç: Yetiştirilebilecek ve yöre ha l k ın a gelir g etirebilecek yöreye has bitkileri be lirlemek. Bu konuda daha çok araştırma yapılması gereklidir; resim 54 Frırillarla ancak, Fritillaria imperia/is çok gösterişli bir çiçektir imperialis ve büyük ekonomik d eğe re sahip yerli bitkilere iyi bir (OMehmeı örnektir. Bahçecilikte çok sevilen bir süs bitkisidir ve Koyuncu) g eçmişte doğadan toplanıp ihraç edi lm işti r. Bugünse doğa l o rtamın da tam bir yasal koruma altında olan bu tür; Gaziantep, Adıyaman ve Şanlıurfa'da ticari olarak yet iş t i rilip Avrupa'ya ihraç edilmektedir. Günümüzde bitki doku kültürü yöntemleri ku llanılarak laboratuvarlarda üretilebilen soğanlar, ilaç sanayinde streroid yapımınd a kullanı l an kimyasallar açısından zengindir. 85.4.ii Sürdürülebilir Kullanım - Yetiştirm e ya da Hasat Amaç: Yerel geçim kaynaklarını çeş itlend i rmek ve yerel kökenli ürünler üretmek. Bozkır floras ı türlerinin pazar ürünü olarak kullanı lması Laboratuvar testleri P. terebinthus meyvesinin yağının araşt ı rılabilir. Bu amaçla bitkiler ye ti şti rileb i li r ya yüksek miktarda E vitamini ve uçucu yağla r i çerd i ğini da sü rdürülebilir olarak toplanabilir. Ö rneğ in , ve doğal antiseptik özellikler taşıdı ğın ı göstermektedir Pistacia tereblnthus ve P. atlantlca Siirt ve Mardin (T. Hemingway'in kişisel yorumu). Diğer ürünler civarında sabun üretiminde ve kafeinsiz kahve yerine arasında , yerel bitki çayları ve bitkisel il açla r ın ya nı kullanılmaktadır. B ı ttım sabunu geleneksel olarak sıra , turistik eşya pazarı için ku rutulmuş çiçeklerde yer kepeğe ve d i ğer cilt soru nl arına karş ı kullanılmaktadır. alabilir. resim 55 KUTU 16 DHKD Soğanlı Bitkiler Yerli Kardelen Galanıhus sp. Vretim Projesi yabani ortamdan toplanması 1990'1arda Turklye DoOal Hayatı Koruma OemeOi yüzünden (OHKD Fauna and Flora lntematlonal (FFlJ i$blrll0fyfe tehdit alt ında Toros ~lan nda on yıllık bir proje yürüterek kardelen olan. ancak artık Galanılıus tlwesli sooanlarının yerli üretimini sajilamış. ticari olarak zaman içinde uç köy ve 250 köylu proje,e katılmıştır. yetiştirilerek yöre halk ı na Proje, yaban sGOanl!n uluslararası tlcaıet çfn aıın sOrdOrOleblllr miktarda toplanması ve bunun sürdürülebilir olmaması gelir sa~layan gerekçesiyle ballatılmıştı~ Projenin. başka yerlerde türlere gOzel bir tekrarlanabilecek bir model olması öngonılmuşM örnek Tamamen k6y ortamında yürütülen proje. kırsal (CAykuı ince) kalkınma. yerel ba~lllk ~itimi uluslararası hukuk. adU ticaret ve çevresel tüketici unsurlann içermektedir ilk hasat 1996 yılında yapılmış. 1999'da soQanlar lngllteıe pazarlannda tavan fiyattan sablmış ve"koruma derlcesl"yle etiketlendlrllmlştlr Talepler arzın çok ilstQnde gerçekleşmiş ve soOanlann tamamı sezon 89 ÖA4 Kilis Seçilme nedenleri: Türkiye'de tombul kelerin Stenodactylus grandiceps görüldüğü tek yerdir. Küresel ölçe kte bu tür; Türkiye, Suriye, Irak, Ürdün ve Suudi Arabistan ' ın kuzeyiyle sınırlıdır. Kilis bölgesi ay nı zamanda avurt lağın Mesocricetus auratus Avrupa kıtasında yaşadığı bilinen tek yerdir. Koruma öncelikleri: Tombul kelerin Stenodactylus grandiceps korunması. Yalnızca üç tür içeren çok az veri kaydedi l miştir (sürüngen ve çiftyaşa rlar, bitkiler); bunların biri anahtar türdür. tablo 25 ÖA4.1 Öncelikli Alan içinde Stenodactylus Buôncellkll grandiceps'ın yerinin ve karş ı karşıya bulundu ğu olası Alan'da kaydedılen tehditlerin belirlenmesi için araştırma yapılması . anahtartur ÖA4.2 Gerekirse koruma alanı oluşturulmas ı . ÖA4.3 Koruma stratejisi / Tür Eylem Planı oluşturulması ve uygulanmas ı . ÖAS İnekli ve Azaplı Gölleri Seçilme nedenleri: İki göl ve geniş sazlıklar içeren, bölge aç ı sından benzersiz ve önemli su laka lan (Bu alandaki üçüncü göl olan Gölbaşı, yaban hayat ı aç ı sından önemli görünmemektedir.). Koruma öncelikleri: Pasba ş patka Aythya nyroca, çay ır delicesi Circus pygargus, turna Grus grus ve bıyıklı sumru Chlidoniashybridus dahil olmak üzere sula kalan kuş toplulukları. 70 takso n kayded ilmi ştir (ku ş l ar, kelebekler); bunlardan S'i anahtar taksondur. tablo26 Grup Puan Anahtartaksonlar ÖAS.1 Tüm türlerin durumunun ve popülasyon- Bu ôncelikli larının belirlenmesi için kapsamlı bir üreyen ku ş Alan'da Kuılar 6 Pholocrocorox wgmeus kayded,len 6 Ciron/o dconio araştırması yapılması . anahtar ve ÖAS.2 Alanı ilkbahar ve sonbahar göçlerinde 6 Aytlıyo nyroco belı neç taksonlar kullanan göçmen kuşların düzenli olarak izlenmesi. belineç Circus pygorgus ÖAS.3 Var o lan ve potansiyel tehditlerin 6 Oenonıhe hlsponlca belirlenmesi için alanda ve çevresinde hidroloji 5 Hippolois longulda incelemesi yap ıl ması ve arazi kullanımının belineç Sylvio horıensis belirlenmesi. 6 LanM sena tor ÖAS.4 Yukarıdaki sonuçlara dayanarak, alandaki 6 Emberlıo melonocephala doğa koruma özelliklerinin korunmas ı için bir yönetim Kelebekler 6E Satyriumıobni planının hazırlanıp uygulanmas ı. 3GE Melonorg/o ıııea sıandfussi ÖAS.5 Alan ÖKA ilan edilmişti r. Kuş popülasyon la rı- nın ulu s l araras ı kriterlere uyması halinde ÖÇKB ve / veya Ramsar A l anı o larak listelenmesi önerilebilir. resim59 lneklı GOiü (uzaktakı) ve Azaplı GOiü (ôndekı) (CH&G Welch) 92 ÖA6 Karkamış- Birecik Barajları Arası Seçilme nedenleri: Bölge nin en çok boz u l mu ş ve bö l ünmü ş iki bitki örtüsü topluluğunu içermektedir. Fı rat boyunca bozu l mamı ş tek nehir kıy ı s ı h ab i tat ı bu l u nmaktad ı r. Koruma öncelikleri: Ne h ir k ıy ı s ı ve kuru bozk ı r fauna top l u l ukla rı nın nadir bir karı ş ım ı nı içeren Fırat Biyolojik Çeşi tli l i k S ı ca k Nokta sı n d a , bu topluluklar a ra s ınd a çok tehlikede kategorisinde olan ke l aynak l arın Geronticus eremita ya rı tutsak bir popülasyonu, küçük karabatak Phalacrocorax pygmeus, çöl toygarı Ammomanes d eserti ve çizgili ishakkuşu Otus brucei; Fırat k a p l umba ğas ı Rafetus euphraticus (nehirde nadir o larak bulunur; ancak b u a landa kumda ve ça kıl yatak larınd a va rlı ğ ını sürdürmektedir); çizgili s ı rt l an Hyaena hyaena ve nadir bir endemik ot olan Cousinia birecikensis b ul un m aktadı r. Puan Anahtar taksonlar tablo 27 (Bütün gruplardan) 136 takson kaydedilmiştir; Grup Buôncellkli Büyük Me meliler 2 Hyaena hyaena bunlardan 35'1 anahtar taksondur. Alan'da Ku ş l ar 6 Pha/acrocorax pygmeuı kaydedılen Birecik çevresi, yabancı l ar ve özellikle yabancı kuş 6 Ciconia ciconla anahtar ve gözlemcileri ta rafından y ıll ardır ziyaret edildiğin den, belirteç ıaksonlar 1 Geronlicus eremlta büyük olasılıkla bütün Güneydoğu Anadolu içinde 6 Aythya nyroca en iyi belgelenmiş alandır. Alandaki çekici unsurlar 3 Ammaperdix gristogularls şunlardır: belineç Francallnus francolınus • Avrupa'daki tek popülasyonları Güneydoğu belineç Pterocles orientalis Anadolu'da bulunan türlerin birçoğu bu alanda görülebilmektedir; 3 Otusbruceı 6 Otusscops • Birecik'te turizm altyap ı sı gelişmiştir; Apusaffın ls • Alana şu anda güvenli bir şeklide ulaşılabilmektedir. s bellneç Cery/e rud/s Ne var ki alanda ku ş l arın bugünkü durumu 1970 ve Coracias garrulus BO'lere kıyasla çok kötüleş m işt ir. Bunun başlıca nedeni 6 nehir yönetimindeki değişiklik l er ve çevrede tarımın 3 Ammomanes desfflı yoğunlaşmasıdır. 5 Hippola/s languida Kelaynak Geronticus eremita koru ma aç ısında n çok 5 Sylvia mysrocea büyük öneme sa hiptir. Ay n ı zamanda ku ş gözlemcileri bellneç Sylvia hortensls ve bu rayı ziyaret eden turistler için en ilgi çekici 6 Lanius senator u nsurlardan biridir. Do l ayıs ı y l a kuş l a r, yöre h alk ı 5 Passer moabitlcus için hem dolaylı hem de doğ ru dan bir gelir kaynağ ı 5 Petronla brachydacty/o oluşturmaktadır. Zeugma arkeolojik a l anı da bu yörenin 3 Petronla xanthocollis turizm açısından bir başka ö nemli unsurudur. 3 Rhodospiza obsolera 6 Emberlza melanocephala Sürüngen / 1 Rafetus euphrarlcus Çiftya~rlar 2 Asoccus e//sae 4 Eublepharls angramainyu 2 Acanrhodaaylus bosk/onus 3 Eirenis rorhl resimler60 4 Leptoryph/ops macrorhynchus &61 Kelebekler 2 Gegenes nosrrodamus üstteki Kelaynak 2 Euch~belemıo btlem/o Geronıicus 4 Gonep ıtryx ckoparra raurica eremiıa (CRobm 2 Danaus chtysJppus clttysippus Chı ıı enden) alttaki 3GE Melanargla riıea srandfussl 2001 yılında 5 Pseudochazara rhtltphassa Birecik yakınlarında Bit kiler 6GE Cerasııum hausskntdıtil vurulan çizgilı 6GE Camelina anama/o sırt l a n Hyaena 2 Astragalus brachystachys hyaena (CWWF Türkiye / ô Emre SGE Papaver cla110tum Can) 93 resim 62 ÔA6.1 Yöre için tarım, kültür, turizm ve doğa Kireçli ~azlar koruma hedeflerini içeren entegre bir ka l kınma planı buradaki bır peyzaı OzellıQıdır. hazırlanması ve uygulanması. Burası Bırecik'ıeki ÔA6.2 Çizgili sı rtlan Hyaena hyaena, karakulak Kelaynak üreıım Caracal caraca/, vaşak Lynx lynx ve kurtların Can is /upus istasyonunun arkasında kalan varlığını ve dağıl ımın ı değerlendirmek üzere bir yaban vadi ve ~azdır. hayatı araştırması yapılması. (CH & G Welch) ÔA6.3 Nehirde (Suriye sınırına doğru) , kum ve çakıl yataklarında ve Hancağız Baraj Gölü'nde üreyen kuşların araştırılması. ilgili makamlardan izin alındığı takdirde, Karkamış Barajı 'nın güneyinde bir araştırma yürütülmesi büyük öncelik taşımaktad ır. Burada resim 63 nehir kenarı ormanı v e bunu çevreleyen bitki örtüsü Küçuk habitatları olduğ u bildirilmiştir. Bu habitatlar, Fırat'ın karabataklar bu bölüm ünde başka bir yerde bulunmamaktadır ve Phalacrocorax pygmeus, Güneydoğu Anadolu genelinde de oldukça nadirdir. Karkamış'ıa ÔA6.4 Kelaynak Geronticus eremita:Türün (Birecik yuvalayan koloni Bozkır ı öncelikli Alanı dahli olmak üzere) üreme (CMurar Biricik) istasyon u dışındaki beslenme alanlarının belirlenip korunması (bakınız 82.2 projesı). ÔA6.5 Fırat kap l umbağası Rafetus euphraticus: Türün (var olan ve potansiyel) üreme alanlarının belirlenmesi; koru ma altına alınmış bir üreme alanı olu ş turulu p yönetilmesi için DSI ve Çevre ve Orman Bakanlığı ile i l işki kuru lm ası (bakmız83.1 projesı). resim 64 1995 yılında ÔA6.6 Su seviyesini Birecik barajındaki 2001 Bırecık1n ilkbahar seviyesinde ya da daha altında tutarak elde kuzeyinde nehır kalan tüm nehir kıyısı hab itatlarının korunması. kıyısı habiıatlan . Burası artık ÔA6.7 Birecik yakınlarındaki eski t a t lı su ıamarnensu sulakalanlarını yeniden oluşturma suretiyle, kelaynak altında kalmıştır. Geronticus eremita için beslenme alanları, eskiden (CH & G Welch) nehirdeki adalarda yuvalayan türler için alternatif yuvalama alan l ar ı ve Fırat kaplumbağası Rafetus euphraticus için üreme alanları oluşturulması. Bu reslmler65 aynı zamanda kuş gözlemcilerinin burada daha fazla ve66 kalmalarını ve yeniden gelmelerini teşvik edecek bir 1995yılında unsur olacaktır. Fıra ı'ı n Karkamış ÔA6.8 Ava yasak alan ilan edilmesi. ve Birecik arasında kalan ÔA6.9 Turizm altyapısının geliştlrllmesl (bakınız A6 kısmı (üsne) projesi) ve Birecik'in bölgede yaban hayatı turizminin ve (altta) aynı yerin 2002\jeki merkezi haline getirilmesi. durumu. Nehrin ÔA6.10 Çevre ve Orman Bakanlığı 'yla işbirliği en son su içinde, yen i kelaynak ziyaretçi merkezinin Güneydoğu düzeyiyle ilgili Anadolu Bölgesi dahilinde bir koruma merkezine planlar gözden geçirilmezse, dönüştürülmesi. Kültür ve Turizm Bakanlığı 'nın da bu nehirdeki adalar sürece katılmas ı . Tanıtım malzemeleri hazırlanması ve kıyı habiıaıla rı ve yöreden özverili in sa nların eğitilerek turistik tamamen yok olacaktır. deneyimin art ırılma s ı , bunun da turistlerin daha uzun (CH&GWekh) ve daha sık ziyaretle rine olanak sağlaması. ÔA6.11 Bölgenin biyolojik çeşitliliğini korumak için bir korunan alan ilan edilmesi. 94 ÖA7 Birecik-Atatürk Barajları Arası Seçilme nedenleri: Peyzaj de ğ e rle r i ; güzel man zara lı , tari hi önemi olan bir alan. Zeugma ve Rumkale tarihi şehir kal ı nt ı larını içerir. Koruma öncelikleri: Nehrin üstündeki kaya lı k l a rda üreyen yırtıc ı ku ş lar : Küçük akbaba Neophron percnopterus ve tavşan cıl Hieraaetus fasciatus; nehir boyunca, özellikle de nehrin s ı ğ ve a kı ş ının yava ş old u ğ u yerlerde F ı rat kap l umba ğ as ı Rafetus euphraticus. (Büt ün gruplardan} 105 takson kaydedi l miştir; t ablo 28 · ~· Bu ôncelıklı b unlardan 26's ı anahtar takson dur. Büyük Memeliler 2 Hyaena hyaena Alan'da kaydedilen ÔA7.1 Peyzaj değerleri ni gözeten ve makul Kuşla r belirteç Neaphron percnopterus - · anahtar 4 Hieraaerus fasc/atus ölçülerde yerel turizmin ge li şmesine olanak tan ı yan bir ve belirteç koruma a l anı ilan edilmesi. 3 Ammoperdixgriseogularis taksonlar ÔA 7.2 Nehlrboyunca 'yabanı l ' deneyimleriçin 6 Caprimulgus europaeus tekne gezileri düzenlenmesi o l anağın ın araştırılması 5 Apusaffinis (bakınız 84 projesı); diğe r turizm fı rsa tl a rın ın gözden belirteç Ceryle rudis geçirilmesi. 6 Corocias garrulus ÔA 7.3 Fı rat ka pl umbağas ı Rafetus euphraticus için 6 Oenanthe hlspanica araşt ı rma yapı l ması ve koruma sağ l anması (bokınız 5 Hippolais languida 83. ı projesn. 5 Sylvia mystacea ÔA 7.4 Nehrin iki yakası n daki bireylerin aynı belirteç Sy/via hortensis p opülasyona ait olup ol m ad ı ~ ın ın anlaşılması için 5 Si rto tephronato çizgili s ı rt l an Hyaena hyaena araşt ır mas ı yapılması. 6 Lanius senotor A tatürk Barajı DSI Enformasyo n Merkezi'nde çizgili 5 Posser mooblticus s ırtl an h akkı nda bilgilendirici b roşü rl er dağıtılmas ı . s Petronio brachdoctykı ÔA 7.5 Atatürk Ba raj ı DSI En formasyon Merkezl'nin 3 Petronio xanrhcollis Adıyaman ve Nemrut Dağ ı 'n a g iden t uristlere 3 Rhodosplza obsoleara hizmet verecek şekilde ge l işt irilm esi o l asılığının 2 Emberiza cineraceo değe rl e ndi ri lmesi. 6 Emberizo hortulana 6 Emberiza melanocephola Sürüngen / 1 Rofetus euphrat/cus Çiftya~arl ar 2 Acanthodacty/us bosklanus Kelebekler belirteç Archon apollinus apallinus 1 Ca/otis fousra fausra 4 Meli taea colllna collina Bit kiler 3GE Hypericum capltatum var. cop/torum 6GE Asıragalus balkisensıs 2 Astragalus brachystachys 6GE Sel/la mesopaıamıco resimler 67 ve 68 yukarıda solda 2002 yılında Fırat'ın Halfeti'dekl kısm ı solda Fırat yakınında tarıma elverışlı "otlar~ Adıyaman (CH & G Welch) 95 ÖAB Birecik Bozkırı Seçilme nedenleri: Var olan kuş top l u l ukları, burada hala önemli yaşam alanlarının bulunduğunu göstermektedir ve Fırat ' a yakın olma s ı alanı benzersiz k ı lmaktadır. Koruma öncelikleri: Ba şta küçük kerkenez Fa/co naumanni, bağırtlak Pterocles orientalis, çizgili sırtlan Hyaena hyaena, nadir endemik ot olan Cousiania birecikensis ve iki kelebek türü: Mezopotamya kolotisi Colotis fausta fa usta ve Nicholl'ün esmergözü Plebeius py/aon nichollae olmak üzere bozkır çayırlığı topl u luk l arını korumak, güçlendirmek ve restore etmek. tablo 29 Grup Puan Anahtar !aksonlar (Bütün gruplardan) 122 takson kayded i lm iştir, Bu Öncelikli Büyük Memeliler 2 Hyaena hyaena bunlardan 33'ü anahtar taksondur. Alan'da kaydedılen ÔAB.1 Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 'nın toprak Kuşla r belirteç Neaphron percnopcerus anahtar ve kalitesi hakkındaki değerlend irmesine başvurula rak, belirteç taksonlar belirteç Circus pygargus tarım yapılması önlenebilecek alan l arın belirlenmesi. Falco naumanni 2 ÖA8.2 Bu alanın A 1 Kuru çayırlık araştırma ve A2 Ammoperdixgriseogularis 3 Çevre dostu tarım ı teşvik etmek için tarımsal strateji Pteracles orienralis belirteç projeleri kapsamına eklenmesi. belirteç Cerylerudis ÔAB.3 Elde kalmış en iyi bozkırların belirlenmesi 6 Corocias garrulus için bütün t ür g ru plarında araştırma yapılması. 6 Lullula arborea ÖAB.4 Büyük memeli, özellikle çizg ili sırtlan 6 Oenonthe hispanica Hyaena hyaena araştırma s ı yapılması. 5 Sy/via mysracea ÖAB.5 Çevre ve Orman Bakanlığı ve Jandarma ile belirteç Sy/via horrensis işbirliği içinde avlanma yasağının özellikle çizgili sırtlan 5 Sirıa rephronata için uygulanmasının sağ l anmas ı . 6 Lanius senator ÖA8.6 Küçük kerkenezln Falco naumanni araştırılıp 6 lonius nubicus ko runması için okullara yönelik bir eğitim ve araştırma 5 Posser moabicicus projesi uygu l anması (bakınızC2.3projesı). resimler69-71 5 Petraııia brachdactyla ÖA8.7 Tarım alanlarının yayılmas ı Cousinia yukarıda solda için tehdit oluşturmaktadır. Bu türün BaQırtlak Pcerocles 3 Perraııia xanthcollis birecikensis orientalıs Fıra ı 'ta 3 Rhodospiza obsoleata yalnızca iki yerde bu lu nduğu bilinmektedir. neredeyse Birincisinde ta rım arazileri arasında kalan şeritle tamamen yok 2 Emberiza cineraceo sın ı r l ıdır; d i ğeri nd eyse hala bozulmamış habitatta olmuştur. On 6 Emberiza hortulana beş yıl önce, yetişmektedir. Türün korunması için ikinci alandaki 6 Emberiza melanocephala Birecık'te her geleneksel kullanım belgelenmeli ve sürdürülmelidir. gün şafak vaktı Sürüngen / 1 Raferus euphratlcus binlerce birey Çi ftya ş arlar içeren sürülerin 2 Assacus elisae su içmeye geldlQI görülürdü. 2 Acanchodacrylus boskianus (CDavid Hosking) 4 Eirenls coronella yukarıda sa{Jda 4 Pseudosyclophis persicus Fıstık monokültürü, 4 Leproryph/ops macrorhynchus pek az türün Kelebekler belirteç Archon apollinus apollinus kullanabildiQi bir 1 Colorls fausta fausta habitat ortaya çıkarmaktadır; 2 Tomares callimachus bunlardan biri 1 Pltblus pylaon nlchollae boz alamecektir Rhodospiza 4 Meliraea collina collina obsoleca 3GE Melanargia titea standfussi (CDavid Hosking). 5 Pseudachazara thelephassa O fa!Jıda Ba9ırtlakların Bitkiler l GE Causinia birecikensls yok olma sının 6GE Ascragalus balkisens/s en önemli Astragalus brachystachys nedeni, büyük 2 olasılıkla kuru 6GE Scilla mesopotamica ova bozk ı rının sürülmesidir (OH &GWelch) 96 ÖA9 Atatürk Baraj Gö/ü'nün Güneydoğusu ve Kıyı Bozkırı Seçilme nedenleri: K ı yıdaki kireçtaşı stepleri ve bun l arın sığ, ça murlu su kenar l arı, sucul bitkiler, omurga s ızlar ve buralara yumurtlayan balıklar için önemli geçiş yaşam a l anları oluşturmaktad ı r. Koruma öncelikleri: Yuvalayan F ı rat kap l umbağası Rafetus euphraticus; beslenen ve yuvalayan su kuşları; üreme potansiyeli olan çö lkoşa rı Cursorius cursor; yeşil arıkuşunun Merops persicus Türkiye'deki en büyük yuvalama kolonisi; kuzeyde Fırat'ın üstündeki kayalık yamaçlar, y ı rtıcı kuşlar için potansiyel yuvalama alanıdır; Pontia daplidice Türkiye'de yalnızca Güneydoğu Anadolu'da yaşar. Grup Puan Anahtar !aksonlar tablo 30 Bu Oncellkll Büyük Memeliler 2 Hyaena hyaena (Bütün gruplardan) 108 takson kaydedilmi şt i r; Alan'd a 6 Ciconia ciconia bunlardan 26'sı anahtar taksondur. Kuş l a r kaydedilen belirteç Gypsfulvus anahtar ve ÖA9.1 Çizgili sırtlan Hyaena hyaena ve belirteç taksonlaı belirteç Circus pygargus karakulak Caracal caracal ağırl ı klı bir büyük memeli 2 Folca naumannl araşt ır mas ı yaparak türlerin dağılımının saptan ma s ı 3 Ammaperdlxgriseogularis ve çizgili sırtlan avının ciddi bir tehdit oluşturup belirteç Burhinus oed/cnemus ol u şturmad ı ğının anlaşılması . 3 C&lllOrius anıt ÖA9.2 Sukuş l arının üred i ği adaları belirlemek üzere belirteç Pterocles arienralis barajın bu yakasının tekne ile araşt ırılm ası (bakınız 5 Apusaffinls Proje ÔA 10.1). 3 Merops persicus ÖA9.3 Üreyen yırtıcı kuş l arı belirlemek üzere 6 Coraclas garrulus kuzeydeki kayal ı k yamaç l arın a raştırılması . belirteç Calandrella rufescens ÖA9.4 Kıyı steplerinde üreyen ku ş l arın araşt ırı l ması: Bu alan, çöl koşarı Cursorius cursor ve kocagöz Burhinus 6 Lullula arbareo oedicnemus için potansiyel öneme sa hiptir. 6 Oenonthe hlsponlca ÖA9.5 Üreyen yeş il ar ı kuşu alanlarının izlenmesi ve 5 Hippolais longuldo gerekli biçi mde korunm as ı . Atatürk Barajı c i varı ndak i 5 Sylvla mystoceo uygun habitatlarda başka köloni olup olmadığ ı nın 6 Lanius mlnro dikkatli biçimde araştırılm ası. 6 Lanius senator ÖA9.6 GAP-BKl'nin yaban haya tı projesinin 6 Lanius nub/cus tamamlanması ve Bozova civarı nın F ıra t ka p l umba ğası 5 Petronla brochydocryla Rafetus euphraticus için uygun bir in situ üreme 3 Petronla xonrhoco//is a la n ı olabileceğini saptayan 2002/3 bu l gularının 3 Rhodosplzo obso/eora uyg ul anması (Funda Küçükcan'ın kişisel yorumu). 2 Emberiza clneraceo ÖA9.7 Zeng in bitki a l an l arı bulunursa, bu alan larda 6 Emberiza melonocephalo kelebek araş t ı rmaları yürütü 1mesi. Sürüngen / Çiftyaşa rla r 1 Rafetus euphroticus ÖA9.8 Bu ala nı n A1 Kuru çay ı rl ı k araştırma ve A2 Kelebekler ı ·., :'.::\' '· :;/"' b:.,...,~ _-;ı .. ,.. :~ Çevre dostu tarımı teşvik etm ek için tarımsal strateji 6 Hyponephele wognerl wognerl projeleri kapsamına eklenmesi. SGE Melonargia gruml reslmler72 3GE Me/anarglo titeo stondfussl ve73 5 Pseudochoıoro thelephossa solda 2001 yılında bölgede sa ptanan çôlkoşan Cursorius cursar, tü rün burada üreme olasılıgınır o ldugunu gösteriyor (CA/ain ıouıent) sa~da Atatürk Baraj GOIO'nOn g ü neydogu kıyısı (CH&GWelch) 97 ÖA10 Atatürk Baraj Gölü Adaları Seçilme nedenleri: Üreyen sukuşları; martılar ve sumrular. Koruma öncelikleri: Üreyen su kuşları barındırdığı saptanan adaların ya da uzak yarımadaların korunmasını sağlamak . Üreyen kuşları barındırdığı kıyıdan görülen tek ada ÖA10 .1 Bu proje baraj gölündeki tüm adaları ziyaret buradad ır. Ancak aradaki mesafe yüzünden, teleskopla ederek. var olan üreyen kuşları araştırmayı, olası bile yaln ı zca bir tek tür tanımla nabilm işt ir : Sumru tehditleri belirlemeyi ve gerekli koruma önlemlerini Sterna hlrundo. Baraj gölü y ıll andıkça, adalar üreyen önermeyi amaç l amaktadır. su kuşları için, insanlar tara fından rahatsız edilmedikleri Kışlayan kuşlarca kullanımının izlenmesi için, bu takdirde, önemli s ı ğ ın ak l a r haline gelebilir. alan 82.6 projesi içi ne alınmıştır. ÖA11 Nemrut Dağı Seçilme nedenleri: Buradaki beş bitki örtüsü topluluğunun farklı yüksekliklerde olması , büyük bir habitat ve tür çeşitliliğiyle olağanüstü güzellikte bir peyzaj oluşmasını sağlamı ştır. Öncelikli Alan ' ın bir kısmı Milli Park 'tı r. Zirve ise arkeolojik ve kü ltürel önemi dolayısıyla 1987 yılında Dünya Miras Alanı ilan edilmiştir. Koruma öncelikleri: Kelebekler (61 takson) ve bitkiler (tehdit altında 46 takson) oldukça iyi bir şekilde incelenmiştir; listemizde yalnızca bu Öncelikli Alan'da görülen 14 anahtar taksondan onu Güneydoğu Anadolu'ya endemiktir. (Bütün gruplardan) 201 taksan kaydedilmiştir ; bunlardan 43'ü anahtar taksondur. resimler 74-76 yukarıda soldo NemrutDal)ı Zirvesi ve arkeolojik alan (CH&GWeldı) yukarıda sa~da Kızılca kuyrukkakan Oenonthe xonrhoprymno. rurkiye'de üreyen bir tür olarak büyük ölçüde Güneydol)u Anadolu'yla sınırlıdır (Cllobin Chirrenden) 01a~ıda Esencik köyü üstlerinde güzel manzara (C>H&GWelch) 98 ÖA 11.1 Mutlak koruma gerektirebilecek alanların , Grup Puan Anahtar taksonlar tablo31 belirlenmesi için, türlerin Milli Park ve önerilen ek Buôncelıklı Büyük Memeliler Capra oegagrus Alan'da alandaki yerlerinin belgelenmesi. Büyük memeliler için Ku~ lar 6 Ciconlo clconla kaydedılen anahtar türler boz ayı Ursus arctos, vaşak Lynx lynx ve anahtar belirteç Neophron percnopıerus dağ keçisidir Capra aegagrus. ve belirteç belirteç Gyps fulvus taksonlar ÖA11 .2 Polyommatus dama dama için araştırma ve 2 Falco naumannl inceleme yapılması . Bu çok nadir endemik kelebek Apus affinls türünün artık nesli tükenmiş olabilir. Yalnızca Nemrut belirteç Cerylerudis Dağı 'nda (buradaki popülasyonunun kritik derecede 6 Coracias garrulus küçük olduğu san ı lmaktadır) ve Malatya'da (yeni bir Lullula arborea barajın yapılacağı alanda) bu lundu ğu bilinmektedir. 6 Oenanthe hlspanlco Bu türe ait ola s ı bir popülasyon bulunduğu takdirde, Oenanthe xanrhoprymno acil koruma çalışmaları yapılması önerilmektedir. Hippolais languido ÖA 11 .3 Var olan koruma alanının (Milli Park) Hippolais olivetorum büyüklüğün ü n ve yapısının Fırat ' ın batı yakasındaki Sylvia mysıacea olağanüstü güzellikte dağ peyzajını kapsayacak şekilde g en iş letilmes i ( bakınız Öncelikli Alanlar, belirteç Sylvia horıensis harita 36). Uydu görüntüleri buranın diğer öncelikli 5 Sirto ıephrono ıo Alanlar'da bulunmayan beş bitki örtüsü toplulu ğ una 6 Lanius minor ait büyük, görünüşe göre el değmemiş alanlar 6 Lanius senaror içerdiğini göstermektedir. Sürdürülebilir ve çevre 6 Lanius nublcus dostu arazi yönetimi buradaki en büyük gereksinim Petronla brachydocıylo olarak karş ım ı za çıkmaktadır. Petronia xanthoco/1/s ÖA 11.4 Tüm alan için bir yönetim planının 2 Emberiza cinerocea hazırla nı p uyg u lanmas ı. 6 Emberiza horıulono ÖA 11.5 Avlanma yasağının uygulanması ve var 6 Emberlza melanoceplıolo olan ava yasak bölgenin gen işletilmesin i n gözden Sürüngen/ Rafetus euphra ılcus geçirilmesi; ava yasak olan bölgenin Milli Park / Çiftyaşarlar koruma alanı tabelalarıyla işaretlenmesi . Kelebekler belirteç Zerynıh /a deyrollti ÖA 11.6 Aşırı otlatma ve aşırı yem bitkisi kesimi gibi habltatlara zarar veren faaliyetlerin kontrol al t ına 2E" LyaHna tup/ınıtlaı alınması; rotasyona dayalı, sürdürülebilir, (erozyon 6E Satyriumzabnl yüzünden) peyzajın ve buradaki biyolojik çeşitliliğin bütünlüğü için tehdit o lu şturmaya cak kesim rejimleri ve (yem bitkisi varlığına göre hektar başına belli sayıda besi hayvanı otlatılması gibi) otlatma çözümlerini destekleyecek teşviklerin yöre halkıyla birlikte belirlenmesi; tanıtı l ması ve uygulanm as ı. ÖA 11 .7 Ekoturlzm faaliyetlerinin gel i şti ri lmesi (bakınız A6projesı) . Yöre halkının nitelikli kılav u z olarak eğitilmesi ; kılavuzların ziyaretçi gruplara, özellikle Bitkiler görmek istedikleri şeyler hakkında benzersiz (ve pazarlanabilir) yerel bilgiler verebilmesinin sağlanması . Yaban h ayatına ait özellikleriyle bu çekici doğal alan, arkeoloji, kuş gözlemi, kelebekler, dağ florası, dağ yürüyüş l e r i gibi çok farklı alanlarda uzmanlaşmış grupları çekecek çe.şitl i öğe l ere sahiptir. resim 77 Septimus Severus Roma KôpıüsO, turistlerin ilgilendigl pel< çok yerden bıridir (OH&GWelch). 99 12-15 Numaralı Öncelikli Alanlar: Orta Doğu Ova Bozkm Çayırlık/an Biyosfer Rezervi 12-15 numaralı Öncelikli Alanlar, Orta Doğu Ova Bozkırı Çayırlıkları alt ekolojik bölgesi içindedir ve Fırat ' la Dicle arasındaki bölgede bir zamanlar hakim olan bitki örtüsü topluluklarının elde kalmış en iyi örneklerini temsil eder. Bölgede (Ceylan Gazel/o subgutturosa ve toy Otis tarda gibi) bulunan birçok büyük ve karizmatik tür bu habitatın geniş, bakir alanlarında yaşamaya uyum sağlamıştır. Ancak bu yaşam alanları, artan toprak işleme ve yerleşim faaliyetleri sonucu bugün oldukça parçalanmış durumdadır. Bu durum bu türlerin Türkiye'deki varlığını tehdit etmektedir. Ayrıca diğer alanlarla karşılaştırıldığında, bu habitatın barındırdığı omurgasız türlere ait topluluklar konusunda pek az şey bilinmektedir; kelebekler h akk ında neredeyse hiç bilgimiz yoktur. A1 Ku ru çayırlık araştı rma projesi ve A2 Çevre dostu tarımı teşvik etmek için tarımsal strateji, bu habitatın karş ı karşıya o ldu ğu büyük tehlikeleri belirlemeyi ve çözümler üretmeyi hedeflemektedir. Ancak bütün ekosistem i korumak için uzun vadeli koruma ve kontrollü yönetim uygulanması gerekir. Dolayısıyla burada dört alanı da kapsayacak bir Biyosfer Rezervi oluşturulması ciddi şeki ld e önerilmektedir. resimler 78-80 Şanhurfa'dan üç bozkır alanı (CH& GWelch) 100 ÖA 72 Akçakale Bozkın Seçilme nedenleri: Varlığını sürdüren el değmemiş Orta Doğu Ova Bozkır Çayırı için seçilmiştir. Bu alan, uzun vadeli sulama planları tarafından tehdit edilmektedir. Koruma öncelikleri: Bozkır bitki örtüsü topluluklarının özellikle k ılkuyruk bağırtlak Pteroc/es alchata ve ceylan Gazel/o subgutturosa için korunması ve mümkünse restorasyonu. 32 tür kaydedilmişti r (kuşlar, sürüngen ve çiftyaşarlar, m em e liler); bunlardan onu anahtar türdür. ÔA 12.1 Çizgili s ı rtla n Hyaena hyaena ve ceylan tablo 32 Gazel/o subgutturosa araştırma l arı yapı l ması . Ceylan Grup Puan Anahtar türler Bu Oncelikll popülasyonu bulunduğu takdirde avlanma yasağ ı Büyük Memeliler 2 Gaze/Ja subgurıurosıı Alan"da uygu l anması ve etkili koruma sağ l anmas ı . Kuşlar 3 A mmoperdix grlseogularis kaydedilen anahtar ve ÔA 12.2 Bitki ve kelebek araştı rma l arı yapı l ması . belirteç Francolinus froncolinus belirteç turler ÔA 12.3 Dev kertenkele Varanus griseus'un 3 Prerocles olchoro popülasyonunu ve dağ ılımını belirlemek üzere belirteç Calandrel/o rufescens araştırma yapılması (bakınız 83.2 projesı}. 6 Oenanıhe hlsponıco ÖA 12.4 Tarım ve Köyişleri Bakanlığı'nın toprak 3 Rhodospizo obsolera kalitesi hakkındaki değerlendirmesine başvurularak 6 Emberlzo horrulona tarım yapılma s ı önlenebilecek alanların belirlenmesi. 6 Emberizo melonoctplıofa ÔA 12.S Var olan yönetimin belgelenmesi. Sürüngen / 2 Voronus gr/seus ÔA 12.6 Bu alanın A 1 ve A2 projeleri kapsamına Çiftyaşarlar eklenmesi. 4 Mesolino~ Bitkiler 2 Asrrogolus brochys ıochys resim B1 ~nso/do Ceylanpınar üretme lstasyonu'nda korunan ceylan Gazel/o subgurrurosa - Akçakale bölgesinde az sayıda yabani bireyin ya şama çlzlml olasılı91 var Kılkuyruk baQırtlak Prtıocks alchoıa (O WWF-Türkıyel (ODanPowem ô. Emre Can). resim 82 Akçakale civarında bu9 daygıller bozkırı. Bölgede bu habitata ait yalnızca birkaç geniş alan hayatta kalmıştır Birç09unun koruma açısından Onemi bilinmemektedır, ancak hepsi de Y09un tarımdan dolayı tehdıt altındadır (CH & G Welch). 101 ÖA13 Urfa Bozkırı tablo33 Seçilme nedenleri: Orta Doğu Ova Bozk ırı Çay ı r lıkları topluluklarına ait büyük ve kısmen e l Bu ôncelıkli Alan'da değmemiş a la nlar. kaydedılen Koruma öncelikleri: Varlığ ın ı sürdüren bozulmamı ş çayır top l ul u k larının doğa dostu anahtar ve belirteç taksonlar (geleneksel) yönetimi. (Bütün gruplardan) 55 takson kaydedilmiştir; Grup Puan Anahtar t•ksonlar bunlardan 13'ü anahtar taksondur. Büyük Memeliler 2 Gazel/o subgutturosa ÖA 13.1 Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 'nın toprak Kuılar belirteç Circus pygargus kalitesi hakkındaki değerlendirmesine başvurularak 2 Falco naumonnl tarım yapı l ması önlenebilecek a l anların belirlenmesi. belirteç Francolinus lroncolinus ÖA 131 Önemli a l anların saptanması için bitki ve belirteç Calondrella nıfescens kelebek araştırmaları yapılması. 6 Oenonthe hiıpanica ÖA 13.3 Ala nı n bugünkü kullanımının belgelenmesi; 6 Lonius ssenator yetiştirilen bitkiler, kullanılan tar ı m il açları ve gü breler, 3 Rhodospizaobsoleta tarım faaliyetlerinin zamanlaması, otlatma rejimleri, SOrOngen / Çl ftyaıarlar 4 Leptotyph/ops macrarhynchus rekreasyonel kullan ı m, avlanma bask ıs ı , vs. Kelebekler 2 Spialia asthtlde11 osrhelderi ÔA 13.4 Bu a l anın A 1 ve A2 projeleri kapsamına 4 Muschampio poggel poggel eklenmesi. 6 Hyponephele waneri wogneri reslm83 Bozkır taygan 3GE Melonarg/o rireo standfuss/ Calandrello 5 Pseudachozoro thelephasso lxachydactylo kuru Bitkiler 1 Gttanium tuberasum deserrl-syriocum çayırlarda görtilen tı~k bır kvş tOrildür SGE Popa ver clavorum (CIMurat 8azd~an). ÖA14 Batı Ceylanpınar Seçilme nedenleri: Orta Doğu Ova Bozkırı Çay ı rlıkl arı toplu l uklarına ait büyük ve el değmemiş alanlar. Koruma öncelikleri: Doğal bitki örtüsü toplulukla rının korunması için elde kalan çayırl ı kların sürdürülebilir yönetimi. 41 tür kaydedi lm iştir (kuşlar, sürüngen ve çiftyaşar l ar); bunlardan 9'u anahtar türdür. tablo 34 Grup Puan Anahtar türler ÖA 14.1 Tarım ve Köyiş l erl Bakanlığı 'nın toprak Bu öncelikli Kuılar belirteç Grcus pygorgus kalitesi hakkındaki değerlendirmesine başvurularak Alan'da kaydedılen 3 Ammaperdix griseogularis tarım yapılması önlenebilecek a lan ların belirlenmesi. anahtar ve 6 Coroc/os garrulus ÖA 14.2 Çizgili sırt l an Hyaena hyaena, ceylan Gazella belirteç taksonlar belirteç Co/ondrella rufescens subgutturosa, bitki ve kelebek araştırmaları yapılması. 6 Oenonıhe hispanlca ÖA 14.3 Dev kertenkele Varanus griseus'un s Petronla brachydacty;a popülasyonunu ve dağılımını belirlemek üzere 3 Rhodospiza absoleata araştırma yapılması (bakınız 83.2 projesı) . ÖA 14.4 Var olan yönetimin belgelenmesi. 6 Emberiza horrulano ÖA 14.S Bu alanın A 1 ve A2 projeleri kapsam ına 6 Emberiza melanocephala eklenmesi. Sürüngen/ 2 Varonus griseus Çlftyaşarlar 4 fi,.niı coronelio resim 84 Kum kekl'91 Ammopeıdix grlseogularis: Kuru kayalık bozkırlarda görülen karakteristik bir türdür ve Türkiye'de ureyen bir kuş olarak GOneydogu Anadolu'yta sınırlıdır. (OPaul Do/ıertY) 102 ÖA 15 Doğu Ceylanpınar (Ceylanpınar Devlet Üretme Çiftliği) Seçilme nedenleri: Önemli Bitki A l anı ve Önemli Kuş Alanı 'dır. Elde kalmış Orta Doğu Ova Bozkırı Çayırlıkları toplulukl arına ait, tamamı devletin mülkiyetinde ve yönetiminde olan bu büyük alan, bozk ı r çayırlık l arının sürdürülebilir kullanımı konusunda uluslararası çapta bir örnek uygulama alan ı olma potansiyelini taş ım aktadır. Devlet üretme ç iftli ğ i yak la şık 175.650 hektarlık bir alanı kaplamakta ve bunun %41 ka d a rı yarı doğal bozk ı r bitki örtüsü barındırma kta dır. Kaydedilen 482 bitki taksonunun 55 tanesi ulusal ölçekte nadirdir ve ekimi yapılan bitkilerin yabani atalar ının dikkat çekici bir bölümünü oluşturmaktadır. Bu a l anın büyük bölümü, sulama planları yüzünden tehdit a l tındadır. Koruma öncelikleri: Toy Otis tarda ve ceylan Gazel/o subgutturosa geni ş , bakir bozkırlara muhta çtır; bu türlerin buradaki (yabani) popülasyon l arında görülecek ar tı ş, habitat yönetimi ve tür korumadaki başarının bir belirtecidir. 89 t akson kayded i lmişt i r (kuş l a r, sürüngen ve çiftyaşa r la r, , .... . tablo 3S ke lebekler, bitkiler}; bunlardan 27'si anahta r türdür. Buôncelıklı belirteç Circus pygargus Kuş l ar Alan'da O A ı 5.1 Konakevi / Arslan bab a ( lbra h lmağa} Dere 2 Folco noumannl kaydedılen anahtar ve civarında ku ş araşt ırması ya pıl a rak çizgili ishakkuşun u n - · belirteç Froncollnus francolinus belırteç turler Otus brucei ve su yo lla rı boyunca suku ş l a rı nın 2 Oıistardo d urumunun beli rlenmesi. belirteç Burh inus oedlcnemus ÔA 15.2 Tarım ve Köyişle ri Baka nlığı'n ı n toprak 3 Pterocles olchaıa k alitesi h a kkındaki değe rl e ndirm es ine başvu rula rak 2 Otusbrucei ta rım yap ı l mas ı önlenebilecek alanl a rın belirlenmesi. 6 Coracias garrulus Ô A ı 5.3 Birörnek uyg ulam a a lanı ol uşturulm as ı . belirteç Colandrella rufescens Arazi devlete ait o ldu ğu ndan , buras ı bozkır çayı rlığ ı 6 Oen anrhe hispanica to plulukları için etkili koruma ve gerçekçi bir ekonomik 5 Sylvia mysıacea g etiri sa ğlayacak uygun yön etim rejimlerinin 6 Lanius mlnor o lu şturulm ası için önemli bir alandır. Sürdürülebilir bir 6 Lonius senator y ö netim sistem inin ge l iştiri l me s i için Devlet Üretme 5 Passer moablticus Ç iftll ğl'y le i şbi rli ğ i yapılma s ı g e rekmektedir. Ba şarı 2 Petro n io brachdacry/a göstergesi olacak türler, ceylan Gazella subgutturosa, 3 Rhodospiza absoleıa t oy Otis tarda, kılku yruk ba ğırtl a k Pterocles olchoto ve 6 Emberiza hortulana d ev kertenkele Voronus griseus'dur. 6 Emberiza melanocepha/a Ô A 15.4 Bütün sürülmeyen v e yarı doğ a l bozkır Sürüngen I 4 Hyla savignyl ça yırlığ ı alanlar o labildiğ in ce korunarak bu habitatla Çiftya~rlar ili şki li benzersiz to pluluk l a rın korunm ası. Bu Öncelikli 1 Testudo graeca Al a n 'ı n A ı ve A2 projeleri kapsamın a eklenmesi. 5 Cyrropodıon scaber Ô A ı 5.5 Devlet üretme Çifti iği 'nde toy Otis torda ve 2 Voran us griseus m ezgeldek Tetrox tetrax'ın yılın tüm za ma nl arın d a ki 5 Caluber ~ıromaculo ıus durumunun a n laşılması için a ra ştırm a ya p ı lmas ı . 4 Eirenls coronello Ô A 15.6 Taylara tam koruma sa ğ l am a k için var olan 4 Pseudocyclophis persicııs yasa l a rın uygu lanma sı. 5 dlo resim 85 Lampides boetkus (OManın Davies) 103 ÖA16 Harran Seçilme nedenleri: 2001 yılı alan çalı ş masında keşfedilen bilimse l a ç ıdan yeni, endemik bir kertenkele olan Acanthodactylus harranensis ve Harran ' ın uluslara ra s ı tarihi ve arkeolojik önemi. Koruma öncelikleri: Endemik kertenke le için koruma sağ lanması. Bu ulu s l araras ı düzeyde önemli alanda arkeoloj ik turizmi n desteklenmesi için yerel t urizm a l tyap ı sının mevcut 1. Derece Si t yapı s ının korunarak g e liştiri l m es i , buranın Dünya Miras A l anı olm as ının önerilmesi. 25 takson kaydedilmiştir (kuşlar, sürüngen ve çiftyaşarlar, bitkiler); bunlardan S'i anahtar türdür. t ablo 36 Grup Puan Anahtar türler ÔA 16.1 Acanthodactylus harranensis'in dağılımının Bu öncelikli Ku ıla r belirteç Francolinus francolinus ve habitat tercihlerinin belirlenmesi, uygun korumanın Alan'da kaydedılen 6 Coracias gaffulus sağlanması. anahrarve 6 Emberiıa melanocephalo ÔA 16.2 Yerel turizm altyapısının turist çekmek ve be lırteç türler Sürüngen / 2 Asaccus elisae gelen turistlere o lumlu bir izlenim, kaliteli bir deneyim Çiftyaıarlar sunmak üzere mevcut yapı korunarak geliştiri lm esi. l GE Accanıhodacıylus harranensis Temel konularda eğitimli rehberler ve temiz lokantalar Bitkiler 6GE Camelına anomala en büyük önceliği taşımaktadır. Arkeologlar ve r esimler 86·88 Acanrhadacrylus ziyaretçi merkezi tasarımcılarıyla aşağıdaki konularda harranensis· işbirliği yapılma s ı gerekmektedir: Projenin 2001 yılı • Daha fazla arkeolojik araştırmanın planlanması ya alan ça l ışması nda da önerilmesi; keşfedilen yeni bırtur • Buranın ge l işimi ve arkeolojik öneminin (C/brahim Baran) korunması; Harran arkeoloji ve mimarisi • Burada nelerin ilg i çekici olduğu ve bunl arı n en iyi (so/da CH&G nası l sun ulabileceği ; Welch, soMa • Harran tanıt ı m turunun gelişt i rilm es i; CWWF·Tıirkıye/ • Yöre insan l arı na kılavuzluk eğitimi verilmesi. U~ur Zeydanlı) ÔA 16.3 H a r ra n 'ın Dünya Miras Alanı olmas ı için teklif ÖA 17 Batı Karacadağ Seçilme nedenleri: Volkanik bozkırlara bağlı benzersiz bitki örtüsü toplulukları . Koruma öncelikleri: Araştırma ve incelemeler. tablo 37 65 takson kayd edilm iştir (memeliler, kuş l ar, sürüngen Grup Puan Anahtar turler Bu Oncelikll Büyük Memeliler 3 Capra aegogrus ve çlftya şarla r, bitkiler); bunlardan 18'1 anahtar türdür. Alan'da Kuşlar 6 Ciconia ciconlo Kimi yerlerine alt hiç kay ıt bulunmayan bu Öncelikli kayded ı len belirteç Neophron percnoprerus anahtar ve Alan h akkındak i eldeki verilerimiz çok kısıtlıdır. belirteç ıurler Uydu görüntülerinden elde edilen bitki örtüsü 2 Folca naumonnl top lulukla rı , bu alanda daha çok kelebekler ve 3 Ammoperdixgrlseogulorls bitkilerde yansımas ın ı bulacak benzersiz bir ka r ışıma 6 Corac/as gorrulus işaret etmektedir. Do l ay ı s ıyl a , en başta tek bir öneri belirteç Calandrellaruftseens getirilmektedir: 6 Oenanthe hlspon/ca ÔA 17.1 Anahtar a l a nların , t ehditlerin ve uyg un 5 Hippolais longuida koruma eylemlerinin belirlenebilmesi için, özellikle 6 Hlppolais oliverorum kelebekler ve bitkiler üzerin e yoğu nlaşan daha fazla 5 sıııa tephronoıo araştır ma ve inceleme ya pılm ası . 6 Lan/us senaror 5 Perronia broclıdocrylo 3 Perronla xonthocollis 2 Emberiza clnerocea 6 Ember/zo m Sürüngen / Çiltyaıarlar 1 Roferus euphrolkus Bitkiler 2 Astragaluseryrhr oıoen lus resim 89 3GE C/cer edılnaspermum Lothyrus ırochycarpus 3GE Laıhyrus ırochycorpus (OSelçuk Ertek ÖA78 Doğu Kara cadağ Seçilme nedenleri: Sekiz ulusal ölçekte nadir taksonun tamamen ya da büyük ölçüde bu alanla sınırlı olduğu bir ÔBA; dağ ayrıca çeşit li önemli tahılın ehlileştirilmesinde oynadığı rol nedeniyle tarihi öneme sa hiptir. Üreyen bozkır öt l eğe ni Sylvia conspicil/ata; Türkiye'de türün ü rediği bilinen tek alan o l duğundan ÔKA'dı r. Koruma öncelikleri: Endemik türlerle tablo 38 yükseklerde bulunan v e bozkır ötleğeni Sylvia Buôncelikll Kuşlar 6 C/conio clcon/a Alan'da conspicil/ata için yuvala ma habitatı ol u ştura n belirteç Neophron percnopterus kaydedilen Astragalus microcephalus bozkırlarına anahtar ve Fa/co naumannl belirteç türler özellikle dikkat etmek kaydıy l a, benzersiz belirteç Calondrella rufescens bitki toplu l u k l a rının korunması. 6 Oenonthe hispanlco 45 takson kaydedilmi ştir ( ku ş lar, bir sürüngen, bitkiler); Sylv/o consplclllata bunlardan 1 6's ı anahtar türdür. 6 Emberiza melanocepholo Bitkiler 3GE Prırocoryumlru~ 2GE HespMs h«lgrl 4GE Crocus /elch tllnll Astroga/us erythrotoenlus 3GE Clcer echlnospermum Lothyrus g/oeospMfHl5 resim 90 Yavru ları 3GE Lothyrus trac/ıyaıtpUJ için besin 3GE Al/fum vorie90ıum taşıyan bozkır SGE Scrophularla nıesopolOmitıı ötl e{ıeni Sylvio conspieillaıa. 5GE VfflJascunılfmlr Karacada9, 2002 6GE Trlgonosdodlum ıulıemıın (OH & G Welch). 105 ÔA 18.1 Anahtar alan ların ve alan s ınırlarının ÖA 18.4 Alana statü kazand ı rıl m as ı . Dağ ş u anda belirlenmesi için var olan botan ik verilerinin Önem li Bitki Al a nı (ÔBA, Ôzhatay, Byfıe l d ve Atay, ku ll a nılma s ı ve b otanikçi lere dan ı şı lma sı. 2003) ve Önemli Kuş Alan ı [Bi rdlife lnternational ÖA 18.2 Boz kır öt l eğeni Sylviaconspicillata için tarafından tanımlanan ÖKA (Heath ve Evans, 2000)] ekolojik inceleme yapı lması ( bakınız 82.5 projesi). olarak kabu l edilmektedir. Dağın 1500 metreden ÔA 18.3 Otlatma, Astragalusçıkarımı ve kesimi, yukarıdaki her yeri için tam koruma uygul anması turizmin gelişmesi (a landa kışın kayak sporu önerilmektedir. yap ılm a ktadtr) ve da ğ ın zirvesinde bulunan ant enlerle ÖA 18.5 Bölge için hazırl a n acak sosyal gelişme planl arı ilgili tüm işl etm e ve bak ım çal ı şmaları dahil o lmak için diğer gruplarla birlikte ça l ış ılm ası. Böylece yöre üzere, zarar verici bütün faaliyetlerin kontrol edilmesi halkının yaşamındaki deği şik likle r in, a l anın koruma için bir yönetim p l an ı n ı n hazırlanıp uygu l anması . açısın dan taşı<;Jığı önemi etkilememesinin sağlanması . resim91 Asrragofus mlcrıx:eplıafus bozkın, Karacada~ (CH&G Welch) ÖA19 Devegeçidi Baraj Gölü Seçilme nedenleri: Burada Van Gölü mart ı sı Larus armenicus kışın önemli say ıl a rda görülmektedir (2002'de 1500 kadar b i rey), pasbaş patka Aythya nyroca üremektedir ve 2002 ilkbahar/ yaz sezonunda Fırat kaplumbağası Rafetus euphraticus kaydedilmiştir. Koruma öncelikleri: DSİ ile birlikte çalışarak Fırat kap lumb ağası Rafetus euphraticus için güvenli üreme alan (lar)ı oluşturmak ve kuş gözlem turizmini geliştirmek. 31 tür ka ydedilmiştir ( kuşlar, sürüngen ve çiftyaşarlar, bitkiler}; bunlardan dördü anahtar türdür. tablo 39 D19.1 Ku ş l a rın ala nı y ı l boyunca kullanmasıyla ilgili Buôncelıkll sistem atik bir araştırma Dicle Üniversitesi tarafından Alan'da f-K_u_şı_ar-----+-6--+_a_con_ıa_c_ıc_on_ıa_ ____-ı kaydedilen 6 Aythya nyroca 1997/9 8 yı lı nda gerçek l eştir il mişt ir; sonuçlar yayım a anahtar türler hazı r lanmaktad ır. Üreme, geç i ş ve kış lama konusunda 6 Emberiza melanocepha/a elde edilecek ayrın tılı bilgiler sayesinde, alanın kuşlar Sürüngen/ Rofeıuseuphraticus Çl ftyaşarlar açısın dan taşıdığ ı koruma önemi ve baraj ve çevresinin kuş gözlemi için odak noktası olarak geliştiri l ebi l me resim 92 potansiyeli değer l e ndiril eb ilecekt i r. Ak ka natlı D19.2 Yıl boyunca alanın Fırat kaplum bağası sumrular Rafetus euphraticus tarafından kullanım ı nı saptamak Chlidonias feucoprerus için a raştırma yapılması. Ka y ıt say ı ları , yuvalama ilkbahar göç denemelerinin yeri ve başarı oranı (bakın ız 83. 7 projesı) . döneminde Devegeçidi'nde D19.3 Avlanmanın yasaklanma s ı için baraj gölü ve sıkça c i varının Yaban Hayatı Koruma Sahası ilan edilmesi. görülmektedir (CPaul DohertiJ. 106 ÖA20 Hazro Seçilme nedenleri: İki b itki örtüsü topluluğunu barı n d ıran büyük ve görece el değmemiş bir alandır (a razi ça lı şma ları ile o n ayla n mıştır). Koruma öncelikleri: Var olan toprak yönetimi rejimlerinin ko r unm as ı ve iyile ş tirilmes iyle peyzaj değerlerin i n ve şah kartal Aquila heliaca başta olmak üzere tür toplu l uklarının korunması. Koruma a l an ı ilan edilmesinin dikkate alı nm ası. 68 takson kaydedilmiştir (kuşlar, sürüngen ve Grup Puan Anahtar türler tablo 40 çiftyaşa rl ar, kelebekler); bunlardan 17'si anahtar türdür. Bu öncelikli Kuşlar 6 C/conia dcon/o Alan'da ÖA 20.1 Olası bodur yı l an Eirenis lineomacu/atus 6 Accipi ıer brevipı!S kaydedilen anahtar tOrler yaşam alanların ı n a raştı rıl arak, türün bu Öncelikli Alan 4 Aqu//a helıaco içindeki varlığını n anlaş ıl ması . 6 Coraclas gonulus ÖA 20.2 A l anı değerlendirmek için a raşt ı rma l ar 6 Oenanrhe hisponica yapı l ması . Büyük memeliler (dağ keçisi Capra aegagrus, 5 Hippoials Janguida boz ayı Ursusarctos, yabandomuzu Susscrofa, ve kurt 6 Hippolals oliveıorum Canis lupus), kelebekler, sürüngen ve çiftyaşarlar, 5 Sitra tephronoıo bitkiler; ayrıca özellikle dağ l arda üreyen kuşların daha 6 Lan/us m/nor ayrıntılı olarak incelenmesi. 6 Lan/us senoıor ÖA 20.3 Araştırma bulgularının gerektirdiği 6 Lan/us nublcus korumanın sağlanması için korunan alan ilan edilmesi. s Perronla brochydocry/o ÖA 20.4 Var olan toprak yönetimi rejimlerinin 3 Petronia xanıhocallis belgelenmesi ve sürdürülmesi. 2 Emberiza clnerocea ÖA 20.5 Alanın turizm potansiyelinin araştırılmas ı 6 Emberiza melonacephala (yürüyüş, tırmanış) ve uygunsa A6 projesine dahil Sürüngen / Çiftyaşarlar 1 Testudo groeca edilmesi. 3 Elrenis ilntomaculaıus ÖA21 Doğu Anadolu Meşe Ormanı Seçilme nedenleri: Bölgede başka bir yerde bulunmayan el değmemiş b itki örtüsü top lu luğ u. Koruma öncelikleri: GAP alanı d ı şı nda bu ve beı;ızeri bitki örtüsü topluluklarının araştırılarak koruma değeri en yüksek alan ya da a l anların belirlenmesi. Türlere yönelik veri yoktur. ÖA 21.1 Bitki örtüsü h aritas ı bu alanın GAP alanındaki benzersiz li ğine işa ret ederken, uydu görüntüleri kuzeyde ve doğuda , Van Gölü'nün güneybatısında, benzer habitatlara ait geniş alanlar oldu ğu nu gösterm ektedir. Benzer habitatlar barındıran bütün bu alanların - büyük memeliler, kuşlar, kelebekler.ve bitkiler açısından - a raştırı l ması resim 93 ve böylece koruma değeri en yüksek alan ya da alanların belirlenmesi önerilmektedir. Van Gölü'nü (sagda) ve GAP a l anının kuzey ucunu (sol alrıaki siyah çizgı) gösteren uydu g örüntüsü 5.4. 3 spektral bantlar kullanılarak hazırlanm ıştır. 21 numara lı ônceliklı Alan kırm ızı ile işaretlenmiş, (GAP alanının dışına uzanan) benzer odunsu bitki örtüsü ise yeşil olarak belirtilm iştir (OL.andsaı) 11\'7 ÖA22 Mardin Dağları - Biyosfer Rezervi Seçilme n edenleri: S ınırlı yayı lı m a l an ın a sahip kelebekler ve b itki türleri dahil zengin tür çeşit lil iğ i b arı nd ı ra n benzersiz m eş e ağa ç lı k ve ç alılı k l a rı . Koruma ön celikleri: Belgeleme, kontrol ve geleneksel yönet im rejimlerine devam edilmesi suretiyle doğa l bitki örtüsü toplu l uklarının korunması ve güçlendirilmesi. (Bütün gruplardan) 267 ta kson kaydedilmiştir; bunlardan 69'u anahtar taksondur. Kelebekler 4 Muıch~m;iap~g~~ tablo41 Grup Puan Anahtar !aksonlar 4 Thymellcus novus Buôncelıklı Büyük Memeliler 3 Copro oegagrus belirteç Zerynthls deyroflel Alan'da ı Hyoena hyaena belirteç Archorı opollinus apolflnus kaydedılen anahtar Kuşlar 6 Ckonio clconia 3 Archorı opollinaris ve belırteç 2 Falconoumannl 2 Anthochorls cardamlnes phoenissa taksonlar 3 Nrımoperdix griseogularis 2 Clgorlıls ocamas acamas 6 Orusscops ı Clgoritis maxima 6 Coıocios garrulus 2 Tomares cafllmachus 3 Apusalfinls 2 Tomores ıomanovl romanovl 3 Ammomanes deserti lGE Satyrıumnıarcıdwıı n1< ıulı rı 1:' · belirteç Calondrella rufescens 6E Soryılum ıobnl 6 lullulo arborea 2 Argynnls odippe taurlca 6 Oenonthe hispanlca 4 Melltoeo co/lina col/ina s Hippolois languida 6 Hyponephe/e wagnerl wagneıl 6 Hippolais oliveıorum SGE Mtlanaıgla gruml s Sylvio mystocea 4 Hlppoıchlo paıisatis belirteç Sylvlo hortensls s Pseudochoıara thelephassa s Sirto tephronota Bitkiler 2GE Hellorropium ferruqıneıwı., , 6 loniusmlnor 2GE Centoureo daV'ısıı 6 Lanius sena tor 2GE lsotıs moıdınensis 6 Lanius nubicus 2 Malcolmıo micranılw s "'tronia bıachydacryla 2GE Eremopoa ınardint n o;is 3 "'tronia xonthocollis 4GE Crocus lelchtlinll 2 Embeıizo cineracea 2GE Al'J90 vesııııı 6 Emberiza hortu/ana SGE ScutellarioorientaUs lıatı!ısknechı11 6 Emberiza melanocepha/a 2GE Stochys bayıopioıum Sürüngen I 4 Hyla savlgniy 2GE Teuc11um paederatordes Çiftyaşartar 2GE Astragalus clavatus 1 Tesrudo graeca 3GE Asrıagalus mardmensıs 4 Cyrropadion heterocercus lGE Asııagalus sıoıonıl s Cyrropadıon scaber 6GE Altıum armerıoıdes 4 lactrta fNlnceps 3GE Allium vaıiegaıum 4 Eilen/5 collariS 3GE Allıvm wendelboanum 4 Eirenis coronella 4GE Hyoclnthella sr11tensis 3 Eirenis ıoth l 4GE Musca11 discalaı 4 Pseudocyclophis perslcus 4GE Oplırys bornmuellerı carduchorum resim 94 4 leptotyph/ops macrorhynchus 2GE /olııenıa dıchoıoma smtım ı sıi 2001 yılı alan çalışması sırasında ÔA 22.1 En iyi alanla rı n belirlenmesi için (bütün Mardin Da!)ları'nın Orta Oo!)u Kuru grupla r için) a raşt ı rmalar yapılmas ı . Tüm Mardin Ova Bozkırıyla Dağla rı alt ekoloj ik bölgesini içerecek Mardin Dağları bi rleşt l!)I yerde Biyolojik Çeşit lili k At l a sı ha z ırl am a çal ı şma l arının çöl toygan başlatı l ması (alt ekobölgeler için 45. sayfadaki Sonuçlar Ammomanes deserri bölümü harita 17'ye bakınız). bulunmuşıur; ÔA 22.2 Tarı m ve Köyiş l eri Bakanl ı ğ ı 'n ı n toprak burası türün kalitesi hakkınd aki değer l endirmesine başvurularak Avrupa'da bilinen ikinci üreme ta rım yapı lm as ı ö nlenebilecek ala nların belirlenmesi. alanıdır ÔA 22.3 Petrol ç ı ka rım ı ve sondajlarla ilgili durumun (ORobm araştırılmas ı (2001 y ıl ında Üçköymevkii ile ilgili Chırtenden). 108 resimler9S ve96 Mardin DaQlan'nın ikJ anahtar sürungen türü: soldo ipliksi yılan Lepcoryphlops macrorhynchus (C/brahim Boran) sa!Jda Karinalı keler Cyrtopodlan scaber (C/brahlm Boran) planlar vardı) . Herhangi bir çalışma başlamadan önce ÔA 22.9 Ekoturlzmin gelişmesinin teşvik edilmesi kapsamlı bir Çevre Etki Değerlendlrmesi'nin yap ılması (bak. A6 projesi, sayfa 74). Buradaki olas ılı klar mimarlık, ve gerekli peyzaj ve doğa koruma önlemlerinin tarih, bitkiler, kelebekler ve doğa yürüyüşleridir. uygulanması . ÔA 22.1 OB oz ayı Ursus arctos, vaşak Lynx lynx, ceylan ÔA 22.4 Meşe çalılık ve ağaçlıklarının geleneksel Gazella subgutturosa, dağkeçisi Capra aegagrus ve yönetiminin sürdürülmesi ve belgelenmesi. çizgili sırtlan Hyaena hyaena üzerine yoğunlaşan büyük ÔA 22.5 Tehditlerin ve yararlı uygulamaların memeli araştırması yapılması. belirlenmesi için yıl boyunca toprak kullanımının ÖA 22.11 Mardin Dağları 'nda ve bölgede endemik araştırılması . Melanargiagrumi kelebek türünün koruma girişimleri ÖA 22.6 Çevre ve yaban hayatı dostu tarım için bayrak tür olarak ön plana çıkarılması . uygulamalarını ödüllendlrmek a ma c ıyl a çiftçilere ödeme ya pılm~sını içeren, Mardin Dağları tarım sa l resimler 97-100 destek sistemi için fizibilite çal ı şmasının yapılmas ı. ÔA 22.7 Bütün alanın bir Biyosfer Rezervi olarak ilan edilmesi. Bu alt ekolojik bölge tamamen Güneydoğu mesopocamka Anadolu'ya özgü olan birçok unsuru barındırmaktad ı r, (CMarıin lAwıes) Ostsa!Jda dolayısıyla koru nma sı çok önemlidir. Bu koruma statü Mardin DaQlan sü bir tarımsal destek sistemi başlatmak için gereken meşe çalılıQının mali kayna kları n bulunmasını da sağlayabilir (proje karakterıstik kuşu olan taş bOlbOIO ÔA22.6). Bir yönetim planının hazırlanıp uygulanması. lrania gucıuralis ÔA 22.8 Anahtar bölgeler için uygun nitelikte ek (CHanne&Jens korunan alan ilan edilmesinin sağlanması . Eriksen) altta Nadir bir alan: Üçköy'de gen iş, e l deQmem lş meşe çalılıQı ala n ı. Bu rası peıro l ç ı karımı faaliyetleri nedeniyle tehdit altında dı r (CH & G Welch). 109 ôncelikli 23-27 Numaralı Alanlar: Dicle Nehri Vadisi Biyosfer Rezervi 23-27 numaralı Öncelikli Alanlar'ın hepsi Dicle Nehri boyunca Devegeçidi Deresi'yle Suriye ve Irak sınırları arasında bulunmaktadır. Burası henüz el değmemiş bir nehir parçasıdır. Daha aşağıda ve yukarıda barajlar yapılmış olmasına karşın, burası hala nehir k ı yısı yaşam alanlarının tüm çeşit l erini barındırmaktadır. En önemlisi, mevsime göre değişen su düzeylerine ve akışına sahiptir. Ancak bu özellikler, planlanan llısu ve Cizre baraj inşaatlarının tehdidi altındadır. Alanın benzersizliği büyük ölçüde kuş türlerinde kendini göstermektedir. Anahtar türler arasında toy Otis tarda (20 yıl gibi yakın bir süre önce Dicle taşkın alanında oldukça fazla olduğu sanılan popüiasyonun ancak küçük bir bölümü kalmıştır}, büyük k ı zkuşu Hoplopıerus indicus (nehirdeki çakıllı adaların bu tür için önemli olduğu san ıl maktadır) ve yeşil arı kuşu Merops persicus bulunur. Alan, üreme potansiyeline sahip çok miktarda yırtıcı kuş barındırmaktadır. Araştırma sırasında 17 tür kaydedilmiştir; bunun o yöredeki düşük nüfus yoğun luğuna bağlı olarak türlere fazla zarar verilmemesine bağlı olduğu san ılmaktadır. Fırat kaplumbağası Rafeıus euphraticus Dicle ve kollarında oldukça s ı k görülmektedir. Nehrin bu kısmı farklı karakterde ve farklı koruma önceliklerine sahip beş Öncelikli Alan'a bölünmüştür, ama hepsi bir bütün olarak iş l ev görmektedir ve dolayısıyla stratejik koruma ve yönetim açısından tek bir koruma alanı altında toplanmaları yerinde olacaktır. resimler 101 -ı06 Dıde manzaraları: 701 Batman'ın gOneyı; 102 Yanarsu ile blrleııiQi yer; 703 Çatalsu; 104 llısu; ıos Oıre (ramamı Ol-/ &G Welch~ 106 Bostana (OMurar Bozdajan) ÖA23 Dicle Taşkın Alanı Seçilme nedenleri: Hala doğal olan nehir kıy ı sı bitki örtüsü top l u lu kları ve su rejimleri burada bölgenin en çok çeşide sahip kuş toplu lukl arı nın barınmas ın i sağlamıştır. Özellikle, üreyen büyük bir leylek Ciconia ciconia popülasyonu ve üreme potansiyeli taşıyan 13 yırtıcı kuş türü göze çarpmaktadır. Fırat kaplumbağası Rafetus euphraticus büyük olasılık l a tüm alanı kullanmaktadır. Koruma öncelikleri: Fırat kaplumbağas ı Rafetus euphraticus'un nehir ve kolları boyunca geleneksel yuvalama alanlarında yuva yapabilmesi için uygun koşulların devamının sağlanması. Taşkın alanının nehir kıyısı habitatlarına ve bunlara bitişik Batman'ın hemen bat ı sındaki habitatlara bağımlı olanlar başta olmak üzere, çeşitli üreyen kuş topluluklarının korunması. Grup Puan Anahtar !aksonlar Grup Puan Anahtar !aksonlar tablo42 Bu ôncellkli Büyük Memeliler 6 Lan/us senaror 3 Copro oegogrus Alan'da Kuşlar 6 Ciconio c/con/o 6 Lanius nubicus kaydedilen anahtar 6 Aythyo nyroco 5 Posser moobiricus vebelırteç belirteç Neophron percnoprerus 5 Petronia brachydocry/a taksonlar belirteç Gypsfulvus 3 Petronlo xanrhocollis belirteç Circus pygorgus 2 Em beriza c/neraceo 2 Folca noumonnl 6 Em beriza horıulana 3 Ammoperdixgr/$eoguloris 6 Emberlza melonocepholo 2 oıısıorda Sürüngen/ Çiftyaıarlar 1 Rofetus euphroricus belirteç Burhinus aedknemus Kelebekler 2 Cigorirls acamos ocomos 3 HaplaplMJS indlcus 2 Zlzttrla lratsandnı lrarsandm belirteç Nerocles orlenrolls 2 Lachldes galba 6 Otusscops 5GE Melanorgla grumi 5 Apusoffinls 4 Hipporchlo por/Sorls belirteç Ceryle rudis Bitkiler 3GE Hypericum copirarum var. copirotum 6 Coroc/as gorrulus 2E 1*p«a baylopli belirteç Calondrello rufescens SGE Scuı~llarla orfftlıaııs lıauukn«hıii 6 Lullulo orborea 2GE Stachys baytopiorum 6 Oenonthe hlspan/co 2 Astrogolus eryrhroraenius 5 Hippolols langulda 3GE Cicer echlnospermum 5 5ylvia mysraceo 1 Laıhyrus gleospermus 5 Sirto rephrono ıo 2GE Trlfollum boımaıılcum 6 Lan/us minor SGE V6bascıım ltnut 189 takson kaydedilmiştir (bütün gruplar, 123 kuş gerekip gerekmediğinin belirlenmesi. türü); bunlardan 39'u anahtar taksondur. ÔA 23.4 Aşağı Dicle baraj kompleksi planının yeniden değerlendirilmes i (llısu -Cizre). Amaç, Dicle'nin Alanda nehir kıyıs ı habitatları , çakıl setleri ve adalar, sahip olduğu biyolojik çeşit lil ik l e birlikte doğal bir daha önce F ırat nehrinde olduğu gibi nehir taşkın nehir sistemi olarak kalmasıdır. yönetimi (örneğin baraj yapımı ), kum ve ça k ıl ÔA 23.5 Alanın korunan alan ilan edilmesi. resim 107 çıkarımı gibi nedenlerle yok olma tehdidiyle karşı ÔA 23.6 Küçük kerkenez Falco naumanni için Leylekler karşıyadır. F ı rat nehrinde söz konusu olan, burada Ciconia ciconio, yöredeki okullarda bir eğitim ve araşt ı rma programı da karşı l aş ı lması beklenen bir diğer sorun da üreyen D iyarbakır-Bısm il yürütülmesi (bakınız 83 projesı). Burada leylekler yolu üzerindeki kuşların - özellikle de yerde yuvalayan türlerin Ciconia ciconia üzerine de bir proje oluşturulabilir. 90 elektrik - insanlar tarafından rahatsız edilmesidir. dir~ inden ÔA 23.1 Yerel ekonominin, habitat ve türleri yok 43'ündeywa kurarlar. Bu etmeden geliştirilmesini amaçlayan bir entegre havza ~unluk, alanın yönetim planının hazırlanıp uygulanması. eşine az rastlanır ÔA 23.2 Burada ekoturizm potansiyeli oluşturan ~e f. zengin bir beslenme hab~atı peyzaj, arkeoloji ve kuş gözleminden yararlanılması. 1 oldu1'!unu ÔA 23.3 Üreyen yırtıcı kuş araştırması yapılarak j ' . gösterir hangi türlerin, nerede ürediğinin ve koruma eylemi (OH&G Welch). 111 ÖA24 Kuzey Mezopotamya Bozktrı Seçilme nedenleri: Üreyen toy Otis tarda. Koruma öncelikleri: Başta toy Otis tarda olmak üzere elde kalan bozkır çayırlığı topluluklarının kor unmas ı ve güçlendirilmesi. 75 takson kaydedilmiştir (memeliler, kuşlar, sürüngen ve çiftyaşarlar, bitkiler); bunlardan 17'sl anahtar türdür. tablo43 Grup Puan Anahtar turler ÔA 24.1 Üreyen toyları n O. tarda araştırılması , bir Tür Buôncelıkll BOyOk Memeliler 2 Hyaena hyaena Eylem Planı hazırlanıp uygulanması (bkz. 82. 7 projesn. Alan'da kaydedilen Kuş l ar 6 Ciron/o ciconia ÔA 24.2 Zarar v e rici (tarım ) faaliyetlerin belirlenip anahtar ve belirteç Circus pygorgus kontrol a l t ı na a lı nma s ı (bakınııAI veA2projest1 . belirteç türler 2 Folca noumonnl ÔA 24.3 Tarım ve Köyişleri Bakanlı~ı'nın toprak 2 Ofis ıatdo kalitesi hakk ı ndaki de~erlend irmesine başvurularak belirteç Burhlnus oedicnemus tarım yapılması önlenebilecek a l anların belirlenmesi. belirteç Ceryle rudis ÔA 24.4 Çizgili s ı rtlan Hyaenahyaena ve vaşak Lynx belirteç Ca/andrella rufescens lynx araştırması yap ılması. ÔA 245 Biyosfer Rezervi tampon bölgesine dahil s Hippolais languida edilmesi. 5 Sylvia mysıocea belirteç Sylvia horıens/s 5 Sitta tephronoıa 6 Lanius minor 6 Lonius sena tor 5 Posser moo biıicus 5 Petronla brochydacly/a 2 Emberiza dneracea 6 Emberiza hortulana belirteç Emberiza buchananl 6 Emberiza melanocepha/o Bitkiler 2 Malcolmia micrantha 4GE Ctocus /eichtllnil reı lm108 Bismil yakınlanndakl tarım arazisi üzenndefimnalı hava 2GE Clarl!f/culoıum (CIH &G We/ch) ÖA25 Hasankeyf Seçilme nedenleri: Hasa nkeyf'in tarihi v e arkeolojik değer l er i ne ek olarak, olağanüstü nitelikte doğal nehir kıy ısı peyzajı. On bir y ırt ıc ı ku ş türü dahil o lmak üzere çeş itli üreyen kuş l ar ( tav şa nc ıl Hieraaetus fasciatus özellikle dikkat çekici bir türdür ve küçük kerkenez Fa/co naumanni Hasankeyf'teki eski şe hir m erkezi c i varında üremektedir) özellikle alanın batısındaki az nüfus yoğunlu ğ u bulunan bölged e insa n etkisinin az lı ğın ı n ve el değmemi ş yaşam a l an l a rı n ın b e lirtecidir. Hasankeyf ci varında büyük bir ekoturizm potansiyeli bulunmaktadır. Koruma öncelikleri: Doğal peyzaj ın güze ll iğ i ni, bütü nl üğünü ve barındırdığ ı biyolojik resimler çeş itliliğ i korumak; Hasankeyf'in 1. De rece Sit olarak koru n mas ın ın devamlılığının sağlanma sı. 109 ve 110 solda Hasankeyf'ten baoya dcı{lru Dide (Hazi ran 2001) (CH&GWelch) so!Jdo Hasankeyf'ten do{ıuya d09ru Dicle (Haziran 2001) (CH&G Welch) 112 97 takson kaydedi l miştir (memeliler, kuşlar, sü rüngen Grup Puan Anahtar türler tablo 44 Bu öncelikli ve çiftyaşarla r, bitkiler); bunlardan 251 anahtar türdür. Büyük Memeliler 3 Capro oegogrus Alan'da ÖA 25.1 Üreyen yırtıcı ku ş l arın araştırılması ve gerekli 2 Hyoeno hyoeno kaydedı len anahtar ve korumanın sağlanmas ı . Kuş l ar 6 Ciconlo clconio belirteç turler ÖA 25.2 Büyük memeliler araştırması yapılması. belirteç Neophron percnopıenıs Boz ayı Ursusarctos, dağ keçisi Capraaegagrus, çizgili belirteç Gyps fu/vus sırt l an Hyaena hyaena ve vaşak Lynx lynx varlığının 6 Accipirer brevipes araştırılması ; kaçak avlanmaya karşı önlem alınması. 4 Hierooetus foscio ıus ÖA 25.3 Doğudaki karelerde a ra şt ırma yapılması . 2 Fa/co noumonnl Buralar hakkında pek bilgi yoktur ve söz konusu 3 Ammoperdix grlstoguloris alanların koruma gerektirip gerektirmed iğ inin 5 Apusoffinls bilinmesi önemlidir. Bu araştırma l a rdan elde edilecek belirteç Cery/e rudis sonuçlar, olası bir koruma alanının (a lanlarının) 6 Coraclos goffulus sınırl a rının belirlenmesinde yardımcı olacaktır. 6 Lullulo orboteo ÖA 25.4 Aşağı Dicle baraj kompleksi planlarının 6 Oenonthe hisponlco yeniden değerlendiri l mes i ( l lı s u-Ciz r e); bu planların 5 Hippolols longulda uzun vadeli gider-fayda analizinin alternatif, ufak 6 Hippolols oliYerorum çap l ı , ama tüm bölgede geliştiril ecek. sürdürülebilir 5 5ylvio mysroceo kullanımı amaçlayan kalkınma girişimlerinin gider belirteç Sy/vio hortensis fayda analiziyle karşılaştırı l ma sı. 5 sırra rephronoro ÖA 25.5 Tarihi şehrin 1. Derece 51t statüsü dikkate 6 Lan/us mlnor alınarak uygun koruma a lan(lar)ı ilan edilmesi. 6 Lonius senotor ÖA 25.6 Okullara yönelik küçük kerkenezfa/co 6 Lonlus nublcus naumanni projesi yürütü imesi (bakınız 82.3 projesi). 5 Peıronlo brachydoaylo ÖA 25.7 Te malı turizmin g e l i şmesinin teşvik edilmesi 3 Perronlo xanthocoll~ ve kontroller uyg ulanması. 2 Emberizo c/neroceo • Bu rası ile gurur duymalarını sağlamak ve yüksek 6 Emberlzo meloooc:epho/o nitelikli, küçük ça plı , yerel turizm i şletmelerinin Kelebekler 2 Lachides galbo geliş mesini teşvik etmek için Hasa nkeyf'te yöre 4 Hipporchla porisotls halkına eğitim verilmesi. Bu nun sonucu olarak eğitim li ve sert ifikalı rehberler yetişmesi; arkeolojik Bitkiler 3GE Cicer echinospermum a lanların temiz ve bakımlı tutulmas ı ve ziyaretçilere gezdirilmesi; yöre halkının iş l ettiği nitelikli lokanta l arın açılması; küçük aile işletm ele ri halinde oteller aç ıl mas ı ; bu tesislerin mevcut yap ı korunarak açılmas ı. • llısu'daki çamur banyosunun var olan ve potansiyel kullanımının yöre halkına fayda sağlayacak bir turizm resimler l l l -113 solda Hasankeyf~e nehrin yukarısındaki kayalıklarda ürüyen alas ı {lırcık Sıumus roseus sürüleri vardır (CHonne&Jens Eriksen). ortada Gladiolus aıraviolaceus vesoğda Unum mucrorıorum (CMeciı Vura~ 113 ÔA26 Güçlükonak / Taşkonak Seçilme nedenleri: Muhteşem doğal peyzaj ve asgari düzeydeki insan etkisi burayı yabanıl alan olmaya aday kılmaktadır. Buradaki yoğun büyük memeli kayıt l arı ve bir kızıl akbaba Gyps fu/vus topluluğu, aynı alanda yuvalayan tavşancıl Hieraaetus fasciatus, peyzajın bozulmamış olduğunun iyi bir belirtecidir. Koruma öncelikleri: Başta anahtar türler olmak üzere büyük memeli popülasyonl arını korumak ve güçlendirmek. Tüm alanda koruma ve doğa dostu yönetim uygulayarak kızıl akbaba Gyps fulvus kolonisinin varlığını sürdürmesini sağlamak. 70 taksan kaydedilmişt ir (memeliler, kuşla r, [bitkiler]); bunlardan 19'u anahtar türdür. tablo45 Grup Puan Anahtar turler ÖA 26.1 Bu alan h akk ınd a az bilgi o lma s ı ned eniyle; Buôncelıkll BOyOk Memeliler 3 Copro oegogrus büyük memeliler, kelebekler, sürüngen ve çiftyaşar l ar Alan'da kaydedılen 2 Hyoeno hyoeno başta olmak üzere bütün gruplar için ayrıntılı anahıarve 3 lynx/ynx araştırmalar yapılması . belırteç türler Kuşlar belirteç Neophron percnopterus ÖA 26.1 Alanın yaban hayatı aç ısın dan taşıdı ğı belirteç Gyps fulvus önemi korumak üzere koruma alanı ilan edilmesi. 4 Hierooeıus fosclatus ÖA 26.3 Aşağı Dicle baraj kompleksi planla rı n ın 2 Falco noumonnl yeniden değerlendirilmesi (llı su - Clz re ). 3 Ammoperdix gr/seogu/arls Haplopıerus lndicus Apusaffınls belirteç Ceryle rud/s 6 Coracias garrulus 6 Oenanrhe hlspan/ca 5 Hippalais langulda 5 Sylvia mystacea 5 Sitıa rephronora 6 Lonius senotor 6 Lanius nubicus 5 Petronia brochydactylo 3 Peıronia xonrhocollls 2 Emberiza cinerocea 6 Emberiza melonocepha/o resimler 114ve 115 GüçlOkonak'a Kızıl Akbaba ve Dide (eMuror Bozdajon) 114 ÖA27 Bostano Seçilme nedenleri: Orta Doğu Kuru Ova (Ağaçsız) Bozkırı alt ekolojik bölgesinde nehir kıyısı su lakalan habitatları , nehrin üst kısım l arında ve Fırat üzerinde elde ka l mış benzer alanlarda görülenlerden fark l ı tür top l uluk l arı oluşmasına neden olmuştur. Koruma öncelikleri: Nehrin ve çevresindeki bozkırın sürdürülebilir kullan ı mı ile çizgili sırtlan Hyaena hyaena, vaşak Lynx lynx, büyük kızkuşu Hoplopterus indicus, yeşil arı kuşu Merops persicus ve Fırat kap l umbağası Rafetus euphraticus popülasyon l arını korumak ve güçlendirmek. 74 takson kaydedilmiştir (büyük memeliler, kuşlar, Grup Puan Anahtar türler tablo 46 Bu Oncellkll sürüngen ve çiftyaşa r l ar, kelebekler, bitkiler); Büyük Memeliler 3 Capra aegagrus Alan'da bunlardan 181 anahtar türdür. 2 Hyaena hyaena kaydedilen Kuılar 6 Ciconia ciconla anahtar ve ÖA 27.1 Damlarca'dan güneye doğru Dicle'nin belirteç türler Türkiye / Suriye / Irak sı nırınd a Türkiye'den ayrıldığı 2 Folca naumannl yere kadar, nehir yatağ ı boyunca (bitişikteki bozkır 3 Ammoperdixgriseogularls ya da bozkırımsı habitatlar dahil olmak üzere) belirteç Francolinus francollnus eksiksiz ve koordineli bir araşt ırma yürütmek üzere belirteç Burhinus oedicnemus askeri birimlerle ilişki içine girilmesi. Bütün grupların 3 Hoplaprerus ınd.cus incelenmesi yerinde olacaktır; Odonata (kızböcekl eri) belirteç Cery/e rudis araşt ır ması da önerilmektedir. 3 Meraps persicus ÖA 27.2 Alandaki bayrak türler - çizgili sırtl an 6 Corac/as garrulus Hyaena hyaena, vaşak Lynx lynx, büyük k ı zku ş u 5 Hippolais /angulda Hoplopterus indicus, yeşil arı kuşu Merops pers/cus ve 6 Hippolais oliverorom Fırat kaplumbağas ı Rafetus euphraticus- tanıtılarak, 5 Sylvia mysracea bu türlerin etkili şekild e korunmaları için destek 5 Passer moablrlcus sağ lanma s ı . 6 Emberiza melanocephala ÖA 27.3 Araştırma veri lerine dayanarak en önemli Sürüngen / 1 Raferus euphrarlcus nehir kıs ı mlarının ve bun l arı çevreleyen bozkırların Çiftyaıar l ar belirlenmesi, uygun alan sın ı rlarının çizilmesi. 4 Pseudocyclophis perslcus ÖA 27.4 Bütün alan için bir yönetim planı hazır l an ı p 4 Leptoryphlops macıarhynchus uygulanması. Bitkiler 2GE Onosma davisil ÖA 27.S Bir korunan alan ilan edilmesi (Ramsar Alan ı 2 Onobrychıs pro~alca / ÔÇKB) ÖA 27.6 Kuşla rın üreme sezonunda (Mart, Nisan, resim 116 Mayıs, Haziran ayları) çakıl adalarından ça kıl en solda çıka rımının faaliyetlerine kısıtlama l ar getirilmesi. Bosıancı'da yeşil arık u şu Merops ÔA 27.7 Aşağı Dicle baraj kompleksi planlarının persicus yeniden değerlendi ri l m esi (llısu-Cizre ) . (CMurar Bozdajan) resim 1 17 solda Büyük kızkuşu Hoplopterus indicus: Asya'ya özgü bu türün Tu rkiye'dekl küçük popülasyonu neredeyse tamamen Dicle'nin bu bölgesiyle sınırlıdır ve nehirdeki çakıl ada l arında ürem ektedir (CDavid Hosking). 115 ÖA28 Cudi Dağı Seçilme nedenleri: Dağ , halihazırda bir Yaban Hayatı Koruma Sahası 'dı r ve büyük memeliler açısından büyük öneme sahip olduğu düşünü l mektedir. Koruma öncelikleri: Alanın önemini tam anlamıyla anlamak, uygun ve etkili koruma sağlam ak. 37 takson kaydedilmiştir (memeliler, [kuş l ar], kelebekler, bitkiler); bunlardan d okuzu anahtar taksondur. tablo 47 ÖA 28.1 Güvenlik nedeniyle, burada proje Buôncelıklı Alan'da 80yilk Memeliler 3 Copıo aegogrus kapsamında alan çalışması yapılamamıştır. Dolayısıyla kaydedılen SOrO ngen / Çlftya~arlar 2 Varanus griseus var olan bilgi çok kı s ı tlıd ır. Büyük memeliler, kuşlar, anahtar Kelebekler Pomasslus mnemosyne nubilosus sürüngen ve ç iftyaşarlar başta olmak üzere tüm ıalcsonlar 6E Saryrium zobnl gruplar için araştırma yapı l arak koruma alanının 4 Plebeluspyloon turcmenlcus biyolojik çeşit liliğ inin belgelenmesi ve sınırlarının 4 Nymphalis xonthomelas fervescens gözden geçirilmesi gerekmektedir. SGE Melanorglo grumi ÖA 28.2 Yaba n Hayatı Koruma Sahası içinde Pseudochozora thelephasso avlanmaya karşı etkili yasal koruma sağlanması . Bitkiler 2GE Bunium microcarpum long/rod/orum resim 118 Cudi Da9ı'nın güneyden gôrOnü)I) (CTomer Albayrak) resim 119 Da9keçisi Copıo oegogruı (C WWF-Türkiye! ô.EmreCon) resim 120 en sogda Pirınçli (Uludere) (OH&GWekh) 116 ÖA29 Uludere - Biyosfer Rezervi Seçilme nedenleri: Küresel ölçekte nesli tükenmiş kabul edilen bir tür olan Hazar kaplanı Panthera tigris virgata'nın hala yaşıyor olması olası el değmemiş ve ıssız bir alan. Canlı bireylerin saptanması, bu alana çok büyük koruma önemi kazandırmaya yetecektir. Bu rası aynı zamanda zengin kelebek topluluklarıyla bölgesel (muhtemelen ulusal) ölçekte bir biyolojik çeşitlilik sıcak noktasıdır. 134 takson kayded ilmiştir. Bu say ı , GAP alanı toplamının %69'unu oluşturmaktadır. On bir yırtıcı kuş türünün Grup Puan Anahtartaksonlar tablo 48 burada üreme potansiyeli bulunmaktadır. Buôncelikll Büyük Memeliler 3 Copra aegagrus Koruma öncelikleri: Hazar kap lan ı Panthera Alan'da 1 Panrh«a tlarfsıılınnta kaydedilen tigris virgata'nın gerçek durumunun Ku~lar belirteç Neophron percnoprerus anahtar kesinleştirilmesi en önemli ö n ce li ği belirteç Gypsfulvus ve bellneç 4 Hieraaetus fasciarus taksonlar oluşturmaktadır. Bunu alanın ve barındırdığı 2 Falco naumannl yaban hayatının uygun ve etkili bir şeki lde 6 Coracias garrulus 6 Oenanthe hispanlca korunmas ı izlemektedir. s Oenanthe xanthoprymna 206 takson kaydedil mi ştir [memeliler, kuşlar, 5 Hippolais lanauida kelebekler (134 takson), bitkiler]; bunlardan 511 5 Sylvia mystacea 6 Lan/us minor anahtar taksondur. 6 Lanius senator ÖA 29.1 Hazar kaplanı projesinin (bakımı 81.3i 6 Lonius nublcus 2 Emberiza clneraceo projesı} burada ve Doğu Şı rnak / Batı Hakkarl'de (ÔA30) 6 Emberiza hortulana uygulanmas ı. Bu proje ş u uns urları içermektedir: belirtec Emberiza buchanani Yöre h al k ı, avcı ve askeri p ersonelin kap l anın 6 Emberiza melanocephala ve diğ er memelilerin izlerini tanıma ve araştırma Kelebekler 2 M ~mımo teknikleri konusunda eğitilmesi; 4 Thymelicus novus 4 Thy~icushvrtJJt • Basit bir izleme programının o l uştu rulmas ı ; 3 Archon apolllnaris • Yerel ölçekte büyük memeliler hakkında bir 4 Parnossius mnemosyne nubl/osus bilinçlendirme kampanyası yürütülerek korunmaları 2 PapH/o aWııanor orlenıds için destek sa ğlanması ; hayvanların gözlenmesinin 2 Anthocharis cardamintS phoenlssa istenilmesi. 4 Anrhocharls oruntrl omıtıılaca .. •'... 4 ~·. Pontla cDlldla ÔA 29.2 Özell ikle hakla rında pek az bilgi bulunan 1 Colotis fausıa fausıa sürüngen ve ç i ftyaşar larla bitkiler başta olmak üzere 2 Gon«Jtttvıt rlıamnl lwtdlstana tüm gruplar için alan ça lışmaları yapılması. 2 Ciaaritis acamas acamas ÔA 29.3 Alanın şu anda nasıl yönetildiğ i nin 2 Cigaritis maxlma belgelenmesi: yöre halkından otlatma, yetiştirme, 2E lJıcMna tuplıra!lca 2 Tomares romanovi romonovl hayvan yemi ve yakacak temini için kesim gibi 2 Calloohm suaveolo uygulamalar hakkında bilgi alınması ; geleneksel . 2 . · ~-iilala1ün- uygulamaların iyice anlaş ılıp korunabilmesi için yeterli 6E Satyriumzabnl bilgi top lanması. 2E Pseudoolılloırs bavlus wınlcolo ÔA 29.4 Biyosfer Rezervi ilan edilerek bunun 4 Pleblus pylaon turcmenlcus 4 Pleblus alcedo içinde koruma alanı statüsü için uygun olan yerlerin lE - halıtarlrnsls belirlenmesi. 2E Polyommatus buzuknarl ÔA 29.5 Alan için bir yönetim planının ha zı r lanıp 4 Pbl)ıommaıus dmılın/stlamlla uygulanma sı, buna var olan yönetim ayrıntılarının 4 Nymphalis xanthamelas fervescens (bakınız ÔA29.3 maddesı) eklenerek var olan yararlı 2 Euapatura mltza Mellfoeaco/lltio ıoıım.ıı~ uygulamalarla birlikte gelecekte de sürdürülmesinin 2 2 LoslcımriMıır- '-·:"1' - sağlanması . 6 Hyponephele wagnerl wagnerl ÖA 29.6 Avlanmanın ko ntrol edilmesi, ava yasak olan 2E leuranııo alanlarda yasağın etkili bir şekilde uygulanması. 4E Melanara/o svrlaca korobaol ÔA 29.7 Uzman rehberler eşliğinde, küçük gruplara 5GE M elanarg/a gruml 2 Saryrus amaslnus Jrıınlaıs yönelik ufak çaplı ekoturizm etkinliklerinin burada 4 Hipparchla parlsatis olanaklı olup olmadığının araştırılması. 2 Pseudochaıatamonuııısdıalırudemls 5 Pseudochazara ıhelephassa 11 7 ÖA30 Doğ u Şırna k / Ba tı Hakkari Seçilme nedenleri: Zengin kelebek toplulu k larıyl a bölgesel (belki de ulusal) biyolojik çeşit l i li k s ı cak noktası (bakınız aşağıdaki harita 35). Koruma öncelikleri: Bu a lanın durumunu Hakkari'deki benzer peyzajlarla i li şk i li olarak kesi nl eştirmek ve zengin ke lebek toplulukları için uygun koruma s ağ l a ma k. 181 takson kayd edilm i ştir [memeliler, ku ş l a r, {sürüngen ve çiftyaşa r lar), keleb ekler (1 33 takson), (bitkiler)]; 46 anahtar takson u n 381 kelebek taksonudur. Ekolojik aç ı da n bu alan - hem bitki örtüsü hem de resim 121 tür verilerinin göste rdiği üzere- daha doğudaki Colias rhlsoa shakuhensis. alanlara benzem ektedir. Do l ayısıyla bu a l anın önemini Burası, GAP değ e r le nd i rm e k için, onu GAP ala n ındaki diğer alanında alanlarla ka rş ı l aştı rm a k an l a m sızdır. Türler tablosunun bu alttürOn görüldüQO ıek dördü ncü sütun u n d a yer alan notlar, sorunu ortaya yerdir. koymaktad ır. Bu alan için ilk aşamada şunların (CMartin Dovies) yap ıl mas ı önerilm e ktedir: ÖA 30.1 Bütün Türkiye için var olan kelebek verileri incelenerek Gün e yd oğu ve Doğ u Anadolu'da şu resim 122 açıla rda n en iyi yerle rin belirlenmesi: Mefanargia syrlaco • En büyük tür ze n g i n li ği; korabogi • Türklye'de başka yerlerde korunamayacak nadir ve (CMarrln Dovfes) bölgenin önemli türlerinin en iyi örneklerini içermesi. ÔA 30.2 Kuş l ar v e b üyük memeliler için alan ç alı ş mas ı yapı l ma s ı . Gerekli ça lı ş ma l ardan sonra bu a lanın kendi t ipinin en önemli örn eğ i o l duğu onaylan ırs a, buradaki potansiyel Uludere'dekiyle ayn ı dır : ÔA 30.3 Hazar kap l a nı projesinin ( bakınız 81.3i resim 123 projesi) burada ve 29 nu ma ra l ı Öncelikli Alan o lan Euapacura mirza Uludere'de u yg ul anma s ı . (CMarrln Daviesl ÔA 30.4 Bu alanın Uludere ile bir Biyosfer Rezervi içinde bir l eştir il mes i konusunun ciddi biçi mde gözden geçirilmesi; bu rezerv içinde, koruma al anı st atüsüne uygun alanların belirlenmesi. ÔA 30.5 Al a n ın şu anda nas ıl yönet i ld i ğ i ni n belgelenmesi. ÔA 30.6 Alan için b ir yönetim p l anı hazırl anı p uygu l anma s ı . harita 35 ÔA 30.7 Avla nm a n ın ko ntrol a ltın a a lın mas ı ; yasak GüneydoQu Anadolı/da kelebek zenginliQine sahip alanlar. Sayılar (ve renkler) olan alan l ar ı n etkili b ir şekilde denetilip ko runm ası. kaydedilen tür sayı~nı belirtmektedir. (eAyşegül Domoç&Hilory Welch) ÔA 30.8 030 035 040 045 050 060 065 070 075 025 030 035 430 .-r-ı-ır-ı-TTT'T'T"T'"T"T'"r""r.,....,.-r-rT-r-ı,..,-r-r.,....,..T'T"ı-T'"ı-T'".....,....,-,.....,.....,-....,...,....,...... ,.~~~..,....,...... -,-,-...,-...... -.,....,...... ,....,430 Burada uzm an rehberler 425 H+i-t-t+++++-1-+H-++-+-1-++-14-H-4-!-+.ı-hl.!-+-.ı...+.-+-~-+-1-+--!-1-..ı.J.-1-+.+-+-.+ı++-+-+-~-+-1-1-+...ı.-+-1-1 425 gözetiminde, küçük gruplara yönelik ufak 420 t-++-t-+-ı-+-t+-ı-t-!~, C::b. !:rf'~-+-+:-lı..HH-ı-+++++-H-ı-+.ı,..,ı...+-+....4-ı-++,+~+·+·~·~+-l'~...... ~ l-!-+-ı..+-1-14~ . çaplı ekoturizm (1 El etkinliklerinin olanaklı olup olm adığının araşt ı rı lm ası. lr 40SL-L....ı....ıo:ıoı....ı...ı....ı..~035.u..ı...ı...L040w....w....L...04Ls.L.J....ı...Loso.w.....ı....ı..J...L~~s .w....ı....ı.060...L...w...L.J065w...w....L..J~~o....u....u.~~sı..u02~s....ı....ı....ı.~03~0.ı....ı....ı....ı~ro~su ~s 11 8 Grup Puan Anahtartaksonlar ÖncelıkliAlanın korunmasına katkısı tablo 49 Bu Öncelikli Büyük Memeliler 3 Copro aegagıus Alan'da Kuşl a r belirteç Neophron percnopteıus kaydedilen be lirteç Gypsfıılvus anahtar ve 2 Folco naumannf belirteç taksonlar 6 Orusscops 6 Oenonthehlspan lco 5 Hlppofalsfangulda 6 Emberiıa hartulana 6 Embeıiıa mefanocephofo Sürüngen/ Çiftyaşa rla r 4 Locena prinetpS 2.yer(+Mardln Da~ l a rı ) Kelebekler 2 Muschampla r.sıeffum rerso 2. yer(+ Uludere) 4 Thymefl 4 Thymtlicuı hyrax 2. yer(+ Uludere) 3 Archon apollinaıis 3. yer(+ Uludere & Cudi oagı) 2 PapHlo olomıot DMıroııs 2. yer(+ Uludere) 2 Anrhocharis coıdamfnes phoenısso 4 Antlıodıoris gtlJMli ormtnloco 2. yer (+ Uludere) Co/otis fauıta fausıo 2 Colias clıJaıoaııno Az~ Wat yaygın. türün gOrüldü!)ü 24 bllderılılriGAP alanındadı[ 2 Collos thlsoo ıhalaıhtnsls ~ahtOrü. türün g&OldQOü6 bllderı biri GAP alanındadır. 2 Goneprtryı rhomnl kurdlstono 2. yer(+ Uludere) 2 C/gorlrls moxima 2 Tomores caffimochus 2 Collophrys suaveolo 2. yer(+ Uludere) 2 Sotyr/um marcldum morcldum 2. yer(+ Uludere) 4 Plebelus olado 2. yer(+ Uludere) 2E cıone,doguıtırldye'nln en uç kısmına ~1ilıiln gOrOldOgü 141caıedeıı blıt GAP .ıanıncıactır. lE Polyonımaıus myrrtıo hakkoriensis 2. yer(+ Uludere) 2E 2. yer(+ Uludere) 2. yer(+ Uludere) 3. yer(+ Uludere & Cudi DaM 2 Euopoıura mlııa 2. yer(+ Uludere) 6 Hyponephele wogneı/ wagneri 2E Hyponeplıtle urarıua 2. yer(+ Uludere) 4E Melonorgio syrlaca korabagl 2. yer (+ Uludere) SGE Mefonorgio grumi 2 Sotyrus amasfnus lranlcus 2. yer (+ Uludere) 4 Hipparchia parisotis 119 1 Bölüm 9 UYGULAMA - Sonraki Adımlar Proje sırasmda neler öğrenildi? Bu rapor, Gü neyd oğu Anadolu'ya özgü türler ve Dicle ya da belirli form !arın ekiminde olduğu gibi) ve Fırat havzalarının , kuru buğdaygiller bozkırları , yükseltilmesini teşvik için maddi destek verilmesidir. Mardin Dağları'nın meşe çalılık ve ağaçlıkları ve nehir Fakat bunlar yapılırken çevre geniş ölçekte dikkate vadileri gibi peyzajları hakkında bilgiler içermektedir. alınmam ı ştır. Ş im diyse büyük ölçekli, çevre dostu Bu bölgede bulunan birçok tür ve topluluk ya ln ızca peyzaj yönetimine destek sağ l amaya ağır lı k Türkiye'ye özgüdür ve korunmaları son derece verilmektedir. Bu destek çoğunlukla, yaban ha yatı ve önemlidir. peyzaj özelliklerini destekleyen geleneksel yönetim Rapor ayr ı ca insan l arın bu topraklardan binlerce uygulamalarının korunmas ı için arazi sahiplerine yıldır, belki dünyanın her yerinden daha uzun mali teşvikler sağlama şeklindedir. Benzer bir destek bir süredir yararlandığını ve peyzajı değiştirmeyi anlayışının Türkiye'de Güneydoğu Anadolu'yu için de sü rdüreceğini vurg u lamaktadır. Bu yüzden doğal uygu lanabil eceği açıkça görülmektedir. Ancak bunun çevrenin ge l eceği, yöre halkın ın ge l eceğine bağlıdır. için uygun bir fon kaynağıyla rahat bir uygulama ve Bölge insanı nın geçmişteki toprak kullanım teknikleri denetleme yolu bulunmal ıdır. peyzajı belirlem i ştir ve birçok alanda doğay ı Nehir havzası yönetiminde ise, artık nehir koruman ın bu faaliyetlerle birlikte sürdürülmesi yatağ ının , uzun vadeli ve pratik çözümler bulmak için gerekmektedir. göz önüne a lın ması gereken karmaşık bir mozaiğin ya l nızca bir parças ını o l uşturduğu kabul edilmektedir. Kl[U 7 Çevre ve Kalkınma Rio Tatlı su kaynak l arının kullanımında karşılaş ılan sosyal Bildirgesi 1992: Karar4 ya da biyolojik çeş i tli l ikle ilgili soru n l a rı n üstesinden gelebilmek için Entegre Havza Yönetimi (EHY) giderek daha çok uygulanmaktadır. WWF ve ortakları on yılı KUTU 18 lngiltere'de tartm alanlarmda Ayrıca Güneydoğu Anadolu'da büyük peyzajlar ve kuşlarm azalması genellikle geniş alanlara seyrek olarak yayılmış türler lnglltere'de tanm alanlarında ureyen kuşların azalması vardı r. Hem peyzajlar, hem de türler yaygın ve büyük Ozerlneyapılan araştırmalarda bulunan onemli etkenler ölçekli habitat değişikliklerinden etkilenmektedir. Bu şunlardır: • Toprak işleme zamanlan: Oreme mevsimi Mart'tan değişikliklerin iki ana nedeni tarımsal faaliyetler ve Haziran sonuna kadar uzayabllmekte ve yanlış zamanda nehir havzası yönetimidir. Anlamlı bir doğa korumanın ya da fazla sıklıkla uygulanan mekanik toprak işleme ana hta rı , bu faaliyetlerin etkilerini azaltmak ya da çalışmaları başarılı Oremeyl engellemektedir. koruma önlemle ri almaktır. Bu tür değişimler yalnız • Geleneksel urunlerln ve hasatın devamlılı!jının Güneydoğu Anadolu'ya özgü olma dı ğ ı ndan başka saOlanması: Omeı}ln bahar ekimi yapılan tahıllar kış ala nlardaki ça lışm alardan alınabilecek dersler vardır. eklmlndekllere tercih edilmektedir. çıinku kış ekiminden sonra Orunler kuşlann yuva yapması için fazla uzun ve iri Koruma alan l arı oluşturma yoluyla tür korumayı olmaktadır. Ayrıca bahar ekimi yapılırsa kışın tarlalarda içeren •geleneksel" anlayışın (önemli bir rol kalan hasat kalıntıları kuşların kışı geçirmeleri için onemli oynamasına karşın) geniş alanlara yayılm ı ş türler için bir besin kaynaOı oluşturmaktadır. uygun olmad ı ğ ı son yıllarda kabul görmektedir. Daha • Zararlı ot ya da böcek llaçlannın tartanın tamamı ekonomik ve yöre halkıyla yaban haya tı için daha iyi yerine belli yerlere uygulanması: Bu uygulama yararlı olan, doğal kaynakların sürdürülebilir kullanım ını bitkilerin ve bunlann tozlaşmasına yardımcı olan böceklerin yaşayabilmesini ~lamaktadır. Ayrıca daha sağ layan ge ni ş bir peyzaj koruması uygulamakt ır. Bu ucuza mal olmaktadır. ayrıca Güneyd oğ u Anadolu'da peyzajın ko runm as ı için • Peyzaj özelllklerlnln ve birbirleriyle baOlantılarının en uygun yol olarak gözükmektedir. devamlılıgının saOlanması: eaoıantılar yaban hayatı Örneğin Batı Avrupa'da ta rı m ın devlet teşvik l e r iyle toplulukları, özellikle kuçük memeliler, sürüngenler, yoğun l aşmas ı sonucu tarım alanla rı nın sahip o ldu ğu çlftyaşarlar, kelebekler ve bitkiler gibi yaşamalarına uygun biyolojik çeş itlilik değ er l erinde önemli düşüş l er olmayan büyük habitatları aşamayacak canlılar için onemlidlr. gö rülmü ştür. Bunun nedeni üretimin (hasat verimi 120 aşkın bir süredir EHY projele rinde yer almakta ve EHY u yg u l amasının pratik ha le getirilmesi için çalışmala r KUTU 19 Entegre Havza Yönetimi sürmektedir. Bu süre içinde ana hat l a rı y l a kutu 19'da - ana hatlar sıralanan önemli dersler de ç ıka rılmı ştı r. Uygulama • Uzun vadeli bir yatırım gerekmektedir: Bu hem örnekleri için, dü nyanın çeşitli yerlerinden 14 ekonomik hem de teknik desteği içermektedir. uygulamayı ayrıntılarıy l a anlatan Jones ve diğer l erine • Havza yonetlmi: ~al, sosyal ve ekonomik d~erleri n (2003) bakınız. korunması ve havzadaki insanların ihtiyacı olan Sürdürülebilir peyzaj yönetimi için fikir ve sürdürülebilir yaşam koşulları üzerinde anlaşılmasında uzlaşmaya ve net bir vizyona dayanan entegre ve stratejileri oluşturmak bu ö ne rileri uygulayanlar bütüncül bir yaklaşımd ı r. için ko lay değildir, ancak amaç biyolojik çeşi tliliğ i n • Biyolojik çeşitlilik gerektiğinde ikinci planda da korunması ise başa rı nın anahtarı yöre halkı ve çevreyle kalabilir: Uygulanabilir projeler genelde ilk olarak sosyal ve birlikte çalışmaktan geçtiğinden bu zorluklarla ekonomik sorunlara d~lnmekte, onlar çözüldukten sonra yüzleşmek ve bunları yenmek gerekmektedir. ancak blyolojikçeşitllllk korunabilmektedir. Bu raporda şu konularda öneriler sunulmuştur • Aynı anda d~işik ölçeklerde çalışmak önemlidir: ilgilenilen konular genelde çok çeşitli ve karma~k • Anahtar tür ve topluluklar hakkında daha fazla bilgi olduj)undan. alanda, bölgede ve ulusal ölçektekl elde etmek için araştırm a l aryap ılması, neyin, nerede, çalışmalarda mantıklı ve uygulanabilir çözümler nasıl korunacağının aç ı kl ı ğa kavuşturulması ; sunabilmek gerekmektedir. • Alan koruması ; • Etkin ortaklıklar kurmak EHY'nln temel ögelerindendir • Bölge peyzajlarının insanlar tarafından nasıl ve tek başına çalışmakla başarılamayacak sonuçlan kullanıldığının araşt ı rılması ve belgelenmesi, hangi mümkün kılmaktadır. • Fırsatları degerlendirmek: Bu hükümet ya da politika faaliyetlerin verimli, hangilerin in biyolojik çeşitliliği değlşikliklerl. basının çıkartan gibi durumlan lçennektedir. koru mak için önemli o l duğ unun belirlenmesi; • Toplumun ilgisini artırmak ve yöre halkının dest~ini Peyzaj ölçeğinde korumay ı sağla mak için, kazanmak için uzun sureli çabalar gerekmektediı: sürd ürülebilir ku llanım yöntemlerinin geliştirilmesi, • ı.favza )'&!etim~ güçlü bir lgl ve bilim temelinde duyuru l ma sı ve geniş ölçekte uygulanması. geliştlrilmelidlr. Bu öneriler67-119sayfalarda hem bölgesel hem • Havza yönetimi, bir politik öncelik olarak kabul edilmelidir. de 30 Öncelikli Alan 'ın ko runm ası için yapılması • Korunacak alanın yasal olarak ilan edilmes~havza gerekenleri içeren uzun bir liste halinde sunulmuştu r. yönetimini uzun vadede destekleyen bir ayak olarak Bu faaliyetlerin hepsinin bir anda gerçekleşmesinin yaşamsal önem ta~li~ o lan aks ı z l ı ğı aç ı kt ı r. işe nereden ve na s ı l baş l amak • l Önerilerin önceliklendirilmesi Bütün proje çıktı ları -bölgenin anahtar türlerinin, Bu yJzden, etkinlik listesini önceliklendirmek için, alt ekobölgelerin, ekolojik top l ulukl a rın ve Öncelikli her peyzajın karşı karşıya o l duğu tehlikeler göz önüne Alanlar'ın belirlenmesi- nesnel kriterler kullanılarak alı n mış, en büyük ve yakın tehlike içinde bul unan elde edilmiş t ir. Uygulamadaki öncellklendirmelerin peyzajlara, o l a bildiğ ince korumada öncelik verilmiştir. de ayn ı nesnellikte ge rçek leştirilm esi gerekmektedir. Peyzajlar öncelik s ırası na göre tablo 50-SS'te Her durumda doğa koruma etkinlikleri insan kaynaklı s unulmu ştu r. tehditlerin bir son ucu olarak ortaya ç ıkm ıştı r, ancak baz ı topluluklar bulundukları peyzaj tipi büyük bir tehlike altında olduğ u ndan , diğ e rl e ri nden daha çabuk yok olma tehlikesi altındad ı r. 121 tablo 50-51 Notlar Peyzaj tipi Tehditler- Tehdıtler- Şu anki Potansiyel Eylem türü ve anahtar Çabalar nerede Öncelik Nedenlerı durumu, onemi öneriler (metindeki referans yo{lunlaşnnlmalıdırl ve yerinin no.ları) -Onerilenn boyutları doldurulabilme öncelik l endırllmesl ihtimali için telıdı tleıın kullanılması Kuru Sürekli Ziraat: Benzersiz ve yeri Birçok tehdit Araştırma ve kamuoyunu Yukarı Mezopotam- çayırlıklar doldurulamaz. altındaki türe bilinçlendirme: ya'nın (bozkır ve ve yüksek Kuru çayırlık araştınna programı Acil Yeni alanlar geleneksel koruma (Cey l anpınar Devlet Üretme benzersiz açma. Korunmasız, biçimde önemine Çlftli!)i'nln araştırmaya dahil aşa!)ı nehir parçalanıyor. havzası yapılan Büyük sahiptir. edilmesi çok uygun olacaktır) yaşam alan ı düıük ö lçekli Tanm A ı - Kuru çayırlık araıtınna olup yalnızca Habitatın d~al ~unluklu yöntemlerinde Gen projesi; B 1. 3.lv - Ceyla n; 82. t sınırları önemli Türklye'ye tarım) deQ~lnı havuzu - - Toy; B2.3 - Küçük kerkenez; 83.2 ölçüde da ralmııt ır. özgüdür. günümüzde - Varan YO!}uniaıma. ekilen önemli tarım Koruma eylemi: ilk yerleş i k bitkilerinin Tarım ve Köylılerl Bakanl~ı 'y la uygarlı!) ın Çok az ya da yabanı l karşılıklı olumlu liijkiler ye rleşim aıırıotlatma. akraba larını n ge li ştirmek (koruma ve ta rım- bö lgesidir. d~al çevre destek projeleri) yetişme PA 1 S.3 - Devlet Üretme yeridir. Çiftli!)l'nde uygulama alanı olu şturma k. Ko ruma a l anları ilan etme:OAB- Birecik Bozkırı ; ÖA9 - Atatürk Baraj Gölü'nün Güne~usu ; ÖA 1 2'den ı 5'e - (Akçakale Bozkırı, Urfa Bozkı rı, Batı Ceylanpınar, Do!)u Ceylanpı nar) Orta Do!)u Ova Bozkırı Çayırlıkları Biyosfer Rezervi; ÔA17 - Batı Karacada!); ÖA 18 - Do!)u Karacada!); ÖA 24 - Kuzey Mezopotamya Bozkın. Peyzaı tıpı Tehdıtler Tehdıtler- Şu anki Potansiyel Eylem turiı ve anahtar Notlar Oncelık Nedenlerı durumu, o ne mı oneriler (metindeki ve yerinin referans no.ları) boyutları doldurulabılme ıhtimali Tanm Sürekli Geleneksel Geleneksel düşük Tanm Araştırma ve kamuoyunu Tehdit altında ala n la rı tanm y~unluklu faaliyetleri bilinçlendirme: do!)al bir habitat yöntemlerinde tarım ve sürü genlı peyzajı 84.2 - Zerynthio (Fisto olmamasına Acil de!)iıinı otlatılma sının göz önüne kelebe!)!) ve Archon (Apollo) karşın , ekili alanlar azalması. alarak türlerini korumak. yaban hayatı için Büyük gerçekleı- önemli olabilir Yo!)uniaıma . ö lçekli tlrllirse Koruma eylemi: ve bir tür kuru Y~un işletme ve önemli bir çayırlık olarak monokültürlerln Tarım ve Köylı lerl Çokazyada ekonomik algılanabilir. Birçok artarak çayır I Bakan lı!)ı 'yla karıılıklı aıırıotlaıma . kaynak ve alanda iki peyzaj tarım mozal!)lnln olumlu ilişki l e r geliıtirmek koruma bir mozaik o larak alması. (koruma ve tarım- çevre yerini ortaya çıktı!)ından sa~layablli r. destek projeleri) do!)a koruma A2 - Çevre dostu tarımı açısından birlikte teşvik etmek; PA 15.3 düşünülmelidirler. - Devlet Üretme Çiftli~i'nde uygulama alan ı oluıt urmak. 1 22 tablo 52-53 Peyzaj Tehditler- Tehditler- Şu anki Potansiyel Eylem turu ve anahtar Notlar Çabalar nerede tipi Oncelik Nedenlerı durumu, yerinin onemi onerıler (metindeki yo{Junl aşıınlma lıdır1 ve doldurulabilme referans no.ları) -önerilerin boyutları ihtimali ön celiklendirı l mesl Meşe çalılık Yavaş fakat Çok az yada Bölge genelinde Yöre halkı Araıtırma ve kamuoyunu Değişimler gizli için tehdı ı lerın / ağaçlıklan sürekli çok yo{Jun del) işken ; ve yaban bilinçlendirme: ve yavaş şekilde kullanılması . kullanım çol)unlukla yol)un hayat ı için B2.4 - Boz kirazkuşu; PA22.1 gerçekleşip habltat (otlatma ve kullanılmakta ve büyük önem - Mardin Dağları Biyolojik özelllklerinln yavaş Büyük kesim). parçalanmaktadır. taş ı maktadır. Çeşltlı l ikAtlası; A6 - Turlzm yavaş bozulmasına ö~ekll yönetimi yol açabilirler. Koruma eylemi: Bazı Habltatın dol)al Erozyon kalkınma sınırlan önemli kontrolü 64.1- Melanargla gruml; girişimleri ölçüde azalmışıır. (toprak ve su 641 - Zerynrhla (Fisto (ör. Petrol muhafazası). kele~!) ve Archon (Apollo) çıkarılması). türlertnl korumak Habltatın olgunlaşmış Koruma alanları ilan etme: özellıklerinl A3 - Koruma alanları ilan restore etmek etmek; ÔA 11 - Nemrut yüzyıllar alabilir. Dağı; ÔA 20 - Hazro; ÖA 21 - Dol)u Anadolu Meşe Ormanı; ÔA 22- Mardin Dağları (Biyosfer Rezervi) Peyzaj Tehdıtler - Tehditler- Şu ankı Potansıyel Eylem turu ve anahtar Notlar tipi Oncelık Nedenlerı durumu, ycrının onemı onerıler (metindeki ve doldurulabılme referans no.ları) boyutları ıhtımalı Nehir kıyısı 2005'te Baraj projeleri Fırat boyunca Yöre halkı, Araıtırma ve kamuoyunu Dkleve h abltat ları baılanması ve do{Jal su birçok baraj vard ır için hayati bilinçlendirme: Fıra~ uzun ve planlanan seviyelerinde, ve suyun akışı kaynak, su A6 - Turizm yönetimi; B2.6 bir geçm işe akış canlıları sulakalanlar llısu/Clzre ve tamamen kontrol için -K~ın sulakalanlardakl ve büyük barajları dalgalanma- altındadır. yaşam alanı sukuşlarını düzenli olarak bir kültürel larda değişi m ve yaban izlemek öneme (Dicle hayatı sahiptir. Dkle ve Türkiye Sürekli üzerindeki l lısu hareketleri dahilindeki Koruma eylemi: / Cizre baraj için bir kolları Dkle Nehirlerin projeleri). koridordur. B2.2 - Kelaynak; B3.1 - Fırat Lokallze Baraj!nın (1997'de kaplumbağası harklndekl olmuş t amamlanmışt ır) sula kalanlar Drenaj aşağısında hala Koruma alanları ilan etme: bölgede az büyük ölçüde bulunan A3 - Koruma alanları ilan normal su akışı ve habitatlardır Ötrofikasyon etmek: ÔA 5 - inekli ve Azaplı seviye del)lşlkllğine ve hepsi yerel Gölleri; ÖA 6- Karka mı ş sahiptir. ve bölgesel - Birecik Barajları Arası; ÖA 7 Üreyen türlerin öneme - Birecik-Atatürk Barajları kasıtsız sahiptir. Diğer bütün Arası; ÖA9 - Atatürk Baraj rahatsız sulakalan tipleri Gölü'nün Güneydo{Jusu; ÖA 10 edilmesi küçük. muhtemelen - Atatürk Baraj Gölü Adaları ; Dkleve (balık avlama, parçalanmış fakat ÔA 19- Devegeçidl Baraj gölü; Fırat1a ilgili otlatma, ateş görünııı itibariyle ÔA 23'ten 27'ye (Dicle Taşkın konular yakma ve bütün haldedir. Alanı, Hasankeyf, Güçlükonak politik açıdan rekreasyon /Taşkonak. Bostanc ı) - Dicle hassastır. aktlvlteleri). Nehrl Vadisi Biyosfer Rezervi Sulakalanlar tekrar oluşturularak yaban Kum ve çakıl hayatı yönetimi çıkarı l ması yapılabilir ancak bu sonucu habitat pahalı bir süreçtir. kaybı. 123 tablo 54-55 Peyzaj Tehditler- Tehditler- Şu anki Potansiyel Eylem turu ve anahtar Notlar Çabalar ne Peyzaj tipi Tehditler- Tehdıtler- Şu anki Potansiyel Eylem türü ve anahtar oneriler Notlar Öncelik Nedenleri durumu, onemı (metindeki referans no.ları) ve yerınin boyutları doldurulabılme ıhtimali Genel (foka 1 Araştırma ve kamuoyunu bilinçlendirme: ya da birden 813.111 - Çizgili sırtlan; BS.1- Yerel fazla habitatı botanikçiler yetiştirmek veya ulusal anlayışı Koruma eylemi: etkileme Bl.1 - Bölgesel ve ulusal memeli koruma potansiyeli) danışma kurulları oluşturmak; Bl.2 - Büyük memelilerin korunması için ulusal /bölgesel stratejiler geliıtl rmek; Bl .3 - Anahtar türler için öncelikli eylemler, B1.4 - Di{ler büyük memeli turieri için eylemler; BS.2 - Acil koruma stratejisi; BS.3 - Tür Eylem Planlan; 85.4.1 - Sürdürülebilir kullanım (bahçecilik); 85.4.li - Sürdürü lebilir kullanım (yetiştirme ya da hasat) Koruma alanları ilan etme: AS - ilan edilmiş ulusal korunan alanların gözden geçirilip uyarlanmasç ÔA 1 - Gaziantep (1); ÖA 2 - Gaziantep (2); ÖA 3 - Gaziantep (3); ÖA4 -Kilis;ôA 16 -Harran 124 Çalışma nasıl gerçekleştirilmelidir? Her bir peyzaja yönelik önerilerin gruplandırılmasıyla Araştırma şekil 3 proje uygulamasının izlemesi gereken mantık Proıe döngüsu silsilesi oluşturulmalıdır. Her durumda, araştırma l' ~ gereken yerlerde, araştırma bütün etkinliklerden Gözden Geçirme Kavrama önce gerçekleştirilmelidir. Araştırma ve kamuoyunu bilgilendirme projeleri, bütün kurumlar arasındaki bağlantıları kurmak, yanıtlanması gereken soruları belirlemek, bilgi paylaşımı ve neyin kim tarafından t Proje+ izleme ve o Gel i ştirme yapılacağını saptamak için bir araç olarak kullanılabilir. Değerlendirme Bütün projeler şekil 3'te gösterilen genel kabul görmüş döngüyü izlemeli ve birer 'yaşayan varlık ' tL olarak görülmelidir. Yani, koşulların gerçekliğini göz Uygulama ardı ederek katı sınırların dahilinde hareket etmek yerine, değişen koşullara uyum sağlayarak amacı Böyle bir" strateji geliştirmek için, en önemli görevi gerçekleştirmek için çalışmalar yapılmalıdır. projenin uygulanması ve entegre havza yönetimi için Öncelikler listesinin (tablo 50-55) uygulanması genel bir stratejik plan geliştirmek olacak, gayretli bir tek başına büyük bir iştir. Bölgede halihazırda etkin Proje Uygulama Sorumlusu atanması gerekmektedir. ya da bölgeye ilgi duyan, ancak birbiriyle iletişimi Bu plan, aşağıdaki unsurlardan oluşacaktır : az olan birçok kuruluş ve bireyin dayanışmasını • Bölgede etkin olan tüm anahtar kurum ve gerektirmektedir. Sonuçta uygulamanın başarılı olması kuruluşların belirlenmesi, bunlarla diyalog kurulması; tamamen bütün taraflar, özellikle Çevre ve Orman Bölgede biyolojik çeşitlil iğin korunmasını Bakanlığı, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ve Devlet Su etkileyecek, yürütülmekte olan ya da önerilen lşleri'yle açık ve verimli işbirliğine bağlıdır. Bölgede bu faaliyetler hakkında var olan tüm verilerin toplanması; ilişkiler şu an bir eşgüdüm içinde değildir. Bu yüzden Çabaların tekrarlanması yerine birbirini ilk adım olarak, bölge çapında sosyal ve ekonomik tamamlaması için, bu raporda sunulan önerileri diğer çıkarlarıyla uyumlu, gerçekçi ve sürdürülebilir faaliyetlerle bütün l eştirme fırsatlarının belirlenmesi; doğa koruma ile sosyal ve ekonomik faydaları Biyolojik çeşitliliği n korunması üzerindeki ilişkilendirerek, kaynakları ve uzmanlığı en iyi şekilde olumsuz etkilerin azaltılması için, durdurulması ya da kullanmak ve karşılıklı fayda ve destek sağlayacak değiştirilmesi gereken, zara r verme potansiyeli olan ilişkiler ve ortaklıklar kurmak gerektiren Entegre faaliyetlerin belirlenmesi; Uygulama Stratejisl'nln oluşturulması önerilmektedir. Dünya üzerinde Türkiye'ye uyarlanabilecek Bu önerilerin başarıyla uygulanması için bütünleşik nitelikte, başarılı entegre koruma ve kalkınma ve esnek düşünme ve ça lı şma gereklidir. Ayrıntılı örneklerinin belirlenmesi; planlama ileeşgüdüm, çabanın tutarlılığını ve Projelerin mantıklı ve verimli bir sırayla sürekliliğini, ayrıca projelerin mantıklı bir sırayla uygulanmas ını garantilemek için, öncelik tanınm ı ş bir uygulanmasını sağlar. Stratejik planlama olmadan, proje uygulama planı geliştirilmesi; projelerin yetersiz kaynakla ya da ardından ne geleceği • Proje uygulamaları için potansiyel mali kaynakların (ya da öncesinde ne gelmesi gerektiği) düşünülmeden belirlenmesi; başlama tehlikesi söz konusudur. Projelerin ne derece etkili olduğunun izlenmesi ve değerlendirilmesi için uygun sistemlerin geliştirilmesi. 125 Bölüm 10 SÖZLÜK Abiyotik faktörler Işık, ısı , toprak ve atmosferik gazlar gibi cans ı z etkenler. Algoritma Bir problemin nası l çözü l eceğine dair kesin bir kural (ya da kurallar dizisi). Alt ekobölge Sınır l arı bir ekobölgenin dahilinde olup asıl ekobölgeden daha homojen özellikler gösteren küçük ekobölge. Alttürler Bir tür içinde sistematik ve fenotipik değişiklikler gösteren canlılar. Alttür popülasyonları, tür popülasyonlarından bazı morfolojik özelliklerle ayrılır ve çoğunluk l a coğrafik olarak farklı yerlerde bulunurlar. Bant, spektral LandsatTM görüntüsünü o l uşturan bazı dalga boyları tarafından tanımlanan (örneğin mavi, yeşil, kırmızı, yakın kızılötesi, orta kızılötesi) elektromanyetik spektrumun bir bölümü. Bayrak türler Koruma bilinci ve eylemini harekete geçirecek, bir sembol haline gelmiş cazip, popüler türler. Belirteç türler Statüsü ekosistemin ve bu ekosistemdeki diğer türlerin genel durumu hakkında bilgi sağlayan türler. Biyotik ya da abiyotik şartlardaki değişimleri yansıtan türler. Hem çevresel koşulların, hem de topluluk oluşumlarının nitelik ve değişimlerini yansıtırlar. Besin zinciri Herhangi bir doğ a l topluluk içinde enerji ve madde alışverişini gerçek l eşti ren organizmalar zinciri. Zincirin her halkası öncesinde gelen halkayla beslenir ve sonrasındaki halkaya besin kaynağı oluşturur. Birdlife lnternational - Uluslararası Kuşları Koruma Kurumu Kuşları, yaşam alanlarını ve küresel biyolojik çeşitliliği korumayı amaç edinmiş, doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımı için çalışan koruma kuruluşlarının küresel ortaklığı . Birdlife Ortakları çalışmaların ı dünya çapında yüzün üzerinde ülke ve bölgede sürdürmektedir. Bitki örtüsü sınıflandırması Uydu görüntülerin in belirli bir alanda değişik bitki örtülerini teşhis etmek amacıyla UA yazılımı kullanılarak tanımlanması işlemi (bkz. Metodoloji, sayfa 25, kutu 6). Bitki örtüsü toplulukları Belirli bir bölgede ve görece benzer çevre koşullarında birlikte yaşayan ve birbirleriyle ilişki içinde olan bitki grupları . Baskın bitki türlerine göre adlandırılıp genelde yaşam topluluğu temsilcileri olarak görülürler. Boşluk Analizi'nde kullanı ldıkl arında genelde 'ekolojik' topluluk olarak tanımlan ırlar. Bitki topluluğu Geniş anlamda, aynı soydan ya da ayrı soylardan (kökenlerden) gelen, ancak dış görünümleri ve yaşam koşulları birbirine benzeyen bitkilerin birarada bulunmas ıdır. 126 Biyocoğrafya Bitki ve hayvanların yayılışını inceleyen bilim dalı; büyük ölçüde abiyotlk faktörlere, kaynaklara, topluluk ilişkilerine, organizmaların (küçük ya da büyük) hareketliliğine, topoğrafyaya, tarihi jeolojik faktörlere (kı ta kayması, ada oluşumu vb.) dayanmaktadır. Biyocoğrafi bölge Belirgin bir flora ya da faunayı barındıran herhangi bir coğrafi bölge (biyom gibi). Biyolojik çeşitlilik (Biyoçeşitlilik) Canlıların her şekil, seviye ve birlikteliğ i ni içeren çeşitlilik. Tür çeşitliliği, genetik çeşitliliği, ekosistem çeşitlil i ği ve ekolojik süreç çeşitliliğini içerir (IUCN, UNEPve WWF, 1991 ). Biyolojik çeşitlilik temsilcileri ihtiyaç duydukları ortamın özellikleri dolayısıyla bulundukları yerin biyolojik çeşitliliğinin büyük bir kısmına işaret ettikleri için araştırmalarda başka türlerin yerine geçebilecek bitki topluluk ya da tür grupları. Biyolojik çeşitlilik temsilcileri genellikle kuş, kelebek, bitki gibi taksonların alt kümeleridir; ya da bitki örtüsü tipleri, toplulukları gibi tür birliktelikleri, çevresel değişkenler ya da sınıflardır. Biyom Dünya üzerinde ana iklim kuşaklarında benzer bitki ve hayvan toplulukları ile benzer toplum yapısı gösteren büyük ve geniş yaşam birimi. Örneğin , tropik yağmur ormanı , tundra, çayır, çöl. Biyosfer Rezervi UNESCO tarafı ndan yürütülen insan ve Biyosfer programı çerçevesinde ulus l ararası düzeyde kabul görmüş bir koruma alanı türüdür. Biyolojik çeşitliliği sürdürülebilir kullanma yoluyla korumaya dair çözümler içeren karasal ve kıyı ekosistem bölgeleri. Biyosfer Rezervleri, bulundukları yerlerin yönetimleri tarafından aday gösterilir ve kanunlarla korunurlar. Bunlar toprak, su ve biyolojik çeşitliliğin entegre yönetiminin denenip gösterildiği 'canlı laboratuvarlar' olarak kullanılabilirler (bkz. sayfa 70-71). Boşluk Analizi Koruma altındaki alanlarda hangi biyolojik çeşitlilik unsurunun bulunduğunu, bulunmadığını ya da az bulunduğunu belirleme ve sınıflandırma işlemi. CBS - Coğrafi Bilgi Sistemi Haritalama işlemleri için kullanılacak bilgilerin depolanması ve kullanılmasın ı kolaylaştıran bilgisayar yazılımı ve sistemi. BirCBS yazılımı, coğrafi konum ve diğer verileri (yollar, yerleş i m alanları, bitki top l u l ukları gibi) katmanlar halinde depolar ve bu katmanla rı haritalar oluşturmak üzere analiz edip bi r leştireb i li r. Coğrafi referanslama Uygu görüntülerinin, haritalarla ve CBS katman l arıyla doğrudan karşılaşt ı rılabilmesi ve imgelerdeki bozuk l ukların giderilmesi amacıyla reel dünya koordinatlarına atanmasıdır. Çıkarsama Bilinen ve bilinmeyen değerleri eşleştirecek bir mantık silsilesi bulunduğunu varsayarak bilinen değerler arasından (bilinenin dışında bir değişken değer hakkında) tahmin yürütmek. Dağılım Bir türün coğrafi yayılma alanı, bazen habitatına bağlı olarak daha ufak ölçekteki alan. DHKD Türkiye Doğa l Hayatı Koruma Derneği. 127 Ek kayıtlar (kuşlarda) Proje süresince zamanlamalı gözlemlerin dışında yapılan herhangi bir arazi gözlemi. Örneğin bir araştırmayı yapmadan önce ya da sonra, bir gözlem alanına gidiş ya da dönüş yolunda, araştırma dışı bir alandan geçerken yapılan gözlemlerdir. üreyen kategorilerin arazi kayıtları gibi, ek kayıtları da bulunmaktadır. Bu tür kayıtların bölgenin bütünün kapsanmasına ve üreyen kuş verilerinin niteliğine önemli katkıları vardır. Ekoloji Canlıların kendi aralarındaki ve çevrelerindeki canlı ve cansız ortamlarla ilişkilerini inceleyen bilim dalı. Ekolojik bölge (Ekobölge) Ortak türler, ekolojik dinamikler ve çevresel koşullara sahip, aynı zamanda birbirinden farklı doğal birliklerin bir arada bulunduğu büyük kara ya da su parçasıdır. Ekobölgeler birçok peyzaj ve ekosistem içerebilirler. Ekosistem Belli bir ortamdaki tüm canlı türlerinin, diğer türler ve çevrelerindeki tüm cansız faktörlerle aralarındaki (besin zinciri, besin ağ ı ve besin döngüsü de dahil olmak üzere) her türlü bağımlı ilişki l erin toplamı. Ekosistem prensipleri he r ö lçekte geçerlidir: Akarsu, göl, okyanus ya da tüm gezegene uygulanabilir. Ekosistem çeşitliliği Tür kompozisyonu, fiziksel yapı ve işleviyle belirlenen biyolojik topluluklar ve bunların fiziksel konumlarının çeşitliliği. Endemik Dünyada yaln ı zca bir bölgede, bir yerde s ı n ı rlı o larak yayı lı ş gösteren taksonlar. Bazı taksonlar, bir dağ ya da bir fitocoğrafi bölge için de endemik olabilirler. Fauna Bir yerde bulunan tüm hayvan türleri. Fitocoğrafya Bitki coğrafyası: Bitkilerin yeryüzündeki dağılışın ı coğrafi bakımdan inceleyen bir bilim dalıdır. Fitocoğrafi bölge Bitkilerin bir bölgedeki dağılımı temel alınarak oluşturulmuş bitki coğrafyası bölgeleridir. Türkiye, üç fitocoğrafi (floristik) bölgenin bu l uştuğu bir konumdadır: Avrupa-Sibirya, Akdeniz ve lran-Turan fitocoğrafi bölgeleri. Flora Belli bir alandaki bitki örtüsünü oluşturan bitki taksonlarının tamamı (flora). Bu taksonları içeren eser (Flora). Galeri ormanları Yağmur ormanları kuşağından, ağaçsız kuşağa kadar nehir kenarlarında gelişmiş ormanlara verilen genel ad. GAP Güneydoğu Anadolu Projesi GAP-BKI Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Ka l kınma İdaresi Başkanlığı Habitat / Yaşam alanı Bitki ya da hayvan popülasyonları için gerekli ekolojik destek sistemini sağlayan biyotik ve abiyotik unsurların birleşimi olan yaşam ortamı. 128 Habitatların parça l anması Habitatların parçalara ayrı larak bağlantısız öbekler oluşturması esas habltat tipinde mevcut türler için uygun olmayabilir. Bölünme genelde insanlar tarafından, örneğin bir ormanı ya da çayırı tarım , barınma, yol yapımı veya e lektrik hattı geçirmek amacıyla açmak suretiyle gerçekleştirilir. IUCN Dünya Doğayı Koruma Birliği olarak bilinmektedir. IUCN kategorisi Bir türün küresel koruma önem derecesini gösterir - Nesli tükenmiş; ciddi tehlike altında; tehlike altında; zarar görebilir; tehdide açık; düşük risk altında; yetersiz verili; değerlendirilmemiş. Kademeli rastlantısal örnekleme Bölge ya da alanın doğal kuşaklara (ör. tarım ya da orman alanı) ya da katmanlara (ör. 0-500 metre, 500-1000 metre) bölündüğü bir tür olasılık örneklendirmesi. Sonrasında her türden birimler rastlantısal olarak seçilir, fakat her kuşaktan seçilen birimlerinin sayısı alanının büyüklüğüyle ilişkilidir. Yani örneğin ormandan iki kat fazla tarım alanı varsa, hertarım alanı için iki, her orman alanı için bir ünite seçilir. Bu her birimin orantısını hesaba katmayan basit rastlantısal örneklemede ortaya ç ıkan tipik hataları düzeltir. Karşılaştırılabilir veri (bkz. Standartlaştırılmış verı) Koruma alanı Belirli koruma hedeflerini gözeten ve bunun için yasal olarak yönetilen kara ya da su a l an ı . Metodoloji Çalışma yöntemi dizisi. Bir araştırma grubunun belirli bir alanda çalış ıp aynı metodolojiyi kullanmasına ise ' Standartlaştı rı lmış Metodoloji' denir. Mikro habitat Ekolojik koşulların ana habitattan değişik olduğu küçük ö lçekteki bir yaşam alanıdır. Minimum harita birimi Bir haritanın tanımladığı en küçük alan. Nesli tehlike altındaki türler Yaşam alanının bütününde ya da önemli bir bölümünde nesli tükenme tehlikesi altında o lan türler. Omurgalılar Omurgası olan hayvanlar; memeliler, kuşlar, sürüngenler, çiftyaşarlar ve balıkları kapsar. ÖBA - Önemli Bitki Alanı Plantlife lnternational tarafından tanımlanmış, bitkiler açısından önemli, doğal ya da yarı -doğal, istisnai botanik zenginlik içeren ve/ veya nadir, tehdit altında ve/ veya endemik bitki türü ve/ veya yüksek botanik değertaşıyan bitki türlerine ait alan. ÖKA-Önemli Kuş Alanı Birdlife lnternational tarafından tanımlanmış, nesli dünyada tehlike altında ya da benzersiz olan anahtar kuş türlerinin va rlı ğıyla ilişkili kriterlere uyan kuşlar için önemli alan. Bir ÖKA, koruma etkinliği ve yönetimine uygun olmalıdır. 129 Öncelikli Alan GAP alanındaki (Güneydoğu Anadolu) koruma etkinliği açısından öncelikli alanlar. Bu proje sonucunda seçilmelerinin nedeni, bölgenin korunmas ı gerektiği düşünülen topluluk v e anahtar türlerini az bozulmuş ve en büyük yaşam alanları içermeleridir. Peyzaj Toprak kullanımıyla ilgili yerel kararlar peyzajı oluşturan işlev bütününün bilgisini oluşturmaktadır. Dolayısıyla peyzaj belirli bir coğrafyada tekrarlanan ekosistemlerin mozaiği olup biyolojik yapı , fiziki çevre ve sosyal özellikleri içermektedir. Peyzaj ekolojisi Peyzajların yapı, iş l ev ve değişimi prensiplerini ele alan bilim dalı. Peyzaj koruma Peyzaj düzeyinde koruma öncelikle doğal ekolojik sınırların tanımladığı coğ rafi bir çerçevede gerçek l eşir. işbirl iğ i yle oluşturulmuş vizyona sahip, ekolojik, sosyo-ekonomik ve kurumsal perspektifleri birleştirip uzun vadeli sürdürüle bilirlik amacına ulaşmak üzere doğal ve müdahale edi lmiş ekosistemlerin kompozisyon, yapı ve fonksiyonlarının korunmasını ya da onarımını h edefler. Peyzaj ölçeği Birçok habitat, ekosistem ve arazi kullanımını içeren ekolojik değer l endi rme ölçeği. Plantlife lnternational - Uluslararası Bitki Koruma Kurumu Plantlife lnternational bütün dünyada her tür bitkisel formu doğal yaşam a l an larında korumay ı ilke edinmiş bir kuru l uştur. Popülasyon Aynı türden o lan canlıların oluşturduğu bireyler topluluğudur. RSPB - lngiliz Kraliyet Kuşları Koruma Derneği Kuşların korunma sı için çalışan Avrupa'daki en büyük sivil toplum kuru lu şu ve Birdlife lnternational ' ı n lngiltere'de birlikte çalıştığı kurulu ş . SPEC kategorisi SPecies of European conservation Concern (Avrupa ölçeğ i nde korumada öncelikli türler}. Dört kategori vardır (SPEC1 -4). SPECl küresel koruma önemine sahip türler için, SPEC4 ise popülasyonları Avrupa'da yoğunlaşmış ve Avrupa'da koruma önceliğ i olan türler için kullanılır. Spektral imza Bir uydu görüntüsünde yansıtılan ış ığın dalga boyunun elektromanyetik spektruma bağlı ölçümü; tek bir pikselin say ı sal değerini gösterir. Standartlaştırılmış veri Top l anmış herhangi bir veri dizisinin değişkenlerini standartlaştı rm ak: incelenen alan, zaman ve verilerin nasıl top l andığı gibi. Standartlaştırılmış metodoloji (bkz. Metodolojıl STK Sivil Toplum Kur ulu şu 130 Sürdürülebilir kalkınma Gelecek kuşakların kendi ihtiyaçlarını karşılayabilmesinden taviz vermeyerek bugünün ihtiyaçlarını karşılayan kalkınma (Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Birimi). Şemsiye türler Kapladıkları alan (bitkiler) ya da yaşam bölgesi (hayvanlar) yeterince büyük ve habitat gereksinimleri yeterince gen iş olup, korunmaları için yeterli büyüklükte alan verildiği takdirde diğer türleri de korumaya olanak sağlayacak türler. Takson Sınıfland ırm a birimi. Bitki sistematiğinde familya, cins, tür, alttür ve varyete düzeyindeki tüm organizmala r. Tamamlayıcılık Analizi Tamamlayıcılık analizi seçilen her alanın belirli hedef doğrultusunda önceden seçilmiş alanlarla ilişkisini tekrar tekrar inceleyen bir bilgisayar algoritması tarafından yürütülür. Bu proje kapsamında amaç veri topluluğunda en az bir kere geçen türleri içeren bir kare dizisi seçmekti. Tamam layıcılık, bir karenin seçilmiş kare dizisinde temsil edilmeyecek türlere katkı derecesini ifade etmektedir. Tehdit altındaki türler Popülasyonun tümünün ya da önemli bir kısmının nesli yakın bir gelecekte tehlike altına girebilecek olan herhangi bir tür. Topluluklar Belirli bir bölgede benzer çevre koşullarında yaşayan ve birbirleriyle ilişk i içinde bulunan bir bitki ve hayvan grubu (bkz. Bitki topluluk/art). Tür Sabit karakterleri hepsinde ayn ı o lan ve kendi aralar ı nda üreyebilen bireyler topluluğuna verilen genel ad. Taksonomide temel birim. Tür çeşitliliği Bir bölgede, belirli bir alanda bulunan tür sayı ve çeşitliliği. Tür grubu Taksonomiksıralamada bir bitki ya da hayvan sınıfı . Tür zenginliği Belirli bir alanda bulunan tür sayısı (tür çeşitliği). Yüksek biyolojik çeşit lil ik koruma değerine sahip a lanl arı tanımlama ölçütlerinden biri. UA - Uzaktan Algılama Özellikle uydu ve hava fotoğraflarında kullanılan, alan ölçümlerini içermeyen, büyük ölçekte ya da peyzaj ölçeğinde veri toplama yöntemleri; genelde Coğrafi Bilgi Sistemleri'yle birlikte kullanılırlar. Yaban hayatı dostu yönetim Yaban hayatının büyük bir kısmı ya da ideal olarak tümünün hayatta kalabilmesi için ihtiyaç duyduğu uygun çevre koşullarını korurken, insanın kullanımını da içeren bir alan ya da bölge yönetimi. UNESCO United Nations Educatlonal, Scientific and Cultural Organisation - Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu. 131 WORLDMAP lngiltere'de British Museum (Natural History) tarafından WOLDMAP projesi kapsamında geliştirilen yazılımdır. Kapsamlı biyolojik verilerin çeşitlilik, nadirlik ve koruma önceliklerine göre sorgulanması için kullanılır. WWF Worldwide Fu nd for Nature - Dünya Doğayı Koruma Vakfı Yabanıl alan içinde yerleşim ya da tarım alanı bulunmayıp doğal haliyle bırakılmış, özellikle yoğun bitki örtüsü ya da ormanlarla kaplı büyük yabanıl toprak parçası, ya da çöl, okyanus gibi geniş alanlar. Yayılım Hayvan türlerinin yaşamaları ve başarılı üremeleri için gereken alan. 132 Bölüm 11 KAYNAKÇA ADIGÜZEL, N., & AYTAÇ, Z. (2001) Flora of Ceylanpınar St at e Farm ( Şanlıurfa -Turkey) Fi. Medit. 11: 333-361. AGÜLOGLU, H. (1996) D i yarbakır ili ve yakın çevresinde yayılış gösteren bazı likenlerin taksonomik anatomik ve morfolojik özellikleri Yüksek lisa ns tezi, Dicle Üniv. Fe n Bilimleri Enst. AKBAYIN, H. (1992) G üneydoğu Anad olu Bölgesi'nde bulunan Carthamus L. (Compositae) t ü rlerinin gr u plandırılması üzerind e biyometrlk çalış ma l a r Doğa - Tr. J. of Botany 16:287-297. AKBAYIN, H. (1985) Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde bulunan bazı Carthamus L. (Aspir) türleri üzerinde b iyomatematik ça lı şmala r Doktora tezi, Dicle Ün iv. Fen Bilim leri En st. AKBAYIN, H.& DEMiR, R. (1994) A clustering analysis on Medicago L. (Fabaceae) species in the province of Diya r bakır in South-East Anatolia Tr. J. of Botany 18: 41 9-423. A KCAKAYA, H. R. (1990) Bald ibis Geronticuseremita Populatio n in Turkey:An Eval uatio n of the Captive Breeding Project fer Reintroductio n Biological Conservation 51: 225- 237. AKMAN, Y. (1995) Türkiye Orman Vejetasyonu Ankara. ALBAYRAK, T., GÜRSOY, A. & KIRWAN, G. M. (2002) lnternational Species Action plan for the Cinereous Bunting Emberiza cineracea Birdlife 1nt ernational, Wagenlngen. ANON (1994) GAP bölgesinde bitki örtüsü ve ormanlar Tü rk iye Çevre Vakfı , Ankara . ANON (1993a) Atatürk Baraj Gölü havzası Adıyaman, Gaziantep, Şanlıurfa Harran Ovası ' nın flora ve faunası araştırılma sı ve değerlendirilmesi alt projesi. 2. Gelişme raporu Çevre Baka nlı ğ ı , D i yarbakır. ANON (1993 b) GAP bölgesel çevre araştırması - Dicle Havzası (Diyarbakır ve yöresi çevre araştırması) projesi. Vll. Bölüm: Flora Araştırması, 1. Aşama nihai raporu T. C. Ba şbakanlık Gü neydoğ u Anadolu Projesi Bölge Ka l kın ma idaresi B aşka n lı ğ ı , Diyarbak ır. ANON (1993c) GAP ve çevre Türkiye Çevre Vakfı , Ankara. ANON (1992) Atatürk Baraj Gölü havzası Adıyaman , Gaziantep, Şanlıurfa Harran Ovası 'nın flora ve faunası a raştırıl ması ve değerlendi ri lmesi alt projesi 1. Gelişme raporu Çevre Bakanlığı , Diyarbakır. A RI HAN, O. (1998) Recent information on the occu rrence of the Northern Bald ibis Geronticus eremita in Turkey Turna 1 (1): 10-15. ARI HAN, O.& HATI POGLU, T. {1998) The Ringing of Northern Bald ibis at Birecik in 1998 Minist ry of Forestry, General Directorate of National Parks, Game and Wildlife, unpublished report. AS HER, J., WARREN, M., FIX, R., HARDING, P., JEFFCOATE, G. & JEFFCOATE, 5. (2001) The Millennium Atlas of Butterflies in Britain and lreland OUP, New York. ASLAN, H. (1994) Diyarbakır ilinde doğal olarak yayılış gösteren Vicia L. (Fabaceae) türleri üzerinde morfolojik ve sistematik bir araştırma Yüksek lisans tezi, Dicle Üniv. Fen Bilimleri Enst. ATALAY, 1. (1994) Türkiye Vejetasyon Coğrafyası Ege Üniversitesi Basımev l, lzmir. ATWOOD, W. W. (1940) The Physiographic Provinces of North America Ginn and Co., Boston. 133 BAILEY, R. G. (1996) Ecosystem Geography Springer, NewYork. BAILEY, R. G. (1983) Delineation of ecosystem regions Environmental Management 7: 365-373. BAILEY, R. G. (1980) Description of the Ecoregions of the United States US Dept. Agriculture, Miscellaneous Publ. 1391, Washington, DC. BAILEY. R. G. (1976) Ecoregions of the United States (Map) US Departm ent of Agrlculture, Forest Service, Ogden, UT. BAKAR, Z., ŞEN, L. & ÜSTÜNDAC, N. (2002) Karacadağ Köylerinde Sosyal Yapı , Tarım ve Doğal Kaynaklar/ Plant Diversity in Karacadağ Area Socio-Economic Baseline Survey (Summary) Sürdürülebilir Kırsal ve Kentsel Kalk ınm a De rne ğ i , Ankara. BARAN, 1., KUMLUTAŞ, Y., LANZA, B., SINDACCO, R., ILGAZ, Ç.,AVCI, A. & CRUCITTI, P. (değerlendiriliyor) Acanthodactylus harranensis, a new species o f lizard from Southeastern Turkey Bollettlno del Museo Regionale di Scienze Naturali di Torino. BAYTOP, T. (2000) Anadolu Dağlarında 50 yıl Nobel Tıp Kltabevlerl, Ankara. BAYTOP, T. (1974) La Presence du Vrai Tigre, Panthera tigris (Llnne, 17S8) en Tu rquie Saugetlerkd. Mitt 22: 254- 256. BEAMAN, M . (1986) Turkey Bird Report 1976- 1981 Sandgrouse 8: 1-41. BENUUN, L. & EKEN, G. (2003) Key Biodiversity Areas: ldentifying the world's priority sites for conservation - a pilot study in Turkey Birdlife lnternational discussion document, Wageningen. BiLGiÇ, H. (2002) Genetic relationship of wild and primitive wheat species from Turkey based on microsatellite markers and ancient ONA analysis PhD Dissertation, Middle EastTechnical University, Ankara. BIRDLIFE INTERNATIONAL (2000) Threatened birds of the world Lynx Edicions, Barcelona and Birdlife lnternational, Cambridge. BIRDLIFE INTERNATIONAL (2002) Northern Bald ibis breeding in Syria World Birdwatch 24 (3): 2. BYERS, C., OLSSON, U. & CURSON, J. (1995) Buntings and Sparrows: A Guide to the Buntings and North American Sparrows Pica Press, Mountfield. CAN, ô. E. (2003) Large carnivores in Turkey: Current status of wolf, brown bear, striped hyaena and Anatolian leopard and their conservation priorities 4• European Congress of Mammalogy Proceedings, 27 July-1 August, Brno, Czech Republic. CAN, ô. E. (2002a) Large Carnivores in Turkey Species No: 38 World Conservation Union. CAN, Ô. E. (2002b) Kim daha Vah şi Yeşil Atlas No: 5. CAN, ô. E. (2001) The status of Gray Wolf, Brown Bear and Eurasian lynx in Turkey and Recommendations for Effective Conservation Programs M. Sc. Thesis, Middle EastTechnical University, Ankara. CAN, ô. E., LiSE, Y. & CAN, T. (2002) Terresterial Large Mammal Bibliography ofTurkey DHKD (Turkish Society for the Conservation of Nature), lstan bul. 134 CAN, ô. E. & MITCHELL-JONES, T. (haz ır la nıyo r) Terrestrial large mammal database and atlas ofTurkey Socletas Europaea Mammaloglca http://cgi.european-mammals.org/php/turkey. CAN, ô. E. & TOGAN, 1. (2004) Status and Managemen t of Brown Bears in Turkey Ursus 15: 48-53. CARROLL, C., N055, R. F. & PACQUET, P. C. (2001) Carnivores as focal species for conservation planning in the Rocky Mountain region Ecological Applications 11 :961 -980. CEBALLOS-LASCURAIN, H. (1996) Tourism, ecotourism and protected areas: The state of nature-based tourism around the world and guidelines for its development IUCN, Gland, Switzerland, and Cambridge, UK. COLLAR, N.J. & STUART, S. N. (1985) Threatened Birds of Africa and Related lslands. The ICBP/IUCN Red Data Book, Part 1 ICBP, Cambridge and IUCN, Gland. CRAMP. 5., SIMMONS, K. E. L. & PERRINS, C. M. (ed.) (1977- 1994) The Birds of the Western Palearctic Vols. 1-9 Oxford Un iv. Press. DASSMANN, R. F. (1973) A system for defining and classifying natural regions for the purposes of conservation World Conservation Union, Morges, Switzerland. DAVIS, P. H., MILL, R. & TAN, K . (1988) Flora ofTurkey and the East Aegean lslands Vol 1 O (Supplement) Edinburgh University Press. DAVIS, P. H. (ed) (1965-1985) Flora ofTurkey and the East Aegean lslands Vols 1-9 Edinburgh University Press. DE KNIJ FF, P. (1991) Little-known West Palearctic birds: Cinereous Bunting Birding World 4: 384-391. DEMiR, R. (1986) Diyarbakır ili Medicago L. türleri üzerinde sistematik ve morfolojik bir çalışma Yüksek lisans tezi, Dicle Üniv. Fen Bilimleri Enst. DEMiR, R. & SAYA, ô. (1991) Türkiye için yeni bir kayıt: Medicago polymorpha L. var. apiculata (Willd.) Rawi, SBAD 2,3:45-48, Anka ra. DEMiRiZ, H. & KAYNAK, G. (1977) Studia ad Floram Turcicam: Vlll. Contributions to the fern flora of the South-East Anatolian Region lstanbul Üniv. Fen Fak. Mec. Seri B, 42, 1-4:81-85. DEMiRiZ, H. & MISIRDAU, H. ( 1977) Studia ad Floram Turcicam: IX. The Delphinium and Consolida species of the South-East and East Anatolian region lstanbul Üniv, Fen Fak. Mec. Seri B, 42, 1-4:87-90. DEMIRSOY, A. (1996a) Genel ve Türkiye Zoocoğrafyası 'Hayvan Coğrafyası ' Meteksan, Ankara. DEMİRSOY, A. (1996b) Türkiye Omurgalıları - Memeliler Meteksan, Anka ra DERRIEN, M., FARKI, 8., LEGLE, H. & SAIROUNI, A. (1992) Vegetation cover mapping over France using NOAA-11/ AVHRR lnternational Journal of Remote Sensing 13: 1787- 1795. EAGLES, P. F. J., McCOOL, S. F. & HAYNES, C. D. A. (2002) Sustainable Tourism in Protected Areas: Guidelines for Planning and Management IUCN Gland, Switzerland and Cambridge, UK. EKEN, G. ve diğe rleri (2003) Türkiye'nin Önemli Doğa Alanları Yeşi l Atlas sayı: 6 135 EKiM, T., KOYUNCU, M. (1 995) Urfa Siverek Avurtepe M uhta rlı ğı, Oltu Köyü civarındaki Fritillaria persica L. (Ad ı yaman lalesi) adlı bitkinin bu bölgedeki durumu hakkı n da rapor ve öneriler Doğa l Çiçeksoğanc ı lar Derneği, 1-4. EKiM, T., KOYUNCU, M ., VURAL, M., DUMAN, H., AYTAÇ, Z. & ADIGÜZEL, N. (2000) Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı (Eğrelti ve Tohumlu Bitkiler) / Red Data Book ofTurkish Plants Türkiye Tabiatını Koruma Derneği - Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Barışcan Ofset, Ankara ENTWHISTLE, A., ATAY, 5., BYFIELD, A. & OLDFIELD, S. (2002) Alternatives for the bulb trade from Turkey: a case study of indigenous bulb propagation Oryx 36: 333-341. ERHARDT, A. & THOMAS, J. A. (1991) Lepidoptera as indicators of change in the seminatural grasslands of lowland and upland Europe pp. 213-236 in COLLINS, N. M.& THOMAS, J. A . (eds.) (1991) The conservation of insects and their habitats London, Aca dem ic Press. ERTEKiN, A. S. (1991) G üneydoğu Anadolu Bölgesi'nin Lathyrus L (Fabaceae) türleri üzerine sistematik, morfolojik ve anatomik ara~t ı rmalar Doktora tezi, Dicle Üniv. Fen Bil imle ri Enst. ERTEKiN, A . S. (1986) D iyarbakı r ili Lathyrus L. türleri üzerinde sistematik ve morfolojik bir çalışma Yüksek lisans tezi, Dicle Üniv. Fen Bilimleri Enst. ERTEKiN, S. (2002) Karacadağ Bitki Çeşitliliği / Plant Diversity in Karacadağ area (summary) Sü rdürülebilir K ı rsal ve Kent sel Kal kınma Derneği , Ankara FEDERAL GEOGRAPHIC DATA COMMITIEE (1997) Vegetation classification standard FGDC-STD-005. Web address: http://www.fgdc.gov/Standa rds/Documents/StandardsNegetation. FEN NEMAN, N. M. (1928) Physiographic divisons of t he US Annals of the Association of American Geographers 18:261-263. FEN NEMAN, N .M. (193 1) Physiography of the Western United States McGraw-Hill Co, New York. GARRETI, L. K & WRIGHT, R. G. (2000) Prioritizing the Research and Monitoring Needs ofTerrestrial Mammals in National Parks The George Wright Forum 17 (1 ), 1. The George Wright Society, USA. GASTON, K. J. (1996) Species richness: Measure and Measurement pp. 77- 113 in GASTON, K. J., (ed.) (1996) Biodiversity: A Biology of Numbers and Difference London: Blackwells. GÖÇMEN, B., TOSUNO(°;LU, M. & DiNÇER, A. (2002) First record of the leopard gecko Eublepharis angramainyu (Repti lia: Sauria: Eublepharidae) from Anatolia Herpetological Journal 12: 79-80. GORIUP, P. O. (ed.) (1988) Ecology and Conservation of Grassland Birds lnternational Cou ncil for Bird Preservation, Cambridge, UK (ICBPTechnical Publication no 7). GORIUP, P. O. & PARR, D. (1985) Results of the ICBP bustard survey ofTurkey, 1981 Bustard Studies 2: 77-97. GORIUP, P. O. & PARR, D. (1983) Report on a survey of bustards in Turkey, March 22 to May 10 , 1981 Study Report 1 ICBP, Ca mbridge. GROVES, C., VALUTIS, L., VOSICK, D., NEELY, B., WHEATEN, K., TOUVEL, J. & RUNNELS, B. (2000) Designing a Geography of Hope: A Practioner's Handbook for Ecoregional Conservation Planning Arlington (VA): The Nature Conservancy. 136 GUIDOTII, G.. REGATO, P. & CABALLERO, S. J. (1986) The major forest types in the Mediterranean WWF M editerranea n Programme Office. GÜNER, A. & KARACA, H. (1991) A botanical expeditlon towards eastern and southern Anatolia The Karaca Arboretum Magazine 1: 20 -34. GÜNER, A., ÔZHATAY, M., EKiM , T. & BAER, K. H. C. (2000) Flora ofTurkey and the East Aegean lslands Vol 11 (Supplement 2) Edlnburgh University Press. HARRISON, D. L. & 8ATES, P. J. J. (1991) The mammals of Arabia 2nd edition Harrison Zoological Museum, Sevenoaks, UK. HEATH, M. F.& EVANS, M. I. (eds.) (2000) lmportant Bird Areas in Europe: Priority sites for conservation 2: Southern Europe. Cambridge, UK: Birdlife lnternational (Birdlife Conservation Series no 8) HESSELBARTH, G., VAN OORSCHOT, H. &WAGENER, S. (1995) Die Tagfalter derTürkei - unter Berücksichtigung der angrenzenden Lander prlvately published by Sigbert Wagener. HEUN, M .. SCHAFER-PREGI, R., KLAWAN, D.. CASTAGNA, R., ACCERBI, M., BORGHI, B. & SALAMANI, F. (1997) Site of Einkorn Wheat Domestication ldentified by ONA Flngerprinting Science 287: 1312- 13 14. HIRSCH, U. (1988) The Waldrapp-ibis Geronticus eremita, a contribution to the situation of its eastern population unpublished report to ICBP. HIRSCH, U. (1980) Der Waldrapp Geronticuseremita, ein Beitrag zur Situation in seinem östlichen Verbreitungsgebiet Vogelwelt 101: 219-236. HOST, G. E., POLZER, P. L., MLADENO, D. J., WHITE, M.A. & CROW, T.R. (1996) A quantitative approach to developing regio nal ecosyst e m classifications Ecological Applications 6: 608-618. HUMBOLDT, A. von. (1807) ldeen zu einer Geographie der Pflanzen nebst einem Naturgemalde der Tropenlander Tubingen: Cotta. HUMBOLDT. A. von. (ed.) (1806) ldeen zu einer Physiognomik der Gewachse (otta, Stuttgart. IUCN (1994) Guidelines for Protected Areas Management Categories IUCN, Ca mbridge, UK and Gland, Switzerland. IUCN (2001) IUCN Red List Categories and Criteria: Version 3.1 IUCN Species Survival Commission. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK. IUCN (1998) Biosphere Reserves - Myth or Reality? Proceed ings ofa Workshop at the 1996 IUCN World Conservation Cong ress, Montreal, (anada. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK. JARADAT, A. A. (1998) Biodiversity and Sustainable Agricu lture in the Fertile Crescent pp 31-57 in ALBERT, J., BERNHARDSSON, M. & KENNA, R. (eds.) (1998) Transformations of Middle Eastern Natural Environments: Legacies and Lessons Yale School of Forestry & Environmental Studies Publications Bulletin 103: Yale University, New Haven, Connecticut. JEPSON, P. &WHITIAKER, R. J. (2001) Ecoregions in context: A critique with special referen ce to lndonesia Conservation Biology 16: 42-57. JONES, T., PHILIPS, B., WILLIAMS, C. E. and PITTOCK, J. (eds.) (2003) Managing Rivers Wisely: Lessons from WWF's work for integrated river bas in management WWF lnternational, Gland, Switzerland. 137 KASPAREK, M . (1989) Status and distribution of the great bustard and little bustard in Turkey Bustard Studies 4: 80-113. KAYA, ô. F. (2002) Tektek Dağları (Urfa-Viranşehir) Florası Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi, Fen Ed. Fak., Biyoloji BI. KAYA, Z., KÜN, E. & GÜN ER, A. (1998) Türkiye bitki genetik çeşitliliğinin yerinde (in situ) korunması ulusal planı Çevre Bakanlığı Çevre Koruma Genel Müdürlüğü Bitki Koruma ve Erozyonla Mücadele Daire Başkanlığı, Ankara. KAYNAK, G. (1989a) Contribution to the Flora of Karacadağ (Urfa and Diyarbakır provinces) Doğa Tu. Botanik O. 13: 375-397. KAYNAK, G. (1989b) Diyarbakır ve çevre illerinin eğreltileri üzerinde ekolojik ve korolojik incelemeler Doğa Tu. Botanik O. 13: 437-451 . KAYNAK, G. (1980) Studia ad Floram Turcicam: XV. New fern specimens in South-East Anatolian region lstanbul Üniv. Fen Fak. Mec. Seri B,45: 199-202. KAYNAK, G. ( 1 979) Diyarbakır çevresinin eğreltileri üzerinde morfolojik ve ekolojik a raştırmalar Doktora tezi, Diya rba k ı r Ün iv. Fen Fak. Botanik Bölümü. KAYNAK, G. & KETENOCiLU, O. (1986) New floristic records from the Urfa and Diyarbakır provinces, SE Turkey Willdenowia 1 6: 79-86. KENCE, A. (ed.) (1990) Türkiye'nin Biyolojik Zenginlikleri Türkiye Çevre Sorunları Vakfı Yayını, Ankara. KILIÇ, A.. KARA KAŞ, R. & BiRiCİK, M. (2003) Observations ona newly detected breeding site of Bonelli's Eagle, Hieraaetus fasciatus, in south·eastern Anatolia Zoology in the Middle East 30: 37-41. KIRWAN, G. M . and MARTINS,R. P. (2000) Turkey Bird Report 1992-1996 Sandgrouse 22 (1): 13-35. KIRWAN, G. M . and MARTINS, R. P. (1994) Turkey Bird Report 1987-1991 Sandgrouse 16 (2): 76-117. KIRWAN, G. M., MARTJNS, R. P., EKEN, G. & DAVIDSON. P. (1998) A checklist of the birds ofTurkey Sandgrouse Supplement 1: 1-32. KOYUNCU, M . (1995) Allium karamanoglui Koyuncu & Kollmann, Liliaceae The Karaca Arboretum Magazine 3: 95-96. KUMERLOEVE, H. (1967) ZurVerbreitung kleinasiatischer Raub- und Huftiere sowie einiger GroBnager Saugetierkd. Mitt 15: 337-409. KUMLUTAŞ, Y., BARAN, 1., TAŞKAVAK, E., ILGAZ, Ç. & AVCI, A. (2002) Occurrence ofMesalina brevirostris (Reptilia: Sauria: Lacertidae}, t he Blanford's Short-nosed Desert Lizard in Turkey lsrael Journal of Zoology 48: 256-257. KUCHLER, A. W. (1964) Potential natural vegetation of the conterminous United States American Geographical Society Special Publication 36: 1-38, 116 plates. KON, E., BAKIR, ô. & DEMIRSOY, A. (1995) Ulusal çevre eylem planı -Biyolojik çeşitlilik ve korunmuş alanlar yönetimi- Bozkır ekosistemleri alt grubu Çevre Bakanlığı Çevre Koruma Genel Müdürlüğü, Ankara. MACDONALD, O. (ed.) (2001) The New Encyclopedia of Mammals OUP . 138 MALYER, H. (1983) Ka racadağ'daki (Diyarbakır-Urfa arasındaki) Liliaceae ve lridaceae fa milyal a rın a ait geofitler üzerinde korolojik ve ekolojik incelemeler Doğa Bilim Dergisi seri (, 7: 279-288. M ALYER, H. (1982) Diyar bakır b ölgesinin lridaceae fa milyas ın a ait geofitlerl üzerinde koro lojik bir ç alışma Doğa Bilim Dergisi seri A, 6:17-20. MALYER, H. (1 979) Urfa kuzeydoğ u s undak i Karacadağ'ın ba z ı geofitleri üzerinde morfoloj ik ve ekolojik araştırmalar Doktora tezi, Diyarbakır Üniv. Fen Fak. Botanik Bölümü. MARGULES, C. R, NICHOLLS, A . O. & PRESSEY, R. L. (198B) Selecting networks of reserves to maximise biolog ical diversity Biological Conservation 43: 63-76. MARGULES, C. R. & PRESSEY, R.L (2000) Systematic conservation planning Nature 405: 24 3-253. MARTINS, R. P. (1989) Turkey Bird Report 1982-6 Sandg rouse 11: 1-41. MAYBURY, K. P. (ed.) (1999) Seeing the Forest and the Trees: Ecological Classification for Conservation The Nature Conservancy, Arlington, Vlrginia. MAYER, H. & AKSOY, H. (1986) Walder derTurkei Gusatv FischerVerlag, Stuttgart. McPEEK, M. A. & MiLLER, T. E. (1996) Evolutlonary biology a nd community ecology Ecology 77:1319-1320. MERRIAM, C. H. (1898) Life zones and cropzones of the United States US Dept. Agriculture Bul!. Div. Biological Survey 1O:1 -79. MiLLER, N. F. (1992) The origins of plant cultivation in the Near East pp. 39-58 in COWAN, C. W. & COWAN, P. J. (eds.) (1992) The origins o f agricult ure: an internationa l p erspective Washington and London: Watson Smithsonlan lnstitutlon Press. MiLLER, N. F. (1991) Reg io nal Surveys of Paleoethnobotanical Data: The Near East pp. 133-160 in VAN ZEIST, W., WASYLIKOWA, K., BEH RE, K. E. (eds.) (1991) Progress in Old World Paleoethnobotany A.A. Balkema, Rotterdam, Netherlands. MISIRDALI, H. (1979) D i yarb a kır-E l a z ı ğ bölgesinin Consolida türleri üzerinde morfolojik ve sitolojik a raştırmal a r Doktora tezi, Diyarbakır Üniv. Fen Fak. Botanik Bölümü. M ITHTHAPALA, 5., SEIDENSTICKER, J. & 0'8RIEN, S. J. O. (1996) Phylogeographic subspecies recognitlon in leopards Panthera pardus: molecular variation Conservation Biology 1O: 1115-1132. NESBITT, M. (1995) Clues to agricultural origins in the northern Fertile Crescent Diversity 11: 142-143. NESBITT, M. & SAMUEL, D. (1996) From staple crop to extinction?The archaeology and history of the hulled wheats pp. 41 -100 in PADULOSI, S., HAMMERI K., & HELLER, J. (eds.) Hulled Wheats: Proceedings of the First lnternational Workshop on Hulled Wheats 21-22 July 1995, Pascoli, ltaly IPGRI, Rom e, ltaly. NOSS, R. F. (1992) The wildlan ds project and conservation strategy Wild Earth (specia l issu e): 10-15. NOSS, R. F. (1991) From endangered species to biodiversity pp. 227-246in KOHM, K. (ed.) (1991) Balancing on the Brink of Extinction: the Endangered Species Act and Lessons for the Future lsland Press, Washington D.C. NOSS, R. F. & COOPER RI DER, A . Y. (1994) Saving nature's legacy: protecting and saving biodiversity lsland Press, Washington, D.C. 139 NOSS, R. F., STTRITHOLT, J. R., VANCE-VORLAND, K. & CARROL, C. (1999) A conservation plan far the Klamath Siskiyou ecoregion Natura! Areas Journal 19:392-411. OLSON, D. M ., DINERSTEIN, E., WIKRAMANAYAKE, E. D., BURGESS, N. D., POWELL, G. V. N., UNDERWOOD, E. C., D'AMICO, J. A., ITOUA, 1., STRAND, H. E., MORRISON, J. C., LOUCKS, C. J., ALLNUTI. T. F., RICKETIS, T. H., KURA, Y., LAMOREUX, J. F., WETIENGEL, W. W., HEDAO, P. & KASSEM, K. R. (2001) Tehestrial ecoregions of the world: A new map of life on earth Bioscience 51: 933-938. OMERNIK, J. M. (1995) Ecoregion: a framework for managing ecosystems George Wrights Society Forum 12: 35-50. OMERNIK, J. M. (1987) Ecoregions of the conterminous United States Annals of the Association of American Geographers 77: 118-125. ORNITHOLOGICAL SOCIETY OFTURKEY (1978) Bird Report No. 4 (1974-75), OST, Sandy. ORNITHOLOGICAL SOCIETYOF TURKEY (1975) Bird Report No. 3 (1970-73), OST, Sandy. ORNITHOLOG ICAL SOCIETY OF TURKEY (1 972) Bird Report No. 2 (1968-69), OST, Sandy. ORNITHOLOGICAL SOCIETY OFTURKEY (1 969) Bird Report No. 1 (1966-67), OST, Sandy. ÖKSÜZ, B. (2002) Yok Ol u ş un Ayak izleri Yeşil Atlas 5: 44-49. ÖZHATAY, N., BYFIELD, A. & ATAY, 5. (2003) Türkiye'nin Önemli Bitki Alanları / lmportant Planı Areas in Turkey WWF·Türkiye (Doğa l Hayatı Koruma Vakfı), lstanbul, Türkiye. ÖZTÜRK, 5. (1986) Kabaklı göletinin ve Diyarbak ı r civarında Dicle nehrinin Diatome florası Yüksek lisans tezi, Dicle Üniv. Fen Bilimleri Enst. PIOANA, K. A., RICHTER, B. D., ANDERSON, M. G. & RICHTER, H. E. (2000) Biodiversity Conservation at Multiple Scales: Functional Sites, Landscapes, and Networks BioScience Vol 50: 133-146. PRINCE, S. D. (1991) A model of regional primary production far use with coarse resolution satellite data lnternational Journal of Remote Sensing 1 2: 1313-1330. RABINOWITZ, A. ( 1997) Wildlife Field Research and Conservation Training Manual Wildlife Conservation Society; Paul-Art Press ine, NewYork City, USA. RECHINGER, K. H. (ed.) (1963) Flora lranica Graz, Austria. RESCHKE, C. (1990) Ecological communities of New York State New York Natura! Heritage Program, New York State Departme nt of Environmental Conservation, Latham, New York. ROSELAAR, C. S. (1995) Songbirds ofTurkey: an atlas of biodiversity ofTurkish passerine birds Pica Press, Robertsbridge. SAHOTRA, 5. & MARGULES, C. (2002) Operationalizing biodiversity far conservation planning Journal of Bioscience (Suppl. 2) 27: 299-308. SAYA, Ö. & ERTEKİN , A. S. (1998) GAP ' ı n bölge florasına etkileri, GAP ' ı n ekolojiye ve tarıma etkileri 30-31 Ekim 1997, Diya rbakır, Türkiye Çevre Vakfı: 39-55, Ankara. 140 SAYA, ô., ERTEKiN A. 5., ÇETiN, H. ve diğerleri (2001) GAP Yöresindeki Endemik ve Tıbbi Bit kiler (Endemic plants of the GAP region) Türkiye Çevre Vakfı Yayını, Yayın No. 143, Ankara. scon, J. M., DAVIS, F., C5UTI, B., N055, R., BUTTERFIELD, B., GROVE5, (., ANDERSON, H., CAICCO, 5., D'ERCHIA, F., EDWARDS,Jr. T. C., ULUMAN, J. & WRIGHT, R.G. (1993) Gap Analysis: A geographic approach to protection of biological diversity Wildlife Monographs 123. 5u pplem e nt to The Journal ofWildlife Management Vol. 57, No. 1. SEZiK, E. (1990) GAP ve tabiatın yokolması TÜBITAK Bülteni 7:27-28. SHIRIHAI, H. (1996) The Birds of lsrael Academlc Press, London. SHIRIHAI, H., GARGALLO, G., HELBIG, A. J., HARRl5, A. & COTTRIDGE, D. (2001) Sylvia Warblers - ld entification, taxonomy and phylogeny of the genus Sylvia Helm, London. SIMBERLOFF, D. (1998) Flagships, umbrellas, and keyston es: is single species management passe in the landscape era? Biological Conservation 83: 247-257. SOUL~. M. E. & TERBOURGH , J. (1999) Conserving natu re at regional and continental scales - a scientific program for North America Bioscience 49:809-817. SWAAY., C. van & WARRE N, M . (1999) Red Data Book of European Buttertlies (Rhopalocera) Nature and the Environment, no 99. SWIFT, L. W.&HOLLOWAY, C. W. (1967) Wildlife Management ReportforTurkey FAO report:TA 2391. ŞAHIN, A. & BABAÇ, M. T. (1995) Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da yetişen baz ı Vicia L. türleri üzerinde sitotaksonomik araştırmalar Tr. J. of Botany 19: 293-297. TAKHTAJAN, A. (1986) Floristic Regions of the World Un iversity of t he California Pres, Berkel ey. TAŞKAVAK. E. (2002) Yaban Hayatı Projesi: Fırat Yumuşak Kabuklu Ka pl umbağas ı (Rafetus euphraticus) - Dünü, Bügünü ve Yarını T. C. Başbakanlık Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma idaresi Başkanlığı, Ankara. TAŞK IN , T. (1991) Ergani'deki Ziyaret Dağı'nın florası Yüksek lisans tezi, Dicle Üniv. Fen Bilimleri Enst. TEL, A. Z. (2001) Nemrut Dağ ı (Adıyama n ) Vejetasyonu Doktora tezi, Yüzü ncüyıl Üniversitesi, Va n, Fen Bilimleri Enst. TOPRAK, Ş. (1994) Diyarbakır ilinde doğal olarak yayılış gösteren Trifolium L. (Üçgül) cinsi üzerinde morfolojik ve sistematik bir araşt ı rma Yüksek lisans tezi, Dicle Üniv . Fen Bilimleri Enst. TOWNSEND, C. C. & GUEST, E. ( 1966) Flora of lraq Parts 1-4, 8, 9. Baghdad. TUCKER, C.J,JUSTICE, C.O. & PRINCE, 5. D. (19B6) Monitoring the grasslands ofthe Sahel, 1984-1985. lnternational Journal of Remote Sensing 7: 1271 -1318. TUCKER, G. M. & EVANS, M. 1. ( 1997) Habitats for Birds in Europe: a conservation strategy for t he wider environment Cambridge, UK. Birdlife lnternational (Birdlife Conservation 5eries no 6). TURAN, N. (19B4) Tü rk iye'n in Av ve Yaban Hayva nl arı (M emeliler) Ongan Kardeşler Matbaa c ılı k Sanayi, Ankara. 141 UDVARDY, M. D. F. (1975) A classification of the biogeographical provinces of the world World Conservation Unlon, Morges, Switzerland. ULUDAG, A. (1993) Diyarbakır yöresinde yetiştirilen buğday-mercimek kültürlerindeki önemli yabancı otların dağılışı ve bunların bazı biyolojik özellikleri üzerinde araştırmalar Yüksek lisans tezi, Cum huriyet Ün iv. Fen Bilimleri Enst. UNESCO (1996) Biosphere Reserves: The Seville Strategy and the Statutory Framework of the World Network UNESCO, Paris. UNESCO (1973) lnternational classification and mapping of vegetation (Ecology and conservation Series 6). United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, Paris. WAGENER, S. (baskıda, 2004) Butterfly diversity and protection in Turkey Bonner Zoologische Beitrage. WALLACE, A. R. (1 B76) The Geographical Distribution of Animals: with a study of the relations of living and extinct faunas as elucidating the past changes of the earth's surface Macmillan, London. WALTER, H. & BOX, E. (1976) Global classification of natural terrestrial ecosystems Vegetation 32: 75-81 . WELCH, G. R. & WELCH, H. J. (baskıda , 2004) Spectacled Warbler Sylvla conspicillata - a new breeding species for Turkey Sandgrouse WHITTAKER, R. H. (1962) Classification of natural communities Botanical Review 28:1-239. WILLIAMS, P. H. (2000) WORLDMAP iv Windows: Software and help document 4.2 Privately distributed, London. WILSON, D. E, & REEDER, D. M. (eds.) (1993) Mammal Species of the World Smithsonian lnstitution Press. WILSON, D. E., COLE, F. R., NICHOLS, J. D., RUDRAN, R. & FOSTER, M. S. (1996) Measuring and Monitoring Biological Diversity; Standard Methods for Mammals Smithsonlan lnstitution, USA. WWF (1998) Proceedings: ecoregion based conservation workshop WWF, Washington, D.C. WWF (2003) Thirsty crops. Our food and clothes: eating up nature and wearing out the enviornment? WWF, Gland, Switzerland. WRIGHT, R. G., MURRAY, M. P. & MERRIL, T. (1998) Ecoregions asa level of ecological analysis Biological Conservation 86: 207-213. YILDIZ (Kahraman), N. (1996) Diyarbakır çevresinde yetişen bazı Trifolium L. (Fabaceae) türlerinin epidermal özellikleri Yüksek lisans tezi, Dicle Üniv. Fen Bilimleri Enst. ZEYDANLI, U. ( ha z ırl a nıyor) Developing a Vegetation Classification Standard for Mediterranean Turkey andan Application at the Alliance Level with the Use of Satellite lmageries Unpublished Ph. D. Dissertation, METU. ZEYDANLI, U., BiLGiN, C., CAN, Ö. E., DOMAÇ, A., LiSE, Y., VURAL, M., WELCH, G. & WELCH, H. (2003) Gap Analysis Studies in Turkey ZOHARY, M. (1973) Geobotanical Foundations of the Middle East 2 vols. Gustav FischerVerlag, Stuttgart, Swets and Zeitlinger, Amsterd am. ZOHARY, D. & HOPF, M. (1993) Domestication of plants in the Old World Oxford: Clarendon Press, UK. 142 430 410 405 ) Biyolojik Çeş i t l ilik Araştırma Proj esi Gaziantep (1 - Yeşilce) 2 Gaziantep (2) 36 Öncelikli Alanlar 3 Gaziantep (3) 4 Kilis Ölçe k: küçük kareler = (1 O x 1O k m ) 5 inekli ve Azaplı Gölleri Öncelikli Alanlar (numaralı) 6 Karkamış - Birecik Barajları Aras ı 7 Birecik - Atatürk Baraj l arı A ras ı Potansiyel Öncelikli Alanlar: Daha fazla araştırmaya ihtiyaç var 8 Birecik Bozkırı D ı şarıda B ı rakılan Alanlar: 9 Atatürk Baraj Gölü'nün Güneydoğ u sL Batı Gaziantep ve Siirt 10 Atatürk Baraj Gölü Adalar ı Mevcut Nemrut Dağı Milli Parkı Nisan 2004 KAPAK FOTOGRAFLARI ön: en üst: Fı ra t yakınında tarıma elverişli "otlar~ Adıyama n (CH&G Welch) en ole: Bozkır, Ceylanpınar Devlet Üretme ÇlftllQI (CH &G Welch) yukıındono~ıyoüçgen foro{Jraflor 1: Harran kalesinden manzara (OWWF-Turlcey/U~ur Zeydonlı) 2: Fıstık Pistacla l'l?ra (OWWF-Turkey I U~ur Ztydonlı) 3: Alaca yalıçapkını Ceryle rudls (CHanne & lens Eriksen) 4: Ceylan Gazel/o subgurıuroso, Ceylanpınar (OWWF-TurkeylôfıMCan) 5: Bo{lmaklı toygar Melanocorypho colandra (OHonne& lens Eriksen) 6: Yaprak parmaklı keler Assocus elisae (e/brohım Baron) 7: Colios thlsoa shokuhensls (OMartln Dovfes) 8: Lothyrus ırachycarpus (OSelçuk Ertekin) 9: Dicle kıyısında kuş araştırması (OH &G Welch) arka: en üsrre: iris ouchtrl, gOneydo{lu KaracadaQ (OSelçuk &tekın) en alrto: Akçakale (Şanlıurfa) yakınlarında sürülen bozkır, Nisan 2002 (Cll&G Welch) yukarıdan aıa~ıyo üçgen foro{Jraflor: ı : Artukld şe hir kapısı, Hasankeyf (OMurot Bozdajan) 2: Do\)u Anadolu meşesi Ouercus branrll (OMecit Vura~ 3:Tutsak çizgili sırtlan Hyııenah;ı:ıeno, Gaziantep (OWWF-Turkey/OEmreCon) 4 : Yeşil arıkuşu Metopıpers/cus, Şırnak (OMurot Bozdajan) 5: Viptro ltbeıfno (O/brahim Baron) 6: Boz alamecekRlıodosplıo obsolera (OPoul DalıerıYJ 7:Alyısum tOrO (OMecir Vura~ 7: Melanarglo gruml, Güneydo{lu Anadolu'ya endemik (OMortın Davieı) 9 Batman Kumluca'da yöre halkıyla memeli anketi doldurulması (OSunayDemircon) rt..~ . . . 1i ..WWF