„Żołnierzy Wyklętych” Przeciwko Władzy Komunistycznej Na Terenie Gminy Zbuczyn W Latach 1944-19561

RADZYŃSKI ROCZNIK HUMANISTYCZNY tom 11, 2013

Wiesław Charczuk (Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach)

Działalność zbrojna „żołnierzy wyklętych” przeciwko władzy komunistycznej na terenie Gminy Zbuczyn w latach 1944-19561

eren, który objąłem badaniem na- czyło działalności podziemia i konspi- T ukowym dla potrzeb niniejszego racji. Zbrojny opór przeciwko narzuco- opracowania, obecnie przynależy ad- nej siłą społeczeństwu komunistycznej ministracyjnie do gminy Zbuczyn, na- władzy trwał tutaj do połowy lat 50. tomiast na mocy rozporządzenia Mi- XX w., a więc jeszcze przez kilka lat nistra Spraw Wewnętrznych z 5 marca po zakończeniu II wojny światowej. 1928 r. należał do trzech gmin: Czuryły, Represje UB i NKWD objęły nie tylko Królowa-Niwa i Zbuczyn2. Taki stan żołnierzy podziemia, ale też tę część administracyjny istniał do wybuchu mieszkańców gminy Zbuczyn, którzy wojny polsko-niemieckiej 1 września wspierali działania niepodległościowe 1939 r. oraz po zajęciu tego obszaru w okresie okupacji hitlerowskiej lub w przez Armię Czerwoną w lipcu 1944 ogóle byli w jakikolwiek sposób aktyw- r. do czasu nowej reformy administra- nością związani z Polskim Państwem cyjnej w 1954 r., kiedy to zlikwidowano Podziemnym. Pierwsza faza represji gminy a wprowadzono Gromadzkie wystąpiła już latem 1944 r. Wtedy to Rady Narodowe3. aparat bezpieczeństwa uderzył w żoł- Wyparcie wojsk hitlerowskich nierzy AK i inne formacje zbrojne Pol- przez Armię Czerwoną w lipcu 1944 skiego Państwa Podziemnego, doko- r. z terenu gminy Zbuczyn nie zakoń- nując rozbrojenia, próbując siłą wcielić do komunistycznej armii dla Polaków 1 Prezentowana analiza powstała w ramach cyklu gen. Zygmunta Berlinga, lub wywożąc „Spotkań z Historią” – popularyzacji dziejów najnow- na Syberię szczególnie niebezpiecznych szych wśród lokalnej społeczności, realizowanego przez Stowarzyszenie Ośrodek Kultury i Aktywności Lokalnej dla komunistów (zwłaszcza ofi cerów i w Krzesku. podofi cerów). Druga faza to aresztowa- 2 Dz. U. z 1928, nr 31, poz. 301, s. 599; D. Mączka, Po- nia i represje jesienią 1944 r., przy czym wiat siedlecki w latach 1918-1939, Siedlce 2008, s. 23. kadra ofi cerska byłą poddana fi zycznej 3 Dz. U. PRL z 1954, nr 43, poz. 191.

Działalność zbrojna „żołnierzy wyklętych” przeciwko władzy komunistycznej 107 eksterminacji. W celu eliminacji zostały utworzone obozy NKWD lub placówki „ﬁ ltracyjne”. Jednak z nich funkcjono- wała w Krzesku4. Przechodzili przez nią żołnierze i osoby uznane przez aparat bezpieczeństwa jako niebezpieczne i nastawiono antysowiecko. Po pierwszym otrząśnięciu się z wrażania, jakie wywołały aresztowania i represje ze strony NKWD i UB, przystąpiono do odtwarzania konspiracyjnych struktur w terenie (m.in. funkcję komendanta Komendy Obwodu AK Siedlce po aresztowaniu oﬁ cerów 4 listopada 1944 r. miał pełnić por. Bolesław Pró- chenka ps. „Lot”, komendant ośrodka V Zbuczyn)5 i akcji o charakterze pro- pagandowym, samoobronnym, m.in. 16 września 1944 r. na rynku w Zbu- czynie patrol Narodowych Sił Zbroj- nych wykonał wyrok śmierci na Julia- nie Tomaszewskim – aktywiście PPR, który utrzymywał ścisłe kontakty z Armią Czerwoną6. W terenie tworzono oddziały partyzanckie, m.in. NSZ. W Fot. 1. St. sierż. Tadeusz Ługowski ps. „Krogulec” z Chromnej, współtworzył obóz szkoleniowy w kwietniu 1945 r. por. Jerzy Wojtkowski Jacie w 1944 r.; adiutant szefa AS NSZ kpt. Je- „Drzazga” ze Zbuczyna zorganizował rzego Wojtkowskiego ps. „Drzazga”. Zdjęcie ze oddział „lotny”, nad którym komendę zbiorów Autora. przekazał Tadeuszowi Ługowskiemu sielski7. ps. „Krogulec” z Chromnej, zaś zastęp- Oddział liczył ok. 50 żołnierzy, na- cą został sierż. Czesław Ługowski ps. tomiast po wcieleniu żołnierzy oddziału „Kobus”. W skład oddziału NSZ wcho- ppor. Józefa Posiadały ps. „Strąk” jego dzili m.in.: Kazimierz Peryt, Edward liczba wzrosła do 100 osób. Operował Żurawski vel Żórawski, Czesław Char- na terenie gm. Zbuczyn i pow. siedlec- czuk, Jan Chromiński (Ługi Wielkie), kiego8. Już 9 maja 1945 r. podkomendni Jastrzębski, Eugeniusz Chromiński, Jerzego Wojtkowskiego ps. „Drzazga” Stefan Zdanowski, Władysław Nowo- w sile 20 ludzi, m.in. Aleksander Ostoj-

4 J. Zalewski, Obóz NKWD w Rembertowie i łagry na Uralu 1945-1947 (b.m.w. 1995), s. 3. 7 Tamże, sygn. 0255/266 cz. 1, k. 20, PUBP Siedlce, 5 H. Piskunowicz, ZWZ-AK w powiecie siedleckim Sprawa agencyjno-śledcza nr 20/53 krypt. „Rzeka”. 1939-1945, Siedlce 1992, s. 57. 8 Tamże, sygn. 0255/264, t. 3, k. 25, Rozpracowy- 6 Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Odział w wanie obiektowe „Folwark”, rozkaz nr 4 z 21 czerwca Warszawie (dalej: AIPN), sygn. 01296/28, k. 38, PUBP 1945 r.; P. Kosobudzki, Przez druty, kraty i kajdany. Siedlce, Charakterystyki „band”, wykazy poległych; Wspomnienia partyzanta NSZ, Wrocław 1997, s. 230- Rok 1948. 231.

108 Wiesław Charczuk ski z Czurył9, dokonali akcji zbrojnej „Wołek” z Czurył. Ustalenie członków pod Zbuczynem na konwój radziecki, oddziału było możliwe dzięki Stanisła- który pędził zrabowane w Niemczech wowi Ługowskiemu ps. „Żbik” i Alek- bydło. Partyzanci zabrali Sowietom 9 sandrowi Borkowskiemu ps. „Kos”, sztuk krów10. Podobną akcję na terenie żołnierzom NSZ, którzy zostali ujęci gm. Zbuczyn przeprowadziły patrole przez funkcjonariuszy UB, a następnie Tadeusza Łukowskiego ps. „Krogulec” zwerbowani jako agenci. i Czesława Ługowskiego ps. „Kobus” Wyposażeni przez pracowników na sowiecki konwój, który pędził stado aparatu bezpieczeństwa w odpowied- koni w kierunku Międzyrzeca. Po krót- nie alibi, które miało chronić ich przed kiej walce zabrano wg raportów UB ok. podejrzeniami swoich dawnych kole- 250 koni11. gów z oddziału, zostali wypuszczeni Działania żołnierzy NSZ nie uszły na wolność13. Wraz z wypuszczeniem uwadze funkcjonariuszy UB. Pod ko- agentów w teren, siedleckiej bezpiece niec maja 1945 r. wywiadowcy z PUBP udało się 24 czerwca 1945 r. zatrzymać Siedlce drogą poufnych kontaktów usta- w miejscowości Sikuty gm. Czuryły lili, że na terenie gminy Zbuczyn funk- żołnierzy NSZ: Wacława Zająca i Au- cjonuje oddział NSZ pod dowództwem gustyna Wysokińskiego ps. „Mak”14. kpt. Jerzego Wojtkowskiego „Drza- Mimo podjętych działań represyjnych zga”. Aresztowano Juliana Jasińskiego ze strony UB, pod koniec zimy 1945 r. z Cielemęca i Czesława Trojanowskie- wzrosła aktywność oddziałów NSZ. go z Ługów12. Funkcjonariuszom UB Już 9 lutego 1945 r. na szosie koło udało się ustalić nazwiska pozostałych Zbuczyna patrol podziemia zastrze- członków ścisłego grona konspirato- lił dwóch żołnierzy sowieckich, m.in. rów, m.in.: Czesława Ługowskiego z Machumieda Achtjamowa15. W ramach Ługów Wielkich, Czesława Moskwiaka akcji samoobronnych i przyhamowania ps. „Silny” ze Zbuczyna, Władysława represji ze strony aparatu bezpieczeń- Tchórzewskiego ps. „Patyk”, „Brzoza” stwa uderzono na posterunki MO in- z Tchórzewa oraz Jana Ługowskiego ps. stytucje administracji władzy komunistycznej, m.in. oddział sierż. Czesława Ługowskiego 19 maja 1945 r. uderzył 9 AIPN, sygn. 022/41, k. 76, Wykaz osób z reperto- na posterunek MO w Zbuczynie16. W rium spraw śledczych. 10 Tamże, sygn. 0206/160, t. 1, k. 22, Akty terrory- odwet za przeprowadzenie tej akcji 21 styczne AK i NSZ od dn. 1 stycznia do 5 października 1945 r.; M. Bechta, ...między bolszewią a Niemcami. Konspiracja polityczna i wojskowa Polskiego Obozu 13 Tamże, sygn. 0207/5200, t. 2, cz. 3, b.p., Sprawa Narodowego w latach 1939-1952, Warszawa 2008, s. ewidencyjno-obserwacyjna nr 894 krypt. „Kwater- 325. mistrz”, Protokół przesłuchania podejrzanego Stani- 11 AIPN, sygn. 0206/160, t. 2, k. 38, Akty terrory- sława Ługowskiego z 23 maja 1945 r. styczne AK i NSZ od dn. 1 stycznia do 5 października 14 Tamże, sygn. 0255/323, k. 104, Doniesienie o pra- 1945 r. cy PUBP Siedlce za czas 18-28 czerwca 1945 r.; J. Gru- 12 Tamże, sygn. 0207/5200, t.2, cz. III, b.p., lipiec dzień, Ubowcy i ich ofi ary (3) „Szumny”, „Silny” i inni, 1945, Odpowiedź sierż. Tadeusza Ługowskiego „Kro- „Nowe Echo Podlasia” nr 21 z 29 maja 1993, s. 8. gulec” do Franciszka Stefaniuka, kierownika II Sekcji 15 Tamże, sygn. 0206/160, t. 2, k. 92, Akty terrory- PUBP Siedlce, na jego sugestię rozwiązania „oddziału styczne AK i NSZ od dn. 1 stycznia do 5 października lotnego nr 1” (odpis maszynowy z 8 listopada 1950 1945 r. r.). 16 P. Kosobudzki, Przez druty, kraty..., s. 231-235.

Działalność zbrojna „żołnierzy wyklętych” przeciwko władzy komunistycznej 109 Foto 2. Jan Żuk (zaznaczony znaczkiem „x”) - Prezes Koła Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici” w Krzesku. W 1945 r. pełnił funkcję wójta gminy Królowa-Niwa; za szerzenie haseł komunistycznych został zlikwi- dowany przez patrol AK z Karcz 10 lutego 1945 r. Zdjęcie ze zbiorów Jana Aleksandrowicza. maja 1945 r. została przeprowadzona stano żołnierzy NKWD. W efekcie tego obława, w wyniku której zastrzelono 5 zdarzenia „Kobus” zostawił na kolonii niezidentyﬁ kowanych osób17. Kolejną Jerzego Jarmuła i Tadeusza Kaźmier- akcję na posterunek MO w Zbuczynie czaka z rozkazem likwidacji Stefaniu- żołnierze NSZ przeprowadzili w nocy ka, gdyby się pojawił w rodzinnej wsi. z 29/30 maja 1945 r. W trakcie ataku Partyzanci zostali nazajutrz aresztowa- śmiertelnie został ranny milicjant Józef ni przez UB19. Sieczkiewicz18. Celem akcji podziemia było poka- Na przełomie maja i czerwca 1945 zanie społeczności, że terenowi przed- r. na rozkaz sierż. Czesława Ługowskie- stawiciele władzy komunistycznej, któ- go „Kobus” żołnierze z jego oddziału rzy nadgorliwie wykonują polecenia zorganizowali nieudaną zasadzkę we centrali, nie mogą czuć się bezpieczni wsi Gołacze na por. Franciszka Stefa- i bezkarni. W lutym 1945 r. (prawdo- niuka-kierownika Sekcji II PUBP w Sie- podobnie 10 lub 11) patrol AK z Karcz, dlcach. Zamiast funkcjonariusza UB za- w którym uczestniczył m.in. Stanisław Krasuski20 (z Karcz gm. Zbuczyn), 17 AIPN BU, sygn. 0206/160, t. 2, k. 21-22, Akty ter- rorystyczne AK i NSZ od dn. 1 stycznia do 5 paździer- nika 1945 r. 19 AIPN BU, sygn. 0203/4193, k. 8, Akta ogólne- 18 M. Bechta, ...między bolszewią a Niemcami. Kon- śledcze, Doniesienie „Jura” z 15 marca 1950 r. spiracja..., s. 326. 20 Tamże, sygn. 0279/52, k. 17, Kwestionariusz oso-

110 Wiesław Charczuk wkroczył do Krzeska i dokonał likwi- watnych”26. Ten sam rolnik stwierdzał, dacji wójta gm. Krzesk-Królowa Niwa że reforma rolna wpłynęła dodatnio na Jana Żuka – komunizującego ludowca, życie jego wioski i podniosła warunki członka rewkomu z Łosic we wrześniu życiowe poprzez parcelację majątku 1939 r., który po zajęciu Krzeska przez Krzesk, to jednak całego problemu nie Armię Czerwoną stał się demagogicz- rozwiązała. Prawdopodobnie zabrakło nym propagatorem ideologii komuni- ziemi, by zadowolić wszystkich chło- stycznej21. Wcześniej Jan Żuk uczestni- pów tam mieszkających27. czył w pogrzebie Wierzejskiego, sołtysa Po likwidacji wójta w Krzesku po- ze wsi Wąsy22. Na jego pogrzebie wy- łączone siły NKWD, UB i MO 11 lub 12 głosił mowę, mówiąc między innymi: lutego 1945 r. dokonały pacyﬁ kacji wsi: „że się nie boi AK-owców. Nowa wła- Krzesk, Kosmów, Błażej i Wąsy. Aresz- dza poradzi sobie z nimi. Wykrzyki- towano ok. 10 osób, m.in. Jana Misiaka wał że nikogo i niczego się nie boi”23. – wysiedleńca z Pomorza, pracownika Wchodził w skład kierownictwa w Po- gminy Królowa Niwa, oraz Józefa Wol- wiatowym Urzędzie ds. Reformy Rol- skiego ze wsi Kosny28. Aresztowanych nej z ramienia Stronnictwa Ludowe- uzbrojeni funkcjonariusze NKWD za- go24. Uczestniczył w parcelacji majątku ładowali na samochód i wywieziono w Marchockiego25. W tym miejscu warto kierunku Siedlec. W momencie dojazdu przytoczyć fragment pokazujący nasta- w okolice Wólki Kamiennej samochód wienie chłopów z Krzeska do samego zatrzymał się, funkcjonariusze NKWD aktu rozdawnictwa ziemi i wyrażenie o rozkazali uciekać w pole (w ten sposób ważność przeprowadzonych po wojnie pozorowano ucieczkę aresztantów da- na wsi zmian: „Pomimo najrozmait- jąc prawo do otwarcia ognia), po czym szych początkowych zwątpień, prawie otworzyli ogień z broni maszynowej do każdy jeden gospodarz nie był pewien uciekających. Wtedy zabito m.in. Jana stałości z nadania ziemi, ponieważ po- Misiaka, Józefa Wolskiego, Marczaka z wszechnie twierdzono, czy wcześniej, Krzeska29 i Stanisława Pióro mieszkań- czy trochę później majątki z powrotem ca wsi Modrzew gm. Zbuczyn30. Pozo- wrócą w ręce dawnych posiadaczy pry- stałych aresztowanych wywieziono do Siedlec. Po likwidacji Jana Żuka w Krze- bowy Stanisława Krasuskiego p. n. AK dowódcy rejo- sku, tego samego dnia patrol podziemia nu pow. Siedlce, Lublin, dn. 15 października 1974 r. dokonał rozbrojenia posterunku MO w 21 Tamże, sygn. 0206/160, t. 2, k. 26, Akta PUBP w Krzesku. Poza działami wymierzonymi Siedlcach, Raport specjalny Komendanta Powiato- w instytucje administracji państwowej wego MO w Siedlcach kpt. M. Melucha z 6 marca 1945 r.; S. Kordaczuk, Cegiełki historii Polski. Opowieści wojenne z Podlasia i Mazowsza, Siedlce 2005, s. 43. 26 Wieś Polska 1939-1948, opr. K. Kersten i T. Szarota, 22 Cz. Zbucki, Kronika Krzeska, s. 43 (kopia w zbio- t. 3, Warszawa 1970, s. 271-272. rach B. Koczkodaj). 27 Tamże, s. 273. 23 Relacja Eugeniusza Borkowskiego z Sobicz, [w:] 28 Relacja Eugeniusza Borkowskiego z Sobicz, [w:] S. Kordaczuk, Cegiełki historii Polski..., s. 42-43. S. Kordaczuk, Cegiełki historii Polski..., s. 42-43. 24 F. Gryciuk, Siedlce 1944-1956, Warszawa 2009, s. 29 Tamże, sygn. 0206/160, t. 2, b.p., Akta PUBP w 110. Siedlcach. 25 T. Szczechura, Ruch ludowy w Siedleckiem, War- 30 J. Grudzień, Represje UB. Wólka Kamienna, „Tygo- szawa 1984, s. 225. dnik Siedlecki” nr 5 z 5 lutego 1991 r.

Działalność zbrojna „żołnierzy wyklętych” przeciwko władzy komunistycznej 111 i posterunki MO, partyzanci atakowa- Kolejną akcję przeciwko mieszkań- li oddziały i grupy żołnierzy NKWD i com gm. Zbuczyn władze komunistycz- Armii Czerwonej, m.in. pod Krzeskiem ne przeprowadziły 13 czerwca 1945 r. 29 czerwca 1945 r. oddział podziemia obławę we wsiach Czuryły i Zbuczyn. niepodległościowego dokonał zasadzki Obławę rozpoczęto nad ranem, kiedy na sowiecki osobowy samochód woj- mieszkańcy jeszcze spali. Aresztowano skowy, którym jechało dwóch ofi cerów. żołnierzy AK, do uciekających strzela- Po rozbrojeniu puszczono ich wolno, a no. Warto podkreślić, że aresztowania te samochód został skonfi skowany przez były bezprawne i w ich sprawie u szefa partyzantów31. PUBP Edwarda Słowika interweniował Aby ukrócić działalność podzie- powiatowy prezes PPS34. Podczas obła- mia na terenie gm. Zbuczyn, UB po- wy na uczestników partyzanckiej akcji dejmował działania, które przybierały NSZ, funkcjonariusze MO 20 maja 1945 charakter pacyfi kacji, np. 21 maja 1945 r. zastrzelili na miejscu ukrywającego r. w Zbuczynie aparat bezpieczeństwa się dezertera z „ludowego” Wojska Pol- aresztował mieszkańców będących skiego Edwarda Biardzkiego, miesz- sympatykami podziemia32. kańca Zbuczyna35. 25 czerwca 1945 r. Podobną akcję pacyfi kacyjną w Zbuczynie w trakcie przebijania się funkcjonariusze PUBP z Siedlec prze- z „kotła” zastawionego w domu babki prowadzili 11 kwietnia 1945 r. we wsi przez funkcjonariuszy PUBP z Siedlec Ługi Wielkie w gospodarstwie ppor. zginął Czesław Moskwiak ps. „Silny”, Czesława Ługowskiego „Kobus” – do- członek OSP w Zbuczynie i żołnierz wódcy patrolu NSZ. Po stwierdzeniu, NSZ służący w oddziale kpt. Jerzego że tropionego ofi cera nie ma w obejściu, Wojtkowskiego36. Również 27 września komunistyczni oprawcy postanowili 1945 r. oddział partyzancki NSZ doko- zemścić się na jego żonie. Aby zmusić nał nieudanej akcji na areszt mieszczą- ją do wskazania miejsca pobytu męża, cy się na posterunku MO w Zbuczynie. zaczęli kolejno podpalać zabudowa- Celem ataku była osoba sekretarza PPR nia gospodarcze. Ostatecznie zamknęli Kucia, którego posądzono o kradzież ją w domu podpalając budynek, by w wspólnie z konwojem sowieckim jałów- ostatniej chwili uratować ją przed spa- ki u gospodarza Skarusa zamieszkałego leniem. W ostatniej chwili z płonącego Parcela Zbuczyn. Partyzanci usiłowali domu wyciągnął jeden z funkcjonariu- zabić Kucia rzucając granat i ostrzeli- szy UB33. wując ściany aresztu z karabinu maszynowego. Atak żołnierzy podziemia został odparty przez załogę posterunku 31 AIPN, sygn. 0206/160, t. 2, k. 75, Akty terrory- styczne AK i NSZ od dn. 1 stycznia do 5 października MO i przybyły z pomocą radziecki po- 1945 r. 32 K. Krajewski, T. Łabuszewski, Podziemie niepodle- głościowe w powiecie Siedlce po 1944 roku, [w:] Powiat 34 AIPN, sygn. 0206/160, t. 2, k. 70-71, Akta PUBP Siedlce w pierwszej dekadzie rządów komunistycznych, w Siedlcach, Sprawozdanie z sytuacji politycznej w Warszawa (b.d.w.), s. 88. powiecie szefa PUBP z czerwca 1945 r., b.d. 33 W. Charczuk, Z. Goławski, Nigdy nie zapomnimy. 35 K. Krajewski, T. Łabuszewski, Podziemie niepodle- Zbrodnia funkcjonariuszy PUBP w Siedlcach 12/13 głościowe w powiecie Siedlce..., s. 90. kwietnia 1945 roku na członkach podziemia niepodle- 36 W. Charczuk, Dzieje Ochotniczej Straży Pożarnej w głościowego, Siedlce 2001, s. 5-10. Zbuczynie (1916-2006), Siedlce 2010, s. 37.

112 Wiesław Charczuk sterunek łączności, który stacjonował żołnierzy podziemia pochodzących z na terenie Zbuczyna37. Dziewul jadącego rowerem leśniczego W lipcu 1945 r. do struktur tereno- ze Zbuczyna. Leśniczy widząc niezna- wych podziemia zbrojnego dotarł roz- jomych, którzy próbowali go zatrzy- kaz Delegata Sił Zbrojnych nakazujący mać, otworzył ogień z dubeltówki. W demobilizację struktur konspiracyjnych wyniku ran otrzymanych żołnierze i rozpoczęcie akcji „rozładowywania zmarli41. Komuniści chcąc złamać opór lasów”. W sierpniu 1945 r. rozpoczął się mieszkańców gm. Zbuczyn, zastra- proces ujawnieniowy, kpt. Jerzy Wojt- szyć i odciąć partyzantów od zaplecza, kowski, który za pośrednictwem st. 23 grudnia 1945 r. we wsi Grochówka sierż. Tadeusza Ługowskiego ps. „Kro- gm. Zbuczyn przeprowadzili pacyfi ka- gulec” (pertraktował z szefem PUBP w cję. Do pacyfi kacji wsi zostały wysłane Siedlcach por. Edwardem Słowikiem jednostki siedleckiego UB wsparte żoł- ujawnienie oddziału), 8 października nierzami KBW. Akcję rozpoczęto wcze- 1945 r. ujawniło się w PUBP Siedlce ok. snym rankiem, kiedy większość miesz- 200 żołnierzy NSZ, którzy służyli pod kańców spała. Żołnierzy podzielono dowództwem „Drzazgi”, m.in. na te- na kilka grup. Całością dowodził por. renie Paduch ujawnił się plut. Czesław Franciszek Stefaniuk z Gołacz. Ponadto Charczuk ps. „Zegar” – d-ca plutonu w pacyfi kacji brali udział następujący NSZ38. Zdali oni granatnik, rusznicę funkcjonariusze UB z Siedlec: Wiktor ppanc., 3 lkm, 84 kb, 5 granatów i ok. 10 Groma, Marian Uliczny, Aleksander tys. sztuk amunicji39. Pawlak, Jan Kozioł (zastępca kierow- W tym miejscu warto nadmienić, nika Sekcji do Walki z Bandytyzmem), że partyzanci zdali tylko część broni, Stefan Sakowski (referent Sekcji do reszta została zakopana przez Tadeusza Walki z Bandytyzmem) i ok. 50 żołnie- Ługowskiego, Jana Iwanowskiego ps. rzy KBW z Lublina. Żołnierze bili ko- „Latawiec”, Stanisława Ługowskiego biety i dopuszczali się zwykłej grabieży ps. „Ryś” i Czesława Ługowskiego ps. sprzętu gospodarczego i inwentarza, „Kobus” z Ługów Wielkich w Chrom- niszcząc sprzęt domowy, rozbijając na- nej40. Wydanie ustawy amnestyjnej w czynia gliniane i piece42. sierpniu 1945 r. nie zakończyło działal- Amnestia z sierpnia 1945 r. nie ności podziemnej struktur terenowych przerwała ciągłości pracy konspiracyjna terenie gm. Zbuczyn. Już 9 grudnia nej struktur poakowskich na terenie 1945 r. w nocy doszło do próby zatrzy- gm. Zbuczyn, np. we wrześniu 1945 r. mania pod Krzeskiem przez dwóch ujawnił się st. sierż. Jan Zdanowski ps. „Żółw” – dowódca plutonu NSZ, struk-

37 AIPN, sygn. 0206/160, t. 1, k. 70, Sprawozdanie turalnie podlegał kompanii 204 – Zbu- Sekcji II PUBP w Siedlcach za okres od dnia 27 wrze- czyn por. Jerzemu Wojtkowskiemu, śnia 1945 r. do dnia 7 października 1945 r. 38 Tamże, sygn. 0255/266 cz. 1, k. 3, PUBP Siedlce, Sprawa agencyjno-śledcza nr 20/53 krypt. „Rzeka”. 41 AIPN, sygn. 0206/160, t. 1, k. 227, Raport do Na- 39 Tamże, sygn. 0206/160, t. 2, k. 49-50, Akta PUBP czelnika Wydziału III WUBP w Lublinie, Siedlce, dn. 10 w Siedlcach, Sprawozdanie o zdaniu broni NSZ od grudnia 1945 r. dowódcy „Drzazgi” z 8 października 1945 r. 42 Tamże, sygn. 16/276, Akta sprawy nr 302 i 360 40 S. Kordaczuk, Spod znaku orła 1830-1945, Siedlce Stefaniuka Franciszka i Róziewicza Janusza oskarżo- 1994, s. 22. nych z art. 140 § 1 i 149 KKW.

Działalność zbrojna „żołnierzy wyklętych” przeciwko władzy komunistycznej 113 ale nadal utrzymywał związki z pod- Marii Borkowskiej we wsi Borki Kosy, ziemiem. W trakcie jednej z obław UB gm. Zbuczyn, potem wyjechał w okoli- został w Kosach postrzelony z karabinu ce Siemiatycz46. Na rozkaz „Lizdejki” maszynowego ustawionego w stodole żołnierze WiN dokonali akcji na pociąg u Marii Borkowskiej43. W miejsce po- jadący z Łukowa do Siedlec 4 grudnia akowskiego Obwodu „Jesion”, do któ- 1946 r. na stacji Dziewule47. rego wchodziły struktury konspiracyjne Ciekawym źródłem informacji o działające na terenie gm. Zbuczyn, zo- działalności podziemia antykomuni- stał powołany na przełomie 1945/1946 stycznego na badanym terenie są wspo- r. Obwód WiN Siedlce (krypt. „J-22”), mnienia byłych oﬁ cerów UB/SB. Ana- który dzielił się na podobwody i rejo- lizując informacje zawarte we wspo- ny składające się z trzech placówek mnieniach wynika, że w czerwcu 1946 (gmin). r. w rejonie Zbuczyna operował oddział W 1946 r. jednym z prezesów Ob- NSZ pod dowództwem Stanisława Go- wodu WiN Siedlce był Aleksander We- ławskiego ps. „Josek” w sile 15 ludzi. W reszko ps. „Roch”, „Atom”, który w skład oddziału, poza dowódcą, wcho- trakcie podróży do Siedlec zatrzymał dzili: Władysław Formiński (Rado- się na nocleg, na poddaszu szkoły pod- myśl), Franciszek Krasuski (Radomyśl), stawowej w Krzesku oraz leśniczówce Władysław Mikinowicz, Franciszek Ry- pod Zbuczynem44. Rejon IV Podobwo- błakiewicz, Stanisław Chromiński i Ta- du I WIN Siedlce obejmował placów- deusz Nowosielski, który dokonał akcji ki: Królowa Niwa, Zbuczyn i Doma- na radziecki samochód wojskowy48. W nice. W tym miejscu należy wyraźnie trakcie walki z partyzantami zginął oﬁ - podkreślić, że w gminach zdominowa- cer sowiecki. Zarekwirowane samocho- nych wcześniej przez NSZ w obsadzie dy ukryto, jeden w lesie pod wsią Po- stanowisk w WiN prym wiedli naro- gonów, drugim partyzanci odjechali w dowcy: dowódcą rejonu został w II po- kierunku Łęcznowoli49. Podobną akcję łowie 1946 r. st. sierż. Jan Zdanowski jego żołnierze wykonali 20 październi- ps. „Żółw” z Kosów a jego zastępcą st. ka 1946 r. na sowiecki transport samo- sierż. Konstanty Borkowski ps. „Liz- chodowy, w trakcie której zabito ppłk dejko” z Paduch, gm. Wiśniew45. Na Sergieja i ppłk Rottenurga – wysokich początku grudnia 1946 r. do Konstan- tego Borkowskiego przybył kpt. Leon 46 Tamże, sygn. 0203/4530, t. 18, b.p., Rozpracowy- Klencner, który przedstawił się jako wanie obiektowe krypt. „Folwark” Nr 3/49 dotyczące komendant na powiat Siedlce. Do wio- XII okręg. sny 1946 r. Leon Klencner mieszkał u 47 Nr 48 1947 [początek], Siedlce – założenie roz- pracowywania prezesa Zarządu Powiatowego PSL w Siedlcach, [w:] Zniszczyć PSL. Działania Urzędu 43 Relacja Stanisława Borkowskiego udzielona W. Bezpieczeństwa Publicznego wobec ruchu ludowego w Charczukowi 12.12.2008 r. województwie lubelskim w latach 1944-1956, wybór, 44 A. Wereszko, W szeregach walczącego Podlasia. opracowanie i wstęp J. Romanek, Warszawa-Lublin Zapiski ofi cera Armii Krajowej i Zrzeszenia Wolność i 2009, s. 116. Niezawisłość 1939-1947, Biała Podlaska 2006, s. 189. 48 AIPN, sygn. 0255/266, cz. 1, k. 15, Notatka służbo- 45 AIPN Lublin (dalej: Lu), sygn. 17/1121, t. 1, k. 5-9, wa, Siedlce, dn. 12 maja 1953 r. Akta w sprawie przeciwko Janowi Zdanowskiemu, 49 Tamże, sygn. 2241/7, s. 14, Relacja nr 54 Stanisła- Franciszkowi Rybałkiewiczowi i innym, Protokół prze- wa Bednarza o pracy w organach SB powiatu Siedlce słuchania Jana Zdanowskiego z 14 grudnia 1946 r. lata 1945-1947.

114 Wiesław Charczuk ofi cerów Armii Czerwonej50. Wg wspo- Łukasik z Zabłocia55. Akcja odwetowa mnień ofi cera UB/SB, Stanisława Bed- funkcjonariuszy UB w Radomyśli była narza, wynika, że dowódca oddziału efektem akcji „żołnierza wyklętego” „Josek” wydał rozkaz likwidacji ok. 10 ppor. Antoniego Połujanowa ps. „Bły- osób, w tym 5 osób pochodziło z Dzie- skawica” z oddziału „Pogoń”, który wul, które odmówiły dalszego trwania dokonał akcji na pociąg na stacji PKP w oporze oraz zdemobilizowanych żoł- w Dziewulach. Pociągiem jechała gru- nierzy WP. Pomordowane ciała zostały pa operacyjna składająca się z żołnie- pogrzebane w dołach po ziemniakach rzy WP i KBW. W trakcie gwałtownej w okolicy wsi Wólka Kamienna, m.in. strzelaniny zginęło 2 żołnierzy WP, a znalazło się tam ciało Próżanina ze wsi partyzanci stracili dwóch zabitych i Dziewule, który będąc żołnierzem WP kilka osób zostało aresztowanych56. W przyjechał na urlop do matki i został za- trakcie walki został aresztowany Jan mordowany dale tego że służył w armii Zdanowski – d-ca rejonu i jego zastęp- Berlinga51. ca Konstanty Borkowski, co w pewien Działalność konspiracyjna placów- sposób zdezorganizowało działalność ki Zbuczyn nie uszła uwadze szefostwu palcówki Zbuczyn. W tym okresie na aparatu bezpieczeństwa, który zorgani- terenie gm. Zbuczyn operował oddział zował „nalot” grupy operacyjnej złożo- partyzancki st. sierż. Stanisława Misz- nej z funkcjonariuszy UB, MO i żołnie- czuka ps. „Kłos”, który dla związku z rzy WP w sile 80 ludzi na wioskę Rado- Obwodem Siedlce otrzymał nazwę OP myśl 13-14 grudnia 1946 r., w wyniku 22 pp, m.in. 13 grudnia 1946 r. żołnierze której został zastrzelony Marian Rowic- z OP 22 pp dokonali rozbrojenia woj- ki – członek WiN ze wsi Okniny52. W skowego posterunku ochrony lasów w trakcie pacyfi kowania wsi doszło do Zbuczynie. W pierwszej połowie 1946 r. walki z członkami oddziału WiN Fran- liczne dotychczas oddziały NSZ prze- ciszka Rybałkiewicza ps. „Fryc”53. W stały praktycznie istnieć wobec ujaw- oddziale WiN Edwarda Ostrowskiego nienia się w ramach amnestii w 1945 r. ps. „Zagłoba”, dowódcy placówki Za- Na bazie siedleckiej młodzieżówki pod- błocie (podlegał ppor. Antoniemu Połu- jęto reaktywację siedleckiej grupy PAS. jonawowi), aktywny udział brał Stefan Funkcję szefa PAS reaktywowanego Kiełczykowski z Radomyśli54 i Czesław Okręgu XII powierzono ppor. Stanisła- wowi Oknińskiemu ps. „Zych”. Już w 50 Tamże, sygn. 1509/4239, s. 74, M. Czaplicki, Dzia- 1946 r. skromne siły, jakimi dyspono- łalność Okręgu XII(XVII) Podlaskiego NSZ Siedlce oraz wał XII Okręg NSZ, podjęły aktywne Okręgu III (XVI) NSZ Lublin-rozpracowywanie i likwi- działania wobec komunistów, m.in. 14 dacja obu okręgów w latach 1944-1947, Legionowo 1988 (praca dyplomowa obroniona w Wyższej Szkole sierpnia 1946 r. podczas zatrzymania Ofi cerskiej Spraw Wewnętrznych im. Feliksa Dzier- pociągu na stacji kolejowej w Dziewu- żyńskiego. 51 Tamże. 52 K. Krajewski, T. Łabuszewski, Podziemie niepodle- członka placówki Zabłocie pod dowództwem Edwar- głościowe w powiecie Siedlce..., s. 542. da Ostrowskiego „Zagłoba”, Lublin, dn. 28 lutego 53 AIPN, sygn. 0206/162, t. 2, k. 71-76, Akta PUBP 1975 r. w Siedlcach. 55 Tamże, k. 30. 54 AIPN Lu, sygn. 0279/52, k. 11, Kwestionariusz 56 AIPN, sygn. 0148/2, t. 2, k. 123, Charakterystyka osobowy Stefana Kiełczykowskiego p.n. WiN Siedlce oddziału „Korwina”, Karty na czyny.

Działalność zbrojna „żołnierzy wyklętych” przeciwko władzy komunistycznej 115 lach, żołnierze z oddziału ppor. Stani- sława Oknińskiego i sierż. Franciszka Krasuckiego ps. „Wieniawa” stoczyli walkę z sowieckimi żołnierzami57. Przed wyborami do sejmu w stycz- niu 1947 r. wzrosła aktywność podziemia w akcjach na lokale wyborcze, m.in. 18 grudnia 1946 r. patrol w sile 7 żołnierzy opanował lokal Obwodowej Komisji Wyborczej w Zbuczynie. Doko- nał również rozbrojenia (zabrali mu pistolet) komendanta posterunku MO58. Na mocy ustawy z 22 lutego 1947 r. rząd komunistyczny ogłosił amnestię, która częściowo „rozładowała lasy”, m.in. 22 kwietnia 1947 r. ujawnili się z oddziału WiN Antoniego Połujana ps. „Błyskawica”: Marian Olenkiewicz, Ta- deusz Koziestański, Jan Kędzierski za- mieszkały Radomyśl. Oddział „Błyska- wicy” kwaterował w Radomyśli u Wik- tora Cabaja, liczył ok. 20 osób59. Do od- działu „Błyskawicy” należeli: Walerian Foto 3. Ppor. Antoni Połujanow „Błyskawica”- Celiński, Marian Karsuski, Lucjan Wie- dowódca plutonu w zgrupowaniu OP 22 pp „Po- logórski (z Janoszówki), Józef Marczuk goń” operował na terenie powiatu siedleckiego (Okniny), Jan Marczuk, Franciszek Za- Źródło: Mazowsze i Podlasie w ogniu 1944-1956. lewski, Stanisław Olszewski, Zygmunt Powiat Siedlce w pierwszej dekadzie rządów ko- Wiśniewski60. Natomiast do oddziału munistycznych, Warszawa 2012. Władysława Goławskiego ps. „Josek” agenturalnego z Borków Kosów, że do należeli: Władysław Formiński (Rado- oddziału Czesława Ługowskiego nale- myśl), Franciszek Krasuski (Radomyśl), żał Marian Zdanowski ps. „Grzmot”, Władysław Mikinowicz, Franciszek Ry- który potem pracował jako konduktor bałkiewicz, Stanisław Chromiński i Ta- w pociągach osobowych62 i Wacław Ra- 61 deusz Nowosielski . Funkcjonariusze dzikowski ps. „Ryś” zamieszkały Stop- UB ustalili na podstawie doniesienia ki gm. Czuryły63. Ustawa amnestyjna z 1947 r. nie 57 W. Charczuk, Formacje zbrojne Obozu Narodo- zakończyła działalności konspiracyjnej wego na południowym Podlasiu w latach 1939-1947, na terenie gm. Zbuczyn, m.in. w nocy Siedlce 2003, s. 234-237. z 25 na 26 czerwca 1947 r. patrol pod- 58 AIPN, sygn. 0206/162, t. 2, k. 72, Akta PUBP Sie- dlce. 59 Tamże, k. 82. 60 Tamże, sygn. 0255/266, cz. 2, k. 12, Agenturalne 62 Tamże, k. 2, Doniesienie agenta „Misztuk”, Siedl- doniesienie „Klucz”, Siedlce, dn. 21 maja 1953 r. ce, dn. 3 marca 1953 r. 61 Tamże, k. 15, Notatka służbowa, Siedlce, dn. 12 63 Tamże, k. 10, Notatka urzędowa, Siedlce, dn. 21 maja 1953 r. października 1948 r.

116 Wiesław Charczuk ziemia dokonał w Zbuczynie likwidacji i Bolesław Marczak ps. „Wrzos” w to- funkcjonariusza MO Czesława Książka warzystwie Czesława Świderskiego – członka PPR64. Miesiąc później na po- z Dziewul raz Józefa Łucińskiego ze sterunku MO w Zbuczynie ponownie Smolanki. Będąc pod wpływem alko- odnotowano śmierć dwóch milicjan- holu wywołali awanturę z użyciem tów, jednym z zabitych był Czesław pistoletu oddając śmiertelny strzał do Ługowski. Z ustaleń PUBP wynikało, Kazimierza Antolaka ps. „Halina”, a do że pomiędzy milicjantami doszło do niewoli wzięli Antoniego Makarskiego kłótni i strzelaniny. Potem podawano ps. „Żbik”, którego zamknęli w piw- wersje, że milicjanci zginęli w trakcie nicy domu Aleksandra Jastrzębskiego. ataku oddziału podziemia na posteru- Makarskiemu udało się uciec, dzięki nek65. W sierpniu 1947 r. w trakcie legi- temu uniknął śmierci, natomiast zwłoki tymowania trzech nieznajomych męż- Antolaka wywieziono do lasu i pocho- czyzn został zastrzelony komendant wano w nieznanym miejscu. Bolesław posterunku MO w Krzesku Władysław Marczak zginął w Radomyśli podczas Bareja66. Straty były również po stronie zatargu z mieszkańcem wsi 16 listopa- partyzantów, m.in. został zamordowa- da 1947 r.69, natomiast Józef Dziewulak, ny mieszkaniec Radomyśli Stanisław Jastrzębski – żołnierz AK-WiN67, czy 69 M. Bechta,...między bolszewią a Niemcami. Kon- Bolesław Marczak ps. „Wrzos” z Dzie- spiracja polityczna..., s. 355-356. Nieco inną wersję śmierci Bolesława Marczak prezentuje Jerzy Jan- wul – żołnierz WiN, zamordowany po kowski. Bolesław Marczuk, syn Władysława, urodził 68 ujawnieniu się w 1947 r. W tym miej- się w Dziewulach ok. 1925 r. Jego dom rodzinny scu wypada rozwinąć sprawę śmier- mieścił się naprzeciwko kapliczki. Dorastał w czasie ci Bolesława Marczaka, a mianowicie okupacji. Był niezwykle odważnym człowiekiem. Zaraz po wojnie, w tzw. czasach utrwalania władzy 10 sierpnia 1947 r. w sklepie Cabaja w ludowej, mocno naraził się ludziom z UB. Był przez Radomyśli doszło do przykrego dla nich usilnie poszukiwany. Długi czas skutecznie uni- NSZ i WiN w skutkach incydentu, a kał aresztowania. Można powiedzieć, że bawił się z mianowicie śmierci żołnierza Pogoto- funkcjonariuszami bezpieki w przysłowiowego kot- ka i myszkę. Gdy przyjeżdżali z Łukowa do Dziewul, wia Akcji Specjalnej NSZ Kazimierza żeby go aresztować, znikał bez śladu. Gdy odjeżdżali, Antolaka ps. „Halina”. Incydent spro- dzwonił do nich ze stacji kolejowej i mówił: „przyjeż- wokowali byli członkowie oddziału dżajcie, czekam”. Niestety każda brawura ma swój WiN Antoniego Połujanowa ps. „Bły- kres. Był rok 1946/47. Bolek wybrał się na zabawę do Radomyśli. Uzbrojony w dwa pistolety paradował po skawica”, Józef Dziewulak ps. „Sowa” sali, budząc powszechny respekt. Około północy za- rządzono przerwę w zabawie. Bolka zaproszono na 64 Tamże, sygn. 0206/162, t. 2, k. 26, Akta PUBP Sie- tzw. kolację do jednego z domów w pobliżu remizy. dlce. Za drzwiami czekał zamachowiec uzbrojony w topo- 65 Tamże, k. 41. rek strażacki. Podobno działał na zlecenie UB. Cios 66 Kalendarium ważniejszych działań zbrojnych pod- w głowę zadany podstępnie zakończył życie Bolka. ziemia niepodległościowego na terenie powiatu Sie- W chwili śmierci miał niewiele ponad 20 lat. W nie- dlce (X 1944-XII 1954), [w:] Powiat Siedlce w pierwszej długim czasie na miejscu zdarzenia zjawili się ludzie dekadzie rządów komunistycznych, Warszawa, b.d.w., z UB. Ciało Bolka wrzucono na wóz, w tzw. „gnojów- s. 279. ki” i zawieziono do Łukowa. Rodzice wielokrotnie 67 Powiat Siedlce w pierwszej dekadzie rządów komu- zabiegali o jego wydanie. Bezskutecznie. Pewnego nistycznych, Warszawa, b.d.w., s. 522. dnia zasugerowano im wręcz, aby nie interesowali 68 AIPN, sygn. 0203/1282, t. 5, k. 43, Banda „Korwi- się więcej tą sprawą, bo zostaną wobec nich wycią- na”, Wyciąg z przesłuchania Józefa Wierzbickiego z 20 gnięte „poważne konsekwencje”. Gdzie Bolek został października 1950 r. pochowany, pozostaje tajemnicą, cyt. za A. Boczek,

Działalność zbrojna „żołnierzy wyklętych” przeciwko władzy komunistycznej 117 gdy 2 października 1946 r. przebywał w sklepie Grabowskiego na Zagroblu, w pewnym momencie weszło dwóch wywiadowców MO i aresztowało go. W trakcie prowadzenia na stację PKP między funkcjonariuszami a partyzan- tem wywiązała się strzelanina, Józef Dziewulak próbował ucieczki, jednak został śmiertelnie postrzelony w głowę. Zmarł w drodze do PUBP Łuków70. Teren gm. Zbuczyn był obszarem operacyjnym dla szwadronów 5 i 6 Bry- gady Wileńskiej Armii Krajowej, m.in. 7 sierpnia 1947 r. żołnierze 4 szwadro- nu 5 BW AK ppor. Henryk Wieliczko ps. „Lufa”, ppor. Antoni Borowik ps. „Lech” i „Wigo” (NN) na kolonii Tchó- rzew dokonali zasadzki na samochód, rekwirując go. Następnie udali się na stację kolejową do Dziewul. Tam przeprowadzili akcję na wagon pocztowy Foto 4. Henryk Korzeniewski „Wrona”, dowódca rekwirując 935 tys. zł71. Kolejną akcję drużyny WiN w OP 22 pp, od jesieni 1947 do grudnia 1950 samodzielnej grupy partyzanckiej na Zbuczyn przeprowadziły w nocy z operującej na terenie gminy Zbuczyn. Zdjęcie ze 6 na 7 września 1947 r. oddziały Józe- zbiorów Autora. fa Małczuka ps. „Brzask” z 6 Brygady Wileńskiej AK, którego oddział w sile listopada 1947 r. żołnierze patrolu WiN 20 ludzi ubranych w mundury woj- Tadeusz Mieścicki z Tchórzewa i Jan skowe, uzbrojony w broń maszynową, Grochowski ps. „Tom” dokonali 8 akcji opanował urząd gminy. Z kasy zabrano ekspropriacyjnych: 5 na sołtysów, 2 na 45 tys. zł, natomiast ze spółdzielni zare- instytucje państwowe i jedną na indy- kwirowano produkty żywnościowe72. widualnego gospodarza73. Amnestia wprowadzona przez Niszę po oddziałach ujawnionych komunistów w lutym 1947 r. nie do- o proweniencji narodowej i poakow- prowadziła do neutralizacji podziemia skiej wypełnił oddział Henryka Korze- zbrojnego, wiele patroli i oddziałów niewskiego ps. „Wrona”, który powstał partyzanckich nadal aktywnie walczy- latem 1947 r. na bazie żołnierzy z od- ło z komunistami, m.in. od sierpnia do działu OP WiN 22 pp. Zaczyn oddziału „Wrony” tworzyli: Edward Waszki- nelps. „Wiewiórka” i Jan Kozłowski ps. http://dziewule.strefa.pl/ „Tygrys” (ujawnił się w PUBP Siedlce 70 A. Boczek, http://dziewule.strefa.pl/ 12 kwietnia 1947 r.). 71 K. Krajewski, T. Łabuszewski, P. Niwiński, Brygady „Łupaszki” 5 i 6 Wileńska Brygada Armii Krajowej w fo- tografi i 1943-1952, Warszawa 2010, s. 280. 73 AIPN Lu, sygn. 0279/53, k. 6, Kwestionariusz oso- 72 AIPN, sygn. 0206/162, t. 2, k. 32, Akta PUBP Sie- bowy Tadeusza Mieścickiego, Lublin, dn. 4 listopada dlce. 1974 r.

118 Wiesław Charczuk W 1948 r. po niefortunnych dzia- Krzesk78. W sumie, wg danych UB, na łaniach „Wrony”, m.in. w trakcie ata- rzecz „leśnych” oddziału Korzeniew- ku na Gminną Spółdzielnię Chłopską skiego było zaangażowanych ok. 200 w Przesmykach, w walce z UB zginął osób, co jak na warunki poamnestyjne Jan Kozłowski74 (jesień 1947 r.), a dru- było dużym osiągnięciem organizacyj- gi żołnierz „Wrony” Edward Waszki- nym samego dowódcy. Ludzie „Wro- nel został w Łysowie ujęty przez UB i ny”, w zależności od sytuacji, chodzili skazany na śmierć, samemu „Wronie” ubrani w mundury WP lub ubrania cy- udało się odbudować oddział75, m.in. wilne, wszyscy mieli pistolety maszy- dzięki nawiązaniu kontaktu z Mieczy- nowe i broń krótką. Działania patrolu sławem Tyszkiewiczem ps. „Kosa” z „Wrony” spędzały sen z powiek pra- Tchórzewa, gm. Zbuczyn76. Do „Wro- cownikom UB. W trakcie starcia z GO ny” dołączyli żołnierze, którzy zrazili w Czuryłach poległ Bolesław Zbucki z się do amnestii, mieli już doświadcze- Łęcznawoli, żołnierz z oddziału „Wro- nie konspiracyjne i partyzanckie, m.in.: ny”79. 3 maja 1948 r. PUBP w Siedlcach Zdzisław Ławecki ps. „Fryzjer”, należał założył odrębne rozpracowywanie do oddziału NSZ Tadeusza Ługowskie- operacyjne (RO) pod krypt. „Bury”. go ps. „Krogulec” z Chromnej77, Józef Aby pozyskać informacje o oddziale Jasiński ps. „Pan Polski” (służył w od- został przez UB wprowadzony agent dziale Jerzego Wojtkowskiego), Hiero- wewnętrzny TW „Korek” – prawdopo- nim Wyczółkowski ps. „Paw” i Piotr dobnie Piotr Ł., który, będąc miesiąc w Ługowski ps. „Mrok”, Zygmunt Nowo- oddziale, wziął udział w kilku akcjach sielski ps. „Zając”, Edward Mościcki ps. ekspropriacyjnych, by jeszcze w maju „Rekin”, Roman Sawicki ps. „Cichy” i 1948 r. wystawić Henryka Korzeniew- Terlikowski ps. „Kapral”. Ponadto skiego na cel aparatu bezpieczeństwa oddział „Wrony” uzupełniali: Zenon podczas akcji likwidacyjnej agentki UB Grochowski „Maks”, Jan Sadowski, Ka- we wsi Gołacze, gm. Zbuczyn. Akcja na zimierz Wielogórski „Wichura” i Ma- „Wronę” nie powiodła się, sam Korze- rian Kurowski „Stary”. Henrykowi Ko- niewski lekko ranny zdołał się wyco- rzeniewskiemu udało się zorganizować fać80. Swoją ranę leczył na kwaterze we na terenie gm. Zbuczyn sieć punktów wsi Kwasy u Józefa Koszary i Henryka kontaktowych i kwater, m.in. posia- Danieluka vel Danielaka81. Po wylecze- dał kwatery we wsi Ostoje-Pióry gm. niu rany „Wrona” odbudował oddział liczący 8 żołnierzy: Józef Koszara, Hen-

74 Tamże, sygn. 0279/52, k. 15, Kwestionariusz osobowy Jana Kozłowskiego p.n. AK-WiN Siedlce cz. od- 78 Tamże, sygn. 0206/429, k. 11, Meldunki, sprawoz- działu leśnego pod dowództwem ps. „Kłosa”, Lublin, dania i raporty sprawozdawcze z PUBP w Siedlcach dn. 14 lipca 1975 r. za 1951 i 1952, Banda „Wronki”. 75 Tamże, sygn. 0180/44, k. 1, Charakterystyka ban- 79 Tamże, sygn. 0206/162, t. 2, k. 91, Akta PUBP Sie- dy „Wrony”. dlce. 76 Tamże, sygn. 0255/323, k. 89, Plan ramowy po 80 Tamże, sygn. 0206/2504, t. 5, k. 122, Rozpracowy- linii pracy Referatu III PUBP w Siedlcach na 1950 r. wanie agenturalne krypt. „Bury”, Protokół przesłucha- 77 Tamże, sygn. 0206/2504, t. 5, k. 122-123, Rozpra- nia Zdzisława Ławeckiego z 19 sierpnia 1950 r. cowywanie agenturalne krypt. „bury”, Protokół prze- 81 Tamże, sygn. 0255/323, k. 90, Plan ramowy po słuchania Zdzisława Ławeckiego z 19 sierpnia 1950 r. linii pracy Referatu III PUBP w Siedlcach na 1950 r.

Działalność zbrojna „żołnierzy wyklętych” przeciwko władzy komunistycznej 119 ryk Danieluk vel Danielak82 ze wsi Kwa- Salomańczyka, partyzanci poturbowali sy, gm. Krzesk-Królowa Niwa (areszto- jego i sołtysa Wiktora Borkowskiego i wany za akcje na sołtysów wsi, którym wycofali się ze wsi. Podobną akcję par- zabierał pieniądze uzyskane od chło- tyzanci przeprowadzili na kierownika pów za podatek gruntowy) Julian Da- spółdzielni w Czuryłach, gdy ten z utar- nieluk vel Danielak, Zdzisław Ławecki, giem jechał rowerem drogą do Modrze- Piotr Jaszczuk, Stanisław Ługowski ps. wia. Wtedy partyzanci zarekwirowali „Żbik”, Jan Jasiński ps. „Pan Polski” z 200 tys. zł85. Również patrol „Wichury” Łęcznowoli i Zygmunt Nasiłowski83. W dokonał akcji rekwirującej pieniądze na 1949 r. do oddziału „Wrony” dołączyli: kierownika mleczarni we wsi Modrzew. Roman Sawicki ps. „Cichy” z Pogono- Partyzanci zarekwirowali 250 tys. zł, wa i Hieronim Wyczółkowski z Kijek, zostawiając pokwitowanie podpisane: gm. Zbuczyn. „Wichura”86. Mimo podejmowanych Przeciwko ludziom ujawnionym działań ze strony UB, wprowadzenia lub tym, którzy podjęli współpracę z nowych TW w celu schwytania „Wro- UB, żołnierze z oddziału „Wrony” sto- ny”, np. został zwerbowany agent „Ba- sowali akcje ostrzegawcze w postaci zalt”, kolega członków oddziału „Wro- chłosty, np. taką karę zastosowano wo- ny”, który doniósł, że żołnierze „Wro- bec komendanta bojówki Łęcznowol ny” przebywają na kwaterze u Piotra Stanisława Samotczuka, który ujawnił Soszyńskiego we wsi Pióry-Wielkie się przed UB, zdał broń i za wolność gm. Zbuczyn87, patrole nadal prowa- podpisał dokument potwierdzający dziły działalność zbrojną rekwirując zgodę na zostanie agentem PUBP Łu- pieniądze, żywność, wymierzając kary ków, w przypadku gdyby nie zaprze- śmierci na TW. W październiku 1949 r. stał podrywania autorytetu działalno- żołnierze z oddziału „Wrony” dokonali ści podziemia zbrojnego, zagrożono rekwizycji u wójta gminy Czuryły Ma- pozbawieniem życia84. riana Celińskiego oraz u Józefa Kozaka Następne dwa lata działania UB z Bzowa rekwirując odzież i zaopa- wobec patrolu „Wrony” nie przynio- trzenie88. W pierwszym półroczu 1950 sły efektów. Patrole „Wichury” nadal r. patrole Henryka Korzeniewskiego operowały na terenie gm. Zbuczyn, kontynuowały działania wymierzone m.in. prawdopodobnie dwóch żołnie- w instytucje władzy komunistycznej na rzy podziemia z oddziału „Wrony” 17 szczeblu lokalnym i osoby, które nad- czerwca 1949 r. uzbrojonych w broń gorliwie wysługiwały się komunistom. krótką dokonało akcji na spółdzielnię Przykładem ilustrującym działania jest w Radomyśli. Wobec ukrycia kluczy akcja z 21 marca 1950 r., kiedy to patrol przez kierownika spółdzielni Józefa 85 Tamże, sygn. 0206/162, t. 2, k. 208, Akta PUBP 82 Tamże, k. 38, Sprawozdanie miesięczne za okres Siedlce. od dnia 1 stycznia 1949 r. do 31 stycznia 1949 r. 86 Tamże, sygn. 0180/44, k. 1, Charakterystyka ban- 83 Tamże. dy „Wichury”. 84 Tamże, sygn. 0205/2504, t. 5, k. 377-378, Ostrze- 87 Tamże, k. 31, Sprawozdanie miesięczne z pracy żenie udzielone przez oddział Hieronima Korzeniew- operatywnej Sekcji I Wydziału III WUBP w Lublinie za skiego „Wrona” ujawnionemu członkowi organizacji miesiąc wrzesień 1950. podziemnej-agentowi UB, zajmującemu się rozbo- 88 Tamże, sygn. 0180/44, k. 48-49, Charakterystyka jem. bandy „Wichury”.

120 Wiesław Charczuk w sile 5 żołnierzy wtargnął na zebranie Nowosielski ps. „Zając”92. ZSL, które odbywało się w Grochówce. W międzyczasie, dzięki uzyska- Zebranie prowadził Zygmunt Czaj- nym informacjom od agentów i infor- ka – nauczyciel, aktyny członek ZSL matorów, funkcjonariusze z PUBP Sie- z Krzeska. Partyzanci polecili mu pod dlce aresztowali m.in. Piotra Jaszczuka groźbą kary chłosty przerwać zebranie, z Kwasów, Romana Rzążewskiego z które było poświęcone kolektywizacji Modrzewia, Edwarda Pasiaka ur. w wsi. Po udzieleniu ustnego ostrzeżenia Zbuczynie, Stanisława Wróbla ze Zbu- Zygmunta Czajkę puszczono wolno. czyna, Franciszka Dziewulskiego ps. Natomiast tragicznie zakończyło się „Wilk” z Dziewul93. spotkanie z partyzantami „Wrony” 14 Sytuacja zmieniła się dla patrolu kwietnia 1950 r. dla prezesa Związku „Wrony” w sierpniu 1950 r., gdy po- Samopomocy Chłopskiej Stanisława wołano specjalną grupę operacyjną do Byczuka. A mianowicie jeden z nich likwidacji oddziału. Na kierownika GO zastrzelił St. Byczuka we wsi Kwasy powołano zastępcę szefa PUBP Siedl- gm. Królowa Niwa. Według wywiadu ce Eugeniusza Głowackiego. Pierw- podziemia miał on być informatorem szy w ręce funkcjonariuszy UB wpadł będącym na usługach MO i UB89. Po- 16 sierpnia 1950 r. w Białej Podlaskiej dobną akcję likwidacyjną patrol „Wro- Zdzisław Ławecki ps. „Fryzjer”94. „Fry- ny” przeprowadził we wsi Wólka Ka- zjer” zeznał, że dowódcą oddziału nie mienna. Tym razem oﬁ arą partyzantów jest już Henryk Korzeniewski a Anto- stał się sołtys Jan Moskwiak, który jed- ni Dołęga ps. „Pijak” (kulawy, noszą- nocześnie pełnił funkcję sekretarza lo- cy protezę) z Łukowa. Ustalono, że do kalnej komórki PZPR. Likwidacji Jana oddziału należy Edward Mieścicki ps. Moskwiaka 27 czerwca 1950 r. dokonali „Dąbek”. Wg zeznań „Fryzjera” od- żołnierze Kazimierz Wielogórski ps. dział liczył 10 osób95. Następnie, w wy- „Wichura” i Zygmunt Nowosielski ps. niku donosu informatora „Bartosza”, 9 „Zając”. W trakcie wywiadu ustalono, września 1950 r. GO PUBP Siedlce prze- że sołtys z Wólki Kamiennej na zebra- prowadziła operację we wsi Kwasy gm. niu gromadzkim mówił do ludności: Krzesk-Królowa Niwa, w trakcie której „jak będą widzieli to takich bandytów, w walce poległ Zygmunt Nowosielski to żeby zaraz meldowali do pos. MO ps. „Zając”, zaś ranny Hieronim Wy- lub do niego”90. W sentencji wyroku na- czółkowski ps. „Paw” wpadł w ręce UB pisano, że pracował w wywiadzie UB i zachęcał mieszkańców na zebraniach wiejskich do donoszenia MO i UB na 92 91 Tamże, sygn. 0205/2504, t. 5, k. 381, 30 czerwca „leśnych” . Wyrok wykonał Zygmunt 1950 r. Raport dowódcy patrolu z oddziału Henryka Korzeniewskiego „Wrony” z akcji likwidacyjnej współ- pracownika UB. 89 Tamże, sygn. 0180/44, k. 61, Charakterystyka 93 Tamże, sygn. 022/44, Księga kontrolna ewidencji bandy „Wichury”. PUBP Siedlce od 29 grudnia 1948 r. do 25 listopada 90 Tamże, sygn. 0255/323, k. 117-120, 1 lipca 1950, 1954 r. Siedlce. Raport miesięczny szefa PUBP w Siedlcach za 94 Tamże, sygn. 0206/429, k. 31, Sprawozdanie mie- lipiec 1950 r. sięczne z pracy Sekcji I Wydziału III WUBP w Warsza- 91 Tamże, sygn. 0206/162, t. 2, k. 300, Akta PUBP wie za miesiąc sierpień 1950 r. Siedlce. 95 Tamże.

Działalność zbrojna „żołnierzy wyklętych” przeciwko władzy komunistycznej 121 i został skazany na karę śmierci96. Na podstawie zeznań Wyczółkowskiego, UB aresztowało 17 osób podejrzanych o współpracę z oddziałem „Wrony”97. Również na podstawie informacji od źródła UB ps. „Marysia” ustalono, że oddział „Wrony” kwaterował u Jana Izdebskiego we wsi Wąsy, gm. Krze- sk-Królowa Niwa. Ponadto pozyskano materiał na Tadeusza Ługowskiego z Chromnej, który utrzymywał kontakty z „Wroną”98. Informacje pozyskane od informatorów Baltazara Pogonowskie- go i „Zbudzkiego” (taki zapis w doku- mencie), pozwoliły funkcjonariuszom ustalić, że „Wrona” kontaktuje się z Go- rzałą zamieszkałym na kolonii Karnica, gm. Czuryły, i że wyrobił dowód osobi- sty na nazwisko Kazimierz Borkowski99. Foto 5. Kazimierz Wielogórski, służył w oddziale „Wrony”, zginął 7 listopada 1950 r. Zdjęcie ze Kolejną stratę patrol poniósł 7 listopada zbiorów Autora. 1950 r., kiedy w niewyjaśnionych oko- licznościach zginął żołnierz Kazimierz Aby szybciej doprowadzić do roz- Wielogórski ps. „Wichura”. Jego ciało bicia oddziału Henryka Korzeniewskie- zostało znalezione między Zbuczynem go UB zwerbowało jako informatora a Plewkami. Przy zabitym znaleziono „Lota” i „Lecha”, najbliższych kolegów dokumenty osobiste, pistolet „Walter”, z oddziału „Wrony” i „Wichury”101. W PM „Schmeisser” i granat100. W trakcie wyniku donosu TW „Grom” i „Chłop- wyjaśniania okoliczności śmierci Kazi- czyk”, funkcjonariusze UB ustalili po- mierza Wielogórskiego stwierdzono, byt „Wrony” we wsi Aleksandrów że padł oﬁ arą rozgrywek wewnątrz bo- w pow. łukowskim. Miejsce pobytu jówki „Wrony”. Henryka Korzeniewskiego 7 grudnia 1950 r. zostało otoczone przez UB, MO i KBW liczącą 400 osób. Partyzanci pod- 96 K. Krajewski, T. Łabuszewski, Podziemie niepodle- jęli desperacką próbę wyjścia z okrąże- głościowe w powiecie Siedlce..., s. 217. nia, w trakcie przebijania się „Wrona” 97 AIPN, sygn. 0206/429, k. 24, Sprawozdanie mie- i Marian Kurowski ps. „Stary” polegli sięczne z pracy Sekcji I Wydziału III WUBP w Warsza- w walce, pozostali partyzanci wyszli z wie za miesiąc wrzesień 1950 r. 102 98 Tamże, k. 40, Sprawozdanie miesięczne z pracy okrążenia . Sekcji I Wydziału III WUBP w Warszawie za miesiąc Sukces komunistów w walce z pa- lipiec 1950 r. trolem „Wrony” okazał się połowiczny. 99 Tamże, k. 51, Sprawozdanie miesięczne z pracy Sekcji I Wydziału III WUBP w Warszawie za miesiąc lipiec 1950 r. 101 Tamże, k. 24. 100 Tamże, k. 11, Sprawozdanie miesięczne z pracy 102 W matni. Z dziejów podziemia niepodległościo- Sekcji I Wydziału III WUBP w Warszawie za miesiąc wego na Podlasiu w latach 1939-1956, Biała Podlaska- maj 1950 r. Warszawa 2008, s. 214.

122 Wiesław Charczuk Pozostali partyzanci, którzy pozostali oddziału „Wrony” uzbrojonych w broń przy życiu: Józef Jasiński ps. „Pan Pol- krótką i maszynową weszło na zabawę ski”, Edward Mościcki ps. „Rekin”, Ro- w Krzesku gm. Królowa Niwa i wyle- man Sawicki, Antoni Dołęga ps. „Kula- gitymowali uczestników. Ponadto wy- wy Antek”, Jan Sadowski, Terlikowski, mierzyli karę chłosty Mieczysławowi Wacław Skwara i Stanisław Kołodziej- Wysokińskiemu za namawianie chło- ski, działali do 1954 r. Dali o sobie znać pów do kolektywizacji106. W Jasionce już 30 września 1951 r. we wsi Rzążew, dokonali rekwizycji produktów ze kiedy to dokonano nieudanego zama- spółdzielni SCh na sumę kilku tysięcy chu na przewodniczącego GRN gm. złotych107. Działalność patrolu z byłe- Czuryły Mariana Celińskiego. Strzał od- go oddziału „Wrony” była odnotowy- dany przez okno okazał się niecelny103. wana przez aparat bezpieczeństwa na Warto podkreślić, że żołnierze z byłego terenie gm. Zbuczyn jeszcze w 1954 r., oddziału „Wrony” nadal kontynuowali m.in. sołtysowi we wsi Radomyśl za- akcje zapoczątkowane przez poległego rekwirowano pieniądze pochodzące z dowódcę, m.in. 8 kwietnia 1952 r. zare- podatków na sumę 17 tys. zł, również kwirowali 1000 zł ze spółdzielni SCh w podobną akcję przeprowadzili żołnie- Radomyśli, następnie na kolonii Okni- rze podziemia u sołtysa we wsi Bzów ny pobili i przepędzili „korespondenta gm. Czuryły rekwirując kilka tysię- wiejskiego” Jana Dmowskiego, który cy złotych108. Ostatnią zarejestrowaną rozpytywał mieszkańców gm. Zbu- przez funkcjonariuszy Komitetu do czyn, czy też akcja przeprowadzona spraw Bezpieczeństwa Publicznego w 1953 r. na sołtysa wsi Modrzew Jó- w Siedlcach była akcja w maju 1955 r., zefa Izdebskiego104. Poza działalnością którą przeprowadziło trzech żołnierzy rekwizycyjną żołnierze podziemia z z patrolu zabitego „Wrony” na miesz- byłego oddziału „Wrony” prowadzili kanie kierownika punktu skupu mleka akcje likwidacyjne szczególnie niebez- w Pogonowie, gm. Zbuczyn rekwirując piecznych agentów UB i osób, które się 11 tys. zł109. ujawniły, np. akcję likwidacyjną żoł- Ostatni podkomendni „Wrony” nierze z patrolu byłego „Wrony” prze- ujawnili się 20 października 1955 r. w prowadzili na małżeństwie Edwarda i KdsBP w Łukowie. Broń złożyli: Józef Marii Zdanowskich w Pogonowie gm. Jasiński ps. „Pan Polski” i Stanisław Zbuczyn 4 lipca 1953 r. Prawdopodob- J. Kołodziejski110. Po likwidacji „Wro- nie chodziło o porachunki związane z ujawnieniem. Edward Zadnowski do 1947 r. był żołnierzem NSZ105. W sierp- 106 Tamże, sygn. 0180/44, k. 97, Charakterystyka bandy „Wichury”. niu 1953 r. trzech żołnierzy z byłego 107 Tamże, k. 102. 108 Tamże, k. 111-112. 103 AIPN, sygn. 0180/44, k. 80, Charakterystyka ban- 109 9 maj 1955, Nr 58, Biuletyn Komitetu do spraw dy „Wichury”. Bezpieczeństwa Publicznego nr 44/55, [w:] Biuletyny 104 Tamże, sygn. 0180/44, k. 85; 91, Charakterystyka Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego gru- bandy „Wichury”. dzień 1954-listopad 1956, wstęp M. Filipiak, opraco- 105 Tamże, sygn. 0206/2504, t. 4, k. 86-87, Rozpra- wanie W. Chudzik, M. Filipiak, J. Gołębiewski, Warsza- cowywanie agenturalne krypt. „Bury”, Protokół prze- wa 2009, s. 219. słuchania Zdzisława Ławeckiego z dnia 19 sierpnia 110 W matni. Z dziejów podziemia niepodległościowe- 1950 r. go..., s. 214.

Działalność zbrojna „żołnierzy wyklętych” przeciwko władzy komunistycznej 123 ny” funkcjonariusze PUBP z Siedlec cennym źródłem wiedzy dla badacza postanowili rozpracować byłych żoł- dziejów najnowszych. Z jego zawarto- nierzy NSZ i WiN zakładając w latach ści wynika, że w dalszym ciągu konspi- 50 XX w. sprawę agenturalno-śledczą ratorzy wywodzący się z AK, BCh, NSZ pod krypt. „Rzeka” na byłych człon- i innych organizacji zbrojnych, okre- ków NSZ, zatrudnionych na PKP w ślane w nomenklaturze języka władzy Siedlcach. Sprawą objęto Kazimierza komunistycznej „jako wrogi element Peryta-strażnika SOK, który w 1948 r. kontrrewolucyjny”, byli poddani ścisłej należał do oddziału sierż. Franciszka obserwacji przez sieć informatorów, Jastrzębskiego „Bez”, posiadał PPSz, będących na usługach aparatu bezpie- przebywał we wsi Okniny u Haliny czeństwa. Na interesującym nas terenie Tokarz, Tadeusz Nowosielski-dyżurny inwigilacją było objętych 145 osób, któ- ruchu na stacji Dziewule, członek od- rych szpiegowało 17 informatorów, w działu „Bza”, miał w 1946 r. dokonać rozbiciu na gminy przedstawiało się w zabójstwa Piotra Oknińskiego z Oknin sposób następujący: w Zbuczynie „wro- i Edwarda Jastrzębskiego – strażnika gich elementów” było 65, Krzesku – 30, SOK, który był członkiem oddziału Czuryłach – 50. Informacje zbierało bę- NSZ i dokonał morderstwa Mariana dących na usługach KdsBP w Siedlcach Dziewulskiego111. Ponadto ustalono, że na terenie gm. Zbuczyn – 6 informato- Tadeusz Nowosielski w Radomyśli po- rów, gm. Krzesk-Królowa Niwa – 7 i siada własne radio lampowe, u którego gm. Czuryły – 4 informatorów114. „Głosu Ameryki” słuchali: Władysław Za swoją działalność w podzie- Pogonowski, Witold Borkowski, Cze- miu wielu żołnierzy zapłaciło cenę sław Wiśniewski112. Sam Franciszek Ja- najwyższą, oddało własne życie. Wie- strzębski został zatrzymany 2 grudnia le osób związanych bezpośrednio lub 1950 r. przez funkcjonariuszy WUBP w pośrednio z podziemiem antykomuni- Warszawie. Jako żołnierz WiN ujawnił stycznym, np. udzielając schronienia, się w marcu 1947 r. Wyrokiem WSR w zaopatrując w żywność przekazując in- Warszawie z 30 kwietnia 1951 r. Franci- formacje o ruchach grup operacyjnych szek Jastrzębski został skazany na 7 lat partyzantom zostało skazanych na więzienia113. wieloletnie wiezienie. Już po zakończe- Po odwilży październikowej 1956 niu oporu zbrojnego przez wiele lat, te r. siedlecka „bezpieka” nie była bez- osoby były pod szczególnym nadzorem czynna. Opracowany w 1956 r. przez ze strony UB potem SB przez wiele lat, funkcjonariuszy KdsBP w Siedlcach ra- często do lat 80 XX w. Była to cena, któ- port w postaci Charakterystyki terenu jest rą zapłacili mieszkańcy gm. Zbuczyn w walce z systemem komunistycznym o 111 AIPN, sygn. 0255/266, cz. 1, k. 4-5, Sprawa agen- wolną i demokratyczną Polskę. cyjno-śledcza Nr 20/53 kryp. „Rzeka”. 112 Tamże, k. 26, Postanowienie o wszczęciu postę- powania agenturalno-śledczego krypt. „Rzeka”, Siedl- 114 Tamże, sygn. 0206/161, k. 225-227, PUBP Siedl- ce, dn. 6 lipca 1953 r. ce, Charakterystyka ternu powiatu siedleckiego pod 113 Tamże, sygn. 0207/5204, cz. 2, k. 33-35, Akta względem nasilenia wrogich elementów wywodzą- śledcze przeciwko Franciszkowi Jastrzębskiemu, Wy- cych się z b. organizacji kontrrewolucyjnych i band rok w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej z 30 kwietnia ilościowo wg dawnych gmin z 30 lipca 1956 r. Obli- 1951 r. czenia autora.

124 Wiesław Charczuk Summary

The military activity of the „cursed soldiers” against the Communist authorities on the territory of the Zbuczyn Commune in the year 1944-1956

The expulsion of German troops by the Peryt, Edward Żurawski vel Żórawski, Red Army from the Zbuczyn Commune Czesław Charczuk, Jan Chromiński in July 1944 did not put an end to the (Ługi Wielkie), Jastrzębski, Eugen- activity of the underground and con- iusz Chromiński, Stefan Zdanowski, spiracy. The armed resistance against Władysław Nowosielski. the Communist rule forced upon the Within the actions aimed at self-defence Polish community persisted until the and lifting the repression from the se- mid-1950s, that is even several years af- curity apparatus, were attacked the ter the end of World War II. Citizens Militia station, the adminis- After the fi rst effects of the captures trative institutions of Communist au- and repressions by the NKVD and the thority, i.a. the division of Sgt. Czesław Offi ce of Public Security were shaken Ługowski “Kobus” attacked the Citi- off, conspiratorial structures started to zens Militia station in Zbuczyn on 19th be recreated in the fi eld, i.a., the func- May 1945. The amnesty of August 1945 tion of the commander of the ‘Siedlce’ did not put an end to the continuation Home Army Sub-district after the of- of the conspiratorial work of the post- fi cers were arrested on 4th Novem- Home Army structures in the Zbuczyn ber 1944, was to be taken over by Lt. Commune. For instance, in September Bolesław Prochenka “Lot” (commander 1945, Sgt Maj Jan Zdanowski - “Żółw” ,- of Zbuczyn 5th Station). Also the activi- commander of the platoon of National ties of propaganda and self-defensive Armed Forces came out. He was struc- character, e.g. on 16 September 1944 turally subordinate to the 204-Zbuczyn on the market square in Zbuczyn, the company, Lt. Jerzy Wojtkowski “Drza- patrol of the National Armed Forces zga”, but he still had relations with the infl icted the death penalty on Julian To- underground. The granting of an am- maszewski, the Polish Workers’ Party nesty of 1947 did not bring the conspira- activist, who had close connections with torial activity in the Zbuczyn Commune the Red Army. Partisan fi ghters were to an end. For instance, on the night of organised in the fi eld, i.a. of the Nation- June 25th 1947, the underground patrol al Armed Forces. In April 1945, Lt. Jerzy executed Czesław Książek, who was a Wojtkowski “Drzazga” from Zbuczyn Citizens Militia offi cer and a member organised a volatile unit, the com- of the Polish Workers Party. After the mand of which he entrusted to Tadeusz Polish October in 1956, the security serv- Ługowski “Krogules” from Chromna, ices in Siedlce were far from idle. The and the role of deputy was delegated report delivered in 1956 by the Public to Sgt. Czesław Ługowski “Kobus”. Security Committee offi cers in Siedlce Other members of the division of Na- entitled “Charakterystyka terenu” (The tional Armed Forces were Kazimierz characteristics of the area) is an invaluable

Działalność zbrojna „żołnierzy wyklętych” przeciwko władzy komunistycznej 125 source of information for the research- ers of contemporary history. Its content indicates that the conspirators coming from the Home Army, the Peasants’ Battalions (Bataliony Chłopskie), the Na- tional Armed Forces, and other military organisations, deﬁ ned in the Commu- nists’ terminology as “a hostile counter- revolutionary element”, were observed closely by the network of informers reporting to the security-services apparatus. On the territory concerned, the invigilation covered 145 people, monitored by 17 informers. When tak- ing into account the number of “hostile elements” per commune, the distribu- tion was Zbuczyn 65 people, Krzesk 30 people, and Czuryły 50 people. The facts were gathered by informers subordinate to the Public Security Commit- tees in Siedlce, to be precise 6 informers in Zbuczyn, 7 in Krzesk-Królowa Niwa, and 4 in the Czuryły Commune.

126 Wiesław Charczuk