RADZYŃSKI ROCZNIK HUMANISTYCZNY tom 11, 2013 Wiesław Charczuk (Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach) Działalność zbrojna „żołnierzy wyklętych” przeciwko władzy komunistycznej na terenie Gminy Zbuczyn w latach 1944-19561 eren, który objąłem badaniem na- czyło działalności podziemia i konspi- T ukowym dla potrzeb niniejszego racji. Zbrojny opór przeciwko narzuco- opracowania, obecnie przynależy ad- nej siłą społeczeństwu komunistycznej ministracyjnie do gminy Zbuczyn, na- władzy trwał tutaj do połowy lat 50. tomiast na mocy rozporządzenia Mi- XX w., a więc jeszcze przez kilka lat nistra Spraw Wewnętrznych z 5 marca po zakończeniu II wojny światowej. 1928 r. należał do trzech gmin: Czuryły, Represje UB i NKWD objęły nie tylko Królowa-Niwa i Zbuczyn2. Taki stan żołnierzy podziemia, ale też tę część administracyjny istniał do wybuchu mieszkańców gminy Zbuczyn, którzy wojny polsko-niemieckiej 1 września wspierali działania niepodległościowe 1939 r. oraz po zajęciu tego obszaru w okresie okupacji hitlerowskiej lub w przez Armię Czerwoną w lipcu 1944 ogóle byli w jakikolwiek sposób aktyw- r. do czasu nowej reformy administra- nością związani z Polskim Państwem cyjnej w 1954 r., kiedy to zlikwidowano Podziemnym. Pierwsza faza represji gminy a wprowadzono Gromadzkie wystąpiła już latem 1944 r. Wtedy to Rady Narodowe3. aparat bezpieczeństwa uderzył w żoł- Wyparcie wojsk hitlerowskich nierzy AK i inne formacje zbrojne Pol- przez Armię Czerwoną w lipcu 1944 skiego Państwa Podziemnego, doko- r. z terenu gminy Zbuczyn nie zakoń- nując rozbrojenia, próbując siłą wcielić do komunistycznej armii dla Polaków 1 Prezentowana analiza powstała w ramach cyklu gen. Zygmunta Berlinga, lub wywożąc „Spotkań z Historią” – popularyzacji dziejów najnow- na Syberię szczególnie niebezpiecznych szych wśród lokalnej społeczności, realizowanego przez Stowarzyszenie Ośrodek Kultury i Aktywności Lokalnej dla komunistów (zwłaszcza ofi cerów i w Krzesku. podofi cerów). Druga faza to aresztowa- 2 Dz. U. z 1928, nr 31, poz. 301, s. 599; D. Mączka, Po- nia i represje jesienią 1944 r., przy czym wiat siedlecki w latach 1918-1939, Siedlce 2008, s. 23. kadra ofi cerska byłą poddana fi zycznej 3 Dz. U. PRL z 1954, nr 43, poz. 191. Działalność zbrojna „żołnierzy wyklętych” przeciwko władzy komunistycznej 107 eksterminacji. W celu eliminacji zostały utworzone obozy NKWD lub placówki „fi ltracyjne”. Jednak z nich funkcjono- wała w Krzesku4. Przechodzili przez nią żołnierze i osoby uznane przez apa- rat bezpieczeństwa jako niebezpieczne i nastawiono antysowiecko. Po pierw- szym otrząśnięciu się z wrażania, jakie wywołały aresztowania i represje ze strony NKWD i UB, przystąpiono do odtwarzania konspiracyjnych struk- tur w terenie (m.in. funkcję komen- danta Komendy Obwodu AK Siedlce po aresztowaniu ofi cerów 4 listopada 1944 r. miał pełnić por. Bolesław Pró- chenka ps. „Lot”, komendant ośrodka V Zbuczyn)5 i akcji o charakterze pro- pagandowym, samoobronnym, m.in. 16 września 1944 r. na rynku w Zbu- czynie patrol Narodowych Sił Zbroj- nych wykonał wyrok śmierci na Julia- nie Tomaszewskim – aktywiście PPR, który utrzymywał ścisłe kontakty z Armią Czerwoną6. W terenie tworzono oddziały partyzanckie, m.in. NSZ. W Fot. 1. St. sierż. Tadeusz Ługowski ps. „Krogulec” z Chromnej, współtworzył obóz szkoleniowy w kwietniu 1945 r. por. Jerzy Wojtkowski Jacie w 1944 r.; adiutant szefa AS NSZ kpt. Je- „Drzazga” ze Zbuczyna zorganizował rzego Wojtkowskiego ps. „Drzazga”. Zdjęcie ze oddział „lotny”, nad którym komendę zbiorów Autora. przekazał Tadeuszowi Ługowskiemu sielski7. ps. „Krogulec” z Chromnej, zaś zastęp- Oddział liczył ok. 50 żołnierzy, na- cą został sierż. Czesław Ługowski ps. tomiast po wcieleniu żołnierzy oddziału „Kobus”. W skład oddziału NSZ wcho- ppor. Józefa Posiadały ps. „Strąk” jego dzili m.in.: Kazimierz Peryt, Edward liczba wzrosła do 100 osób. Operował Żurawski vel Żórawski, Czesław Char- na terenie gm. Zbuczyn i pow. siedlec- czuk, Jan Chromiński (Ługi Wielkie), kiego8. Już 9 maja 1945 r. podkomendni Jastrzębski, Eugeniusz Chromiński, Jerzego Wojtkowskiego ps. „Drzazga” Stefan Zdanowski, Władysław Nowo- w sile 20 ludzi, m.in. Aleksander Ostoj- 4 J. Zalewski, Obóz NKWD w Rembertowie i łagry na Uralu 1945-1947 (b.m.w. 1995), s. 3. 7 Tamże, sygn. 0255/266 cz. 1, k. 20, PUBP Siedlce, 5 H. Piskunowicz, ZWZ-AK w powiecie siedleckim Sprawa agencyjno-śledcza nr 20/53 krypt. „Rzeka”. 1939-1945, Siedlce 1992, s. 57. 8 Tamże, sygn. 0255/264, t. 3, k. 25, Rozpracowy- 6 Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Odział w wanie obiektowe „Folwark”, rozkaz nr 4 z 21 czerwca Warszawie (dalej: AIPN), sygn. 01296/28, k. 38, PUBP 1945 r.; P. Kosobudzki, Przez druty, kraty i kajdany. Siedlce, Charakterystyki „band”, wykazy poległych; Wspomnienia partyzanta NSZ, Wrocław 1997, s. 230- Rok 1948. 231. 108 Wiesław Charczuk ski z Czurył9, dokonali akcji zbrojnej „Wołek” z Czurył. Ustalenie członków pod Zbuczynem na konwój radziecki, oddziału było możliwe dzięki Stanisła- który pędził zrabowane w Niemczech wowi Ługowskiemu ps. „Żbik” i Alek- bydło. Partyzanci zabrali Sowietom 9 sandrowi Borkowskiemu ps. „Kos”, sztuk krów10. Podobną akcję na terenie żołnierzom NSZ, którzy zostali ujęci gm. Zbuczyn przeprowadziły patrole przez funkcjonariuszy UB, a następnie Tadeusza Łukowskiego ps. „Krogulec” zwerbowani jako agenci. i Czesława Ługowskiego ps. „Kobus” Wyposażeni przez pracowników na sowiecki konwój, który pędził stado aparatu bezpieczeństwa w odpowied- koni w kierunku Międzyrzeca. Po krót- nie alibi, które miało chronić ich przed kiej walce zabrano wg raportów UB ok. podejrzeniami swoich dawnych kole- 250 koni11. gów z oddziału, zostali wypuszczeni Działania żołnierzy NSZ nie uszły na wolność13. Wraz z wypuszczeniem uwadze funkcjonariuszy UB. Pod ko- agentów w teren, siedleckiej bezpiece niec maja 1945 r. wywiadowcy z PUBP udało się 24 czerwca 1945 r. zatrzymać Siedlce drogą poufnych kontaktów usta- w miejscowości Sikuty gm. Czuryły lili, że na terenie gminy Zbuczyn funk- żołnierzy NSZ: Wacława Zająca i Au- cjonuje oddział NSZ pod dowództwem gustyna Wysokińskiego ps. „Mak”14. kpt. Jerzego Wojtkowskiego „Drza- Mimo podjętych działań represyjnych zga”. Aresztowano Juliana Jasińskiego ze strony UB, pod koniec zimy 1945 r. z Cielemęca i Czesława Trojanowskie- wzrosła aktywność oddziałów NSZ. go z Ługów12. Funkcjonariuszom UB Już 9 lutego 1945 r. na szosie koło udało się ustalić nazwiska pozostałych Zbuczyna patrol podziemia zastrze- członków ścisłego grona konspirato- lił dwóch żołnierzy sowieckich, m.in. rów, m.in.: Czesława Ługowskiego z Machumieda Achtjamowa15. W ramach Ługów Wielkich, Czesława Moskwiaka akcji samoobronnych i przyhamowania ps. „Silny” ze Zbuczyna, Władysława represji ze strony aparatu bezpieczeń- Tchórzewskiego ps. „Patyk”, „Brzoza” stwa uderzono na posterunki MO in- z Tchórzewa oraz Jana Ługowskiego ps. stytucje administracji władzy komuni- stycznej, m.in. oddział sierż. Czesława Ługowskiego 19 maja 1945 r. uderzył 9 AIPN, sygn. 022/41, k. 76, Wykaz osób z reperto- na posterunek MO w Zbuczynie16. W rium spraw śledczych. 10 Tamże, sygn. 0206/160, t. 1, k. 22, Akty terrory- odwet za przeprowadzenie tej akcji 21 styczne AK i NSZ od dn. 1 stycznia do 5 października 1945 r.; M. Bechta, ...między bolszewią a Niemcami. Konspiracja polityczna i wojskowa Polskiego Obozu 13 Tamże, sygn. 0207/5200, t. 2, cz. 3, b.p., Sprawa Narodowego w latach 1939-1952, Warszawa 2008, s. ewidencyjno-obserwacyjna nr 894 krypt. „Kwater- 325. mistrz”, Protokół przesłuchania podejrzanego Stani- 11 AIPN, sygn. 0206/160, t. 2, k. 38, Akty terrory- sława Ługowskiego z 23 maja 1945 r. styczne AK i NSZ od dn. 1 stycznia do 5 października 14 Tamże, sygn. 0255/323, k. 104, Doniesienie o pra- 1945 r. cy PUBP Siedlce za czas 18-28 czerwca 1945 r.; J. Gru- 12 Tamże, sygn. 0207/5200, t.2, cz. III, b.p., lipiec dzień, Ubowcy i ich ofi ary (3) „Szumny”, „Silny” i inni, 1945, Odpowiedź sierż. Tadeusza Ługowskiego „Kro- „Nowe Echo Podlasia” nr 21 z 29 maja 1993, s. 8. gulec” do Franciszka Stefaniuka, kierownika II Sekcji 15 Tamże, sygn. 0206/160, t. 2, k. 92, Akty terrory- PUBP Siedlce, na jego sugestię rozwiązania „oddziału styczne AK i NSZ od dn. 1 stycznia do 5 października lotnego nr 1” (odpis maszynowy z 8 listopada 1950 1945 r. r.). 16 P. Kosobudzki, Przez druty, kraty..., s. 231-235. Działalność zbrojna „żołnierzy wyklętych” przeciwko władzy komunistycznej 109 Foto 2. Jan Żuk (zaznaczony znaczkiem „x”) - Prezes Koła Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici” w Krzesku. W 1945 r. pełnił funkcję wójta gminy Królowa-Niwa; za szerzenie haseł komunistycznych został zlikwi- dowany przez patrol AK z Karcz 10 lutego 1945 r. Zdjęcie ze zbiorów Jana Aleksandrowicza. maja 1945 r. została przeprowadzona stano żołnierzy NKWD. W efekcie tego obława, w wyniku której zastrzelono 5 zdarzenia „Kobus” zostawił na kolonii niezidentyfi kowanych osób17. Kolejną Jerzego Jarmuła i Tadeusza Kaźmier- akcję na posterunek MO w Zbuczynie czaka z rozkazem likwidacji Stefaniu- żołnierze NSZ przeprowadzili w nocy ka, gdyby się pojawił w rodzinnej wsi. z 29/30 maja 1945 r. W trakcie ataku Partyzanci zostali nazajutrz aresztowa- śmiertelnie został ranny milicjant Józef ni przez UB19. Sieczkiewicz18. Celem akcji podziemia było poka- Na przełomie maja i czerwca 1945 zanie społeczności, że terenowi przed- r. na rozkaz sierż. Czesława Ługowskie- stawiciele władzy komunistycznej, któ- go „Kobus” żołnierze z jego oddziału rzy nadgorliwie wykonują polecenia zorganizowali nieudaną zasadzkę we centrali, nie mogą czuć się bezpieczni wsi Gołacze na por. Franciszka