Arkusz Krzesk (566)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz Krzesk (566)

Warszawa 2010 Autorzy: Barbara Ptak*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec* Anna K ędzierawska**, Magdalena Maleszyk**,

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

*Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN ......

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2010 Spis tre ści I. Wst ęp – B. Ptak ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – B. Ptak ...... 4 III. Budowa geologiczna – B. Ptak ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – B. Ptak ...... 10 1. Kruszywa piaszczysto-Ŝwirowe ...... 10 2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej...... 14 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. Ptak ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. Ptak ...... 17 VII. Warunki wodne – B. Ptak ...... 19 1. Wody powierzchniowe...... 19 2. Wody podziemne...... 19 VIII. Geochemia środowiska ...... 22 1. Gleby – P. Kwecko ...... 22 2. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 25 IX. Składowanie odpadów – A. K ędzierawska, M. Maleszyk ...... 27 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. Ptak ...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – B. Ptak ...... 37 XII. Zabytki kultury – B. Ptak ...... 43 XIII. Podsumowanie – B. Ptak, A. K ędzierawska, M. Maleszyk ...... 43 XIV. Literatura ...... 45

I. Wst ęp

Arkusz Krzesk Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) został wykonany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu (Plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i w Przedsi ębiorstwie Geolo- gicznym POLGEOL w Warszawie (Plansza B) zgodnie z „Instrukcj ą...” (2005). Przy jej opra- cowaniu wykorzystano materiały archiwalne arkusza Krzesk Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2004 w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu (Ptak, 2004). Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w pi ęciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (tematyka geochemii środowiska i składowania odpadów), warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytki kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pra- cach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedsta- wiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódz- kich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Arkusz Krzesk powstał w wyniku szczegółowej analizy materiałów archiwalnych i publikowanych, zwiadu terenowego oraz konsultacji i uzgodnie ń dokonanych w wielu insty- tucjach, samorz ądach terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę zagospoda- rowaniem zasobów środowiska przyrodniczego. Materiały potrzebne do opracowania mapy zebrano w: Centralnym Archiwum Geolo- gicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Departamencie Rolnictwa i Środowiska Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie, Filii Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Białej Podlaskiej, Departamencie Środowiska, Rolnictwa i Zasobów Naturalnych Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Lublinie i jego Delegatu- rze w Białej Podlaskiej, Krajowym O środku Bada ń i Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Instytucie Uprawy Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Nadle śnictwie Mi ędzyrzec Pod-

3 laski, Starostwie Powiatowym w Łosicach, Siedlcach i w Białej Podlaskiej, Urz ędzie Gminy w Zbuczynie, Mordach, Olszance, Huszlewie i Mi ędzyrzecu Podlaskim oraz u u Ŝytkowników złó Ŝ. Dla uzupełnienia danych archiwalnych przeprowadzono tak Ŝe zwiad terenowy we wrze- śniu 2009 roku. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złó Ŝ opracowanych dla komputerowej bazy o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Krzesk poło Ŝony jest mi ędzy 52°00’ a 52°10’ szeroko ści geograficznej północnej i 22°30’ a 22°45’ długo ści geograficznej wschodniej. Administracyjnie opisywany obszar znajduje się na terenach dwóch województw − mazowieckiego i lubelskiego. W obr ębie województwa mazowieckiego arkusz obejmuje fragmenty pi ęciu gmin: Zbuczyn, Mordy nale Ŝą ce do powiatu siedleckiego oraz Olszanka, Łosice i Huszlew nale Ŝą ce do powiatu łosickiego. Cz ęść południowa nale Ŝy do województwa lubelskiego, w którym znajduj ą si ę fragmenty dwóch gmin: Mi ędzyrzec Podlaski, nale Ŝą cy do powiatu bialskiego i Trzebieszów nale Ŝą cy do powiatu łukowskiego. Zgodnie z podziałem J. Kondrackiego (2001) obszar arkusza Krzesk nale Ŝy do prowincji Ni Ŝu Środkowoeuropejskiego, podprowincji Nizin Środkowopolskich i makroregionu Ni- zina Południowopodlaska. Północna jego cz ęść poło Ŝona jest w mezoregionie Wysoczyzna Siedlecka, natomiast pozostała cz ęść w mezoregionie Równina Łukowska (fig. 1). Wysoczyzna Siedlecka jest wysoczyzn ą morenow ą poło Ŝon ą na zachód od Podlaskiego Przełomu Bugu. Wyst ępuj ą tu wysoczyzny ze wzgórzami morenowymi i obni Ŝeniami wytopiskowymi, zawieraj ące kry (kredowe) osadów podło Ŝa. Najwy Ŝsze wzniesienie na wschód od Szydłówki, osi ąga 180,7 m n.p.m. Wyra źnie zaznaczaj ące si ę w morfologii terenu moreny czołowe tworz ą ci ąg równole Ŝnikowy biegn ący od Radzikowa do Korczówki (Brzezina, 2000). Niecki wytopiskowe, pozostało ści wytopienia si ę brył martwego lodu u schyłku zlodowacenia warty, maj ą powierzchni ę od 1 km 2 w okolicy Dawidów do 3 km 2 w rejonie Mo- drzewia. Na południe od Wysoczyzny Siedleckiej rozci ąga si ę Równina Łukowska, płaski, piaszczysty obszar poło Ŝony w strefie odpływu na wschód wód roztopowych w czasie zlodowacenia warty. Rze źba Równiny Łukowskiej jest słabo zró Ŝnicowana. W cz ęś ci północno- wschodniej obszaru najwy Ŝsze wzniesienia osi ągaj ą 170 m n.p.m. Powierzchnia sandru z roz- ległymi tarasami kemowymi obni Ŝa si ę łagodnie ku południowemu wschodowi, do około 152,5 m n.p.m. W znacznej cz ęś ci równiny na powierzchni wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe zwi ązane z okresem zlodowace ń środkowopolskich.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Krzesk na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica prowincji, 2 – granica mezoregionu

Ni Ŝ Środkowoeuropejski Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Południowopodlaskiej: 318.91 – Podlaski Przełom Bugu, 318.94 – Wysoczyzna Siedlecka, 318.96 – Równina Łukowska

Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski Polesie Mezoregiony Polesia Zachodniego: 845.11 – Zakl ęsło ść Łomaska, 845.13 – Równina Parczewska

Przez cz ęść północno-zachodni ą terenu, od miejscowo ści Sobicze, przepływa Liwiec (źródłowy odcinek rzeki), w rozległym obni Ŝeniu zabagnionym, zatorfionym i zmeliorowa- nym, na wysoko ści około 160 m n.p.m. Rzeka rozcina wysoczyzn ę zbudowan ą z glin miejscami przykrytych piaskami. Na północ od wsi Korczówka, w ąsk ą dolin ą wysłan ą torfami przepływa Toczna. Przez cz ęść południow ą terenu przepływa Krzymosza, która utworzyła wąski taras zalewowy o szeroko ści około 0,5 km. Rzece towarzyszy taras akumulacyjny o szeroko ści do 1 km i rz ędnej około 152,5 m n.p.m. Od zachodu dopływa do niej Kratówka, uchodz ąca do rzeki głównej około 2 km na północ od Krzymoszyc.

5 W świetle regionalizacji klimatycznej obszar obj ęty arkuszem Krzesk poło Ŝony jest w regionie mazowiecko-podlaskim (Wo ś, 1999). Klimat tego regionu jest zimniejszy ni Ŝ w centralnej Polsce. Średnia temperatura roczna wynosi około 7,1°C, przy czym najcieplej- szym miesi ącem jest lipiec z temperatur ą średni ą 18°C, najchłodniejszym natomiast stycze ń – 4,5°C. Jest to obszar niskich opadów w skali kraju, średnia roczna suma opadów wynosi 500– 600 mm. Przewa Ŝaj ą wiatry z kierunku zachodniego i północno-zachodniego. Rze źba powierzchni ziemi, procesy geomorfologiczne, litologia oraz klimat maj ą bezpo średni wpływ na rodzaj gleb wyst ępuj ących na terenie omawianego obszaru. Grunty rolne zajmuj ą tu około 80% powierzchni arkusza. Zdecydowana ich wi ększo ść jest gruntami niskich klas bonitacyjnych. Obni Ŝenia rynien lodowcowych i doliny rzeczne, wypełnione osadami torfowymi oraz osadami piaszczysto-Ŝwirowymi, zaj ęte s ą przez u Ŝytki zielone. Udział terenów le śnych jest niewielki i wynosi około 20% powierzchni arkusza. Obszar arkusza Krzesk nale Ŝy do słabo uprzemysłowionych oraz słabo rozwini ętych tu- rystycznie i ma charakter rolniczy. Miejscowa ludność utrzymuje si ę z uprawy roli lub ho- dowli trzody chlewnej i drobiu oraz przeróbki drewna lub wydobywania kopalin. Jedynym zakładem przemysłowym jest POLMOS – Podlaska Wytwórnia Wódek SA w Siedlcach Go- rzelnia w Krzesku. Głównym o środkiem administracyjnym i usługowym, jest licz ąca 380 mieszka ńców wie ś gminna Olszanka, usytuowana nad rzek ą Toczna. Do wi ększych miejscowo ści nale Ŝą : Krzesk Nowy (640 mieszka ńców), Próchenki (560 mieszka ńców), Tłu ściec (450 mieszka ń- ców), śabce (410 mieszka ńców) i Radzików Wielki (410 mieszka ńców). Miejscowo ści te nie posiadaj ą praw miejskich. W latach 2000–2009 w województwie lubelskim przyrost sieci wodoci ągowej w stosunku do sieci kanalizacyjnej był trzykrotnie wi ększy, najwy Ŝszy w powiecie bialskim. Z oczyszczalni mechaniczno-biologicznej w Mi ędzyrzecu Podlaskim, o przepustowo ści 2 000 m3/dob ę, korzystaj ą okoliczne wioski z gminy w promieniu 10 km. Długo ść sieci kanalizacji sanitarnej wynosi 47,7 km. Na terenie gminy Mi ędzyrzec Podlaski funkcjonuje oczyszczalnia typu BIOBLOK w Halasach, o przepustowo ści 75 m 3/dob ę, do której podł ą- czeni s ą mieszka ńcy wsi mieszkaj ący w blokach. Odbiornikiem wód z oczyszczalni jest rzeka Piszczka. Ponadto istniej ą przydomowe oczyszczalnie ścieków rozs ączaj ące z poletkiem osa- dowym w Ko Ŝuszkach. Preferuje si ę stosowanie doczyszczania ścieków w technologiach ekologicznych, typu staw trzcinowy, oczyszczalnie korzeniowe, filtry ziemne z doprowadzaniem wód w system drena Ŝowy (Siero ń i in., 2006). Znacznym źródłem presji wywieranej przez człowieka na środowisko jest odprowadzanie z gospodarstw wiejskich surowych ścieków

6 bezpośrednio do odbiorników wodnych wynikaj ące z niedostatecznej sanitacji obszarów wiejskich oraz dysproporcji mi ędzy długo ści ą sieci wodoci ągowej i kanalizacyjnej na wsi (Raport…, 2009). Planowana jest budowa i rozbudowa sieci kanalizacyjnej do 2020 roku w miejscowo ściach: Krzesk, Sobicze, Grochówka, T ęczki w gminie Zbuczyn oraz sieci kanalizacyjnej i przepompowni we wsi Płudy w gminie Trzebieszów. Planuje si ę budow ę oczyszczalni w Krzesku i rozbudow ę oczyszczalni w Płudach. Sie ć komunikacyjna jest dosy ć dobrze rozwini ęta. Na południowy wschód od wsi śabce krzy Ŝuj ą si ę drogi nr 2 (wschód – zachód) z nr 19 (północ – południe). Najwa Ŝniejsza droga to nr 2 Warszawa – Mi ędzyrzec Podlaski – Terespol. Wa Ŝna jest droga nr 19 ł ącz ąca Mi ędzy- rzec Podlaski – Łukowisko z Białymstokiem. Poza tym istnieje sie ć dróg lokalnych o utwar- dzonej nawierzchni, które prowadz ą do wszystkich wi ększych wsi poło Ŝonych w obrębie arkusza. Na omawianym obszarze nie ma linii kolejowych.

III. Budowa geologiczna

Obszar arkusza Krzesk poło Ŝony jest na południowo-zachodnim skłonie platformy wschodnioeuropejskiej, w obr ębie wyniesienia podlasko-lubelskiego (Kubicki, Ryka, 1982; Zwierz, 1954). W czasie waryscyjskich ruchów tektonicznych uformowały si ę w nim dwie jednostki tektoniczne − zr ąb łukowski i zapadlisko podlaskie. Wi ększo ść obszaru arkusza Krzesk le Ŝy w obr ębie zr ębu łukowskiego, który w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza graniczy z zapadliskiem podlaskim. Danych dotycz ących budowy podło Ŝa podkenozoicznego do- starczył jedynie odwiert, wykonany do gł ęboko ści 1422 m w Wólce Kamiennej, w którym na gł ęboko ści 1291 m stwierdzono amfibolity archaiku, przykryte piaskowcami kwarcytowymi, mułkami i iłowcami dolnokambryjskimi o mi ąŜ szo ści 400 m. W profilu brak jest utworów od ordowiku do karbonu. Pokryw ę permo-mezozoiczn ą reprezentuj ą osady permu i triasu wy- kształcone jako: anhydryty, mułowce i piaskowce drobnoziarniste o maksymalnej grubo ści dochodz ącej do 100 m oraz utwory jury i kredy reprezentowane przez: wapniste iłowce, mar- gle, wapienie rzadziej piaski i piaskowce. Mi ąŜ szo ść kompleksu osadów jurajsko-kredowych wynosi 790 m (Brzezina, 2000). Trzeciorz ęd reprezentuj ą osady eocenu i oligocenu wykształcone w postaci: piasków i mułków, piasków i mułków glaukonitowych, przykryte piaskami kwarcowymi i mułkami, miejscami iłami i w ęglem brunatnym miocenu. Wyst ępuj ące powy Ŝej osady miocenu – plio- cenu, reprezentowane przez: iły, miejscami piaski i mułki, tworz ą bezpo średnie podło Ŝe utworów czwartorz ędu. Maksymalna mi ąŜ szo ść utworów trzeciorz ędowych w obszarze arkusza osi ąga 92 m.

7 Osady czwartorz ędowe przykrywaj ą cały obszar arkusza Krzesk (fig. 2). Maksymalna ich mi ąŜ szo ść osi ąga 90 m. Najstarszymi osadami czwartorz ędowymi s ą: serie piaszczysto- mułkowe środowisk jeziornych (13,7 m) i jeziorno-rzecznych (14,8 m) preglacjału, piaski i mułki rzeczno-peryglacjalne (5,0 m) zlodowace ń najstarszych oraz piaski i Ŝwiry rzeczne (9,7 m) interglacjału podlaskiego. Osady zlodowace ń południowopolskich, stwierdzone wierceniami, reprezentowane s ą przez: piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, mułki i iły zastoiskowe, gliny zwałowe, mułki jeziorne, piaski jeziorno-rzeczne, piaski rzeczno-peryglacjalne, mułki i piaski pyłowate zastoiskowe. Osady interglacjału mazowieckiego (do 13 m) s ą wykształcone jako piaski i mułki jeziorno-rzeczne oraz torfy i gytie. Dominuj ącą rol ę w budowie form powierzchniowych odgrywaj ą utwory zlodowace ń środkowopolskich (0,5–25,0 m), zwi ązane głównie ze zlodowaceniem warty. S ą one reprezentowane przez: piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, piaski i Ŝwiry, miejscami głazy moren czołowych i lodowcowe, gliny zwałowe (zło Ŝe w Halasach), piaski i mułki wytopiskowe, piaski i Ŝwiry kemów, ozów i moren czołowych, iły i mułki zastoiskowe. Z utworami wodnolodowcowymi zwi ązane s ą udokumentowane zło Ŝa kruszywa w Łukowisku, Łuniewie, Osto- jach, Grochówce, Maciejowicach i we wsi Tchórzew–Plewki. Interglacjał eemski (do 7,0 m) zaznaczył si ę obecno ści ą mułków jeziorno-rzecznych oraz torfów, gytii i namułów. Osady zlodowace ń północnopolskich (do 5,0 m) reprezentuj ą piaski rzeczne tarasów nadzalewowych, wyst ępuj ące w dolinach Tocznej i Krzymoszy. Na przełomie plejstocenu i holocenu rozwijały si ę procesy eoliczne, w wyniku których powstały pokrywy piasków przewianych i wydmy. Formy te odsłaniaj ą si ę w pasie od Tchó- rzewa do Krzeska Starego, okolicy Płudowa i Krzymoszyc oraz okolicy Olszanki i Tuliłowa. Wydmy nie przekraczaj ą 4 m wysoko ści. Najbardziej rozpowszechnionymi osadami holoce ńskimi na obszarze arkusza Krzesk są piaski humusowe i mułki oraz namuły den dolinnych i zagł ębie ń okresowo przepływowych. Mi ąŜ szo ść tych osadów rzadko przekracza 2 m. Kreda jeziorna, o mi ąŜ szo ści 0,4–0,9 m, zajmuje obni Ŝenie wytopiskowe w Sobiczach oraz rzeki Zbuczynki, Krzymoszy i dopływu Kratówki. Gytie, le Ŝą ce pod torfami, wyst ępuj ą lokalnie w obr ębie torfowisk doliny Liwca i obszaru źródłowego Krzymoszy. Mi ąŜ szo ść ich wynosi od 0,7 do ponad 1,1 m. Torfy zajmuj ą rozle- gły obszar w obr ębie misy ko ńcowej Liwca oraz doliny Tocznej i Krzymoszy, o mi ąŜszo ści do 3 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Krzesk na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006)

Czwartorz ęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 6 – piaski i Ŝwiry sto Ŝków napływowych, 9 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne; 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne zlodowace ń północnopol- skich; 22 – piaski i mułki jeziorne, 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe zlodowace ń środkowopolskich. Zachowano oryginaln ą numeracj ę wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006)

9 IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Krzesk aktualnie udokumentowanych jest trzyna ście złó Ŝ kruszywa i jedno zło Ŝe glin ilastych o ró Ŝnej genezie. Zestawienie złó Ŝ kopalin, ich charakterystyk ę gospodarcz ą oraz klasyfikacj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1. Zło Ŝa piasków: „Osto- je”, „Łukowisko II”, „Łukowisko III”, „Łukowisko IV”, „Plewki”, „Łuniew”, „Łukowisko I”, „Grochówka”, „Łukowisko III.1” „Grochówka I”, „Grochówka II”, „Grochówka III” oraz piasków i Ŝwirów „Maciejowice” s ą zło Ŝami czwartorz ędowymi, podobnie jak zło Ŝe glin ceramiki budowlanej „Halasy”.

1. Kruszywa piaszczysto-Ŝwirowe

Kopalin ą w zło Ŝach kruszywa s ą piaski lub piaski i Ŝwiry akumulacji wodnolodowcowej, zwi ązane ze zlodowaceniami środkowopolskimi (warty). Zło Ŝe piasków „Ostoje”, poło Ŝone na terenach gminy Mordy, zostało udokumentowane w 2000 roku w kategorii C 1 i dodatkiem do dokumentacji w 2007 roku, na powierzchni 3,43 ha. Średnia mi ąŜ szo ść kopaliny wyst ępuj ącej w formie pokładu wynosi 6,6 m, a grubo ść nadkładu 1,8 m. Średnie warto ści parametrów jako ściowych piasków s ą nast ępuj ące: punkt piaskowy (zawarto ść ziaren o średnicy do 2 mm) 89,8%, zawarto ść pyłów mineralnych 4,3%, wska źnik piaskowy 69, ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,74 t/m 3, brak zanieczyszcze ń. Jest to zło Ŝe cz ęś ciowo zawodnione. Piaski te nadaj ą si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Fyda, 2000, 2007). Zło Ŝe piasków „Łukowisko II”, usytuowane na 13,7 ha powierzchni w gminie Mi ędzy- rzec Podlaski, zostało udokumentowane w 1997 roku w kategorii C1. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa zmienia si ę od 4,7 do 9,5 m i wynosi średnio 8,0 m przy grubo ści nadkładu 0,3 m. Zło Ŝe wyst ępuje w formie pokładu. Średnie parametry jako ściowe s ą nast ępujące: punkt piaskowy 98,4%, zawarto ść pyłów mineralnych 8,2%, ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,67 t/m 3, brak zanieczyszcze ń. Jest to zło Ŝe cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w drogownictwie (Giza, 1997 a). Zło Ŝe piasków „Łukowisko III” o powierzchni 6,36 ha poło Ŝone jest na terenach gminy

Mi ędzyrzec Podlaski. Zostało ono udokumentowane w 1997 roku w kategorii C 1 oraz dodat- kami do dokumentacji w 2006 i 2009 roku. Średnia mi ąŜ szo ść zło Ŝa wyst ępuj ącego w formie pokładu wynosi 7,4 m. Zło Ŝe zalega pod nadkładem o grubo ści średnio 1,1 m. Średnie warto- ści parametrów jako ściowych s ą nast ępuj ące: punkt piaskowy 98,4%, ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,67 t/m 3, zawarto ść pyłów mineralnych 8,1%, brak zanieczyszcze ń.

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan geologiczne Wydobycie Zastoso- Kategoria zagospoda- Numer Wiek bilansowe (tys. ton, wanie Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny rozpoznania rowania 3 zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu (tys. ton, tys. m *) kopaliny konfliktowości 3 zło Ŝa na zło Ŝa kopaliny litologiczno- tys. m *) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2008 r. (Wołkowicz i in., red., 2009) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Ostoje p Q 255 C1 G 33 Sb, Sd 4 B N

2 Łukowisko II p Q 1 542 C1 G 5 Sd 4 A - 1 3 Łukowisko III p Q 652 C1 Z* - Sd 4 A - 1 4 Łukowisko IV p Q 37 C1 Z* - Sb, Sd 4 A -

5 Plewki p Q 70 C1* Z* - Sb, Sd 4 A -

6 Łuniew p Q 76 C1 G 16 Sb, Sd 4 A -

11 11 1 7 Łukowisko I p Q 292 C1 Z* - Sb, Sd 4 A -

8 Maciejowice pŜ Q 7 085 C2 N - Sb, Sd 4 A Gl

9 Grochówka* p Q 167 C1 Z* - Sb, Sd 4 B W 10 Halasy g(gc) Q 1798* A+B N - Scb 4 B W, Gl 1 11 Łukowisko III.1 p Q 0 C1 Z* - Sd 4 A -

12 Grochówka II p Q 0 C1 Z 21 Sb, Sd 4 B W

13 Grochówka I p Q 0 C1 Z 2 Sb, Sd 4 B W

14 Grochówka III p Q 52 C1 Z* 70 Sb, Sd 4 B W Rubryka 2 – * – zło Ŝe nieuj ęte w bilansie zasobów (Wołkowicz i in., red., 2009); zasoby wg dokumentacji geologicznej Rubryka 3 – g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, pŜ – piaski i Ŝwiry, p – piaski, Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd Rubryka 5 – 1 – wg dodatków do dokumentacji * Rubryka 6 – kategoria rozpoznania surowców udokumentowanych: kopalin stałych – A, B, C1, C 2; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1 Rubryka 7 – zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, * – stan zagospodarowania na 2009 r., 1 – aktualna koncesja Rubryka 9 – kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej Rubryka 10 – zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11 – zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12 – W – ochrona wód podziemnych, Gl – ochrona gleb, N – ochrona Natura 2000

Jest to zło Ŝe cz ęś ciowo zawodnione. Piaski te nadaj ą si ę do wykorzystania w drogownictwie (Giza, 1997 b; Janik, 2009; Szydeł, 2006). Stan zasobów na 31. 12. 2008 rok wg bilansu zasobów (Wołkowicz i in., red., 2009) jest niezgodny ze stanem faktycznym i wynosi 652 tys. ton (Janik, 2009). Zło Ŝe piasków „Łukowisko IV”, poło Ŝone w gminie Mi ędzyrzec Podlaski, zostało udokumentowane w 1997 roku w kategorii C 1 oraz dodatkiem do dokumentacji w 2007 roku, na powierzchni 1,05 ha. Zło Ŝe wyst ępuje w formie pokładu, którego mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 2,0 do 7,6 m i średnio wynosi 4,8 m, a grubo ść nadkładu 0,8 m. Średnie warto ści parametrów jako ściowych piasków s ą nast ępuj ące: punkt piaskowy 91,5%, zawarto ść pyłów mineralnych 4,4%, ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,51 t/m 3, brak zanieczyszcze ń. Jest to zło Ŝe cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Czaja-Jarzmik, 1997; Kisieli ński, 2007). Stan zasobów na 31.12.2008 rok wg bilansu zasobów (Wołkowicz i in. red., 2009) jest niezgodny ze stanem faktycznym i wynosi 37 tys. ton (Kisieli ński, 2007). Zło Ŝe piasków „Plewki” o powierzchni 1,01 ha poło Ŝone jest na terenach gminy Zbu- czyn. Zostało ono udokumentowane w 1991 roku kart ą rejestracyjn ą. Jego średnia mi ąŜ szo ść wynosi 3,6 m, a grubo ść nadkładu 0,3 m. Kopalina charakteryzuje si ę średnim punktem pia- skowym 81,0%, ci ęŜ arem nasypowym w stanie utrz ęsionym 1,90 t/m 3 i zawarto ści ą pyłów mineralnych 2,5%. Jest to zło Ŝe cz ęś ciowo zawodnione. Piaski te nadaj ą si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (D ąbrowska, Ci Ŝyński, 1991). Zło Ŝe piasków „Łuniew” o powierzchni 1,84 ha poło Ŝone jest na terenach gminy Mi ę- dzyrzec Podlaski. Zło Ŝe udokumentowano w 2000 roku w kategorii C 1. Nad zło Ŝem, którego mi ąŜszo ść zmienia si ę od 3,6 do 6,0 m ( średnio 4,7 m) zalega przeci ętnie 0,3 m nadkładu. Zawarto ść pyłów mineralnych wynosi średnio 2,9%, a punkt piaskowy – 92,4%. Jest to zło Ŝe cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Smuszkiewicz, Wójcik, 2000). Zło Ŝe piasków „Łukowisko I”, poło Ŝone na terenach gminy Mi ędzyrzec Podlaski, zo- stało udokumentowane w 1995 roku w kategorii C 1, na powierzchni 2,75 ha. Średnia mi ąŜ- szo ść kopaliny wyst ępuj ącej w formie pokładu wynosi 7,2 m, a grubo ść nadkładu 0,6 m. Średnie warto ści parametrów jako ściowych piasków s ą nast ępuj ące: punkt piaskowy 99,2%, zawarto ść pyłów mineralnych 7,3%, ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,66 t/m 3, brak zanieczyszcze ń. Jest to zło Ŝe cz ęś ciowo zawodnione. Piaski te nadaj ą si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Szyma ńska, 1995).

12 Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Maciejowice” o powierzchni 110,71 ha poło Ŝone jest na terenach gmin Zbuczyn i Trzebieszów. Zło Ŝe udokumentowano w 1996 roku w kategorii C 2. Składa si ę ono z dwóch cz ęś ci: zachodniej – pole I (piasków i Ŝwirów) o średniej mi ąŜ szo ści 3,2 m i wschodniej – pole II (piasków) o średniej mi ąŜ szo ści 3,5 m. Nad zło Ŝem zalega przeci ętnie 1,4 m nadkładu. Zawarto ść pyłów mineralnych wynosi 0,7–4,6%, a punkt piaskowy piasków i Ŝwirów z pola I wynosi 54,4–79,4%, a piasków z pola II 0,7–1,7% i 70,8–76,6%. Jest to zło Ŝe zawodnione. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Makowiecki, 1995). Zło Ŝe piasków „Grochówka”, usytuowane na 1,57 ha powierzchni w gminie Zbuczyn, zostało udokumentowane w 2000 roku w kategorii C 1 oraz dodatkiem do dokumentacji w 2008 roku. Średnia mi ąŜszo ść zło Ŝa wyst ępuj ącego w formie pokładu wynosi 9,9 m, a grubo ść nadkładu wynosi średnio 0,5 m. Średnie warto ści parametrów jako ściowych s ą nast ępu- jące: punkt piaskowy 91,7%, zawarto ść pyłów mineralnych 5,2%, ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,85 t/m3, brak zanieczyszcze ń. Jest to zło Ŝe cz ęś ciowo zawodnione. Piaski te nadaj ą si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Siluk, 2000, 2008). Stan za- sobów na 31.12.2008 rok wynosi 167 tys. ton (Siluk, 2008). Zło Ŝe nie jest uj ęte w bilansie zasobów (Wołkowicz i in., red., 2009) i nie ma kodu w systemie MIDAS. Zło Ŝe piasków „Łukowisko III.1”, poło Ŝone w gminie Mi ędzyrzec Podlaski, zostało udokumentowane w 2006 roku w kategorii C 1 oraz dodatkiem do dokumentacji w 2009 roku , na powierzchni 7,00 ha. ZłoŜe wyst ępuje w formie pokładu, którego mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 6,0 do 9,0 m i średnio wynosi 7,2 m, a grubo ść nadkładu 1,1 m. Średnie warto ści parametrów jako ściowych piasków s ą nast ępuj ące: punkt piaskowy 98,4%, zawarto ść pyłów mineralnych 8,1%, ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,67 t/m 3, brak zanieczyszcze ń. Jest to zło Ŝe cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w drogownictwie (Janik, 2009; Szydeł, 2006). Stan zasobów na 31.12.2008 rok wg bilansu zasobów 687 tys. (Wołkowicz i in., red., 2009) jest niezgodny ze stanem faktycznym, który wynosi 0 tys. ton (Janik, 2009). Zło Ŝe piasków „Grochówka II”, poło Ŝone na terenach gminy Zbuczyn, zostało udokumentowane w 2007 roku w kategorii C 1 oraz dodatkiem do dokumentacji w 2008 roku, na powierzchni 1,71 ha. Średnia mi ąŜ szo ść kopaliny wyst ępuj ącej w formie pokładu wynosi 3,0 m, a grubo ść nadkładu 0,4 m. Średnie warto ści parametrów jako ściowych piasków s ą nast ępuj ą- ce: punkt piaskowy 82,0%, zawarto ść pyłów mineralnych 2,9%, ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,66 t/m 3, brak zanieczyszcze ń. Jest to zło Ŝe cz ęś ciowo zawodnione. Piaski te nadaj ą si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Janik, 2008 a; Siluk, 2007 a).

13 Zło Ŝe piasków „Grochówka I”, poło Ŝone na terenach gminy Zbuczyn, zostało udokumentowane w 2006 roku w kategorii C 1 oraz dodatkiem do dokumentacji w 2008 roku, na powierzchni 1,89 ha. Zło Ŝe wyst ępuje w formie pokładu, którego mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 3,2 do 5,0 m i średnio wynosi 4,2 m, a grubo ść nadkładu 0,5 m. Średnie warto ści parametrów jako ściowych piasków s ą nast ępuj ące: punkt piaskowy 88,6%, zawarto ść pyłów mineralnych 8,4%, ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,64 t/m 3, brak zanieczyszcze ń. Jest to zło Ŝe cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Janik, 2006; Siluk 2006). Zło Ŝe piasków „Grochówka III”, poło Ŝone na terenach gminy Zbuczyn, zostało udokumentowane w 2007 roku w kategorii C 1 oraz dodatkiem do dokumentacji w 2008 roku, na powierzchni 1,71 ha. Składa si ę ono z dwóch cz ęś ci: zachodniej – Pole A (1,22 ha) i wschodniej – Pole B ( 0,76 ha) o średniej mi ąŜ szo ści 3,0 m. Nad zło Ŝem zalega przeci ętnie 0,4 m nadkładu. Średnie warto ści parametrów jako ściowych piasków s ą nast ępuj ące: punkt piaskowy 88,6%, zawarto ść pyłów mineralnych 2,9%, ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,64 t/m 3, brak zanieczyszcze ń. Jest to zło Ŝe cz ęś ciowo zawodnione. Piaski te nadaj ą si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Janik, 2008 b; Siluk, 2007 b).

2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej

Zło Ŝe „Halasy” glin ceramiki budowlanej (gliny zwałowe zlodowace ń środkowopol- skich), poło Ŝone w gminie Mi ędzyrzec Podlaski, zostało udokumentowane w 1960 roku w kategorii A+B, na powierzchni 15,90 ha. Zło Ŝe wyst ępuje w formie pokładu, którego mi ąŜszo ść zmienia si ę od 5,4 do 14,8 m i średnio wynosi 11,7 m, pod nadkładem o średniej grubości 1,2 m. Zawarto ść margla w kopalinie wynosi 0,38%. Średnie warto ści parametrów technologicznych s ą nast ępuj ące: nasi ąkliwo ść wyrobów 12,7%, wytrzymało ść na ściskanie 11,2 MPa. Warto ść wody zarobowej zmienia si ę od 16,5 do 34,0%, a skurczliwo ści wysychania od 3,9 do 9,2%. Nie podano temperatury wypalania. Jest to zło Ŝe cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina nadaje si ę do produkcji cegły (Mikitniuk, 1959). Klasyfikacja sozologiczna złó Ŝ została uzgodniona z geologiem wojewódzkim Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego. Ze wzgl ędu na ochron ę złó Ŝ wszystkie zło Ŝa kruszywa piaskowo-Ŝwirowe i gliny ceramiki budowlanej zaliczono do klasy 4 – złó Ŝ po- wszechnych, licznie wyst ępuj ących, łatwo dost ępnych. Z uwagi na ochron ę środowiska złoŜa: „Łukowisko II”, „Łukowisko III”, „Łukowisko IV”, „Plewki”, „Łuniew”, „Łukowisko I”, „Maciejowice” i Łukowisko III.1” zaliczono do klasy A (małokonfliktowe), natomiast zło Ŝa: „Grochówka”, „Grochówka II”, „Grochówka I”, „Grochówka III” i „Halasy” do klasy B

14 (konfliktowe) ze wzgl ędu na ochron ę wód podziemnych (strefa ochronna GZWP nr 224), a zło Ŝe „Halasy” dodatkowo z uwagi na ochron ę gleb. Zło Ŝe „Maciejowice” udokumentowane zostało wprawdzie na obszarach wyst ępowania gleb wysokich klas bonitacyjnych, jednak- Ŝe bior ąc pod uwag ę mo Ŝliwo ść odtworzenia pokrywy glebowej po zako ńczeniu eksploatacji uznano je za małokonfliktowe. Zło Ŝe „Ostoje” zaliczono do klasy B ze wzgl ędu na ochron ę obszaru NATURA 2000.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Krzesk eksploatowane są trzy złoŜa piasków: „Ostoje”, „Łukowi- sko II” i „Łuniew”. U Ŝytkownicy tych złó Ŝ posiadaj ą aktualne koncesje na wydobywanie kopaliny. Dla tych złó Ŝ w ramach koncesji zostały ustanowione obszary i tereny górnicze. Zło Ŝa eksploatowane s ą odkrywkowo. Kopalina urabiana jest mechanicznie. Pozostałe zło Ŝa nie s ą obecnie eksploatowane. Zło Ŝa „Maciejowice” i „Halasy” do tej pory nie były zagospodarowane, natomiast na zło Ŝach: „Łukowisko III”, „Łukowisko IV”, „Plewki”, „Łukowisko I”, „Grochówka”, „Łukowisko III.1”, „Grochówka I”, „Grochówka II”, „Grochówka III” eksploatacja została zaniechana. Wydobycie piasków ze zło Ŝa „Ostoje” prowadzi Marian Borkowski, a eksploatacja odbywa si ę zgodnie z koncesj ą wa Ŝną do 2028 roku. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy Ostoje A o powierzchni 3,43 ha oraz teren górniczy o powierzchni 3,51 ha. Zło Ŝe jest eksploatowane od 2001 roku. Kopalina po wydobyciu nadaje si ę bez przeróbki do zastosowania w budownictwie i drogownictwie. W wyniku eksploatacji powstaje wyrobisko stokowo- wgł ębne o docelowej powierzchni około 3,50 ha. Po jej zako ńczeniu w wyrobisku powstanie zbiornik wodny. UŜytkownik zło Ŝa „Łukowisko II” uzyskał koncesj ę do 2017 roku. Zło Ŝe jest okresowo eksploatowane od 1997 roku. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 13,91 ha, który pokrywa si ę z granicami terenu górniczego. Generalny kierunek eksploatacji jest pół- nocny. W wyniku eksploatacji powstało wyrobisko stokowo-wgł ębne o wymiarach 100x50x4 m oraz wewn ętrzne składowisko nadkładu, tymczasowe, które zostanie wykorzy- stane przy zalesieniu. Wydobycie piasków ze zło Ŝa „Łuniew” prowadzi El Ŝbieta Michaluk, a eksploatacja odbywa si ę zgodnie z koncesj ą wa Ŝną do 2011 roku. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 1,34 ha oraz teren górniczy o powierzchni 1,84 ha. Eksploatacja zło Ŝa „Łuniew” prowadzona jest ze sp ągu zło Ŝa. Generalny kierunek eksploatacji jest południowy. W wyniku

15 eksploatacji powstało wyrobisko stokowo-wgł ębne o wymiarach 200x45x5 m. Po jej zako ń- czeniu wyrobisko zostanie zalesione lub zrekultywowane na cele rolne. UŜytkownik zło Ŝa „Łukowisko I” uzyskał koncesj ę do 2015 roku. Zło Ŝe było eksploatowane okresowo od 1995 roku. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 2,7 ha, który pokrywa si ę z granicami terenu górniczego. Eksploatacja zło Ŝa „Łukowisko I” prowadzona była ze sp ągu zło Ŝa, zabierkami o gł ęboko ści 1,5 m od granicy zachodniej do wschodniej i z powrotem. Generalny kierunek eksploatacji był południowy. W wyniku eksploatacji powstało wyrobisko stokowo-wgł ębne o wymiarach 500x50x3 m oraz w jego dnie nieregularne hałdy. Od kilku lat kopalina nie jest urabiana, wyrobisko zarasta, a dno pokrywa woda opadowa. Eksploatacja zło Ŝa „Łukowisko III’ prowadzona była od 1997 roku i zako ńczona zosta- ła z ko ńcem wrze śnia 2009 roku, z powodu wygaszenia koncesji na wniosek u Ŝytkownika. W zło Ŝu pozostało 652 tys. ton zasobów (Janik, 2009), jednak u Ŝytkownik nie planuje dalszej jego eksploatacji z uwagi na brak praw do gruntów. Powstałe wyrobisko stokowo-wgł ębne zostanie zalesione lub przeznaczone na cele rolne. Okresowa eksploatacja piasków ze zło Ŝa „Łukowisko IV” prowadzona była w latach 1997–2007 i zaniechana została z przyczyn ekonomicznych (brak zbytu na gorsz ą ni Ŝ zakła- dano w dokumentacji jako ść piasków). Starosta Bialski, na wniosek przedsi ębiorcy, wygasił koncesj ę na wydobywanie piasków w sierpniu 2007 roku, a obszar i teren górniczy zostały wykre ślone z rejestru. W wyniku eksploatacji powstało wyrobisko stokowo-wgł ębne o wymiarach 80x15x3 m, miejscami zawodnione. Na jego obrze Ŝach południowych powstały nieregularne hałdy. Prac rekultywacyjnych nie rozpocz ęto i nie okre ślono ich kierunku. Zło Ŝe „Plewki” było eksploatowane od 1991 roku przez Wiesława Orzygłowskiego metod ą odkrywkową. Powstało wyrobisko stokowo-wgł ębne o wymiarach 10x15x1 m wypeł- nione wod ą. Koncesja na eksploatacj ę piasków wygasła w 1997 roku i wydobycia zaniecha- no. Prac rekultywacyjnych nie rozpocz ęto i nie okre ślono ich kierunku. Wydobycie piasków ze zło Ŝa „Łukowisko III.1” prowadzono w latach 2006–2009, do wyczerpania zasobów. Marszałek Województwa Lubelskiego, na wniosek przedsi ębiorcy, wygasił koncesj ę na wydobywanie piasków w grudniu 2008 roku. Powstało wyrobisko stokowo-wgł ębne. Planowany jest rolny lub le śny kierunek rekultywacji. Na południe od wsi Grochówka, Roman Sierhej i Stefan Wysoki ński eksploatowali cztery zło Ŝa: „Grochówka” od 2000 do 2008 roku, „Grochówka I” od 2006 do 2008 roku „Grochówka II” od 2007 do 2008 roku i „Grochówka III” od 2007 do 2008 roku. Koncesj ę na eksploatacj ę piasków ze zło Ŝa „Grochówka”, na wniosek przedsi ębiorców, wygasił Marszałek

16 Województwa Mazowieckiego w pa ździerniku 2008 roku, a dla pozostałych złó Ŝ Starosta Siedlecki w lutym 2009 roku. W wyniku wydobywania kopaliny powstał rozległy zbiornik wodny o powierzchni około 5,00 ha, obejmuj ący wyrobiska poeksploatacyjne tych złó Ŝ za wyj ątkiem „Grochówka III” Pole B. Pozostałe kruszywo w zło Ŝach „Grochówka” i „Gro- chówka III” zostało zaliczone do strat i nie b ędzie przedmiotem dalszej eksploatacji. Teren wokół zbiornika został wyrównany. Na obszarze arkusza, podczas wizji terenowej, zlokalizowano niewielkie wyrobiska po eksploatacji piasków oraz piasków i Ŝwirów. Wyrobiska te znajduj ą si ę mi ędzy innymi w miejscowo ściach: Radzików, Pióry, Ostoje (gmina Mordy); Szydłówka, Olszanka, Pró- chenki (gmina Olszanka); Tchórzew, Modrzew, Krzesk Stary, Zawady, Krzesk Maj ątek, So- bicze, Kol. Maciejowice, Maciejowice, T ęczki, Grochówka (gmina Zbuczyn) (Brzezina, 1999; Kwa śniewska, 1985; Lichwa, 1988); Płudy, Wierzejki, Kurów (dwa punkty), Zaolszy- nie, Zembry (dwa punkty), Jakusze (gmina Trzebieszów). Dla tych dwudziestu czterech punk- tów wyst ępowania kopaliny wykonano karty informacyjne.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar arkusza Krzesk został dobrze rozpoznany pod wzgl ędem budowy geologicznej i wyst ępowania kopalin (Brzezina, 1999; Kwa śniewska, 1985; Lichwa, 1988; Ostrzy Ŝek, Dem- bek, 1996). Na podstawie analizy dost ępnych materiałów i opracowa ń zło Ŝowych oraz wizji terenowej wyznaczono kilka obszarów perspektywicznych kruszywa i torfów. Nie wyznaczono natomiast obszarów prognostycznych z uwagi na brak wyników jako ściowych wyst ępuj ą- cych tu kopalin. Za rejon perspektywiczny wyst ępowania piasków uznano okolice wsi Olszanka. Obszar ten obejmuje piaski z domieszk ą Ŝwirów, a lokalnie równie Ŝ z głazami. MiąŜ szo ść tej serii osi ąga 3,0 m. Seria piaszczysta wodnolodowcowa zlodowace ń środkowopolskich (warty) zalega w obr ębie sandrów. W południowej cz ęś ci tego rejonu wyst ępuj ą piaski akumulacji lodowcowej oraz piaski kemów (Tulska, 1977). Tereny, które mog ą by ć perspektywicznym źródłem pozyskiwania piasków znajduj ą si ę w okolicy Radzikowa Wielkiego. Seria piaszczysta o mi ąŜ szo ści średnio 3,7 m zalega pod 2 m (maksymalnie) nadkładem. S ą to piaski wodnolodowcowe zlodowace ń środkowopolskich (warty) (Tulska, 1977). Mo Ŝliwo ść udokumentowania złó Ŝ kruszywa piaszczystego istnieje równie Ŝ w rejonie Ostoje – Pytki – Pióry, obejmuj ącym wzgórza morenowe. W Piórach – Pytkach prowadzona

17 była niekoncesjonowana eksploatacja piasków i Ŝwirów. Mi ąŜ szo ść serii piaszczystej wynosi 4,6 m (Tulska, 1977). W okolicy Pólki Modrzewia wokół odkrywki wyznaczono obszar perspektywiczny pia- sków. Obszar ten obejmuje fragment wzniesienia kemowego. Wyst ępuj ące tu piaski z domieszk ą Ŝwirów o zmiennej mi ąŜ szo ści od 1,8 do 3 m s ą przykryte gleb ą, piaskiem gliniastym i glin ą piaszczyst ą o grubo ści 0,9 m (Tulska, 1977). Na południe od miejscowo ści Izdebki – W ąsy znajduje si ę obszar, który stwarza tak Ŝe mo Ŝliwo ść nagromadzenia kruszywa drobnego o charakterze zło Ŝowym. Wyst ępuj ące tu piaski na wzniesieniach kemowych o mi ąŜ szo ści 1,5 m, s ą przykryte jedynie cienk ą warstw ą gleby (Tulska, 1977). Mo Ŝliwo ść udokumentowania złó Ŝ kruszywa naturalnego piaszczystego istnieje rów- nie Ŝ w rejonie Kwasów. Występuj ą tutaj piaski eoliczne o mi ąŜ szo ści do 5 m, przykryte 0,3 m nadkładem (Tulska, 1977). W obszarze perspektywicznym na północ od Krzeska Maj ątku, wyst ępuj ą piaski o mi ąŜ szo ści około 3 m pod cienk ą warstw ą gleby. Osady te zwi ązane s ą z akumulacj ą lo- dowcow ą zlodowace ń środkowopolskich (warty) (Tulska, 1977). Obszar perspektywiczny torfów wyznaczono na południowy zachód od wsi Modrzew. Maksymalna mi ąŜ szo ść tych osadów wynosi 3,6 m, stopie ń rozkładu 32%, a popielno ść 7,1%. S ą to torfy niskie – turzycowiskowe. Torfowisko nie wchodzi w skład potencjalnej bazy zasobowej torfów, ze wzgl ędu na lokalizacj ę na terenach zalesionych (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Na mapie zaznaczono obszary, na których przeprowadzone prace geologiczno- poszukiwawcze za piaskami ze Ŝwirem dały wyniki negatywne. S ą to rejony: Klimy, Szy- dłówka, Korczówka, Kolonia Bolesty, Wólka Kamienna, Kwasy, Zawady (Doma ńska, Pi- wocka, 1980; Gradys, 1990; Kwa śniewska, 1985). Stwierdzono w nich piaski gliniaste i gliny piaszczyste. Gliny ceramiki budowlanej rozpoznane zostały badaniami geologicznymi na południowy wschód od miejscowo ści Szawły. Nawiercono w nich piaski z wkładkami gliny oraz mułki i gliny piaszczyste. Obszary uznano za negatywne (Paszkowska-Nowak, Gradys, 1975). Kolejny obszar negatywny wyst ępuje w rejonie Kolonia Łuby – Łuniew, w obr ębie roz- ległego torfowiska dolinnego. Stwierdzono w nim do gł ęboko ści 6 m zamiast kredy jeziornej piaski z przewarstwieniami gliny piaszczystej (Bandurska-Kryłowicz, 1994).

18 Prace poszukiwawcze za kred ą jeziorn ą prowadzone były równie Ŝ w rejonie T ęczki i zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym. Nawiercono w nim osady piaszczyste i gliniaste (Kwa śniewska, 1985).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Według podziału hydrograficznego obszar arkusza Krzesk poło Ŝony jest w dorzeczu Bugu. Cz ęść północno-zachodni ą odwadnia Liwiec i jego lewobrze Ŝny dopływ Muchawka ze Zbuczynk ą, północno-wschodni ą Toczna, a południow ą Krzymosza z prawym dopływem Kratówk ą, uchodz ąca poza arkuszem do Krzny. Liwiec, najdłu Ŝszy lewobrze Ŝnych dopływ Bugu, płyn ący na północny zachód, bierze pocz ątek w rejonie wsi Sobicze. Rzeka silnie me- andruje na całej długo ści. Wody Tocznej płyn ą w ąsk ą dolin ą na północ do Bugu, a Krzymo- szy (lewobrze Ŝnego dopływu Krzny) na południe do Krzny Północnej i dalej na wschód do Bugu. Oprócz g ęstej sieci drobnych cieków naturalnych na obszarze tym istnieje wiele rowów i kanałów melioracyjnych. W obr ębie arkusza nie ma punktów pomiarowo-kontrolnych jako ści rzek. Monitoring stanu czysto ści wód prowadzony był w latach od 2001do 2004 na Liwcu i Tocznej. Na całej długo ści, w obr ębie arkusza, wody te nie odpowiadały normom klasyfikacji ogólnej. O zali- czeniu tych wód do pozaklasowych decydowała zawartość fosforu ogólnego (DzU z roku 2004 nr 32, poz. 284; Meszczy ński, Janik, 2004). Głównym źródłem zanieczyszcze ń Tocznej były ścieki komunalne z Łosic i przemy- słowe z Zakładów Mleczarskich „LAKTOPOL-A” Sp. z o.o. w Łosicach. Oczyszczalnie bio- logiczne zlokalizowane w mie ście nie zapewniały wła ściwej redukcji zanieczyszcze ń w od- prowadzanych ściekach. W 2008 roku monitoring rzek realizowany był w punktach pomiarowych (poza omawianym obszarem) w jednolitych cz ęś ciach wód. Ocena jako ści wód sporz ądzona została na podstawie Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU nr 162, poz. 1008).

2. Wody podziemne

Zgodnie z regionalizacj ą hydrogeologiczn ą zwykłych wód podziemnych, obszar arkusza nale Ŝy do regionu I – mazowieckiego, subregionu I 1 – centralnego (Paczy ński, 1995).

19 Wyst ępuj ą tu dwa u Ŝytkowe pi ętra wodono śne − trzeciorz ędowe i czwartorz ędowe (Meszczy ński, Janik, 2004). W czwartorz ędowym pi ętrze wodono śnym wyst ępuj ą trzy poziomy u Ŝytkowe: przypowierzchniowy, mi ędzymorenowy i sp ągowy. Przypowierzchniowy poziom wodono śny zwi ą- zany jest z pokryw ą piasków sandrowych na przedpolu strefy czołowomorenowej zlodowace ń środkowopolskich, wyst ępuj ących zwłaszcza w centralnej i wschodniej cz ęś ci obszaru. Jego mi ąŜ szo ść ma na ogół kilka metrów. Poziom ten nie jest izolowany od powierzchni terenu, w zwi ązku z czym nie posiada odporno ści na antropopresj ę. Poziom ten jest ujmowany studniami kopanymi, a jego warto ść u Ŝytkowa jest niewielka. Poziom mi ędzymorenowy wyst ępu- je głównie w centralnej cz ęś ci omawianego obszaru i związany jest z piaszczystymi i piaszczysto-Ŝwirowymi warstwami śródglinowymi pozostaj ące ze sob ą w wi ęzi hydraulicznej. Ich mi ąŜ szo ść wynosi od kilku do 15 m. Poziom mi ędzymorenowy jest odizolowany od powierzchni terenu 20–30 m kompleksem osadów słaboprzepuszczalnych. Uzyskiwane z tego poziomu wydajno ści eksploatacyjne wynosz ą 13–36 m 3/h przy depresjach kilkunastu metrów, a współczynnik filtracji 1,6–9,2 m/24 h. Najgł ębszy poziom – sp ągowy – tworz ą piaski flu- wioglacjalne zlodowace ń południowopolskich, o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 10 m. Wy- dajno ści potencjalne dla pojedynczych studni wynosz ą 30–45 m 3/h przy depresjach od kilku do kilkunastu metrów. Współczynnik filtracji dla tego poziomu wynosi 2,3–14,3 m/24 h. Poza poziomem przypowierzchniowym wody czwartorzędowego pi ętra wodono śnego charakteryzuj ą si ę zwierciadłem napi ętym. W Próchenkach wyst ępuje uj ęcie czwartorz ędowe, które ma wydajno ść eksploatacyjn ą 56 m 3/h. Wodoci ąg wiejski eksploatuje dwie studnie o gł ęboko ści 45 i 68 m. U Ŝytkownikiem uj ęcia w Krzesku jest wodoci ąg wiejski, pobieraj ący wod ę z trzech studni o gł ęboko ści: 45 m, 52 m, 62 m, którego ł ączna wydajno ść eksploatacyjna wynosi 84 m 3/h. Drugim uj ęciem w tej wsi dysponuje szkoła podstawowa, która eksploatuje studni ę o gł ęboko ści 45 m i wydajno ści 30 m 3/h. Na terenie arkusza Krzesk znajduj ą si ę jeszcze dwa uj ęcia komunalne o wydajno ści powy Ŝej 25 m 3/h. U Ŝytkownikami tych uj ęć s ą wodoci ągi w Olszance i gospodarstwo rolne w Korczówce. Wody poziomu czwartorz ędowego s ą dobrej jako ści – klasa II a, wymagaj ą prostego uzdatniania. Jedynie w pasie o szeroko ści 5 km od Olszanki do Korczówki po Ko śmidry wyst ępuj ą wody o średniej jako ści – klasa II b, wymagaj ące uzdatniania (Meszczy ński, Janik, 2004). Wska źnikiem obni Ŝaj ącym jako ść wód jest zawarto ść Ŝelaza i manganu. Trzeciorz ędowe pi ętro na omawianym obszarze jest głównym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym zwi ązanym z piaszczystymi osadami miocenu. Wyst ępowanie poziomów wodo-

20 no śnych w starszych osadach trzeciorz ędu stwierdzono w jego południowej cz ęś ci. Mi ąŜszo ść warstwy wodono śnej o zwierciadle napi ętym, mie ści si ę w przedziale 20–40 m. W północno- wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru brak jest poziomu trzeciorz ędowego. Wydajno ści eksploatacyjne dla pojedynczych studni wynosz ą 36–50 m 3/h. W zachodniej i południowo- zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza poziom wodono śny kontaktuje si ę z czwartorz ędowym; tworz ąc jeden wspólny poziom trzeciorz ędowo-czwartorz ędowy (Meszczy ński, Janik, 2004). W śabcach znajduje si ę uj ęcie trzeciorz ędowe o gł ęboko ści studni 116 m. U Ŝytkowni- kiem tego uj ęcia komunalnego jest wodoci ąg wiejski. Wydajno ść eksploatacyjna tego uj ęcia wynosi 50 m 3/h. Gorzelnia w Krzesku Maj ątek eksploatuje równie Ŝ trzeciorz ędowy poziom wodono śny studni ą o gł ęboko ści 79 m. Wydajno ść eksploatacyjna tego uj ęcia wynosi 36 m3/h. Wody pi ętra trzeciorz ędowego nale Ŝą do klasy II b – średniej jako ści, rzadziej II a – dobrej jako ści. Na całym obszarze arkusza w wodach podziemnych z tego pi ętra zawarto ść Ŝelaza i manganu przekracza warto ści dopuszczalne, st ąd wymagaj ą one uzdatnienia (Mesz- czy ński, Janik, 2004). Przez obszar arkusza Krzesk przebiegaj ą granice dwóch trzeciorz ędowych zbiorników wód podziemnych (GZWP) (Kleczkowski, red., 1990). Wzdłu Ŝ zachodniej granicy arkusza przebiega granica Subniecki warszawskiej o numerze 215. W południowo-wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru wyst ępuje fragment udokumentowanego zbiornika trzeciorz ędowego o numerze 224 – Subzbiornik Podlasie (Nowakowski i in., 2006). Zasoby odnawialne zostały oszacowane na poziomie 8 780 m 3/h, a zasoby dyspozycyjne na poziomie 75,3 tys. m 3/24 h. Powierzchnia całkowita Subzbiornika Podlasie wynosi 1 196,7 km 2. Dla tego zbiornika ustanowiono stref ę ochronn ą. Wody podziemne GZWP nr 224 nale Ŝą do wód słodkich, wodoro- węglanowo-wapniowych, rzadziej wodorow ęglanowo-wapniowo-magnezowych i charakteryzuj ą si ę niskim stopniem mineralizacji. W wyniku rozpoznania stratygraficznego osadów głównego poziomu wodono śnego zbiornika GZWP nr 224 autorzy dokumentacji wnioskuj ą o zmian ę jego pozycji stratygraficznej ze zbiornika trzeciorz ędowego na zbiornik czwartorz ę- dowo-trzeciorz ędowy (Nowakowski i in., 2006). Zbiornik nr 215 nie ma dotychczas wykonanych dokumentacji hydrogeologicznych. Poło Ŝenie arkusza Krzesk na tle głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce ilustruje figura 3. Obszar południowy i wschodni arkusza Krzesk le Ŝy w jednolitej cz ęś ci wód podziemnych nr 85 (JCWPd nr 85). Jego cech ą szczególn ą jest znaczna nadwy Ŝka zasobów wód podziemnych w odniesieniu do wielko ści poboru, wynosz ącego około 13% wielko ści zaso- bów. Na obszarze JCWPd nr 85 nie wyst ępuj ą zanieczyszczenia wód podziemnych. Wody

21 są dobrej jako ści i wymagaj ą na ogół prostego uzdatniania. Północna cz ęść omawianego obszaru le Ŝy w jednolitej cz ęś ci wód podziemnych nr 54 (JCWPd nr 54), która nie ma cech szczególnych.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Krzesk na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – granica GZWP w o środku porowym

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 215 – Subniecka warszawska, trzeciorz ęd (Tr); 223 – Zbiornik mi ędzymorenowy rzeki górny Liwiec, czwartorz ęd (Q); 224 – Subzbiornik Podlasie, trzeciorz ęd (Tr) VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni-

22 ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 566 – Krzesk, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000 (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia: As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy-

23 fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Warto ść Warto ść przeci ętnych zawarto ści przeci ętnych (median) w glebach w glebach na (median) obszarów Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie arkuszu w glebach na niezabudowanych lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra 566 – Krzesk arkuszu Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) 566 – Krzesk

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 1 2 3 4 5 6 7 As Arsen 20 20 60 <5–6 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 12–53 35 27 Cr Chrom 50 150 500 2–4 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 20–41 29 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–0,8 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–3 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–16 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–8 3 3 Pb Ołów 50 100 600 3–17 8 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,11 0,06 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 566 – Krzesk 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 7 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 7 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza do poszczególnych grup uŜytkowania (ilo ść próbek) zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tere- 7 ny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia

24 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ęt- nych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wy- kazuje jedynie zawarto ść baru i rt ęci. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4.) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

25 566W PROFIL ZACHODNI 566E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5780798 5781609 5774247 5772755 5775635 m m 5771299 5772307 5769806 5769664 5768404 5765337 5766578 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 26 26

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5780798 5781609 5774247 5772755 5775635 m m 5771299 5772307 5769806 5769664 5768404 5765337 5766578 0 5 10 15 20 0 2 4 6 8 10 12 14 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Krzesk (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 22,8 nGy/h do 38,6 nGy/h. Średnia warto ść wynosi 31,3 nGy/h i jest nieco ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w zakresie od 27,4 do 49,3 nGy/h i średnio wynosz ą 39,1 nGy/h. W obydwu profilach pomiarowych obserwuje si ę podobne zale Ŝno ści pomi ędzy litologi ą osa- dów a poziomem promieniotwórczo ści. Najwy Ŝszymi warto ści promieniowania gamma (30– 50 nGy/h) charakteryzuj ą si ę gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego. Ni Ŝsze dawki promieniowania gamma zarejestrowane w profilach pomiarowych (20–30 nGy/h) s ą zwi ązane z piaskami wodnolodowcowymi, osadami lodowcowymi (piaski, Ŝwiry, głazy), holoce ńskimi osadami rzecznymi (piaski i Ŝwiry), piaskami eolicznymi, a tak Ŝe z torfami. W profilu wschodnim najwy Ŝszymi dawkami promieniowania gamma (około 50 nGy/h) cechuj ą si ę najstarsze gliny zwałowe – z okresu stadiału maksymalnego. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą generalnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę od 4,7 do 20,2 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego od 2,2 do 13,2 kBq/m 2. Lokalnie podwyŜszone st ęŜ enia cezu (rz ędu 12–20 kBq/m 2) w obu profilach s ą zwi ązane z niezbyt intensywn ą anomali ą rozci ągaj ącą si ę na Wysoczy źnie Sie- dleckiej i nie stwarzaj ą Ŝadnego zagro Ŝenia radiologicznego dla ludno ści.

IX. Składowanie odpadów

Celem opracowania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów” jest wytypowanie obszarów, które s ą predysponowane do lokalizacji w ich obr ębie składowisk odpadów, przy jednoczesnym respektowaniu ogranicze ń wynikaj ących z wymaga ń ochrony środowiska przyrodniczego. Generalnie obszary te powinny spełnia ć kryteria lokalizacji składowisk odpadów zgodnie ze wskazaniami zawartymi w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU nr 39, poz. 251 z roku 2007) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 61, poz. 549). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przy- padkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do aktualnie obowi ązuj ących ak- tów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk.

27 Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo- kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć Ŝadnych składo- wisk odpadów, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp dla składowania trzech typów odpadów (obja śnienia w tabeli 3), − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów wymagaj ące akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb. Tabela 3 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska mi ąŜ szo ść współczynnik filtracji rodzaj gruntów (m) (m/s) 1 2 3 4 N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne od 1 do 5 ≤ 1 x 10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Bior ąc pod uwag ę powy Ŝsze kryteria, na arkuszu Krzesk wyznaczono: 1. obszary bezwzgl ędnego zakazu lokalizowania wszelkich typów składowisk odpadów, 2. obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na wyst ępowanie na powierzchni terenu lub płytko w podło Ŝu (do gł ęboko ści 2,5 m) gruntów spełniaj ących wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej, 3. obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składowisk odpadów jest mo Ŝliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnie ń, 4. wyrobiska zwi ązane z eksploatacj ą kopalin, które mog ą stanowi ć potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich bada ń i zabezpiecze ń. Zwarte rejony wyst ępowania na powierzchni terenu lub do gł ęboko ści 2,5 m gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści, poło Ŝone w obr ębie okre ślonej jednostki geomorfolo- gicznej, stanowi ą preferowane potencjalne obszary lokalizacji składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wymaganiom dla poszczegól- nych typów składowanych odpadów (tabela 3),

28 − rodzajów przestrzennych ogranicze ń warunkowych wynikaj ących z potrzeby ochrony: b – zabudowy i stref ochronnych zwi ązanych z infrastruktur ą, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wód podziemnych, z – złó Ŝ kopalin. Lokalizacja przyszłych składowisk odpadów w obr ębie rejonów posiadaj ących ograniczenia warunkowe b ędzie wymagała ustale ń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgod- no ści z planami zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Wydzielone na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusz Krzesk (Brzezina, 2000) i zgodnie z przyj ętymi kryteriami, wyst ąpienia glin zwałowych stanowi ą rejony o korzystnych warunkach izolacyjnych dla lokalizacji składowisk odpadów oboj ęt- nych. Mi ąŜ szo ść i litologia warstwy izolacyjnej oraz warunki hydrogeologiczne udokumentowane zostały trzema otworami wiertniczymi zamieszczonymi na mapie dokumentacyjnej. Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wchodzi w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i jest przedstawiona na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Informacje i oceny zaprezentowane na tej planszy zawieraj ą elementy wiedzy o śro- dowisku niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Tło dla przedstawionych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Krzesk Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Meszczy ński, Janik, 2004). Wyznaczono na tym terenie dwa stopnie zagro Ŝenia wód podziemnych w pi ęciostopniowej skali niski oraz bardzo niski. Stopień zagro Ŝenia jest funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Sto- pie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwa- runkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porówny- wać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako- ści wód podziemnych.

29 Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Krzesk bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegaj ą: − obszary zwartej i g ęstej zabudowy w obr ębie miejscowo ści: Olszanka – siedziba urz ędu gminy oraz Krzesk Nowy i Próchenki; − zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha (na wschód i południowy wschód od wsi Krzewica, na południe od miejscowo ści Bejdy, Korczówka, Ko Ŝuszki, Zembry, Izdebki − Wąsy, Radzików, na południowy wschód od Krzesk Nowy, na za- chód od Mszanny; − obszary chronione Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 jako: obszar specjalnej ochrony ptaków (OSO) – Dolina Liwca PLB140002 i specjalny obszar ochrony siedlisk Ostoja Nadliwiecka PLH140032; − obszary poło Ŝone w s ąsiedztwie zbiorników śródl ądowych (na południe od Olszanki i Korczówki, koło wsi śabce i Modrzew); − obszary strefy ochronnej zbiornika wód podziemnych GZWP nr 224 Subzbiornik Podla- sie (Nowakowski i in., 2006) − powierzchnie erozyjne i akumulacyjne tarasów holoceńskich w dolinach rzek: Liwiec, Zbuczynka, Toczna i Krzymosza; − tereny podmokłe i bagienne, w tym chronione ł ąki na glebach pochodzenia organicznego (najwi ększe powierzchniowo obszary w dolinie Liwca oraz Tocznej – na odcinku miedzy Szawłami a Korczówk ą, mi ędzy Mikłusami a Maciejowicami, na południe od Piór Wielkich, na wschód od Krzewicy, na południe od Łub oraz w s ąsiedztwie miejscowo ści Tchórzew, T ęczki, Mostów; − teren źródliskowy na północ od miejscowo ści Łuby.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wisk odpadów obojętnych Potencjalne obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów wydzielono w rejonach wyst ępowania gruntów spoistych, spełniaj ących wymagania izolacyjno ści podło Ŝa okre ślone dla naturalnych barier geologicznych (tabela 3). Wymagania te przewiduj ą wyst ę- powanie, co najmniej jednometrowej warstwy gruntów spoistych o współczynniku wodo- przepuszczalno ści ≤ 1 x 10 -7 m/s bezpo średnio w podło Ŝu składowiska.

30 Na arkuszu Krzesk takie warunki spełniaj ą gliny zwałowe zlodowace ń środkowopol- skich − zlodowacenia odry i zlodowacenia warty. Północna cz ęść badanego obszaru stanowi wysoczyzna morenowa falista i płaska zbudowana z glin zlodowacenia warty. W północno- zachodniej cz ęś ci arkusza wysoczyzna została zerodowana i zdenudowana (dolina rzeki Li- wiec). Gliny te s ą przykryte młodszymi osadami wodnolodowcowymi. Wi ększe powierzchnie wychodni glin zwałowych znajduj ą si ę mi ędzy Szawłami a Mszann ą oraz na południe od Mszanny. Le Ŝą one najcz ęś ciej na osadach wodnolodowcowych lub na glinach zwałowych zlodowacenia odry (okolice miejscowo ści Szawły, Pietrusy, Bejdy). Ich mi ąŜ szo ść nie przekracza 10 m. W zachodniej cz ęś ci arkusza Krzesk warcia ńskie osady gliniaste wyst ępuj ą na powierzchni w formie niedu Ŝych i nieregularnych płatów (rejon Zaolszynia). Mi ąŜ szo ść ich nie przekracza 3 m, wynika to z silnego zdenudowania najmłodszego poziomu glinowego. Gliny zlodowacenia warty odznaczaj ą si ę du Ŝą zwi ęzło ści ą. Zawieraj ą znaczn ą domieszk ę piasków oraz Ŝwirów (Brzezina, 2000). W południowej cz ęś ci arkusza Krzesk na powierzchni odsłaniaj ą si ę gliny zwałowe zlodowacenia odry. Wyst ępuj ą w formie nieregularnych płatów, zdenudowanych, zwietrzałych i porozcinanych wskutek pó źniejszej erozji. Wi ększe powierzchnie wychodni glin znajduj ą si ę na północ od miejscowo ści Wylany, śabce i na południe od wsi Mikłusy oraz na wschód od Maciejowic. Zalegaj ą nad osadami interglacjału wielkiego lub zlodowacenia Wilgi, a na północ od Zaolszynia, Krzeska i Mostowa le Ŝą one pod osadami młodszymi (głównie osady wodnolodowcowe warty). Ich mi ąŜ szo ść wynosi najcz ęś ciej do 5 m. Gliny zlodowacenia odry są piaszczyste, słabo wapniste (Brzezina, 2000). Wydzielone na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski arkusz Krzesk (Brzezina, 2000) oraz zgodnie z przyj ętymi kryteriami wyst ąpienia glin zwałowych stanowi ą rejony o korzystnych warunkach izolacyjnych dla składowisk odpadów oboj ętnych. Takie warunki stwierdzono na około 15% arkusza – najwi ęcej na północnym wschodzie (mi ędzy miejscowo ściami Szawły a Koloni ą Korczówka), na południowym zachodzie (okolice miej- scowości Maciejowice, Wylany i Zembry) oraz na południowym wschodzie. Litologi ę i mi ąŜ- szo ść warstwy izolacyjnej oraz warunki hydrogeologiczne udokumentowano trzema otworami, które zostały zamieszczone na mapie dokumentacyjnej. W miejscowo ści Zembry mi ąŜ- szo ść warstwy izolacyjnej (glin zwałowych zlodowacenia odry) wynosi 3,6 m. Na terenie POLS w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza znajduje si ę zło Ŝe glin ceramiki budowlanej „Halasy”. Zło Ŝe wyst ępuje w formie pokładu, którego mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 5,4 do 14,8 m i średnio wynosi 11,7 m, pod nadkładem o średniej grubo ści 1,2 m. Zło Ŝe nie jest eksploatowane i jest cz ęś ciowo zawodnione.

31 Na terenie arkusza wyznaczono tak Ŝe obszary o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych podło Ŝa. W północnej cz ęś ci terenu obszary te poło Ŝone s ą na falistej wysoczy źnie morenowej (mi ędzy miejscowo ściami Szawły a Mszann ą, na południowy zachód od Olszanki, na wschód od miejscowo ści Bejdy). Naturalna warstwa izolacyjna (gliny zwałowe zlodowacenia warty) przykryta jest tutaj piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi zlodowacenia warty (na południowy zachód od Olszanki, na wschód od miejscowo ści Bejdy) lub piaskami i Ŝwirami lodowcowymi z głazami zlodowacenia warty (mi ędzy miejscowo ściami Szawły a Mszanna). W południowej cz ęś ci warstwa izolacyjna (gliny zwałowe zlodowacenia odry) zalega pod piaskami, Ŝwirami i głazami lodowcowymi (miedzy miejscowo ściami T ęczki a Wierzejki, na południe od miejscowo ści Wylany, Mikłusy). Mi ąŜ szo ść nadkładu na tych obszarach nie przekracza 2,5 m. Zdecydowana wi ększo ść wyznaczonych obszarów, na których składowanie odpadów jest mo Ŝliwe, nie posiada naturalnej izolacji. Wi ąŜ e si ę to ze znacznym rozprzestrzenieniem piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych buduj ących równin ę sandrow ą i wodnolodowcow ą. Mi ąŜ szo ść piasków na arkuszu jest zmienna i mie ści si ę w przedziale od 4 do 25 m. Wi ększe powierzchniowo obszary znajduj ą si ę w rejonie Łukowiska, Łuniewa, Wesółki i Krzeska Sta- rego oraz na północ od Próchenek i Ko Ŝuszek. Lokalizacja składowisk odpadów w ich obr ę- bie jest mo Ŝliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnie ń. Na obszarach preferowanych do składowania odpadów oraz w ich otoczeniu, według Mapy hydrogeologicznej Polski arkusz Krzesk w skali 1: 50 000 (Meszczy ński, Janik, 2004) wydziela si ę dwa pi ętra wodono śne: trzeciorz ędowe i czwartorz ędowe. Wody podziemne pi ę- tra trzeciorz ędowego wyst ępuj ą w piaszczystych osadach miocenu o mi ąŜ szości 20–40 m. Pi ętro to charakteryzuje si ę napi ętym zwierciadłem wody. Wyst ępuje ono najcz ęś ciej na gł ę- boko ści 10–15 m p.p.t. W południowej cz ęś ci arkusza poziom trzeciorz ędowy jest poziomem uŜytkowym. W zachodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci terenu wyst ępuje jeden wspólny poziom trzeciorz ędowo-czwartorz ędowy. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne składa si ę z trzech poziomów: • poziom najgł ębszy – zwi ązany z piaskami fluwioglacjalnymi zlodowacenia nidy, ujmowany był w Zawadach i w Krzesku, • poziom mi ędzymorenowy – wyst ępuje w piaszczystych i piaszczysto-Ŝwirowych warstwach śródglinowych pozostaj ących ze sob ą we wzajemnej wi ęzi hydraulicznej, uj ęty został w Próchenkach i Olszance,

32 • poziom przypowierzchniowy – zwi ązany jest z pokryw ą piasków sandrowych na przedpolu stefy czołowomorenowej zlodowacenia środkowopolskiego, ujmowany głównie studniami kopanymi. Poziom przypowierzchniowy charakteryzuje si ę swobodnym zwierciadłem i nie jest izolowany od powierzchni terenu. W północno wschodniej i centralnej cz ęś ci arkusza Krzesk poziom ten jest poziomem u Ŝytkowym. Na obszarze arkusza Krzesk wyznaczono dwa stopnie zagro Ŝenia u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Na wi ększo ści terenu dominuje niski stopie ń zagro Ŝenia, odznaczaj ący si ę dobr ą izolacj ą oraz brakiem wi ększych ognisk zanieczyszcze ń. W cz ęś ci południowej oraz w okolicach miejscowo ści Radzików i Mszanna wyst ępuje bardzo niski stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych, charakteryzuj ący si ę dobr ą izolacj ą i brakiem ognisk zanieczyszcze ń. Wyznaczone tereny pod ewentualne składowiska odpadów oboj ętnych posiadaj ą warunkowe ograniczenia lokalizacyjne wynikaj ące z ochrony: − strefy do 1 km wokół zwartej zabudowy Olszanki, − złó Ŝ glin ceramiki budowlanej „Halasy”, − strefy do 0,5 km wokół przebiegu projektowanej autostrady A2.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych Wykształcenie litologiczne warstwy izoluj ącej w obr ębie wytypowanych obszarów preferowanych do lokalizowania składowisk odpadów sprawia, i Ŝ spełnia ona tylko wymagania dla składowisk odpadów oboj ętnych. Na pozostałym obszarze arkusza równie Ŝ nie stwierdzono utworów, które mogłyby stanowi ć naturalne bariery geologiczne dla lokalizacji składowisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych. Lokalizacja składowisk odpadów komunalnych jest mo Ŝliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie stworzonych barier mineralnych lub izolacji syntetycznej. Obecnie na obszarze arkusza Krzesk nie ma Ŝadnego czynnego składowiska odpadów.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najlepsze naturalne warunki izolacyjne dla potencjalnych składowisk odpadów wyst ę- puj ą mi ędzy miejscowo ściami Szawły a Mszann ą. Powierzchni ę wysoczyzny morenowej buduj ą gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści do 10 m. Miejscami gliny te przykryte s ą warstw ą piasków (obszary o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych podło Ŝa). Bezpo średnio pod glinami le Ŝy niewielkiej mi ąŜ szo ści warstwa piasków, a nast ępnie mi ąŜ szy kompleks glin zwałowych star- szego zlodowacenia. W okolicach wsi Szawły brak jest głównego poziomu u Ŝytkowego. Na pozostałym obszarze wyst ępuje czwartorz ędowy poziom u Ŝytkowy o niskim i bardzo niskim

33 stopniu zagro Ŝenia. Brak jest warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych dla składowisk odpa- dów na tym terenie. Dobre warunki izolacyjne dla składowisk odpadów oboj ętnych maj ą tak Ŝe obszary po- ło Ŝone na północ od wsi śabce. Równin ę erozyjn ą wód roztopowych buduj ą tu gliny zwałowe zlodowacenia odry. Wg mapy geologicznej ich mi ąŜ szo ść wynosi 5 m. Niektóre fragmenty POLS s ą przykryte piaskami o niedu Ŝej mi ąŜ szo ści. Gliny le Ŝą bezpo średnio na warstwie mułków. W tym obszarze wyst ępuje trzeciorz ędowy poziom u Ŝytkowy charakteryzuj ący si ę bardzo niskim stopniem zagro Ŝenia. Ograniczenia warunkowe dla lokalizacji składowisk od- padów wi ąŜą si ę z: wyst ępowaniem w obr ębie POLS zło Ŝa glin ceramiki budowlanej. Pod składowiska odpadów oboj ętnych równie korzystne warunki wyst ępuj ą mi ędzy miejscowo ści ą Maciejowice a T ęczkami oraz na północ od wsi Wylany. Warstw ą izoluj ącą s ą gliny zwałowe zlodowacenia odry, które buduj ą wysoczyzn ę morenow ą. Ich mi ąŜ szo ść nie przekracza 5 m. Gliny te stanowi ą nadkład osadów interglacjału mazowieckiego (piaski i mułki jeziorno-rzeczne). Na wskazanych obszarach wyst ępuj ą dwa poziomy u Ŝytkowe: trzeciorz ędowy i czwartorz ędowy. Brak jest warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych dla skła- dowisk odpadów na tym terenie.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na obszarach niewył ączonych z mo Ŝliwo ści lokalizowania składowisk odpadów zaznaczono cztery (czynne lub zaniechane) wyrobiska zwi ązane z eksploatacj ą kruszywa naturalnego. Mog ą by ć one traktowane jako potencjalne nisze dla lokalizacji składowisk odpadów po wykonaniu niezb ędnych badań geologicznych i uszczelnieniu dna i skarp. Wyrobiska te zlokalizowane s ą na obszarach pozbawionych naturalnej bariery izolacyjnej koło Łukowiska i Tchórzewa-Plewek. Eksploatacja zło Ŝa „Plewki” w miejscowo ści Tchórzew-Plewki została zaniechana, a wyrobisko nie zostało zrekultywowane. Wyrobiska powstałe w wyniku eksploatacji złó Ŝ „Łukowiska I” i „Łukowisko III” nie podlegaj ą urabianiu i zostan ą zalesione lub przeznaczone na cele rolne. W wyrobisku zło Ŝa „Łukowisko II” prowadzona jest eksploatacja. Wokół tych wyrobisk wyznaczono warunkowe ograniczenia wynikaj ące z poło Ŝenia w obr ę- bie złoŜa oraz z blisko ści zabudowy. Na obszarach pozbawionych naturalnej warstwy izolacyjnej wskazano równie Ŝ dwa wyrobiska zwi ązane z „dzik ą” eksploatacj ą kruszywa naturalnego, poło Ŝone w pobli Ŝu miejscowo ści Wierzejki i Próchenki. W ich otoczeniu wyznaczono warunkowe ograniczenia wynika- jące z blisko ści ci ągów zabudowy wsi Płudy i miejscowo ści Tchórzew-Plewki. Pozostałe wy-

34 robiska zaznaczone na Planszy A nie zostały uwzgl ędnione ze wzgl ędu na mał ą powierzchni ę oraz cz ęś ciowe zrekultywowanie. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predestynowane do składowania odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w na- wi ązaniu do nich projektować odpowiednie badania geologiczne, hydrogeologiczne i geologiczno-in Ŝynierskie. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska (w sprawie szczegó- łowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk) na obszarze planowanego składowiska odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędniane przy typowaniu lokalizacji nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu pod obiekty szczególnie uci ąŜ liwe dla środowiska i zdrowia ludzi oraz mog ących pogorszy ć stan środowiska. Oprócz bowiem ogranicze ń prawnych, odnosz ą- cych si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Krzesk dokonano oceny warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego z pomini ęciem: obszarów le śnych oraz gruntów rolnych o klasie I–IVa, łąk na glebach pochodzenia organicznego, terenów zieleni urz ądzonej i obszarów udokumentowanych złó Ŝ. Na podstawie mapy geologicznej i hydrogeologicznej (Brzezina, 1999; Mesz- czy ński, Janik, 2004) wyróŜniono dwie kategorie obszarów − o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Na obszarze arkusza planowana jest budowa autostrady A2 i drogi ekspresowej S19. Termin rozpocz ęcia budowy to lata 2012–2015. Na map ę nie naniesiono przebiegu tych dróg z uwagi na brak decyzji o wyborze jednej z czterech wersji trasy A2. Na drodze S19 w kwietniu 2009 roku oddano do u Ŝytku węzeł Halasy, a w trakcie budowy jest w ęzeł Łukowisko. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa s ą zwi ązane z wyst ępowaniem gruntów spoistych znajduj ących si ę w stanie: zwartym, półzwartym i twardoplastycznym oraz gruntów niespoistych: średnio zag ęszczonych i zag ęszczonych, gdzie wody gruntowe wyst ę-

35 puj ą gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. a spadki terenu s ą <12%. Tereny te wydzielono na: wysoczy źnie morenowej zbudowanej z glin zwałowych zlodowace ń środkowopolskich, zlodowacenia warty – w północnej cz ęś ci obszaru, zlodowacenia odry – w cz ęś ci południowej; piaszczystych równinach zbudowanych z piaszczysto-Ŝwirowych osadów akumulacji wodnolodowcowej i lodowcowej, moren czołowych zlodowace ń środkowopolskich (zlodowacenia warty i odry); piaskach, mułkach i glinach wytopiskowych zlodowacenia warty. S ą to m.in. tereny poło Ŝone na: północnym zachodzie (w okolicach: Radzikowa, Dawidów i Modrzewia), północnym wschodzie (w okolicach: Kolonii Korczówki, Kolonii Bolesty, Próchenek), na zachód od Krzeska Nowego, Wierzejek, Kurowa i Łukowiska, południowym wschodzie (w okolicach: Krzewicy, Wólki Krzymowskiej i śabców). Obszary o niekorzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich zwi ązane s ą przede wszystkim z dolinami cieków oraz zagł ębieniami wytopiskowymi wyst ępuj ącymi na wysoczy źnie polodowcowej i obszarach sandrowych. Najwi ększe powierzchnie niekorzystne dla budownictwa zwi ązane s ą z dolin ą Liwca, Zbuczynki i Krzymoszy oraz ich dopływów. Zwierciadło wody gruntowej jest tu zazwyczaj płycej ni Ŝ 2 m p.p.t. S ą to obszary wyst ępo- wania gruntów słabono śnych (takich jak torfy i namuły zagł ębie ń bezodpływowych), a tak Ŝe gruntów niespoistych w stanie lu źnym (piaski humusowe i mułki oraz piaski den dolinnych). Grunty organiczne, tj. namuły oraz torfy, wyst ępuj ą głównie w zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru, na zachód od wsi Modrzew, Łuniew i Wylany oraz lokalnie w dnach dolin rzecznych i zagł ębieniach bezodpływowych wysoczyzn polodowcowych. Z uwagi na płytko wyst ępuj ące zwierciadło wody, grunty te charakteryzuj ą si ę du Ŝą wilgotności ą. Woda zawiera zazwyczaj rozpuszczone kwasy humusowe, wskutek czego jest silnie agresywna w stosunku do betonu i stali. Poniewa Ŝ grunty organiczne cechuj ą si ę mał ą no śno ści ą i znaczn ą ści śliwo- ści ą, obszary ich wyst ępowania nie nadaj ą si ę do bezpo średniego posadowienia budowli, bez uprzedniego polepszenia warunków naturalnych. Konieczne jest odpowiednie wzmocnienie gruntów organicznych lub ich usuni ęcie i zast ąpienie gruntami innego rodzaju, ewentualnie stosowanie fundamentów po średnich albo odpowiednio grubych „poduszek” piaszczysto- Ŝwirowych. Warunki budowlane w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza Krzesk rów- nie Ŝ s ą utrudnione (obszar niewaloryzowany na mapie, znajduj ący si ę w strefie wyst ępowania torfów na piaskach humusowych i mułkach oraz namułach den dolinnych i zagł ębie ń okresowo przepływowych), z uwagi na płytki poziom wód gruntowych. Przy zagospodarowaniu tych terenów wymagana jest alternatywna ocena gruntów w zale Ŝno ści od ich stanu oraz sporz ądzenie dokumentacji geotechnicznych i geologiczno-in Ŝynierskich okre ślonych odpowied- nimi przepisami. Tereny o niekorzystnych warunkach budowlanych wyst ępuj ą w dolinie

36 Liwca, Tocznej i Krzymoszy oraz w okolicach wsi Tchórzew, Modrzew, Mostów, Zawady, Dołhoł ęka, i Grochówka. Tak Ŝe obszary wyst ępowania piasków eolicznych w wydmach posiadaj ą niezbyt korzystne warunki budowlane ze wzgl ędu na niski stopie ń zag ęszczenia grun- tu (okolice: Olszanki, Krzeska Starego, Kolonii Wola ńskiej). Na omawianym terenie nie wyznaczono obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych (Grabowski, red., 2007 a, b).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Krzesk zaznaczono chronione elementy przyrody i krajobrazu. Stanowi ą one barier ę ograniczaj ącą wpływ niekorzystnej działalno ści człowieka na środowi- sko naturalne. S ą to: lasy, u Ŝytki rolne wysokich klas bonitacyjnych, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, rezerwaty, pomniki przyrody oraz u Ŝytki ekologiczne. W granicach arkusza, w jego północno-zachodniej cz ęś ci, znajduje si ę fragment projektowanego Parku Krajobrazowego Doliny Liwca (Kot, red.,1995). Wst ępnie wyznaczone jego granice (nie naniesione na map ę z uwagi na brak dokumentacji) obejmuj ą środkowy i górny odcinek Liwca, szerok ą dolin ę miejscami wtórnie zabagnion ą. Jest to teren charakteryzuj ący si ę przewag ą siedlisk wilgotnych, na których wyst ępuj ą ł ąki i lasy o wysokich walorach flory- styczno-faunistycznych. Dominuj ącymi zbiorowiskami le śnymi s ą olsy, łozowiska i łęgi je- sionowo-olszowe. Do najcenniejszych zespołów ro ślinnych projektowanego parku nale Ŝą m. in.: lilia złotogłów, naparstnica zwyczajna, wawrzynek wilczełyko, podkolan biały, plu- skwica europejska i okrzyn szerokolistny. W grupie gatunków chronionych na uwag ę zasłu- guj ą storczyki i widłaki. Na podmokłych ł ąkach wyst ępuj ą rzadkie gatunki fauny m.in.: kulik wielki, błotniak ł ąkowy, derkacz, strumieniówka, mewa czarnogłowa i krwawodziób. Na południe od Krzeska i drogi nr 2 planuje si ę utworzy ć rezerwat le śny „Grochówka” na powierzchni 52,00 ha. Obejmuje on lasy pa ństwowe Nadle śnictwa Siedlce (fragmenty od- działów nr: 112, 113, 115, 116, 117 i 118), reprezentowane przez bory mieszane, gr ądy, lasy łęgowe i ols źródliskowy. Projektowany rezerwat obejmuje lasy o ró Ŝnym stopniu wilgotno ści i bardzo bogate florystycznie polany śródle śne. Do interesuj ących gatunków ro ślin, podlega- jących ochronie ścisłej nale Ŝą podkolan biały i kruszczyk szerokolistny. Wyst ępuj ą tu rów- nie Ŝ gatunki obj ęte ochron ą cz ęś ciow ą: kopytnik pospolity, kruszyna pospolita, porzeczka czarna i kalina koralowa. W południowo-wschodniej cz ęś ci, w Nadle śnictwie Mi ędzyrzec (fragmenty oddziałów nr 16–21), planuje si ę utworzy ć rezerwat le śny „D ębina Halasowska” na powierzchni 114,03 ha (Kot, red.,1997). Celem utworzenia tego rezerwatu jest ochrona gr ądu typowego

37 z dominacj ą d ębów IV i V klasy wieku oraz interesuj ącym runem. Dominuje w nim drzewostan d ębowy z domieszk ą jesionu i olchy. Na obszarze arkusza wyst ępuje 16 pomników przyrody (tabela 4). Wśród pojedynczych drzew przewa Ŝaj ą lipy drobnolistne i jesiony wyniosłe. Pod opiek ą konserwatora znajduj ą si ę równie Ŝ wi ąz i d ąb szypułkowy w Krzesku oraz jałowiec pospolity w Leśnictwie Przyłuki. Na uwag ę zasługuj ą grupy tych drzew i aleja (Kot, 1995, 1997). W Krzesku Maj ąt- ku chronione drzewa znajduj ą si ę na terenie parku dworskiego. Najciekawszym i najbardziej warto ściowym obiektem jest aleja drzew pomnikowych, znajduj ąca si ę w Krzesku Maj ątku. Składa si ę ona z 37 lip drobnolistnych i 5 klonów. Pomniki przyrody nieo Ŝywionej to głazy będące pozostało ści ą po obecno ści l ądolodu, znajduj ące si ę w Kolonii Mszanna, Wólce Ka- miennej i Dołhołęce. Tabela 4 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr Gmina Forma Rok Rodzaj obiektu obiektu na Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Nadl. Siedlce Le śnictwo Krzesk Zbuczyn L – „Grochówka” 1 R * oddz. 112, 113, 115, siedlecki (52,00) 116, 117, 118 Nadl. Miedzyrzec- Mi ędzyrzec Podlaski L – „D ębina Halasowska” 2 R Le śnictwo Przyłuki * bialski (114,03) oddz. 1621 Kolonia Mszanna Olszanka 3 P 1974 Pn – G – granit własno ść J. Łasiuka łosicki Mordy 4 P Pióry Wielkie 1990 PŜ – lipa drobnolistna siedlecki Wólka Kamienna Zbuczyn 5 P na polu, 500 m na 1971 Pn – G – granit siedlecki NW od szosy PŜ – aleja drzew pomniko- Krzesk Maj ątek Zbuczyn 6 P 1983 wych; 37 lip drobnolistnych w parku dworskim siedlecki 5 klonów pospolitych PŜ – grupa drzew Krzesk Maj ątek Zbuczyn 7 P 1983 2 wi ązy szypułkowe w parku dworskim siedlecki jesion wyniosły PŜ – grupa drzew Krzesk Maj ątek Zbuczyn 8 P 1983 3 jesiony wyniosłe w parku dworskim siedlecki jesion wyniosły Krzesk Maj ątek Zbuczyn 9 P 1986 PŜ – jesion wyniosły w parku dworskim siedlecki Krzesk Maj ątek Zbuczyn 10 P 1986 PŜ – jesion wyniosły w parku dworskim siedlecki Krzesk Maj ątek Zbuczyn 11 P 1992 PŜ – jesion wyniosły w parku dworskim siedlecki Krzesk Maj ątek w parku dworskim Zbuczyn 12 P 1992 PŜ – jesion wyniosły na W od alei lipo- siedlecki wej

38 1 2 3 4 5 6 Krzesk Maj ątek Zbuczyn 13 P w parku dworskim 1992 PŜ – 2 jesiony wyniosłe siedlecki na NE od stawu Krzesk Maj ątek w parku dworskim Zbuczyn 14 P 1992 PŜ – wi ąz szypułkowy na W od alei lipo- siedlecki wej Krzesk Maj ątek Zbuczyn PŜ – grupa drzew 15 P w parku dworskim 1992 siedlecki 4 lipy drobnolistne na N od figurki Krzesk Nowy Zbuczyn 16 P na gruntach 1988 PŜ – d ąb szypułkowy siedlecki b. P.F.Z. Nadl. Mi ędzyrzec Pn – G – granit ró Ŝowy Mi ędzyrzec Podlaski 17 P Le śnictwo Przyłuki 1983 w uroczysku D ębina Halasow- bialski oddz. 16 c ska Nadl. Mi ędzyrzec Mi ędzyrzec Podlaski 18 P Le śnictwo Przyłuki 1986 PŜ – jałowiec pospolity bialski działka aneksowa „Łu Ŝyk” - zbiornik wodny Olszanka 19 U Mszanna 2002 z otoczeniem łosicki (1,04) „Na błotach” - torfowisko Olszanka 20 U Mszanna 2002 niskie łosicki (2,44) „Błotniak” - zaro śni ęty zbior- Olszanka 21 U Mszanna 2002 nik wodny łosicki (1,06) „Wodnik” - bagienko otoczone Olszanka 22 U Szydłówka 2002 łąkami łosicki (1,26) „Liwo” - bagienko otoczone Olszanka 23 U Próchenki 2002 łąkami łosicki (0,61) na S od wsi Izdeb- Zbuczyn dwa śródle śne zbiorniki - 24 U * kiWąsy siedlecki (>5,00) na S od drogi Iz- Zbuczyn śródpolny wypłycony staw 25 U debkiWąsy – Iz- * siedlecki (>5,00) debkiKosny na S od parku Zbuczyn śródpolny zbiornik wodny 26 U * dworskiego Krzesk siedlecki (<5,00) Rubryka 2 – R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: L – le śny – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej – rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

W Mszannie utworzono trzy u Ŝytki ekologiczne − zbiornik wodny z otoczeniem „Łu- Ŝyk”, torfowisko niskie otoczone pastwiskami „Na błotach” i silnie zaro śni ęty zbiornik wodny „Błotniak”. Celem ochrony zbiorników wodnych s ą miejsca licznego wyst ępowania pła- zów oraz gniazdowania ptaków wodno-błotnych. Dominuj ącym typem ro ślinno ści s ą szuwary pałki w ąskolistnej i trzciny pospolitej. Na ich obrze Ŝach wyst ępuje zbiorowisko z sitami roz- pierzchłym i skupionym. Ptaki reprezentuj ą: błotniak stawowy, potrzos i rokitniczka („Błot- niak”), perkozek, kokoszka, krzy Ŝówka, słowik szary, cierniówka, łozówka, bocian biały

39 („Łu Ŝyk”), a płazy Ŝaby: trawna, moczarowa, wodna, jeziorowa i rzekotka drzewna. Celem ochrony u Ŝytku ekologicznego „Na błotach” jest zachowanie unikatowego torfowiska niskie- go. Du Ŝe powierzchnie zajmuje zbiorowisko torfowcowe turzycy dzióbkowatej. W jego obr ę- bie zaznacza si ę proces sukcesji. Młodsze stadia sukcesyjne charakteryzuj ą si ę znacznym udziałem czermieni błotnej, natomiast pó źniejsze prowadz ą w kierunku torfowiska wysokie- go. Miejsca silnie podtopione zajmuj ą zbiorowiska wełnianki w ąskolistnej turzycy nitkowej. Charakterystycznym elementem krajobrazu s ą niewielkie brzozy omszone. Na południe od Szydłówki, od 2002 roku, istniej ą dwa u Ŝytki ekologiczne „Wodnik” i „Liwo”, chroni ące bagienka otoczone ł ąkami z szuwarami mozgi trzcinowatej, turzycy prosowatej, oczeretu jezior- nego i pałki w ąskolistnej. Obrze Ŝa zbiorników porastaj ą ziołoro śla. Bagienka te s ą miejscem licznego rozrodu Ŝab oraz miejscem gniazdowania krzy Ŝówki, wodnika, rokitniczki, pliszki Ŝółtej i gąsiorka. Wa Ŝnym elementem środowiska przyrodniczego s ą równie Ŝ gleby wysokich klas bonitacyjnych III a, III b i IV a, które stanowi ą około 15% powierzchni arkusza, z czego ponad 70% stanowi ą gleby klasy IV a (tj. 10,5% powierzchni arkusza). W obr ębie gleb chronionych wyst ępuj ą gleby zaliczane do: kompleksu pszennego dobrego, Ŝytniego bardzo dobrego, zbo- Ŝowo-pastewnego mocnego oraz Ŝytniego dobrego. S ą to gleby bielicowe i pseudobielicowe o składzie granulometrycznym pyłów zwykłych na glinie średniej oraz piasków gliniastych lekkich na glinie lekkiej lub ci ęŜkiej. Czarne ziemie w wierzchniej warstwie wykazuj ą skład glin lekkich lub średnich na glinie ci ęŜ kiej. Gleby brunatne w warstwie powierzchniowej charakteryzuj ą si ę wyst ępowaniem glin lekkich lub pyłów zwykłych na glinie lekkiej. W obr ębie uŜytków zielonych wyst ępuj ą gleby: torfowe, murszowo-torfowe, mułowo-torfowe, murszowo-mineralne i murszowate. W koncepcji przyj ętej w Strategii wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska (Liro, red., 1998) północno-zachodni ą cz ęść obszaru zajmuje krajowy obszar w ęzłowy – Siedlecki (13K) (fig. 5). Na omawianym obszarze, w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza, wyst ępuje obszar specjalnej ochrony ptaków systemu Natura 2000 – Dolina Liwca oraz specjalny obszar ochrony siedlisk – Ostoja Nadliwiecka (tabela 5). Wyst ępuje w nim co najmniej 20 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej i 5 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK) m.in.: cyraneczka, cyranka, czernica, czajka, kulik wielki, rybitwa białow ąsa, brodziec piskliwy, rycyk, bocian biały, krzy Ŝówka i rybitwa czarna. Obszar ten obejmuje dolin ę rzeki Liwiec, od źródeł do uj ścia rzeki do Bugu, z ł ąkami i zalewowymi pastwiskami utworzonymi na zmelio- rowanych bagnach. Podło Ŝe stanowi ą tu gleby mineralne.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Krzesk na tle mapy systemów ECONET (Liro, red., 1998)

System ECONET 1 – mi ędzynarodowy obszar w ęzłowy, jego numer i nazwa: 24M – Doliny Dolnego Bugu. 2 – krajowy obszar w ęzłowy, jego numer i nazwa: 13K – Siedlecki. 3 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 47k – Krzny

Lasy zajmuj ą około 20% powierzchni arkusza. S ą to lasy głównie gospodarcze, w któ- rych dominuje drzewostan mieszany. Spo śród drzew iglastych dominuje sosna, a z drzew li ściastych olcha. Gmina Zbuczyn rozwa Ŝa mo Ŝliwo ść utworzenia u Ŝytków ekologicznych na południe od wsi Izdebki-Wąsy, w celu ochrony dwóch śródle śnych zbiorników wodnych i śródpolnego wypłyconego stawu oraz na południe od parku w Krzesku w celu ochrony śródpolnego zbiornika wodnego, terenów l ęgowych ptactwa wodno-błotnego.

41 Tabela 5 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Poło Ŝenie centralnego punktu Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru Powierzch- Typ obszaru Kod (w granicach obszaru arkusza) Lp. Kod obszaru i symbol oznaczenia nia obszaru obszaru NUTS na mapie Szeroko ść [ha] Długo ść geogr. Województwo Powiat Gmina geogr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Mordy, Zbu- PL122 siedlecki 1 D PLB140002 Dolina Liwca (P) E 22°6’18” N 52°15’00” 27 431,50 mazowieckie czyn, Olszan- PL129 łosicki ka PL122 2 K PLH140032 Ostoja Nadliwiecka (S) E 22°4’30” N 52°16’30” 13 622,70 mazowieckie siedlecki Mordy PL129 Rubryka 2 – D – OSO (Obszary Specjalnej Ochrony), który graniczy z innym obszarem Natura 2000 − OSO lub SOO (Specjalne Obszary Ochrony), ale si ę z nim nie prze- cina, K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO Rubryka 4 – w nawiasie symbol obszaru na mapie

42 42 P – obszar specjalnej ochrony ptaków S – specjalny obszar ochrony siedlisk

XII. Zabytki kultury

Do najstarszych zabytków znajduj ących si ę w granicach arkusza Krzesk nale Ŝą stanowiska archeologiczne pochodz ące z epoki kamiennej. W wykazie najcenniejszych stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków z omawianego obszaru znajduj ą si ę grodziska zachowane w: Dołhoł ęce – „Horodyszcze” i „Okopy”, Krzesku – Królowa Niwa i Klimach. W Wólce Kamiennej znajduje si ę średniowieczny kompleks osadniczy z VII–VIII w., zaliczany do najwi ększych na terenie Podlasia. Na terenie grodziska, otoczonego fos ą, zlokalizowano kilkana ście półziemianek ze śladami palenisk i du Ŝą ilo ści ą materiału ceramicznego. W pobli Ŝu grodu zlokalizowano cmentarzysko szkieletowe. Grodzisko przestało funkcjono- wa ć około XII w. Na mapie zaznaczono równie Ŝ stanowiska archeologiczne o du Ŝej warto ści poznawczej. Naniesiono je na podstawie map stanowisk archeologicznych opracowanych w Krajowej Ewidencji Zabytków Archeologicznych. Reprezentuj ą one odcinek czasu od epoki kamienia do okresu nowo Ŝytnego. Teren arkusza Krzesk nie jest zasobny w zabytki kultury. W samym Krzesku Maj ątek znajduje si ę zespół pałacowo-parkowy pochodz ący z XVIII wieku. Na uwag ę zasługuje park pierwotnie 25 ha, obecnie 9 ha z alejami drzew. Atrakcyjno ść parku podnosi malownicze po- ło Ŝenie nad jeziorem i strumykiem. W Krzesku zachował si ę dwór murowany z pierwszej połowy XIX w. z wie Ŝyczk ą i gankiem, oficyna i stajnia. Obecnie dwór ma wystrój klasycy- styczny. Jest to własno ść Marchockich herbu Ostoja. We wsi Mszanna obj ęty ochron ą konserwatorsk ą jest ko ściół (dawniej cerkiew prawo- sławna) Ści ęcia św. Jana Chrzciciela z 1914 roku i ogrodzenie, w Mostowie ko ściół Matki Boskiej Anielskiej z 1937 roku, a w Krzesku ko ściół z lat 1905–1915 i plebania. Na południu, w Jakuszach wpisany do rejestru zabytków jest wiatrak z XIX w.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Krzesk obejmuje tereny rolnicze. Przewa Ŝaj ą niewielkie gospodarstwa rolne bazuj ące zazwyczaj na słabych glebach. W jego północno-zachodniej cz ęś ci płynie Li- wiec, w północno-wschodniej cz ęś ci Toczna, a w południowej Krzymosza. W granicach arkusza udokumentowano trzyna ście złó Ŝ kruszywa piaszczysto- Ŝwirowego i jedno zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej. Eksploatowane są trzy zło- Ŝa piasków: „Ostoje”, „Łukowisko II” i „Łuniew”. ZłoŜe „Ostoje” poło Ŝone jest na obszarach NATURA 2000. W zwi ązku z tym nale Ŝy prowadzi ć wydobycie w taki sposób, aby nie spo- wodowa ć wi ększych szkód dla środowiska. Pozyskiwanie kopaliny z pozostałych złó Ŝ nie ma

43 obecnie negatywnego wpływu na środowisko. W przeszło ści prowadzone było wydobycie piasków ze złóŜ: Łukowisko III”, „Łukowisko IV”, „Plewki”, „Łukowisko I”, „Grochówka”, „Łukowisko III.1”, „Grochówka I”, „Grochówka II”, „Grochówka III”. Analiza budowy geologicznej i odsłoni ęć obszaru arkusza oraz wykonane w przeszłości prace dokumentacyjne, pozwoliły na wyznaczenie obszarów perspektywicznych wyst ępowa- nia kruszywa i torfów. Perspektywy zło Ŝowe nie s ą zbyt obiecuj ące i s ądzi ć nale Ŝy, Ŝe górnic- two i przetwórstwo kopalin zaspokaja ć b ędzie jedynie miejscowe potrzeby. Wydaje si ę celowe maksymalne wykorzystanie złó Ŝ ju Ŝ udokumentowanych, aby uchroni ć inne obszary przed zmian ą sposobu u Ŝytkowania. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Macie- jowice” i glin ceramiki budowlanej „Halasy” dotychczas nieeksploatowane, mog ą by ć zagospodarowane pod warunkiem uzyskania koncesji. Uregulowania wymaga sprawa punktów niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin. Wy- robiska nieczynne powinny by ć zrekultywowane, gdy Ŝ w przeciwnym wypadku wykorzystywane s ą na „dzikie” wysypiska śmieci. Wody podziemne ujmuj ą dwa poziomy wodono śne − trzeciorz ędowy i czwartorz ędo- wy, a jako ść tych wód jest dobra i średnia. Ich eksploatacja odbywa si ę poprzez studnie wiercone i kopane. Studnie wiercone wykorzystuj ą wody podziemne na potrzeby komunalne, w mniejszym stopniu na cele przemysłowe. Studnie kopane zaopatruj ą w wod ę małe gospodarstwa rolne. Ochrona jako ści wód powinna by ć brana pod uwag ę w planach zagospodarowania przestrzennego gmin. Na obszarze arkusza Krzesk znajduje si ę udokumentowany trzeciorz ędowy zbiornik GZWP nr 224 – Subzbiornik Podlasie. Obszar arkusza Krzesk le Ŝy w jednolitej cz ęś ci wód podziemnych nr 54 (JCWPd nr 54) i nr 85 (JCWPd nr 85). Na obszarze arkusza Krzesk wyznaczono obszary predysponowane do lokalizacji wy- łącznie składowisk odpadów oboj ętnych. Wi ąŜą si ę one z wyst ępowaniem płaskich wysoczyzn morenowych zbudowanych z glin zwałowych ze zlodowacenia warty lub odry oraz z wyst ępowaniem równin erozyjnych wód roztopowych zbudowanych z glin zwałowych zlodowacenia odry. Najkorzystniejsze warunki dla lokalizacji składowisk odpadów wyst ępuj ą mi ędzy miejscowo ściami Szawły a Mszann ą, Maciejowicami a T ęczkami oraz na północ od wsi śabce i Wylany. W obr ębie wskazanych POLS wyznaczono warunkowe ograniczenia wynikaj ące z s ąsiedztwa zwartej zabudowy, blisko ść projektowanej autostrady A-2 oraz z ochrony złó Ŝ kopalin. Na arkuszu Krzesk brak jest naturalnej bariery geologicznej spełniaj ącej wymagania izolacyjno ści podło Ŝa odpowiednie dla składowisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych.

44 Wytypowane obszary nale Ŝy bra ć pod uwag ę równie Ŝ przy rozpatrywaniu lokalizacji innych obiektów ni Ŝ tylko składowiska odpadów, poniewa Ŝ wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Wyst ępuj ące tu chronione obszary i obiekty przyrodnicze s ą nieliczne, nale Ŝy wi ęc dba ć o ich ochron ę i d ąŜ yć do zwi ększenia ich liczebno ści. Utworzenie w dolinie Liwca parku krajobrazowego, pozwoli na zachowanie w stanie zbli Ŝonym do naturalnego, malowniczych od- cinków tych dolin wraz z wyst ępuj ącą tu flor ą i faun ą, a po średnio mo Ŝe przyczyni ć si ę do poprawienia jako ści wód w rzekach. Planuje si ę utworzenie dwóch rezerwatów le śnych i trzy uŜytki ekologiczne. Na omawianym terenie wyst ępuje obszar specjalnej ochrony ptaków systemu Natura 2000 – Dolina Liwca oraz specjalny obszar ochrony siedlisk – Ostoja Nadliwiecka. Nale Ŝy podj ąć działania w zakresie budowy kanalizacji, oczyszczalni ścieków i upo- rz ądkowania gospodarki odpadami. Bardzo wa Ŝne jest wła ściwe nawo Ŝenie ro ślin. Przedsi ę- wzi ęcia w zakresie ochrony środowiska powinny i ść w kierunku przeciwdziałania negatywnym skutkom zwi ązanym z zanieczyszczeniem wód oraz ochrony obszarów le śnych.

XIV. Literatura

BANDURSKA-KRYŁOWICZ H., 1994 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ plej- stoce ńskiej kredy jeziornej na terenie województwa bialskopodlaskiego. Archiwum Starostwa Powiatowego w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska. BRZEZINA R., 1999 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Krzesk (566). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BRZEZINA R., 2000 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Krzesk (566). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

CZAJA-JARZMIK B., 1997 – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego do robót budowlanych i drogowych „Łukowisko IV”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DĄBROWSKA D., CI śYŃSKI J., 1991 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego (drobnego) „Plewki”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DOMA ŃSKA Z., PIWOCKA K., 1980 – Sprawozdanie z bada ń geologicznych dla okre ślenia warunków wyst ępowania serii piaszczysto-Ŝwirowej w formach kopalnych i powierzchniowych rej. „Próchenki – Korczówka”. Przedsi ębiorstwo Geologiczne w Warszawie, Warszawa.

45 FYDA F., 2000 – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kat. C 1 z elementami projektu zagospodarowania zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ostoje”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. FYDA F., 2007 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa naturalnego

„Ostoje” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

GIZA R., 1997 a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 z elementami zagospodarowania zło Ŝa kruszywa naturalnego „Łukowisko II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

GIZA R., 1997 b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 z elementami zagospodarowania zło Ŝa kruszywa naturalnego „Łukowisko III”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), KUCHARSKA M., NOWACKI Ł., 2007 a – Mapa osuwisk i obsza- rów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie ma- zowieckim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 b – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w woje- wództwie lubelskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRADYS A., 1990 – Sprawozdanie z bada ń geologicznych złó Ŝ kruszywa naturalnego prze- prowadzonych na terenie województwa bialskopodlaskiego. Archiwum Starostwa Powiatowego w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

JANIK T., 2006 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Grochówka I”. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego Woje- wództwa Mazowieckiego w Warszawie, Warszawa.

JANIK T., 2008 a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Grochówka II”. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie, Warszawa.

JANIK T., 2008 b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Grochówka III”. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie, Warszawa.

46 JANIK T., 2009 – Dodatek nr 2 rozliczeniowy do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa

naturalnego „Łukowisko III.1” i „Łukowisko III” w kat. C 1. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie Filia w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska. KISIELI ŃSKI D., 2007 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej (uproszczonej) w kat.

C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego do robót budowlanych i drogowych „Łukowisko IV”. Archiwum Starostwa Powiatowego w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska. KLECZKOWSKI A., (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. Akade- mia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN., Warszawa. KOT H., (red.), 1995 – Przyroda województwa siedleckiego. Zakład Bada ń Ekologicznych „EKOS”, Siedlce. KOT H., (red.), 1997 – Informator przyrodniczy województwa bialskopodlaskiego. Zakład Bada ń Ekologicznych „EKOS”, Siedlce. KUBICKI S., RYKA W., 1982 – Atlas geologiczny podłoŜa krystalicznego polskiej cz ęś ci platformy wschodnioeuropejskiej. Inst. Geol., Warszawa. KWA ŚNIEWSKA J., 1985 – Studium zaopatrzenia lokalnego przemysłu budowlanego w surowiec ceramiczny i kruszywo naturalne. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszał- kowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie, Warszawa. LICHWA M., 1988 – Studium zaopatrzenia lokalnego przemysłu budowlanego w surowiec ceramiczny i kruszywo naturalne województwa siedleckiego. Archiwum Geologicz- ne Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie, War- szawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wydawnictwo Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MAKOWIECKI G., 1995 – Dokumentacja geologiczna w kat.C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Maciejowice”. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie, Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

47 MIKITNIUK W., 1959 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa surowców ilastych w miejscowo- ści Halasy. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MESZCZY ŃSKI J., JANIK A., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Krzesk (566). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NOWAKOWSKI CZ., D ĄBROWSKI S., SUCHARZEWSKA M., CZERWI ŃSKA M., śE- REBIEC A., 2006 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla usta- nowienia obszaru ochronnego zbiornika wód podziemnych Subzbiornik Podlasie (GZWP nr 224). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i U Ŝytków Zielonych, Falenty. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas Hydrogeologiczny Polski, Cz ęść II – Zasoby, jako ść i ochrona zwykłych wód podziemnych. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PASZKOWSKA-NOWAK T., GRADYS A., 1975 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych elementów ceramiki budowlanej „Szawły”. Przedsi ębiorstwo Geologiczne w War- szawie, Warszawa. PTAK B., 2004 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1: 50 000 arkusz Krzesk (565). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2008 roku. 2009. Inspekcja Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Lublin. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. DzU nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359. 2002. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. DzU nr 61 z dnia 10 kwietnia 2003 r., poz. 549. 2003. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji tych wód. DzU nr 32 z dnia 1 marca 2004 r., poz. 284. 2004.

48 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych. DzU nr 162 z dnia 9 wrze śnia 2008 r., poz. 1008. 2008. SIERO Ń G., JAROSZ M., ZAR ĘBSKI K., GÓRA S., SIERO Ń W., 2006 – Inwentaryzacja bazy surowcowej z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska miasta i gminy Mi ędzyrzec Podlaski. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego Woje- wództwa Lubelskiego, Lublin.

SILUK T., 2000 – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Grochówka”. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego Woje- wództwa Mazowieckiego w Warszawie, Warszawa. SILUK T., 2006 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Grochówka I”

w kat. C 1. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Mazo- wieckiego w Warszawie, Warszawa. SILUK T., 2007 a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Grochówka II”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SILUK T., 2007 b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Grochówka III”

w kat. C 1. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Mazo- wieckiego w Warszawie, Warszawa.

SILUK T., 2008 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej (uproszczonej) w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Grochówka”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.

SMUSZKIEWICZ A., WÓJCIK L., 2000 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat.C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) „Łuniew ” (z uproszczonym planem zagospodarowania zło Ŝa). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZYDEŁ R., 2006 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa naturalnego

w kat. C 1 „Łukowisko III” z wydzieleniem zło Ŝa „Łukowisko III.1”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

49 SZYMA ŃSKA G., 1995 – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Łukowisko I”. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie Filia w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska. TULSKA I., 1977 – Orzeczenie geologiczne o wyst ępowaniu kruszywa naturalnego na trasie drogi szybkiego ruchu Warszawa–Terespol odcinek 77−110 km trasy. Przedsi ębior- stwo Geologiczne w Warszawie, Warszawa. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach tekst jednolity (DzU nr 39, poz. 251). 2007. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M., (red.), 2009 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2008 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. PWN., Warszawa. ZWIERZ S., 1954 – Przegl ądowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, arkusz Biała Podlaska, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa.