P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz Krzesk (566) Warszawa 2010 Autorzy: Barbara Ptak*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec* Anna K ędzierawska**, Magdalena Maleszyk**, Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka* *Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa ISBN ...................... Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2010 Spis tre ści I. Wst ęp – B. Ptak ................................................................................................................. 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – B. Ptak .................................................... 4 III. Budowa geologiczna – B. Ptak ......................................................................................... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – B. Ptak ................................................................................................... 10 1. Kruszywa piaszczysto-Ŝwirowe ............................................................................. 10 2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej...................................................................... 14 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. Ptak .................................................................. 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. Ptak ............................................. 17 VII. Warunki wodne – B. Ptak ............................................................................................... 19 1. Wody powierzchniowe........................................................................................... 19 2. Wody podziemne.................................................................................................... 19 VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................... 22 1. Gleby – P. Kwecko ................................................................................................. 22 2. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ........................................ 25 IX. Składowanie odpadów – A. K ędzierawska, M. Maleszyk ............................................... 27 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. Ptak ....................................................................... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – B. Ptak ........................................................................ 37 XII. Zabytki kultury – B. Ptak ................................................................................................ 43 XIII. Podsumowanie – B. Ptak, A. K ędzierawska, M. Maleszyk .............................................. 43 XIV. Literatura ......................................................................................................................... 45 I. Wst ęp Arkusz Krzesk Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) został wyko- nany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu (Plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i w Przedsi ębiorstwie Geolo- gicznym POLGEOL w Warszawie (Plansza B) zgodnie z „Instrukcj ą...” (2005). Przy jej opra- cowaniu wykorzystano materiały archiwalne arkusza Krzesk Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2004 w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu (Ptak, 2004). Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w pi ęciu warstwach informa- cyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (tematyka geochemii środowiska i składowania odpadów), wa- runki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytki kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zaj- muj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pra- cach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedsta- wiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódz- kich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki od- padami. Arkusz Krzesk powstał w wyniku szczegółowej analizy materiałów archiwalnych i publikowanych, zwiadu terenowego oraz konsultacji i uzgodnie ń dokonanych w wielu insty- tucjach, samorz ądach terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę zagospoda- rowaniem zasobów środowiska przyrodniczego. Materiały potrzebne do opracowania mapy zebrano w: Centralnym Archiwum Geolo- gicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Departamencie Rolnictwa i Środowiska Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie, Filii Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Białej Podlaskiej, Departamencie Środowiska, Rolnictwa i Zasobów Naturalnych Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Lublinie i jego Delegatu- rze w Białej Podlaskiej, Krajowym O środku Bada ń i Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Instytucie Uprawy Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Nadle śnictwie Mi ędzyrzec Pod- 3 laski, Starostwie Powiatowym w Łosicach, Siedlcach i w Białej Podlaskiej, Urz ędzie Gminy w Zbuczynie, Mordach, Olszance, Huszlewie i Mi ędzyrzecu Podlaskim oraz u u Ŝytkowników złó Ŝ. Dla uzupełnienia danych archiwalnych przeprowadzono tak Ŝe zwiad terenowy we wrze- śniu 2009 roku. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złó Ŝ opracowanych dla komputerowej bazy o złoŜach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Krzesk poło Ŝony jest mi ędzy 52°00’ a 52°10’ szeroko ści geograficznej północnej i 22°30’ a 22°45’ długo ści geograficznej wschodniej. Administracyjnie opisywany obszar znajduje się na terenach dwóch województw − ma- zowieckiego i lubelskiego. W obr ębie województwa mazowieckiego arkusz obejmuje frag- menty pi ęciu gmin: Zbuczyn, Mordy nale Ŝą ce do powiatu siedleckiego oraz Olszanka, Łosice i Huszlew nale Ŝą ce do powiatu łosickiego. Cz ęść południowa nale Ŝy do województwa lubel- skiego, w którym znajduj ą si ę fragmenty dwóch gmin: Mi ędzyrzec Podlaski, nale Ŝą cy do po- wiatu bialskiego i Trzebieszów nale Ŝą cy do powiatu łukowskiego. Zgodnie z podziałem J. Kondrackiego (2001) obszar arkusza Krzesk nale Ŝy do prowin- cji Ni Ŝu Środkowoeuropejskiego, podprowincji Nizin Środkowopolskich i makroregionu Ni- zina Południowopodlaska. Północna jego cz ęść poło Ŝona jest w mezoregionie Wysoczyzna Siedlecka, natomiast pozostała cz ęść w mezoregionie Równina Łukowska (fig. 1). Wysoczyzna Siedlecka jest wysoczyzn ą morenow ą poło Ŝon ą na zachód od Podlaskiego Przełomu Bugu. Wyst ępuj ą tu wysoczyzny ze wzgórzami morenowymi i obni Ŝeniami wyto- piskowymi, zawieraj ące kry (kredowe) osadów podło Ŝa. Najwy Ŝsze wzniesienie na wschód od Szydłówki, osi ąga 180,7 m n.p.m. Wyra źnie zaznaczaj ące si ę w morfologii terenu moreny czołowe tworz ą ci ąg równole Ŝnikowy biegn ący od Radzikowa do Korczówki (Brzezina, 2000). Niecki wytopiskowe, pozostało ści wytopienia si ę brył martwego lodu u schyłku zlo- dowacenia warty, maj ą powierzchni ę od 1 km 2 w okolicy Dawidów do 3 km 2 w rejonie Mo- drzewia. Na południe od Wysoczyzny Siedleckiej rozci ąga si ę Równina Łukowska, płaski, piaszczysty obszar poło Ŝony w strefie odpływu na wschód wód roztopowych w czasie zlodo- wacenia warty. Rze źba Równiny Łukowskiej jest słabo zró Ŝnicowana. W cz ęś ci północno- wschodniej obszaru najwy Ŝsze wzniesienia osi ągaj ą 170 m n.p.m. Powierzchnia sandru z roz- ległymi tarasami kemowymi obni Ŝa si ę łagodnie ku południowemu wschodowi, do około 152,5 m n.p.m. W znacznej cz ęś ci równiny na powierzchni wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry wodno- lodowcowe oraz gliny zwałowe zwi ązane z okresem zlodowace ń środkowopolskich. 4 Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Krzesk na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica prowincji, 2 – granica mezoregionu Ni Ŝ Środkowoeuropejski Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Południowopodlaskiej: 318.91 – Podlaski Przełom Bugu, 318.94 – Wysoczyzna Siedlecka, 318.96 – Równina Łukowska Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski Polesie Mezoregiony Polesia Zachodniego: 845.11 – Zakl ęsło ść Łomaska, 845.13 – Równina Parczewska Przez cz ęść północno-zachodni ą terenu, od miejscowo ści Sobicze, przepływa Liwiec (źródłowy odcinek rzeki), w rozległym obni Ŝeniu zabagnionym, zatorfionym i zmeliorowa- nym, na wysoko ści około 160 m n.p.m. Rzeka rozcina wysoczyzn ę zbudowan ą z glin miej- scami przykrytych piaskami. Na północ od wsi Korczówka, w ąsk ą dolin ą wysłan ą torfami przepływa Toczna. Przez cz ęść południow ą terenu przepływa Krzymosza, która utworzyła wąski taras zalewowy o szeroko ści około 0,5 km. Rzece towarzyszy taras akumulacyjny o szeroko ści do 1 km i rz ędnej około 152,5 m n.p.m. Od zachodu dopływa do niej Kratówka, uchodz ąca do rzeki głównej około 2 km