Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

WOJCIECH MORAWSKI

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER

1:50000

Arkusz Jeziorany (138) (z 4 tab. i 5 tabl.)

WARSZAWA 2003 SFINANSOWANO ZE ŒRODKÓW NARODOWEGO FUNDUSZU OCHRONY ŒRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ OPRACOWANIE WYKONANO NA ZAMÓWIENIE MINISTRA ŒRODOWISKA

Autor: Wojciech MORAWSKI Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00–975 Warszawa

Redakcja merytoryczna: Maria BARTYŒ-PELC Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00–975 Warszawa

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego prof. dr hab. Leszek MARKS

ISBN 83-7372-592-X

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu...... 10

A. Jednostki i formy geomorfologiczne...... 10

B. Hydrografia ...... 17

III. Budowa geologiczna ...... 17

A. Stratygrafia...... 17

1. Trzeciorzêd ...... 17

a. Paleogen...... 18 Paleocen ...... 18

Paleocen dolny ...... 18 Eocen...... 18

Eocen œrodkowy (?) ...... 18

Eocen górny ...... 18 Oligocen ...... 18

Oligocen dolny ...... 18

Oligocen górny ...... 19

b. Neogen ...... 19 Miocen ...... 19

Miocen górny ...... 19 Pliocen ...... 20

2. Czwartorzêd ...... 20

a. Plejstocen...... 20 Zlodowacenia najstarsze ...... 21

Zlodowacenie Narwi ...... 21 Interglacja³ augustowski (?) ...... 22 Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 22

3 Zlodowacenie Nidy ...... 22

Zlodowacenie Sanu 1 ...... 24

Stadia³ dolny...... 24

Stadia³ górny...... 25 Interglacja³ wielki (?) ...... 25 Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 25

Zlodowacenie Odry ...... 26

Stadia³ dolny ...... 26

Stadia³ górny...... 26

Zlodowacenie Warty ...... 27

Stadia³ dolny ...... 27

Interstadia³ (?) ...... 28

Stadia³ œrodkowy ...... 28 Interglacja³ eemski (?) ...... 28 Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 29

Zlodowacenie Wis³y ...... 29

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 38

c. Holocen ...... 39

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 40

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 41

IV. Podsumowanie ...... 47

Literatura ...... 48

4 I. WSTÊP

Obszar objêty arkuszem Jeziorany po³o¿ony jest na pó³nocny wschód od Olsztyna, w zachodniej czêœci Mazur, na Pojezierzu Olsztyñskim. Jego granice wyznaczaj¹ nastêpuj¹ce wspó³rzêdne geogra- ficzne: 20°30’ i 20°45’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 53°50’ i 54°00’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Arkusz Jeziorany obejmuje powierzchniê oko³o 305 km2. Obszar ten znajduje siê w obrêbie województwa warmiñsko-mazurskiego i obejmuje fragmenty gmin: Dobre Miasto, Jeziora- ny, Dywaity i Barczewo. Opracowanie zosta³o wykonane w Zak³adzie Geologii Czwartorzêdu Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, na podstawie „Projektu badañ geologicznych” sporz¹dzonego w 1989 r. (44), zatwierdzonego decyzj¹ Ministra OŒZNiL nr KOPBG/015/3183/89/90 z dnia 12.02.1990 r., obejmuj¹cego równie¿ s¹siaduj¹cy od zachodu arkusz Dobre Miasto (137). W 1990 r. na obszarze obu tych arkuszy wykonano badania geoelektryczne (33), a w 1991 r. prace wiertnicze. Profile otworów kartograficznych opisa³ T. Darmochwa³, a opróbowania dokona³ M. J. Rumiñski. Nastêp- nie przerwano opracowywanie arkusza Jeziorany do 1998 r. W latach 1998–2000 wykonano terenowe prace geologiczno-zdjêciowe i dokumentacyjne. Sporz¹dzono zdjêcie geologiczne dla ca³ego obszaru arkusza Jeziorany. Prace dokumentacyjne obejmuj¹ 2836 punktów dokumentacyjnych, w tym 200 sond mechanicznych (wiertnic¹ WH) o ³¹cznym metra¿u 2195 m, 2557 sond rêcznych o ³¹cznym metra¿u 4197 m oraz 79 ods³oniêæ. Na mapie geologicznej zlokalizowano 153 punkty dokumentacyjne (tab. 1), które zosta³y wykorzystane przy konstruowaniu przekrojów geologicznych i s¹ cytowane w tekœcie. Na liniach zbli¿onych do przekrojów geologicznych A–B i C–D wykonane zosta³y ci¹gi geoelektryczne (187 SGE) (33); ci¹g wzd³u¿ przekroju A–B zosta³ zreinterpretowany po wykonaniu wier- ceñ kartograficznych (49). Wyniki badañ geoelektrycznych wykorzystano przy konstruowaniu przekrojów geologicznych oraz szkicu geologicznego odkrytego.

5 Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych

Numer punktu Rodzaj punktu Nazwa miejscowoœci Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi wed³ug s³ownika (m n.p.m.) (m) wed³ug na mapie notatnika geologicznej terenowego

12 3 4 56 7 1 152 sm Miêdzylesie 109 20 przekrój C–D 2 150 sm Miêdzylesie 121 24 przekrój C–D 3 149 sm Miêdzylesie 112 10 przekrój C–D 4 148 sm Orzechowo 160,5 11 przekrój C–D 5 146 sm Orzechowo 122 10 przekrój C–D 6 147 sm Orzechowo 171 20 przekrój C–D 7 145 sm Kol. Radostowo 172 10 przekrój C–D 8 144 sm Kol. Radostowo 169 17 przekrój C–D 9 142 sm PGR Radostowo 156 10 przekrój C–D 10 143 sm PGR Radostowo 137 10 przekrój C–D 11 137 sm Radostowo 180 20 12 134 sm Radostowo 123 10 13 136 sm Radostowo 134 17 przekrój C–D 14 133 sm Radostowo 143,5 12 przekrój C–D 15 132 sm Radostowo 132 10 przekrój C–D 16 156 sm Radostowo 158 24 przekrój C–D 17 131 sm Radostowo 102,5 14 przekrój C–D 18 139 sm Studnica 153 10 19 138 sm Studnica 103,5 10 przekrój E–F 20 130 sm Studnica 111 10 przekrój C–D 21 129 sm Kol. Studnica 125 10 przekrój C–D 22 54 sm Wilkiejmy 125 12 23 1380 sm Wilkiejmy 120 6 24 128 sm Ustnik 110 14 przekrój C–D 25 124 sm Kalis 137,5 16 przekrój G–H 26 1392 od, sm Kalis 135 3 27 61 sm Kalis 140 6 28 59 sm Kalis 138 8 29 63 sm Ustnik 146 10 przekrój G–H 30 53 sm Ustnik 127 10 przekrój G–H 31 62 sm Kalis 140 6 32 58 sm Wojtówko 134 10 33 51 sm Ustnik 112 5,5 34 56 sm Ustnik 126 16 35 50 sm Wojtówko 130 10 36 126 sm Wojtówko 116 10 przekrój C–D 37 45 sm Jeziorany 120 10 przekrój A–B 38 47 sm Jeziorany 135 20 przekrój A–B 39 46 sm Jeziorany 117 14 przekrój A–B 40 162 sm Studzianka 176 13 przekrój E–F

6 cd. tabeli 1

12 3 4 56 7

41 95 sm Kol. Studzianka 193 20 42 161 sm Studzianka 176 6 przekrój E–F 43 159 sm Studzianka 178 6 przekrój E–F 44 158 sm Studzianka 169 10 przekrój E–F 45 94 sm Studzianka 196 16 przekrój E–F 46 157 sm Studzianka 181 16 przekrój E–F 47 93 sm Studzianka 176 14 48 92 sm Studzianka 185 8 49 2 sm Radostowo 187,5 12 przekrój E–F 50 91 sm Studzianka 198 24 51 90 sm Kol. Studzianka 180 8 52 1 sm Radostowo 159 10 przekrój E–F 53 167 sm Derc 154 12 140 Kol. Studnica 20 54 sm 160 ¿wirownia 1858 (Radostowo) 8 55 33 sm Derc 163 10 przekrój A–B 56 199 sm Uroczysko Derc 161 12 pingo? 57 198 sm Uroczysko Derc 170 10 pingo? 58 34 sm Derc 156 12 przekrój A–B 59 200 sm Uroczysko Derc 168 11 pingo? 60 123 sm Derc 162 20 przekrój A–B 61 1289 od Lekity 165 10 ¿wirownia 62 38 sm Lekity 163,5 4 przekrój G–H 63 35 sm Lekity 159,5 8 przekrój A–B 64 121 sm Lekity 156 14 przekrój G–H 65 120 sm Lekity 156 14 przekrój G–H 66 39 sm Lekity 156 20 przekrój A–B 67 40 sm Lekity 141 10 przekrój A–B 68 118 sm Krokowo 163,5 10 przekrój G–H 69 41 sm Lekity 129 6 przekrój A–B 70 43 sm Jeziorany 135 6 przekrój A–B 71 122 sm Jeziorany 126 8 przekrój A–B 72 65 sm Kol. Krokowo 150 10 73 42 sm Jeziorany 130 12 przekrój A–B 74 66 sm Kol. Krokowo 179 18 75 44 sm Jeziorany 114 16 przekrój A–B 76 68 sm Krokowo 143 12 torfowisko 77 117 sm Jeziorany 170 10 78 83 sm Plutki 170 10 drumlin 79 174 sm Gradki 175 8 przekrój E–F 80 84 sm Gradki 175,5 6 przekrój E–F 81 173 sm Gradki 178 8 przekrój E–F 82 169 sm Gradki 175,5 12 przekrój E–F 83 163 sm Kol. Jesionowo 173 12 przekrój E–F

7 cd. tabeli 1

12 3 4 56 7

84 1526 od Fr¹czki 165 4 85 180 sm Radosty 155 10 86 30 sm Radosty 181 24 przekrój A–B 87 31 sm Radosty 185 10,5 przekrój A–B 88 32 sm Derc 185 24 przekrój A–B 89 1503 od Derc 180 8 ¿wirownia 90 197 sm Krokowo 150 8 91 115 sm Lamkowo 176 8 przekrój G–H 92 75 sm Kostrzewy 173 8 93 116 sm Kostrzewy 173 8 94 74 sm Kol. Kostrzewy 173 6 95 36 od Kol. D¹brówka 155 8 96 56 od Nowe W³óki 144 2 torfowisko 97 2, 3 od Nowe W³óki 165 10 piaskownia 561 od 8 98 Nowe W³óki 163 ¿wirownia 80 sm 10 99 184 sm D¹brówka Wlk. 155 20 przekrój E–F 100 183 sm Nowe W³óki 162 16 przekrój E–F 101 24 sm Terguty 151 6 102 1401 od Radosty 155 2 103 761 od Terguty 155 4 104 181 sm Radosty 145 10 przekrój A–B 105 29 sm Radosty 146 10 przekrój A–B 106 28 sm Radosty 148 20 przekrój A–B 107 113 sm Lamkowo 151 16 przekrój G–H 108 112 sm Kronowo 153,5 12 przekrój G–H 109 73 sm Kronowo 155 8 110 185 sm D¹brówka Wlk. 143 10 przekrój E–F 111 77 sm D¹brówka Wlk. 154 10 przekrój E–F 112 13 sm Barczewko 127 5 113 16 sm Kol. Barczewko 140 24 przekrój A–B 114 22 sm Szynowo 146 5,5 przekrój A–B 115 23 sm Szynowo 143 24 przekrój A–B 116 25 sm Szynowo 143 14 przekrój A–B 117 27 sm Szynowo 140 12 przekrój A–B 118 26 sm Szynowo 153 22 119 19 sm Maruny 155 19,5 120 111 sm Kronowo 145 7 przekrój G–H 121 109 sm Kronowo 145 10 przekrój G–H 122 71 sm Kronowo 148 8 przekrój G–H 1866 od 153 18 123 Kronowo ¿wirownia 70 sm 133 16 124 1093 od Kronowo 145 10 ¿wirownia 125 1092 od Kronowo 140 10 ¿wirownia

8 cd. tabeli 1

12 3 4 56 7

126 108 sm Kronowo 124 22 127 107 sm Kronowo 145 18 128 5 sm D¹gi 126 10 przekrój A–B 129 188 sm Kol. Ró¿nowo 130 16 przekrój E–F 130 164 od D¹gi 125 8 piaskownia 131 4 sm D¹gi 121 10 przekrój A–B 132 3 sm D¹gi 133 17 przekrój A–B 133 7 sm S³upy 155 10 134 190 sm S³upy 113 13 przekrój A–B 135 9 sm S³upy 114 8 136 10 sm S³upy 122 6 137 8 sm j. Wad¹g 113 24 przekrój A–B 138 193 sm Barczewko 107 16 przekrój A–B 139 11 sm Barczewko 116 14 przekrój A–B 140 12 sm Barczewko 125 12 przekrój A–B 141 14 sm Kol. Barczewko 128 14 przekrój A–B 142 15 sm Kol. Barczewko 139 12 przekrój A–B 143 18 sm Maruny 148 12 144 464 od Barczewski Dwór 130 10 145 102 sm Barczewski Dwór 134 9 przekrój G–H 146 448 od Barczewo 135 4 147 103 sm Kol. Ruszajny 150 12 przekrój G–H 148 105 sm Kol. Ruszajny 150 20 przekrój G–H 149 106 sm Kol. Ruszajny 138 8 przekrój G–H 492 od 12 150 Ruszajny 130–140 96 sm 12 151 97 sm Czerwony Bór 140 12 152 99 sm Kol. Ruszajny 148 10 153 940 Kol. Ruszajny 125 4 sm — sonda mechaniczna, od — ods³oniêcie

Na linii przekroju geologicznego A–B wykonane zosta³y (Geofizyka – Toruñ) trzy otwory kartograficzne: 27 (Lekity, g³êb. 100 m), 34 (Radosty, g³êb. 183,5 m) oraz 69 (Barczewko, g³êb.116 m) W ramach opracowania arkusza Jeziorany poddano badaniom litologiczno-petrograficznym 47 próbek osadów czwartorzêdowych (11) pobranych w 1991 r. z otworu 34 (Radosty) i 69 (Barczewko) oraz 26 próbek pobranych wiertnic¹ mechaniczn¹ i z ods³oniêæ w ramach prac dokumentacyjnych. Zestawiono i wykorzystano profile 86 wierceñ archiwalnych pochodz¹cych z CAG PIG, MAW (70), Banku Hydro i Archiwum Urzêdu wojewódzkiego w Olsztynie, g³ównie otworów studziennych (z których na mapie geologicznej zlokalizowano 81), oraz kilkunastu otworów znajduj¹cych siê poza granicami arkusza — niektóre z nich wykorzystano przy konstruowaniu przekrojów geologicznych. W opracowaniu wykorzystano archiwalne dokumentacje z³o¿owe, geologiczno-in¿ynierskie i torfowe.

9 Niniejsze opracowanie jest kompleksowym, szczegó³owym ujêciem budowy geologicznej frag- mentu Pojezierza Olsztyñskiego w granicach arkusza Jeziorany, ze szczególnym uwzglêdnieniem osadów czwartorzêdowych i ich pod³o¿a trzeciorzêdowego. W ramach tego opracowania wykorzystane zosta³y wszystkie wyniki dotychczasowych badañ geologicznych, zarówno publikowanych, jak i archiwalnych. W okresie przedwojennym wykonana zosta³a przez geologów niemieckich mapa geologiczno-glebowa w skali 1:25 000 arkusz Wartenburg (Barczewo) (14) obejmuj¹ca po³udniowo-wschodni fragment omawianego obszaru. Pierwszym polskim opracowaniem geologiczno-kartograficznym obejmuj¹cym obszar arkusza Jeziorany jest Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 300 000 (69, 71). Kompleksowym opracowaniem geologiczno-kartograficznym tego obszaru jest Mapa geologiczna Polski w skali 1: 200 000 arkusz Olsztyn (28, 29, 61). Omawiany obszar nie by³ dotychczas przedmiotem szczegó³owych opracowañ geologicznych, z wyj¹tkiem ods³oniêæ ¿wirowni w Krono- wie (36, 38, 39, 65–67), dotyczy go natomiast szereg publikacji regionalnych obejmuj¹cych pro- blematykê: pod³o¿a (1, 47, 52), osadów trzeciorzêdowych (2–4, 51), ukszta³towania pod³o¿a podczwar- torzêdowego (30, 31, 60), osadów czwartorzêdowych (5, 12, 13, 24, 45, 46, 59, 60, 68), zagadnieñ geomorfologicznych (6–8, 16, 18, 50, 53, 54), paleogeograficznych (20, 25, 32, 35), hydrogeologicz- nych (15, 63, 64), geologiczno-in¿ynierskich (62), surowcowych (19, 48, 65, 66) oraz archeologiczno-geologicznych (72). W bezpoœrednim s¹siedztwie arkusza Jeziorany wykonane zosta³y dotychczas arkusz Barczewo (56) i arkusz Dobre Miasto (58), a w nieco dalszym otoczeniu arkusze: Nidzica (43), Muszaki (42), Wielbark (21), D¹brówno (9), Mr¹gowo (27) i Piecki (26).

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar objêty arkuszem Jeziorany po³o¿ony jest na Pojezierzu Olsztyñskim, stanowi¹cym zachodni¹ czêœæ Pojezierza Mazurskiego (17). Jest to obszar wysoczyzny polodowcowej powsta³ej w okresie recesji zlodowacenia Wis³y. Jest on zró¿nicowany morfologicznie — deniwelacje dochodz¹ do 100 m (od oko³o 100 do oko³o 200 m n.p.m.), a wysokoœæ wzglêdna niektórych form dochodzi do 70 m. Zdecydowan¹ wiêkszoœæ powierzchni arkusza stanowi wysoczyzna falista, z ró¿no- rodnymi formami akumulacyjnymi i zag³êbieniami bezodp³ywowymi, z których czêœæ zajmuj¹ jeziora. G³ównie w po³udniowej i œrodkowej czêœci tego obszaru wystêpuj¹ faliste powierzchnie sandrowe i zastoiskowe oraz tarasy kemowe.

A. JEDNOSTKI I FORMY GEOMORFOLOGICZNE

Poni¿ej scharakteryzowano poszczególne jednostki i formy geomorfologiczne w uk³adzie gene- tycznym, zgodnie z wydzieleniami na szkicu geomorfologicznym (tabl. I).

10 Formy lodowcowe.Wysoczyzna morenowa p³aska rozci¹ga siê na niewielkim obszarze na po³udnie od Jezioran i jest po³o¿ona na wysokoœci 165–170 m n.p.m. W jej obrêbie znajduj¹ siê jedynie nieliczne i bardzo p³ytkie zag³êbienia. Wysoczyzna morenowa falista obejmuje zdecydowan¹ wiêkszoœæ powierzchni omawianego arkusza i jest zró¿nicowana morfologicznie w ró¿nych jego czêœciach. Fragment pó³nocno-wschodni w rejonie Jezioran jest po³o¿ony stosunkowo nisko — na wysokoœci oko³o 110–130 m n.p.m. i charakteryzuje siê wystêpowaniem licznych jezior i moren martwego lodu. W œrodko- wej i wschodniej czêœci arkusza rozleg³a powierzchnia wysoczyzny jest po³o¿ona na wysokoœci oko³o 140–160 m n.p.m., deniwelacje wzglêdne s¹ rzêdu od kilku do kilkunastu metrów, sieæ drena¿u powierzchniowego jest s³abo wykszta³cona; wystêpuj¹ tu doœæ licznie niezbyt g³êbokie zag³êbienia bezodp³ywowe i pojedyncze niewysokie formy akumulacyjne. Odmienny charakter ma œrodkowo-zachodni fragment wysoczyzny w rejonie Jesionowo – Nowe W³óki, po³o¿onej na wysokoœci 150–175 m n.p.m., gdzie znajduj¹ siê bardzo liczne, niewielkie zag³êbienia bezodp³ywowe (jeziorka — oczka i bagienka) oraz liczne niewielkie formy, g³ównie drumliny. Najwiêkszymi deniwelacjami wzglêdny- mi charakteryzuje siê obszar œrodkowo-pó³nocny po³o¿ony na wysokoœci oko³o 160–180 m n.p.m., gdzie rozci¹gaj¹ siê dwa du¿e pola licznych form akumulacyjnych g³ównie o charakterze kemów, dochodz¹cych do wysokoœci prawie 200 m n.p.m., po³o¿one w rejonach Radostowo – Studzianka i Derc – Radosty. Formy utworzone w strefie martwego lodu. Moreny martwego lodu s¹rozsiane po ca³ej powierzchni wysoczyzny, ale najwiêksze z tych form wystêpuj¹ g³ównie w pó³nocnej czêœci omawianego arkusza. Jako moreny martwego lodu zinterpretowano równie¿ szereg, nieraz wybitnych, wzgórz o stromych zboczach i wysokoœci wzglêdnej dochodz¹cej nawet do 70 m (np. masyw o lokalnej nazwie „Globus” na pó³noc od Orzechowa — 173 m n.p.m.), a w ca³oœci lub do znacznej g³êbokoœci zbudowanych z glin zwa³owych (to dyskusyjne zagadnienie zostanie omówio- ne w rozdziale o budowie geologicznej). Formy wodnolodowcowe. Równiny sandrowe i wodnolodowcowe w ogólno- œ c i wystêpuj¹ w pó³nocno-zachodnim naro¿u obszaru arkusza oraz w postaci dwóch pasów o general- nym przebieguN–Swzachodniej (Nowe W³óki – jezioro Wad¹g) i w œrodkowej (Radosty – Barczew- ko) czêœci obszaru. Doœæ p³aski teren pó³nocno-zachodni, po³o¿ony na wysokoœci oko³o 110–115 m n.p.m., stanowi fragment du¿ego obszaru sandrowo-kemowego rozci¹gaj¹cego siê ku zachodowi, do Dobrego Miasta, i ku pó³nocy. Natomiast wymienione wy¿ej pasy sandrowe stanowi¹ pó³nocne zakoñcze- nia rozleg³ych obszarów sandrowych powsta³ych w okresie recesji ostatniego zlodowacenia, poszerzaj¹cych siê ku po³udniowi, gdzie w rejonie pomiêdzy Olsztynem a Nidzic¹ tworz¹ kilka poziomów tarasowych (12, 42, 43, 45). Na omawianym obszarze znajduje siê ich strefa Ÿród³owa zwi¹zana gene-

11 tycznie z akumulacj¹ wielkich form szczelinowych oraz tworzeniem siê tarasów kemowych w kolejnych etapach deglacjacji. Teren ten wykazuje generalny spadek ku po³udniowi i jest po³o¿ony na wysokoœci oko³o 160–140 m n.p.m. — pas zachodni, oraz oko³o 150–135 m n.p.m. (do 115 m n.p.m. na po³udniowej granicy arkusza, poni¿ej pasa tarasów kemowych i obszarów zastoiskowych) — pas œrodkowy. Teren jest p³aski, z nielicznymi bardzo p³ytkimi zag³êbieniami, zwykle wyd³u¿onymi zgodnie z kierunkiem rozci¹g³oœciN–S(kierunek transportu sandrowego). Równiny zastoiskowe (obszary zastoiskowe) wystêpuj¹ce w po³udniowej czêœci obszaru arkusza by³y dotychczas interpretowane jako wysoczyzna polodowcowa zbudowana z glin zwa³owych w „facji ilastej” (28, 29). Jest to pó³nocna czêœæ obszaru zastoiskowego kontynuuj¹cego siê na s¹siednim obszarze arkusza Barczewo (56). Teren jest falisty, po³o¿ony na wysokoœci oko³o 115–130 m n.p.m. w rejonie Barczewka, a 130–140 m n.p.m. na wschód od Barczewa. Powierzchnia osadów zastoiskowych powtarza pierwotn¹ falist¹ powierzchniê wysoczyzny, która jest nimi przy- kryta. Niewielkie obszary zastoiskowe, po p³ytkich lokalnych zbiornikach, znajduj¹ siê w œrodkowej czêœci arkusza w rejonach Studzianki (170–175 m n.p.m.) oraz Derca (150–155 m n.p.m.). Ozy,formy akumulacji szczelinowejwystêpuj¹ w ró¿nych miejscach na obszarze wysoczyzny, w postaci wyd³u¿onych wa³ów usytuowanych linijnie w czterech zespo³ach powtarzaj¹cych prawdopodobnie pierwotne szczeliny w l¹dolodzie. S¹ to dwa zespo³y w przybli¿eniu sko- œne do generalnego ruchu lodu z pó³nocy na po³udnie, czyli NW – SE i NE – SW oraz zespó³ równoleg³yN–Siprostopad³y W – S (37). Rozmiary tych form s¹ zró¿nicowane: od wa³ów o szero- koœci kilkudziesiêciu metrów i wysokoœci wzglêdnej paru metrów, np. w rejonie Derc – Lekity, do form du¿ych, o szerokoœci do 300 m i wysokoœci wzglêdnej do kilkunastu metrów, np. w rejonie Gadki – Studzianka. Równie¿ rozci¹g³oœæ tych form jest zró¿nicowana, od krótkich wa³ów o d³ugoœci rzêdu 100 m do form rozpoznanych na przestrzeni kilku kilometrów, np. oz ko³o Kronowa (35, 36, 39). Zwy- kle jednak formy te nie stanowi¹ ci¹g³ych wa³ów, lecz linijne ci¹gi wa³owych wzgórz. Kemy.Pojedyncze wzgórza kemowe wystêpuj¹ na omawianym obszarze w ró¿nych sytu- acjach morfologicznych zarówno na wysoczyŸnie falistej, np. w rejonie Tu³awek, Fr¹czek, Radosto- wa, jak i w obrêbie i na obrze¿ach obszarów sandrowych, np. w rejonie Orzechowa, Nowych W³ók, Ro¿nowo – D¹gi, Barczewko – Barczewo, tarasów kemowych i plateau kemowego na wschód od Bar- czewa oraz w rynnach subglacjalnych. S¹ to zwykle wzgórza o œrednicy rzêdu 200–300 m, rzadko wiêksze i wysokoœci wzglêdnej od kilkunastu do ponad 20 m. Oddzielne zagadnienie stanowi¹ dwa wy¿ej wspomniane pola form kemowych po³o¿one w rejonach Radostowo – Studzianka i Derc – Radosty, gdzie zagadkowe formy akumulacyjne uznane za kemy dochodz¹ do wysokoœci prawie 200 m n.p.m., przy wysokoœci wzglêdnej wynosz¹cej do 30 m. Obszar w rejonie Radostowo – Studzianka charakteryzuje siê niespotykan¹ rzeŸb¹ — obok siebie wy-

12 stêpuje kilkadziesi¹t stromych, kopulastych wzgórz o œrednicy rzêdu 100–200 m, niektóre do 500 m. Pole kemowe po³o¿one w rejonie Derc – Radosty tworzy bardziej zwarty masyw wraz z przylegaj¹cymi od pó³nocy i wschodu formami uznanymi za moreny martwego lodu, w którego obrêbie, szczególnie od strony zachodniej równie¿ wystêpuj¹ izolowane kopulaste wzgórza. Oba omawiane pola kemowe maj¹ obrys rombów o wymiarach oko³o 3 na 3 km i s¹ ograniczone doœæ ostrymi i pro- stymi granicami o orientacji NW – SE i NE – SW, co wydaje siê sugerowaæ zwi¹zek ze wspomniany- mi wy¿ej zespo³ami szczelin w l¹dolodzie. Problemem szczególnie dyskusyjnym przy rozpatrywaniu genezy omawianych form jest fakt, ¿e s¹ one w ca³oœci pokryte glinami zwa³owymi makroskopowo nie ró¿ni¹cymi siê od glin pokrywaj¹cych wysoczyznê oraz ¿e pokrywa ta ma mi¹¿szoœæ przekraczaj¹c¹ nieraz 10 m w kulminacjach wzgórz. Wydaje siê, ¿e formy te mog³y powstaæ w bardzo g³êbo- kich przetainach utworzonych w l¹dolodzie byæ mo¿e na skrzy¿owaniach dwóch zespo³ów szczelin. Dyskusyjny jest proces gromadzenia materia³u — czy gromadzi³ siê on w zag³êbieniach na lodzie, szybko pog³êbiaj¹cych siê w wyniku perforacji w miejscach predysponowanych skrzy¿owaniem szczelin, czy w otwartych g³êbokich szczelinach? Czy pokrywaj¹cy materia³ morenowy pochodzi z póŸniejszego wytapiania siê lodu tworz¹cego wyj¹tkowo wysokie œciany szczelin, czy byæ mo¿e s¹ to formy powsta³e subglacjalnie (inglacjalnie) — czy wtedy mo¿na by je nazwaæ kemami? Na obecnym etapie badañ nad tymi niew¹tpliwie nietypowymi formami powy¿sze zagadnienia pozostaj¹ otwarte. Plateau kemowe znajduje siê w po³udniowo-wschodniej czêœci arkusza, na wysokoœci oko³o 135–150 m n.p.m. (na tej samej wysokoœci po³o¿ona jest s¹siaduj¹ca wysoczyzna polodowcowa), ma charakter wysoczyzny falistej, lecz zbudowane jest z osadów piaszczysto-py³owatych. Deni- welacje wzglêdne na tym obszarze s¹ rzêdu kilku do kilkunastu metrów oraz wystêpuj¹ doœæ liczne zag³êbienia bezodp³ywowe. Tarasy kemowe tworz¹ trzy poziomy. Taras najwy¿szy (I) o szerokoœci oko³o 2 km, czê- œciowo ³¹cz¹cy siê z obszarem sandrowym, ma przebieg po³udnikowy, równoleg³y do pola sandrowego, na odcinku Lamkowo – Maruny. Taras ten stanowi doœæ p³aski teren po³o¿ony na wysokoœci oko³o 145–160 m n.p.m. i nie wykazuje spadku w kierunku po³udniowym, co jest charakterystyczne dla powierzchni sandrowych. Taras ten od wschodu przylega bez granicy morfologicznej do wysoczyzny polodowcowej, a od zachodu jest oddzielony wyraŸn¹ krawêdzi¹, zwykle o wysokoœci oko³o 10–15 m, od powierzchni sandrowej. Taras ten rozcina rynna subglacjalna Lamkowo – Barczewo. Ta- ras ni¿szy (II) o doœæ falistej powierzchni, po³o¿onej na wysokoœci oko³o 120–145 m n.p.m., przylega do pó³nocnej czêœci jeziora Wad¹g (poziom zwierciad³a wody oko³o 105 m n.p.m.) krawêdzi¹ o wysokoœci oko³o 20 m. Od pó³nocnego wschodu taras ten jest oddzielony od pola sandrowego wyra- Ÿn¹krawêdzi¹,przechodz¹c¹ ku zachodowi w d³ugi stok,owysokoœci 20–30 m. W obrêbie

13 tego tarasu wystêpuj¹ zag³êbienia bezodp³ywowe o wzglêdnej g³êbokoœci do 10 m. Taras najni¿szy (III), o p³askiej powierzchni, równie¿ przylega do jeziora Wad¹g na zachód i po³udnie od Barczew- ka i jest po³o¿ony na wysokoœci oko³o 107–112 m n.p.m. Od zachodu taras ten s¹siaduje z tarasem II wyraŸn¹ krawêdzi¹ owysokoœci oko³o 20 m, a od wschodu i pó³nocy z obszarem wysoczyznowym z cienk¹ pokryw¹ sandrowo-zastoiskow¹, równie¿ wyraŸn¹ krawêdzi¹ owysokoœci 10–15 m. Omawiane krawêdzie szczególnie na po³udnie od Barczewa, maj¹ bardzo charakterystyczny wklês³y kszta³t (zbocza U-kszta³tne), wynikaj¹cy z podparcia krawêdzi¹ lodu. Rynna subglacjalna Lamkowo – Barczewo ma przebieg po³udnikowy, równoleg³y do pola sandrowego i najwy¿szego tarasu kemowego (III), który rozcina do g³êbokoœci od 140 (na pó³nocy) do 115 m n.p.m. (na po³udniu). Wzglêdna g³êbokoœæ tej rynny wynosi na odcinku Barczewo – Szynowo oko³o 30 m i wyp³yca siê dalej ku pó³nocy, w kierunku Lamkowa. W tym gór- nym odcinku, pomiêdzy Lamkowem a Szynowem, znajduj¹ siê prawdopodobnie dwie równoleg³e, blisko siebie po³o¿one rynny. Ku po³udniowi omawiana rynna uchodzi do dolinki Pisy. Dno rynny charakteryzuje siê wystêpowaniem kilku rygli przekopanych dla zdrenowania zabagnionych ³¹k oraz lokalnymi przeg³êbieniami wype³nionymi czêœciowo osadami organogenicznymi o mi¹¿szoœci kilku me- trów. W obrêbie w¹skiego dna wystêpuje kilka kopulastych pagórków, które zinterpretowano jako kemy. Zbocza rynny s¹ strome, a w kilku miejscach u ich podnó¿a wystêpuj¹ doœæ rozleg³e sto¿ki nap³y- wowe. Jest mo¿liwe, ¿e dolinka Wipsówki, biegn¹ca w przybli¿eniu po³udnikowo wzd³u¿ wschodniej granicy arkusza, ma za³o¿enia rynnowe, tym bardziej ¿e w jej obrêbie równie¿ wystêpuje kilka pagór- ków kemowych. Za³o¿enia rynnowe ma prawdopodobnie równie¿ równole¿nikowy niemal ci¹g obni¿eñ ³¹cz¹cy jezioro Wad¹g ku zachodowi z rynn¹ rzeki £yny na obszarze s¹siedniego arkusza Dobre Miasto (58). Podobnej genezy mo¿e byæ ci¹g obni¿eñ biegn¹cy od jeziora bez nazwy w Nowych W³ókach ku zachodowi przez obszar arkusza Dobre Miasto do rynny rzeki £yny i dalej przez jezioro Limajno ku zachodowi. Zag³êbienia powsta³e po martwym lodzie wystêpuj¹ na terenie wysoczyzny polodowcowej i s¹ dziœ zag³êbieniami bezodp³ywowymi czêœciowo wype³nionymi osadami deluwialny- mi i organogenicznymi lub stanowi¹ jeziora. Jako zag³êbienia po bry³ach martwego lodu zinterpretowano jedynie formy znacznych rozmiarów, o œrednicy rzêdu kilkuset metrów, wystêpuj¹ce g³ównie w pó³nocno-wschodniej czêœci omawianego obszaru — w rejonie Jezioran. Bardzo liczne niewielkie i p³ytkie zag³êbienia w powierzchni wysoczyzny falistej uznano za wynik procesów nie- równomiernego wytapiania siê osadów morenowych.

14 Drumlinyznajduj¹ siê w zachodniej czêœci omawianego terenu w rejonie Jesionowo – Nowe W³óki w obrêbie wysoczyzny polodowcowej po³o¿onej na wysokoœci 150–175 m n.p.m., gdzie s¹ równie¿ bardzo liczne niewielkie zag³êbienia bezodp³ywowe. Jako drumliny zinterpretowano seryj- nie wystêpuj¹ce, równoleg³e do siebie w¹skie, wa³owe pagórki o szerokoœci kilkudziesiêciu me- trów, a wysokoœci wzglêdnej rzêdu kilku metrów. D³ugoœæ tych form jest rzêdu kilkuset metrów do 1 km, z tym ¿e zwykle nie s¹ to ci¹g³e wa³y, lecz linijnie ci¹gn¹ce siê wa³owe pagórki. Formy te s¹ zo- rientowane w kierunkach odN–SdoNW–SE. Formy eoliczne. Równiny piasków przewianychzajmuj¹ dwa niewielkie obszary (Maruny i Barczewski Dwór) na pó³nocny zachód od Barczewa w obrêbie równiny zastoiskowej. W kilku miejscach na wschód od Barczewa, w obrêbie plateau kemowego, stwierdzono wystêpowa- nie niewielkich, niskich wydm, nie mieszcz¹cych siê w skali szkicu geomorfologicznego. Formy rzeczne. Dolinki,parowy,m³ode rozciêcia erozyjne lub dolinki w ogólnoœci,nie rozdzielone —tego typu formy erozyjne wystêpuj¹ na ca³ym omawianym obszarze. S¹ one g³êboko wciête, nawet do 40 m ( jak w rejonie Radostowa), o bardzo stromych zboczach i w¹skim dnie oraz z bocznymi w¹wozami o urwistych zboczach. Znaczne deniwelacje i stromoœæ zboczy daj¹ miejscami malowniczy krajobraz o charakterze górskim. Omawiane dolinki stanowi¹ stosunkowo s³abo wykszta³con¹ sieæ drena¿u i prowadz¹ wody niewielkich cieków. Najwiêkszym z nich jest Orzechówka tworz¹ca w œrodkowym biegu prze³om przez wysoczyznê, p³yn¹c w¹wozem o urwistych œcianach wysokoœci do 20 m. Z kolei Wipsówka rozcina starsz¹ dolinê prawdopodobnie o za³o¿eniach rynnowych. Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e z regu³y omawiane formy nie stanowi¹ w ca³oœci rozciêæ wspó³czesnych (holoceñskich), lecz m³odym procesom erozyjnym uleg³y ponownie rozciêcia z okresu deglacjacji, jak równie¿ g³êbokie obni¿enia pomiêdzy formami akumulacyjnymi. Erozyjny charakter tych form podkreœlaj¹ czêsto g³azy licznie wystêpuj¹ce na ich dnach. Wspó³czesne procesy erozyjne zosta³y miejscami spowodowane robotami melioracyjnymi, np. przekopaniem rygli w obrêbie rynny Lamkowo – Barczewo, jak równie¿ osuszaniem torfowisk w rozleg³ych obni¿eniach w rejonie Jezioran kana³ami przekopanymi do rzeczki Symsarny. Formy denudacyjne. Suche doliny stanowi¹ przed³u¿enia wy¿ej omówionych dolinek prowadz¹cych cieki w ich górnym biegu, jak równie¿ fragmenty sieci drena¿u w strefach wystêpowa- nia wybitnych form akumulacyjnych. Doliny te powsta³y w wyniku procesów denudacyjnych bezpo- œrednio po ust¹pieniu l¹dolodu, a nastêpnie funkcjonowa³y okresowo odprowadzaj¹c wody opadowe. Dolinki denudacyjnewystêpuj¹ powszechnie na ca³ym obszarze wysoczyzny. Na szkicu geomorfologicznym (tabl. I) zosta³y przedstawione jedynie najwiêksze z nich, mieszcz¹ce siê w skali szkicu. Jest to sieæ p³ytkich dolinek o g³êbokoœci do paru metrów, o p³askich dnach, nieraz pod-

15 mok³ych, czêsto ³¹cz¹cych szereg zag³êbieñ bezodp³ywowych, przewa¿nie nie w³¹czonych do aktualnie funkcjonuj¹cego systemu drena¿u. Sto¿ki nap³ywowe wystêpuj¹ u ujœcia cieków, np. Orzechówki do jeziora Wad¹g, gdzie rozleg³y sto¿ek o powierzchni oko³o 0,3 km2 zazêbia siê z najni¿szym tarasem kemowym. Niektóre sto¿ki nap³ywowe, jak np. u ujœcia wy¿ej omawianego cieku w rejonie Radostowa do obni¿enia Rado- stowo – Studnica lub ujœcia Krsny do rozleg³ego torfowiska na po³udnie od Orzechowa, powsta³y jeszcze u schy³ku deglacjacji i aktualnie przykryte s¹ cienk¹ warstw¹ namu³ów i osadów organogenicznych. Natomiast wspó³czeœnie tworz¹ce siê sto¿ki mo¿na obserwowaæ np. przy ujœciach bocznych w¹wozów do rynny Lamkowo – Barczewo lub przy ujœciach bocznych, zmeliorowanych cieków do Pisy w rejonie Barczewa. D³ugie stoki powsta³y jako efekt du¿ych deniwelacji. W przypadku linijnych obni¿eñ prawdopodobnie o za³o¿eniach rynnowych, np. w rejonie Nowych W³ók i D¹gów, ró¿nice wysokoœci wynosz¹ oko³o 20 m, a d³ugoœæ stoków 100–200 m. Na obszarze Radostowo – Jeziorany ró¿nice wy- sokoœci pomiêdzy odmiennie wykszta³conymi obszarami wysoczyznowymi dochodz¹ lokalnie do 50 m. Dotyczy to stoków pomiêdzy rozleg³¹ powierzchni¹ wysoczyzny, po³o¿on¹ na wysokoœci oko³o 140–160 m n.p.m. w œrodkowej i wschodniej czêœci arkusza, a wysoczyzn¹ rejonu Jezioran po³o¿on¹ stosunkowo nisko, bo na wysokoœci oko³o 110–130 m n.p.m. Stoki te s¹ dobrze widoczne na przekrojach geologicznych: A–B w rejonie Lekit (p. mapa), C–D w rejonie Radostowa (tabl. III) i E–F w rejonie Studnicy (tabl. IV). D³ugoœæ tych stoków wynosi zwykle 200–300 m. Stok o d³ugoœci oko³o 200 m i deniwelacji 20–30 m wystêpuje pomiêdzy polem sandrowym a ni¿szym (II) tarasem kemowym nad jeziorem Wad¹g, na pó³noc od S³upów. Formy utworzone przez roœlinnoœæ. Równiny torfowe wystêpuj¹ powszechnie na ca³ym obszarze omawianego arkusza z tym, ¿e wiêkszoœæ niewielkich torfowisk nie mieœci siê w skali szkicu (tabl. I), na którym pokazano jedynie najwiêksze z nich, o œrednicy od oko³o 200 m. Powierzch- nie te s¹ po³o¿one na ró¿nych wysokoœciach: od 100 do ponad 160 m n.p.m. Najwiêksze z nich stanowi¹ p³askie dna rozleg³ych zag³êbieñ bezodp³ywowych prawdopodobnie po bry³ach martwego lodu, np. w rejonie Jezioran — o powierzchni dochodz¹cej do 1 km2, Studnicy oraz Krokowa. Rozleg³e torfowiska zajmuj¹ równie¿ p³ytkie obni¿enia na wysoczyŸnie, np. na pó³noc od Lamkowa czy na za- chód od Kronowa, jak równie¿ na obszarach sandrowych, np. na pó³noc od Orzechowa (o d³ugoœci oko³o 1,5 km) i w rejonie D¹brówki Wielkiej (o œrednicy oko³o 1 km). Formy antropogeniczne. Ha³dy i nasypy wyró¿niono w obrêbie centrum Jezioran, a wy- sypiska œmieci na pó³noc od Barczewa oraz w jego centrum. Rozleg³a ha³da o powierzchni kilkuset metrów kwadratowych i wysokoœci kilku metrów powsta³a obok kopalni ¿wiru w Kronowie w efekcie zdejmowania gliniastego nadk³adu we wschodniej czêœci z³o¿a.

16 B. HYDROGRAFIA

Obszar arkusza Jeziorany to g³ównie teren wysoczyznowy o s³abo wykszta³conej sieci drena¿u powierzchniowego. Najwiêkszym ciekiem jest Pisa (niewielki jej odcinek znajduje siê na po³udniowym skraju arkusza), wpadaj¹ca do jeziora Wad¹g. Mniejsze cieki to Orzechówka p³yn¹ca po³udnikowo z rejonu Radostów do jeziora Wad¹g, miejscami w g³êbokiej nawet na kilkanaœcie metrów dolinie prze³omowej; Symsarna przep³ywaj¹ca przez Jeziorany i uchodz¹ca do jeziora Blanki (na ark. Lidz- bark Warmiñski); Wipsówka p³yn¹ca krêt¹ dolin¹ przez plateau kemowe w po³udniowo-wschodnim naro¿u terenu arkusza i wpadaj¹ca do Pisy; kilka mniejszych cieków bez nazw, w tym ciek rynny Lamkowo – Barczewo. Na obszarze arkusza Jeziorany wystêpuj¹ jeziora, z których najwiêksze (czêœciowo na terenie arkusza Barczewo) jest jezioro Wad¹g. W obrêbie arkusza znajduje siê po³udniowy skraj jeziora Blanki, po³o¿onego na obszarze arkusza Lidzbark Warmiñski, oraz kilka mniejszych jezior znajduj¹cych siê w rejonie Jezioran i Nowych W³ók, z których nazwano jedynie jezioro Pierœcieñ po³o¿one ko³o Jezioran. Na obszarze wysoczyzny wystêpuj¹ liczne oczka wodne usytuowane w zag³êbieniach bezodp³ywowych.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Informacji o poziomach stratygraficznych starszych od trzeciorzêdu na obszarze arkusza Jezio- rany dostarcza profil otworu wiertniczego wykonanego w 1973 r. we Fr¹czkach (otw. 31) do g³êboko- œci 1891 m w ramach poszukiwania ropy i gazu. W otworze tym granitoidowe ska³y pod³o¿a krystalicznego nawiercono na g³êbokoœci 1886,5 m (1716,5 m p.p.m.). Wy¿ej le¿¹ mu³owce dolnego kambru (o mi¹¿szoœci 63 m), na nich piaskowce, wapienie, dolomity i anhydryty permu (o mi¹¿szoœci 193 m), i³owce i mu³owce triasu (o mi¹¿szoœci 403,5 m), mu³owce i piaskowce jury (o mi¹¿szoœci 511 m) oraz piaskowce, margle i mu³owce kredy (o mi¹¿szoœci 403 m).

1. Trzeciorzêd

Osady trzeciorzêdowe s¹ znane na obszarze arkusza Jeziorany z 16 otworów wiertniczych archiwalnych. Pe³ny profil tych utworów zosta³ przewiercony jedynie we Fr¹czkach (otw. 31), ale nie by³y one opisane. W otworze tym granica czwartorzêd–trzeciorzêd nie zosta³a okreœlona, a sp¹g osadów trzeciorzêdowych znajduje siê na g³êbokoœci 313 m (143 m p.p.m.). Osady te, o ³¹cznej mi¹¿szoœci przekraczaj¹cej 265 m (nie przewiercone), zosta³y szczegó³owo zbadane i rozpoziomowane stratygraficznie na podstawie badañ florystycznych i faunistycznych w profilu otworu badawczego w D¹gach

17 (otw. 62), gdzie stwierdzono wystêpowanie osadów pliocenu, miocenu górnego, oligocenu górnego i dolnego, eocenu górnego i œrodkowego oraz paleocenu dolnego (4). Dane o stratygrafii osadów plio- ceñskich i mioceñskich (28, 29), oparte na badaniach palinologicznych (10), pochodz¹ z profilu otworu badawczego w Kronowie (otw. 51). W pozosta³ych profilach archiwalnych osady opisano jedynie jako trzeciorzêdowe lub zaliczono do pliocenu, miocenu lub oligocenu na podstawie cech makroskopowych. Osady mioceñskie i starsze tworz¹ prawdopodobnie ci¹g³¹ pokrywê na obszarze ca³ego omawianego arkusza, natomiast osady plioceñskie miejscami zosta³y usuniête ca³kowicie lub bardzo zredukowane w wyniku erozji i zapewne równie¿ egzaracji w plejstocenie.

a. Paleogen Paleocen

Paleocen dolny

Piaskowce bardzo drobnoziarniste, jasnoszare glaukonitowo-kwarcowe, wykazuj¹ce du¿¹ wapnistoœæ, z bu³ami krzemienia, wystêpuj¹ w profilu otworu 62 w D¹gach na g³êbokoœci od 303,8 m (ok. 176 m p.p.m.) do dna otworu (309,0 m) i nie zosta³y przewiercone. Piaski drobnoziarniste kwarcowo-glaukonitowe, nieco py³owate jasnooliwkowoszare zosta³y opisane jako paleogeñskie (równie¿ nie przewiercone) w profilu otworu 25 w Radostowie z g³êbokoœci 295–330 m (148–183 m p.p.m.).

Eocen

Eocen œrodkowy (?)

Piaski glaukonitowe z ³yszczykami drobno- i œrednioziarniste zielonoszare wystê- puj¹ w profilu otworu 62 w D¹gach na g³êbokoœci 262–303,8 m (ok. 134–176 m p.p.m.).

Eocen górny

I ³ y p y ³ o w a t e szaroniebieskawe i zielonkawe stwierdzono w profilu otworu 62 w D¹gach na g³êbokoœci 261–262 m (133–134 m p.p.m.).

Oligocen

Oligocen dolny

Piaski kwarcowo–glaukonitowe (warstwy mosiñskie dolne) drobnoziarniste, miejscami z domieszk¹ piasków œrednioziarnistych lub piaski ilaste szare lub szarozielone wystê- puj¹ w profilu otworu 62 w D¹gach na g³êbokoœci 217–261 m (89–133 m p.p.m.). Piaski kwarcowe i mu³ki (warstwy czempiñskie) z mu³owcami glaukonitowymi w sp¹gu stwierdzono w profilu otworu 62 w D¹gach na g³êbokoœci 170,6–217 m (42,6–89 m p.p.m.). Piaski s¹ bardzo drobnoziarniste i py³owate, szarobrunatne, a mu³ki piaszczyste lub ze smugami pia- sków, wêgliste, brunatne lub szarozielone.

18 Oligocen górny

Mu³owce i piaski oraz mu³ki piaszczyste (warstwy mosiñskie górne) wystêpuj¹ w profilu otworu 62 w D¹gach na g³êbokoœci 145,2–170,6 m (17,2–42,6 m p.p.m.). Mu³owce s¹ piaszczyste, z glaukonitem, szarozielone, mu³ki równie¿ piaszczyste brunatnoszare, a piaski bardzo drobnoziarniste szarozielone, z glaukonitem. Jako oligoceñskie zosta³y opisane glaukonitowo-kwarcowe zielonoszare piaski drobno- i œred- nioziarniste oraz mu³ki piaszczyste oraz piaski kwarcowe kremowoszare w profilu otworu 25 w Rado- stowie z g³êbokoœci 225–295 m (78–148 m p.p.m.). W profilu podobnych osadów w Jezioranach (otw. 16, g³êb. 142–226 m, 8–92 m p.p.m.), opisanych jako oligoceñskie, wystêpuj¹ równie¿ przewarstwienia piaskowców kwarcowo-glaukonitowych.

b. Neogen Miocen

Miocen górny

Piaski kwarcowe, mu³ki, mu³owce, mu³ki piaszczyste oraz i³y. Osady mioceñskie datowano palinologicznie jedynie w D¹gach (otw. 62) i Kronowie (otw. 51). W pozosta³ych otworach podobne osady zaliczono do miocenu na podstawie danych makroskopowych. W D¹gach (otw. 62) zró¿nicowane litologicznie osady mioceñskie o mi¹¿szoœci oko³o 90 m wy- stêpuj¹ na g³êbêkoœci od oko³o 55 do 145,2 m (ok. 73 m n.p.m.–17,2 m p.p.m.). Piaski kwarcowe (warstwy adamowskie) drobnoziarniste, jasnoszare, wystêpuj¹ w profilu otworu 62 na g³êbokoœci 75,6–145,2 m. Na nich (g³êb. 66–75,6 m) le¿¹ szarobrunatne mu³ki i mu³owce (warstwy œrodkowopolskie) ze œladami wêgla brunatnego. Przykryte s¹ one mu³kami piaszczystymi (warstwy poznañskie dolne), brunatnoszarymi (g³êb. ok. 55–66 m). Osady te ku górze przechodz¹ nieostr¹ granic¹ w i³y pstre zaliczone do pliocenu. W innych otworach archiwalnych osady mioceñskie w postaci i³ów i mu³ków wêglistych oraz drobnoziarnistych, br¹zowych i szarobr¹zowych piasków przewiercono w Radostowie (otw. 25, g³êb. 138–225 m; 9 m n.p.m.–78 m p.p.m.), a w Jezioranach w postaci ciemnoszarych i se- ledynowych i³ów (otw. 16, g³êb. 128–142 m; 6 m n.p.m.–8 m p.p.m.). Seria i³ów i mu³ków z py³em wêgla brunatnego o mi¹¿szoœci 58 m, prawdopodobnie mioceñskich, zosta³a stwierdzona w otworach studziennych w Ro¿nowie poza zachodni¹ granic¹ omawianego arkusza (przekrój geologiczny E–F — tabl. IV). Osady mioceñskie nawiercono równie¿ w wierceniach w Jezioranach (otw. 15), Radostowie (otw. 24), Lekitach (otw. 27), Radostach (otw. 34), Szynowie (otw. 47), Kronowie (otw. 51) oraz S³upach (otw. 63, 64 i 66).

19 Pliocen

I³y i mu³ki pstre zcienkimi wk³adkami wêgla brunatnego, datowanymi palinologicznie (10), stwierdzone w profilu otworu 51 w Kronowie, prawdopodobnie wystêpuj¹ jedynie na niewielkich obszarach arkusza (tabl. II), przewa¿nie s¹ one zerodowane ca³kowicie lub zredukowane. W profilu otworu 62 w D¹gach wystêpuj¹ one na g³êbokoœci 44,3 – oko³o 55 m (83,7 – oko³o 73 m n.p.m.), natomiast w Kronowie (otw. 51) — znacznie ni¿ej: oko³o 36 (?) m n.p.m.–4mp.p.m. W Radostowie (otw. 23–25) jako plioceñskie opisano i³y szare, zielonkawe i pstre ze smugami mu³ków oraz z wk³adkami ziemistego wêgla brunatnego i lignitu, wystêpuj¹ce na g³êbokoœci oko³o 56,5–8,5 m n.p.m. Wed³ug aktualnych ustaleñ stratygraficznych (51) czêœæ tych osadów nale¿a³oby prawdopodobnie zaliczyæ do górnego miocenu.

2. Czwartorzêd

Osady czwartorzêdowe pokrywaj¹ ca³y obszar arkusza Jeziorany, jednak ich mi¹¿szoœæ jest zró¿nicowana: od oko³o 30–40 m w czêœci po³udniowo-zachodniej, w rejonie D¹gi – Ro¿nowo (np. 44 m w otw. 62, 30 m w otw. CAG 3331/135 na ark. Dobre Miasto — przekrój geologiczny E–F, tabl. IV), do 179 m w Radostach (otw. 34), 156 m w S³upach (otw. 63) oraz 147 m w Jezioranach (otw. 15). Sp¹g osadów czwartorzêdowych znajduje siê na wysokoœci od 73 m n.p.m. (D¹gi, otw. 62) do 32 m p.p.m. (S³upy, otw. 63), a jak wskazuj¹ badania geoelektryczne — nawet poni¿ej 50 m p.p.m. (przekrój geologiczny C–D, tabl. III). Lokalnie wystêpuj¹ du¿e deniwelacje w po³o¿eniu stropu osadów trzeciorzêdowych: np. na odcinku oko³o 1300 m miêdzy otworem 62 w D¹gach a otworem 63 w S³upach deniwelacja ta wynosi 112 m (przekrój geologiczny A–B). Tak du¿e deniwelacje mog¹ byæ wynikiem zarówno g³êbokich rozciêæ erozyjnych i egzaracyjnych, jak równie¿ pionowych ruchów neotektonicznych (glacitektonicznych ?) w plejstocenie.

a. Plejstocen

Pe³ny profil osadów plejstoceñskich jest znany z 15 otworów wiertniczych, w tym 3 otworów kartograficznych wykonanych w ramach realizacji arkusza Jeziorany: 27 (Lekity), 34 (Radosty) oraz 69 (Barczewko). Dostarczy³y one jednak bardzo niewiele danych dotycz¹cych stratygrafii, gdy¿ profile osadów plejstoceñskich s¹ zredukowane – ³¹cznie w trzech profilach mo¿liwe by³o wykonanie ba- dañ litologiczno-petrograficznych (11) jedynie dla trzech poziomów glin zwa³owych: w otworze 34 (Radosty) warstwê górn¹ okreœlono jako zlodowacenie Wis³y i warstwê doln¹ — jako zlodowacenie Nidy oraz w otworze 69 (Barczewko) warstwê doln¹ zaliczono do zlodowacenia Warty. Ten ostatni poziom zosta³ przez autora zinterpretowany równie¿ jako nale¿¹cy do zlodowacenia Nidy, gdy¿ le¿y on niemal bezpoœrednio na osadach trzeciorzêdowych, wprawdzie znacznie wy¿ej ni¿ w otworze 34 (Rado-

20 sty), ale w profilu zredukowanym; równie¿ zestawienie wyników analiz litologiczno-petrograficznych (tab. 2) wskazuje na znaczne podobieñstwo obu tych glin. Dla dolnej warstwy glin zwa³owych w otworze 34 oraz nadleg³ej serii osadów zastoiskowych uzyskano daty TL odpowiednio: 176,6 (+26,5) ka i 152,0 (+22,8) ka (laboratorium Uniwersytetu Gdañskiego), które wskazuj¹ na zlodowacenie Warty. Nale¿y nadmieniæ, ¿e równolegle zbadano próbki z otworów Miêdzylesie i Ró¿ynka, wykonanych dla realizacji arkusza Dobre Miasto SMGP (58), pobrane z kilku poziomów utworów morenowych i zastoiskowych po³o¿onych na ró¿nych g³êbokoœciach w tym samym profilu i uzyskano daty TL 120–186 ka, czyli wszystkie wartoœci mieszcz¹ siê w obrêbie zlodowacenia Warty. Powy¿sze okolicznoœci wskazuj¹ zdaniem autora, ¿e uzyskanych wyników datowañ TL nie mo¿na uznaæ za wiarygodne. Na obszarze arkusza Jeziorany jak równie¿ na arkuszach s¹siednich (dotychczas opracowanych) nie stwierdzono plejstoceñskich osadów organogenicznych, nie zosta³y zatem wykonane ¿adne badania palinologiczne. W tej sytuacji zaproponowana w niniejszym opracowaniu stratygrafia plejstocenu jest oparta na korelacji rozpoznanych wierceniami warstw geologicznych na kilku przekrojach geologicznych w nawi¹zaniu do interpretacji stratygraficznych zaproponowanych na arkuszach s¹siednich, wczeœniej wykonanych, jak równie¿ w opracowaniu Mapy geologicznej w skali 1:200 000, arkusz Olsztyn (28, 29), w tym szczególnie profilu otworu badawczego w Kronowie (otw. 51). Hipotetycznie wyró¿niono zlodowacenie Narwi jedynie na podstawie badañ geoelektrycznych wskazuj¹cych na wystêpowanie zag³êbieñ w powierzchni podczwartorzêdowej wype³nionych osadami o wy¿szej opornoœci ni¿ osady trzeciorzêdowe. Zlodowacenie Nidy udokumentowano wynikami badañ litologiczno-petrograficznych próbek z dwóch otworów kartograficznych. Zlodowacenia Sanu i Odry z wydzieleniem stadia³ów dolnego i górnego oraz Warty z wydzieleniem stadia³ów dolnego i œrodkowego przyjêto na podstawie korelacji wzajemnego po³o¿enia poziomów glin zwa³owych oraz korelacji z profilami na obszarach s¹siednich. Zlodowacenie Wis³y zosta³o udokumentowane badaniami litologiczno-petrograficznymi, przy czym mimo wykonania licznych, g³êbokich sond mechanicznych i przebadaniu pobranych z nich próbek, nie udokumentowano rozdzielnoœci stratygraficznej. Dlatego osady zlodowacenia Wis³y zaliczono do jednego stadia³u — stadia³u g³ównego. Nieudokumen- towane s¹ wydzielone interglacja³y: augustowski, wielki i eemski — jako ewentualne osady rzeczne lub jeziorne zinterpretowano serie mu³kowe i piaszczyste, miejscami z rozproszon¹ substancj¹ organiczn¹.

Zlodowacenia najstarsze Zlodowacenie Narwi

Zlodowacenie Narwi zosta³o wydzielone hipotetycznie dla przedstawienia osadów wystê- puj¹cych prawdopodobnie do g³êbokoœci poni¿ej 70 m p.p.m., jak wynika z interpretacji profilu geo-

21 elektrycznego (SGE) wykonanego na linii przekroju geologicznego C–D (tabl. III). Tak g³êbokie rozciêcia powierzchni podczwartorzêdowej potwierdza otwór kartograficzny w Barczewie, gdzie do g³êbokoœci 64,7 m p.p.m. stwierdzono wystêpowanie glin zwa³owych zinterpretowanych tam jako nale¿¹cych do zlodowacenia Nidy (56). Gliny zwa³owe omi¹¿szoœci do oko³o 30 m wystêpuj¹ prawdopodobnie w g³êbokich obni¿eniach w powierzchni podczwartorzêdowej o erozyjno-egzaracyjnej lub tektonicznej genezie, w pó³nocnej czêœci omawianego obszaru. Na ich wystêpowanie wskazuj¹ wyniki badañ geoelektrycznych (SGE) uzyskanych na profilu wykonanym wzd³u¿ przekroju geologicznego C–D (tabl. III). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wype³niaj¹ prawdopodobnie g³êbokie rozciêcia w powierzchni podczwartorzêdowej, a ich mi¹¿szoœæ mo¿e dochodziæ do 40 m. W Jezioranach (otw. 15) s¹ to szare piaski œrednioziarniste ze ¿wirami i otoczakami oraz ¿wiry z otoczakami; osady te le¿¹ bezpoœrednio na czarnych i³ach mioceñskich (?).

Interglacja³ augustowski (?)

Piaski i mu³ki rzeczno-jeziorne.Piaski i mu³ki ze smugami substancji organicznej, wystêpuj¹ce w Barczewku (otw. 69, g³êb. 94–105,8 m; 39–27,2 m n.p.m.) pod glinami zwa³owymi zaliczonymi do zlodowacenia Nidy, hipotetycznie zinterpretowano jako osady rzeczno-jeziorne.

1 S¹ to piaski drobnoziarniste i mu³ki (Mz wynosi 2,85–3,36 ϕ) ;doœæ dobre wysortowanie wskazuje na d³ugi transport o doœæ jednolitych warunkach hydrologicznych. Do tego poziomu stratygraficznego byæ mo¿e nale¿y zaliczyæ metrowej mi¹¿szoœci wk³adkê ilastych mu³ków podœcielaj¹cych poziom bruku w profilu otworu 15 w Jezioranach na g³êbokoœci oko³o 8 m p.p.m..

Zlodowacenia po³udniowopolskie

Wœród trzech poziomów osadów glacjalnych badaniami litologiczno-petrograficznymi udokumentowano osady zlodowacenia Nidy, natomiast dwa poziomy górne hipotetycznie zaliczono do dwóch stadia³ów zlodowacenia Sanu (San 1).

Zlodowacenie Nidy

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe(dolne) z otoczakami, o mi¹¿szoœci kilkunastu me- trów, z poziomem bruku w sp¹gu, wystêpuj¹ w Jezioranach (otw. 15) pod glinami zwa³owymi, z któ- rych najni¿sz¹ czêœæ zinterpretowano jako nale¿¹c¹ do zlodowacenia Nidy.

1 Parametry uziarnienia w skali ϕ: Μz — œrednia œrednica ziarn, ϕ — log2 œrednicy ziarna (mm).

22 Gliny zwa³owe.Wprofilu otworu 34 w Radostach, na osadach mioceñskich le¿y zwarty kompleks glin zwa³owych o mi¹¿szoœci 34,3 m (g³êb. 143,6–177,9 m; ok. 7,5 m n.p.m.–27 m p.p.m.). Z tego poziomu 14 próbek zosta³o poddanych badaniom litologiczno-petrograficznym (11). S¹ to gliny mu³kowo-piaszczyste z zawartoœci¹ frakcji ilastych. Wartoœæ parametru Mz wykazuje ma³e waha- nia, od 2,30 ϕ w sp¹gu do 2,83 ϕ w stropie, przy generalnie drobniejszym materiale w czêœci

œrodkowej, gdzie Mz wynosi do 3,17 ϕ. Wysortowanie jest bardzo s³abe, proporcjonalnie nieco lepsze w czêœci œrodkowej. Krzywa rozk³adu uziarnienia charakteryzuje siê ostrym maksimum do bardzo leptokurtycznej, co œwiadczy o sta³ych warunkach sedymentacji i Ÿródle materia³u. Wspó³czynniki petrograficzne2 i charakterystyczne dane zestawiono w tabeli 2.

Tabela 2 Wyniki analiz petrograficznych glin zwa³owych zlodowacenia Nidy wed³ug K. Kenig (11)

Opróbowane otwory badawcze Radosty (otw. 34) Barczewko (otw. 69) g³êb. 143,6 – 177,9 g³êb. 85,7 – 94,0 Parametry litologiczne ok. 7,5 m n.p.m. – 27 m p.p.m. ok. 47 – 39 m n.p.m. Wspó³czynniki petrograficzne (œrednie) O/K–K/W–A/B 1,41 – 0,78 – 1,16 1,37 – 0,84 – 1,05

Ska³y krystaliczne 27,9 34,1

Wapienie paleozoiczne 30,7 38,3 w%

Dolomity 6,5 6,6 Sk³ad ¿wirów

Mu³owce paleoceñskie 27,7 10,6

Granaty 50–68 22–59

Amfibole 6–9 11–20 Udzia³ grana- tów i amfiboli w sk³adzie minera³ów¿kich ciê- w %

Do zlodowacenia Nidy zaliczono równie¿ seriê glin zwa³owych wystêpuj¹c¹ w sp¹gu zredu- kowanego profilu osadów plejstoceñskich w otworze 69 w Barczewku (tab. 2) oraz sp¹gow¹ czêœæ (5–23 m p.p.m.) kompleksu glin zwa³owych w S³upach (otw. 63). Mu³ki i piaski zastoiskowe. Seriê zastoiskowych mu³ków ze smugami piasków w dolnej czêœci, a substancji organicznej w czêœci górnej, wystêpuj¹c¹ w Radostach (otw. 34, g³êb. 123–143,6 m), nale¿y prawdopodobnie wi¹zaæ (11) z recesj¹ l¹dolodu Nidy. S¹ to mu³ki w sp¹gu piaszczyste, ku stropowi przechodz¹ce w ilaste — wartoœci Mz zmieniaj¹ siê od 3,43 do 5,26 ϕ, wraz z polepszaj¹cym siê wysortowaniem. We frakcji ciê¿kiej dominuj¹ granaty ze wzrostem ku sp¹gowi od 24 do 64% , przy znacznym udziale biotytów (do 37%).

2 Wspó³czynniki petrograficzne: O/K, K/W i A/B oznaczaj¹ stosunek iloœci okruchów ska³ osadowych do krystalicznych, krystalicznych do wapieni oraz ma³o odpornych na wietrzenie do odpornych.

23 Podobnie zinterpretowano seriê mu³ków i piasków ze smugami substancji organicznej wystê- puj¹cych w profilu otworu 69 (g³êb. 83,2–85,7 m); jednak mo¿e to byæ zarówno lokalne przewarstwie- nie w obrêbie glin zwa³owych, jak i osad jeziorny interstadia³u ma³opolskiego. W zbadanych próbkach z tego poziomu frakcja mu³kowa stanowi oko³o 77%, a du¿y udzia³ minera³ów blaszkowych (biotyty i chloryty —71%) œwiadczy o spokojnej sedymentacji zbiornikowej. Do poziomu tego zaliczono równie¿ drobnoziarniste piaski o mi¹¿szoœci oko³o 11 m po³o¿one pod mi¹¿sz¹ seri¹ glin zwa³owych w profilu otworu 64 w S³upach. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne). Do poziomu tego zaliczono zró¿nicowan¹ seriê osadów piaszczysto-¿wirowych, od py³owatych piasków œrednioziarnistych do piasków gruboziarnistych ze ¿wirami i g³azikami, o mi¹¿szoœci kilkunastu metrów w otworach studziennych (28–30) w Jezioranach. Pozycjê stratygraficzn¹ tej serii osadów pomiêdzy glinami zwa³owymi zlodowaceñ Sanu i Nidy wydaje siê definiowaæ otwór kartograficzny Miêdzylesie wykonany dla opracowania arkusza Dobre Miasto (58), zlokalizowany w pobli¿u zachodniej granicy arkusza Jeziorany (przekrój geologiczny C–D, tabl. III), gdzie wystêpuj¹ szare piaski od drobnoziarnistych do gruboziarnistych, o mi¹¿szoœci 14,4 m (27,5–13,1 m n.p.m.). Seriê tê mo¿na by zaliczyæ równie¿ do zlodowacenia Sanu (z transgresji). Do tego poziomu zaliczono hipotetycznie osady piaszczyste wype³niaj¹ce g³êbokie rozciêcia erozyjne wystêpuj¹ce prawdopodobnie w pó³nocno-zachodniej czêœci omawianego arkusza, na co wskazuj¹ wyniki badañ geoelektrycznych (SGE) uzyskane wzd³u¿ przekroju geologicznego C–D. Se- rie osadów piaszczystych znacznej mi¹¿szoœci rozpoznane tymi badaniami mog¹ wskazywaæ na odna- wianie tych „koryt” w okresach póŸniejszych — w zlodowaceniu Sanu, interglacjale wielkim, zlodowaceniu Odry i interglacjale eemskim.

Zlodowacenie Sanu 1

Stadia³ dolny

Gliny zwa³owe s¹szare, z otoczakami, piaszczyste w sp¹gu, o mi¹¿szoœci od kilkunastu metrów miêdzy Lekitami a Jezioranami (otw. 28–30), ciemnoszare z g³azikami, do oko³o 30 m np. w Jezioranach (otw. 15 i 16), Ustniku (otw. 9) i do ponad 40 m w S³upach (otw. 63, 64 i 66). Omawia- ny poziom wydzielono w profilach otworów archiwalnych, w których wystêpuj¹ serie glin zwa³owych du¿ej mi¹¿szoœci z cienkimi wk³adkami ró¿nych osadów dziel¹cych prawdopodobnie kilka poziomów glin zwa³owych ró¿nych zlodowaceñ. Do zlodowacenia Sanu zaliczono równie¿ cienkie wk³adki glin zwa³owych, prawdopodobnie pozosta³e po erozji z okresu interglacja³u wielkiego, np. w Barczewku (otw. 69), Radostowie (otw. 24 i 25) i w Lekitach (otw. 27).

24 Stadia³ górny

Gliny zwa³owe wBarczewie (otw. CAG 579/66 poza granic¹ arkusza Jeziorany — prze- krój geologiczny H–G, tabl. V) zaliczoono hipotetycznie do tego poziomu, w nawi¹zaniu do danych z po³o¿onego w pobli¿u otworu kartograficznego na arkuszu Barczewo (56). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wydzielono hipotetycznie jako poziom osadów z recesji zlodowacenia Sanu podœcielaj¹cy osady zaliczone do interglacja³u wielkiego. Seria piasków ze ¿wirami o mi¹¿szoœci 11,5 m wystêpuje w Kronowie (otw. 51) bezpoœrednio na i³ach plioceñskich. Osady te zosta³y zaliczone przez A. Mañkowsk¹ i W. S³owañskiego (28, 29) do interglacja³u wielkiego.

Interglacja³ wielki (?)

Wobec braku datowañ palinologicznych do interglacja³u wielkiego zaliczono utwory dziel¹ce poziomy glacjalne reprezentuj¹ce zlodowacenia po³udniowopolskie i œrodkowopolskie; interglacja³ ten zaznaczy³ siê silnymi procesami erozyjnymi. Piaski i mu³ki rzeczno-jeziorne.Wotworze kartograficznym 34 w Radostach na g³êbokoœci 85–123 m (66–28 m n.p.m.) wystêpuje seria piasków ró¿noziarnistych z kawa³kami drewna w sp¹gowej czêœci. W osadzie tym stwierdzono wysok¹ zawartoœæ amfiboli (do 19%) i granatów (do 54%) œwiadcz¹c¹ o dalekim transporcie. W otworze kartograficznym 69 w Barczewku na g³êbo- koœci 53,2 – 78,7 m (79,8–54,3 m n.p.m.) wystêpuje zró¿nicowana seria piasków z mu³kami w stropie, miejscami ze ¿wirami i g³azikami, a miejscami piasków mu³kowatych ze smugami substancji organicznej. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e s¹ to osady rzeczne interglacjalne — hipotetycznie zaliczono je do interglacja³u wielkiego. Podobnie zosta³a zinterpretowana przez A. Mañkowsk¹ i W. S³owañskiego (28, 29) seria piasków drobnoziarnistych i py³owatych oraz mu³ków z rozproszon¹ substancj¹ organiczn¹ w profilu otworu kartograficznego 51 w Kronowie wystêpuj¹ca na g³êbokoœci 123–131,6 m (26–17,4 m n.p.m.) — ekspertyza palinologiczna wykonana dla tych osadów przez Z. Borówko-D³u¿a- kow¹ wykaza³a przemieszane spektra py³kowe czwartorzêdowe i trzeciorzêdowe.

Zlodowacenia œrodkowopolskie

Osady glacjalne zlodowaceñ œrodkowopolskich zachowa³y siê fragmentarycznie — nie tworz¹ ci¹g³ych poziomów, a zatem przedstawiona korelacja stratygraficzna jest orientacyjna. Hipotetycznie wyró¿niono dwa stadia³y zlodowacenia Odry. Górny odpowiada stadia³owi maksymalnemu zlodowacenia œrodkowopolskiego wed³ug schematu stratygraficznego stosowanego na mapie geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Olsztyn (28, 29) i dolny (odpowiadaj¹cy stadia³owi przedmaksymal- nemu), nie wyró¿niony przez wy¿ej cytowanych autorów, którzy jednak w obrêbie stadia³u maksymalnego opisali po dwa poziomy osadów wodnolodowcowych i zastoiskowych. Autor przypuszcza, ¿e na omawianym terenie mog³y siê zachowaæ fragmentarycznie osady glacjalne stadia³u dolnego

25 wraz z osadami zastoiskowymi (drugi poziom, op.cit.). Podobn¹ interpretacjê przyjêto na s¹siednim arkuszu Dobre Miasto (58). W przypadku braku wyraŸnej dwudzielnoœci serie osadów uznane za nale¿¹ce do zlodowacenia Odry zaliczono do stadia³u górnego. Wyró¿niono równie¿ dwa stadia³y zlodowacenia Warty — dolny i œrodkowy, uznaj¹c, ¿e osady stadia³u górnego zosta³y ca³kowicie zerodowane.

Zlodowacenie Odry

Stadia³ dolny

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, miejscami z piaskami drobnoziarnistymi w stropie i w sp¹gu, wystêpuj¹ lokalnie: w Radostach (otw. 34, g³êb. 72–85 m; 79–66 m n.p.m.), w Kronowie (otw. 51 i 52) o mi¹¿szoœci oko³o 20 m i w Miêdzylesiu o mi¹¿szoœci oko³o 15 m (otw. PIG 133955 — otwór kartograficzny, na ark. Dobre Miasto; przekrój geologiczny C–D, tabl. III). Do tego poziomu stratygraficznego zaliczono równie¿ seriê piaszczyst¹ wystêpuj¹c¹ bezpoœrednio na osadach trzecio- rzêdowych, podœcielaj¹c¹ osady zlodowacenia Odry w D¹gach (otw. 58) oraz nawiercone utwory piaszczyste w Nowych W³ókach (otw. 39 — tabl. IV). Gliny zwa³owe.Poziom ten wyró¿niono jako doln¹ czêœæ, rozdzielonego jedynie brukiem, kompleksu glin zwa³owych w Barczewie (otw. CAG 579/66 na ark. Barczewo; przekrój geologiczny H–G — tabl. V). Wystêpuje on na g³êbokoœci 64,5–81,5 m (45,5–28,5 m n.p.m.) w postaci glin szarych i szarobrunatnych, w dolnej czêœci piaszczystych, z g³azikami. Do poziomu tego zaliczono kon- sekwentnie zaledwie 2,5-metrowej mi¹¿szoœci wk³adkê glin zwa³owych w Kronowie (otw. 51, g³êb. 103–105,5; 46 – 43,5 m n.p.m.), zaliczonych przez A. Mañkowsk¹ i W. S³owañskiego (29) do stadia³u górnego (maksymalnego). Poziom ten skorelowano z doln¹ warstw¹ glin zwa³owych w Miêdzylesiu (otw. CAG 133955 — otw. kartograficzny na ark. Dobre Miasto; przekrój geologiczny C–D, tabl. III), po³o¿on¹ na g³êbokoœci 62–67 m (45–40 m n.p.m.), zaliczon¹ do zlodowacenia Odry na podstawie wyników badañ litologiczno-petrograficznych (58). Piaski i mu³ki zastoiskowe.WMiêdzylesiu (otw. CAG 133955 — otw. kartograficzny na ark. Dobre Miasto; przekrój geologiczny C–D, tabl. III) pomiêdzy glinami zwa³owymi zaliczonymi do stadia³ów dolnego i górnego wystêpuj¹ piaski mu³kowate szarozielone, przechodz¹ce miejscami w szare mu³ki py³owate, o mi¹¿szoœci 4,4 m. W Kronowie (otw. 51) s¹ to piaski drobnoziarniste o mi¹¿szoœci 4,2 m ze smugami rozproszonej substancji organicznej i kawa³kami drewna, a w dolnej czêœci piaski ró¿noziarniste z pojedynczymi ¿wirkami.

Stadia³ górny

Gliny zwa³owe.Poziom ten wyró¿niono jako górn¹ czêœæ rozdzielonego jedynie brukiem kompleksu glin zwa³owych w Barczewie (otw. CAG 579/66 na ark. Barczewo — przekrój geologiczny H–G, tabl. V). Wystêpuje on na g³êbokoœci 51–62 m (59–28 m n.p.m.) w postaci szarobrunatnych

26 glin zwa³owych z g³azikami. Do poziomu tego zaliczono ciemnoszare gliny zwa³owe z g³azikami o mi¹¿szoœci: do 32 m w Jezioranach (otw. 15 i 16), do ponad 35 m w Szynowie (otw. 47 i 48), oko³o 30 m w Radostowie (otw.3i4)i oko³o 40 m w S³upach (otw. 64). I³y,mu³ki i piaski zastoiskowe.WS³upach s¹ to mu³ki ciemnoszare o mi¹¿szoœci 18 m (otw. 63, 84–66 m n.p.m.) lub piaski drobnoziarniste o mi¹¿szoœci 8 m (otw. 66). Do poziomu tego zaliczono ciemnoszare i³y o mi¹¿szoœci 16 m w Barczewie (otw. CAG 579/66 na ark. Barczewo — przekrój geologiczny H–G, tabl. V), w nawi¹zaniu do danych (56) z po³o¿onego w pobli¿u otworu kartograficznego Barczewo, oraz seriê piasków drobnoziarnistych ¿ó³tych, szarych i ciemnoszarych z wk³adkami mu³ków ¿ó³toszarych i ciemnoszarych o ³¹cznej mi¹¿szoœci 19 m, le¿¹cych w Ró¿nowie (otw. CAG 3331/135 na ark. Dobre Miasto — przekrój geologiczny E–F) na g³êbokoœci 20–39 m (116,5–97,5 m n.p.m.). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ jako niemal ci¹g³y poziom na obszarze prawie ca³ego arkusza Jeziorany. W Radostach (otw. 34) le¿¹ one na g³êbokoœci 36–72,5 m (115–79,0 m n.p.m.). S¹ to piaski ró¿noziarniste z przewag¹ frakcji œrednioziarnistej (21–46%), s³abo wysortowane, z dominuj¹c¹ zawartoœci¹ (ponad 70%) asocjacji granaty + amfibole w sk³adzie minera³ów ciê¿kich. S¹ to osady doœæ dalekiego transportu i stabilnych warunków hydrologicznych (11). Do poziomu tego zaliczono piaski drobno- i œrednioziarniste w Barczewku (otw. 69) o mi¹¿szoœci 25,5 m, a w Lekitach (otw. 27) o mi¹¿szoœci 14,7 m. W Kronowie (otw. 51) s¹ to piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami o mi¹¿szoœci 19,5 m (74,5–55 m n.p.m.).

Zlodowacenie Warty

Przyjêto, ¿e erozja i egzaracja z okresu zlodowacenia Wis³y w znacznym stopniu usunê³a osady zlodowacenia Warty i interglacja³u eemskiego. Osady zlodowacenia Warty zachowa³y siê jedynie fragmentarycznie lub ca³kowicie ich brak. Przyjêto, ¿e na omawianym obszarze nie zachowa³y siê osady stadia³u górnego. Dwa poziomy glin zwa³owych zlodowacenia Warty rozdzielone osadami rzeczno-jeziornymi (interstadialnymi?) lub zastoiskowymi i wodnolodowcowymi s¹ dobrze czytelne jedynie w profilu otworu kartograficznego 51 w Kronowie (28, 29). W innych profilach otworów archiwalnych wystêpuj¹ one zwykle w niewielkich soczewkach lub w kompleksach wiêkszej mi¹¿szo- œci, nawet do ponad 30 m (np. w rejonie Kalis, otw. 7 i 8), wraz z glinami stadia³u œrodkowego, nieraz rozdzielone jedynie brukiem.

Stadia³ dolny

Mu³ki i piaski zastoiskowe, drobnoziarniste i mu³kowate, szare, wystêpuj¹ w Bar- czewskim Dworze (otw. 75, g³êb. 32–58 m; 107,2 – 81,2 m n.p.m.). Mu³ki piaszczyste ciemnoszare

27 w Kronowie maj¹ mi¹¿szoœæ 17 m (otw. 52, 88–71 m n.p.m.). S¹ to osady lokalnego zbiornika — nie stwierdzono ich wystêpowania poza rejonem Kronowo – Barczewo. Gliny zwa³owe.WKronowie s¹ to gliny piaszczyste lub silnie piaszczyste ze ¿wirami, szare, w stropie ¿ó³toszare, o mi¹¿szoœci 16,4 m (otw. 51, 90,9–74,5 m n.p.m.).

Interstadia³ (?)

Piaski i mu³ki rzeczno-jeziorne.Poziom ten wydzielono hipotetycznie jedynie na podstawie profilu otworu kartograficznego 51 w Kronowie, gdzie wystêpuje odwrócony cykl osadów o ³¹cznej mi¹¿szoœci 11,1 m (102–90,9 m n.p.m.) — od masywnych, szarych mu³ków z pojedynczymi ziarnami ¿wirów w sp¹gu, przez jasnoszare piaski py³owate z wk³adkami piasków drobnoziarnistych z kawa³kami drewna, do jasnoszarych piasków drobno- i ró¿noziarnistych z pojedynczymi ziarnami ¿wirków w stropie.

Stadia³ œrodkowy

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zg³azikami, o mi¹¿szoœci 8,1 m, wystêpuj¹ nad wy¿ej opisanymi osadami w Kronowie (otw. 51) i mog¹ stanowiæ górn¹ czêœæ cyklu sedymentacyjnego. Do poziomu tego zaliczono œrodkow¹ czêœæ wielkiego kompleksu osadów piaszczysto-¿wirowych w rejonie Studnica – Studzianka – Gradki (otw. 21, 24, 25, 32 i 33 — przekrój geologiczny E–F, tabl. IV). Gliny zwa³owe py³owate z pojedynczymi ziarnami ¿wirów o œrednicy do 2 cm, ¿ó³tobru- natne, o mi¹¿szoœci 2,4 m, stwierdzono w Kronowie (otw. 51). Jak ju¿ wspomniano wy¿ej, zredukowane erozyjnie gliny zwa³owe stadia³u œrodkowego mog¹ wystêpowaæ wspólnie z glinami stadia³u dolnego w kompleksach o mi¹¿szoœci do ponad 30 m, przy czym ich dwudzielnoœæ nieraz zosta³a stwierdzona g³ównie w postaci poziomu bruku (np. otw. 8) lub wk³adki piaszczystej (np. otw. 39).

Interglacja³ eemski (?)

Wobec braku osadów organogenicznych, a co za tym idzie — datowañ palinologicznych, interglacja³ eemski wydzielono hipotetycznie w obrêbie kompleksu osadów piaszczystych o mi¹¿szoœci do ponad 40 m, wystêpuj¹cych pod glinami zwa³owymi ostatniego zlodowacenia g³ównie w œrodkowej czêœci arkusza Jeziorany. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e z okresu interglacja³u eemskiego pochodz¹ doœæ g³êbokie i w¹skie rozciêcia erozyjne wype³nione piaskami, na których wystêpowanie w pó³nocno-zachodniej czêœci omawianego obszaru wskazuj¹ wyniki badañ elektrooporowych wykonanych wzd³u¿ przekroju geologicznego C–D (tabl. III).

28 Piaski rzeczne drobno- i œrednioziarniste, szare, o mi¹¿szoœci 15 m, z 30-centy- metrow¹ warstewk¹ ciemnoszarych mu³ków ilastych w stropie, wystêpuj¹ w profilu otworu kartograficznego w Lekitach (otw. 27, g³êb. 40–55 m; 120–105 m n.p.m.). Do poziomu tego byæ mo¿e nale¿y czêœciowo zaliczyæ równie¿ seriê piasków drobnoziarnistych i mu³ków w rejonie Ustnik – Wojtówko o mi¹¿szoœci do ponad 25 m (otw. 9, 12, 13 — prze- krój geologiczny C–D).

Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y

Osady zlodowacenia Wis³y s¹ jedynymi osadami plejstoceñskimi maj¹cymi wychodnie na obszarze arkusza Jeziorany. Tworz¹ one ci¹g³y poziom o mi¹¿szoœci zwykle od kilkunastu do ponad 50 m, a w du¿ych formach akumulacyjnych nawet do ponad 80 m, pokrywaj¹cy ca³¹ powierzchniê arkusza, miejscami le¿¹cy pod osadami holoceñskimi. Wobec braku stanowisk stratotypowych oraz datowañ osadów, ustalenia stratygraficzne oparto na analizie profili otworów wiertniczych i licznych, g³êbo- kich sond mechanicznych zestawionych na przekrojach geologicznych (mapa, tabl. III–V). Uzu- pe³nieniem s¹ wyniki badañ litologiczno-petrograficznych próbek glin zwa³owych zestawione w tabeli 3. Dane te nie upowa¿niaj¹ do rozpoziomowania osadów zlodowacenia Wis³y, a zatem zinterpretowano je jako nale¿¹ce do stadia³u g³ównego.

Tabela 3 Wyniki analiz petrograficznych glin zwa³owych zlodowacenia Wis³y zaliczonych do stadia³u g³ównego, wed³ug K. Kenig (11)

G³êbokoœæ Liczba Wspó³czynniki petrograficzne Usytuowanie miejsca Lokalizacja (m) próbek O/K–K/W –A/B pobrania próbek 2–3 1 2,54–0,45–1,68 Radosty otw. 34 wysoczyzna, dwa poziomy 6,5–11,5 3 2,22–0,48–1,84

Kronowo (¿wirownia) 3,0–3,1 1 1,26–0,86–1,05 gliny sp³ywowe na ozie (123)* ok. 15–18 3 2,14–0.49–1,88 fa³d glacitektoniczny 15–17 1 0,95–1,05–0,95 gliny sp³ywowe pod kemem SM 3** (132) 3–10 3 2,30–0,48–1,80 wysoczyzna SM 4 (131) 12,5–14 1 1,34–0,77–1,20 gliny sp³ywowe pod zastoiskiem SM 11 (139) 6–12 2 2,28–0,48–1,92 gliny pod plateau kemowym SM 15 (142) 12,5–16 3 1,84–0,61–1,43 gliny sp³ywowe, zag³êbienie SM 44 (75) bezodp³ywowe 6–10 2 1,94–0,55–1,68 wysoczyzna SM 45 (37) 3–7 2 1,57–0,74–1,12 gliny sp³ywowe (?), wysoczyzna SM 71 (122) obok ozu 4–6 1 2,15–0,52–1,54 wysoczyzna, kulminacja wzgó- SM 73 (109) rza 6–8 1 1,48–0,82–0,91(?)

* Punkty dokumentacyjne z numeracj¹ wed³ug mapy geologicznej ** Sondy mechaniczne z numeracj¹ Ÿród³ow¹

29 W stadiale g³ównym mo¿na wyró¿niæ cztery zasadnicze poziomy stratygraficzne: dwa dolne (z okresu transgresji ?) — zastoiskowy i wodnolodowcowy, g³ówny poziom sedymentacji glacjalnej wraz z formami z okresu deglacjacji oraz poziom górny recesyjny wodnolodowcowo-zastoiskowy. Pozycja stratygraficzna dwóch dolnych poziomów jest problematyczna, mog¹ one obejmowaæ osady starszych stadia³ów zlodowacenia Wis³y, a nawet czêœciowo interglacja³ eemski — dotyczy to w szczególnoœci poziomu zastoiskowego. Poziom glacjalny zaliczony w ca³oœci do stadia³u g³ównego obejmuje gliny zwa³owe stanowi¹ce przewa¿nie zwarty kompleks znacznej mi¹¿szoœci sporadycznie dwudzielny (np. w otw. 34) lub jeszcze rzadziej w postaci szeregu warstw oddzielonych osadami przemytymi (np. w otw. 27). Jak ju¿ wspomniano powy¿ej, wyniki badañ przeprowadzonych w ramach realizacji arkusza Jeziorany nie upowa¿niaj¹ do wyró¿nienia ni¿szych stadia³ów zlodowacenia Wis³y. Gliny zwa³owe równie¿ buduj¹ lub pokrywaj¹ ró¿norodne formy akumulacyjne. Recesyjny poziom wodnolodowcowo-zastoiskowy obejmuje osady i formy powsta³e w kilku kolejnych etapach deglacjacji omawianego obszaru. S¹ to co najmniej dwa poziomy sandrowe, trzy poziomy tarasów kemowych oraz prawdopodobnie dwie generacje lokalnych zastoisk. Mu³ki,i³y i piaski zastoiskowe. WBarczewie, poza po³udniow¹ granic¹ omawianego arkusza, w kilku otworach studziennych ujêcia miejskiego, stwierdzono wystêpowanie zwartych i³ów szarych, a w dolnej czêœci ciemnoszarych, na g³êbokoœci od oko³o6mdooko³o 63 m (103–46 m n.p.m.). W jednym z tych otworów i³y s¹ dwudzielne (otw. CAG 579/66 na ark. Barczewo — przekrój geologiczny H–G, tabl. V), rozdzielone warstw¹ „gliny z domieszk¹ i³u” na g³êbokoœci 31–35 m. Ze wzglêdu na znaczn¹ mi¹¿szoœæ serii zastoiskowej i jej niskie po³o¿enie przyjêto hipotetycznie, ¿e s¹ tu dwa poziomy zastoiskowe: dolny, zaliczony do zlodowacenia Odry w nawi¹zaniu do danych z po³o¿onego w pobli¿u wiercenia kartograficznego Barczewo (56), i górny — zaliczony do zlodowacenia Wis³y. Do poziomu tego byæ mo¿e nale¿y czêœciowo zaliczyæ równie¿ seriê piasków drobnoziarnistych i mu³ków w rejonie Ustnik – Wojtówko (otw. 9, 12 i 13) o mi¹¿szoœci do ponad 25 m oraz podobne osady o mi¹¿szoœci 15 m w Orzechowie (otw. 1). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) stanowi¹ doœæ powszechnie wystêpuj¹cy poziom podœcielaj¹cy kompleks glin zwa³owych zlodowacenia Wis³y. W profilu otworu kartograficznego 34 (Radosty) do poziomu tego zaliczono osady wystêpuj¹ce na g³êbokoœci 11,5–36 m (139,5–115 m n.p.m.) w postaci cyklu sedymentacyjnego od ¿wirów w sp¹gu do piasków œrednioziarnistych w stropie, z dominuj¹c¹ zawartoœci¹ (73–83%) asocjacji granaty + amfibole w sk³adzie minera³ów ciê¿kich, œwiadcz¹c¹ o doœæ dalekim transporcie. W Lekitach omawiany poziom ma 24 m mi¹¿szoœci (otw. 27, 141–117 m n.p.m.) i wystêpuje w postaci dwóch cykli sedymentacyjnych: dolnego o mi¹¿szoœci

30 13 m, od piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami i pojedynczymi g³azikami w sp¹gu do piasków ró¿noziarnistych, oraz górnego — o mi¹¿szoœci 11 m, od ¿wirów z g³azikami do piasków drobnoziarnistych w stropie. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ — do ponad 35 m — osady te osi¹gaj¹ w œrodkowej czêœci obszaru arkusza w rejonie Krokowo – Lamkowo (otw.: 35–38, 51 i 52). Piaski i ¿wiry lodowcowe, miejscami akumulacji szczelinowej wykazuj¹ zmienne uziarnienie: od drobnoziarnistych piasków z g³azikami do piasków gruboziarnistych ze ¿wirem i g³azikami, zupe³nie nie przemytych — z du¿¹ iloœci¹ frakcji py³owej. Wystêpuj¹ one na powierzchni terenu w rejonie Lekity – Kolonia Krokowo w skomplikowanej sytuacji geologicznej pomiêdzy glinami zwa³owymi zlodowacenia Wis³y (przekrój geologiczny A–B), prawdopodobnie w postaci soczewki o mi¹¿szoœci kilku metrów oraz w postaci „kieszeni” na stromych zboczach zbudowanych z glin zwa³owych i w obni¿eniu. Geneza tych osadów nie jest jasna. Gliny zwa³owe,stanowi¹ce g³ówny poziom glacjalny na omawianym terenie, buduj¹ wy- soczyznê polodowcow¹ na przewa¿aj¹cej czêœci obszaru arkusza Jeziorany. Mi¹¿szoœæ tego poziomu najczêœciej wynosi od kilkunastu do ponad 20 m, miejscami mo¿e dochodziæ do 35 m lub wiêcej, co jest trudne do okreœlenia w przypadku zwartych kompleksów glin zwa³owych tego poziomu, znanych z otworów archiwalnych, w których rzadko opisywane s¹ cienkie poziomy osadów dziel¹cych, obejmuj¹cych jednak najprawdopodobniej kilka poziomów stratygraficznych, np. w Jezioranach (otw. 16) mi¹¿szoœæ takiego kompleksu wynosi prawie 130 m, w Radostowie (otw. 3) — prawie 90 m. Zdarza siê jednak, ¿e omawiany poziom wystêpuje w postaci szeregu warstw glin oddzielonych piaskami, np. w otworze kartograficznym 27 w Lekitach od powierzchni terenu do g³êbokoœci 16 m jest 7 takich warstw. S¹ to zwykle gliny mu³kowo-piaszczyste, nieraz mu³kowo-ilaste, ze ¿wirami i g³azikami, do g³êbokoœci paru metrów zwykle s¹ br¹zowe, ni¿ej ciemnoszare. Sk³ad petrograficzny ¿wirów uzyska- ny w wyniku badañ litologiczno-petrograficznych (11) próbek tych osadów pobranych zarówno z terenu wysoczyzny, jak i z ró¿nych sytuacji morfogenetycznych, przedstawiono w tabeli 3. W otworze kartograficznym 34 w Radostach od powierzchni terenu do g³êbokoœci 11,5 m wy- stêpuj¹ dwie warstwy glin zwa³owych rozdzielone piaskami drobno- i œrednioziarnistymi z piaszczystymi mu³kami o ³¹cznej mi¹¿szoœci 2,2 m. Dolna warstwa glin jest mu³kowo-piaszczysta (frakcja ilasta do 20%, Mz = 3,99–4,39 ϕ ); s¹ one bardzo s³abo wysortowane, krzywa rozk³adu uziarnienia jest stroma i skoœna dodatnio (11). Górna warstwa glin jest ¿wirowo-mu³kowa, Mz = 3,33 ϕ przy bardzo z³ym wysortowaniu, krzywa rozk³adu uziarnienia jest platykurtyczna (sp³aszczona) i skoœna ujemnie. Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e obie omawiane warstwy glin maj¹ bardzo zbli¿one wartoœci wspó³czyn- ników petrograficznych, a wartoœci te dla warstwy dolnej s¹ niemal identyczne z uzyskanymi z pró- bek pobranych ze zwartego poziomu buduj¹cego wysoczyznê (tab. 3, porównaj Radosty otw. 34 i SM 4). Dodatkowo sk³ad minera³ów ciê¿kich w obu warstwach glin i piaskach je dziel¹cych jest

31 bardzo zbli¿ony. Dlatego potraktowano je ³¹cznie jako jeden poziom nale¿¹cy do stadia³u g³ówne- go. W sk³adzie petrograficznym ¿wirów œrednia zawartoœæ ska³ krystalicznych wynosi 22,1%, wapieni paleozoicznych 43,3%, dolomitów 6,4%, a mu³owców lokalnych 8,2%. Nieco odmienne wspó³czynniki petrograficzne wykazuj¹ gliny sp³ywowe pobrane z pokryw form akumulacyjnych, z formy akumulacyjnej w obrêbie wysoczyzny lub z dna zag³êbie- nia bezodp³ywowego (tab. 3). Ró¿nice te wynikaj¹ z ubytku ¿wirów ska³ mniej odpornych na wietrzenie i transport grawitacyjny, jaki mia³ miejsce w przypadku glin sp³ywowych. Pozosta³e parametry litologiczne tych glin wskazuj¹, ¿e stanowi¹ one ten sam poziom stratygraficzny zlodowacenia Wis³y (11). Gliny zwa³owe równie¿ buduj¹ lub pokrywaj¹ ró¿norodne formy akumulacyjne: moreny martwego lodu, formy szczelinowe, kemy, ozy i drumliny. Dla glin zwa³owych buduj¹cych te formy lub pokrywaj¹cych warstw¹ o mi¹¿szoœci powy¿ej 2 m „typowe” osady okreœlonych form zaproponowa- no na mapie geologicznej oddzielne, umowne wydzielenia, a ich zasiêg oznaczaj¹cy kszta³t formy przedstawiono przerywanymi liniami, gdy otacza je ta sama glina zwa³owa, ale buduj¹ca wysoczyznê. Uzyskano w ten sposób wiêksz¹ dok³adnoœæ mapy litologicznej, nie trac¹c jednoczeœnie elementów genetyczno-paleogeograficznych. Gliny zwa³owe drumlinów wystêpuj¹ w rejonie Jesionowo – Gadki, gdzie zosta³y nawiercone sondami mechanicznymi (punkty dok. 78 i 80) do g³êbokoœci 10 m; s¹ to gliny bardzo zwar- te, mu³kowo-ilaste, ze ¿wirami i g³azikami, do g³êbokoœci 5–7 m br¹zowe, ni¿ej ciemnoszare. Gliny zwa³owe akumulacji szczelinowej wystêpuj¹ w postaci pokryw na osadach piaszczysto-¿wirowych buduj¹cych formy szczelinowe, nieraz o nieznacznej mi¹¿szoœci (np. warstwa o mi¹¿soœci 2,7 m br¹zowych doœæ piaszczystych glin ze ¿wirami i g³azikami w kulminacji formy szczelinowej w Radostowie — punkt dok. 11); nieraz mi¹¿szoœæ tych glin mo¿e przekraczaæ 10 m (punkt dok.12). Piaski,¿wiry i sp³ywowe gliny zwa³owe akumulacji szczelinowej w postaci piasków œrednio- i drobnoziarnistych z drobnymi ¿wirkami i przemazami gliniastymi przewiercono do g³êbokoœci 10,5 m na po³udniowy zachód od Studzianki (punkt dok. 40 na przekroju geologicznym E–F, tabl. IV). Natomiast we Fr¹czkach (punkt dok. 84) w lokalnej ¿wirowni ods³aniaj¹ siê g³ównie osady gruboziarniste, ¿wiry z g³azami przewarstwione gruboziarnistymi piaskami ze smugami glin sp³ywowych. Podobne osady z g³azami o œrednicy ponad 1 m ods³aniaj¹ siê w gospodarczej ¿wirowni w Tegutach (punkt dok. 103). Osady tego typu mog¹ mieæ znaczn¹ mi¹¿szoœæ, np. w wyro- bisku ¿wirowni w Kolonii Studnicy, gdzie ods³ania siê oko³o 10-metrowy profil ¿wirów z g³azami i piasków ze ¿wirami, w dnie wyrobiska wykonano sondê mechaniczn¹, któr¹ nie zdo³ano przebiæ

32 tych osadów do g³êbokoœci 20 m. Oznacza to, ¿e wype³nienie szczeliny w lodzie osadami gruboziarnistymi ma mi¹¿szoœæ ponad 30 m. Piaski,¿wiry i sp³ywowe gliny zwa³owe o z ó w zosta³y rozpoznane (36, 65, 66) w rozleg³ych wyrobiskach kopalni (¿wirowni) w Kronowie (punkt dok. 123 na przekroju geologicznym G–H, tabl. V). Oz w Kronowie ma d³ugoœæ oko³o 3 km i szerokoœæ do oko³o 200 m, a przebieg w przybli¿eniu NE – SW, ku po³udniowi nieco skrêcaj¹cy ku SSW. Na odcinku objêtym wyrobiskiem kopalni azymut przebiegu ozu wynosi oko³o 50° i prawdopodobnie odzwierciedla pierwotny zespó³ spêkañ w l¹dolodzie skoœny do kierunku nasuwania siê l¹dolodu, którego azymut w tym rejonie mo¿na okreœliæ na oko³o 180° (38, 39). W kulminacjach poszczególnych wzgórz na ci¹gu ozu osady piaszczysto-¿wirowe ods³aniaj¹ siê na powierzchni terenu, poza kulminacjami s¹ one przykryte sp³ywowymi glinami zwa³owymi (tab. 3) o mi¹¿szoœci dochodz¹cej do kilku metrów, na wschodnim skraju obszaru objêtego eksploatacj¹ mi¹¿szoœæ tego nadk³adu z³o¿a dochodzi do 8 m. Seria piaszczysto-¿wirowa ma mi¹¿szoœæ do ponad 18 m z warstw¹ glin zwa³owych o mi¹¿szoœci 1,5 do 3 m w sp¹gu. S¹ to piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i ¿wiry z g³azami, przewa¿nie warstwowane przek¹tnie. W ramach warsztatów sedymentologicznych (36, 38) wykonano 65 pomiarów kierunków nachylenia warstwowania przek¹tnego w ró¿nych miejscach wyrobiska w profilach osadów nie zabu- rzonych glacitektonicznie, uzyskuj¹c azymut wypadkowego wektora paleoprzep³ywu 211° (wielkoœæ wektora wypadkowego L=73%). Powy¿sze dane wskazuj¹, ¿e transport odbywa³ siê wzd³u¿ przebiegu szczeliny, w której powsta³ oz, w kierunku po³udniowego wschodu. W strefach bocznych ozu, wœród osadów piaszczysto-¿wirowych wystêpuj¹ smugi i soczewki sp³ywowych glin zwa³owych oraz kieszenie ¿wirowo-g³azowe z nieregularnymi klastami glin, tworz¹c kompleksy osadów wodnomore- nowych charakterystyczne dla strefy kontaktu z lodem — w tym przypadku ze œcianami szczeliny (34). Osady ozu wraz z warstw¹ glin zwa³owych w sp¹gu s¹ zaburzone glacitektonicznie w postaci wielkiego fa³du wachlarzowego, przechodz¹cego ku wschodowi w nasuniêcie. Fa³d przeœledzono i zinwentaryzowano w ods³oniêciach w miarê postêpu eksploatacji w latach 1998–2000, na przestrzeni oko³o 500 m. Fa³d ten powsta³ prawdopodobnie w wyniku okresowego zaciskania siê szczeliny w l¹dolodzie ju¿ po jej wype³nieniu. Ruch lodu spowodowa³ równie¿ przeciêcie ozu kilkoma uskokami przesuwczymi i przesuniêcie poszczególnych jego odcinków ku po³udniowi o kilkadziesi¹t metrów. Konstrukcyjna analiza osi fa³du i powierzchni nasuniêcia (na równopowierzchniowej siatce Szmidta) pozwoli³a na wyznaczenie wypadkowego wektora kierunku ruchu lodu — azymut 170°. Na podstawie porównania tego kierunku ruchu lodu, z okresu bezpoœrednio poprzedzaj¹cego recesjê, z kierunkiem pierwotnym z okresu transgresji (azymut oko³o 180°) mo¿na wnioskowaæ, ¿e w ba- danym rejonie nast¹pi³a zmiana kierunku ruchu lodu o oko³o 10° (38, 39).

33 Podobne osady piaszczysto-¿wirowe doœæ gruboziarniste, znacznej mi¹¿szoœci, s¹ eksploato- wane w ¿wirowni w Lekitach (punkt dok. 61). W innych ozach tworz¹cych d³ugie w¹skie wa³y stwierdzono, ¿e mi¹¿szoœæ osadów piaszczysto-¿wirowych wynosi zaledwie kilka metrów, np. w Radostach (punkty dok. 85 i 102) 5,5 m, a w Dercu (punkt dok. 55, na przekroju geologicznym A–B) zaledwie 3 m, pod nimi zaœ wystêpuj¹ gliny zwa³owe. Gliny zwa³owe moren martwego lodu,ocechach litologicznych nie odbiegaj¹cych od cech glin wystêpuj¹cych na wysoczyŸnie, jedynie w kulminacjach bardziej piaszczyste i zwie- trza³e, buduj¹ wzgórza usytuowane wokó³ zag³êbieñ bezodp³ywowych (po bry³ach martwego lodu ?) — np. w rejonie Jezioran, gdzie nie zosta³y przewiercone do g³êbokoœci 20 m (punkt dok. 38, na przekroju geologicznym A–B). Na innych formach uznanych za moreny martwego lodu mi¹¿szoœæ pokrywy gliniastej jest mniejsza i wynosi np. 11 m w Radostowie w kulminacji rozleg³ej formy (punkt dok. 16, na przekroju geologicznym E–F, tabl. IV), oko³o 10 m na wybitnych formach w rejonie Orzechowo – Radostowo (punkty dok.6i8,naprzekroju geologicznym A–B),9mwWoj- tówku (punkt dok. 35) lub tylko 3 m w kulminacji formy na wschód od Kalis (punkt dok. 31) — mog¹ to byæ gliny sp³ywowe. Piaski,¿wiry i sp³ywowe gliny zwa³owe moren martwego lodu to zwykle osady gruboziarniste, piaski ze ¿wirami, z kieszeniami i soczewkami ¿wirów z g³azami oraz soczewkami i przewarstwieniami glin sp³ywowych. Z regu³y osady te s¹ bardzo s³abo przemyte i nawet gruboziarniste ¿wiry zawieraj¹ domieszkê frakcji drobnych. Osady te s¹ dobrze ods³oniête w du- ¿ej ¿wirowni w Dercu (punkt dok. 89). Piaski oraz piaski ze ¿wirami tworz¹ j¹dra du¿ych form akumulacyjnych zinterpretowanych jako moreny martwego lodu otulone glinami zwa³owymi, o czym wspomniano wy¿ej. Gliny zwa³owe kemów, podobnie jak gliny zwa³owe moren martwego lodu, nie ró¿ni¹ siê litologicznie od glin wystêpuj¹cych na wysoczyŸnie. Maj¹ one zró¿nicowan¹ mi¹¿szoœæ nawet w kulminacjach s¹siednich form w obrêbie pola form kemowych Radostowo – Studzianka od 12,5 m (punkt dok. 41), 10,5 m (punkt dok. 45), do 2,5 m (punkt dok. 45, na przekroju geologicznym E–F). Wystêpowanie tak grubej i ci¹g³ej pokrywy masywnych glin zwa³owych na kemach jest nietypo- we i powoduje, ¿e uznanie form z grub¹ pokryw¹ gliniast¹ za kemowe jest dyskusyjne (patrz rozdzia³ „Jednostki i formy geomorfologiczne”) i wymaga dalszych szczegó³owych badañ. P i a s k i i ¿ w i r y k e m ó w . Niektóre izolowane pagórki kemowe (patrz rozdzia³ „Jednostki i formy geomorfologiczne”) s¹ zbudowane z piasków ze ¿wirami, np. w rejonie Nowe W³óki – D¹gi i Barczewko – Barczewo. Wœród tych osadów zwykle jednak nie wystêpuje materia³ grubszy ni¿ drobnoziarniste ¿wiry. Formy te mo¿na interpretowaæ jako kemy fluwioglacjalne powsta³e w wyniku sedymentacji wód roztopowych p³yn¹cych w szczelinach w martwym lodzie lub miêdzy jego bry³ami.

34 Oddzielne zagadnienie stanowi¹ formy skupione w dwa wy¿ej dyskutowane pola form kemowych. Osady buduj¹ce j¹dra form po³o¿onych w rejonie Radostowo – Studzianka (przekrój geologiczny E–F) to zwykle piaski ró¿noziarniste z drobnoziarnistymi ¿wirami. Natomiast wielka forma po³o¿ona po wschodniej stronie Studzianki (punkty dok. 47, 48 i 50) ma budowê z³o¿on¹ — wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste i py³owate z przewarstwieniami mu³ków, ale te¿ przewarstwienia piasków ró¿- noziarnistych ze ¿wirami oraz wk³adki gliniaste. Zró¿nicowan¹ budowê maj¹ równie¿ formy w rejonie Derc – Radosty (punkty dok. 86–88, przekrój geologiczny A–B). W profilu sondy mechanicznej usytuowanej w kulminacji jednej z tych form (punkt dok. 88) do g³êbokoœci 3,5 m wystêpuj¹ piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i drobnymi g³azikami, poni¿ej do 7,5 m piaski gliniaste ze ¿wirami z wk³adk¹ glin w sp¹gu, do 10,5 m piaski drobnoziarniste ilaste ze ¿wirami z poziomem bruku w sp¹gu, do 12 m piaski drobno- i œrednioziarniste, do 20 m piaski drobnoziarniste, a do 24 m piaski py³owate i mu³ki. Piaski,piaski py³owate i mu³ki kemów buduj¹ czêœciowo j¹dra niektórych wy¿ej opisanych zagadkowych form w rejonach Radostowo – Studzianka i Derc – Radosty uznanych za kemowe. Niektóre z form wystêpuj¹cych w rejonie Derc – Radosty mo¿na uznaæ za typowe kemy limno- glacjalne, bez pokrywy glin zwa³owych — np. w punkcie dokumentacyjnym 86, (przekrój geologiczny A–B) w kulminacji formy do g³êbokoœci 24 m przewiercono doœæ monotonn¹ seriê pia- sków bardzo drobnoziarnistych i py³owatych bardzo jasnobe¿owych z wk³adkami mu³ków be¿owych. Osady drobnoziarniste buduj¹ szereg pagórków kemowych szczególnie w po³udniowo-wschodniej czêœci arkusza, w obrêbie tarasów kemowych i plateau kemowego na wschód od Barczewa oraz w rynnach subglacjalnych. Typowym przyk³adem tych osadów mo¿e byæ oko³o 6-metrowy profil ods³aniaj¹cy siê w piaskowni na wschód od Barczewa (punkt dok. 150), w postaci drobnoziarnistych i py³owatych piasków z dobrze czytelnymi zespo³ami struktur sedymentacyjnych charakterystycznych dla bardzo s³abego pr¹du, okresowo zanikaj¹cego, oraz sedymentacji w wo- dzie stoj¹cej p³ytkiego zbiornika. Osady te, przewiercone w dnie wyrobiska do g³êbokoœci 10 m, s¹ podœcielone poziomem bruku, a nastêpnie seri¹ piasków ze ¿wirami, co wskazuje, ¿e omawiany kem jest „zakorzeniony” do g³êbokoœci oko³o 10 m poni¿ej obecnej powierzchni otaczaj¹cego terenu. Piaski sandrowe, miejscami sp³ywowe gliny zwa³owe w rynnach subglacjalnych wyró¿niono umownie dla odró¿nienia ich od przylegaj¹cych osadów sandrowych i tarasów kemowych. S¹ to osady bardzo zró¿nicowane litologicznie i strukturalnie, co jest charakterystyczne dla tego typu osadów bezpoœredniego kontaktu lodowego (34). Interesuj¹cy, oko³o 10- metrowy profil tych osadów ods³ania siê w stromym zboczu rynny na pó³nocny zachód od Barcze- wa (punkt dok. 144). Wyró¿niono tu od do³u nastêpuj¹ce serie osadów: piaski drobno- i œrednioziarni- ste z pojedynczymi ¿wirkami warstwowane poziomo z licznymi cienkimi smugami i soczewkami

35 br¹zowych sp³ywowych glin zwa³owych z g³azikami, piaski ró¿noziarniste warstwowane poziomo ¿wirami z g³azikami, piaski drobno- i œrednioziarniste ze smugami mu³ków przechodz¹ce ku górze w mu³ki be¿owe z laminacj¹ riplemarkow¹, piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami warstwowane skoœnie oraz ¿wiry z g³azikami i piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami warstwowane przek¹tnie. Zasiêg poziomy tych osadów na zewn¹trz od krawêdzi rynny jest trudny do okreœlenia, gdy¿ zazêbiaj¹ siê one z innymi osadami, dlatego granice ich wystêpowania narysowano na mapie geologicznej liniami przerywanymi. Mi¹¿szoœæ tych osadów nie jest znana. W dnie w¹skiej rynny przecinaj¹cej po³udnikowo plateau kemowe na pó³nocny wschód od Barczewa (na mapie geologicznej nie wyró¿niono wzd³u¿ niej omawianych osadów rynnowych) pod holoceñskimi osadami deluwialno-rzecznymi z substancj¹ organiczn¹ wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste, przewarstwione mu³kami lub piaskami ró¿noziarnistymi ze ¿wirami; osadów tych nie przewiercono do g³êbokoœci 22 m (punkt dok.126). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe sandrowe (œrodkowe) wystêpuj¹ na powierzchni terenu w postaci dwóch po³udnikowych pasów w zachodniej i œrodkowej czêœci arkusza (patrz rozdzia³ o jednostkach i formach geomorfologicznych). W pó³nocnej czêœci pasa œrodkowego s¹ to piaski drobno- i œrednioziarniste ze ¿wirem i przemazami piasków gliniastych (smugami roz- mytych glin sp³ywowych) o mi¹¿szoœci kilku metrów (np. 5,5 m — punkt dok. 106 na przekroju geologicznym A–B), a w po³udniowej czêœci tego pasa w rejonie Barczewa (otw. 73) mi¹¿szoœæ pia- sków ze ¿wirami wynosi 7 m. W rejonie Nowe W³óki – D¹brówka Wielka (zachodni pas sandrowy) s¹ to ¿wiry i piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i g³azikami, w dolnej czêœci nieraz nieco zaglinione, o mi¹¿szoœci 14–20 m (otw. 39 i 45; punkty dok. 99 i 100 — na przekroju geologicznym E–F). Pokry- wa omawianych osadów sandrowych w obszarach ich pó³nocnych zakoñczeñ jest cienka, nie przekracza 2 m mi¹¿szoœci, le¿¹ one tam bezpoœrednio na glinach zwa³owych zlodowacenia Wis³y buduj¹cych powierzchniê wysoczyzny. Piaski tarasów kemowych, miejscami sandrowe.Trzy poziomy tarasów kemowych opisano w rozdziale o jednostkach i formach geomorfologicznych. S¹siaduj¹ one z pozioma- mi sandrowymi zbudowanymi nieraz z podobnych osadów, a miejscami morfologiczne granice pomiêdzy poziomem sandrowym a tarasem kemowym s¹ nieostre. Dotyczy to w szczególnoœci I tarasu kemowego, który w pó³nocnej czêœci jest zbudowany z piasków ze ¿wirami, a krawêdŸ oddzie- laj¹ca go od pola sandrowego zanika. Dlatego na mapie geologicznej granice te narysowano liniami przerywanymi. Zwykle jednak osady buduj¹ce poziomy zaklasyfikowane jako tarasy kemowe to piaski drobnoziarniste, czêsto py³owate. Dotyczy to równie¿ tarasu I , który ku po³udniowi jest zbudowany stopniowo z coraz drobniejszego piasku, co wydaje siê œwiadczyæ o kierunku transportu materia³u z pó³nocy ku po³udniowi — najdalej od l¹dolodu dociera³ materia³ najdrobniejszy. Mi¹¿szoœæ piasków drobnoziarnistych, miejscami mu³kowatych w Lamkówku (otw. 49) wynosi 10 m.

36 Ku po³udniowi, w rejonie Szynowa (punkt dok. 118), s¹ to osady tworz¹ce do g³êbokoœci 14 m odwró- cony cykl sedymentacyjny — od piasków drobnoziarnistych w górnej czêœci, przez piaski py³owate ku do³owi przechodz¹ce w mu³ki z i³em mu³kowatym w sp¹gu. Poni¿ej, do g³êbokoœci 22 m wystêpuj¹ osady w normalnym cyklu sedymentacyjnym — piaski drobnoziarniste w stropie, ku do³owi piaski ró¿noziarniste z rosn¹c¹ domieszk¹ ¿wirów, z poziomem ¿wirowo-kamienistym w sp¹gu. Podobnie nieco dalej ku po³udniowi (punkt dok. 119), gdzie mi¹¿szoœæ cyklu osadów tarasowych od piasków drobnoziarnistych w stropie do i³ów mu³kowatych w sp¹gu ma 16 m, poni¿ej wystêpuj¹ piaski ró¿noziarniste, ku do³owi o grubszym ziarnie, ze ¿wirami i poziomem bruku na g³êbokoœci 19,5 m. Mi¹¿szoœæ górnego cyklu jest w przybli¿eniu zgodna z wzglêdn¹ wysokoœci¹ tarasu, rosn¹c¹ ku po³udniowi i ten górny cykl prawdopodobnie nale¿y uznaæ za kemowy, natomiast podœcielaj¹ce piaski ze ¿wirami w cyklu normalnym — jako wodnolodowcowe. Osady II tarasu kemowego zosta³y rozpoznane w S³upach (otw. 63–66, punkt dok. 134, na przekroju geologicznym A–B); ich mi¹¿szoœæ mo¿e przekraczaæ 20 m i równie¿ wystêpuj¹ one w postaci odwróconego cyklu sedymentacyjnego — od piasków drobnoziarnistych w czêœci górnej do mu³ków ilastych w sp¹gu. Piaski i piaski py³owate plateau kemowego,miejscami zastoiskowe s¹siaduj¹ z bardzo podobnymi osadami tarasów kemowych i zastoiska, dlatego te nieostre granice na mapie zosta³y narysowane liniami przerywanymi. Osady te wystêpuj¹, podobnie jak w przypadku tarasów kemowych, w postaci odwróconego cyklu sedymentacyjnego — od piasków œrednioziar- nistych z pojedynczymi drobnymi ¿wirkami w czêœci górnej do piasków py³owatych w sp¹gu (profil o mi¹¿szoœci oko³o 17 m — punkt dok. 127), lub nawet mu³ków ilastych w sp¹gu (profil o mi¹¿szoœci oko³o 10 m — punkty dok. 152 i 153). Omawiane osady le¿¹ nieraz cienk¹ warstw¹ o mi¹¿szoœci kilku metrów bezpoœrednio na glinach zwa³owych ci¹g³ego poziomu zlodowacenia Wis³y (np. otw. 80 i 81), a nieraz s¹ podœcielone piaskami ze ¿wirami wodnolodowcowymi le¿¹cymi na glinach (otw. 69, 79). I³y i mu³ki zastoiskowe, miejscami kemów wystêpuj¹ w po³udniowej czêœci arkusza w rejonie Barczewko – Barczewo. S¹ to zwykle osady barwy br¹zowej bardzo podobne makroskopowo do glin zwa³owych, co by³o powodem, ¿e na mapie geologicznej w skali 1: 200 000 arkusz Olsztyn (28, 29) zosta³y okreœlone jako „glina zwa³owa w facji ilastej”. Rzeczywiœcie, granica miêdzy tymi osadami a glinami zwa³owymi buduj¹cymi wysoczyznê na pó³noc od Barczewka jest trudna do uchwycenia, gdy¿ w wyniku rozmywania glin wodami zastoiska powsta³a cienka pokrywa osadów przejœciowych — gliniastych, ale bez grubego materia³u, np. na pó³noc od Barczewka (punkt dok. 112) na br¹zowych glinach zwa³owych ze ¿wirami i g³azikami le¿¹ osady gliniaste bezstrukturalne bez grubego materia³u, odwapnione, o mi¹¿szoœci 1 m, a na nich i³y br¹zowe, laminowane py³em be¿owopopielatym, o mi¹¿szoœci 4 m. Dalej ku po³udniowi, w centrum zastoiska, osady te s¹ rytmicz-

37 nie warstwowane o normalnej wapnistoœci i mo¿na je okreœliæ jako i³y warwowe. Kilkumetrowe ods³oniêcie tych osadów znajduje siê na po³udniowym brzegu Jeziora Linowskiego ju¿ poza po³udniow¹ granic¹ arkusza Jeziorany. Omawiane osady powsta³y w zastoisku, jakie utworzy³o siê w schy³kowej fazie deglacjacji omawianego obszaru i pokrywaj¹ cienk¹ warstw¹ zarówno gliny zwa³owe buduj¹ce falist¹ powierzchniê wysoczyzny, jak i piaski ze ¿wirami (miejscami osady wodnomorenowe) rynnowe, czêœciowo sandrowe, piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (sandrowe) górne, piaski tarasów kemowych (miejscami sandrowe), piaski i piaski py³owate plateau kemowego (miejscami zastoiskowe). Piaski,miejscami ¿wiry,wodnolodowcowe (górne) s¹ to piaski g³ównie drobnoziarniste, w sp¹gu nieraz z drobnymi ¿wirami. Zwykle maj¹ niewielk¹ mi¹¿szoœæ — do paru me- trów. Wystêpuj¹ w po³udniowo-zachodnim naro¿u obszaru arkusza, gdzie le¿¹ na piaskach ze ¿wirami sandrowych lub na glinach zwa³owych (punkt dok. 3) oraz cienk¹ pokryw¹ o mi¹¿szoœci poni¿ej2mna glinach zwa³owych i na glinach zwa³owych moren martwego lodu. Wysokoœciowe po³o¿enie tej pokrywy jest bardzo zró¿nicowane: od 85 do 150 m n.p.m. Osady te wystêpuj¹ równie¿ lokalnie w p³ytkich obni¿eniach wysoczyzny w rejonie Studzianki i na pó³noc od Derca. We wszystkich trzech wymienionych obszarach na omawianych osadach lokalnie le¿¹ i³y i mu³ki powsta³e w niewielkich i p³ytkich zbiornikach bezodp³ywowych. Wydaje siê, ¿e omawiane osady zosta³y osadzone przez wody roztopowe o niewielkim i nie zorganizowanym przep³ywie w schy³kowej fazie deglacjacji. I³y i mu³ki zbiorników bezodp³ywowych wystêpuj¹ w trzech wy¿ej wymienionych obszarach. S¹ to i³y szaroniebieskawe, o mi¹¿szoœci: 4,5 m w rejonie Studzianki (punkt dok. 44),6mwrejonie Derca (punkt dok. 53), kilkudziesiêciu centymetrów w rejonie Miêdzylesia (NW naro¿e obszaru arkusza). Osady te ku do³owi s¹ mu³kowate i piaszczyste w sp¹gu, bezstrukturalne, odwapnione. Le¿¹ zwykle na piaskach wodnolodowcowych. W S³upach (SW naro¿e obszaru arkusza) podobne osady, równie¿ w lokalnym p³ytkim zag³êbieniu, le¿¹ na piaskach tarasów kemowych.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Gl i ny p i aszczyste deluwialne orazp i aski deluwialne.Osady zboczowe s¹ zró¿nicowane litologicznie w zale¿noœci od osadów buduj¹cych okoliczne stoki. S¹ to osady bezstrukturalne i odwapnione. Ich mi¹¿szoœæ w suchych dolinkach i zag³êbieniach bezodp³ywowych dochodzi do kilku metrów. Stosunkowo rzadko pokrywaj¹ cienk¹ warstw¹ p³askie powierzchnie glin zwa- ³owych. Piaski eoliczne drobnoziarniste, miejscami z domieszk¹ piasków œrednioziarnistych, wy- stêpuj¹ na omawianym obszarze sporadycznie, ich mi¹¿szoœæ nie przekracza 2 m. Wystêpuj¹ na glinach zwa³owych w postaci niewielkiego p³atu na wysoczyŸnie na po³udniowy wschód od D¹brówki

38 Wielkiej; na piaskach i piaskach py³owatych plateau kemowego, miejscami zastoiskowych, w postaci niewielkich powierzchni w po³udniowo-wschodnim naro¿u obszaru arkusza; na i³ach i mu³kach zastoiskowych, miejscami kemowych, w rejonie Barczewskiego Dworu i Marun. Piaski i ¿wiry sto¿ków nap³ywowych (proluwialne) to piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i g³azikami, nieraz gliniaste, bezstrukturalne, obocznie zazêbiaj¹ce siê z deluwiami. Wystê- puj¹ u podnó¿a stromych stoków dolin i rynien, przy ujœciach bocznych suchych dolinek aktualnie za- wieszonych. S¹siednie sto¿ki nieraz ³¹cz¹ siê tworz¹c wypuk³e wa³y, np. w rynnie subglacjalnej Lamkowo – Barczewo. Mi¹¿szoœæ tych osadów mo¿e dochodziæ do kilku metrów. Piaski den dolinnych rzeczne, miejscami deluwialne.S¹toprzemyte piaski ró¿noziarniste o mi¹¿szoœci do paru metrów osadzone w korytach Pisy, Orzechówki, Kirsny i mniejszych cieków bez nazw. Gliny, ¿wiry i g³azy rezydualne wystepuj¹ jedynie na niewielkim obszarze w Leki- tach w postaci pokrywy kamienisto-¿wirowo-gliniastej o mi¹¿szoœci kilkudziesiêciu centymetrów na piaskach i ¿wirach lodowcowych, miejscami akumulacji szczelinowej.

c. Holocen

Piaski i namu³y sto¿ków nap³ywowych.S¹topiaski drobnoziarniste bardzo s³abo wysegregowane, miejscami nieco gliniaste, miejscami z kawa³kami drewna i rozproszonym detrytu- sem roœlinnym, miejscami przechodz¹ce w namu³y typu madowego z domieszk¹ substancji organicznej. Tworz¹ p³askie sto¿ki zazêbiaj¹ce siê obocznie z deluwiami. Wystêpuj¹ np. w rejonie Barczewka przy ujœciu Orzechówki do jeziora Wad¹g, gdzie granica z piaskami tarasu kemowego jest nieostra, oraz u ujœcia Kirsny do torfowiska na pó³noc od Orzechowa. Mi¹¿szoœæ tych osadów jest niewielka, rzêdu 2–3 m. Kreda jeziorna oraz gytie wystêpuj¹ na niewielkich obszarach nieraz pod cienkim przykryciem torfów, wokó³ zarastaj¹cych jezior i jako wype³nienie wyschniêtych ju¿ mis pojeziernych, w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza Jeziorany. Makroskopowo granica pomiêdzy tymi osadami zwykle jest nieostra. Jako kredê jeziorn¹ uznano osady bardzo silnie wapniste, bia³e lub jasnoszare, natomiast jako gytie — osady be¿owo-zielonkawo-br¹zowe organiczne. W T³okowie (pó³nocno-wschodnie naro¿e obszaru arkusza) w ramach prac archeologiczno-geologicznych zbadano profil osadów organogenicznych o mi¹¿szoœci 4 m wype³niaj¹cych osuszon¹ misê pojeziern¹ (72). Na glinach zwa³owych tworz¹cych dno zbiornika le¿y warstewka i³ów, a nastêpnie gytie detrytusowo-ilaste z piaskami w stropie, datowanymi TL na 9999 +110 lat BP. Wy¿ej le¿¹ kolejno gytie ila- sto-wapienne, wapienne, detrytusowo-wapienne i detrytusowe. Gytie s¹ przykryte torfem o mi¹¿szoœci 0,5–1,5 m oraz namu³em deluwialnym.

39 Torfybrunatne i czarno-brunatne, zwykle s³abo roz³o¿one, wystêpuj¹ na omawianym obszarze powszechnie wype³niaj¹c zarówno zag³êbienia bezodp³ywowe lub misy pojezierne na wysoczyŸnie, jak i zag³êbienia na obszarach sandrowych, tarasach i plateau kemowym oraz w rynnach i dolinkach cieków. Mi¹¿szoœæ torfów nie przekracza 3 m. Jednak ³¹czna mi¹¿szoœæ osadów organicznych w wyschniêtych misach pojeziernych mo¿e dochodziæ do kilkunastu metrów, np. w rejonie Jezioran (punkt dok. 75) ³¹czna mi¹¿szoœæ torfów, gytii i namu³ów torfiastych wynosi 12 m. Torfy wystêpuj¹ cienk¹ warstw¹ o mi¹¿szoœci poni¿ej 2 m na: namu³ach torfiasto-piaszczystych zag³êbieñ bezodp³ywowych, piaskach humusowych, gytiach, kredzie jeziornej, piaskach i ¿wirach sto¿ków nap³ywowych, na piaskach deluwialnych, glinach piaszczystych deluwialnych na i³ach i mu³kach zbiorników bezodp³ywowych. Piaski humusowe, namu³y torfiasto-piaszczyste zag³êbieñ bezodp³ywowych oraz namu³y den dolinnych i zag³êbieñ bezodp³ywowych — litologiczne wykszta³cenie tych osadów jest uzale¿nione od obszaru alimentacji — w obszarach piaszczystych s¹ to piaski z humusem, a na obszarach gliniastych (w obrêbie wysoczyzny) przewa¿nie namu³y, przy silniejszym nawodnieniu torfiaste lub z rozproszon¹, redeponowan¹ substancj¹ organiczn¹. Mi¹¿szoœæ tych osadów zwykle jest niewielka — poni¿ej 2 m, jednak w niektórych g³êbokich zag³êbieniach bezodp³ywowych mo¿e dochodziæ do 4 m. Osady te wystêpuj¹ w postaci cienkiej pokrywy na: glinach piaszczystych deluwialnych, piaskach deluwialnych, piaskach i ¿wirach sto¿ków nap³ywowych, kredzie jeziornej i torfach. Na obszarach miejskich, w Jezioranach i Barczewie, wystêpuj¹ nasypy antropogeniczne, ha³dy w postaci gruzu i odpadów komunalnych; mi¹¿szoœæ tych osadów miejscami przekracza 2 m. Ha³dy o mi¹¿szoœci kilku metrów wystêpuj¹ w Kronowie obok kopalni ¿wiru i piasku.

B. TEKTONIKA I RZEZBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Powierzchniê podczwartorzêdow¹, czyli strop osadów trzeciorzêdowych przedstawiono na szkicu (tabl. II). Szkic ten, w nawi¹zaniu do obszarów s¹siednich, skonstruowano na podstawie pro- filów otworów wiertniczych przebijaj¹cych osady czwartorzêdowe, jak równie¿ z wykorzystaniem dwóch profili geoelektrycznych wykonanych wzd³u¿ przekrojów geologicznych A–B i C–D. W przypadku przekroju A–B profil geoelektryczny zosta³ zreinterpretowany (49) na podstawie profi- lów trzech otworów kartograficznych wykonanych po badaniach geoelektrycznych. Natomiast profil geoelektryczny wykonany na linii przekroju geologicznego C–D nie zosta³ zweryfikowany wierceniami, a wyniki uzyskane z badañ geoelektrycznych s¹ w wielu miejscach zagadkowe i bardzo trudne do interpretacji geologicznej. Tym niemniej zosta³y one przedstawione na przekroju geologicznym C–D

40 (tabl. III) oraz odpowiednio na szkicu ukszta³towania pod³o¿a osadów czwartorzêdowych (tabl. II). Dotyczy to w szczególnoœci szeregu w¹skich i g³êbokich obni¿eñ, których zarówno geneza, jak i przestrzenna kontynuacja s¹ trudne do wyjaœnienia. Dotyczy to równie¿ mi¹¿szych serii piaszczystych (wysoko oporowych) powtarzaj¹cych siê w profilu pionowych, które zosta³y hipotetycznie wyinter- pretowane jako erozyjne (dolinne lub rynnowe) na przekroju C–D. Przedstawiona interpretacja g³êbo- kich rozciêæ na odcinku Radostowo – Jeziorany pozostaje w pewnej sprzecznoœci z wysokim po³o¿eniem stropu osadów trzeciorzêdowych w otworach 23 i 27, które wydaj¹ siê przeczyæ mo¿liwoœci konty- nuacji tych form ku po³udniowi. W czêœciach œrodkowo-zachodniej i œrodkowo-wschodniej obszaru arkusza brak jest danych o po³o¿eniu stropu osadów trzeciorzêdowych. Powierzchnia podczwartorzêdowa jest zbudowana w przewa¿aj¹cej czêœci arkusza z osadów mioceñskich, jedynie fragmentami z i³ów pstrych uznanych za plioceñskie, które byæ mo¿e przynajm- niej w czêœci nale¿a³oby uznaæ za górnomioceñskie (51). Zagadkow¹ sytuacjê strukturaln¹ stwierdzono wierceniami w po³udniowo-zachodnim naro¿u obszaru arkusza. W D¹gach (otw 58, 60 i 61), podobnie jak w Ró¿nowie, w niedalekiej odleg³oœci na obszarze s¹siedniego arkusza Dobre Miasto, stwierdzono p³ytkie wystêpowanie osadów trzecio- rzêdowych, które w otworze 62 (badawczym — wêglowym) zosta³y szczegó³owo zbadane i rozpoziomowane stratygraficznie (od pliocenu do paleocenu). Natomiast w kilku otworach studziennych w S³upach stwierdzono du¿¹ mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdowych le¿¹cych na osadach mioceñskich, a byæ mo¿e nawet plioceñskich. Wzglêdna ró¿nica po³o¿enia stropu trzeciorzêdu w otworach po³o¿onych w odleg³oœci oko³o 1,5 km wynosi ponad 116 m. Jednoczeœnie ma miejsce znaczna deniwelacja po³o¿enia stropu miocenu. Powy¿sze dane wydaj¹ siê wskazywaæ na wystêpo- wanie uskoków, predysponuj¹cych powstawanie g³êbokich rozciêæ wype³nionych osadami czwarto- rzêdowymi, b¹dŸ glacitektonicznych wyciœniêæ osadów trzeciorzêdowych. Poniewa¿ w zbadanym profilu osadów trzeciorzêdowych w D¹gach (otw. 62) nie odnotowano zaburzeñ (3), najbardziej praw- dopodobne wydaje siê wystêpowanie uskoków pionowych okalaj¹cych struktury festonowe (1), co zaznaczono hipotetycznie na przekrojach geologicznych.

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Na obszarze objêtym arkuszem Jeziorany najprawdopodobniej przez ca³y trzeciorzêd trwa³a sedymentacja, pocz¹tkowo w zbiorniku morskim, a nastêpnie œródl¹dowym, któr¹ zakoñczy³a seria i³ów plioceñskich (tab. 4). Procesy erozyjne, jakie odbywa³y siê na pograniczu trzeciorzêdu i czwartorzêdu, spowodowa³y usuniêcie osadów plioceñskich z przewa¿aj¹cej czêœci omawianego obszaru, jak rów- nie¿ czêœciowo osadów mioceñskich. Jest mo¿liwe, ¿e przyczyn¹ nierównomiernej erozji w tym okresie mog³y byæ tektoniczne ruchy pionowe.

41 Tabela 4 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia Utwory Procesy geologiczne (opis litologiczny) System Oddzia³ Pododdzia³ Piêtro Podpiêtro Namu³y den dolinnych i zag³êbieñ bezodp³ywowych Akumulacja mineralna — Q nh Namu³y torfiasto-piaszczyste zag³êbieñ bezodp³ywo- Akumulacja mineralno-organiczna wych — Q nhtp Piaski humusowe — Q Akumulacja zmywanych z wy¿szych miejsc phh gleb i frakcji piaszczysto-py³owatych Torfy — Q Akumulacja bagienna th Gytie — Q Akumulacja jeziorna

Holocen gy h Kreda jeziorna — Q Akumulacja jeziorna kj h Piaski i namu³y sto¿ków nap³ywowych — s Q Akumulacja rzeczna, czêœciowo zboczowa p h Gliny, ¿wiry i g³azy rezydualne — r Denudacja g¿g³Q Piaski den dolinnych rzeczne, miejscami deluwialne Akumulacja rzeczna (miejscami zboczowa) — f pQ Piaski i ¿wiry sto¿ków nap³ywowych — s Q Akumulacja rzeczna, czêœciowo zboczowa p¿ Piaski eoliczne — e Q Dzia³alnoœæ wiatru p Piaski deluwialne — dQ Zmywanie osadów piaszczystych ze zboczy p i akumulacja ich w ni¿szym po³o¿eniu Gliny piaszczyste deluwialne — d Q Zmywanie osadów gliniastych ze zboczy gp i akumulacja ich w ni¿szym po³o¿eniu I³y i mu³ki zbiorników bezodp³ywowych — liQ B Akumulacja zastoiskowo-jeziorna im p4 Piaski, miejscami ¿wiry, wodnolodowcowe — fgQ B Akumulacja nie zorganizowanego p¿3 p4 przep³ywu wód roztopowych I³y i mu³ki zastoiskowe, miejscami kemów — bQ B Sedymentacja zastoiskowa, czêœciowo im p4 w przetainach Piaski i piaski py³owate plateau kemowego, miejscami Sedymentacja kemowa w rozleg³ej przetainie zastoiskowe — pk Q B pppy p4 Piaski tarasów kemowych, miejscami sandrowe Sedymentacja kemowa w przetainie pomiê- — tkQ B dzy lodowcem a wysoczyzn¹ p p4 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (sandrowe) — fg Q B Akumulacja wód sandrowych p¿2 p4 Piaski sandrowe, miejscami sp³ywowe gliny zwa³owe Akumulacja wód roztopowych w rynnach B oraz sp³ywów grawitacyjnych w rynnach subglacjalnych — rs Q p p4 Piaski, piaski py³owate i mu³ki kemów — k Q B Sedymentacja kemowa w przetainach pppy m p4 Piaski i ¿wiry kemów — k Q B Sedymentacja kemowa w przetainach p¿ p4 Gliny zwa³owe kemów — k Q B3 Grawitacyjne sp³ywy materia³u morenowe- gzw p4 go do przetain Piaski, ¿wiry i sp³ywowe gliny zwa³owe moren mar- Akumulacja pomiêdzy bry³ami martwego lodu

C zwartorzêd gm B

Zlodowacenie Wis³y twego lodu — Q p¿gzw p4 Gliny zwa³owe moren martwego lodu — gm Q B Akumulacja sp³ywowa pomiêdzy bry³ami gzw p4 martwego lodu Piaski, ¿wiry i sp³ywowe gliny zwa³owe ozów Akumulacja w szczelinach subglacjalnych Zlodowacenia pó³nocnopolskie — o Q B lodowca p¿gzw p4 Piaski, ¿wiry i sp³ywowe gliny zwa³owe akumulacji Akumulacja w szczelinach lodowca P lejstocen szczelinowej — gs Q B p¿gzw p4 Gliny zwa³owe akumulacji szczelinowej — gs Q B Akumulacja sp³ywowa w szczelinach lodowca gzw p4

42 cd.tabeli 4

Gliny zwa³owe drumlinów — d Q B Akumulacja morenowa pod lodem gzw p4 aktywnym Gliny zwa³owe — gQ B Akumulacja lodowcowa, wytapianie mate- gzw p4 ria³u skalnego z lodu lodowcowego Piaski i ¿wiry lodowcowe, miejscami akumulacji Akumulacja lodowcowa, wytapianie ma- szczelinowej — gs Q B teria³u skalnego z lodu lodowcowego, p¿ p4 z czêœciowym przemywaniem wodami roztopowymi Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fgQB Akumulacja przez wody roztopowe na przed- p¿1 p4 Zlodowacenie Wis³y polu l¹dolodu b B Sedymentacja zastoiskowa Zlodowacenia pó³nocnopolskie Mu³ki, i³y i piaski zastoiskowe — Q mip p4 Erozja rzeczna w czasie interglacja³u eemskie- Interglacja³ Piaski rzeczne — f Q go i ewentualnie wodnolodowcowa w czasie eemski (?) p p34- zlodowaceñ pó³nocnopolskich. Sedymentacja rzeczna i ewentualnie jeziorna Gliny zwa³owe — gQ W 2 Akumulacja lodowcowa gzw p3 fg W2 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 3 Akumulacja przez wody lodowcowe na przed- Stadia³ œrodkowy p¿ p polu l¹dolodu f-li W1-2 Intersta- Piaski i mu³ki rzeczno-jeziorne— Q 3 Sedymentacja rzeczna i jeziorna dia³ (?) pm p Gliny zwa³owe — gQ W1 Akumulacja lodowcowa gzw p3 b W1 Zlodowacenie Warty Mu³ki i piaski zastoiskowe— Q 3 Akumulacja zastoiskowa w obni¿eniach Stadia³ dolny mp p fg O3 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 3 Akumulacja przez wody lodowcowe na p¿ p przedpolu l¹dolodu I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — bQO3 Akumulacja zastoiskowa w obni¿eniach imp p3 g O3 Akumulacja lodowcowa

Stadia³ górny Gliny zwa³owe — Q gzw p3 Piaski i mu³ki zastoiskowe — bQ O1 Akumulacja zastoiskowa w obni¿eniach pm p3 g O1 Akumulacja lodowcowa Gliny zwa³owe — Q 3

Zlodowacenie Odry gzw p Zlodowacenia œrodkowopolskie fg O1 Stadia³ dolny Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 3 Akumulacja przez wody lodowcowe na przed- p¿ p polu l¹dolodu Interglacja³ Piaski i mu³ki rzeczno-jeziorne — f-liQM Akumulacja rzeczno-jeziorna wielki (?) pm p23- fg S3 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 2 Akumulacja przez wody lodowcowe na przed- Stadia³ p¿ p polu lodowca górny Gliny zwa³owe — gQ S3 Akumulacja lodowcowa gzw p2 Sanu 1 Stadia³ Gliny zwa³owe — gQ S1 Akumulacja lodowcowa Zlodowacenie dolny gzw p2 fg N Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 2 Akumulacja przez wody lodowcowe na przed- p¿2 p polu l¹dolodu Mu³ki i piaski zastoiskowe — bQ N Akumulacja zastoiskowa w obni¿eniach mp p2 Gliny zwa³owe — gQ N Akumulacja lodowcowa Plejstocen gzw p2

Zlodowacenia po³udniowopolskie fg N

Zlodowacenie Nidy Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q Akumulacja przez wody lodowcowe na przed- p¿1 p2

Czwartorzêd polu l¹dolodu Interglacja³ Piaski i mu³ki rzeczno-jeziorne — f-liQ Akumulacja rzeczno-jeziorna augustowski (?) pm p12- Denudacja Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fgQ A Akumulacja przez wody lodowcowe na przed- p¿ p1 polu l¹dolodu Gliny zwa³owe — gQ A Akumulacja lodowcowa gzw p1 Narwi

najstarsze Denudacja Zlodowacenie Zlodowacenia I³y i mu³ki pstre z wk³adkami z wêgla brunatnego Akumulacja w œródl¹dowym zbiorniku jezio- Pliocen rzyskowo-b³otnym — impe br Pl Piaski kwarcowe, mu³ki, mu³owce, mu³ki piaszczyste Akumulacja jeziorna i bagienna

Paleogen Miocen górny oraz i³y —pQmmciM 3 górny Akumulacja w strefie przybrze¿nej morza Mu³owce i piaski — mcpOl3

Trzeciorzêd Oligocen Piaski kwarcowe i mu³ki — pQmOl 1 dolny Akumulacja w strefie przybrze¿nej morza Neogen Piaski kwarcowo-glaukonitowe — pQGkOl 1

43 cd.tabeli 4

górny Akumulacja morska I³y py³owate — ipy E3 Eocen œrodko- Piaski glaukonitowe z ³yszczykami — E Akumulacja morska wy (?) pGk 2 Paleogen Paleocen dolny Piaskowce —pc Pc1 Akumulacja morska Trzeciorzêd

Mu³owce — mcCr Akumulacja morska Kreda

Erozja mia³a miejsce zapewne równie¿ w okresie transgresji zlodowacenia Narwi, gdy¿ nie zachowa³y siê osady preglacjalne. L¹dolód zlodowacenia Narwi egzarowa³ wcinaj¹c siê g³êboko w osady trzeciorzêdowe, niemal do utworów oligocenu. Jest mo¿liwe, ¿e nacisk l¹dolodu spowodowa³ o¿ywienie ruchów pionowych i powstawanie festonowych obni¿eñ, które zosta³y zape³nione osadami morenowymi, byæ mo¿e by³y one odnawiane w póŸniejszych okresach glacjalnych. W okresie interglacja³u augustowskiego prawdopodobnie wytworzy³a siê sieæ rzeczna — pocz¹tkowo rozwinê³a siê p³ytka erozja na znacznych powierzchniach, a nastêpnie lokalna jedynie akumulacja korytowa. Erozja siêgnê³a na znacznych obszarach do osadów trzeciorzêdowych, na które bezpoœrednio nasun¹³ siê l¹dolód zlodowacenia Nidy, a nastêpnie, prawdopodobnie dwukrotnie — l¹dolód zlodowacenia Sanu. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e w szeroko pojêtym okresie interglacja³u wielkiego przewa¿a³a erozja. Byæ mo¿e w interglacjale mazowieckim powsta³a sieæ rzeczna i mia³a miejsce sedymentacja korytowa a miejscami rzeczno-jeziorna. W okresie zlodowaceñ œrodkowopolskich l¹dolody wkracza³y na omawiany teren co najmniej czterokrotnie, pozostawiaj¹c osady glacjalne, wodnolodowcowe i lokalnie zastoiskowe. W okresach miêdzylodowcowych trwa³a g³ównie erozja, która lokalnie utworzy³a g³êbokie i w¹skie koryta zape³nione nastêpnie osadami wodnolodowcowymi. Podobne procesy lokalnej erozji i akumulacji ko- rytowej mog³y mieæ miejsce w interglacjale eemskim. Na podstawie dostêpnych danych mo¿na przypuszczaæ, ¿e omawiany obszar zosta³ pokryty l¹dolodem zlodowacenia Wis³y jedynie w stadiale g³ównym. Wkroczenie l¹dolodu poprzedzi³o two- rzenie siê lokalnych zastoisk, miejscami o znacznej g³êbokoœci i intensywnym dop³ywie materia³u drobnoziarnistego. Nastêpnie obszar ten zosta³ pokryty osadami sandrowymi znacznej mi¹¿szoœci. Byæ mo¿e osady te powsta³y w okresie recesji l¹dolodu zlodowacenia Wis³y poprzedzaj¹cego stadia³ g³ówny (stadia³ Œwiecia ?). Na podstawie analizy linijnych form polodowcowych, zarówno pozytywnych jak i negatywnych, mo¿na przypuszczaæ, ¿e w l¹dolodzie powsta³a sieæ spêkañ. Jej orientacja przestrzenna umo¿li-

44 wia okreœlenie ruchu loduzNnaS.Kierunek ten zmieni³ siê na z NNW ku SSE w okresie poprzedzaj¹cym ostateczn¹ deglacjacjê. Omawiany obszar znajduje siê w szerokiej strefie deglacjacji arealnej l¹dolodu zlodowacenia Wis³y, obszar deglacjacji frontalnej z ci¹gami form czo³owomorenowych znajduje siê na po³udnie od arkusza Jeziorany. We wczesnej fazie deglacjacji powsta³y dwa w przybli¿eniu po³udnikowe pasy wolne od l¹dolodu — w zachodniej i œrodkowej czêœci omawianego obszaru. Wydaje siê, ¿e za³o¿eniem tych pa- sów by³y zapewne szczeliny w l¹dolodzie systemu po³udnikowego, mo¿e w tych obszarach stosunkowo gêstsze. Bezpoœredni¹ przyczyn¹ powstania tych przetain by³ silny dop³yw wód roztopowych. W przypadku pasa zachodniego wody te dop³ywa³y z NW i NE do rejonu Nowych W³ók ci¹gami obni¿eñ o za³o¿eniach subglacjalnych. Oba te ci¹gi zosta³y najprawdopodobniej za³o¿one na dwóch zespo³ach szczelin w l¹dolodzie, skoœnych do generalnego ruchu lodu. Ci¹g zachodni ma pocz¹tek na zachód od jeziora Limajno (ark. Dobre Miasto), przecina rynnê £yny, a nastêpnie biegnie lini¹ jezior do rejonu Nowych W³ók. Ci¹g wschodni biegnie od pola form kemowych Radosto- wo – Studzianka, pasem form szczelinowych równie¿ do rejonu Nowych W³ók. Pas œrodkowy na pó³nocnym zakoñczeniu wyraŸnie rozwidla siê wskazuj¹c na dop³yw wód roztopowych z NW i NE szczelinami i kana³ami subglacjalnymi. Z pó³nocnego zachodu wody roztopowe p³ynê³y równie¿ od pola form kemowych Radostowo – Studzianka, a z pó³nocnego wschodu ci¹giem obni¿eñ z rejonu Je- zioran, gdzie l¹dolód rozpad³ siê na bry³y martwego lodu. Pas œrodkowy by³ równie¿ zasilany bezpo- œrednio z pó³nocy wodami roztopowymi z pola form kemowych Derc – Radosty. Wzd³u¿ omawianych pasów nastêpowa³ odp³yw wód roztopowych ku po³udniowi — pocz¹tkowo mia³a miejsce p³ytka erozja ograniczona prawdopodobnie do g³ównych koryt, siêgaj¹ca paru me- trów (np.9mwRadostach — punkt dok. 104), a nastêpnie sedymentacja sandrowa obejmuj¹ca ca³¹ przestrzeñ woln¹ od lodu — w przypadku pasa œrodkowego 2–4 km szerokoœci. Procesy te jednak odbywa³y siê etapowo, o czym œwiadczy zachowany na po³udnie od Radostów fragment wy¿szego poziomu sedymentacji sandrowej. Dane geologiczne wydaj¹ siê wskazywaæ, ¿e dopiero na tak utworzonej powierzchni sandrowej powsta³y tarasy kemowe — a szczególnie taras I. Zatem przebieg procesów sedymentacyjnych mo¿na interpretowaæ dwojako. Albo pierwotnie powsta³ stosunkowo w¹ski pas wolny od lodu (wschodnia czêœæ pasa œrodkowego), wzd³u¿ rynny subglacjalnej ju¿ wype³nionej lodem, w którym najpierw trwa³ intensywny odp³yw wód roztopowych z pó³nocy na po³udnie, a nastêpnie sedymentacja piasków wodnolodowcowych (dolny, normalny cykl sedymentacyjny, z poziomem erozyjnym w sp¹gu). Po os³abniêciu dop³ywu wód roztopowych i czêœciowym zamkniêciu odp³ywu trwa³a sedymentacja kemowa — powsta³ I taras kemowy (górny odwrócony cykl sedymentacyjny). Dopiero w nastêpnym etapie nast¹pi³ dop³yw wód roztopowych z pó³nocnego

45 zachodu, erozja, a potem sedymentacja wodnolodowcowa w pasie wolnym od lodu, stopniowo siê poszerzaj¹cym ku zachodowi, obok ju¿ istniej¹cego I tarasu kemowego. Albo powstanie tarasu kemowego nale¿y wi¹zaæ z zahamowaniem odp³ywu, okresowym och³odzeniem, wype³nieniem pasa wolnego od l¹dolodu naledziem, a nastêpnie osadami kemowymi w stopniowo poszerzaj¹cej siê prze- rwie pomiêdzy naledziem, a martwym lodem zalegaj¹cym na wysoczyŸnie. Omawiane procesy s¹ szczególnie interesuj¹ce, gdy¿ dotycz¹ inicjalnego etapu powstawania wielkich obszarów sandrowych zwi¹zanych z recesj¹ ostatniego zlodowacenia (45). We wczesnej fazie deglacjacji na obszarze po³udniowo-wschodnim nastêpowa³a intensywna sedymentacja kemowa, powsta³ pagórkowaty obszar wyniesiony z licznymi wzgórzami kemowymi, okreœlony jako plateau kemowe. Dop³yw znacznych iloœci drobnego materia³u niesionego wodami roztopowymi wolno p³yn¹cymi zarówno po powierzchni martwego lodu, jak i przetainami, nastêpo- wa³ zapewne z pó³nocnego wschodu, z rejonu Jeziora Luterskiego (ark. Biskupiec), wzd³u¿ wielkiego pasa form, który przy obecnym stanie wiedzy mo¿na okreœliæ jako morenê miêdzylobow¹ o przebiegu NNE – SSW (Biskupiec – Pasym). Odp³yw wód roztopowych ze œrodkowego pasa sandrowego ku po³udniowi stopniowo uleg³ za- hamowaniu, prawdopodobnie w wyniku zaakumulowania osadami sandrowymi obszaru po³o¿onego bardziej na po³udnie, i powsta³o zastoisko, którego przewa¿aj¹ca czêœæ znajduje siê na obszarze arkusza Barczewo. Dno zbiornika stanowi³a wysoczyzna falista i taka powierzchnia morfologiczna zosta³a pokryta osadami mu³kowo-ilastymi. Od zachodu brzegiem zastoiska by³ martwy lód, po którym pozosta³a misa jeziora Wad¹g, dlatego w obecnej morfologii na zachód od Barczewka osady zastoiskowe urywaj¹ siê strom¹ i wysok¹ skarp¹. Odp³yw zachodnim pasem sandrowym tarasowa³ martwy lód jeziora Wad¹g. Pierwotny za- siêg tego lodu znaczy wysoka krawêdŸ poziomu sandrowego o przebiegu NE – SW, na pó³noc od jeziora. Z uwagi na podparcie lodem mo¿na by tê czêœæ obecnie „zawieszonego” poziomu sandrowego traktowaæ równie¿ jako taras kemowy. Etapowe kurczenie siê martwego lodu da³o w efekcie dwa ni¿- sze tarasy kemowe po³o¿one wzd³u¿ pó³nocnych brzegów jeziora Wad¹g. Na obszarze wysoczyznowym sedymentacja pocz¹tkowo odbywa³a siê w szczelinach i tunelach pod i w l¹dolodzie, a nastêpnie w otwartych przetainach — tworzy³y siê wa³owe formy szczelinowe. Mechanizm powstawania wielkich form akumulacyjnych okreœlonych jako pola kemowe nie jest jasny. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e gêsty system szczelin w l¹dolodzie w wyniku postêpuj¹cej deglacjacji przeobrazi³ siê w g³êbokie przetainy, które zosta³y zape³nione pocz¹tkowo osadami przemytymi przez wody roztopowe, a nastêpnie sp³ywowym materia³em morenowym pochodz¹cym ze stromych œcian przetain. Szczególne warunki, które doprowadzi³y do powstania tych form, musia³y byæ zwi¹zane z wyj¹tkowo du¿¹ mi¹¿szoœci¹ l¹dolodu i du¿¹ iloœci¹ materia³u morenowego. Nie jest

46 równie¿ jasny mechanizm powstania form akumulacyjnych zbudowanych z glin zwa³owych (znacznej mi¹¿szoœci) uznanych za moreny martwego lodu. W schy³kowej fazie deglacjacji, lokalne s³abe przep³ywy wód roztopowych osadzi³y cienkie pokrywy piasków sandrowych na powierzchni wysoczyzny. W lokalnych zag³êbieniach utworzy³y siê p³ytkie jeziorzyska. W wyniku wytopienia siê bry³ martwego lodu oraz lodu naledziowego powsta³y misy jeziorne i doliny rynnowe. Wskutek procesów peryglacjalnych pomiêdzy Dercem a Lekitami prawdopodobnie powsta³o pingo. Zapocz¹tkowane zanikaniem pokrywy l¹dolodu procesy zboczowe mia³y miejsce w holoce- nie i trwaj¹ do dziœ. Zag³êbienia na wysoczyŸnie by³y stopniowo zape³niane deluwiami, a nastêpnie osadami organogenicznymi. Ponowne o¿ywienie procesów stokowych i powstawanie namu³ów na osadach organogenicznych nale¿y zapewne wi¹zaæ z wylesieniem — dzia³alnoœci¹ cz³owieka. Pra- ce melioracyjne przeprowadzone w XIX i XX w spowodowa³y osuszenie niektórych jezior.

IV. PODSUMOWANIE

Opracowanie arkusza Jeziorany jest kolejnym etapem szczegó³owego rozpoznania budowy geologicznej obszaru Warmii i Mazur. Zestawione dane z otworów archiwalnych i kartograficznych, wykonanych w ramach niniejszego opracowania, nie dostarczy³y informacji pozwalaj¹cych na szcze- gó³owe rozpoziomowanie stratygraficzne osadów czwartorzêdowych. Potwierdzi³y one wyniki dotychczasowych badañ w zachodniej czêœci Mazur, któr¹ charakteryzuje wystêpowanie osadów morenowych w formie fragmentarycznej, nie tworz¹cych konsekwentnych poziomów, istnienie luk sedymentacyjnych, wystêpowanie serii piaszczysto-¿wirowych znacznej mi¹¿szoœci, du¿ych deniwelacji pod³o¿a trzeciorzêdowego oraz zupe³nego braku osadów organogenicznych interglacjalnych i in- terstadialnych. Dlatego przedstawione ustalenia stratygraficzne nale¿y w znacznym stopniu traktowaæ hipotetycznie. W wyniku badañ przeprowadzonych na arkuszu Jeziorany uzyskano szereg interesuj¹cych danych szczegó³owych, wœród których mo¿na wymieniæ nastêpuj¹ce: — Ukszta³towanie pod³o¿a osadów czwartorzêdowych wskazuje na na³o¿enie siê egzaracji lodowcowej (g³êbokie i w¹skie wciêcia o przebiegu N – S i NNW – SSE) na erozyjn¹ powierzchniê potrzeciorzêdow¹ o znacznie mniejszych deniwelacjach. — G³êbokie lokalne obni¿enia w powierzchni podczwartorzêdowej, przy bardzo du¿ych deniwelacjach lokalnych i zró¿nicowanym po³o¿eniu pionowym poszczególnych ogniw stratygraficznych trzeciorzêdu, wydaj¹ siê wskazywaæ na wystêpowanie uskoków pionowych okalajacych festony zapadaj¹ce siê byæ mo¿e w wyniku obci¹¿enia l¹dolodem.

47 — Stwierdzono wystêpowanie jednego tylko poziomu glacjalnego zlodowacenia Wis³y, który uznano za stadia³ g³ówny. — Analiza przestrzennej orientacji form linijnych, zarówno negatywnych (np. rynny, doliny o za³o¿eniach rynnowych), jak i pozytywnych (np. formy akumulacji szczelinowej — w tym ozy), wykaza³a, ¿e tworz¹ one cztery zespo³y bêd¹ce pochodnymi sieci szczelin w l¹dolodzie, których orientacja pozwala na wnioskowanie o kierunku ruchu lodu w okresie jego transgresji z pó³nocy ku po³udniowi. — Analiza przestrzennej orientacji zaburzeñ glacitektonicznych w osadach ozu w Kronowie pozwoli³a na precyzyjne wyznaczenie kierunku ruchu lodu zaburzaj¹cego w okresie bezpoœrednio poprzedzaj¹cym recesjê, z NNW ku SSE. — Szczegó³owa analiza obszarów sandrowych i tarasów kemowych pozwoli³a na odtworzenie pro- cesów zwi¹zanych z tworzeniem siê korzeniowych czêœci sandrów ze schy³ku ostatniego zlodowacenia. — Stwierdzono, ¿e niektóre formy akumulacyjne typu moren martwego lodu i kemów s¹ w ca³oœci zbudowane z glin zwa³owych lub j¹dra tworz¹ osady wysegregowane (g³ównie piaski), ale otulina czy pokrywa z glin zwa³owych bywa znacznej mi¹¿szoœci. — Szczegó³owe badania litologiczno-petrograficzne pozwoli³y stwierdziæ podobieñstwo glin zwa³owych zlodowacenia Wis³y ró¿nych facji buduj¹cych ró¿ne genetycznie formy akumulacyjne. Dalszych badañ wymagaj¹ nastêpuj¹ce problemy wy³onione w ramach opracowania arkusza Jeziorany: — kszta³t i rozci¹g³oœæ g³êbokich obni¿eñ w powierzchni podczwartorzêdowej, — zasiêg pionowy ewentualnych uskoków festonowych, — oparcie schematu stratygrafii osadów czwartorzêdowych na datowaniach florystycznych lub datach wieku bezwzglêdnego, — geneza wybitnych form akumulacyjnych zbudowanych z glin zwa³owych, — geneza cyrkularnego zag³êbienia okolonego wa³owym wzgórzem — ewentualnie po pingo.

Warszawa, 2001 r. Zak³ad Geologii Czwartorzêdu Pañstwowego Instytutu Geologicznego

LITERATURA

1. B e r A . , 2000 — Plejstocen Polski pó³nocno-wschodniej w nawi¹zaniu do g³êbszego pod³o¿a i obszarów s¹siednich. Pr. Pañstw. Inst. Geol. 170. 2.Ciuk E.,1970 — Schematy litostratygraficzne trzeciorzêdu Ni¿u Polskiego. Kwart. Geol. 14,4. 3.Ciuk E.,1971 — Dokumentacja wyników wierceñ geologiczno-poszukiwawczych z³ó¿ wêgli brunatnych w rejonie olsztyñskim. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.

48 4.Ciuk E.,1972 — Syntetyczny profil stratygraficzny utworów trzeciorzêdowych rejonu olsztyñskiego. Kwart. Geol. 16,4. 5.Galon R.,1967 — Czwartorzêd Polski pó³nocnej. W: Czwartorzêd Polski. PWN. Warszawa 6.Galon R.,1968 — Przebieg deglacjacji na obszarze Peribaltikum. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN 74. 7.Galon R., Roszkówna L.,1961 — Extents of the Scandinavian glaciations and of their recession stages on the territory of Poland in the light of an analysis of the marginal forms of inland ice. Prz. Geogr. 33,3. 8.Galon R., Roszkówna L.,1967 — Zasiêgi zlodowaceñ skandynawskich i ich stadiów recesyjnych na obszarze Polski. W: Czwartorzêd Polski. PWN. Warszawa. 9.Ga³¹zka D., Marks L.,1997 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. D¹brówno. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 10.Grabowska I.,1975 — Wyniki analiz palinologicznych z otworów Kronowo, Nidzica i Wilimy. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 11.Kenig K.,2000 — Badania litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzêdowych SMGP 1:50 000, ark. Jeziora- ny. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 12.Kenig K., Morawski W.,1999 — Zró¿nicowanie facjalne osadów sandrowych w rejonie Nidzicy (po³udniowo-zachodnie Mazury). W: Warsztaty metodologiczne: Metody petrograficzne i mineralogiczne w stratygrafii czwartorzêdu. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 13.Kenig K., Rzechowski J., Sobczuk B.,1977 — Charakterystyka litostratygraficzna osadów plejstocen- skich w wybranych profilach Pojezierza Mazurskiego. Kwart. Geol. 21,4. 14.Klautzsch A., Müller G.,1911 — Geologische Karte von Preussen und benachbarten deutschen Ländern 1:25 000, Blatt Wartenburg (Barczewo). Preuss. Geol. Landesanst. Berlin. 15.Kolago C.iin., 1973 — Wody podziemne rejonu Olsztyna. Inst. Geol. Warszawa. 16.Kondracki J.,1972 — Pojezierze Mazurskie. W: Geomorfologia Polski, T. 2. PWN. Warszawa. 17.Kondracki J.,1978 — Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. 18.Kondracki J., Pietkiewicz S.,1967 — Czwartorzêd pó³nocno-wschodniej Polski. W: Czwartorzêd Polski. PWN. Warszawa. 19.Koz³owski S. i in.,1978 — Surowce mineralne województwa olsztyñskiego. Wyd. Geol. Warszawa. 20.Krzywicki T.,2000 — Maksymalny zasiêg l¹dolodu zlodowacenia Wis³y w Polsce pó³nocno-wschodniej i obszarach przyleg³ych (praca doktorska). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 21.Lichwa M.,1999 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Wielbark. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 22.Lisicki S.,1995 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Piecki. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 23.Lisicki S.,1997 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Mr¹gowo. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 24.Lisicki S.,1997 — Pleistocene of the Mr¹gowo Lakeland. Kwart. Geol. 41,3. 25.Lisicki S.,1998 — Paleogeograficzny aspekt litostratygrafii glin zwa³owych na przyk³adzie po³udniowo-zachod- nich Mazur. Prz. Geol. 46,7. 26.Lisicki S.,1998 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Piecki. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 27.Lisicki S.,2001 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Mr¹gowo. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.

49 28.Mañkowska A., S³owañski W.,1978 — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Olsztyn. Inst. Geol. War- szawa. 29.Mañkowska A., S³owañski W.,1980 — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. Olsztyn. Inst. Geol. Warszawa. 30.Marks L.,1980 — Pod³o¿e i stratygrafia osadów czwartorzêdowych w po³udniowo-zachodniej czêœci Pojezierza Mazurskiego. Kwart. Geol. 24,2. 31.Marks L.,1988 — Relation of substrate to the Quaternary paleorelief and sediments, western Mazury and Warmia (northern Poland). Zesz. Nauk. AGH 1165., Geol. Kwart. 14,1. 32.Marks L.,1991 — Zasiêgi l¹dolodów zlodowacenia wis³y w œrodkowej i wschodniej Polsce. Geografia UAM 50. 33.Marciniak W., Rogala S.,1990 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych dla SMGP 1:50 000, ark. Dobre Miasto i Jeziorany. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 34.Morawski W.,1984 — Osady wodnomorenowe. Pr. Inst. Geol. 57. 35. Morawski W., 1999 — Maximum limit of the Vistulian Glaciation in the vicinity of Nidzica, southwestern Mazury La- keland. Kwart. Geol. 43,1. 36.MorawskiW.,1999 — ¯wirownia Kronowo. W: Warsztaty sedymentologiczne: Subœrodowiska sedymentacyjne osadów glacigenicznych — metodyka prac. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 37. Morawski W., 2000 — Linijne formy polodowcowe a liniowe elementy strukturalne w rejonie Olsztyna (po³udniowo-zachodnie Mazury). W: Dorobek i pozycja polskiej geomorfologii u progu XXI wieku. V Zjazd Geo- morf. Pol. UMK. Toruñ. 38.Morawski W.,2000 — Próba rekonstrukcji kierunku ruchu l¹dolodu na podstawie zaburzeñ glacitektonicznych w osadach szczelinowych w Kronowie, zachodnie Mazury. W materia³ach VII Konferencji: Stratygrafia plejstocenu Polski. £¹czyno. Pañstw. Inst. Geol. Oddz. Geologii Morza Gdañsk. Kom. Bad. Czwart. PAN. 39.Morawski W.,2000 — Reconstruction of ice sheet movement direction based on glaciotectonic deformations of a crevasse infilling at Kronowo, western Mazury, northern Poland. In: Internacional Field Symposium Quaternary Geology of Denmark. University of Aarhus. 40.Morawski W., 2001 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Muszaki. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 41.Morawski W., 2001 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Nidzica. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 42.Morawski W.,2002 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Muszaki. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 43.Morawski W.,2002 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Nidzica. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 44.Morawski W., Darmochwa³ T.,1989 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Dobre Mia- sto i Jeziorany (projekt badañ). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 45.Morawski W., Kenig K.,1999 — Zastosowanie analizy porównawczej piasków dla stratygrafii i paleogeogra- fii plejstocenu w rejonie Muszaków, po³udniowo-zachodnie Mazury. Kwart. Geol. 43,1. 46.Morawski W., Krupiñski K., Winter H.,1999 — Biogenic sediments of the Eemian Interglacial on the Nidzica Plateau, southwestern Mazury Lakeland. Kwart. Geol. 43,1. 47.Motyl-RakowskaJ., Schoeneich K.,1970 — Budowa geologiczna po³udniowo-zachodniego sk³onu an- teklizy mazurskiej. Acta Geol. Pol. 20,4.

50 48.Nowak J.,1966 — Przegl¹dowa mapa surowców skalnych Polski 1:300 000, ark. Olsztyn. Inst. Geol., Warszawa. 49.Okrasa T.,1999 — Reinterpretacja przekroju geoelektrycznego III – III dla SMGP, ark. Jeziorany. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 50.Pachucki C.,1961 — Moreny czo³owe ostatniego zlodowacenia na obszarze Peribalticum. Rocz. Pol. Tow. Geol. 31, 2–4. 51.Piwocki M., Ziembiñska-Tworzyd³o M.,1995 — Litostratygrafia i poziomy sporowo-py³kowe neoge- nu na Ni¿u Polskim. Prz. Geol. 11. 52.Po¿aryski W.,1974 — Podzia³ obszaru Polski na jednostki tektoniczne. W: Budowa geologiczna Polski 4. Tekto- nika. 1. Ni¿ Polski. Inst. Geol. Warszawa. 53.Roszko L.,1968 — Recesja ostatniego l¹dolodu z terenu Polski. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN 74. 54.Roszkówna L.,1955 — Moreny czo³owe zachodniego Pojezierza Mazurskiego. Studia Soc. Sc. Torun., Sec. C 2,2. 55.Rumiñski M. J.,1996 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Olsztyn. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 56.Rumiñski M. J.,1996 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Barczewo. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 57.Rumiñski M. J.,1996 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark.Olsztyn. Pañstw. Inst. Geol. War- szawa. 58.Rumiñski M. J.,1998 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Dobre Miasto. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 59.Rzechowski J., Sobczuk B.,1978 — Litologia osadów plejstoceñskich w zachodniej czêœci Pojezierza Ma- zurskiego. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 60.S³owañski W.,1970 — Czwartorzêd i jego pod³o¿e w po³udniowej czêœci jezior mazurskich i terenów przyleg³ych. Kwart. Geol. 14,4. 61.S³owañski W.,1976 — Mapa geologiczna Polski 1:200 000 bez utworów czwartorzêdowych, ark. Olsztyn. Inst. Geol. Warszawa. 62.Witkowska B.,1970 — Mapa geologiczno-in¿ynierska Olsztyna. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 63.Witkowska B.,1982 — Mapa hydrogeologiczna Polski 1:200 000, ark. Olsztyn. Inst. Geol. Warszawa. 64.Witkowska B.,1984 — Objaœnienia do mapy hydrogeologicznej Polski 1:200 000, ark. Olsztyn. Inst. Geol. War- szawa. 65.Zaprzelski Z.,1995 — Dokumentacja geologiczna z³o¿a kruszywa naturalnego Kronowo II. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 66.Zaprzelski Z.,1999 — Dokumentacja geologiczna z³o¿a kruszywa naturalnego Kronowo III. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 67.Zieliñski T.,1992 — Moreny czo³owe Polski pó³nocno-wschodniej — osady i warunki sedymentacji. Pr. Nauk. UŒ 1325. 68.Zieliñski T.,1993 — Sandry Polski pó³nocno-wschodniej — osady i warunki sedymentacji. Pr. Nauk. UŒ 1398. 69.Zwierz S.,1948 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Olsztyn, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 70.Zwierz S.,1950 — Materia³y Archiwum Wierceñ, ark. Olsztyn. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.

51 71.Zwierz S.,1953 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Olsztyn, wyd. B. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. 72.¯urek S.,2000 — PóŸnoglacjalno-holoceñskie torfowiska i jeziora Pojezierza Mazurskiego i ich zwi¹zek z dzia³al- noœci¹ cz³owieka. W: Dorobek i pozycja polskiej geomorfologii u progu XXI wieku. V Zjazd Geomorf. Pol. UMK. Toruñ.

52 20o 30’ 20o 45’ Tablica I o o 54 54 Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 00’ 00’ Ark. Jeziorany (138)

SZKIC GEOMORFOLOGICZNY

Skala 1:100 000

Formy lodowcowe Formy eoliczne

Wysoczyzna morenowa p³aska o Równiny piasków przewianych (wysokoœci wzglêdne do 2 m, nachylenie do 2 )

Wysoczyzna morenowa falista Formy rzeczne (wysokoœci wzglêdne 2–5 m, nachylenie oko³o 5o)

Formy utworzone w strefie martwego lodu Dolinki, parowy, m³ode rozciêcia erozyjne lub dolinki w ogólnoœci, nie rozdzielone

Moreny martwego lodu Formy denudacyjne

Formy wodnolodowcowe Suche doliny

Równiny sandrowe i wodnolodowcowe w ogólnoœci Dolinki denudacyjne

Równiny zastoiskowe (obszary zastoiskowe) Sto¿ki nap³ywowe

Ozy, formy akumulacji szczelinowej D³ugie stoki

Kemy Formy utworzone przez roœlinnoœæ

Plateau kemowe Równiny torfowe

I II III Tarasy kemowe Formy antropogeniczne

Krawêdzie i stoki tarasów kemowych i sandrowych Ha³dy i nasypy

Rynny subglacjalne

Zag³êbienia powsta³e po martwym lodzie Opracowa³: W. MORAWSKI

Drumliny

53o 53o 50’ 50’ ã Copyright by Ministerstwo Œrodowiska 20o 30’ 20o 45’ and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2003

012345km o o Tablica II 20 30’ FH B 20 45’ o o 54 54 Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 00’ 00’ Ark. Jeziorany (138)

<50,0 Tr+26,0 <65,9 SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY Radostowo

C <63,0 <76,0 D Skala 1:100 000 <92,0 JEZIORANY <66,5

<24,3 Pl I³y i mu³ki pstre z wk³adkami wêgla brunatnego PLIOCEN

MIOCEN NEOGEN M Piaski kwarcowe, mu³ki i mu³owce, mu³ki piaszczyste oraz i³y

<96,5 TRZECIORZÊD

<78,5 Granice geologiczne

+20 0 Izohipsy stropu pod³o¿a czwartorzêdu w metrach

-20 <97,5 Tr? -10,0 Przypuszczalne krawêdzie i strome stoki <87,5 powierzchni podczwartorzêdowej

25 Wybrane otwory wiertnicze z numeracj¹ wed³ug mapy geologicznej <106,0 (symbol oznacza wiek: Tr – trzeciorzêd, Pl – pliocen, M – miocen, Pl +25,5 liczba wysokoœæ stropu osadów trzeciorzêdowych w m n.p.m.)

<86,0 B A Linia przekroju na mapie geologicznej

D C Linie przekrojów za³¹czonych w tekœcie

47 <96,0 <13,0 Tu³awki M 63,5 Opracowa³: W. MORAWSKI

<66,3

? E

-23,0 <56,0 <64,7

<80,2

Orzechówka

<70,9

A +60 53o 53o 50’ E 50’ ã Copyright by Ministerstwo Œrodowiska 20o 30’ G 20o 45’ and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2003

012345km Tablica III Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Jeziorany (138)

PRZEKRÓJ GEOLOGICZNY C–D

Skala pozioma 1:50 000

C D W E

Miêdzylesie Orzechowo Radostowo UstnikWojtówko Jeziorany m n.p.m. m n.p.m.

13 ( (

-60 -60

-70 -70

Objaœnienia do tablic III–IV

li B3 gm B3 fg W2 f-li g A 2 nQh 15 imQp4 26 gzwQp4 37 p¿Qp3 47 pmQp2-3 57 gzwQp1 Bruk Mu³ki glaukonitowe Torfy fg B3 o B3 f-li W1-2 fg S3 3 ntpQh 16 p¿3Qp4 27 p¿gzwQp4 38 pmQp3 48 p¿Qp2 58 imPl ¯wiry Mu³ki piaszczyste Gytie b B3 gs B3 g W1 g S3 4 phQh 17 imQp4 28 p¿gzwQp4 39 gzwQp3 49 gzwQp2 59 pQimM Piaski Mu³ki ilaste; mu³ki i i³y Kreda jeziorna pk B3 d B3 b W1 g S1 5 tQh 18 pppyQp4 30 gzwQp4 40 mpQp3 50 gzwQp2 60 mcpOl3 Piaski i ¿wiry z g³azami Mu³owce Wêgiel brunatny fg B3 g B3 fg O3 fg N 6 gyQh 20 p¿2Qp4 31 gzwQp4 41 p¿Qp3 51 p¿2Qp2 61 pQmOl1 Piaski glaukonitowe I³y Namu³y r rs B3 g B3 b O3 b N 9 g¿g³Q 21 pQp4 32 p¿Qp4 42 impQp3 52 mpQp2 Piaski py³owate Gliny piaszczyste Glaukonit f k B3 fg B3 g O3 g N 10 pQ 22 pppy mQp4 33 p¿1Qp4 43 gzwQp3 53 gzwQp2 Mu³ki Gliny zwa³owe Przypuszczalne strefy uskokowe e k B3 b B3 b O1 fg N 12 pQ 23 p¿Qp4 34 mipQp4 44 pmQp3 54 p¿1Qp2 d k B3 f g O1 f-li 13 pQ 24 gzwQp4 35 pQp3-4 45 gzwQp3 55 pmQp1-2 Uwaga:Pozosta³e znaki jak na mapie geologicznej Opracowa³: W. MORAWSKI d gm B3 g W2 fg O1 fg A 14 gpQ 25 p¿gzwQp4 36 gzwQp3 46 p¿Qp3 56 p¿Qp1 ã Copyright by Ministerstwo Œrodowiska and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2003 Tablica IV Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Jeziorany (138)

PRZEKRÓJ GEOLOGICZNY E–F

Skala pozioma 1:50 000

E F

S N

D¹gi Ró¿nowo PGR D¹brówka Wlk. Nowe W³óki Gradki Studzianka Radostowo Studnica Potryty

m n.p.m. m n.p.m.

( ( ( (

Objaœnienia jak na tablicy III

Opracowa³: W. MORAWSKI

ã Copyright by Ministerstwo Œrodowiska and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2003 Tablica V Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Jeziorany (138)

PRZEKRÓJ GEOLOGICZNY G–H

Skala pozioma 1:50 000

S N

G H

Barczewo Kronowo Lamkowo Krokowo Lekity Kalis Ustnik

m n.p.m. m n.p.m. ( (

62 145

Objaœnienia jak na tablicy III

Opracowa³: W. MORAWSKI

ã Copyright by Ministerstwo Œrodowiska and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2003