Stad der B evrijding Highlights en tips Inclusief wandel- en fietsroutes Bezienswaardigheden Wandelroute (zie p. 13) Stad der Bevrijding

10 1

Start S Einde wandelroute wandelroute E 3 2

6 5 12 14 4

13

7 8

9 11

2 3

Omgeving E

E DOCTOR Laarderallee

WageningenWOL R . D

K SLN EG

L E W A E

N A A 1 2 S IG .

D D H Bezienswaardigheden F . W

Benedeneind E N E E Fietsroute (zie p. 14) A De bezienswaardigheden Stad der BevrijdingE E 3 5 TI S W Stad der Bevrijding JK E 24 WAGENINGEN S G D GREB ANDERDI in de stad zelf staan op de kaart op p.E 2-3. MA E O RIJNSTEEG G

WEG ED G MEENTDIJK C B 25 MEENT- B E HARNSESTEEG E T E W SLAG- ER- W DIJKGRAAF O UKEL D N ST BRE EG OO A KETELWE NEK R VALLEIW . G EDE W AM R INGS O EG EWE MOFTBOS O M BENNEKOM T W MOS-HA E E S S G Hoekelum WEG E AN LA EK WIL SEN WIT L OS W P A V S ERG- . HERTOGWEG ED G B A N De Kraats E EG E E G E EN DE T L W K K S ERE N L DI E E MORG EM W LV T S H Middelbuurt K M A E E INRICH RAATS WEG M B E IDE E R O DRE N L VI W H R A - eg K V H N S EG EEMW E WEG w EG R E

EG . K o A W HENDRIKW R M LDER A RINS NW E A A P NES- - S- 19 Nergena O L M

arsl LE WEG

DICKE G P RN E H E T O V WE NS R B G A W G A A E T

STEE C KOOI- H ENSTEE MARKT- E D H W VEEN A N781 G EG T PLEIN ARSWEG RSLOW E EG B ERS W G NGEST M LA OR LAAN IDDELBUU W ERFT D T EG W G N . R W. HEELSUMS A S ER B E . P E NWEG M O W VRIJ E S A V T K . MOSP R E . KIE W R MIDD MANSHOLT- W N K TSEWEG E- IL DE EIJENB EI W

L D O NNE ERG

KAMP NLN S D KIE E UDE . M EW . EG ERSWEG KA A G . RT E RIJN ST M E

S Z P R- W HA S P D LA B O R P A T N782 O T P L E

I O N . E E A

S R

WEG M N S D A MAAT T N - E- . E S N N TSTEEG EEG S E - D L -

B . E N . E N EG N S - E E LN A S

WETERING- V . - - T R L - ST NN J MEE . S EGELST T S E L I EENSTEEG S V W NWE LAGSTEEG I E O H . EG KE L N U H T J I B I A E L W GP ST R A K R

E EG N N G E A GOOR O ZUIDE L- A E E G Wageningen- W B D M P H D E A A U G EG O De Blauwe S - D W R E BOSW. Hoog S ES TE W J D T N N Bergen A R A S . W E . RD ALLEE N ST . W O C O E GEE STEEG EG N G

E AA BG BRAM J H D OSLA I .

STEEG L N N U I B E

VINGERLING- R L- W . E IL D N C H L - GRENSP L K S STR. PLANTSOEN E E . RTE - T . DO DER ST W L MPW N B O O . N O N W SKA E ST O K R O FRIESE E - . DOR K ST T E 1E . N N U E E V PW. E G KAM L S . E SNIJDER- EG A N IS U OR

E . D

R C R 2E -

NAAL L E N . B LIJ EG A O W U K C A

N NIEUWE L V W S EG G B P ER EG EE O . M W A- ESTE W E A N G G R N K N O O E G S .

N V EI A H ING D U D OR - M A G - B N D DO V A I A EM EN D E DIJK L ADS- E ENL - A V ST RITZ V IJ W H BERGLAAN L N225 R . INK N RTEN RW BR AA C 20 O A L O Achterberg NG S G G N233 G HA Arboretum E K E G W . WAGENINGEN de Dreijen Arboretum BOSWE N ND Torck-

A WEG LEV ENDAALSELN Belmonte WEG L S park s O EG ng B W VEER AAR IJK WEG Onderla ZIJ H D RHENEN E- Ve D LLEE B e

Laareind REB rda V A G RIJN A Nude m NG NUDE

RHENEN 18 E V D e IJK - D e 35 EI KSE PK. AN W IC A rw

N- N LAW DE N A U 17 ELA 18 . R AT 18RSTEINS 18 Haven- Randwijk IJKSE E N225 W HEI M RAND NUDE G kanaal GR FWE RAND RIJN A

EBBE A 15 IJK SE DIJ K C SE W . H W EG G K KNOP T DI J R E 16 WAGENIN P RS 52 G K ER T TR R IJ rrijn S S . EBB de - K SE 18 R G G e C BED R u AFWE G B N STRAAT E BR K U ner Cu E FW. E E

nera laan A R WE DE a - BU R D ln . N- N836 G I G - J J J E B K I I R N N De Blauwe NS D

J MARSD 4 SE E 5 E I IJK K 51 . J W HOEVE

R Kamer D I MA MM

RS R R - E

W E E

G G D H E IJK W D PS

W EG S A N M

E R d G p HO W LF FKA G a

O

E KAME L W O WE ST W Indoornik E N-

W A AMB

U RD

AA K ipperst- IJNB HEL BL A R RAAT L - DIJ ST AN DSE DIJ K ON N836 RIJNB M M LAKE NESWA K AR A IJ

M D AN K NB LING WETERINGSEWAL - IJ MOLEN WAL 93 R ST E 52 DE RAAT T H TRAA Opheusden W Kesteren ES S Zetten Bezienswaardigheden

Wageningen is onlosmakelijk verbonden met de Tweede Wereldoorlog. Zowel in 1940 als in 1944/1945 heeft de stad in de vuurlinie gelegen. En zowel in 1940 als in 1944 is de hele bevol- king geëvacueerd. De oorlog heeft dan ook zijn sporen in en rond Wageningen achtergelaten. 2 5 Mei plein en het Nationaal Bevrijdingsmonument Meest bekend is Wageningen echter als Stad der www.wageningen45.nl Bevrijding, omdat hier op 5 mei 1945 de capitu- Het 5 Mei plein neemt een centrale plek in bij de jaarlijkse herdenkingsactiviteiten latie is getekend. Op 5 mei wordt deze gebeurte- op 4 en 5 mei. U vindt er niet alleen Hotel de Wereld, maar ook het Nationaal Bevrij- dingsmonument. Dit monument bestaat uit een bronzen beeld van een man die zijn nis dan ook uitgebreid herdacht en gevierd. armen ten hemel heft. Het beeld is geplaatst op een granieten voetstuk met daarin een aantal leeuwen. Het is gemaakt door beeldhouwer Han Richters en onthuld op 13 september 1951 door Z.K.H. Prins Bernhard. Het beeld wordt in de volksmond ‘Blote Jan’ of ‘Blote Gerrit’ genoemd. Hotel De Wereld Bij het beeld worden jaarlijks op 4 mei de doden herdacht. Klokslag twaalf uur ‘s 1 nachts ontsteekt de burgemeester het Bevrijdingsvuur om de overgang naar 5 mei 5 Mei plein 1, Wageningen, www.hoteldewereld.nl te markeren. Lopersgroepen uit heel Nederland ontvangen dit vuur om het in het Hotel de Wereld is het bekendste gebouw in het centrum van Wageningen. Op hele land te verspreiden. 5 mei 1945 werd deze plek door generaal Charles Foulkes namens de geallieerden Jaarlijks vindt ook hier het Bevrijdingsdefilé plaats, ter ere van de oorlogsveteranen. uitgekozen voor de onderhandelingen met kolonel-generaal Tot en met 2004 werd dit afgenomen door Z.K.H. Prins Bernhard. De bronzen pla- over de overgave van de Duitse bezetter in Nederland. quette met zijn beeltenis aan de muur van Hotel de Wereld herinnert daaraan. Z.K.H. Prins Bernhard was bij de onderhandelingen aanwezig. Hotel de Wereld heeft sinds 2004 weer een hotel- en restaurantfunctie (restaurant ). De Capitulatiezaal is onderdeel van het restaurant en als zodanig te bezoeken. Vrijheidsvuur 3 Generaal Foulkesweg, ter hoogte van huisnr 1/1b, Wageningen

Het Vrijheidsvuur is een koperen kunstwerk met eeuwig bran- dend vuur om te herdenken dat vrijheid nooit vanzelfsprekend is. De hoogte van de zuil is afhankelijk van het zonlicht en wisselt voortdurend. Daarmee wordt verbeeld dat vrijheid een dynamisch begrip is. In tijden van duisternis is de behoefte aan nabijheid van het licht het grootst, in lichtere tijden reikt het licht naar haar bron. Het kunstwerk is onthuld op 4 mei 2011 en speelt een belangrijke rol bij de jaarlijkse Bevrijdings- vuurestafette. Kunstenaar HansHan Roebers tekende voor het ontwerp. U vindt het Vrijheidsvuur naast de aula van de universiteit, vlakbij Hotel De Wereld.

6 7 Bezienswaardigheden

6 Markt en Grote Kerk Markt, Wageningen, te bezichtigen op afspraak, tel. 0317 412207

Door de beschietingen in 1940 is een groot deel van het oude centrum verwoest. Dat was niet het werk van de invallers, maar van de Nederlandse artillerie die de Duitsers vanaf de Greb- beberg had bestookt. In de eerste jaren van de oorlog is het centrum herbouwd, waaronder de huizen rond de Markt (in de bouwstijl van de Delftse School) en de middeleeuwse Grote Kerk of Johannes de Doperkerk. De toren en de kerk werden in 1945 opnieuw zwaar beschadigd. Dit maal door de Duitsers. Na de oorlog is de kerk voor een tweede keer gerestaureerd in de stijl van de Delftse school. In de kerk werd een gebrandschilderd 4 Museum De Casteelse Poort: ‘De Vrede van Wageningen 1945’ Nationaal Bevrijdingsraam aangebracht. Dit is op 5 mei 1987 Bowlespark 1A, Wageningen, tel. 0317 421436, www.casteelsepoort.nl onthuld door Koningin Beatrix.

In dit museum kunt u terecht voor de tentoonstelling ‘De Vrede van Wageningen 1945’. Deze vertelt het verhaal van Wageningen en de Wageningers tijdens de Tweede Wereldoorlog. U kunt hier ook het meubilair zien dat gebruikt werd tij- dens de capitulatieonderhandelingen. Net als de pen waarmee de overeenkomst werd getekend en de akte zelf. Via originele film- en geluidsopnamen en onlangs opgenomen getuigenverhalen komen onder andere de gebeurtenissen van de meidagen van 1945 opnieuw voor u tot leven. Voor het museum ligt een luisterkei van de Liberation Route (zie 11).

Openingstijden: April t/m oktober Indisch monument ‘De Waterlelie’ di t/m vr 11.00 - 17.00 uur 7 Nudestraat, Wageningen za en zo 13.00 - 17.00 uur November t/m maart Dit monument bestaat uit een sculptuur van edelstaal in de vorm van een water- di t/m vr 12.00 - 16.00 uur lelie met twaalf bloembladeren. Elf bloembladeren zijn dicht en één is open. za en zo 13.00 - 16.00 uur Het open einde representeert de aantasting van wat eens volmaakt was. Het is Enkele feestdagen uitgezonderd. geplaatst ter nagedachtenis aan elf, in voormalig Nederlands-Indië omgekomen Wageningse militairen. Het is onthuld op 24 september 2010.

5 Joods monument ‘De Levenspoort’ Walstraat, Wageningen

‘De Levenspoort’ is geplaatst ter nagedachtenis aan de 71 slachtoffers van de Tweede Wereldoor- log, uit de Joodse gemeente Wageningen. Het monument bestaat uit een bronzen sculptuur van een poort waar vier figuren doorheen lopen.

8 9 Bezienswaardigheden

11 Liberation Route, Luisterplek 51. Thema: voedseltransporten. Kruising Nude-Costerweg, Wageningen

De Liberation Route volgt het pad dat de geallieerden gingen tijdens de bevrij- ding van Europa. De route begint bij Normandië en loopt via o.a. Wageningen naar Berlijn. Bij de luisterkei kunt u een verhaal beluisteren. Dit is te downloaden met uw MP3 speler of mobiele telefoon via www.liberationroute.com.

12 Liberation Route, Luisterplek 52. Thema: capitulatie Bij Museum De Casteelse Poort. Zie 4. www.liberationroute.nl 8 Monument voor de gevallenen Costerweg, Wageningen

Een groot wit kruis voor een stenen muur herdenkt hen die in de Tweede Wereld- oorlog voor de vrijheid zijn gevallen. Op 4 mei is dit de plek waar de Stille Tocht eindigt en bloemen gelegd worden.

9 Plaquette Walter Britfort Dewe Havenafweg, Wageningen

Op deze locatie sneuvelde op 17 april 1945 de enige geallieerde militair in Wageningen bij de bevrijding van de stad. Deze Engelse Plaquettes bevolkingsregister Korporaal reed als chauffeur van een 13 Stadhuis, Markt 22, Wageningen brencarrier op een landmijn.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd in de nacht van 2 op 3 januari 1943 het bevol- Aula Wageningen Universiteit kingsregister uit het stadhuis ontvreemd. Op de buitenmuur en in het stadhuis zijn 10 twee plaquettes geplaatst ter herinnering aan deze moedige verzetsdaad. Generaal Foulkesweg 1, Wageningen

De aula wordt onder meer gebruikt voor promoties van Wageningen Universi- teit. Dit gebouw is een van de plaatsen waar mogelijk de ondertekening van de 14 Plaquette capitulatie door de Duitsers plaatsvond. In de aula bevindt zich een plaquette ter Joods verzet nagedachtenis aan assistenten en studenten die zijn omgekomen in de Tweede Deze ligt sinds 2011 vóór Wereldoorlog. het huis Bowlespark 2. Rechts naast museum De Casteelse Poort.

Een plaquette ter herin- nering aan het Joods verzet in Wageningen.

10 11 Bezienswaardigheden omgeving Wageningen Wandelroutes

15 Huize De Wolfswaard 19 Kazematten (bunkers) Binnenveld Aan de Rijn 12, Wageningen www.oorlogsmusea.nl

Aan het einde van de Pabstsendam staat de Ook in het Binnenveld bevinden zich verschillende kazematten meer dan tweehonderd jaar oude boerderij, (bunkers) die herinneren aan de Tweede Wereldoorlog. voorheen veerhuis, De Wolfswaard. Deze GPS: N52°00.033, E005°37.484 boerderij fungeerde als hoofdkwartier van het verzet. Onderduikers en illegale werkers vonden er een onderkomen. 20 Airborne Museum ‘Hartenstein’ Utrechtseweg 232, Oosterbeek, www.airbornemuseum.com

16 Woonboerderij Noda Het Airborne museum in Oosterbeek (circa 14 km vanaf Wageningen) Nude 50, Rhenen vertelt over de Slag om . Het museum toont een grote collec- tie authentieke wapens, documenten, films en foto’s. In de Airborne Aan de provinciale weg Wageningen - Rhenen, Experience (900 m2) waan je je letterlijk midden in de strijd. in de Nude, bevindt zich woonboerderij Noda. De boerderij was in de oorlog het zenuw- centrum bij voedseltransporten, omdat de Wandelroutes Gelderse Vallei onder water stond en de weg door de Nude de enige geschikte route voor Wandelroute, Stad der Bevrijding (ca. 3 km, ca. 1 uur excl. museumbezoek) de voedseltransporten was. Zie ook kaart pagina 2 en 3.

Begin de wandeling op het 5 Mei plein (2) met Hotel de Wereld (1) en het Nati- 17 Het Militair Ereveld Grebbeberg onale bevrijdingsmonument (2) en vlakbij de Aula van de universiteit (9) en het Grebbeweg, Rhenen, www.grebbeberg.nl Vrijheidsvuur (3). Loop vanaf het 5 Mei plein richting het centrum van Wageningen (houd Hotel de Wereld aan de rechterzijde). Sla de eerste weg linksaf. Daarna Van 11 tot 13 mei 1940 vond ten westen van Wageningen De slag om de Grebbeberg de tweede weg links (bij pizzeria Sa Lolla). Volg het pad langs de stadsmuur door plaats. Deze strijd kostte het leven aan 425 Nederlandse militairen en zo’n 200 het Torckpark en ga via de varentuin aan het einde door de ‘poort’ naar museum Duitsers. De doden werden begraven op het Militair Ereveld Grebbeberg. Dit was de De Casteelse Poort (4) met de bevrijdingszaal. Voor De Casteelse Poort vindt u eerste oorlogsbegraafplaats in Nederland. een Liberation Route Marker (11) en de plaquette Joods verzet (stoeptegel voor Na de bevrijding werden de Duitse graven overgebracht naar de Duitse begraaf- Bowlespark nr. 2) (13). Steek na het bezoek aan het museum de straat over en loop plaats in het Limburgse Ysselsteyn. Later zijn de stoffelijke resten van honderden via het parkje langs de gracht en over de parkeerplaats tot u uitkomt op de Nieme- Nederlandse militairen, die elders waren begraven, op de Grebbeberg herbegraven. ijerstraat. Sla hier linksaf en neem vervolgens de eerste straat links (Dijkstraat). Hierdoor steeg het aantal graven op het ereveld tot ruim 800. Tegenover de begraaf- Sla rechtsaf op de Grebbedijk en wandel tot de haven waar vandaan in 1940 12.400 plaats ligt het Nationale Legermonument (het Leeuwenmonument), een open aula Wageningers werden geëvacueerd. Sla rechtsaf bij de Havenafweg. Steek de Nude met kalkstenen klokkentoren. Het monument, ontworpen door de architect ir. J.J.P. over tot bij het Oorlogsmonument Wageningen (8) en de Liberation Route Marker Oud en gemaakt door J. Raedecker en zijn zoon, bestaat uit een kruis geflankeerd (10). Steek de (brede) Costerweg over naar het Indisch monument ‘De Waterlelie’ door twee leeuwen. Ieder jaar worden hier op 4 mei de gevallenen herdacht. (7). Loop verder door de Nudestraat. Sla linksaf bij de Walstraat en loop door tot het Joods monument ‘De Levenspoort’ (5). Ga rechtsaf bij het Plantsoen en neem de eerste weg rechts (Riemsdijkstraat) tot bij de Markt met de Grote kerk (6). Op 18Loopgraven en kazematten (bunkers) Grebbeberg de Markt vindt u ook het stadhuis met de plaquettes bevolkingsregister (12). Loop Grebbeweg, Rhenen, www.oorlogsmusea.nl rechts om de kerk heen en ga via de Hoogstraat en de Bergstraat terug naar Hotel De Wereld. Op de flanken van de Grebbeberg kunt u een aantal (gerestaureerde) loopgraven en kazematten (bunkers) bezoeken. GPS: N51°57.290, E005°36.633, N51°57.332, E005°36.485, N51°57.425, E005°35.784, N51°57.486, E005°36.199, N51°57.500, E005°36.242

12 13 Evenementen Wandel- en fietsroutes en activiteiten

Wandel- of fietsroute ‘De Tweede Wereld Oorlog met eigen ogen’ (ca. 14 km) Via een mobiele telefoon of tablet bezoekt u plekken waar gebeurtenissen tijdens de oorlog hebben plaatsgevonden. Gecom- bineerd met ooggetuigenverslagen, foto’s en video’s herleeft het verleden. Deze route kunt u downloaden op www.wo2meteigenogen.nl.

Bevrijdingsvuurceremonie en -estafette Layarroute ‘Oorlog en bevrijding’ (App) (ca. 8 km) Jaarlijks op 5 mei om 0.00u (zie ook bezienswaardigheden, nummer 2) Om de bezoeker de oorlog nog beter te laten beleven, is de smartphone-App ‘Oorlog en bevrijding’ gemaakt. Het is een wandelroute die loopt van Hotel de Bevrijdingsfestival, herdenkingsactiviteiten en bevrijdingsdefilé Wereld via de erebegraafplaats op de Grebbeberg naar Hotel-paviljoen de Greb- 4 en 5 mei beberg. Met de bus kunt u vervolgens terug naar Wageningen. Langs de route Herdenkingsplechtigheid capitulaties 1945, kranslegging bij Nationaal Bevrij- vindt u 30 virtuele informatiepunten. Bij deze punten kunt u met uw mobiele dingsmonument en het Bevrijdingsdefilé. Bevrijdingsfestival in de hele binnen- telefoon verhalen luisteren, lezen en foto’s bekijken. De app is gratis beschikbaar stad met topmuziek, theater en andere optredens. voor iPhones en Android smartphones op www.layar.com/layers/oenvrw. www.wageningen45mei.nl en www.bevrijdingsfestivalwageningen.nl

Capitulatie-Bevrijdings wandeltocht Georganiseerde wandeltocht door historisch Wageningen en omgeving. Eerste weekend na 5 mei. Info VVV agentschap (In boekhandel Kniphorst aan de Hoogstraat 49): 0317 424 242. www.proefwageningen.nl

Documentaires/speelfilms Bioscoop het Heerenstraattheater: vertoont Fietsroute Wageningen, Grebbeberg, Binnenveld speciale documentaires of speelfilms op Als u interessante locaties in en om Wageningen wilt zien, kunt u ook met de fiets maat. Ook over het thema Bevrijding. op pad (zie kaart p. 4-5). www.heerenstraattheater.nl

Meer informatie WOII in Wageningen Wilt u meer informatie over de geschiedenis van WOII in Wageningen en wijde omgeving en daaraan verbonden activiteiten? Neem dan eens een kijkje op www.liberationregion.nl

14 15 www.proefwageningen.nl VVV agentschap (in boekhandel Kniphorst) Hoogstraat 49, Wageningen tel. 0317 424 242

facebook.com/ ProefWageningen

twitter.com/ ProefWageningen

Uitgave van de gemeente Wageningen in samenwerking met Stichting Onder- nemersfonds Wageningen

Met medewerking van: B. van Aller, JaTi Wageningen

Foto’s: B. van Aller, C. Beumer, M. Meijer zu Slochtern, R. Smit

Mei 2015 De uitgevers zijn niet aansprakelijk voor eventuele schade als gevolg van onjuistheden en/of onvolkomenheden in deze uitgave.