Folklori Kristian
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ANDREA LLUKANI Këtë libër ia kushtoj mikut më të mirë të babait Z. Vangjel Vllaho FOLKLORI KRISTIAN Redaktor: Dr. Moikom Zeqo Vangjel Vllaho ka lindur më 5 gusht 1929 në fshatin Peshtan të Tepelenës. Z. Vllaho ka qenë diplomat në disa përfaqësi diplomatike, në Pragë, në Sofie, në Romë si dhe në Misionin Shqiptar pranë OKB-së. Vangjel Vllaho ka botuar pesë libra, si dhe artikuj të shumtë në gazetat Malëshova, Botimet “Trifon Xhagjika” Përmeti etj. Vangjel Vllaho fjeti përgjithmonë më Zotin më 25 dhjetor Tiranë, 2013 2012. I përjetshëm qoftë kujtimi i tij. së krishtere, ku do të njiheni me etimologjimë e emrave, toponiminë e krishterë etj. Në kreun e gjashtë do të njiheni me këngë dhe histori të ndryshme me motive të krishtera, të cilat i kam mbledhur kohët e fundit. Kreu i shtatë dhe i fundit përmban PARATHËNIE jetëshkrimet e mbledhësve të folklorit shqiptar. Punën për grumbullimin e këtyre këngëve e kam filluar olklori tregon thesarin e traditave të një populli. Termi që herët. Në kohën që studioja në Universitetin Kombëtar Folklor e ka origjinën nga anglishtja: folk do të thotë “Kapodistria” të Athinës një miku im arvanitas më ka thënë një Fpopull dhe lore ka kuptimin urtësi, dituri. Kjo fjalë u këngë pashke, të cilën e kishte dëgjuar nga gjyshja e tij. Prej përdor për herë të parë prej arkeologut anglez Toms më 1846. Koço Fështit, i cili në vitet e diktaturës bënte pjesë në grupet e Babai i folkloristikës shqiptare është Frang Bardhi, i cili ka të krishterëve të fshehtë kam grumbulluar këngën e kolendrave mbledhur 113 fjalë të urta në shqip. Thimi Mitko ka botuar të Peshtanit. Nga gjyshi im Koço Llukani (Mësues i Merituar) “Bleta Shqiptare” dhe Spiro Dine më 1908 ka botuar “Valët e kam dëgjuar këngën e Çaushit, priftit të Hormovës. Prej mikut detit”. Më 1911 në Sarajevë, u botua vëllimi me këngë folklorike tim dr. Dion Tushit kam mbledhur këngën “Mbytja e Dhespotit”, i Vinçenc Prenushit me titull “Kangë Popullore Gegnishte”, ndërsa besimtari i devodshëm Kostandin Bozaxhiu më ka rrëfyer ndërsa më 1937 u botuan 15 volumet me “Visaret e Kombit”, këngën e kolendarëve beratas. Kolegu i punës Jani Steri më ku shquhen folkloristët Atë Donat Kurti dhe Atë Bernardin solli këngën “Kostandini dhe Dhoqina”, ndërsa Hill Mëhilli Palaj. Botim me interes në lëmin e folkloristikës është edhe më dha shumë fjalë të urta me temaikë të krishterë. Për libri “Këngë e britma nga qyteti i djegur” i Mitrush Kutelit, që onomastikën e krishterë jam konsultuar me prof. em. dr. Pavli u botua më 1943 etj. Prej arbëreshëve të Italisë shquen Gavril Haxhillazin, ndërsa Nos Xhuvani më solli Shërbesën e Shenjtë Dara Plaku me librin “Këngë pleqërishte”, Gavril Dara i Riu të Shën Joan Vladimirit. Dituraku Moikom Zeqo më këshilloi me “Kënga e sprapsme e Balës”, Dhimitër Kamarda me shtojcën të shfletoja librat e Thimi Mitkos, ndërsa bashkëfshatari Kristo “Sprovë gramatologjie krahasuese e gjuhës shqipe” dhe Jeronim Kume më siguroi koleksionin e revistës “Jeta Kristiane”, piktori de Rada me “Rapsodi e një poeme shqiptare”, botuar më 1899 Lekë Tasi më solli një llazore, të cilën e kishte dëgjuar ta dhe që konsiderohet si vepra e parë e mirëfilltë e mbledhjes së këndonte vëllai i tij i ndjerë Napoleon Tasi, ndërsa koleksionisti këngëve të folklorit shqiptar. Në kreun e parë të librit do të Shpëtim Sala më siguroi disa libra të vjetër me këngë popullore njiheni me këngë, të cilat kanë motive Biblike. Prej tyre më të legjendare. Për këtë libër kam punuar shumë duke pyetur njerëz përhapurat janë kolendrat dhe llazoret, të cilat këndohen nga të ndryshëm, të të gjitha moshave dhe profesioneve. Nuk grupe fëmijësh duke shkuar shtëpi më shtëpi. Në kreun e dytë pretendoj që kam grumbulluar gjithë folklorin kristian, por mar krahasoj motivet e baladave shqiptare me pjesë të Biblës, ndërsa guximin të them se kam bërë diçka. Këtë kurajo ma jep puna në kreun e tretë kam paraqitur disa këngë të vjetra popullore. selektuese dhe grumbulluese e këngëve të krishtera, të cilat i Kreu i katërt përmban fjalë të urta me tematikë fetare dhe kanë kultivuar të parët tanë. shkrehje nga gjuha dogançe. Kreu i pestë i përket onomastikës Pashkë, 2013 3 4 Ndërmjet muzikës bizantine dhe këngëve popullore ka shumë elementë të përbashkët. Shumica e këngëve popullore shumëzërëshe si dhe muzika bizantine nuk shoqërohen me instrumenta muzikorë, pra në thelb përbëjnë muzikë vokale. Këndimi i himneve bizantine është njëzërësh, i cili shoqërohet KREU I PARË me ison, që është elementi bazë në këngët polifonike. Një nga shkaqet e tingëllimit fuqishëm të këngës labe është forca me të MOTIVET BIBLIKE cilën këndon grupi që mban ison. Mund të themi se kënga NË TRADITËN E POPUJVE polifonike ka marrë shumë elementë prej muzikës bizantine.2 isha prej kohësh ka grumbulluar dhe bashkuar njerëzit. Të dielave besimtarët shkonin në kishë për t’u lutur me KOLENDRAT Kshprestari dhe për të marrë pjesë në Liturgjinë Hyjnore, në përfundim të së cilës burrat diskutonin për problemet që Kolendrat festohen më 24 dhjetor dhe janë këngë preokuponin fshatin. Gjatë të kremteve shkonin për t’i uruar popullore me motive biblike, të cilat këndohen nga grupe emrin atij që festonte. Këto vizita shpesh shoqëroheshin me fëmijësh. Ata shkojnë shtëpi më shtëpi duke uruar shëndet dhe qerasje dhe gosti gjatë së cilave psaleshin tropare si dhe mbarësi. Kolendarët që shkonin në grup, gostiten nga të zotët këndoheshin këngë tradicionale. Në të kremtet e mëdha dhe e shtëpisë me kuleçë (kolendra), fiq të thatë, arra, portokalle sidomos për Pashkë në përfundim të Liturgjisë Hyjnore etj.3 besimtarët këndonin dhe kërcenin në oborrin e kishës. Gjallëri O kolendra melendra! të madhe kishte gjatë panaireve, sepse grumbulloheshin edhe mirëdita, moj kadënë, besimtarë nga trevat e tjera duke shkëmbyer kulturën dhe mirë sod, mirë mot, traditat. Panairi zhvillohej një herë në vit, në ditën që kremtonte ashtu dalç për shumë mot! shenjtori, emrin e të cilit mbante kisha. Këto panaire priteshin dil, kadënëz’ e shtëpisë me kënaqësi nga popullsia për arsye të ndryshme. Përveç hap derën e perëndisë, adhurimit të shenjtorit në Liturgjinë Hyjnore, tek oborri i kishës nxir kullakun’ e zotërisë. zhvillohej aktivitet tregtar dhe më pas vijonte gostia e madhe dil, moj, dalç e bardhë, kolektive gjatë së cilës këndoheshin këngë kishtare dhe gjer mot me një djalë. popullore. Këngën e fillonte gjithnjë protopsalti i kishës dhe të dil, moj, dalç e kuqe, tjerët mbanin ison.1 gjer’ mot me një nuse! 2-Adrian Ahmedaja, Këngët popullore shqiptare dhe i kënduari bizantin, 1-Andromaqi Gjergji, Refleksione të krishterimit në kulturën popullore, Ngjallja, tetor 2001, faqe 9. 3 Tempulli Nr. 4, Korçë 2001, faqe13. -Lirika Popullore, Nr. 1, Akademia e Shkencave, Tiranë 1988, faqe 65. 5 6 Kjo këngë këndohej në Jug të Shqipërisë në vitin 1878. ditë përpara Krishtlindjeve përgatiteshin kolendrat, të cilat qenë Zakoni i kësaj feste tradicionale ishte përgatitja e kuleçëve, të kuleçë me forma të ndryshme. Zakonisht bëheshin aq kolendra cilët sipas krahinave të ndryshme kishin emërtime jo të njenjta. sa për nevojat e familjes dhe të fëmijëve të fqinjëve, të cilët Në zonën e Korçës, Kolonjës, Përmetit dhe Myzeqesë quheshin mendohej se do të vinin për vizitë. Në vigjile të Krishtlindjeve kolendra, në Pogradec dhe Berat quheshin kullakë dhe në digjeshin dëllënja dhe fshatarët të grumbulluar rreth vatrës Shkodës kullana. Kolendrat festoheshin edhe tek arbëreshët e këndonin: Italisë. Emërtimi kolendër vjen nga fjala latine calende, prej së Olek, bolek shëndet e bereqet, cilës ka ardhur fjala kalendar. Kolendrat festohen në gjithë me para në qeset dhe nuse të djemavet. popujt e Evropës. Bullgarët i quajnë koleda, rumunët kolinde, francezët kalandë, rusët koliadka etj. Në qytetin e Shkodrës Fëmijët këndonin kolendrat duke shkuar shtëpi më fëmijët kur e shihnin se e zonja e shtëpisë nuk i qeraste, këngës shtëpi ku i qerasnin me kuleçë, petulla të saçit, me arra etj:4 së kolendrës i shtonin vargje të tjera plot humur, të cilat vinin në lojë kopracinë. Mirmëngjes zotërinj, Mirëdita për kullana, ju them sonte një gëzim, me’j tubë patrixhana, rreth kujdesit të Shën Mërisë mirë mot e mirë sot, për Zotin Krisht. na nimo, i lumi zot. Ri, ri Shëndelli, njitu kenka shej shejmirë: bekoje këtë shtëpi del e del zonja e shpisë, me kryq dhe me luari. me kunor-o të zotnisë; del e del e dalsh e bardhë, Sipas kumtimit gojor të besimtarit të devotshëm Koço sot me barr’ e mot me djalë. Fështi, në fshatin Peshtan fëmijët në vigjile të Krishtlindjeve shkonin e këndonin shtëpi më shtëpi për të dhënë lajmin e lindjes A po del, a po shkojmë? së Krishtit. njitu kenka nji pus me rika, O Ili Shën Ili t’zonjës shpisë i raft’ pika, lyeji Zot këto shtëpi! njtu kenka nji pus me pata, që të lutemi me qiri, t’zonjës shpisë i raft’lëngata. dhe të themi përsëri, Zoti lindi si njeri, Kjo këngë është kompozuar prej M. Daiut dhe është duke qenë Perëndi. kënduar në Shkodër nga Çile Kodheli në vitin 1957. Në vargjet dhe e presim përsëri e strofës së dytë duket qartë ironia e fëmijëve atëhere kur nuk shihnin shenja që t’i qeraste e zonja e shtëpisë. Në Përmet një 4-Stilian Adhami, Vështrim mbi kulturën popullore të trevës së Përmetit, Tiranë 2001, faqe 149. 7 8 për shpëtim në Gjithësi. si një ganjun i dashur arvon. lajm të mirë ju lajmërojmë, O mos qaj, qëllo, qëllo! Perëndinë e bekojmë, Fier, ti bir, e mos u zgjo! se fuqinë e gjithësisë, gjella ime, kur do sisë, me Krishtin e Perëndisë. Mirrë ndë zëmër e kërdhire, shëjtullore, qelle me tij. Një festë e gëzueshme dhe e mrekullueshme për Ti digj, ti gris, ndërro besimtarët korçarë janë kolendrat, të cilat kremtohen më 23 sa kam ndë zëmër të lig u, dhjetor.