Bibliografia Getta Łódzkiego 1945-2017
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
1 1945-2017 2 Bibliografia getta łódzkiego IZABELA OLEJNIK 1945-2017 IZABELA 3 OLEJNIK 1945-2017 4 Bibliografia getta łódzkiego © 2018 Copyright by Izabela Olejnik & Zakład Wydawniczy NOMOS Publikacja jest udostępniona na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 3.0. (CC BY-NC-ND 3.0 PL). Pełna treść licencji dostępna na stronie creativecommons.org Recenzja naukowa: dr Jacek Ladorucki Wydanie Bibliografii getta łódzkiego 1945-2017 zostało zrealizowane dzięki dofinansowaniu z budżetu Miasta Łodzi Wydanie przy wsparciu finansowym Instytutu Tolerancji w Łodzi Redaktor prowadzący: Dariusz Niezgoda Redakcja wydawnicza: Kasper Świerzowski Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak Projekt okładki i stron tytułowych: Agnieszka Nabielec Wykorzystane w publikacji zdjęcia pochodzą z Archiwum Państwowego w Łodzi z zespołu Przełożony Starszeństwa Żydów w Getcie Łódzkim 1939–1944. Izabela Olejnik – Katedra Judaistyki Uniwersytetu Wrocławskiego ISBN 978-83-7688-517-9 KRAKÓW 2018 Wydanie I Zakład Wydawniczy »NOMOS« 31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u tel.: 12 626 19 21, 510 080 269 e-mail: [email protected]; www.nomos.pl 5 Spis treści Wstęp ................................................................. 7 Wykaz wyrażeń i skrótów stosowanych w opisie bibliograficznym ............. 13 Wykaz tytułów czasopism występujących w bibliografii wraz ze skrótami ....... 15 1. Historia getta ........................................................ 25 1.1. Zagadnienia ogólne ............................................... 25 1.2. Zagadnienia szczegółowe .......................................... 52 1.2.1. Administracja niemiecka ..................................... 52 1.2.2. Hans Biebow ............................................... 53 1.2.3. Administracja żydowska ..................................... 56 1.2.4. Mordechaj Chaim Rumkowski ................................ 57 1.2.5. Ruch oporu w getcie łódzkim ................................. 64 1.2.6. Kronika getta łódzkiego ...................................... 66 1.2.7. Dzieci i młodzież w getcie łódzkim ............................ 70 1.2.8. Szpera ..................................................... 72 1.2.9. Zagadnienia medyczne ...................................... 73 1.2.10. Pieniądze getta łódzkiego .................................... 76 1.2.11. Poczta w getcie łódzkim ..................................... 78 1.2.12. Żydzi z Europy Zachodniej w getcie łódzkim ................... 81 1.2.13. Procesy zbrodniarzy ........................................ 84 2. Kultura, sztuka i religia ................................................ 87 2.1. Życie literacko–artystyczne ........................................ 87 2.2. Życie religijne .................................................... 88 2.3. Muzyka ......................................................... 90 2.4. Biblioteki ........................................................ 91 2.5. Edukacja ........................................................ 92 2.6. Teatr ............................................................ 92 3. Obozy .............................................................. 95 3.1. Obóz dla dzieci i młodzieży polskiej (w getcie łódzkim) ................ 95 3.2. Obóz cygański (w getcie łódzkim) ..................................101 3.3. Ośrodek zagłady Kulmhof (Chełmno nad Nerem) .....................105 6 Bibliografia getta łódzkiego 4. Pamięć i upamiętnianie ...............................................113 4.1. Zagadnienia ogólne ...............................................113 4.2. Zagadnienia szczegółowe ..........................................115 4.2.1. Kultura materialna ..........................................115 4.2.2. Park Ocalałych ..............................................118 4.2.3. Stacja Radegast .............................................119 4.2.4. Rocznice upamiętniające likwidację getta .......................123 4.2.5. Katalogi wystaw .............................................134 3.2.6. Recenzje wystaw ............................................137 4.2.7. Fotografie . 140 4.2.8. Konferencje, seminaria, sesje naukowe .........................144 4.2.9. Materiały edukacyjne ........................................145 4.2.10. Szlaki turystyczne ..........................................146 5. Getto łódzkie w literaturze . 151 5.1. Biografie, biogramy, wspomnienia . 151 5.2. Poezja ...........................................................170 5.3. Dzienniki, pamiętniki . 175 5.4. Opowiadania, powieści ............................................182 5.5. Opracowania szczegółowe .........................................190 6. Filmografia ..........................................................201 6.1. Opracowania szczegółowe .........................................205 Indeks autorów .........................................................207 Indeks osób, rzeczy i miejsc ..............................................229 7 Wstęp Impulsem do stworzenia bibliografii poświęconej gettu łódzkiemu była promocja pełnej wersji Kroniki getta łódzkiego, najważniejszego dokumentu czasów Zagłady, powstałego w okresie okupacji hitlerowskiej w Łodzi, która towarzyszyła obcho- dom sześćdziesiątej piątej rocznicy likwidacji getta łódzkiego. Pełnej, ponieważ dotychczas badacze mieli do dyspozycji zaledwie dwa tomy opracowane przez Lucjana Dobroszyckiego i Danutę Dąbrowską1. Dążenia redaktorów do wydania kolejnych tomów przerwały wydarzenia marca 1968 roku. Musiało upłynąć ponad czterdzieści lat, by do rąk czytelników trafiła kolejna edycja. Wśród licznych wyda- rzeń towarzyszących uroczystym obchodom były spotkania, wykłady, prezentacje. Publikacja Kroniki stała się także bodźcem do zorganizowania w Warszawie w Cen- trum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN dyskusji pod hasłem „Skąd to milczenie nad łódzkim gettem? Kronika Getta Łódzkiego – źródło do dziejów getta”2. Jedną z kwestii, którą zamierzano podnieść w czasie seminarium, była próba wyjaśnienia przyczyn milczenia i uzyskanie odpowiedzi na pytanie, dlaczego badacze tak rzadko podejmują tematykę getta łódzkiego w swoich badaniach. Postawione przez organizatorów pytanie wydało mi się wówczas niesamo- wicie ciekawe. Czy faktycznie w ciągu dziesięcioleci od likwidacji getta napisano tak mało na temat getta? Czy rzeczywiście zagadnienia te spotkały się z tak zni- komym zainteresowaniem badaczy? Czy możliwe, aby na przestrzeni tylu lat nie podejmowano badań na temat getta łódzkiego i jego historii? Zebranie literatury podmiotowej i przedmiotowej dotyczącej getta oraz przedstawienie jej w formie zbiorczej bibliografii było dla mnie – osoby z wykształceniem bibliotekoznawczym oraz wieloletnim doświadczeniem w pracy bibliotekarskiej – najlepszym sposobem na udzielenie odpowiedzi na te pytania. Drugim czynnikiem, który przyczynił się do rozpoczęcia prac nad zebraniem rozproszonej w piśmiennictwie polskim i światowym literatury dotyczącej getta 1 Kronika Getta Łódzkiego, t. 1, Styczeń 1941–maj 1942, red. Danuta Dąbrowska i Lucjan Do- broszycki, Łódź 1965; Kronika Getta Łódzkiego, t. 2, Czerwiec–grudzień 1942, red. Danuta Dąbrowska i Lucjan Dobroszycki, Łódź 1966. 2 Zapis audio dyskusji: http://www.holocaustresearch.pl/index.php?show=471&lang=pl 8 Bibliografia getta łódzkiego łódzkiego był zauważalny wzrost zainteresowania jego historią wśród naukowców, publicystów, studentów, a nawet przewodników miejskich i mieszkańców miasta. Rezultatem badań podejmowanych w ostatnich latach przez środowiska akade- mickie były międzynarodowe konferencje3, projekty4, publikacje naukowe, a także liczne literackie i artystyczne reprezentacje w literaturze i sztuce będące rezultatem badań i studiów nad Zagładą. W ciągu siedemdziesięciu czterech lat od likwidacji getta łódzkiego powsta- ło wiele wartościowych prac w różnych językach oraz odnaleziono szereg intere- sujących materiałów źródłowych. Ci, którzy przeżyli getto łódzkie, spisali swoje przeżycia w różnych formach literackich od dzienników po beletrystykę. Zostały one napisane m.in. po polsku, angielsku, niemiecku, francusku, szwedzku, cze- sku, hebrajsku i w jidysz. Wiele z tych wspomnień do dziś jest nieznanych oraz nieprzetłumaczonych na język polski. Dodatkowo wiele z nich wciąż pozostaje poza zasięgiem badaczy ze względu na rozproszenie materiałów w bibliotekach na całym świecie. Jedną z barier w dotarciu do nich jest także nieznajomość języków, w jakich te wspomnienia czy opracowania zostały napisane. Zebranie w bibliografii literatury zarówno naukowej, jak i beletrystycznej, o charakterze informacyjnym i artystycznym, omawiającej dzieje getta łódzkiego we wszystkich dostępnych języ- kach umożliwi zobrazowanie skali poruszanej problematyki przy analizowaniu jego dziejów. Założeniem Bibliografii, oprócz stworzenia narzędzia wyszukiwawczego do prac badawczych i edukacyjnych, jest także przybliżenie najczęściej porusza- nych zagadnień przez badaczy, jak również zwrócenie uwagi na te obszary, które wciąż pozostają poza polem zainteresowania historyków Zagłady, getta łódzkiego, literaturoznawców czy kulturoznawców i wymagają dogłębnych studiów i badań. Przypuszczać można, że przedstawienie w bibliografii dotychczasowych wyników badań nad gettem łódzkim stanie się podstawą do podjęcia kolejnych prac o cha- rakterze naukowo-badawczym oraz, być może, inicjatyw translatorskich. Od 1994 r. trzykrotnie podejmowano próby całościowego ujęcia literatury dotyczącej getta łódzkiego. Pierwszy taki spis przygotował Ryszard Bonisławski5. Bibliografia ta obejmuje 125 pozycji i ogranicza