SUPLEMENTO DOMINICAL Diario de Ferrol Domingo | 03.05.2020 Año XXII / Número 1.138

“Pensaba de un modo y ahora pienso de otro”

JUANJO BENÍTEZ RECONOCE QUE ÉL FUE EL PRIMER SORPRENDIDO CUANDO RECIBIÓ LA INFORMACIÓN QUE LE LLEVÓ A LA SERIE DE LOS CABALLOS DE TROYA Y AFIRMA QUE COMO INVESTIGADOR SE HA VUELTO MÁS PRUDENTE, MÁS SELECTIVO, MÁS SERENO. ordesía

LIBROS CINE MÚSICA SOLVENCIA Y TEMPLE LOS GRANDES FESTIVALES LA MÍTICA BANDA THE NARRATIVO DE JOSEFINA DEL CINE SE UNEN EN UN STROKES PRESENTA NUEVO LICITRA EN “38 ESTRELLAS” PROYECTO EN YOUTUBE TRABAJO TRAS SIETE AÑOS N DOMINICAL SUPLEMENTO 3 DE MAYO DE 2020 DE MAYO 3 DE letrasAtlánticas 26 [email protected] ARMANDO REQUEIXO Editorial Caldeirón, 2020 MOREIRA PACO SOUTO E SERXIO LUGAR DE INCENDIOS nos poemas Arreo a vida O perar asúaescritapublícase dou acofundar. Caldeirón, plataformastodas queaxu- as Edicións doDragón,LetrasdaCalou sempre iniciativas tanloables como animador culturalaoquedeberemos últimos lustros, amaisdeincansable máis apreciados dapoesíagalegados incendios Mendieta”, “Furtivos”), Emma AbellaCruz. vida durantetres décadas,aprofesora dado dequenfoiasúacompañeira edita Caldeirón nunhaediciónaocoi- sos musicadosporSerxioMoreira que dus vivendi dus v d e s in p d C a s a ú m d n r c Lugar de incendios incendios de Lugar María de horas As (“Veño da fose”, “Para Lola” e“Galizaenpaxes”). declaración tan rotunda coma revela- “Se AnaMendieta”, queremata cunha da escrita;poñoporcaso,no poema noutras pasaxes quea los/ avivando acarne”. “tan adentro/ coasúalinguadecoite- “boca ávida datúaloxa”, unrabuñar trae consigo“o tope datenrura” nunha dos corpos,unhaentrega amorosa que o rixón” ou“A gata” ouvean a linguaxe comprometido earelante dexustiza. ciente datradiciónesforzada,sempre o solidario social, verso dorido,cons- hibridación entre onacionalitarioe en paxes” espellan benesaxenuína da mental eerótica. Poemas como“Veño a refl cos máishumildesedesfavorecidos, devoción pola matria,asolidariedade das liñasprincipaisdasúapoética:o Souto enelafansepatentesalgunhas transversal detoda aprodución de namentres traballabanopercebe, ro golpe demararrastrouno enRazo cincuenta ecatro anos.Untraizoei- coa lingua lingua coa integrou en sumar outrasqueseteanosdespois vento”, última”), “Carta ásquecómpre libros seuscomo composicións inseridasenanteriores da estéticadoescritor conxunto resulta benrepresentativo que nuncaataagoraforapublicado.O Moreira queseestreara no2009,mais tico-performativo ideadoporSouto e ducia detextos dunespectáculo poé- Para honrarasúamemoriaerecu- No sentidoqueveño deapuntar, Esa mesmaintensióndescóbrese pezascomo“Detirar Da súaparte, Lugar de incendios de Lugar fi n do mundo”, “Furtivos” ou “Galiza n domundo”, “Furtivos” ou“Galiza exión metapoéticaeavea senti- fi , unlibro-disco cosseusver- n domundo”), (“De tirarorixón”, “A gata”) e de quen foi un dos autores dequenfoiundosautores E caín caín E As árvores do incesto incesto do árvores As (“Denena”, “A fadado (“África”, “Metamor- de máis, con tan só de máis,contansó que seapagoucedo Souto, unhavoz no dopoetaPaco o terceiro caboda- marzo cumpriuse pasado trintade é unhaescolma , poisan Crebar cristais cristais Crebar fi recolle unha rman o Fado Fado Lugar de de Lugar (“Se Ana (“Se Ana tologa tologa fi mo- cio cio vida nospoemas”. de toxos ede libro nonescrito/ equeveña acarroa/ palabras dedicir/noventre ocodun bandeira en“Para Lola”: “gardarei as un oráculo poéticoqueproclama asúa mais nonestou desereu”;en certo moitas follas queatopo/ candoacordo/ ramente/ queescribo/seino/polas por isomenostransparentes: “since- de “A gata”, máisdubitativas, pero non ño exacto/ do meu verso”; ounasliñas dora: “abrirei naterra/unocodotama- Paco Souto fotografado porSantos-Díez ilumina apalabra” o lumequenos paraacubillo certo íntimas, un as paixóns máis “Un lugarpara fl ores/ a cocernos arreo a ores/ acocernosarreo a fi n, n, incendios incendios vivo olumedamemoriadunpoeta. tilan nestaspáxinas emanteñenben canto, asformastodas doamorescin- pobo, osentimento daterra,arazón do Souto abalanestesversos. Asraícesdo inconmensurable dapoética de Paco o azardatinta”. Abofé. Toda aforza lume quenosiluminaapalabra, oson, máis íntimas,unacubillo parao certo rializado–, anunciabanque dunha décadaeagorapor dun posiblelibro-cd –soñadohaimáis dispuxeron noseudíaparaoproxecto ridos á dá contadediversos pormenores refe- verbas deposfacioAbellanasquese gante álbumquecontataméncunhas anexo, desteele- adhesivado ácuberta verso-musical ra omusicouaopiano.Oconxunto coasqueMorei-Souto edaspartituras de magní se en No breve limiarqueSouto eMoreira Todo estedicirsuperiormaterializa- Lugar de incendios de Lugar fi xación textualdospoemas. fi era “un lugar para as paixóns era “unlugarparaaspaixóns cas ilustraciónsdopropio fi gura recollido nocd acompañado acompañado fi Lugar de de Lugar n mate- n J.J. BENÍTEZ 27 ESCRITOR

SUPLEMENTO DOMINICAL 3 DE MAYO DE 2020

“No hubiera la Entrevista podido escribir nada si no hubiera sido periodista”

Llevo ya un total de 47 años siguien- Ha ido todo muy encadenado. Me de que, antes del “Caballo…”, era de ANTONIO DOPACIO do este asunto. parece que va bien. una manera de pensar y, ahora, soy Fotos: EFE de otra. Ha sido muy positivo porque En el libro, el supuesto pasajero del ¿Qué reacciones recoge de los lectores? tengo una gran confi anza que, des- tiempo que comparte “aventuras” con Todos los días recibo cartas y cientos pués de la muerte voy a seguir vivo, Escritor, investigador y, sobre todo, Jesús de Nazareth le indica que “El dia- de correos electrónicos en los que el aparte de las investigaciones que según asegura, periodista, Juanjo rio de Eliseo” lo debe publicar en 2019... factor común es decirme: “me han estoy haciendo sobre este tema. Y Benítez acaba de editar el libro que Me dio una razón. Que era un aniver- ayudado mucho”, “me han cambiado estoy seguro al 150 por ciento de que, cierra –de momento– ese lote de sario, pero revisé todos los “Caballos” la perspectiva”, “mentalmente pienso tras el dulce sueño de la muerte, hay historias alrededor de la vida pública y no he averiguado a qué se refi ere. de otra manera”… Y eso es algo muy vida, una vida física. de Jesús, “El diario de Eliseo”. Donde Quizás algún lector lo adivine… satisfactorio. ofrece datos que le ha facilitado, indi- ¿Le ha hurtado algo? ca, el piloto de la nave que viajando ¿Podría deberse, quizás, a algún cambio ¿En esencia, cómo ve “El diario de Eli- No, en principio no. Creo mucho en en el tiempo estuvo en esa época próximo que nos afecte? seo”? el destino y ¿qué hubiera sido si no siguiendo al hebreo más famoso de Hace un tiempo publiqué el libro “Gog” Es una obra que transmite muchos hubiera publicado todo lo que he dado la historia. en el que contaba que existe una teo- valores positivos. A pesar de las som- o de no haber sido investigador? Algu- Sobre cómo le gustaría que se le ría por la que, en 2027, va a chocar bras que también hay en el libro, por- na vez lo he pensado. Hubiera sido un recordara afirma: “desearía que mi un meteorito muy grande contra la que este señor –Eliseo– es realmente periodista normal, a las órdenes de la trabajo sirviera a los historiadores tierra. ¡Ojalá esté equivocado! Pero, si un hombre oscuro y un militar que lo redacción y, llegado el momento me del próximo siglo, porque lo que los eso se produjera, quizás la obra com- que quiere a toda costa es obtener hubiera jubilado. Pero hubiera disfru- investigadores estamos recogiendo pleta del “Caballo de Troya”, con este unos objetivos que no tienen nada tado. No hubiera podido escribir nada ahora, sobre el campo, dentro de cien último tomo, tendría sentido, porque que ver con lo que hacía el anterior si no hubiera sido periodista. años nadie podrá hablar con testigos le lleva mucha esperanza a la gente. protagonista de la serie, “El Mayor”, y es historia. Y hay que hacerla muy un personaje mucho más benévolo. ¿Cómo ha evolucionado como persona y bien, con mucha honradez”. Además indica que le entregó otro mate- como investigador J.J. Benítez? rial que está preparando, pero que no lo ¿Ve la serie entonces como optimista? Como persona no estoy muy seguro ¿Cómo le va haber vuelto a retomar la puede publicar… En su conjunto, los once volúmenes –risas–. Tengo los mismos defectos serie de “Caballo de Troya”? Sí, se trata de “Rayo Negro”, que es son muy positivos. Llevan mucha que antes o más. Como investiga- Me he quedado un poco sorprendido. una información que no tiene que ver esperanza a la gente mostrándoles dor me he vuelto más prudente, más La editorial me acaba de decir que con la vida pública de Jesús, es ante- que no deben estar sometidos a la selectivo, más sereno. habían lanzado una segunda edición rior en varios años, pero no tengo ni servidumbre de las religiones. El per- de “El diario de Eliseo” y hace bien idea de cuándo lo querrán publicar sonaje de Jesús que aparece en los ¿Cuáles son los datos que se ofrecen en poco que está en las librerías. Eso es mis fuentes. “Caballos” es enormemente cercano. “El diario de Eliseo” que más le han sor- importante, teniendo en cuenta que prendido? es un libro, grande, pesado y caro. ¿De qué tratará? ¿Qué le ha dado y le ha quitado esta Hay muchos. Son más de ochocientas Es una historia muy interesante de serie literaria? páginas. Por ejemplo, la multiplica- La siembra que hace desde hace 34 años. un Jesús totalmente desconocido Me ha cambiado. El primer sorpren- ción de los panes y los peces, que me ¿Qué dicen sus seguidores americanos? que va por el mar Mediterráneo y por dido fui yo cuando recibí esa infor- parece mucho más espectacular de En América la aceptación es increí- la zona del Asia Próxima que la reco- mación y no me la podía creer. La lo que nos han contado en los evan- ble. Las personas, cuando hago una rre como observador. Que yo sepa no revisé, investigué todo lo que pude gelios. La mentira de Jesús caminan- presentación se agolpan. Es increíble. hay milagros, no hay prodigios. y hasta donde pude y no cabe duda do sobre las aguas, que no fue más La gente es supercariñosa en todos que un sueño de Pedro. Otra sorpresa los países. Tenemos previsto acudir Una vez que le pasan estos materiales es lo bien que describe la mecánica a México en diciembre a la Feria del confi esa que se los da a tres traductores. de los enemigos, es decir, por qué lo Libro de Guadalajara. ¿Qué puede decirnos al respecto? persiguen, qué es lo que quieren. En Procuro siempre que no se conozcan “Todos los días resumen, el análisis panorámico que ¿Pero sigue con sus investigaciones del entre sí y, además, nunca acudo a los recibo cartas y ofrece sobre esa persecución y te fenómeno OVNI habituales? mismos. Intento darles estas impor- aclara las razones. Sí precisamente aprovecharé ese tantes traducciones del inglés y que cientos de correos viaje para acudir a investigar varios no me conozcan. Además tampoco en los que me ¿Qué trabajo tiene entre manos? casos allí. hago yo personalmente la gestión. He terminado hace unas semanas el dicen: ‘Me han cuarto volumen de una serie sobre ¿Cuánto tiempo lleva dedicado a estos ¿Se necesitaba ahora otra historia como ayudado mucho’” el fenómeno OVNI que voy a hacer y temas? la que ha publicado? constará de ocho libros. DOMINICAL SUPLEMENTO 3 DE MAYO DE 2020 DE MAYO 3 DE máisLibros 28 18 eur Editorial Xerais. Vigo,2020. MARLEEN MALONE DESORIENTADOS MANUAL SOBRE AMANTES NOITES DE SAFARI. VICENTE ARAGUAS 33,35 eur Ed. Laiovento. Santiago,2020 15 eur Compostela, 2019 Ed. ChandePólvora. Santiagode AURORA MARCO IRMANDIÑAS PABLO FIDALGO LAREO PARANGOLÉ lle suxire unha noite de safari. lle suxire unhanoitedesafari. unha aprendiz decazadora quesóatendeaoreclamo dasúacrica candoesta sicalípticas alfabéticasdeMarleen MaLone,pseudónimobaixo oque seagacha intencionado nasúaentreperna, imprudentenoseucorazón. Sonasmemorias compendio dehomesabrecachas aosqueaprotagonista llesbrindouunoco: embebidos deextravío.Humor, amargor eestupor, amalgámanse nestemanual, por asperxer melsobre osseusencontros lúbricos,consumabanosfoguetes nal, proxectaba sobre osseusamantescarencias; comoréplica, eles,ansiosos seus propósitos. Esucedeulleque,mentres seafanaba enperseguirogozo car- non contou conqueostraumas edesafectos pasadospodíanentorpecer os endepredadora.e converterse Pero mente. Para evitar volver sercarnaza trazou unplan:empoderarse sexual- lloadas doshomes,MarleenMaLone dar resignada asarremetidas eagui- de,enmateriadesedución,agar- Farta E ESTUPOR HUMOR, AMARGOR os os os irmandiñas B inxustiza cometidacoMestre. tos anosapedirqueseenmendase aparecese entre nósdespoisdetan- que cho coroado, quexaémalasorte –esperemos– nonvai poderninobi- Calero, enCarvalho certo, conquen te), faiAurora Marco, especialista,por pleonasmo, senonoeraabertamen- ou HerminiaFariña Cobiánapoiaron varias delas,CarmenPrieto Rouco rra. Todo unsíntoma. Logoestáque Sie- seu home,Gregorio Martínez ta convencida, viñanasinadaspolo obras deMaríaLejárraga,feminis- dobre, estamosnaépocaenqueas o quefaimérito destasmulleres con eladeNós.Que,nonseesqueza, Ánxel Casal,artí do mártir María Miramontes,mullerquefora (con moiboaparato documental) to, proba grá quen foron aMadridlevar oEstatu- a prol daautonomía galega.Eentre canto seestabafacendo/debatendo que nonquixeron bota mandetodas aquelasdonas M t b t t p diñas Pois ben,Aurora Marco en (Laiovento, Santiago,2020) Aquelas fi ca incluidanestelibro (isto tiñamoito de leguista-republicana a grandeiliusiónga- res queacompañaran todas aquelasmulle- esforzo queaprol de en está,moiben,o fi car ámarxe de fi ce xunto Irman- 18,95 eur Edicións Xerais. Vigo,2020 res quenesetempopelexabanpola orate. Equefaipensarasmulle- mente semellanescritasporunha tión), verbo dassufraxistas,quetal- do (pxs. 449e450dolibro encues- palabras deFrancisca Herrera Garri- ou MiguelHernández). guerra, cofradedeMaríaZambrano ceibe (pregúntenllo aoCela,antesda Álvaro Cunqueiro. Porque omedoé meira horacomoVicenteRiscoou ran aorespecto galeguistasdapri- banda); ora,bensabemosoque minia puniciónescritadesdeaoutra fervente (oquellevalera aDonaHer- o “Alzamiento Nacional” conpalabra ANDREA DUMBAR OBRA DRAMÁTICA “brutalismo” literario, queabrollan enLondres a con idénticaacollida.Entanto precursora demovemento “In-Yer-Face Theatre” edo deLondres, connotableéxitono Royal depúblico,áqueseguiran Court outras dúas (Bradford, Inglaterra, 1961-1990) escribeunhapezabreve, deArbor, estreada en198 ca fotografía Conquinceanos,Andrea Dubar deNickHedgespresentada nacuberta. que tantasveces sequere esquecer, agocharounegar, comotaménofaiamagnífi pezas seguenatertantacruezacomoactualidade,porque sitúanenprimeiro planoo maiores estragos causou.Por isoashistorias queabrollan encadaunha destastres torio nosanossesentaesetentadopasadoséculo,alíondeoparo, adroga eoalcol fi xénero, ou mesmoneseseeirtirando dundíapolooutro, Andrea Dunbartaméncon- rapazas cando mocean,mentres pelexanconpaisenais, aopadeceren violenciade e carencias. Recreando avida cotiádunfato de lencia, aexclusión etodo tipodeprecariedades res quehabitanmundosmoimarcados polavio- a experienciavital,ereal, dunconxunto demulle- As tres pezascontidasnestevolume presentan para retratar a vidadasxentes máisdesfavorecidas eexcluídas. rén dimensióndocumental, undrama factual asentado nunhaescritacunhaforte Máis chocalleirasresultan as VIDA POPULAR RECREACIÓN DA gura unduro mosaicodavidadiariademoitasfamiliasacollidasenbarrios dormi- a Madridlevar o E entre quenforon autonomía galega. debatendo aprol da se estabafacendo/ á marxe decanto non quixeron aquelas donasque Bota mandetodas Estatuto os fi car fi xe- Marco, que mulleres, asrescatadas porAurora Unmonllode Galicia,porcerto. de des doSéculo XX.Enonsoamente tas (outros meiran- méritos áparte) so Fermín Bouza-Brey, undospoe- fondo, sombradesombras,oinmen- fermosa moradanamesmarúa.No fi do Villar, senóncomoamigodoseu como pacientedasúaboticanaRúa E deEmiliaÁlvarez, nonsoamente do poderíodestamullerexemplar. ña, decativo leitor de“Universitas”, María Luz Moraleseusouberaaxi- pretensión sexaoutra).Porque de a lixarunhabiografía,aíndaque (lástima desatestemuñafamiliar de OlimpiaValencia ouEmiliaDocet ción dasquealgo,pouco,sabíamos reconstruidas, paraabraioeilustra- que aquelaspioneirasxorden aquí traballado, deAurora Marco. Tanto te, asquemáisbrillannolibro, tan te bragadas.Queson,xustamen- liberación damullererancertamen- banda sonoraatodo aquilo. Cantigas eAgarimosquepuxeran les, CantigasdaTerra, DeRuada, saber dasagrupacións,Toxos eFro- ilusión aquela. caso paratodos, quebradaagrande un moito máisescuro aínda.Neste panorama umbrío.Ao quesucedería llo Fermín, conquenvisiteiasúa Un libro exemplar, taménpara fi naisdoséculopasado,propón po- fi xeron porracharaquel - J. Licitra: noticias de 29

SUPLEMENTO DOMINICAL la Operación Estrella 3 DE MAYO DE 2020 más Libros

tupamaras, silenciadas en los testi- LUIS ALONSO monios y valoraciones posteriores a ELSA DRUCAROFF: GIRGADO la “operación”. Sobre la misma aporta EN LOS FILOS DEL informaciónin bibliográfica la autora ded este libro y a tal apartado quere- TIEMPO mosm añadir la valiosa aportación de lala crónica novelada de Fernando Bu- La novela y el relato son los domi- tazzoni,ta Una historia americana (Al- nios por los que se mueve, ya en faguara,fa 2017). plena madurez, la escritora bonae- Sentadas estas bases cabe subra- rense Elsa Drucaroff, que ha incur- yary que los hechos narrados suce- sionado en el ensayo, en la ense- dierond en unos años de violencia y ñanza media y universitaria y en los confrontaciónc civil armada en Uru- talleres de escritura. Por nuestra guay.gu 38 estrellas no tiene su eje en el parte, solo conocemos de ella el llamativoll suceso recreado, sino en el conjunto de seis relatos integrados seguimientose del antes y después de en Checkpoint (Ed. Páginas de Es- sussu mujeres protagonistas, aunque puma, 2019), historias interrelacio- entreen ellas aparezcan nombres como nadas por claves escenográfi cas, temáticas y por una prosa perfectamente loslo de Pepe Mujica (presidente del empastada, con una oscura tonalidad narrativa bien sostenida, y una percepti- paísp en años bien recientes) o Mau- ble continuidad de personajes femeninos inmersos en problemas y crisis fruto riciori Rosencof, destacado escritor. de las relaciones amorosas. Estos seis relatos resultan, internamente, unita- AnteA nosotros se despliega en estas rios y de amplio curso. La escritora, con pausado ritmo narrativo, incide en el páginas,p en las que hechos y perso- análisis íntimo de sus personajes, víctimas del paso destructor del tiempo con 38 ESTRELLAS najes son reales, una etapa –años 60 su cortejo de mudanzas, su inventario de cambiantes destinos acompañados JOSEFINA LICITRA y 70– de la historia político - social de errores, desengaños, fracasos, soledades. La sensibilidad feminista asoma Editorial Seix-Barras, 2020 uruguaya en la que el movimiento aquí, muy en la onda actual, en la plasmación de la convivencia cotidiana y 18 euros tupamaro tuvo papel protagónico. de las tentativas de la mujer por superar los condicionantes de su tradicional Valoramos aquí el control y domi- estatus personal, familiar y social. nio de la escritora al combinar los Maneja con soltura Elsa Drucaroff el monólogo interior y se adentra en la con- muchos y muy diversos nombres ciencia de sus personajes a través de la técnica del estilo indirecto libre para (de personajes, sucesos, situaciones, ahondar en la secreta intimidad. Logra la escritora llevarnos a su terreno, a su ambiente carcelario. contexto políti- cosmos narrativo de perceptible pálpito existencial y donde la mujer lucha por l día 30 de julio de 1971 co, medio urbano, violencia armada, liberarse de ataduras, sometimientos y fl aquezas. Sobresalen en el conjunto tuvo lugar una fuga ma- etc.) de esta historia estructurada “Anteúltima cita” y “Reunión con todos”. (L.A.G.) siva de 38 mujeres encar- con verdadero y equilibrado acierto. celadas por su condición Desde su comienzo el texto adquiere de activistas tupamaras elevada intensidad y aporta nota- revolucionarias, implica- bles dosis de misterio a través de las das en la guerrilla urbana secuencias que atañen a la peripecia Ey en la lucha armada del partido MLN biográfica de las fugadas y al fun- “LA LLAMADA DE LO - T(upamaro). El hecho se produjo en cionamiento del entramado secreto Montevideo, en la cárcel de Cabildo, tupamaro que tuvo en vilo a buena SALVAJE” de la que las fugadas salieron por las parte del país. La narración entreve- cloacas del edifi cio y signifi có todo rada con algunos breves diálogos, es En el momento en el que la crisis sani- un récord en este tipo de sucesos. El la forma elegida para seguir el curso taria lo cambió todo, los cines tenían en gobierno del militar Jorge Pacheco de la acción y en ello muestra solven- cartelera La llamada de lo salvaje, la pe- Areco ocultó lo sucedido y ahora ai- cia y excelente temple la narradora, lícula protagonizada por Harrison Ford y reado, reconstruido por los testimo- que exhibe una prosa altamente fun- basada en la novela homónima de uno nios de algunas participantes entre- cional y poseedora, al mismo tiem- de los grandes de la novela norteame- vistadas al efecto por Josefi na Licitra, po, de una densa fi bra humana que ricana de la primera parte del siglo XX, argentina rioplatense, en su libro 38 llega con inmediatez al lector. En la Jack London. Entonces, la editorial Nór- estrellas (Ed. Seix - Barral, 2020) que valoración de lo contado aparece dica publicaba en su colección de Ilus- puede leerse como crónica de prensa una mirada objetiva, sin tendencio- trados esta obra que, de algún modo, o crónica novelada o novela, pues el sas demasías ni posicionamientos marca uno de los puntos culminantes de toda esa literatura que a lo largo de la comienzo de la historia no puede ser demagógicos, lo que –en lo que tiene centuria anterior y, si cabe, también de la del XVIII había hecho de la aventura más novelesco. Las entrevistas, que de contención y equilibrio– se agra- y de la lucha por la supervivencia su motor. En “La llamada de lo salvaje”, Lon- nos llevan a un terreno testimonial, dece. Atada siempre a una radical don relata la dura historia de un perro, Buck, arrebatado de su plácida y casi inclinan el libro hacia el apartado concreción, a una expresión medida humana existencia en la calurosa California, para ser utilizado como bestia de periodístico. El asunto y, concreta- al límite, 38 estrellas se lee con aten- carga en los trineos de todos los buscadores de oro que emprendieron el sue- mente, la condición femenina de sus ción e interés, pendientes siempre de ño/pesadilla del oro de la región de Yukón, en Alaska, a fi nales del XIX. El autor protagonistas, se sitúan claramente su lectura. Verán que sí. conocía bien esa historia, pues apenas unos años antes de publicar la novela en la órbita del feminismo, en el que –originalmente por entregas en el Saturday Evening Post– él mismo había su- Josefi na Licitra –veterana periodista frido esa experiencia. De algún modo, la historia de Buck, que narra la progre- y destacada cultivadora del relato– Valoramos el siva involución a los instintos primarios, es también una metáfora de cómo las milita. La intención de rescatar del situaciones extremas sacan lo peor del ser humano. Libro recomendable, no olvido el encubierto asunto es clara- control y dominio solo por tratarse de una novela fundamental en la trayectoria de London, sino mente reivindicativa y su fi nalidad, de la escritora porque confi rma, una vez más, el esmero con el que Nórdica –las ilustraciones informativa y revisionista para reva- de Javier Olivares son excepcionales– realiza su trabajo. (J.G.F.) lorizar el fundamental papel de las DOMINICAL SUPLEMENTO 3 DE MAYO DE 2020 DE MAYO 3 DE páxinaLiteraria 30 H As palabras salvadoras: non quedatempo,querporque aínda do tarde pararecti cando nosdecatamosxaédemasia- esplendor, unhalóstrego baleiro… E as ambiciónsdesordeadas, falsas;o ao éxito, eoéxito mesmo,émentira; conduce aningures. Queaaspiración quenonnos tamos unhavíamorta estudo paradecatarnosquetransi- longo camiñodeascese,re numbra, asombra. que nospode,ensuma,ofrecer ape- do foco,oretirarnos aunrecanto…, o o recollimento, acalma,oapartarnos destamente oquenospodeachegar evalorar,á arte, máishumildeemo- física áfi mente venerada ecelebradadesdea daluz,universal- zar aimportancia orixinal prantexamento derelativi- cabeceira, oquesimeinteresou foio e escultor Nito daVila,queotende algúns amigosmeus,comoopintor do entusiasmoqueporelamosaron sesenta anosdespois.Senparticipar A perplexidadexorde ao [email protected] XULIO VALCÁRCEL descubrir algoevidente no quenonsereparara Con frecuencia énecesarioun con anterioridade losofía, desdeaastronomía aquí nonchegouata blicárase en1933pero Tanizaki. Olibro pu- Sombra”, doxaponés tualidade, “Elogio da daquela moideac- ai anoslinunlibro, fi car, querporque Lao ZieoBaleiro d e Magní te, nosencontramost conunaautora depalabra necesaria. mientosm másdestacadosdesupaís.Deunadelicadezahirien- prestigiosop premio Félix-Leclerc dePoesía, unodelos reconoci- Con estaobra,C lapoetacanadiensehasidogalardonada con el del sigloveinte. hombre quetransita por susúltimashoras, suvidaeselre escritor italiano.Através delrelato a veces alucinado deun EDITORIALE GALAXIA. VIGO, EDITAE NOROÎT. CANADÁ, A ANTONIO TABUCCHI T TRISTANO MORRE ANDRÉANEA FRENETT-VALLIÈRES JUILLET,J LE NORD fl exión e fi catraducción algallegodeotro delostítulosdelgran si avanza. acontece coaciencia,que Picasso), aorevés doque foi decadencia”, a pois deAltamiratodo fi manencia inmutábelda a prantexarnosper- de Cristo, oquenosleva real, varios séculos antes dubida dasúaexistencia pouco sesabe,mesmo faga unpersonaxe doque te équeesasrefl cripcións). Osorprenden- tre, segundooutrastrans- Tsé, Laocio,oVello Mes- na obradeLaoZi(Lao Tanizaki encontrámolos Paradoxos comoode Baleiro ble. sensi- ces aoobservador suxiren múltiplesmati- son taménbelaseboas vaguidade, apenumbra… o ténue,contraluz,a Tanizaki consideraque habitualmente sepensa, moura”. Encontradoque te, penanegra,sombra o contrario:“longa noi- notan esimbolizan todo co escuro, oopaco,negro, quecon- co branco,numinoso,encontraste alegría, saúde…)coaluz,cobrillante, notacións postivas (gracia,bondade, de identi e formularcomoTanizaki oparadoxo ou alucideznecesariaparadescubrir dade deautocrítica edeclarividencia rio. Pero nontodos temos esacapaci- rosamente Camöensenverso lapida- o cursodomeusino”, recoñece dolo- baldíos, perdidos, estériles.“Errei todo anos perseguindounobxectivo foron recoñecer queoesforzo detantos habéndoo nonestamosdispostos a (“Des- losofía edaarte 2019. 80 PÁGINAS. 2019. 80 2004. 208 PÁGINAS. 2004. 208 fi car abelezaetodas ascon- exións as fi rmou Ilustración deNito daVila fl ejo ejo nos parecen evidentes. de explicaciónsqueunhavez “vistas” reveladora. Esetipodepropostas ou unha intuiciónmarabillosa, xenial, te, elemental…,candoenrealidade é re Estamos unhavez máisanteunha camente obaleiro permiteutilizar”. usar. Osercrea fenómenos queúni- Maissóovacíoun coarto. opermite exanelasparadarlle formaa portas lle daría?Érguense muros, ábrense o baleiro internodeste,queusose para darlle formaaunxarro. Pero sen fl exión queparece obvia, eviden- Escribe LaoZi:“Modélaseobarro s fuerzosfu auncuandose empleeenelo es accederatenerunosestudios, paraes lo quenoescatimaes- Jude FawleyJu esunjoven deorigencampesinocuya aspiración quedarse yfallecióalospocosdíasdelatragediaqu delPrestige. de losúltimosaños.Man,elalemánquellegóaCamellepara de nes conoceránne lahistoria deunpersonajepeculiar delaGalicia Con unlenguajecuidadoypreciosasC ilustraciones, losmás jóve- sus ilusionesse verán afectada porsusrelaciones. ALIANZA EDITORIAL. MADRID, 2020. 592 PÁGINAS. MADRID, EDITORIAL. ALIANZA A 2019. 48 PÁGINAS. CORUÑA, A EDITORIAL. MEDULIA M THOMAS HARDY JUDE EL OSCURO BEATRIZ MACEDA, LAURA VELEIRO MAN T J B M u libros ñecido. cibir, oque no insondable,misterio. no baleiro, ende detén asúaollada easúarefl xarro, comofaríacalquera.Non,el ma, notipodearxila,acabadodo Lao Zinonrepara novolume, nafor- dunha maneiraorixinal,diferente. mirada”, nacapacidadede“mirar” enraízan naterra,senón“nova que chove paraabaixo easárbores dente, naconstataciónaceptadade O baleiro, oquenonsepodeper- Pero acuestiónnonradicanoevi- Recomendados fi ca oculto, ignoto, desco- fi cio decantero. Pero fi nitiva noenigma, exión Sobre a historia da 31

SUPLEMENTO DOMINICAL 3 DE MAYO DE 2020

escrita e o libro termardo Leme

seu lado, as voces xermánicas ‘book’, HENRIQUE ‘Buch’ ou ‘boek’ que proveñen tamén DACOSTA do nome dado á faia branca. Xunto á muralla de Adriano, por certo, foi achado un gran depósito de material con obxectos do tamaño dun caderno, Livraria Bertrand confeccionados con tiras de madeira pasa por ser a máis de vidueiro, pregadas como un acor- antiga e de funcio- deón: tabuíñas encadernadas, cuxo namento continuo nome responde ao de “códices”, unha que existe no mun- especie de precursor do libro actual. do. Fundada en 1732, A historia da escrita e a dos libros sobreviviu ao famo- vai da man, como tamén a da educa- Asísimo Terremoto de Lisboa, ora a súa ción. Poderosísima arma, segundo o localización sufrise mudanza por tal novelista nixeriano Chinua Achebe, causa. Desde a Rua Direita do Loreto, como refl exiona en “Me alegraría de onde operaba primitivamente, pasou otra muerte”, cando ve como a súa de xeito temporal á capela de Nossa cultura milenaria é despoxada polos Senhora das Necessidades. Mais en colonos. O seu protagonista, Obi, 1773 intálase no nº 73 da Rua Garrett escoita unha historia dun parente até o día de hoxe. Após o destrutivo analfabeto. As mulleres, antigamen- sismo, fi nalizada a Baixa Pombalina te, facían debuxos negros co zume do a fi nais do séc. XVIII, converteuse no “uli”, bonitos pero de pouca duración. referente dos círculos literarios da Nos libros do home branco, nos tri- cidade. Na actualidade, conta cunha bunais, aquilo escrito hai vinte anos rede de 52 tendas en todo o país e combaten contra os troianos. Que de Asia Menor, onde se producía gran ou máis perdura como no primeiro ofrece servizos en liña desde o 30 de sería da Biblia sen os seus dez man- cantidade del e era de moita estima. día. Non di unha cousa hoxe e outra xuño de 2010. damentos ou as xenealoxías. Cita o Utilizado con profusión no mundo mañá. Igual que nos conta na Biblia No 9 de xaneiro de 2011, a Bertrand caso dunha escritora xaponesa (do occidental durante a antigüidade e Pilatos, segundo palabras do propio decide cargar un vídeo na súa Web, séc. X), Sei Shonagon, que introduciu a Idade Media, mudouse logo polo parente, “O escrito, escrito está”, pois o “Manifesto Bertrand”. Hoxe decora 164 listas no seu “Libro da almofa- papel, invención dos chineses, e que é un “uli” que nunca se destinxe. o papel que envurulla todo exemplar da”, do máis sorprendentes: ‘cousas chegou a coñecemento dos árabes, É múltiple o anecdotario de que que alí se adquira. Velaquí o está: “O que aceleran os latexos do corazón’, introducíndose a partir do séc. XI nos Irene Vallejo se vai valendo ao longo Fim é o princípio./ Uma página que ‘persoas que parecen satisfeitas de si reinos hispánicos e difundíndose de do relato. Por exemplo, a expansión se vira./ Somos a tinta fresca em fol- mesmas’, ‘nubes e cousas de que gus- aí ao resto de Europa. do libro polo ámbito helenístico dos ha áspera./ A capa dura./ Aquilo que to particularmente’, etc. Polo que se Fascínanos, ao mesmo tempo, séc. I ao III a.C., e a necesidade da edu- procura./ Somos a História./ Desde ve, a ansia por estabelecer unha rela- a relación semántica que a autora cación non só para as clases dirixen- sempre./ O terramoto de 55 e a revo- ción de elementos que contar está na estabelece desde a voz latina “liber”, tes, senón tamén para as nenas. O lução de 74./ Somos todos os nomes./ xénese da propia escrita. de onde xorde o noso actual “libro”, sentido de pertenza expresábase por As pessoas do Pessoa./ Alexandre A autora non se pode subtraer á dado que a palabra contiña orixina- medio de teatros, ximnasios e libros, Herculano/ e Ramalho Ortigão./ O evidencia da lingua oral como primei- riamente o signifi cado de cortiza de tanto tiña o lugar do imperio que Mundo na mão./ Ponto de encontro./ ra fonte “per se” desta manifestación árbore. Así pois, Plinio o Vello explí- fose, aínda o máis afastado, seguros De quem pensa. De quem faz pensar./ exclusivamente humana. Mesmo nos canos como os primeiros romanos de estaren civilizando bárbaros. Mais Temos pele enrugada/ de aconteci- advirte de como a memoria e a escrita escribían sobre as tales cortizas Heródoto tentou derrubar os tales mento./ As páginas são nossas./ E o non rivalizan entre si, ben ao contra- antes que nos rolos exipcios. E, polo prexuízos, ensínandolles que a liña pó que descansa na capa também./ trio, son complementarias. Ao longo divisoria entre a barbarie e a civiliza- Sabemos falar de guerra e paz,/ expli- da historia, de feito, téñense salvado ción non era xeográfi ca, senón moral car a origem das espécies/ e dizer a unha á outra: “las letras resguardan dentro de cada pobo, mesmo dentro qual a causa das coisas./ Somos o el pasado; y la memoria, los libros per- de cada individuo. que temos./ A tradição e a vocação./ seguidos”. E é que a suposta distopía O fío argumental deste ensaio vai A atenção. A opinião./ A história de de Ray Bradbury en “Fahrenheit 451” é así ligando o onte e o hoxe, conectán- dor e de amor./ Somos o nome do tan real como o que na verdade suce- doo con debates tan de actualidade escritor./ A mão do leitor.” deu no pasado, aínda que tamén no como os procesos contra os humo- Veño de ler neste días un delicioso momento actual: as tres destrucións ristas, no caso de Aristóteles, contra ensaio, “El infi nito en un junco”, cuxa da Biblioteca de Alexandría; a queima a voz literaria das mulleres, como no autora é Irene Vallejo, editado por de libros mandada polo emperador caso de Safo, como a posverdade, no Siruela. Relátanos nel unha sorte de chinés Shi Huandi, pois quería que a de Séneca... Pero o máis importante, viaxe, fascinante sen dúbida, a tra- historia comezase con el; as fogueiras se acaso, sexa a aventura colectiva vés do obxecto libro como artefacto. de libros durante o nazismo; o saqueo colleitada pola humanidade (narra- Trinta séculos nos separan desas pri- do arquivo de Tombuctú polo extre- doras orais, iluminadores, copistas, meiras tabuíñas e inscricións cunei- mismo islámico, etc. tradutores, sabios, rebeldes, mes- formes achadas en Mesopotamia. Os Os xuncos a que alude a nosa tras...), tal como fica recollido nas arqueólogos dinnos que esta escrita autora no título fan referencia aos palabras fi nais de “Mendel, el de los naceu, na verdade, para realizar con- vexetais de onde se extrae o miolo libros”, de Stefan Zweig —unha peque- tabilidade: redactar listaxes de cabras, abrancazado de que se obtén o papi- na xoia, noveliña que lles recomendo: espadas ou ánforas de viño. Irene ro, antecedente do pergamiño, nome “Los libros se escriben para unir, por Vallejo aproveita para contarnos que dado á pel de certos animais ovinos e encima del propio aliento, a los seres a literatura seguiu inventando como caprinos que era utilizado para escri- humanos, y así defendernos frente al inventariar. A “Ilíada” fai unha rela- bir. Procede esta palabra, por súa vez, inexorable reverso de toda existen- ción detallada das naves gregas que do topónimo Pérgamo, cidade grega cia: la fugacidad y el olvido.” DOMINICAL SUPLEMENTO 3 DE MAYO DE 2020 DE MAYO 3 DE enDetalle 32 primera vez variaciones químicas en ma, los astrónomos identi chilenodeAtaca-(ESO) eneldesierto tiene elObservatorio Europeo Austral to Espresso, instaladoenelVLT que química distintaenambascaras. noche, sinoquetambiéntiene una temperaturas enlaszonas dedíay WASP-76b nosolo tienediferentes yen aunos1.500°C.Segúnelestudio, na, dondelastemperaturasdisminu- zona ultracalientediurnaalanoctur- su vez, llevan elvapor dehierro dela da lugaralos potentesvientos que,a grados) entre los dosladoseslaque diferencia detemperatura(casimil evaporan alaatmósfera. Laextrema átomos, ymetalescomoelhierro se que lasmoléculas seseparanen que laTierradelSol. Hacetanto calor veces másradiacióndesuestrella que endarlavueltaaestrella. mismo engiraralrededor desueje miento demarea, porlo quetarda lo 76b tienelo quesellamaunacopla- órbita alrededor delaTierra,WASP- perpetua. AligualquelaLuna ensu más fresca, permaneceenoscuridad lla madre. Suotracara,lanocturna, cara, suladodedía,haciaestre- porque estemundosólo muestrauna ha dirigidoelestudio. la Universidad deGinebra(Suiza)que a por elhechodequellueve hierro”, vuelve lluviosoporlanoche,excepto gotas dehierro. frío, dondesecondensaenformade vientos hastaelladonocturno,más rro, queesarrastradoporlos fuertes forma degas.Enconcreto, elhie- para vaporizar metales ydejarlos en tura eslo sufi 2.400 gradosCelsius.Estatempera- una caradiurnadondesesuperanlos ción dePiscis,yesultracaliente,con años luzdedistancia,enlaconstela- WASP-76b, seencuentraaunos390 semana enlarevista Nature. científi descubrimiento, enelqueparticipan de sesospechaquellueve hierro. El unplanetaextremoobservado don- internacional deinvestigadores ha (VLT) situadoenChile,unequipo Gracias alVery Large Telescope su diurna supera los2.400°C,unatemperatura Imagina unplanetasupercaliente dondesucara puede serllevado porelviento hastaellado fi rma David Ehrenreich, profesor de Utilizando elnuevo instrumen- En sucaradiurnarecibe milesde El extrañofenómeno tienelugar “Se podríadecirqueesteplanetase El exoplaneta gigantesellama fi ciente comopara vaporizar elhierro. Este cos españoles, sepublicaesta cientemente altacomo SOCIEDAD Un exoplaneta en el fi caron por que llueve hierro el Sol agotasucombustible. que quedacuando unaestrella como es unaenanablanca,elremanente más, enestecaso,unadelasestrellas Tierra, pasanunafrente a laotra.Ade- orbitan entre síyque,vistas desdela está compuesto pordosestrellas que rio eclipsante. blanca pulsanteenunsistemabina- laprimeraestrelladescubierto enana to deAstrofísica deCanarias(IAC), ha elInstitu- Unido) yenelqueparticipa la Universidad deSheffield(Reino cional decientí mos”, concluye Ehrenreich. clima delos exoplanetas másextre- completamente nueva derastrear el “Lo quetenemosahoraesunaforma estudiar atmósferas deexoplanetas. tambiénparaha demostradoservir llas parecidas alSol. Sinembargo, lares alaTierraalrededor deestre- diseñado paracazarplanetassimi- espectroscópicas estables’. exoplanetas rocosos yobservaciones siglas de‘espectógrafo Echelle para truyó Espresso, llamadoasíporlas Italia, Suiza,EspañayESOquecons- tiembre de2018elequipoPortugal, densa yprecipita”. enormemente másfresco, secon- ra–, yallísetopa conunambiente atmosféricos –añadelainvestigado- ta debidoasurotación ylos vientos tada hacialacaraoscuradelplane- po científi mixto CSIC-INTA) quedirigeelequi- Centro deAstrobiología (CAB,centro Rosa Zapatero Osorio,astrofísica del caliente deWASP-76b”, apuntaMaría en laatmósfera delacaradiurnay que elvapor de hierro esabundante planeta decondicionesextremas”. hierro enlacaraoscuradeesteexo- posible aestefenómeno esquellueve Ehrenreich, “ylaúnicaexplicación hierro comenta enelamanecer”, dentemente novemos elvapor de en laregión delatardecer. “Sorpren- planeta desuladonocturno,esdecir, zona queseparaelladodiurnodel fuerte liente. un planetagigantegaseosoultraca- Esto quiere decirqueelsistema Por otro lado, unequipointerna- En principioesteinstrumento fue Este resultado lo obtuvo ensep- deesehierro esinyec-“Una parte muestran“Las observaciones En concreto, sehadetectadouna fi rma devapor dehierro enla co Espresso. fi cos, lideradodesde El exoplaneta WASP-76b dondesepasadeldíaalanocheycomienzancaergotasdehierro WASP-76b yselocalizaaunos390añosluz del metal.Estemundotanextraño existe:sellama zona fríadondecondensanyprecipitan lasgotas oscuro, dondenuncallegalaluzdesuestrella, una RETRASA HASTA LA MISIÓN EUROPEA PARA BUSCAR VIDA EN MARTE SE zamiento conel necesarias para autorizar ellan- evaluado todas lasactividades 2022. Elequipodelproyecto ha en elplanetarojo, hastaelaño que sebuscarán signos devida segunda misiónExoMars, conla inicialmente para 2020dela posponer ellanzamiento previsto rusa Roscosmoshandecidido (ESA) ylacorporación espacial La AgenciaEspacialEuropea fi n de analizar los n deanalizarlos 2022 PARA 2022 PARA REALIZAR MÁS ENSAYOS los ensayos necesarios. falta mástiempopara efectuar para suaventura Hace en Marte. ponentes delanave esténlistos garantizar quetodos loscom- efectuar losensayos necesariosy que hacefaltamástiempopara tos deExoMars hanconcluido rales deEuropa yRusia,losexper- dadas porlosinspectores gene- en cuentalasrecomendaciones riesgos yelcalendario. Teniendo SALUD Algunas personas tienden a levantarse ven más afectadas por los cambios de hora. temprano y lo hacen despejadas y alerta. Otras, Los especialistas recomiendan a las personas 33 en cambio, no tienen sueño hasta tarde y les vespertinas que eviten dormir la siesta y tomar cuesta madrugar. Estas últimas son las que se cafeína durante la tarde. SUPLEMENTO DOMINICAL 3 DE MAYO DE 2020 Matutinos y vespertinos en Detalle

PURIFICACIÓN LEÓN Fotos: EFE/ Rafa Alcaide

Dormir por la noche y estar despierto por el día es uno de nuestros ritmos circadianos, aunque hay muchos más. “Los ritmos circadianos son ciclos biológicos que tienen una duración cercana a las 24 horas del día. El reloj biológico sincroniza estos ritmos (por ejemplo, la función renal, la concentración plasmática de hor- monas como la melatonina o el corti- sol, la temperatura corporal o el ciclo vigilia-sueño) con el medio externo (ciclo de luz y oscuridad, horarios de comidas, cambios en la temperatura ambiental o tiempo social)”, explica María José Collado, doctora en psico- logía y codirectora del centro Cuarto de Contadores, Leganés. (http://www. cuartodecontadores.es/) Las siestas contribuyen a tener menor presión de sueño por la noche y que las personas se duerman más tarde | EFE / Rafa Alcaide La experta aclara que nuestros días están estructurados por la inte- racción de los ciclos circadianos No obstante, la psicóloga explica tarde, así como el deporte intenso solar, biológico y social. “El solar es la Los psicólogos que en torno al sesenta por ciento de entre tres y cuatro horas antes de irse consecuencia de la rotación terrestre, la población ocupa posiciones inter- a dormir, pues todo esto contribuye a que da lugar a los periodos de luz y aconsejan mantener medias entre los dos extremos, de que tengan menos presión de sueño oscuridad. El social marca el tiempo la rutina durante modo que no serían personas matu- por la noche y se duerman más tar- de trabajo y descanso, los hábitos de tinas ni vespertinas. de. Otra de sus recomendaciones es alimentación y los de socialización, el confi namiento. que no compensen la falta de sueño entre otros. Por último, los ciclos “Acuéstate y Adaptación levantándose más tarde sino acos- biológicos diarios son producto del Cuando llega el momento de adelan- tándose antes. reloj circadiano interno, que han levántate a la misma tar una hora los relojes para adaptarse Este año, el cambio horario llegó desarrollado desde los organismos hora que lo haces al horario de verano, los vespertinos en circunstancias excepcionales, unicelulares a los más complejos y tendrán que hacer un esfuerzo extra. debido a la cuarentena decretada en que se adapta a la periodicidad de la normalmente. “A las personas matutinas suele afec- muchos países a consecuencia de la rotación terrestre y a las oscilaciones Usa ropa cómoda, tarles mucho menos el cambio hora- pandemia causada por el coronavi- relacionadas con el medio”, detalla. pero no siempre la rio, pues tienen menos difi cultades rus. Muchas personas deben perma- para madrugar y acostarse tempra- necer recluidas en sus hogares por lo Reloj biológico misma no, de forma que se adaptan mejor que, además, de adaptarse a la nueva Asimismo, los especialistas del Insti- cuando su vida cotidiana les exige hora, tuvieron que hacerlo al confi na- tuto del Sueño expresan que este reloj madrugar más. Por el contrario, las miento. Para esta especial circuns- biológico es un centro neuronal situa- personas vespertinas tienen difi cul- tancia, los especialistas del Colegio do en el hipotálamo cerebral entre hora levantarse, lo hacen temprano y tades para levantarse alerta tempra- Oficial de Psicología de Andalucía cuyas funciones está dar la señal al están alerta y despejadas. De hecho, no y el cambio de hora supone para Occidental recomiendan seguir, en la resto de las estructuras del cerebro están más alerta por la mañana que ellos un periodo de adaptación más o medida de lo posible, con las rutinas para iniciar y acabar el sueño. por la tarde. Además, les cuesta man- menos incómodo”, apunta. habituales, pues esto ayudará a man- “El reloj biológico envía una señal tenerse despiertas hasta tarde por La especialista indica que lo ideal tener el orden mental y la sensación a la glándula pineal, situada junto al la noche, se acuestan temprano y es que quienes tengan que madrugar de normalidad. cerebro, para que inicie la producción se quedan rápidamente dormidas”, se anticipen y comiencen a levantar- En este sentido, aconsejan ela- de melatonina, que es la hormona señala la doctora Collado. A estas se y acostarse más temprano antes borar un horario de actividades que que coordina la adaptación de las personas se las conoce coloquial- del cambio horario, por ejemplo, unos incluya tiempos de trabajo y de des- restantes funciones del organismo mente como alondras. diez minutos antes cada día, para que canso. Asimismo, indican que es para comenzar el periodo de sueño”, En cambio, las personas vesperti- sea menos drástico. “Es importante importante diferenciar entre los fi nes manifi estan. Por eso, es el reloj bioló- nas “se levantan tarde por la mañana, no levantarse tarde el fi n de semana de semanas y los días de diario. gico el que establece a qué hora se es si pueden elegir, y tienden a irse a del cambio de hora para luego tener Otro de sus consejos es mante- más o menos propenso a dormir. dormir tarde por la noche. Se sienten una presión de sueño adecuada que ner los horarios habituales de sueño. cansadas y somnolientas a la hora de permita dormirse temprano esa “Acuéstate y levántate a la misma Alondras o búhos levantarse y su rendimiento es mejor noche”, añade. hora que lo haces normalmente. Usa De este modo, existen personas por la tarde”, relata. Así, las personas Además, la doctora Collado acon- ropa cómoda, pero cámbiate de ropa. matutinas y vespertinas. “Las matu- vespertinas suelen recibir el nombre seja a las personas vespertinas que No permanezcas todo el día en pija- tinas, cuando pueden elegir a qué de búhos. eviten las siestas y la cafeína por la ma”, subrayan. 34 Don Ricardo Carvalho

SUPLEMENTO DOMINICAL 3 DE MAYO DE 2020 na minha memoria (VIII)

XOSÉ MARÍA DOBARRO

a última das entre- gas falaba do amar- go que fora para o profesor Carvalho Calero aquel acto de investidura de Álva- ro Cunqueiro como Ndoutor honoris causa da Universidade de Santiago de Compostela, apadriña- do por el. Aquelas galiñas correteando despavoridas por entre as innúmeras pernas da xente que enchía o Para- ninfo; aqueles lanzamentos de ovos que estragaron vestidos e traxes, se cadra de estrea, de asistentes; aqueles berros que impedían escoitar os dis- cursos, etc., etc., é evidente que non Á dereita, Anna Maria Charlemont hai poucos anos podían achar xustifi cación cabal en mentes como a de don Ricardo ou a miña propia, tanto a daquela, nas por- cado ese ano ao rei trobador Alfon- Con absoluta certeza, alí estivemos suceso- pensando naquela tarde do tas dos trinta anos, como a de hoxe, so X, cando a data aínda non era día a conferenciante, o profesor Carval- Victoria. Serio era, como non, mais a nas dos setenta, a idade de Carvalho feriado- foi o turno de Manuel Ferrei- ho Calero, Pilar García Negro e máis seriedade non tiña que estar reñida co nese momento, xaneiro de 1980. Nace- ra, profesor da cátedra de Literatu- eu, aínda que estou convencido de desfrute en momentos de lecer. E teño mos os dous en outubro. ra Africana em Língua Portuguesa, que entre os comensais había algun- que testemuñar que recitaba moi ben Hoxe voume referir a unha xorna- creada por el na Faculdade de Letras ha persoa da AS-PG máis. Se cadra e que o de cantar, se ben a voz non lle da, que recordo con bastante nitidez, da Universidade de Lisboa, que pro- dúas ou tres, máis por moitas voltas daba xa para moitas fl orituras, non se na que vin, tal vez, o don Ricardo máis nunciou a conferencia “Aproxima- que lle dei non consigo poñerlles nin lle daba nada mal. alegre, distendido, a vontade, feliz... da ción á literatura en lengua portugue- número nin rostro. Falei con Pilar, E neste aspecto, pouco ou nada miña vida. Foi o 31 de maio de 1980, sa na África”. que si recorda ben aquel agradabilí- coñecido da súa persoa, sempre penso tres meses despois do nada grato epi- “Reintegración literária do gale- simo xantar, mais tamén non sabe cando releo os libros das entrevistas sodio do Paraninfo. go na súa área cultural” foi título da dicir quen podería ter estado alí. No que lle fi xeron nos últimos anos da súa

Intrahistoria Segundo leo nun recorte de prensa disertación do doutor Carvalho Cale- transcurso da comida debeuse falar vida, onde manifesta que cantando o que conservo, entre os días 3 e 31 de ro -catedrático, aínda en activo, na de diferentes cuestións, o habitual Himno non desafi naba, como lle acon- maio de 1980 -os cinco sábados dese Universidade compostelá-, que tivo entre persoas que se coñecen e teñon tecía a Otero Pedrayo, cuestión que mes- desenvolveuse, na Escola Uni- lugar o sábado 24. relacións fl uídas e cordiais, como era viña a conto daquela opinión de Mén- versitaria do Profesorado de EXB de O curso pechouse o 31 de maio o caso, agás a profesora brasileira a dez Ferrín sobre os “poemas medidos Santiago de Compostela -hoxe Facul- coa intervención de Anna Maria quen ninguén dos presentes coñece- (con durezas de acentuación)” do libro tade de Ciencias da Educación- o Charlemont, nese tempo profesora cía ata ese día. O caso é que a conver- Anxo da terra. curso “Área literária galego-portugue- na Universidade Complutense, que sa foi derivando cara ao teatro lírico, O profesor Carvalho ten referido en sa-brasileira”, organizado pola Aso- versou sobre “A literatura brasileira tanto a ópera como a zarzuela, tema diferentes ocasións o seu gusto polo ciación Sócio-Pedágoxica Galega -de moderna”. Esta profesora, italiana de grato para os presentes pero sobre cine e polo teatro, aos que adoitaba acu- cuxa directiva, presidida polo compa- nacemento e pai brasileiro, que resi- todo para Anna Maria Charlemont e dir desde ben novo cos pais. E recor- ñeiro de carreira, colega e amigo San- diu en Belo Horizonte, que se formou o profesor Carvalho, que se nos des- daba especialmente as compañías de tiago Esteban Radío, formaba eu parte en Linguas Neolatinas na Universi- cubriron como auténticos especia- teatro lírico e as moitas zarzuelas e na altura-. Tal día como hoxe, pois, de dade Federal de Minas Gerais e que listas. Tanto é así que da conversa unha ópera, Marina, que vira en Ferrol, hai corenta anos, inaugurouse o cita- ampliou estudos na Universidade de se foi pasando aos recitados e de aí espectáculos que mesmo o motivaban do curso coa intervención da douto- Roma “La Sapienza”, lembro ben que ao canto e, mesmo, á representación para escribir pezas do xénero. ra Pilar Vázquez Cuesta, nese tempo fora proposta para participar neste dalgunhas pasaxes. No seu día, hai xa ben tempo, quixen Profesora Agregada de Lingua e Lite- curso polo doutor Cláudio Murilo Leal, Alí puidemos ver como don saber cando puidera ver a ópera de ratura Portuguesa da Universidade de tamén poeta, que na altura dirixía o Ricardo naquel ambiente festivo e Camprodón/Ramós Carrión e Arrieta Salamanca, que ditou a conferencia Colexio Maior Universitario Casa do case familiar poñía en práctica os no Jofre e debo dicir que, polo que ato- “Existe unha área literária galego-por- Brasil, en Madrid. seus amplos coñecementos acto- pei, só puido facelo na tarde do sábado tuguesa?”. Se mal non recordo, don Ricardo rais, aqueles que durante os anos 23 de xaneiro de 1926 -cando tiña 15 Unha semana despois, o 10 de maio, asistiu todos aqueles sábados ás con- do Colexio Fingoi lles ensinara aos anos-, representada pola Gran Com- tivo lugar a intervención, so o título “A ferencias e algunha vez -non podo rapaces e rapazas que tomaran parte pañía de Zarzuela Gómez-Gimeno coa obra literária de Fernando Pessoa”, do asegurar que todas- quedou a xantar nas representacións teatrais do cen- tiple Carmen Muñor e o tenor Salvador doutor José Augusto Seabra, naquel cos organizadores e conferenciantes. tro. Estaba realmente entusiasmado Gregori como protagonistas. momento profesor da Universidade do Desde logo que ese sábado 31 de dec- e a profesora Charlemont outro tan- Nin que dicir ten que as paredes do Porto, docencia que deixaría, tres anos embro si que estivo na comida, que to. Sempre que alguén me ten falado que foi restaurante Victoria, de fala- despois, ao se converter en Ministro tivo lugar, no primeiro andar do des- da seriedade extrema do profesor ren, poderían dar fe de que o profesor da Educação do goberno de Mário aparecido restaurante Victoria, na ferrolán, téñome botado a rir por den- Carvalho non perdeu tempo ningún Soares. rúa dos Bautizados, despois da con- tro -ou mesmo, se os interlocutores de aprendizaxe nas butacas do Jofre

recordosda O 17 de maio -Día das Letras dedi- ferencia da profesora Charlemont. eran de confi anza, a relatarlles este ferrolán. Santiago Rey Pedreira 35

suplemento dominical plemente escasos aspectos parciales 3 de mayo de 2020

juan j. burgoa del mismo. gentesque HicieronFerrol [email protected] Por su parte, el barrio de Recimil derivó del citado proyecto de Santia- go Rey, ganador del anterior concurso de ideas convocado el año 1928 por el l arquitecto coruñés San- Ayuntamiento de Ferrol. El llama- tiago Rey Pedreira tuvo do Casal de Recimil se cita el siglo una importante relación XIV, incluyéndose la aldea de ese con Ferrol por sus actua- nombre en el diccionario geográfico- ciones en la ciudad, tanto estadístico de Pascual Madoz del año en la elaboración el año 1845. Situado “fuera de puertas” de 1929 del frustrado Pro- las murallas de Ferrol, fue elegido el Eyecto de Urbanización y Ensanche de año 1940 para la construcción de las Ferrol como en la posterior construc- primeras viviendas de protección ofi- ción del barrio de viviendas sociales cial levantadas en España desde el de Recimil, derivado del mencionado fin de la Guerra Civil. El año 1960 se proyecto. erigió extramuros de la ciudad, lin- Santiago Rey Pedreira está consi- dando con la entonces Puerta Nueva, derado el más importante represen- un conjunto de ciento cincuenta edi- tante de la Arquitectura Racionalista ficios con un total de 1033 viviendas en Galicia y del posterior Movimiento sociales de titularidad municipal. Moderno. Nacido en A Coruña el 6 de Las conocidas primero como febrero de 1902 dentro de una familia Viviendas Protegidas y luego Casas liberal, estudió en el coruñés Institu- Baratas, también llamadas barrio del to Eusebio da Guarda. Posteriormente Pilar, conforman un amplio parque de pasó a la Escuela Superior de Arquitec- trama reticular y forma trapezoidal, tura de Madrid, donde obtuvo el título formado por bloques de gran longitud de arquitecto el año 1928, mientras de fachada, comunicados por cortos trabajaba con el arquitecto y urbanista pasadizos. Las viviendas son de cier- Antonio Palacios. ta monotonía, no tienen la mínima De vuelta a Coruña se incorporó al concesión estética y están construi- estudio de Pedro Mariño, donde tuvo das de materiales baratos. un importante protagonismo, suce- El barrio dispone de calles amplias, diéndole como Arquitecto Municipal zonas verdes y alguna plaza de inte- entre los años 1932 y 1963, cargo que rés, teniendo el inconveniente de compaginó con el ejercicio libre de su estar situado en un plano inferior a profesión. Santiago Rey fue delegado la carretera de Castilla, no llegándo- del Instituto Nacional de la Vivienda, se a realizar la prevista conexión con miembro de la Real Academia Provin- el barrio del Ensanche. Realmente cial de Bellas Artes y cofundador del se trata de un barrio autosuficiente, Colegio de Arquitectos de León, Astu- dotado de un amplio grupo escolar, rias y Galicia. mercado propio y la moderna iglesia Aunque el estilo racionalista define del Pilar, aunque hoy en día sufre un la obra de los primeros años de trabajo continuado abandono y consiguiente de Santiago Rey, al paso del tiempo sus Retrato de Santiago Rey deterioro. trabajos recibieron diversas influen- Una de las hijas del urbanista cias innovadoras. Entre sus obras coruñés, Milagros Rey Hombre (1930- coruñesas más conocidas destacan la Carlos Masquelet. Al concurso se El proyecto fue sometido a diversas 2014), fue la primera mujer arquitec- casa Formoso en la calle San Andrés presentaron dos proyectos, respecti- modificaciones y a su tramitación ta de Galicia. Santiago Rey Pedreira (año 1931), el Mercado de San Agustín vamente dirigidos por Santiago Rey legal en instancias superiores, sien- falleció en su ciudad natal de A Coru- (año 1932), el Cine Coruña (año 1937), Pedreira y la pareja García Mercadal do aprobado finalmente el año 1935, ña el 10 de julio de 1977. Entre otros, el Estadio Municipal de Riazor (año y Saturnino Ulargi. pero la inestable situación política los historiadores ferrolanos Bernar- 1944), el Hotel Finisterre y Complejo de Según informa Bernardo Castelo española y la posterior Guerra Civil do Castelo y Alfredo Vigo estudiaron La Solana (año 1945) y el Palacio Muni- en su obra “Ferrol: morfología urbana impidieron finalmente su desarrollo diversos aspectos de los trabajos que cipal de Deportes (año 1968). Además y arquitectura civil, 1900-1940”, el pro- y ejecución, llevándose a cabo sim- llevó a cabo en Ferrol. de trabajar en Santiago y Madrid, en yecto de Mercadal y Ulargi fue recha- Ferrol llevó a cabo, entre otras obras, zado por parecer muy teórico y exce- la reforma del edificio del Cine Cinema sivamente radical, siendo elegido el (año 1932), y la construcción del chalet de Santiago Rey Pedreira, que se con- de Ángel Verín (año 1929), de las casas sideraba más integrado en la ciudad, Saavedra en la calle del Carmen (año adaptado a las bases del concurso y 1930) y Castiñeiras en la calle Galiano no excesivamente caro, teniendo un (año 1934) y del edificio para salón y presupuesto global algo superior a los cafetería del Club de Tenis (año 1935). 23 millones de pesetas. El año 1928 tuvo lugar en Ferrol la En el proyecto de Rey Pedreira, convocatoria de un concurso de ideas que consideraba primordial la orde- para elaborar un “Plan de Reforma y nación de la futura expansión de Ensanche de la Población”. La comi- la ciudad, se contemplaban cuatro sión que examinó los proyectos estuvo zonas de actuación, los barrios de la presidida por el alcalde Antonio Use- Magdalena, Canido y Esteiro, y lo que ro, con la presencia de los arquitectos llamaba “Ensanche de la población”, Rodofo Ucha, Pedro Mariño y Leoncio trazado en torno a la nueva vía pro- Bescansa, y el Coronel de Ingenieros yectada sobre la carretera de Castilla. Maqueta del barrio de Recimil dominical suplemento 3 de mayo de 2020 de mayo 3 de todoSalud 36 misores de virus respiratorios, ahí virus misores de de trans grandes son porque Pediatría, dad, según la Asociación Española de enferme- la transmitir pueden niños Los juvenil. y infantil población la de confinamiento del escalonada tura aper- la con niñas, las de y niños los decido iniciar la vuelta a las calles de ha Se años. 17 a 5 de niños para rosa vigo a moderada física actividad de diarios minutos 60 recomiendan que OMS la de horas 24 de movimiento de comportamiento de pautas las alcanzar para dificultades tendrán sanitarias. autoridades las de recomendaciones las exigencia con cumplir sí pero paseo, de calle la a niñas las y niños los salir de hecho el por medidas las extremar no en insistir que hay ello, nal o la limpieza de los alimentos. Por tos de limpieza para la higiene - perso de la casa y el mal uso de los produc excesiva limpieza la como familiar, comportamiento del modificación una a conducir puede coronavirus seguidores con intoxicación. sus de número el incrementando e dando la inyección de desinfectantes recomen Unidos, Estados Trump, de ridades, como ha hecho el presidente barba- decir en compite se Hasta, ra. trar quién tiene la mente más precla- mos - intentando desconfinamiento, de medidas diferentes marcha en ponen se y salvadores tratamientos vacuna, la de búsqueda en traciones adminis - múltiples las de dinación coor- de ausencia la Continua nes. decisio- sus de políticos costes los y población la de general sentir el mía, econo- su de demandas las de ción fun- en orientaciones sus modifican gobiernos los pandemia, la avanza hospitales y fallecidas. A medida que en ingresadas infectadas, personas de estimativos datos con démicas, epi curvas las de aplanamiento el sobre debatiendo tertulianos y cos políti- periodistas, epidemiólogos, a mostrado ha nos anterior semana La en ninguna parte delmundosobre lasmedidasa en ningunaparte gradual, cuandonoexisteunaguíapredefinida de ladesescalada España yseabre lapuerta Se inicialaoctava semanadeconfinamiento en Carlo Los niños confinados en el hogar el en confinados niños Los al desproporcionado miedo El s pIÑEIRO Cobertura informativa sobre pandemias(VI): Desconfinamiento 2 sociedad

D Í AZ - - - - - lizar lizar mascarilla infantil de protección otras personas, recomendándose uti- a medidas tomar aproximarsesin es niño del afectiva y juego de dencia ten- la si conocen padres Los niños. otros por compartidos ser podrán no juguetes Los bicicleta. o patinete un juguete, un con salir Puede niños. 3 de máximo un adulta, persona una de acompañado y metros) 2 hasta metro, 1 (mínimo social ciamiento niendo el distanciamiento social. bosques, pueden ir a caminar - mante de proximidad en o rurales zonas En infantil. parque un a jugar a acudir ni niñas, o niños otros a abrazar o tocar a dirigirse puede No distancia. de kilómetro 1 hasta domicilio, su miento social. distancia- el manteniendo miento, aisla de y higiene de medidas de do - acompaña correr,y domicilio, saltar su de alrededor hora, 1 nadamente. orde- salir y qué salir,por a van que sarias. nece- sean que veces las todas jabón y agua con manos las lavarcomo así metros, 2 a 1 de social tanciamiento dis el mantener de importancia la - distan el Manteniendo ¿Cómo? de proximidades las En ¿Dónde? explicar recomendables: Pautas - - las normas UNE (Especificación UNE UNE las normas (Especificación UNE seguir de ha mascarilla la de cación colo- La Sanidad. de Ministerio del recomendaciones las según social, distanciamiento de medidas las de y barrera gestos de aplicación la de usuario al exime no higiénica rilla masca La niños. en higiénica rilla masca- la de colocación de normas las siguiendo edades, por cabeza de diámetro del percentiles los a se adaptar- deben niños para cabeza de arneses Los años. 12 de mayor adulto, años; 12 a 9 de grande, niño años; 9 a 6 de mediana, niño años; 5 a 3 de pequeña, niño tallas: cuatro para desarrollado han se higiénicas mascarillas Las filtrante. mascarilla de tipo otro utilizar de susceptibles sean no que síntomas, sin años 3 los de partir a niñas, y niños a tinada 1 hora diaria tiempo? ¿Cuánto tarde. la de 9 hasta cionales de los cuidadores. emo- señales las leer difícil hace le se y facial expresión la en está niño del social referencia la que recordar que hay acompañante, adulto el rilla normas UNE. En caso de usar - masca individual o mascarilla higiénica, con sociedad antelomásvulnerable. en lainfanciaponeapruebalosmiedosde La reducción parcial demedidas decontención adoptar antelacrisissociosanitariadelCOVID-19. La mascarilla higiénica está des está higiénica mascarilla La mañana la de 9 De salir? ¿Cuándo - - Narón. Magister Salud Pública por por un adulto. siempre supervisada ser de ha rada, reti- y colocación Su manos. las con mascarilla la tocar no ajustada, vez Una 9. respiratorias.molestias las de ausencia la y sellado el verificar rio necesa- es esto Para correctamente. colocada está mascarilla la que ficar Veri 8. - existe). (si nariz la a ajustarla para manos ambas con nasal pinza la Pellizcar 7. barbilla la cubre carilla lla a la barbilla 6. Verificar que la mas - mascari la de inferior parte la Bajar 5. cruzarlos. sin orejas, las de lados cabeza detrás de la misma o a ambos desde el exterior y sujetar el arnés de mascarilla la Sostener 4. nariz la a la - ajustar nasal, pinza de dispone se Si nariz. la de altura la a cara, la en rilla la mascarilla. 3. Posicionar la - masca de superior parte la Identificar 2. rilla masca- la manipular de antes hólica frotarlas con una solución hidroalco - Lavarse las manos con agua y jabón 1. o pasos: siguientes los respetar y usuario) del piel la con contacto en cabello de presencia la decir,sin (es desnuda piel la sobre mascarilla la colocar recomienda Se 0065:2020). . El autor es médico del centro de salud de salud de centro del médico autores El - a pandemia entró en su novena semana con la novedad de un evidente descenso de fallecimientos Un confinamiento más y de nuevos contagios, lo que ha permitido aliviar las condiciones del confinamiento desde la liviano en la 9ª semana Ljornada de ayer. Los últimos siete días han continuado aportando constantes imágenes de cómo 37 se vive la situación en las comarcas de Ferrol, Eume y Ortegal. FOTOS: JORGE MEIS Y D. ALEXANDRE.

suplemento dominical 3 de mayo de 2020 en Fotogramas DOMINICAL SUPLEMENTO 3 DE MAYO DE 2020 DE MAYO 3 DE todoMúsica 38 El esperado regreso delos que empezó enlacumbre delamúsicaconun trayectoria quehasufridoalgúnparón pero ‘The NewAbnormal’,elsexto álbumdeuna La bandaneoyorquina acabadelanzar are talking”,“Sel el discolascanciones“The adults días antesqueelálbum,completan Bridge to Chorus”, quelanzaron cinco “Baddecisions” y “Brooklyndoor”, quiat. Jean-MichelBas- delartista Money” conlaobra“Bird on do ensuportada ducido porRickRubin,yestáilustra- Shangri-La enMalibú(EEUU)ypro- Strokes fuegrabadoenlos estudios El sexto álbum deestudioThe Grabado enMalibú al grupoThe referencia, unclásicoqueencumbró automáticamente enunaobrade aquel álbum,“Isthisit”,seconvirtió como “los salvadores delrock”, y rápidamente fueron aclamados Su debutfuetanespectacularque de año. presentado endirecto conelcambio to themets”,untemaque ya habían sing”, “Notthesameanymore” y“Ode “Whyaremer”, sundays sodepres- ciones máscelebradas. se incorporaránalalistadesuscan- to Chorus”,temasqueprobablemente “Bad decisions”,y“ Bridge adelantos publicados,“At thedoor”, cumpliendo lasexpectativas traslos último trabajo,“ComedownMachine”, cación delquehastaahoraerasu za despuésdesieteañostraslapubli- banda neoyorquina regresa confuer- demia queharoto lanormalidad, la dial comoconsecuenciadelapan- do el10deabrilenplenoparón mun- alternativas. para eléxito dedecenasbandas inspiración yelempujónde mejores trabajosdelaépoca,sino mer disco,nosolamente unodelos ocho millones decopiasaquelpri- ría vendió másde el bajistaNikolai Fraiture yelbate- HammondJr, yAlbert ,los guitarristas mes delahistoria. yó entre los quinientos mejores álbu- revista musicalRolling Stone, inclu- banda decomienzos desiglo yquela neoyorquinosStrokes The Además delos singles“At the Con “Thenewabnormal”,publica- La bandaformadaporelvocalista MIRIAM SOTO Fotos: EFE Fotos: EFE Strokes fl ess”, “EternalSum- SOCIEDAD como lagran fi nitivo things they knownothingabout”, The Strokes: “Five guystalkingabout promocionar sunuevo álbumpara dado pieaunanueva manerade 26 yel30deagosto. que secelebre enBarcelona entre el ha sidoreprogramado yestáprevisto tel delfestival Primavera Sound,que fi banda tieneprevisto viajaraEuropa a tin oSugarLandenelmesdemayo, la mes demarzo, yNueva Orleans, Aus- previstas enLosÁngeleselpasado por elCovid-19, como lasactuaciones afectadas porlasituacióngenerada das envarios países queseverán nales deagosto comocabezadecar- La situacióndecuarentena ha Con múltiplesfechas programa- discos delahistoria. ‘’,considerado comounodelosmejores como “lossalvadores delrock”, en2001,gracias a espectacular debutconelquefueron aclamados YouTube de sucanal “webserie” através nothing about”,una things they know guys talkingabout su trabajo: “Five de promocionar nueva manera dado pieauna La cuarentena ha control” o“Reptilia”, unodelos más end hasnoend”,“Ican’t win”, “Under de 2003dejóéxitos como“12:51”,“The segundo discopublicadoenoctubre tan aclamadocomosudebut,aquel sonido delaagrupacióny, aunqueno nativo, “” consolidó el la bandadereferencia delrock alter- a Si “Isthisi”convirtió Banda deculto ria musical. durante susdosdécadasdetrayecto- repasan algunasanécdotasvividas desgranan detallesdesuálbumo re de YouTube enlaquelos músicos una “webserie” através desucanal fl exionan sobre lasituaciónactual, The Strok es en es en 39

SUPLEMENTO DOMINICAL 3 DE MAYO DE 2020 todo

célebres de la banda junto a otros de nuevo siglo, un liderazgo que, tras Música su primer trabajo como “” o siete años de silencio, sin duda “Someday”. pueden recuperar con “The new Con el Lou Reed de The Velvet Abnormal”, un disco que, aunque Underground como su principal continúa su trayectoria donde infl uencia tanto en las letras como la pararon en 2013, recuerda a lo en su forma de cantar, Julian Casa- mejor de sus comienzos. blancas siempre ha citado a otros A pesar de su crecimiento grandes artistas como sus referen- como músicos, “First impressions tes, entre ellos , Nirvana y in Earth”, publicado en enero de Pearl Jam. 2006, no logró el éxito de los prime- ros dos trabajos de la banda neo- Trayectoria yorquina; sin embargo, dejó para The Strokes, herederos directos de las su repertorio otro de sus grandes bandas del rock de la escena under- temas, “You only live once”. ground de los 70, se confi rmaban con No volverían a publicar disco apenas dos discos como la banda hasta “Angles”, en marzo de 2011, de referencia de los comienzos del al que seguiría en el año 2013 el álbum “”, algo alejado del sonido que se espera- ba de ellos y que recibió críticas totalmente enfrentadas.

Por separado Tras aquel disco, no anunciaron su separación, pero los cinco ini- ciaron proyectos diferentes a The Strokes. Julian Casablancas lideró como vocalista la banda , con la que ha publicado dos discos; Albert Hammond Jr. probó suerte en solitario; Nick Valensi montó el grupo CRX, cola- boró con el batería Stephen Per- kins en Summer Moon, mientras que Fabrizio Moretti lo hizo con . Pese a que sus caminos pare- cían separarse, The Strokes nunca abandonaron el proyecto del todo, y desde el año 2016 dieron pistas de que estaban trabajando en su regreso discográfico y en junio de aquel mismo año lanzaron el EP de cuatro canciones “Present Future Past”. Casi tres años después, en un concierto en Los Ángeles tocaron por primera vez “”, tema que abre el espe- rado regreso discográfi co de The Strokes.

1- Julian Casablancas durante su actuación en el Festival Bilbao BBK Live en 2019; 2- El cantante y guitarrista neoyorquino Albert Hammond Jr en un concierto en solitario en Benicássim; 3- La banda neoyorquina en directo en 2017; 4- Julian Casablancas, vocalista del grupo; 5- Seguidores del grupo en un concierto en Copenague DOMINICAL SUPLEMENTO 3 DE MAYO DE 2020 DE MAYO 3 DE bromuroCatódico 40 H Así americano, comogranreferencia. cine, ymuyespecialmenteelcine de los mejores, nipones,tomaban el lleros muchos deaquel nuevo arte, eran hijasdelcine,porque los caba- audiovisual. Estashuellas,asuvez, más indeleblesdenuestro acervo imprimieron muchas delashuellas creto, ladelos 90,durante laquese cultural. Yhay unadécadaencon- denuestro erariogos formanparte vez másabundantes),los videojue- namos canas(recientes, pero cada engrandecer los recuerdos. fue mejor fue se podríadecirde del horror enlos 70y80.Lomismo ro yHooperdurantelaexplosión las leccionesdeCarpenter, Rome- ta enpraxis,desdelahipérbole, de giarnos en alma, esecharlavistaatrásyrefu- que nospideelcuerpo,yaunmás loque entiemposdeincertidumbre siglo: lanostalgia.Supongoquepor- y JamesBond, esencial delanostalgia:dulci que ponedemani to, tienentodas lasgeneraciones,lo por supuesto, 1997 ÁNGEL LUIS SUCASAS Para los hijosdelos 80,queya pei- Resident Evil Resident . Unpasadoque,porcier- ese pasado que siempre siempre que pasado ese temas delcambiode sin duda,unodelos esta tribuna.Hasido, de unadécadaya, en go delos años,más de nostalgiaalo lar- emos habladomucho Misión Imposible Imposible Misión Matar lanostalgia suponíaunapues- Rescate en Nueva Nueva en Rescate fi Metal Gear Solid Solid Gear Metal esto lacualidad fi car y car y, y, Final Fantasy; Fantasía Final Fantasía Fantasy; Final York nes delaimagen movimiento, porla estamos entodas lasmanifestacio- era delaudiovisual. Invadidos, como te quenadiehaya tomado enesta ha optadoporladecisiónmás valien- y ahorapopecreativo desuremake, del diseñovisualdeesospersonajes entonces director ycreador dearte dores, Tetsuya Nomura,poraquel en lamemoriacolectiva delos juga- rial, comoya hem experiencias deesejuego,eranmate- éste, yenrealidad elconjunto delas extraordinario. inocente ymemorabledeunjuego imprevista delpersonajemásdulce, dado, roto totalmente antelamuerte improviso, dejandoaljugador anona- en unescenariobucólico ymoríade mente atravesada porunaespada Aeris Gainsborough, queerasúbita- personaje extraordinario, la deun ble eirrepetible eralamuerte melodía. Laescenamásimborra- cine mudo,aunqueacompañadode sin embargo, através delcine.Y sus momentos cumbre secontaban, séptimo capítulo, elmásinolvidable, lo quelos videojuegosson. Ensu resumir mejorendospalabrastodo sí mismoepítome delvideojuego: rio. Tal sagateníatítulo queeraen bles. Elcosmosidealdelo imagina- la recreación deuniversos imposi- no másfecundo delaudiovisual para uno genuinodelvideojuego,elterre- parecían colgar enunlienzo propio, no nosretrotraían alcine,sinoque mucho máspropios. Susimágenes en aquel1997,cuyos referentes eran Sabiendo quemomentos como Pero habíaunasaga,longeva ya ; otravez, John Carpenter. os dicho,indeleble fl ; difícil orista Aquiles desertara defacto, forzando Aquiles desertara O queHéctor mataraaAquiles. Oque nara lavidadeHéctor, porejemplo. ginal ocurriera.QueAquiles perdo- imposible yantagónicoalaobra ori- el combatedeAquilesyHéctor, algo decidido queensupunto cumbre, contento contalsacrilegio,hubiera ra optadoporreescribir laIlíada.Y, no inmejorable queesLaEneidahubie- vez dehacersuIlíadaconlasecuela hagan unaidea,comosiVirgilio en mente, lanostalgia.Es,paraquese cribir unclásico.Hamatado,literal- absoluto asuatrevimiento. que van desdelaveneración alodio fans, conunabanicodeemociones nado unabrutalpolémica entre sus en lamesaradicalquehadesencade- nostalgia, Nomurahadadoungolpe Lo queNomurahahechoesrees- este presente tantremendo. dejarnos renacer yestarpresentes en Una nostalgiaquedebemorir para solo, demomento, enlanostalgia. los, inabarcables ein tiempos dereclusión donde los cie- dera voz delalmahumana enestos expresión delpresente. Comoverda- consolidándose comoelvehículo de eldécimo,queva insólita, enun arte, de autor magistral, ydeunavalentía alpresente.dadero Ungiro despertar sentido desdelanostalgia,esunver- tra sudestino,quesolo puedecobrar Como uncielo inabarcable ein sinlímites,aterradora. “Una libertad no esunahipérbole, lapieldegallina: resume conunafrasequemepuso,y demoledor, queunodelos personajes a laderrota aquea.Esalgotremendo, Esa rebelión delos personajescon- fi nitos, existen nitos, fi nito”. nito”. Cannes, San Sebastián y la 41 Mostra, unidos en YouTube SUPLEMENTO DOMINICAL 3 DE MAYO DE 2020 El cine ha sido uno cine Teatro de los sectores más FALLECE IRRFAN KHAN, EL ACTOR INDIO CONOCIDO POR afectados por la LA VIDA DE PI, A LOS 53 AÑOS pandemia, en las salas El actor de cine indio Irrfan Khan, conocido por sus papeles y en los festivales en “La vida de Pi” o “Slumdog Millionaire”, falleció a los 53 años en la ciudad de Bombay, meca de la industria cinemato- os festivales de cine más gráfi ca de Bollywood. “Rodeado importantes y prestigio- de amor y su familia por la que sos del mundo, entre los se desvivía, nos dejó para ir que fi guran el de Cannes, al cielo dejando un verdadero la Mostra de Venecia o el legado”, indicó la familia. EFE de San Sebastián, forma- rán parte de “We Are One: LA Global Film Festival”, un evento virtual que ha organizado YouTube como solución de emergencia por el coronavirus. A partir del 29 de mayo y duran- te diez días, esta iniciativa digital ofrecerá gratis y al público de todo el mundo una programación escogida por los festivales de cine de Annecy, Berlín, Cannes, Guadalajara, Jerusa- lén, Karlovy Vary, Locarno, Londres, “TROLLS” RECAUDA CIEN Macao, Marrakech, Mumbai, Nueva MILLONES CON SU ESTRENO York, San Sebastián, Sarajevo, Sun- dance, Sydney, Tokio, Toronto, Tribe- EN LA RED E IGUALA AL CINE ca y Venecia. Los estudios de Universal aseguraron este martes que Recaudación la película animada “Trolls 2: YouTube y Tribeca Enterprises, la Gira mundial” ha recaudado en organización detrás del Festival de torno a 100 millones de dólares Cine de Tribeca, son los máximos El festival de Cannes ha sido aplazado sin fecha y el de San Sebastián está previsto para septiembre con su lanzamiento directo por responsables de “We Are One: A Glo- internet, uno de los pocos estre- bal Film Festival”, que recaudará fon- nos que no ha esperado a la re- dos para la Organización Mundial de permitiendo al público experimen- apertura de los cines afectados la Salud (OMS) y otras instituciones El “We are one: tar las maneras de narrar historias por la pandemia. Según estos involucradas en la lucha contra el en todo el mundo y la personalidad datos igualaría lo obtenido por coronavirus. A global Film artística de cada festival”, aseguraron la precuela en los cines. EFE “A menudo hablamos del poder de Festival” es un Pierre Lescure y Thierry Frémaux, las películas para inspirar y unir a las que son el presidente y el director del personas más allá de las fronteras y evento virtual que Festival de cine de Cannes, respecti- las diferencias para ayudar a sanar engloba diferentes vamente. el mundo. Todo el mundo necesita sanarse en este momento”, señaló certámenes y Graves consecuencias en un comunicado Jane Rosenthal, cuyos fondos La pandemia ha obligado a cerrar cofundadora y directora ejecutiva de las salas de cine de prácticamente Tribeca Enterprises. irán destinados todo el planeta, con consecuencias “We Are One: A Global Film Festi- a la OMS y otras demoledoras para la industria, y ha val une a programadores, artistas y instituciones puesto contra las cuerdas a los fes- contadores de historias para entrete- tivales más importantes del circuito ner y reconfortar a las audiencias de involucradas en internacional de la gran pantalla, que EL FESTIVAL DE MÁLAGA CREA todo el mundo. Al trabajar con nues- ahora barajan posibilidades entre la la lucha contra el UN FORMATO ADAPTADO tros extraordinarios socios y YouTu- suspensión, la cancelación o apurar be, esperamos que todos experimen- coronavirus sus opciones hasta el fi nal. PARA FINALES DE AGOSTO ten un poco de lo que hace que cada Por ejemplo, la Mostra de Venecia El Festival de Cine en Espa- festival sea tan único y aprecien el mantiene, por ahora, su intención de ñol de Málaga, que aplazó arte y el poder del cine”, añadió. celebrarse en septiembre. Hay otros su vigésima tercera edición Por su parte, el director comercial También mostraron su satisfac- festivales que todavía no han tomado prevista del 13 al 22 de marzo de YouTube, Robert Kyncl, destacó ción los representantes del Festival una decisión defi nitiva y algunos han por el coronavirus, trabaja en el que este será “un evento” como “nun- de Cannes, uno de los numerosos sido suspendidos. diseño de un formato adapta- ca antes se había hecho”. certámenes de cine que se han visto Pero el festival de Cannes, que do a las circunstancias para “Estamos orgullosos de ser los afectados por la crisis global del coro- tendría que haberse desarrollado en celebrarse de forma presencial anfitriones de este fantástico con- navirus. mayo, ha aplazado en varias ocasio- en la última semana de agosto, tenido, que es gratuito para los afi - “Estamos orgullosos de unirnos a nes su evento de este año y tampoco ha anunciado a Efe su director, cionados al cine de todo el mundo”, otros festivales para poner el foco en se celebrará al menos durante junio Juan Antonio Vigar. agregó Kyncl. películas y talentos extraordinarios, o julio. DOMINICAL SUPLEMENTO 3 DE MAYO DE 2020 DE MAYO 3 DE gameOver 42 D para siempre, sinoquesusmagní ma denarrarhistorias enlaindustria dos concámarapordibujos–. fotogramas deactores reales graba- los sieteenanitos”, reemplazando los en películascomo“Blancanieves y pia –técnicadeanimaciónempleada sorprendiendo graciasalarotosco- animaciones aúnadíadehoy siguen matográ puesto quenosolo suenfoquecine- videojuegos. Ynofueparamenos, aventuras como eneldesarrollo de dentro delgénero deplataformas y nacido, yconéllarevolución tanto clásicos delmundointeractivo. recho yautor deunolos mayores de los pioneros delaindustriaporde- acabarían posicionándole comouno en elAppleIIdelgarajedesuspadres miento osuslargas horasdedicadas vídeo desuhermanoenunaparca- Mechner quelasgrabacionesen y humildes.QuiénlediríaaJordan en unodelos lugares máscomunes la historia delos videojuegosseforjó que unadelassagasmásicónicas Y esque,hacemásdetreinta años para describirlo quecelebramoshoy. perfectamenteuna frasequesirve deza nacedepequeñoscomienzos”, en uncamino llenodepeligros que florecer, unmuchacho iniciándose crecimiento deunsector todavía por en plenosañosochentadurante el joven mostrandosupunto devista cambiar sudestino,sinolas deun ras deunpríncipepersaintentando especial, puesnarranolas aventu- que tenemosenlasmanosestan sucesor, Assassin’s Creed. al olvido tras el boomquesupusosu la manodeDisney, aunquerelegada una notableadaptaciónenelcinede recibiendo inclusola primeraparte, millones decopias vendidas solo con po, ycosechandomásdecatorce Prince ofPersia LasArenas delTiem- como lafamosatrilogía deUbisoft, nicios quelo lanzarían alacumbre, hasta elpunto derecibir diversos rei- en unéxito yunclásicoinstantáneo, El videojuegoacabóconvirtiéndose Un clásicoatemporal [email protected] VICTORIA D. BOUZA En efecto, PrinceofPersia había Es portodo esto queestelibro Celebrando treintaaños fi co acabómarcando lafor- significa: “Lagran- Magna,queParvis Sir Francis Drake, Sic el famosolemade los querecordamos cada, muchossomos urante laúltimadé- de toda unaleyenda PRINCE OF PERSIA fi cas nunca vistos delpropio creador para creativo, conceptual ybocetos arte e ilustracionesdurantesu proceso contenido, quevan desdefotografías década, sinoqueincluyen nuevo de Mechneralo largo decasiuna resante recopilación delos diarios se limitaaserunadetallada einte- desde 1985hasta1993. los desafíos que tuvo que afrontar go, plasmandotodos ycadaunode suponen lacreación deunvideojue- En estecaso,cuadernono cualquier coleccionista. de tapaduraque harálasdeliciasde encuadernado enunaedición delujo rrero persalograron marcar. Todo fans alos quelashazañasdelgue- cito entrañableparatodos aquellos do alo largo delos añosyunhueque- al legadoqueelpríncipenos ha deja- so haasignadouncapítulo especial propio puñoyletradeJordan. Inclu- anotaciones reales ycomentariosdel maciones delpersonaje,amúltiples el diseñodelos niveles ydelasani- príncipe haregresado. tras los orígenesdeljoven deArabia. conocer los secretos queseesconden cindible paracualquieraque desee videojuegos engeneral,yun impres- fan tanto delafranquiciacomolos Una edicióndelujoparacualquier Edición delujo del ocio. referentes actualesenlaindustria la sociedad,hastaacabarsiendolos tener cadavez másrelevancia en que los videojuegos comenzabana sino unmomento delaépocaen cualquier desarrollador seencuentra, solamente las di creador. desde elpunto devistadelpropio de desarrollo deunvideojuego,ytodo pila deprincipioa decir único,libro querealmente reco- trata deunolos mejores, porno quiera ocomúnenelmercado, se trated Edition” noesunlibro cual- ce ofPersia: Journals1985-1993Illus- 1985-1993 1985-1993 Despertad, arenas deltiempo, elDespertad, Además, ilustraalaperfección no En resumen, “TheMakingofPrin- 20dólares 336 Precio: Páginas: Idioma: Material: Dimensiones: Autor: ILLUSTRATED EDITION JOURNALS OF PERSIA: OF PRINCE THE MAKING Inglés Tapa dura 22,6 x163,6cm fi cultadesconlasque Jordan Mechner fi n todo elproceso Código rojo 43

1 Como proclamaba Coco Chanel, SUPLEMENTO NATALIA ALCAYDE “mujeres, poneos rojo en los labios y ata- DOMINICAL @Natalialcayde cad”, es un símbolo de empoderamiento. 3 DE MAYO DE 2020

Quizás su poder radica en su energía, es de Moda el color de la sangre. Asociada directa- a belleza es un arma po- mente con la feminidad. En la Segunda derosa. Cuidar de ti mis- Guerra Mundial, las mujeres lo utiliza- ma, verte bien, dedicar ron en sus labios como mensaje de apo- tiempo a mimarte hace yo a los que servían en la batalla. A aquel que te sientas mejor por tono se le conoció como el “victory red”. dentro y te dé la confi an- En el Reino Unido, sin embargo, durante za suficiente para que la misma guerra, estaba prohibida la pro- Lesa energía se proyecte hacia afuera. ducción de cosméticos, Winston Chur- Utilizamos los colores para demos- chill hizo una excepción con la barra de trar un estado de ánimo, un medio labios roja porque pensó que elevaba la de expresión. La actividad del rojo se moral de la población. asocia a la consecución de un objeti- Ahora, en estos tiempos que nos ha vo, ya sea anímico, deportivo, sexual tocado vivir, hemos descubierto de la o para expresar amor. Por ser un color noche a la mañana que nada es lo que tan llamativo, el rojo también signi- era, todo se ha trastocado, juntarse es un fi ca atracción, fuerza, vida, valentía privilegio que no podemos realizar, son y vigor. Es el color de la vida animal, días extraños. Tenemos que pensar en el asociado al fuego, también represen- futuro y subirnos el ánimo, puedes tener ta el deseo, la energía, el color y el un día triste o apagado y si te vistes de placer. rojo o simplemente te pones un Lipstick Es mi color favorito, me siento rojo te iluminas. identifi cada con él. Como decía Yves En economía aparece el término Saint Laurent, el rojo “es un mani- “efecto labial rojo” porque en tiempos fi esto, una actitud que afi rma la per- difíciles, es el producto más vendido. sonalidad”. Se trata de un color que Vestirse de rojo es una declaración de habla de manera instintiva, por eso intenciones así que ¡¡Vístete!! muchas mujeres nos Vestido rojo “Valentino”. El diseñador sentimos mucho se enamoró del rojo en España cuando más atractivas con vió elegantes mujeres vestidas de este los labios pintados de color en el Liceo de Barcelona. rojo, la boca es una de El total look rojo es una propuesta de @gittabanko Un zapato con suela roja de las zonas más suges- (1) @senstylable (3) y @maisonvalentino (6); los “Louboutin”. En 1992, el diseñador Chris- tivas, se asocia con el labios rojos son infalibles para @invitadaideal tian Louboutin pintó las suelas de sus (2), @louboutinworld y Paloma Picasso @ amor y la atracción. aniakuczynska (5) zapatos con esmalte de uñas rojo porque Una boca pintada de sentía que les faltaba energía. rojo fl uye entre lo ele- Píntate los labios como Paloma Picas- gante y lo clásico, pero armoniza con el ser humano, se so. A los 6 años, la hija del pintor probaba también con lo sen- adapta a nuestro ojo, es el color por primera vez el “rouge”. Según ella, “el sual. Y si lo unes a unas más democrático. Es el rey de las mejor vestido para el rostro”. uñas pintadas de rojo emociones, sentimientos como la El rojo es un manifi esto, es una acti- eres una fémina pode- ira o la vergüenza (nos hacen enro- tud, un objeto de deseo para cualquier rosa, con un alto nivel jecer), nuestra felicidad, matiza el mujer… Queda poco para salir y volver de seducción. Chris- enamoramiento, nos favorece. a ser y hacer lo que queramos así que tian Dior creó en 1953 la Según Henry Matisse, autor marca con un rotulador rojo los días que barra de labios “Rouge del cuadro “El estudio Rojo” (1911): nos quedan en tu calendario. Insisto, en Dior 999” porque quería “Hay ciertos tonos de rojo que ROJO, para que tu ojo lo perciba, se ale- “vestir la sonrisa de las ejercen efectos sobre la presión gre y, por extensión, aumente tu tensión mujeres”, sabía que es un sanguínea”. Cuando estoy triste, arterial y tu ritmo cardíaco y respirato- color atemporal, divertido, no hay nada mejor que vestirme rio. ¡¡¡¡Que suba la adrenalina!!! osado y carismático, como El color rojo es el resulta- de rojo, ya que se asocia a la feli- lo son las prendas de este tono empo- do de mezclar los pigmentos magen- cidad y “sube la moral” al instante. derador y favorecedor. ta y amarillo, en cualquier acabado Es el color de la acción. 6

4 5

32 DOMINICAL SUPLEMENTO 3 DE MAYO DE 2020 DE MAYO 3 DE enDetalle 44 acompañantes ymejores amigosnohumanos nos indicancómoconvivirconnuestros en loshogares entodo elmundo.Losexpertos Perros ygatos sonlasmascotasmáshabituales del con cio, derivados el usodelespa- la alteraciónen de lasrutinasy modi cruciales la horas, resultan solos muchas que suelenestar para los gatos, apuntan. personas yperros, entrar encontacto conotras deformaindividualysin ser cortos, bilización, ya quelos paseosdeben sus actividadesfísicasydesocia- algunas limitacionesqueafectan a da hacersusnecesidades,ponen sacar apasearalperro, paraquepue- Aunque lasautoridades permiten Cambios nal quevivimos,segúnlaFA. ticamente porlasituaciónexcepcio- puede verse afectado oreducido drás- otros perros ypersonas.Todo lo cual contacto ylainteracciónsocialcon mediante elsentidodelolfato– yel ración delentorno –especialmente práctica delejercicio físico,laexplo- de tres aspectos fundamentales:la sociedad. de los animalesdecompañíaenla animales, asícomolos beneficios que secrea entre laspersonasylos org), entidadqueinvestiga elvínculo Affi bel Buil,directora delaFundación a perros yagatos”, explicaaEfe Isa- Covid-19 noafecta deigualmanera afectada. y mentalpodríaverse seriamente de gatos yperros, cuya saludfísica drástica delasrutinas,incluyendo la familia porque suponeunaalteración supone ungranreto paratoda la al estadodealarmaporelCovid-19 El confinamiento encasadebido pérdida de control sobre elentorno, perciben estos cambios comouna to encasa. Por suparte, El bienestardeunperro depende Aunque “el con Estas mascotas nity, FA, (www.fundacion-af fi cación fi namien- DANIEL GALILEA Fotos: EFE Fotos: EFE elaislamiento y yo SOCIEDAD fi namiento porel fi nity. Mi mascota, y losafectos, miedosysensibilidadesa una situaciónenlaqueelcontacto semultiplica se intensi durante elactualperiododecon fi can. directora delaFA. durante elcon deloalterado ynervioso habitual puede queelanimalsemuestre más el entorno ya que,sinolo hacemos, co, tenercontacto socialyexplorar la posibilidaddehacerejercicio físi- darles físico ymental,esimportante perros. Para mantenersubienestar nueva para todos, tambiénparalos “Nos enfrentamos aunasituación Salud físicaymental mia delCovid-19. de perros ygatos durante la pande- prácticas paragarantizarelbienestar algunasclaves comparte experta momentos”.en ciertos Ademásesta deloestén másnerviosos habitual puede que,alver alteradasurutina, entender lo queestásucediendoy males decompañía.Ellos nopueden más pacientesestos díasconlos ani- rio, elgato podríasufrirestrés”. tar estaindependencia.Delo contra- bienestar, respe- esmuyimportante cio. Enestesentido,paraasegurarsu que los perros ynecesitansuespa- tros, pero sonmásindependientes culos afectivos intensosconnoso- señala IsabelBuil. estamos tambiéntodo eldíaencasa”, rimentan esqueahoralaspersonas y “el principalcambioqueellos expe- tumbrados aestarencasaynosalir esta situación,segúnfundación. por todo lo cualpuedenestresarse en Buil haceunllamamiento a“ser Señala que“los gatos formanvín- Los gatos domésticosestánacos- Apunta que,desdelafunda- ción quedirigeserecomien- fi namiento, dan tres actividadesque opciones igual deesti- todos podemosefectuar la, pero existenotras en nuestrascasas:. fi namiento”, señalala ga queirarecoger- rio conelperro en y queelperro ten- casa, unmínimo ta uotro juguete 1- dos veces aldía,y fl lanzar unapelo- al menos,duran- oran y más conocidaes te quinceavein- cada ocasión. te minutos en Jugar adia- La dinámica 45

SUPLEMENTO DOMINICAL 3 DE MAYO DE 2020 en Detalle

La reclusión en casa afecta de distinta manera a perros y gatos: los primeros mulantes que requieren de menos se alteran al no Es recomendable dejar que los gatos sean los que decidan cuándo establecer contacto con las espacio, como jugar al escondite de personas para obtener cariño y dejarles un espacio para que puedan estar solos y tranquilos comida: esconder bolitas de pienso poder ejercitarse, cuando quieran; en el caso de los perros es importante jugar con ellos a diario, reforzar su educación en adiestramiento en positivo y controlar su alimentación y su estimulación mental o premios en diversos puntos de una explorar el entorno estancia, sin que el animal lo vea, y animarle a buscarlos, según Buil. e interactuar, y o utilizar un comedero especial “anti- de la vivienda antes de decretarse el 2- Aprovechar para reforzar su a los segundos, glotones”, que entrega el alimento estado de alerta”. educación con técnicas de adiestra- que pasan mucho gradualmente, facilitando una ali- “Los problemas que podemos miento en positivo. mentación más lenta y una mejor observar en estos animales podrían El adiestramiento en positivo se tiempo solos, los digestión, según Buil. derivarse de un exceso de contacto basa en evitar el castigo y reforzar el estresa la presencia por parte de la familia, sobre todo si buen comportamiento del animal de Estrés felino en ella hay niños pequeños”, asevera compañía mediante refuerzos como de personas en su Isabel Buil considera que “los gatos la experta . la comida, juegos o caricias, para espacio todo el día no deberían padecer en especial el “Si en casa hay niños, es impor- enseñarle qué puede hacer y qué no, período de confinamiento, excepto tante que los adultos les supervisen estableciendo límites. aquellos que tenían acceso al exterior y aseguren que también respetan las No se espera a que el perro se necesidades de espacio y privacidad equivoque para corregirlo, sino que del gato, además de vigilar y poner- se centran los esfuerzos en promover le límites al juego de los niños con el que se comporte bien. minino”, recomienda Buil. “Nuestras 3- Controlar su peso de forma recomendaciones básicas son, en periódica, ya que ahora la práctica de primer lugar, dejar que sea el gato ejercicio físico está limitada. quien decida cuándo establecer Hay que prestar especial atención contacto con nosotros para a la alimentación del perro para que obtener caricias y, en segundo no aumente de peso, para lo cual la lugar, jugar con él dos veces al FA sugiere convertir el momento de día, en sesiones de diez a quin- la comida en un juego estimulante. ce minutos de duración, cuan- Una opción consiste en hacer- do veamos que el animal está le agujeros al cartón de un rollo de receptivo”, señala Buil. cocina, introducir dentro bolitas de Los gatos suelen permane- pienso y tapar los dos extremos. Así cer muchas horas en soledad, se estimula mentalmente al animal así es que, para no estresar- para que logre obtener la comida y la los durante la cuarentena, otra ingiera poco a poco, señalan. medida que se puede tomar es También se puede colocar un tra- dejar una habitación vacía, para po dentro de una caja y esconder que el felino pueda estar solo y entre sus dobleces, bolitas de pienso tranquilo, como haría en un día que luego el perro deberá encontrar, normal, según la FA. DOMINICAL SUPLEMENTO 3 DE MAYO DE 2020 DE MAYO 3 DE 46 Quédate elInventarioo en casa L dad enelhogar, teletrabajo,juegos, lateral yuntragaluz. estuche) einclusotieneunaventana (vieneconsupropio cina. Esportátil centrarse enalgunastareas deofi hacer unavideoconferencia ocon- entorno profesional ydirecto para so teletrabajadores querequieren un que noquieren distraccionesoinclu- tura hastajugadores devideojuegos que necesitanunestudioenminia- rios: desdefotógrafos profesionales ideal paraunaampliagamadeusua- un elemento realmente práctico, solo otro memedel“Japónloco”. Este propio espacioprivado. No,estenoes momentos enqueunonecesitasu es unacabinapersonalparaaquellos dad paraelhogarSanwa. libre? Fácil, conlatienda deprivaci- Resulta idealparatenerprivaci- Estacarpainterior, fácildearmar, t y hacerlimpiezageneral, Tras limpiarloscristales odditymall.com. de 14,95euros enla web encontrar porunprecio siempre. Sepuede perfectamente nivelada que laimagenquede medición marcada para para mantenerla pasadores deslizantes marcador depared y un nivel de burbuja,un tiene unacintamétrica, métrica? Hang-o-matic cuadros rectos enlacinta esenciales para colgar todos loselementos ¿Qué pasaríasituviéramos que quedaron pendientes. COLGAR CUADROS EL MEJOR METRO PARA oca colgaresoscuadr para evitar distracciones cuando nohay espacio pañeros dehabitación jarse delafamiliaocom- siado dentro. ¿Cómoale- cuando estamosdema- carse encasa,sobre todo as cosaspuedencompli- La tienda de campaña La tiendadecampaña os os - no podíanacostumbrarseatrabajar la cualalgunostrabajadores todavía puede serdifícil.Estaeslarazón por ción aunentorno detrabajodiferente brados alentorno deo fácil demontar. en japonéspero resulta muy instrucciones vienen torio, mesa,osilla.Las puede colocar unescri- incluida lacaja. un pesode2,7kilos, centímetros ytiene son de90x110150 siones ensamblada lateral. Lasdimen- techo yunaventana degaluz, apertura de tenerquellevarla. encaso el transporte almacenamiento y ga parafacilitarel seplie- es portátil: solo conuntoque y etc. Seensambla tomar fotos, estudiar, de lujoHanebisho,quesuministr banales comoelpapelhigiénico. En Japóninclusoseregala. Comoel papel higiénico Además deprofesiones quenosevaloraban, tras lapandemiaapreciamos cosas ta artesanía clásica. Cuesta,ojoalprecio, 114euros enlawebjapantrendshop.com.artesanía tres colores reales diferentes), conun delicado patrón demariposaquerecuerda la natural ycadarollo, dedoscapas,vieneenvuelto enpapelwashihechoamano(en PAPEL HIGIÉNICO DE EMPERADORES COMO REGALO Para aquellos queestánacostum- En elinteriorse Cuenta contra- o a c a a e L 0 un ladoaotr virus ybacteriasensegundossimplementepasándolade un sensorinteligentequelaapagaautomáticamente. desinfectar cincoodiezveces. Para mayor seguridad, incluye hospitales), ymoverla porencimadeloqueseanecesario 20 LEDUV-C (lamismailuminación ultravioleta utilizadaen gafas protectoras para losrayos UV, activar lospotentes compacta de mano que destruye el 99,99% de gérmenes, compacta demanoquedestruye el99,99%degérmenes, La nueva 59SX5esunavarita esterilizadora LEDUV-C l VARITA MÁGICA - - o se s, r, e en ta muy ri- están acostum- as fi fi cina, latransi- cina,

latransi- o sobre lassuper a lacasaimperial.Estáhechode pulpa100% ... Y ... Y dosos queintentanmolestar sutra- casa. Mascotaspegajosas,niñosrui- ciones es el mayor desafíoparatrabajardesde con todas lasdistrac- desde casa. DESINFECTANTE ee u lidiar que Tener fi cies. Solo hay que ponerse cies. Solohay queponerse

c ha m q japantrendshop.com. Por 139euros enlapáginawebwww. de alto y90centímetros deancho. privacidad mide unmetro ymedio carla enellugarelegido.Lacarpade hay quedespliegar lacarpaycolo- metro. Para con que midesolo 79centímetros dediá- arl ue bajo, programasbaj interesantes enla etr tel televisión queintentandesviarsu F MÁSCONCENTRACIÓN ili at ilimitado. atención yuntiempodemerienda y Vi Viene enformadediscocompacto rio oencualquierotror lugardonde Esas sonsoloEs algunasdelasinnu- en m en lasaladeestaroeldormito- merables distraccionesdetener d e q deseemos colocar unespaciode en cualquierlugar. Sepuedeponer que trabajardesdecasa.Pero io t r a trabajo personal. rior sepuedeinstalarfácilmente ahora puededeciradiósatodas a j e e japonesa Sanwa,estacarpainte- esta tiendadecampaña. estas distraccionesalobtener m Diseñada porlacompañía en lapar sucia conunaviejatele una habitaciónprivada No esnecesarioreservar en fi encuentra por28,99euros usarse comoaltavoz. Se favoritas. También puede y ponersuscanciones poner elmóvil enlabase colocar algunasbaterías, micrófono. Solohay que música yelderecho, eldel controla elvolumen dela para usar. Eldializquierdo Karaoke ylista esportátil Cardboard ... ¡decartón! propia nochedekaraoke ahora puedes crear tu un restaurante japonés: CARTÓN Y DE BOLSILLO EL KARAOKE DE rebox.com. fi gurar, simplemente te trasera de

Ojos postizos para parecer La posibilidad de tener 47 atento en el teletrabajo un avión en el garaje SUPLEMENTO DOMINICAL 3 DE MAYO DE 2020

a sido el sueño ener un avión, un des- el Inventario de los empleados capotable o un tanque perezosos y estu- en el garaje parece diantes de fi estas muy complicado. Bue- durante milenios. no, ahora hay una ma- “¿Qué pasaría si nera de crear una ilu- me tatuara los ojos sión similar para que Hen los párpados? Entonces podría Tlos transeúntes se lleven una sorpre- dormir en el trabajo o en clase y sa. Style Your Garage, una empresa nadie lo sabría”. con sede en Alemania, vende una to- Estas increíbles pegatinas con nelada de estilos diferentes para ele- forma de ojo permiten colocar- gir, crea y vende ilusiones increíbles las sobre los párpados y dormir en el garaje e en otros lugares como durante una videoconferencia balcón, paredes o puertas. sin que nadie parezca más aten- A pesar de que en el garaje proba- to, excepto probablemente todos blemente haya un Renault oxidado una vez que el usuario empieza de principios de los 90, no hay razón a roncar o la cabeza comienza a para soñar y aparentar. ¿Por qué no balancearse de un lado a otro. Más pegar uno de estos increíbles adhesi- información en la web de oddity- vos en la parte delantera de la puerta mall.com. y crear la ilusión de que realmente contiene un Bentley, un caballo, un avión, un camión volquete, un ele- fante, un tigre, una pantera, o inclu- so hay algunos que son la puerta de tura más fi na, a prueba de rasgadu- el marco de una ventana. Para obte- entrada a un hermoso viñedo italia- ras, pero también se puede cortar sin ner instrucciones completas y más no o una playa. dañar para que se ajuste fácilmente a información, puede visitar la página Las pegatinas están hechas de un cualquier tamaño de puerta de garaje. web Style Your Garage, aunque espe- material exclusivo, similar a las lonas Se instalan fácilmente con cinta de cifi can que la instalación demorará

de camiones, pero tienen una estruc- velcro, similar a una mosquitera en entre 30 y 60 minutos. o

La mascarilla eléctrica, el nuevo invento de Xiaomi

consecuencia de la intentar que no haya un repunte en Quédate pandemia de coro- los contagios. En lo que se refi ere a en casa navirus, estamos la parte externa, es una carcasa de aprendiendo sobre plástico con acabados en algodón y equipos de protec- silicona. ción y del amplio re- La batería tiene una autonomía pertorio que hay en de hasta seis horas, y garantiza una Ael mercado de las mascarillas. Estas correcta ventilación para la entrada son de las más modernas. de aire del exterior, a diferencia de lo Estas de Xiaomi, que no solo fabri- que pasa con las incómodas masca- can móviles, cuentan con cuatro rillas quirúrgicas, que además son de capas de fi ltro, pensado para purifi car un solo uso. el aire hasta en un 95%. El tamaño del virus es mucho menor que los poros MINIHUERTO INTERIOR de los fi ltros, por lo que no puede ase- gurarse nunca una completa seguri- Mini Huerto de Interior es el regalo ideal para los amantes dad de infección, aunque minimiza de la jardinería que vivan en la ciudad y para aquellos cocineros amateurs a los que les gusta emplear hierbas enormemente la capacidad de conta- frescas en sus creaciones culinarias. Trae tres macetas, giar a otros. tres bandejas de drenaje, tres discos de turba prensada Entre las capas cuenta con un fi l- que se expandirán al regarlos, tres sobres de semillas tro de aire de alta efi ciencia (HEPA), (cilantro, albahaca y orégano) y unas tijeras. Se puede semejante al de las aspiradoras verti- encontrar por un precio de 32 euros en la web de cales. Tiene también un fi ltro metáli- curiosite.es. co exterior, otro de papel esterilizado para luchar contra gérmenes y otro de tela resistente al agua. Detiene las partículas PM2.5, pero ABRIDOR Y PENDRIVE, TODO EN UNO también protege de polvo, del humo de tabaco y de algunos gases. Es muy Los gadgets que solo sirven para una cosa están en desuso. Este pendrive efi caz para proteger contra la polu- permite almacenar los datos con una capacidad 8GB pero, ¿por qué hacerlo de la manera convencional? Una manera única para almacenar tareas, ción, pero es importante recordar música, fotos o simplemente hacer una copia de seguridad de esos archivos una vez más: no protege del Covid-19, importantes. Se puede acoplar a un llavero y, por supuesto, sirve para abrir lo que hace es proteger para no con- botellas. Está disponible por 2,95 euros en yoquierounodeesos.com. tagiar a otras personas, lo que es extremadamente importante para 3 de mayo de 2020

Diario de Ferrol Año XXII / Número 1.138 ordesía SUPLEMENTO DOMINICAL N

Mar Torres anuncia en las revistas su ruptura con Froilán

Mar Torres acaba de confi rmar onsi Nieto y su mu- de ahí arriba nos cuidarán mucho”, lo que parecía un secreto a jer, Marta Castro, han escribía Fonsi Nieto en su perfi l de voces: ya no es la novia de anunciado que están Más buenas Instagram. Froilán. Mientras que la joven esperando su primer Los que también esperan su pri- está pasando la cuarentena por hijo en común. El ma- mer hijo son la modelo Gigi Hadid y coronavirus en Madrid, el hijo trimonio decidía com- el cantante Zayn Malik. Ella misma mayor de la infanta Elena se partir esta feliz noticia noticias lo comentó en una aparición muy encuentra en Marbella, en un Fen sus redes sociales posando juntos peculiar para The Tonight Show, alojamiento de lujo con uno de mostrando la ecografía de su bebé. el programa de Jimmy Fallon. La sus mejores amigos. La nieta Una buena nueva que llega para ale- modelo comentó cómo viven estos de Tomás Fuertes, fundador del grar al DJ pocas semanas después Fonsi Nieto y su mujer esperan su primer días, algunos de sus antojos e inclu- grupo El Pozo, ha confi rmado que de que tuviera que hacer frente a hijo juntos para otoño, mientras la modelo so cómo está afectando la situación ella y Felipe ya no están juntos. dos dolorosas pérdidas, primero la a sus emociones. “Yo tomé la iniciativa, pero fue muerte de su abuela materna y, po- Gigi Hadid y el cantante Zayn Malik “Obviamente, desearíamos algo de los dos”, ha contado Mar cos días más tarde, el fallecimiento anuncian también su embarazo haberlo anunciado a nuestra mane- en “Hola!”, donde ha dicho que de su padre. El bebé será el primer ra, pero estamos emocionados, mantienen su amistad. [DM] hijo en común de la pareja, aunque felices y agradecidos por todos los Fonsi ya es padre del pequeño Lucas, de ocho años, fruto de su rela- mensajes de apoyo”, contaba Gigi. “El lado positivo es que podemos ción con Alba Carrillo. Marta se encuentra embarazada de tres meses estar en casa juntos y vivir las experiencias día a día”, admitió la por lo que el bebé nacerá para otoño y ella se convertirá en madre modelo. También habló ampliamente de los antojos, son los bagels primeriza a los 36 años. con queso crema sus favoritos últimamente y comidas como pizza y “OLE OLE VAMOS A SER PAPIS!!! como es la vida... siempre que hamburguesas. [DIEZ MINUTOS / HOLA] pasa algo malo luego viene algo bueno!!! Estamos súper felices y lo

queríamos compartir con todos vosotros, me da mucha pena que mi Fonsi Nieto y Marta Castro anunciaron su próxima maternidad con una foto de su ecogra- padre y mi abuela no puedan conocer a nuestro futuro bebé pero des- fía; Zayn Malik y Gigi Hadid también confi rmaron que esperan su primer hijo

LOS LOGROS DE MIGUEL VERDASCO BOYER aVoces El hijo de Ana Boyer y Fernando Verdasco es el gran protagonista de la familia. Una de las que más pendientes está de él es su tía Tamara Falcó. La EL BEBÉ QUE ESPERAN MALÚ Y diseñadora está encantada con su sobrino, del que se Rosa López afi rma ALBERTO RIVERA ES UNA NIÑA siente orgullosa por su último logro: ha superado el Malú cuenta los días para tener a su bebé. En miedo a su mascota Vanilla, una golden retriever con la que ha conocido al su intervención en el programa “El Hormiguero” que Miguel ha acabado congeniando. [LECTURAS] amor de su vida comentó, entre otras cosas, cuál fue su primer antojo, huevo frito; qué es lo que le parece más Rosa López, está de bonito de esta etapa y algo que nadie esperaba: “Es enhorabuena. La cantante ha una niña”, anunció antes de dejar claro que todavía compartido una confesión no tienen pensado el nombre. [HOLA] que no ha pasado para nada desapercibida. La artista, que se encuentra promocionando su nuevo single, “Solo tu sonrisa”, una canción cuyos benefi cios irán directamente a la Cruz Roja, IRINA SHAYK Y SU HIJA para así poder ayudar a los más MARCAN ESTILO necesitados, sorprendió a todos Irina Shayk está pasando el los usuarios congregados en la confi namiento en Nueva York con red social de la revista “Semana” su hija, Lea de Seine, paseando con revelando que después de tantos la pertinente mascarilla y un look años ha vuelto a encontrar el sexy y rockero. Su hija ya es una amor. “Es el amor de mi vida”, pequeña infl uencer con solo tres aseguró. [SEMANA] años, vestida de Burberry. [SEMANA]