Editorial

Pasurinë, të afërmit, fëmijët, gradat, postet, respektin dhe famën do t’i lëmë pas në botë… Njeriu do të marrë me vete një libër të padukshëm të jetës... Regjistri i jetës rri duke u mbushur me jetën e çdo njeriu, që kur ai ndërgjegjësohet. Krijuesi sheh çdo gjë që bën krijesa. Ai sheh edhe gjurmën e milingonës në natën pa dritë. Çdo gjë shkruhet nga “skribtët” që vetëm me këtë punë merren. Do të vijë një ditë dhe regjistri i jetës do të çelet. Qoftë për një çast të vetëm, duhet ta dijë çdo njeri se “ajo ditë” ka për të ardhur. Ai që dyshon këtë ditë, nuk bën gjë tjetër veçse mashtron veten. Një ditë Krijuesi i gjithësisë do t’i bëjë shuk qiejt, do t’i shkulë nga vendi malet dhe do të bëjë që detet të harbohen dhe në përmbyllje të asaj dite të tmerrshme, kiametit, eshtrat e bëra pluhur do të vishen sërish me mish dhe njeriu do të ringjallet siç ka qenë... Njeriu do të rikrijohet dhe do të vijë momenti i “likaullah” (takimit me Zotin)… Atë ditë vendimmarrja i takon vetëm Zotit. Do të çelet libri i jetës. Do ta marrim në duar. Do të na thuhet: “Lexo librin tënd!” Gjuha do të lidhet a thua se goja është kyçur. Do të flasin duart, këmbët, çdo organ do të rrëfejë se ç’ka vepruar... Do të të pyesin kë dashuroje dhe kujt ia kishe frikën. Të mirat tona do të ndyhen me fëlliqësinë e dyfytyrësisë. Të gjitha llogaritë që janë bërë përjashta pëlqimit të Krijuesit, do të tregojnë peshën zero në peshoren e ahiretit. Sa nuk është vonë, hidhini një sy çdo natë, fletëve të librit të jetës suaj!

1 ETIKA Do të lexoni:

Ahmet Tashgetiren / Lexoje librin tënd, shikoje filmin tënd! 4

Rrustem Spahiu / Ahmet Tashgetiren / 4 Lexoje librin tënd, Rrespektojmë kufijt e Allahut shikoje filmin tënd! 16 Nexhat Ibrahimi / 8 Hixhreti dhe sfondi i tij shumëdimensional -1- Ma. Genti Kruja / 12 Tradita e tolerancës ndërfetare në qytetin e Shkodrës Rrustem Spahiu / 16 Rrespektojmë kufijt e Allahut Jëlldëz Ramazanoglu / 18 Aliu (r.a.) Prof. dr. Selman Sheme / 22 Arvanitët e diasporës mesjetare Ma. Fatjona Haka / M. Sami Ramazanogllu / 25 Ajeti që ka zbritur i fundit Atashimi si indikator 32 Mustafa Erish / 26 Jo çdokush që hyn në burg është i burgosur / 28 Fotoja e Muajit Razije Tekgyl / 30 Djelmoshat që i besuan Allahut Ma. Fatjona Haka / 32 Atashimi si indikator Ma. Gilman Kazazi / 35 Shkaqet e zbritjes së Kuranit

Kopertina: Zyra e përfaqësimit Maqedoni Çmimi: Viti: VI | Numri: 45 | Dhjetor 2011 Edison Çeraj Rr. Stiv Naumov / nr. 9 / lokal 25 Shqipëri: 150 Lekë Korrektore: Shkup / Maqedoni Drejtor & Kryeredaktor: Abonim (një vjetor): 1500 Lekë Ma. Irida Hoti Dizajn-Grafik: +389 71 956 271 Alban Kali Kosovë: 1 Euro Bledar Xama Adresa: Zyra e përfaqësimit Kosovë: [email protected] Përkthyesit: Abonim (një vjetor): 10 Euro L: Vasil Shanto / Rr: Çajupi Rr. Ardian Zurnaxhiu / pn. Ralin +355 67 20 86767 Për artikuj: Maqedoni: 60 DEN ETIKA 2 Albert Halili / Arjan Ymeraj / Artur Tagani Shkodër / Albania Prizren / Kosovë Redaktor: e-mail: [email protected] Tel: +381 29 222 795 Abonim (një vjetor): 720 DEN Elona Sytari / Fatmir Sulaj / Ilir Hoxha Tel: +355 22 254 634 Zija Vukaj e-mail: [email protected] Fax: +381 29 222 797 Europë: 2 Euro e-mail: [email protected] Fax: +355 22 254 633 +377 4411 98 48 Abonim (një vjetor): 24 Euro Dhjetor 2011

Osman Nuri Topbash / 40 Mënyra e të folurit e cila këshillohet në Kuran

Një Ajet - Një Hadith 38 -39/ Mënyra e të folurit 40 / Osman Nuri Topbash e cila këshillohet në Kuran Dispozitat e gjuetisë 46 / Ma. sci. Flamur Sofiu Zanafillë dhe qenie 50 / Edison Çeraj Ma. sci. Flamur Sofiu / Refleksione rreth krijimtarisë së 54 / Xhahid Bushati Dispozitat e gjuetisë 46 shkrimtarit Tefik Gjyli në gjininë e përrallës Të braktisësh veten 57 / Alltan Murat Ynall Zemra e dhënë 58 / Ibrahim Koç pas ibadetit të natës Myslimanizma edhe qytetrimi 60 / Zani i s'kaluemes Hixhreti, simboli i lartësimit 62 / Imam Naim Drijaj të fjalës së Allahut Ibrahim Koç / Poezia në letërsinë Islame 64 / Ma. Artur Tagani Zemra e dhënë pas ibadetit të natës 58 Përfaqësuesit kryesorë 66 / Enciklopedi Islame të letërsisë shqipe me gërma arabe Shembuj nga vakëfet 68 / Ma. Ermal Nurja e nënave të sulltanit Femra myslimane, 70 / Familja nismëtare në rrugën e kërkimit të dijes

Kopertina: Zyra e përfaqësimit Maqedoni Çmimi: Viti: VI | Numri: 45 | Dhjetor 2011 Edison Çeraj Rr. Stiv Naumov / nr. 9 / lokal 25 Shqipëri: 150 Lekë Korrektore: Shkup / Maqedoni Drejtor & Kryeredaktor: Abonim (një vjetor): 1500 Lekë Ma. Irida Hoti Dizajn-Grafik: +389 71 956 271 Alban Kali Kosovë: 1 Euro Bledar Xama Adresa: Zyra e përfaqësimit Kosovë: [email protected] Përkthyesit: Abonim (një vjetor): 10 Euro L: Vasil Shanto / Rr: Çajupi Rr. Ardian Zurnaxhiu / pn. Ralin +355 67 20 86767 Për artikuj: Maqedoni: 60 DEN Albert Halili / Arjan Ymeraj / Artur Tagani Shkodër / Albania Prizren / Kosovë 3 ETIKA Redaktor: e-mail: [email protected] Tel: +381 29 222 795 Abonim (një vjetor): 720 DEN Elona Sytari / Fatmir Sulaj / Ilir Hoxha Tel: +355 22 254 634 Zija Vukaj e-mail: [email protected] Fax: +381 29 222 797 Europë: 2 Euro e-mail: [email protected] Fax: +355 22 254 633 +377 4411 98 48 Abonim (një vjetor): 24 Euro Lexoje librin tënd,

shikoje filmin tënd!Ahmet Tashgetiren

ë këtë botë nuk kemi ardhur të qëndrojmë Kur futet në varr, njeriu hyn në portën e një jete përherë, por të largohemi një ditë. Fenomeni të re. Porta e varrit është në një farë kuptimi porta që quhet vdekje, është ndalesa në të cilën do e përjetësisë. Ntë ndalë një ditë çdo njeri. Të pasurit, të plotfu- qishmit, pushtetarët, të thjeshtët... Për këtë arsye, në qoftë se jeta në këtë botë ka një farë kuptimi për botën e përjetshme – që nuk Kuptimi i ardhjes në këtë botë nuk është i kotë, ka mundësi të mos ketë - atëherë duhet ta kon- lëre pastaj të jetë i pakuptimtë. ceptojmë dhe të përgatitemi mirë për të. Erdhëm në këtë botë që të sprovohemi nëse Fuqia që krijoi jetën dhe vdekjen thotë: “Secili do të bëjmë punë të mira apo jo. Në themelin njeri të shohë mirë se çfarë ka përgatitur për të e ardhjes sonë qëndron perceptimi i marrëdhë- nesërmen.”... çfarë ka bërë, çfarë ka lënë pa bërë, si nieve tona me Allahun e Lartësuar, Fuqinë që na i ka bërë gjërat, sepse e nesërmja do t’i nxjerrë në dërgoi në këtë botë. Ajo fuqi e quajti këtë lloj shesh këto para çdo njeriu. Të gjithë do të shohin lidhjeje “marrëdhënia me njeriun si rob i Zotit”. dhe do të kuptojnë se çfarë kanë bërë dhe çfarë Njeriu nuk mund të bëjë përzgjedhje tjetër për- kanë lënë pa bërë. veç se ta pranojë këtë status. Gjërat që do të marrim me vete nga kjo botë, Vdekja nuk është fundi, por fillimi i diçkaje tjetër. teksa largohemi prej saj, do të jenë të kufizuara.

ETIKA 4 Nuk do të veshim me shumë se një rrobë të bar- një vendi, tregon se aty ku shkojnë ata, një ditë të dhë, të thjeshtë, të bërë prej pëlhure, jo të qepur caktuar kanë për t’u takuar me njëri-tjetrin. dhe të pazbukuruar. Një ditë Krijuesi i gjithësisë do t’i bëjë shuk qiejt, Pasurinë, të afërmit, fëmijët, gradat, postet, res- do t’i shkulë nga vendi malet dhe do të bëjë që pektin dhe famën do t’i lëmë pas në botë... detet të harbohen dhe në përmbyllje të asaj dite të tmerrshme, që quhet “kiamet”, eshtrat e bëra Njeriu do të marrë me vete një regjistër të pa- pluhur do të vishen sërish me mish dhe njeriu dukshëm të jetës... që do të ringjallet siç ka qenë deri tek majat e Regjistri që do të vërtetojë apo do të përgë- gishtave, do të mblidhet me të tjerët në audien- njeshtrojë zërat e njerëzve që marrin pjesë në cën hyjnore. varrimin e të vdekurit dhe i përgjigjen pyetjes Askujt të mos i duket e pabesueshme dhe të se çfarë njeriu ka qenë, duke thënë se ka qenë mos bëjë pyetje të tilla, si “A do të ringjallemi njeri i mirë. edhe pse jemi bërë pluhur?” Ai që krijoi çdo gjë Në qoftë se është kështu, atëherë regjistri i jetës nga “asgjëja”, a nuk mund ta krijojë sërish atë që rri duke u mbushur, që nga dita kur ai ndërgjegjë- njëherë e një kohë “ka ekzistuar”? E krijon sërish, sohet për veprat që kryen. madje ia krijon edhe bulëzat e gishtave ashtu siç i ka pa- Krijuesi sheh çdo vepër sur më parë. dhe punë që bën krijesa. Njeriu do të krijohet dhe Ai sheh edhe gjurmën do të vijë momenti i “likau- e milingonës në natën pa llah” (takimit me Zotin)... dritë. Atë ditë vendimmarrja i Çdo gjë shkruhet nga takon vetëm Zotit. “skribtët” e autorizuar me këtë punë nga ana e Tij. Do të çelet regjistri i je- tës. Ndoshta i Gjithëdijshmi, Ai që sheh çdo gjë, ka krijuar Do ta marrim në duar. nga një hard-disk për çdo Do të thonë: “Lexoje librin person, ku regjistrohen në tënd.” formë pamjeje të gjitha ato që ai bën. Ndoshta: Përmbajtja e regjistrit që do të marrim me vete “Shikoje filmin e jetës tënde.” kur të ndahemi nga kjo botë, tregon se njeriu ka qenë një njeri me “zemër të pastër”, gjë që e ka Gjuha do të lidhet, a thua se goja është kyçur reflektuar në jetën dhe sjelljet e tij. I lumi ai! dhe ndoshta do ta ketë të vështirë të lexojë. Atë- herë do të flasin duart, këmbët, çdo organ do të Do të vijë një ditë dhe regjistri i jetës do të çe- rrëfejë se ç’ka vepruar. let. Po sikur të thuhet: “Shikoje filmin tënd” dhe të Qoftë edhe për një çast të vetëm, duhet ta dijë fillojë të shfaqet një film, protagonisti kryesor i çdo njeri se “ajo ditë” ka për të ardhur. të cilit do të jetë çdonjëri prej nesh?... Ai që dyshon dhe është skeptik për atë ditë, Vallë, cili është momenti kur njeriu largohet nga vetëm mashtron veten. vëllai, nëna, babai, bashkëshortja dhe fëmijët e tij? Fakti që, ata që vijnë në këtë botë një ditë do të Cili është momenti kur njeriu do të përpëlitet ndahen prej saj, fakti që ata që ikin shkojnë drejt duke thirrur me të madhe: “Ejnel meferr – Ku të

5 ETIKA arratisem?”... tonë, me ata me të cilët punojmë dhe kalojmë kohën? A nuk do të shmangnim çdo lloj veprimi Kur të na thonë: “Lexoje librin”, ato që do të le- që do të na bënte të ndiheshim me turp gjatë xojmë janë veprat dhe punët që kemi bërë në “takimit me Zotin” (likaullah)? këtë botë dhe, kur të na thuhet: “Shikoje filmin tënd”, ato që do të shohim do të jenë rolet që Vini në punë fuqinë tuaj të imagjinatës dhe kemi luajtur në jetë. mendoni: Vallë, në cilin moment njeriu do të thotë: “Ky Ja, jeni atje: regjistër nuk ka lënë pa shënuar as gjënë më të vogël” ? Vallë, në cilin fragment të filmit njeriu ka Pikët pozitive në regjistrin tuaj ju kanë rrethuar për t’i mbyllur sytë e, për të mos e parë atë, do të gjithandej. Jeni të lumtur. ndalë frymëmarrjen? Çfarë po ndodh? Shihni se vjen një person dhe Në cilin moment vallë, do të errësohet fytyra e nga veprat e mira që keni bërë, merr shumë prej njeriut në ditën e mahsherit? tyre, sepse ju e keni përgojuar atë në këtë botë. Një tjetër merr hakun që i takon, sepse në jetë Cila vepër do t’i mbushë e keni shkelur me këmbë, me gëzim sytë e tij? një tjetër sepse jeni tallur me të. Një tjetër se nuk ia Si do të dalë në pah keni paguar shpërblimin “zemra e pastër” që kërkon Vallë, a dëshironi e punës pa ju tharë djersa, prej nesh Krijuesi, i cili na një tjetër se i keni prerë njofton se në botën tjetër të mbërrini si një njeri rrogën, një tjetër se e keni “nuk të bëjnë punë as fëmi- mashtruar në tregti. Secili jët dhe as pasuria”? Çfarë që ka shkuar një jetë që vjen, merr dhe largohet është zemra e pastër? Ku e dhe, pas një farë kohe, të gjen forcën që të shpëtojë brenda limiteve të Zotit mirat sa një mal që kishit njeriun në ato momente të (hududullah) apo si një njeri janë shkrirë, sepse i ka ma- vështira? Çfarë është zemra rrë me vete dhuna, posh- e errësuar, zemra e kyçur, që i ka shkelur ato? tërimi, e drejta e njeriut, zemra e vdekur, zemra e talljet që keni bërë. sëmurë dhe sa e sa gjend- je të tjera të zemrës në atë A dëshironi që kjo të ditë? ngjajë me ju? Vallë, në qoftë se do të mund të ktheheshit edhe Vallë, a dëshironi që të shfaqeni në film duke njëherë prej aty ku keni shkuar pas vdekjes dhe përkëdhelur kokën e një jetimi, jo duke ia marrë do të duhej të shkruanit një tjetër “regjistër të shpirtin një nevojtari për të mirën që i keni bërë jetës”, a do të shkruanit ato që keni shkruar në më parë? jetën e parë që jetuat? A do të silleshit të shkuj- desur në lidhje me ato që do të shkruheshin në Vallë, a dëshironi të shfaqeni në film duke e fyer regjistrin e jetës suaj? gruan tuaj, duke e dhunuar me fjalë ose me vep- rime, apo dëshironi të shfaqeni duke e trajtuar Në qoftë se ato që do të përjetojmë të nesër- atë me dashuri dhe mëshirë, duke e ushqyer atë men përpara Zotit, teksa luhet filmi i jetës sonë, me punën tuaj? do të mund të ndikonin sot në jetën tonë, a do të kishim pranuar të luanim çdo lloj roli nga ata që Vallë, a dëshironi të shfaqeni aty me fëmijën luajmë sot? A do të pranonim të merrnim pjesë tuaj për dore duke bërë tavaf apo së bashku me në çdo lloj shfaqjeje apo do të silleshim më për- të në një rrugë plot baltë? zgjedhës në lidhje me ata që kemi në vendlindjen Vallë, a dëshironi të mbërrini si një njeri që ka

ETIKA 6 shkuar një jetë brenda limiteve të Zotit (hududu- me shpresë dosjet e jetës... llah) apo si një njeri që i ka shkelur ato? Aty do të merresh në llogari, madje edhe për Pa dyshim që nuk keni dëshirë të shfaqeni atje qëllimet që ke pasur në jetë. duke bërë një krim, duke vjedhur pasurinë e tjetrit, duke marrë ryshfet, duke mashtruar për Do të të pyesin kë dashuroje dhe kujt ia kishe mallin që shisni, duke e përdorur pushtetin tuaj frikën. si mjet nëpërkëmbjeje, duke i shtyrë njerëzit drejt Të mirat tona do të ndyhen me fëlliqësinë e imoralitetit. dyfytyrësisë. Të gjitha llogaritë që janë bërë për- Zëreni se do të jetoni deri sa të bëheni 60, 70 jashta pëlqimit të Krijuesit, do të tregojnë peshën apo 80 vjeç. zero në peshoren e ahiretit. Atëherë, kur do të kërkohet llogari për çdo vit, Në qoftë se keni mundësi, mundohuni t'i hidhni muaj, ditë, orë dhe sekondë, cila performancë do një sy çdo natë fletës së regjistrit të jetës suaj të t’ju bënte të ndiheshit të lumtur? asaj dite që kaloi. Ah, sikur të mund të shihnim filmin që xhirojnë kamerat që na regjistrojnë në Parë nga aspekti i kësaj bote, dëshirojmë që çdo aspekt të jetës! Ah, sikur të mund të përje- çdo moment të na bëjë të tonim vetëllogarinë e çdo fitojmë një status të mirë. dite që kalon, përpara se të shkojmë në botën e për- Kur dëshirojmë të mbë- hershme, nga e cila nuk do rrijmë një post apo dety- të kthehemi kurrë më! Ah, rë, duhet të kemi një CV të sikur të mund të pastronim mbushur me punë të suk- veprat tona të fëlliqura! Ah, sesshme, nëpërmjet të ci- sikur të mund të pastro- lave do të mund ta fitonim nim pikat e zeza që bien postin që dëshirojmë. në zemrat tona! Të mund të Atëherë, çfarë CV-je do pastrohemi, në mënyrë që të na duhet për të kapur në momentin e panjohur të një vend të mirë në jetën “thirrjes së fundit”, kur do të e përtejme? A u japim rë- nisemi për udhëtim, të jemi ndësinë e duhur kritereve të sigurt se kemi marrë me të vlerësimit që ka caktuar i vete edhe “një zemër të pa- Plotfuqishmi për ata që do stër”... të jemi të sigurt se me të shkojnë në ato poste? këtë zemër të pastër nuk do të turpërohemi për- para Zotit... Po ta shohim nga e kundërta. Përhumbja e njeriut (gaflet) buron nga fakti se ai Çfarë ndjesie të falin momentet e mbushura me nuk përgatitet për “thirrjen e fundit”... madje edhe pasthirrmën “ah sikur”, në jetën tjetër? kur arrin moshën e rritur, përbrenda e gënjen ide- Të pendohesh dhe të dëshirosh një ditë të ja se “ende nuk i ka ardhur radha”. Buron nga fakti kthehesh pas për të përmirësuar gabimet që ke se nuk bën llogarinë e tij të ditës, madje as atë të bërë?... Si do të ishte e mundur? momentit. Nga fakti se nuk jeton i ndërgjegjshëm për regjistrin e jetës, për zhurmën e pendëve të Aty do të ketë nga ata që do të thonë: “Ja lejteni engjëjve kiramen katibin, për faktin se Zoti e sheh kuntu turaba – Ah sikur të isha dhé, më mirë!”... Pra atë dhe kamera hyjnore nuk gabon asnjëherë... do të ketë nga ata që nuk ia kanë dhënë hakun nga fakti se kërkon të zotërojë gjithë statuset e faktit që janë krijuar si njerëz. Vetëm se atje nuk kësaj bote dhe harron se sa i rëndësishëm do të do të ketë vlerë të thuash: “Ah, sikur!” Pendimi jetë statusi i tij në botën tjetër... nuk është i rëndësishëm atje, por të paraqesësh

7 ETIKA Nexhat Ibrahimi

Shfaqja e islamit, sfidë për të tjerët 2. Grupin e dytë e përbënin hipokritët (myna- fikët), të cilët u paraqitën pas migrimit të mysli- Thirrja publike në islam nxiti kurejshitët në manëve në Medinë. egërsi dhe përndjekje të ashpër të Muhamedit (a.s.) dhe myslimanëve. Këto përndjekje dhe kjo Edhe pse të ndryshëm në prejardhje dhe për- dhunë ndaj myslimanëve në gadishullin arab, do bërje, synimi i të dy grupeve nuk dallonte: të pen- të vazhdonin në forma të ndryshme edhe më tej, gohej islami dhe aktiviteti i Muhamedit (a.s.). diku deri në shekullin e pestë hixhrij. Kjo dhunë Si ndodhi që myslimanët migruan në Medinë? intensive e satrapëve kurejshitë zgjati rreth dhje- Ndodhën disa takime, por në takimin e tretë në të vjet me forma jashtëzakonisht të vrazhda, si Akabë, myslimanët e Medinës e ftuan Muhame- padrejtësitë, dhuna fizike, bojkotet, përndjekjet din (a.s.), të migronte tek ata, sepse do t’i ofronin dhe vrasjet. strehë, mbrojtje dhe sukses. Kundërshtarët më- Në vitin e pestë hixhrij, respektivisht në vitin suan për takimin e medinasve me Muhamedin 615, me leje të Pejgamberit (a.s.), nën presionin (a.s.) dhe tentuan ta pengonin me të gjitha mëny- e dhunshëm të armiqve mekas, grupi i parë i rat, sepse migrimi i tij në Medinë do të rrezikonte myslimanëve migroi nga Meka në Etiopi. Grupi idhujtarinë mekase. përbëhej prej 12 burrave dhe 4 femrave. Në vitin Për këtë qëllim, ata thurën një komplot: të vritej vijues 616, migroi edhe grupi i dytë që përbëhej dhe të hiqej qafe përgjithmonë ishte më mirë, prej 77 burrave dhe 13 femrave. sesa t’i lejohej të shpërngulej në Jethrib, siç quhej deri atëherë Medina. Shpërngulja në Jethrib do Kush e përbënte palën armiqësore të myslima- ta rrezikonte Meken, jo vetëm fetarisht, por edhe nëve? Armiqtë përbëheshin prej dy grupeve: politikisht dhe ekonomikisht. Muhamedi do të 1. Grupin e parë e përbënin kundërshtarët nga fuqizohej politikisht dhe do të forcohej ekono- fisi kurejsh. mikisht, në dëm të mekasve.

ETIKA 8 Për t’iu shmangur përballjes me kundërshtarët, Padyshim, ky ishte një ndër aksionet më spek- myslimanët në heshtje, në grupe të vogla, të paar- takolare në historinë njerëzore, ndër ngjarjet matosur, filluan të shpërngulen në Jethrib. Shumë më të njohura në histori, për çështjen e fesë dhe sahabë migruan, por një prej tyre nuk pranoi të bindjes. ikte fshehurazi, sepse nuk e lejonte krenaria ta I vetëdijshëm për synimet e mekasve, Muhame- bënte një gjë të tillë. Mori shpatën, shtizën, mbu- di (a.s.), planifikoi t’i befasonte ata. Bashkë me Ebu rojën e të tjera dhe në Qabe tha edhe këtë: Bekrin (r.a.), pa u vërejtur nga armiqtë e tyre, ata u “O jobesimtarë! Sot po shkoj atje ku jam përcak- larguan nga Meka, për t’u vendosur në shpellën tuar. Nëse dikush nga ju dëshiron ta lërë pas vetes Thevr, më shumë se një orë këmbë nga Meka, të venë apo fëmijët pa prindër, nëse dikush dëshiron rrugës që çon në det. ta humbë kokën, le të tentojë të më sulmojë apo të Komplotistët e rrethuan shtëpinë e Muhamedit më pengojë. Unë po shkoj, ndërsa kush ka guxim, (a.s.), por, kur mësynë shtëpinë, vërejtën se në le të më pengojë.” shtrat ishte Aliu (r.a.), e jo Muhamedi. Ai kishte Në Mekë mbetën vetëm disa myslimanë të paaf- qëndruar aty edhe si strategji (për t’i vonuar ar- të për të migruar, pastaj Mu- miqtë), por edhe për t’i do- hamedi (a.s.), me Aliun (r.a.) rëzuar sendet e mekasve, të dhe Ebu Bekrin (r.a.). Për ta cilat Muhamedi (a.s.), i kishte madje, flet edhe Kurani: në ruajtje. Aliu (r.a.), në vend të frikës nga vdekja, u zemë- “Ç’keni ju që nuk lufto- rua shumë me Ebu Xhehlin ni në udhë të Allahut dhe dhe 11 pjesëtarët e tjerë të për shpëtimin e të shty- fisit, duke u thënë:“O horra! purve: të meshkujve të Prapë! Si guxoni të hyni në pafuqishëm, të grave dhe shtëpi të huaj si hajdutë! Ky fëmijëve, të cilët thërrasin: është nderi i fisit tuaj?! Kush "O Zoti ynë! Nxirrna nga do trimëri, le të dalë para!” ky qytet, banorët e të cilit janë zullumqarë! Na cakto Aliu (r.a.), ishte trim mbi nga ana Jote një mbrojtës trima, kishte zemër luani. dhe na jep nga ana Jote Nuk frikësohej nga vdekja. një ndihmëtar!" (En-Nisa, Edhe pse ishte i ri, i mbuluar 75) me pelerinën e gjelbër nga Hadramevti, ai nuk lëvizi Ebu Bekri (r.a.), kërkoi leje nga Muhamedi (a.s.), nga vendi. që të largohej për në Jethrib, por mori përgji- gjen: Në shpellë hyri i pari Ebu Bekri (r.a.), për t’u bindur se nuk kishte egërsira apo zvarranikë. I “Mos nxito. Mbase Allahu do ta japë bashkudhë- mbylli ca vrima nga do të mundeshin eventua- tarin që ti do më shumë.” lisht të dilnin gjarprinjtë, akrepat apo insektet e Duke pritur, Ebu Bekri (r.a.), shpresonte që ky tjera helmuese. bashkudhëtar do të ishte vetë Pejgamberi i Alla- Se ishin fshehur në këtë vend, nuk e dinte as- hut. Për këtë qëllim, bleu dy deve të shpejta, të kush përveç Abdullahut, djalit të Ebu Bekrit, dy cilat i mbante afër për çdo çast. vajzave të Ebu Bekrit, Aishes dhe Esmasë, dhe Aisha (r.a.), rrëfen se si një ditë erdhi befas Mu- shërbëtorit të tyre, Amir ibn Fuhejrit. Secili krye- hamedi (a.s.) dhe i tha Ebu Bekrit: “Allahu më ka nte pjesën e vet të punës. Abdullahu informohej lejuar të shpërngulem nga Meka” dhe bashkë me me synimet e kurejshëve dhe i njoftonte këta në të, Ebu Bekrin (r.a.). shpellë, kurse shërbëtori, duke i sjellë dhentë për

9 ETIKA kullotë, kishte për qëllim t’i fshinte gjurmët e tyre. dhitë e tyre, se Allahu është shkatërruesi më i Për tri ditë shpella u bë strehë e tyre. Më kot i mirë i dinakërive.” (El-Enfal, 30) kërkonin në të gjitha anët. “Nëse ju nuk i ndihmoni atij (Pejgamberit), Ebu Xhehli, nga inati që kishte, e goditi egërsisht Allahu i ka ndihmuar, kur e dëbuan mohuesit derën e Ebu Bekrit. Në derë doli Esma, e cila, në atë vetë të dytin, kur këta të dy ishin në shpellë pyetjen e Ebu Xhehlit, se si nuk e dinte ku ishte ba- e, kur i tha shokut të vet: "Mos u dëshpëro! Se bai i saj, mori goditje të rëndë dhe u rrëzua përtokë. pa dyshim Allahu është me ne!" E Allahu e zbriti qetësinë mbi shokun e tij, kurse atë e ndihmoi Muhamedin (a.s.) dhe Ebu Bekrin (r.a.), i kër- me ushtrinë, të cilën ju nuk e keni parë. Dhe bëri kuan kudo, madje edhe afër shpellës në fjalë, me që fjala e mohuesve të ishte e poshtër, kurse fjala qëllim të zënies dhe pengimit të arritjes së tij në e Allahut të mbetej e lartë. Me të vërtetë Allahu Jethrib. është i Plotëfuqishëm dhe i Gjithëdijshëm.” (Et- Po në këtë kohë, Muhamedi (a.s.), lutej thuaj- Tevbeh, 40) se tërë kohën. Në një çast, kur ata ishin afruar Migrimi në Jethrib në hyrje të shpellës dhe pritej hyrja brenda, Ebu Bekri u shtang. Mirëpo, ar- Në fund të ditës së tretë mikun e sprapsi pamja e të qëndrimit në shpellë, hyrjes së shpellës, e veshur kur më në fund u bindën me rrjetë merimange dhe se kurejshët pushuan së përreth disa pëllumba të “O jobesimtarë! Sot po shkoj atje ndjekuri në atë zonë, rreth egër. Sikur të ishte dikush ku jam përcaktuar. Nëse dikush shpellës erdhi shërbëtori brenda, pëllumbat do të nga ju dëshiron ta lërë pas vetes të i Ebu Bekrit, Abdullah ibn largoheshin, kurse rrjeta e venë apo fëmijët pa prindër, nëse Urejkiti, i cili, ndonëse nuk merimangës do të prishej. ishte mysliman, Ebu Bekri Përfundimi i armiqve ishte dikush dëshiron ta humbë kokën, le (r.a.), e mori për udhëheqës se aty nuk kishte hyrë njeri të tentojë të më sulmojë apo të më rruge. për një kohë të gjatë. pengojë. Unë po shkoj, ndërsa kush Ebu Bekri kishte me Ebu Bekri (r.a.), frikën e tij ka guxim, le të më pengojë.” vete 5000 dirhemë. Tërë e përshkroi, jo si frikë për pasurinë tjetër ai e kishte vetveten, por si frikë për shpenzuar për nevoja të bashkudhëtarin e tij: myslimanëve. Që të mos binin në sy të kurejshëve, “Vdekja ime do të ishte vdekja e një njeriu, kurse ata udhëtuan shtigjeve të pashkelura, në drejtim vdekja jote, vdekja e të gjithë nxënësve tuaj.” të Medinës. Udhëtuan paralel me bregdetin, por Pejgamberi (a.s.), u përgjigj: larg tij. Udhëtuan pa lodhje tërë natën dhe pjesën më të madhe të ditës. Muhamedi (a.s.), shpreson- “Mos u dëshpëro. Zoti është me ne.” (La tahzen, te në ndihmën e Allahut, megjithatë kishte kryer inna’ll-llahe meana). të gjitha veprimet njerëzore për t’iu shmangur Pas kësaj skene rrënqethëse, përndjekësit u së keqes, sepse ndihma e Allahut është krahas kthyen në Mekë, kurse Ebu Bekri (r.a.), u bë edhe angazhimit të njeriut. më i fuqishëm. Por, kurejshët nuk u pajtuan me kaq. Ata para- Ja çfarë thotë Kurani: qitën ofertën joshëse, që kush i kthente ata apo kush jepte informacion rreth tyre, do të shpërble- “(Kujtoje) kur bënë dredhi mohuesit kundër hej me 100 deve. Kjo ofertë mobilizoi shumë me- teje: për të të burgosur, mbytur ose dëbuar. Ata kas. Disa udhëhiqeshin nga motive pasurimi, disa bënin ngatërresa, por Allahu ua prapësonte dre- nga motive armiqësie e disa nga motive dinjiteti.

ETIKA 10 Ndodhia e Surakës njoftoj përndjekësit tuaj se nuk të kam parë.” Një aventurier mekas, Suraka ibn Maliku, rrëfen Muhamedi (a.s.), iu lut Zotit: se si një nomad tregoi se kishte parë një karvan “O Allah, nëse Suraka është i sinqertë, shpëtoja të vogël prej tre devesh që largohej në drejtim kalin.” të detit dhe se aty kishte njohur Muhamedin dhe shokët e tij. Në heshtje, pa vonuar, thotë Suraka, Suraka vazhdon të rrëfejë se, pas shpëtimit të ika për në shtëpi. Bëra përgatitjet e duhura, por kalit, iu afrua atyre duke u ofruar ushqimin që pa tërhequr vëmendjen e mekasve. Këtë e bëja, kishte me vete. Ata e refuzuan dhe e urdhëruan sepse e doja shpërblimin e parisë mekase të tërin të largohej, i bindur në fitoren përfundimtare të për vete. Muhamedit, pas asaj që pa. Me nxitim udhëtova rrugës nga mendoja se Kur mori vesh Ebu Xhehli për rastin e Surakës, do t’i gjeja të arratisurit. Kur iu afrova karvanit u zemërua dhe i drejtoi disa vargje shpotitëse, në në distancë të duhur, ishte e qartë se aty ishte çka iu përgjigj Suraka. Muhamedi me shokët e tij. Mirëpo, edhe pse kali im ishte i dalluar në galop, i Muhamedi (a.s.), vazhdoi rrugën për Medinë. shqetësuar duke u dridhur, Por në Medinë mbretëron- ai zuri në thua dhe u rrëzua. te brengosja, për shkak të Zbrita nga kali i trazuar nga vonesës së tyre. Pas disa di- kjo parashenjë fatkeqe, nxo- tësh, një banor jethribas vë- ra shigjetat fallxhore që ta rejti se të priturit më në fund verifikoja fatin tim. Nuk ki- po vinin. Për ta brengosja u sha fat, por shpërblimi më shndërrua në hare. Në qytet lakmonte, duke mos hequr filluan tekbiret. Të gjithë do- dorë nga synimi për ndjekje lën në rrugë për të festuar. të mëtejshme. Këndonin kaside, ulërinin, britnin rrugëve në emër të Iu afrova aq shumë karva- mirëseardhjes. nit, sa e dëgjoja Muhame- din duke lexuar Kuran. Por Muhamedi (a.s.), u ndal në për befasinë time, zhurma hyrje të Medinës, në vendin e ecjes së kalit tim nuk e e quajtur Kuba, ku qëndroi shqetësoi fare atë. Madje, ai dy javë. Në këtë kohë, në nuk shikoi nga unë. Në anën Kuba arriti edhe Aliu (r.a.), tjetër, Ebu Bekri ecte tërë kohën i trazuar duke pas 15 ditë udhëtimi fshehurazi. Në Kuba u vend- shikuar prapa. Mendoja: edhe pak dhe i zura. Por osën edhe themelet e xhamisë, e cila do të quhej befasisht, këmbët e kalit tim u futën në dhé deri “Et-Takva”, në ndërtimin e së cilës mori pjesë edhe në gjunjë, edhe pse toka në atë pjesë ishte e fortë. vetë Muhamedi (a.s.). Për këtë flet edhe Kurani: Unë u rrëzova mbi kokën e kalit. U ngrita, duke “... E xhamia, themelet e së cilës u vunë që në ditën e sharë dhe goditur që ai të ngrihej, por e kotë. e parë, në të mirën e Allahut, me të vërtetë, meriton Sa përpiqej kali të dilte nga dheu, aq më shumë që në të të falësh namaz. ...” (Et-Tevbeh: 109.) futej në të. Nga ai vend u shfaq një stuhi pluhuri, sikur të ishte tym. Më kaploi një frikë e paparë. Në rrugë, ndërmjet Kubasë dhe Jethribit, në Ishte e qartë se më priste një e keqe e madhe, për fshatin Benu Salim, Muhamedi (a.s.), e fali xhuma- shkak të synimit tim, ndaj bërtita: “O Muhamed! në e parë. Pas xhumasë, Muhamedi (a.s.), u ngjit Sigurisht, Zoti yt e bëri këtë fatkeqësi. Nëse ma në devenë e tij Kasva dhe në përcjellje të masës së shpëton kalin, të cilin nuk do ta shisja për 100 entusiazmuar, hyri triumfalisht në qytet. Nga kjo devetë e Ebu Xhehlit, do të kthehem dhe do t’i ditë, qyteti, nga Jethrib, do të quhej Medinet’un- nebij (Qyteti i Pejgamberit).

11 ETIKA Ma. Genti Kruja

irëkuptimin ndërfetar në Shqipëri, e posaçërisht Fishta shkruante: “Ishin mbledhë t’thuesh 20 mijë vetë në Shkodër, e kanë konstatuar e konfirmuar në me zotnitë Shkodranë, ku ishin ma t’zgjedhunt... M’atë ditë Mrrjedhën e shekujve shumë dijetarë, gjuhëtarë, për tamand m’asht gzue zemra, jo vetëm pse ishem tujë pa historianë, etnografë, misionarë e diplomatë të huaj, që muhamedan e t’kshtenë t’vllaznuem nen hije t’bajrakut kanë vizituar Shkodrën ose që kanë jetuar me muaj apo (flamurit) t’Shqypniës, por edhe për burrni e bujari, me t’cilën vite aty. ky popull ishte tujë u interesue për interesë mae t’gjalla Shkrimtari i shquar shqiptar Kadare, për çudi, Shkod- t’Shqypniës e t’vendit t’vet. Kështu kishte dashtë me punue rën e ka parë me sy tjetër. Ja çfarë shkruan ai: “Shkodra gjithmonë për Shqipni: popull e punë shum; zhurmë, saa ishte qyteti më i përçarë shqiptar në punë feje. I ndarë si me maa pak”.2 thikë midis katolikëve dhe myslimanëve, ai shkumëzonte Atdhetari, publicisti, luftëtari i arsimit kombëtar Sali Ni- nga pasionet e të dyja palëve kundër njëri-tjetrit. Tingujt e vica, erdhi në Shkodër dhe aty gjeti ngrohtësinë, bujarinë kambanave acaronin veshët e myslimanëve, ashtu si zërat e dhe dashurinë tradicionale shkodrane pa dallim feje. Aty hoxhallarëve ato të katolikëve. Një traditë e tërë e urrejtjeve, ai e ndjeu veten si të ishte në qytetin e tij, në Vlorë. Por ja e mjaftueshme të ushqente breza të tërë njerëzorë, mbahej se një dorë tradhtare, e nxitur nga armiqtë e huaj, shtiu gjallë me të gjitha mjetet: libra, revista, shoqata, procesione, mbi të. Mbarë Shkodra u trondit nga kjo vrasje e pabesë, thashetheme, përdhosje vendesh të shenjta, grindje, vrasje nga humbja e këtij shqiptari të madh. e gjer te masakra që shmangeshin me vështirësi.” 1 Në ceremoninë mortore, ku ishte mbledhur tërë Shkod- Vështirë të kuptohen për mirë fjalët e një shkrimta- ra, myslimanë e katolikë, folën të nderuarit Hamid-beg ri shqiptar, i cili sulmon padrejtësisht dhe padenjësisht Gjylbegaj, At , Jonuz Tafili. një qytet shqiptar, aq më tepër kur ky qytet shquhej për Ja një fragment nga përfundimi i fjalimit të At Fishtës atdhetarizëm, kulturë, tradita fisnike dhe bashkëjetesë mbi varrin e Sali Nivicës: harmonike ndërfetare. “Deka grabitqare nuk të la me gëzue frytin e mundit tand Kadareja ka aq kulturë dhe njohuri historike, sa të dijë qi derdhe, sa bajshe hije mbi tokë. M’e pa Shqypnin si zemra se në Shkodër kanë ndodhur ngjarje të mëdha e shumë gjith herë t’a dishrote. Por shka me ba? Zot’ ynë kështu pa- prekëse që provojnë krejt të kundërtën. ska pasë da atje në Gjyqë të vet t’amshueshëm mbi shortin Kur më 28 Nëntor 1913 (në përvjetorin e parë të pava- t’and. Por prap s’ka gja! Shpirti yt i pastër edhe prej rregjinisë rësisë), u ngrit në Shkodër flamuri kombëtar, në mitingun së qiellve, tuej u endë vrrijeve të blerta të Xhenetit ka me madhështor ishin bashkuar vëllazërisht myslimanë e të kundrue ma me harre Shqypnien, e cila shpnesojmë se me krishterë dhe brohoritnin njëzëri: “Rroftë Shqypnia”. Atë ndimë të Zotit ka me dalë lume. natë kambanorja e kishës së Gjuhadolit u lidh me minaren Pushoftë pra në pagjë, Salih, Shpirti yt e Perëndija mbi të e xhamisë së Fushës Çelës nëpërmjet një teli ku valëvitej reshtë rahmetin e vet të pamasë.”3 flamuri kombëtar ndërmjet rreshtit të gjatë të kandilave Është e qartë se ky fjalim tregon atdhetari, tolerancë të kuq e zi (ngjyrat e flamurit kombëtar). 2. “Hylli i Dritës, Kallnduer 1914:131. 1. Kadare, I., 1991:19. 3. Gazeta “Populli”, Nr. 50, 19 janar 1920:4.

ETIKA 12 shkëlqyer fetare. Të vihet re se At Gjergj Fishta flet me pa- nuk erdhi; më diftoi se ishte nisë për vizita të largëta prej tos mbi varrin e një atdhetari mysliman dhe se qëllimisht shtëpisë, po shkonte për festën e bajramit. Më tha se të në vend të termave fetare katolike ai përdor terma mys- parën vizitë e kishte te Hafiz Ali Tari, mandej me radhë limane si “xhenet” apo “rahmet”. Gjithashtu pjesëmarrja për tri dit, do të shkonte ndër shtëpijat e atyre myslima- në mitingun mortor të Sali Nivicës është ndërfetare, pra nëve që ruante kujtime të mira prej burgut që kishte ba myslimanët dhe të krishterët nderojnë në heshtje zije me ata. Edhe ata ia kthejshin vizitën, por ajo që do vë në dhe lotojnë së bashku humbjen e atdhetarit, shqiptarit dukje asht tjetër gja: kur hini të dytën herë në burg, ata të madh prej Nivicës së Vlorës. e kujtuen edhe e ndihmuen edhe materialisht deri ditën Një zi e madhe pati mbuluar mbarë Shqipërinë më 30 që doli prej burgut. dhjetor 1940, kur mbylli sytë atdhetari, e poeti i shquar, Tregojnë se kur bahej në burg ndonjë debat për prob- At Gjergj Fishta. Zija ra mbi të gjithë shkodranët pa da- leme teologjike mes besimesh të ndryshme, Hafiz Ali llim feje dhe të gjithë u mblodhën me lot në sy tek varri Tari, ndër ma të kulturuemit e fesë myslimane thoshte: i tij. Folën dy personalitete të shquara të kulturës dhe “Kjo çështje qëndron kështu, sepse kështu e ka thanë P. të atdhetarisë shqiptare. Duam të kujtojmë se një ndër Meshkalla”.5 fjalimet më prekëse dhe më dinjitoze në këtë ceremoni, Të moshuarit në Shkodër tregojnë se në Pazar gjatë ishte ai i Hafiz Ali Krajës. muajit të Ramazanit, tregtarët katolikë i mbyllnin dyqanet, Kjo ceremoni ishte një demonstrim i shkëlqyer i unitetit, sidomos pijetoret dhe gjellëtoret. A nuk tregon ky vep- bashkimit e vëllazërimit ndërfetar. Ndër të tjera, Hafiz Ali rim fisnik respektin e ndërsjelltë, vëllazërimin, tolerancën Kraja thekson: “... Vepra jote, dhe harmoninë ndërfeta- o poet, ka për të formue një re në mes të qytetarëve faqe të shkëlqyeshme në his- shkodranë, të krishterë e torinë politike të Kombit! Të myslimanë? Fishta shkruan jesh i bindun, o poet i madh, tek “Hylli i Dritës”: “...Ndër- se shqiptari me “Lahutën e mjet muhamedanëve dhe Malcisë” ka për të qenë gjith- kristianëve të prefekturës monë kryenaltë, siç janë së Shkodrës mbretnon një helenët me “Iliadën” e per- qetësi e plotë. Ktij mendimi sianët me “Shahnamen”... asht edhe statuti e konven- Sot djelmënia intelektuale cioni, qi Shteti shqiptar ka me Lahutën tande në dorë me Lidhje të Komeve.” 6 të nep besën shqiptare, tue Për vëllazërimin e har- t’u betue se idealin tand të moninë e besimtarëve naltë, që shprehe për kom- të feve të ndryshme, si- bësinë shqiptare do ta ruejë domos të malësorëve, e do ta mbajë si gja të shenj- Fishta shkruan: “Edhe atje, të morale”. ndoshta elementët e ndry- Edhe libri i këtij kleriku mysliman të ditur si Hafiz Ali shme (fetare) janë të ndamë me shpija e me lagje, por jo me Kraja (Tari) gjithashtu ka argumente të tolerancës fetare punë; pse atje kuvendin e kanë s’bashku, mort e dasëm i kanë në shërbim të unitetit kombëtar. Vetë titulli i librit “Feja s’bashku; bashkë dalin në jaz t’ujit, bashkë ndër të kremte të islame nuk pengon bashkimin kombëtar” (botuar më shoqi-shoqit e mjeshtrit-edhe pritat (e gjakmarrjes) i vend- 1924) është shumë domethënës. osin s’bashku”. Ose: “Në Veri të Shqypnisë, pra asht nji Bajrak Edhe Shefqet Muka, autor i disa veprave nga islamolo- (bajraku i Hotit) ku të gjithë janë katolikë përpos shpisë së gjia shqiptare, në simpoziumin më 1931, me rastin e 60 bajraktarit qi asht muhamedan. Tash ndodhi qi n’vjetin 1904 vjetorit të lindjes së At Gjergj Fishtës, mbajti kumtesën kisha e atij bajraku mbet pa meshtar për shum ditë. Kur qe “Vepra e Gjergj Fishtës për zgjimin kombëtar”. Fishta kish- një dit nder dit, Bajraktari me një tjetër në krye t’atij vendi, te raporte shumë të mira familjare edhe me Haxhi Hafiz po ulej në Shkodër fill e te i pari i Fretënve, e, e muhamedan Muhamed Bekteshin.4 tuj kenë, i thotë: “Pasha Zotin, Zotni, kisha jonë ka mbetë keq Një ndër figurat më të ndritura të klerit katolik dhe të pa Fratë. As s’ka kush na beko shpirt për s’gjalli, as vorret për qytetarisë shkodrane e shqiptare ishte At Pjetër Mesh- s’dekuni. Rixha kam me zotninë tate me na çue Fratin sa ma kalla, i cili provoi mbi kurrizin e tij kalvarin e vuajtjeve parë te kisha se kem mbetë keq. dhe të torturave në burgjet e regjimit socialist totalitar Kaq me interes pra aj Bajraktar muhamedan për çashtjen (1945-1990). Ja ç’shkruan për të një qytetar shkodran e të dërguemit të Meshtarit katolik n’atë kishë!”7 që e kishte njohur nga afër: “Kujtoj një ditë, e pashë tek Në Pazarin e vjetër të Shkodrës (një nga pazaret më të dera dhe simbas zakonit e ftova për të hy brenda, por 5. Radovani, F., 1993, dorëshkrime. 4. “Toleranca fetare e Fishtës është një shembull sublim edhe për tr - 6. Revista “Hylli i Dritës”, 1924:384. vialitetin e sotëm”, ˝Zëri i Ditës˝, 9.08.2006. 7. “Hylli i Dritës”, 1930:1947.

13 ETIKA mëdhenj të Rumelisë), një nga ditët kryesore të tregtimit më shumë se kristianët.” 8 ishte e diela. Meqë e diela ishte një ditë pushimi dhe ritesh Më 7 prill 1858 në përurimin e fillimit të ndërtimit të fetare për kristianët, paria e qytetit vendosi që e diela të Kishës së Madhe, gurthemeli i Katedrales u bekua nga hiqej si ditë kryesore e tregtimit dhe ditë të tilla u caktuan arqipeshkvi Topich, ku ishte i pranishëm Dom Ejll Radoja, e mërkura dhe e shtuna. famullitar i qytetit dhe meshtarë të tjerë të shquar. Daut Shprehje e tolerancës ndërfetare dhe e qëndrimit vë- Efendi Boriçi, klerik mysliman, atdhetar i shquar, drejtor llazëror në mes të qytetarëve të besimeve të ndryshme i arsimit në Shkodër mbajti fjalimin e rastit. Përurimin e është dhe fakti se kolegjin Saverian (shkollën e jezuitëve) fillimit të ndërtimit të katedrales ai e quajti një gëzim të e ndoqën përveç nxënësve katolikë, edhe 159 nxënës madh për të gjithë shkodranët pa dallim feje. myslimanë dhe 99 nxënës ortodoksë (këto shifra janë Atdhetari Filip Kraja me ndërmjetësinë e Bajram Currit i deri në vitin 1928). Nga libri “50-vjetori i kolegjës save- dërgoi një protestë qeverisë së Vjenës kundër reprezaljeve riane” mësojmë se në këtë kolegj jepej edhe mësimi i të Gjeneralit Trolman mbi malësorët myslimanë të Mbi- fesë islame për nxënësit myslimanë, ku dhanë mësim të shkodrës. Nga kjo protestë e atdhetarit katolik Filip Kraja kësaj feje klerikët: Hoxhë Musa Efendi Boriçi (1883-1897), u arrit që Trolman të largohej nga Shqipëria. Malësorët Ismet Efendi (1889-1898), Fejzi Efendi (1899-1903), Fej- myslimanë u liruan nga burgu dhe u kthyen në shtëpitë zulla Efendi (1905-1907), kurse për lëndë të ndryshme jo e tyre, duke falënderuar me zemër Filip Krajën. fetare kanë dhënë mësim mësues myslimanë si: Ethem Libri i klerikut mysliman të ditur dhe përparimtar Hafiz Osmani, Beqie Sejdia, Hajdar Sejdini, etj. Ali Tari, gjithashtu ka argumente të tolerancës fetare në shërbim të unitetit kombëtar. Vetë titulli i librit “Feja isla- Në mes të nxënësve myslimanë përmendim të ndriturin me nuk pengon bashkimin kombëtar” (botuar më 1924) (1875-1943), shkrimtar, publicist e enciklo- është domethënës. pedist i madh, gjuhëtarin e madh dhe ballkanologun e Hafiz Ali Kraja (Tari) në varrimin e At Gjergj Fishtës do shquar Tahir Dizdari, patriotin Teofik Bekteshi, bashkë- të thoshte: “vepra jote o poet ka për të krijue një faqe të punëtor i të përkohshmes “Djalëria”. Këtu mësoi mjeku i lavdishme në historinë e kombit..”9 shquar në fushën e pediatrisë Salaudin Bekteshi, pionieri Rihapja e kishës dhe e xhamisë së parë në Shkodër, në i arsimit kombëtar, publicisti, historiani, hulumtuesi i fol- nëntor të vitit 1990, pas ndalimit të gjatë gati një çerek klorit, etnografi e përkthyesi Hamdi Bushati. Në bankat shekulli, qenë shprehje e harmonisë dhe e vëllazërimit e kësaj shkolle mësoi shkrimtari dhe studiuesi i letërsisë ndërfetar, përballë regjimit komunist që ende ishte në shqipe si dhe juristi atdhetar e demokrat Myza- fuqi. Bashkëpunuan djemtë e rinj katolikë e myslimanë fer Pipa. Në këtë shkollë mësuan edhe dhjetëra e dhjetëra në kishën e varrezave katolike. Dikush tha se po vinin nxënës të tjerë myslimanë, të cilët më vonë u diplomuan forcat e ndërhyrjes së shpejtë dhe do t’i arrestonin të rinjtë në fusha të ndryshme të kulturës, të shkencës, të ushtrisë, që po punonin. Një nga djemtë katolikë u tha shokëve etj. Edhe në shkollën e motrave stigmatine, krahas vajzave myslimanë: “Largohuni! Ju të paktën shpëtoni. Ne jemi të katolike, mësuan edhe disa vajza myslimane. vendosur me dekë këtu nën strehën e kësaj kishe”. “Në Po kështu shkollën ushtarake turke, që u përurua në qoftë puna për me ba deken, do të vdesim bashkë” - u vjeshtën e vitit 1902, veç nxënësve myslimanë, e ndoqën përgjigjën djelmoshat myslimanë. Na nuk luajmë vendit edhe nxënësit katolikë (Patuk Saraçi, Lec Shkreli, Kolec pa na marrë shpirtin”. Deda, Tom Çeka, Zef Haxhija, Zef Ashiku etj.). Në këtë Megjithëse atëherë isha një trembëdhjetë vjeçar, akoma shkollë kremtohej festa e Shën Gjergjit. Për këtë bëhej një i kam të freskëta kujtimet e atyre ditëve, ku shumë vull- ekskursion në Zallin e Kirit. Piqej mish e gatuhej hallvë. Në netarë katolikë, punuan bashkë me vëllezërit myslimanë, ceremoninë që organizonte shkolla merrnin pjesë prindër për të përgatitur Xhaminë e Plumbit. dhe autoritete myslimane, katolike dhe ortodokse. Kush mund të thotë se qenë më shumë katolikë se mys- Siç shihet, pra vetë përbërja e kontigjentit të nxënësve limanë në atë grumbullim të pafund njerëzish që mori dhe të mësuesve nuk është fetare homogjene (vetëm pjesë në meshën e parë që drejtoi Dom Simon Jubani? katolikë apo myslimanë), por përbërje fetare mikse. Kjo Kush mund të thotë se qenë më shumë myslimanë se natyrisht nuk tregon “përçarje në punë feje”, siç prete- katolikë ndër pjesëmarrësit e shumtë që ndoqën vazën ndon Kadareja në pohimin e tij për Shkodrën. Përkundrazi (predikimin) e parë që tha para popullit Hafiz Sabri Koçi, vetë kontigjenti i përzier tregon tolerancë dhe vëllazërim me rastin e rihapjes së Xhamisë së Plumbit? Ç’tregojnë ndërfetar. këto? Përçarje apo bashkim e vëllazërim ndërfetar për- Argumente të vyera kundër tezës mbi përçarjen fetare ballë tiranisë komuniste që i mbylli për një çerek shekulli në Shkodër gjejmë në veprën e Hamdi Bushatit “Shkodra” faltoret? - monografi, e cila ndodhet në dorëshkrim në bibliotekën Më 25 prill 1993 tokën shqiptare e puth Papa Gjon Pali i e muzeut të qytetit të Shkodrës. Në faqen 422 të kësaj II. E gjithë Shkodra e priti atë, jo vetëm katolikët, por edhe vepre lexojmë: myslimanët. Mbyllën shtëpitë dhe dolën rrugëve të qytetit. “Autori italian Marco Bizzi shkruan: “Myslimanët në Shko- 8. Cituar nga Qazim Lika, 1998:31. dër, veçanërisht në ditën e Shëngjergjit, shihenin me nderim 9. Bushati, H., 1998:452.

ETIKA 14 Në fillimvitin e 1997, Shqipërinë e kishte pllakosur kishin lidhje kurrë me asnjë fe dhe ata për të kryer një murtaja e kamatës dhe pasojat e saj. Një prej ngjarjeve aksion të tillë mund të hidhnin në erë edhe vetë prijësin më interesante, në të cilën jam edhe vetë një dëshmitar e fesë që mund t’i përkisnin, u vendos që besimtarët e okular, ka ndodhur pikërisht në ditët e trazirave të marsit secilës fe, të ruanin objektin e vet të kultit. Kështu atë natë të atij viti në qytetin e Shkodrës. u blinduan xhamia dhe kisha gati për llogore. Me 13 mars, ashtu si edhe në mbarë Shqipërinë, edhe Megjithatë, lajmi rezultoi i rremë dhe asgjë nuk ndodhi. në Shkodër, ku deri më atë ditë mbizotëronte qetësia, një Një zjarr për shkaqe që nuk dihen ra në kishën prej druri grup qytetarësh u mblodhën para bashkisë për të kërkuar të një komuniteti të vogël ortodoks që jeton në Shkodër, armë nga shteti për të bërë të mundur mbrojtjen e qytetit por absolutisht nuk u përdor si provokim. Më interesantja nga sulmet e mundshme vandale dhe plaçkitëse, sipas ndodhi kur kryetari i bashkisë Boriçi, së bashku më krerët gjasave dhe fjalëve që ishin hapur në qytet. Pas heshtjes e tre komuniteteve fetare në qytet, atij mysliman, katolik zyrtare të pushtetit, një grup njerëzish sulmuan depot e dhe ortodoks, të veshur me petkun e tyre fetar dhe të hi- armëve dhe tashmë edhe Shkodra iu bashkua qyteteve pur në një makinë të hapur, me megafon në dorë, u bënin ku nuk dëgjohej më cicërima e zogjve, por vetëm ajo e thirrje qytetarëve të Shkodrës rrugë më rrugë, rrugicë armëve të të gjitha kalibrave. Si në asnjë qytet tjetër, në më rrugicë, për gjakftohtësi e maturi, duke mos rënë pre çdo rrugë dhe rrugicë, qytetarët e Shkodrës ndërtuan e provokimeve të ndryshme, për prishjen e tolerancës barrikada prej gurësh dhe sendesh të tjera të forta, për dhe harmonisë ndërfetare në qytetin e Shkodrës. Ja, ky të ruajtur qytetin nga një sulm imagjinar. është shembull unikal, ndoshta në botë, dhe i vetmi në Atë natë jepet alarmi i rremë i Shqipëri dhe në mbarë rajonin, helmimit të ujit, tamam si në një ku shteti i pafuqishëm në rend rrethim të vërtetë dhe, që lajmi të dhe mbrojtje, pushteti vendor, mbërrinte sa më parë tek bano- kërkon ndihmën e komuniteteve rët, përdoren altoparlantët e xha- fetare për të ndikuar tek qyteta- misë së Fushë Çelës në Pijacë. rët në ruajtjen e qetësisë dhe të Të nesërmen më 14, ditë e bashkëjetesës për mbarëvajtjen premte, në të cilën falet xhuma- e jetës normale në metropolin e ja nga myslimanët, xhamia edhe veriut të Shqipërisë. pse në një ditë të rrezikshme, Çka do të vlente sot më shumë është mbushur me besimtarë të se këshilla e Sheh Ahmed Shkod- ardhur nga të gjitha xhamitë e rës, që duke folur për tolerancën qytetit, të cilët pasi kanë kapër- fetare e unitetin kombëtar, ku- cyer barrikadat, kanë mbërritur ndër atyre që donin ta prishin për t’u falur në xhaminë e ma- këtë unitet: “Tuj shti ndonji mi- dhe, për arsye se sipas një lajmi krob i cili shkakton shkatërrimin të hapur rrufe, një letër anonime e bashkimit, pse shqiptarët janë jepte alarmin se xhamia do të hi- me nji gjuhë, me nji kombsi, prej dhej në erë atë natë. Në të njëjtën ditë edhe për kishën nji gjaku, prej nji race dhe prandaj duhet me i dhanë dorën e madhe të Shkodrës, të ndërtuar në periudhën osmane njani-tjetrit.” 10 në 1857, kishte shkuar lajmi se ajo do të hidhej në erë. Në Shkodër festat e Bajramit janë festa të të gjithë qyte- Në kohën që kishte filluar falja e xhumasë në xhaminë tit. Pra, të krishterët grupe-grupe shkojnë për të kremtuar e madhe, hyn në xhami përfaqësuesi i kishës katolike, Bajramin në familjet myslimane. E njëjta gjë ndodh në di- i cili pret brenda xhamisë deri në fund të faljes dhe pas tët e festës së Pashkëve apo të Krishtlindjeve. Myslimanët mbarimit të ritit, e pret myftiu i atëhershëm i Shkodrës i kremtojnë këto festa në familjet e të krishterëve. H. Faik Hoxha, të cilët së bashku shkojnë në zyrën e myf- Absolutisht nuk ka asnjë kufizim apo ndarje fetare në tinisë Shkodër, ku bisedojnë dhe hedhin alternativat e rastet e fatkeqësive apo të vdekjeve. Po kështu, pjesë- mundshme, për t’i bërë ballë sfidës së prishjes së dialogut marrja në dasma dhe në gosti të tjera nuk ka asnjë ndikim dhe dhunës së mundshme, që mund të shkaktohej nëse fetar. mund të ndodhte diçka e tmerrshme, siç mund të ishte Thuajse pa përjashtim, artistë, turistë e shkencëtarë të hedhja në erë e faltoreve myslimane dhe katolike. Njëra huaj kanë konfirmuar vëllazërimin e shkëlqyer ndërfetar prej alternativave të hedhura ishte ajo që pala katolike me në Shkodër. Kjo dëshmohet me shënimet e udhëtimeve, priftin në krye të bënte roje në xhami gjatë natës, kurse me relacione, me fragmente të tëra librash. pala myslimane me myftiun në krye të bënte roje në kishë, Të huajt lavdërojnë me fjalë superlative dhe mahniten që nëse vinte ndonjë grup vandal që kryente një veprim para gjithçkaje njerëzore në Shkodër, duke përfshirë këtu të tillë në emër të fesë, të gjente parinë e vet në objektin edhe harmoninë ndërfetare.. e kultit të palës tjetër. Por në fund u vendos që, meqenëse persona që mund të ndërmerrnin akte të tilla, s’mund të 10. Nesimi, Q., simpozium, 2005: nr. 6.

15 ETIKA Respektojmë

kufijtë Rrusteme SpahiuAllahut alënderojmë Allahun, Zotin e gjithë botëve. Qoftë i Por njeriu, më i kufizuar është në rregullat dhe nor- bekuar Muhamedi (a.s.), paqja dhe bekimi i Allahut mat e sjelljeve morale, kuptimin e plotë të të cilit qoftë mbi të, familjen e tij të ndershme dhe sahabët e mëson në mësimet e shpalljes së Zotit. Të gjitha e tij. shpalljet përsërisin kategorikisht se njeriu nuk mu- ndet e as nuk guxon të bëjë çdo gjë që i bie ndër Njeriu është krijesë e kufijve. mend e as që mund t’i plotësojë të gjitha epshet F Jeta e tij është e kufizuar me vdekje. Pamja e tij që e sprovojnë e as që mund t’i plotësojë të gjitha fizike është caktuar me gjini. Duke ndërtuar shtë- kërkesat e tij, të cilat zakonisht i dëshiron ose in- pinë e vet në këtë botë, njeriu e kufizon me vetë- stinktivisht tenton. “Mos mbyt, mos vidh, mos bëj dije jetën e vet në një sipërfaqe të caktuar të cilën e kurvëri”, janë ndalesat e zëshme hyjnore dhe kufijtë e rrethon. Edhe horizontet e ditu- të gjitha feve monoteiste. Se jeta e njeriut nuk mund risë së njeriut janë të kufizuara. të zhvillohet në liri të pakufishme dhe se kufijtë e së Sado që të jetë i arsimuar dhe i lejuarës dhe të ndaluarës në sjelljet njerëzore, janë urtë, njeriu ndeshet në kufijtë e gjithmonë fati i sigurisë dhe lumturisë. Na tregon pakalueshëm të mundësive të edhe rrëfimi kuranor mbi ndalesën hyjnore. njohurisë. “Do të të pyesin ty Dhe ne i thamë: “O Adem, jeto ti dhe gruaja jote për shpirtin. Thuaj: “Shpirti në Xhenet dhe aty hani sa të doni e kur të doni, por është çështje që i përket ve- mos iu afroni kësaj peme, se ndryshe do të bëheni tëm Zotit tim, ndërsa juve të padrejtë”. (Bekare, 35) nuk ju është dhënë veçse pak dijeni”.” (Isra, 85) Është interesant se në Kuran nuk ceket druri si kufi hyjnor i lirive të hazreti Ademit e hazreti Havasë, nuk

ETIKA 16 përshkruhet dhe nuk sqarohet se si duket ai dru, as gjetur mënyrë për ta kënaqur dashnoren e marrë lloji e as cilësitë tjera të tij. Këtë Kurani e vë në pah, dhe të pafat, tragjikisht e mbyll jetën e tij me vet- në kuptim të ndalesës hyjnore me theks të parimit vrasje. Ç’kuptojmë nga shembujt e lartpërmendur? të kufijve universalë hyjnorë në vënien në pah të Ku është burimi i vuajtjes dhe i tragjedisë së këtyre bazave të ndalesave e jo në vetë objektin ose lëndën personazheve. e ndalesës. Përtej kufijve hyjnorë janë dëshpërimi, fatkeqësia, Pra njeriu, edhe pse logjikisht është qenie e vetëdij- vdekja, sëmundjet shpirtërore etj. Kufijtë hyjnorë, shme, bile edhe në kushtet e jetës në xhenet, në çdo në të njëjtën kohë janë edhe mbrojtës të shëndetit kohë dhe hapësirë të veprimit të tij duhet patjetër të emotiv dhe psikik të njeriut. Thyerja e kufijve hyjnorë ketë kufijtë e caktuar. Liria e vërtetë njerëzore është i çon njerëzit në shkatërrim të papërmirësueshëm e pandarë nga respektimi i kufijve hyjnorë. moral dhe shpirtëror. Allahu i ka caktuar detyrat, mos i lëshoni dhe mos Deri sa shkenca po hulumton klonimin e njerëzve i shkatërroni; ka caktuar kufijtë, mos i kaloni; i ka dhe kafshëve, ndërrimin e gjinisë dhe ndërrimin e ndaluar të ndaluarat, mos i thyeni dhe ka heshtur identitetit biologjik të njeriut, si dhe prodhimin e për disa gjëra nga mëshira ndaj jush e jo nga harresa, ushqimit gjenetik të modifikuar, në të njëjtën kohë andaj mos u merrni me to. na paraqiten edhe hamendjet e amshueshme dhe dilemat Siç shihet, në pamje të parë morale mbi kufijtë hyjnorë Pejgamberi (a.s.), termin kufi dhe njerëzorë. Në të vërtetë, e përmend me termin detyra a guxon njeriu t’i shfrytëzojë dhe ndalesa. Vetëdijen njerë- të gjitha arritjet shkencore e zore mbi ekzistencën e kufijve teknologjike në realizimin e juridikisht e përcjellin edhe de- qëllimeve dhe planeve të tij tyrat konkrete, obligimet, vep- jetësore? rat e mira dhe ndalesat etike, cilat nuk guxojnë të thyhen. Ku janë kufijtë në zgjedhjen e tij të lirisë dhe të kreativitetit? Duhet të kujtojmë se thyerja Kurani cek se krijesat nuk mund e kufijve të Allahut i çon nje- të zgjedhin me vullnetin e tyre rëzit në dëshpërim dhe në një dhe ta imitojnë krijuesin në ato gjendje të pa shpresë. Pasi e gjëra për të cilat nuk kanë di- mbyt vëllain e vet, Kabilin e turi dhe njohuri të duhura. Nje- ndjek dhe e mundon brenga riu është në gjendje të prodhojë, por nuk është në shpirtërore në pendim të thellë dhe i humbur, për gjendje të krijojë. Zgjedhja njerëzore në vullnet, në shkak të krimit të bërë. Në suren Shpella, i Madhë- ide dhe në fund edhe në vepra, nuk është e as që rishmi Allah na tregon hidhërimin dhe dhembjen mund të jetë në liri absolute dhe në pavarësi nga Ai, e thellë të njeriut të cilit Allahu ia zhduk frytet për i Cili është i Gjithëfuqishëm dhe i Gjithëdijshëm. Zoti shkak të mendjemadhësisë dhe mosfalënderimit. yt krijon çfarë të dojë dhe zgjedh kë të dojë, atyre Dhe vërtet, u shkatërruan frutat e tij e ai filloi të nuk u takon zgjedhje. rrahë shuplakët për atë që kishte shpenzuar në të. Duke respektuar kufijtë hyjnorë që ka caktuar i E ajo ishte rrënuar në kulmet e saj dhe thoshte: “Ah! Madhërishmi në librin e Tij dhe të cilat i ka gdhendur Sikur të mos i kisha shoqëruar Zotit tim askënd!” thellë në vetëdijen e krijesës së Tij, njeriu e ruan qe- (Keh’f, 42) tësinë e tij shpirtërore dhe personalitetin e tij. Në letërsitë botërore përshkruhen fatet tragjike O Zoti ynë! Na fal mëkatet dhe na mëshiro. O Zot, të njerëzve që i kishin thyer ndalesat hyjnore për të mos lejo që zemrat tona të humbin rrugën, pasi na fituar një famë kalimtare, dashurore ose për të arritur ke udhëzuar në rrugën e drejtë. Na dhuro qetësinë pasuri përrallore. Personaliteti tragjik në romanin dhe mëshirën Tënde, ti je më të vërtetë që dhuron “Krim dhe ndëshkim” përjeton thyerje shpirtërore shumë. dhe psikike, pasi e vret plakën. Xha Gorio vdes në lakmi paralizuese. Werteri i dashuruar, duke mos

17 ETIKA Aliu, radijallahu anhu, thotë: Dituria ishte një pikë, injorantët e shtuan atë.

Jëlldëz Ramazanogllu

omunikimi i tij me Kuranin ishte synimi për të për- erdhi për Aliun. vetësuar shpalljen. Nuk bëhej fjalë që të nxirrte Një ditë më pas, kishte thënë se flamurin që mbanin gjatë konkluzione objektive nga vështrimi i ajeteve prej luftës së Hajberit do t’ia jepte dikujt që donte Allahun dhe të “së largu, si një shkencëtar. Kurani iu duk i lehtë si Dërguarin e Tij dhe që do të arrinte fitoren e luftës me duart një re dhe e përvetësoi menjëherë, ndaj iu nën- e tij; ndërsa ditën tjetër, flamurin ia dha Ali bin Ebu Talib-it, Kshtrua një larjeje dhe pastrimi në të gjitha qelizat e tij. Ajetet i cili do të nënshkruante fitoren e triumfit të madh. i depërtuan deri në qelizën e fundit. Këtu bëjmë fjalë për djalin e parë dhjetëvjeçar, që besonte Ai u rrit në shtëpinë e Profetit, salallahu alejhi ue selem, i si mysliman, i cili hipi mbi supet e Profetit, salallahu alejhi cili i vendosi emrin kur u lind. U rrit në dhomën ku shpallej ue selem dhe theu idhujt, u rrit në shtëpinë e shpalljes, nuk Kurani, prandaj marrëdhënia e tij me ajetet e ka zanafillën u nda kurrë nga Profeti, salallahu alejhi ue selem, u martua pothuajse që kur u lind. Për shkak se çështjet e tij përgjatë me Fatmanë, dritën e syve të tij, babai i dy nipërve të tij, historisë islame zënë vend të gjerë në problemet që vërtiten mbajtësin e flamurit; gjithashtu, po flasim për djalin e xha- rreth kalifatit të tij, gjëja që na nevojitet të trajtojmë, është xhait të tij, i cili ishte porta e dijes. humbja nga sytë e formimit të tij aq shumë me shpalljen. ” Natyrisht që me një inteligjencë dhe me forcë të madhe Para së gjithash, duhet të shikojmë këtë gjë, që të gjithë për të kuptuar, mësoi shumë gjëra nga dituria. Profeti, sa- dijetarët Shi’i dhe Sunni kanë konstatuar dhe miratuar se lallahu alejhi ue selem, në një transmetim të saktë për Aliun, asnjë sahab (shok i Profetit, salallahu alejhi ue selem), nuk radijallahu anhu, ka thënë: “Aliun e duan vetëm besimtarët ka dëshmuar në zbritjen e Kuranit aq sa ai. Ai lindi dhe u bë dhe për të, vetëm hipokritët mund të ushqejnë urrejtje.” Ai mysliman që në moshën dhjetëvjeçare, pa adhuruar asnjë qe dëshmitar në zbritjen e shpalljes dhe i dinte shkaqet e idhull. Në të kaluarën e tij nuk kishte asnjë shenjë injorance. zbritjes. Në ditët e hixhretit (emigrimit) u shtri në shtratin e Komunikimi i tij me Kuranin ishte të përvetësonte shpalljen, Profetit, salallahu alejhi ue selem. Shpirti dhe trupi i tij ishte nuk bëhej fjalë që të nxirrte konkluzione objektive nga i dorëzuar plotësisht te Kurani dhe te Suneti. vështrimi i ajeteve për së largu, si një shkencëtar. Kurani Kur erdhi koha që Profeti, salallahu alejhi ue selem, t’i iu duk i lehtë si një re dhe e përvetësoi menjëherë, ndaj ai shprehej hapur popullit të tij, iu zbraz Aliut trembëdhjetë iu nënshtrua një larjeje dhe pastrimi në të gjitha qelizat e vjeçar dhe i qau hallet rreth kësaj përgjegjësie të rëndë. tij. Ajetet i depërtuan deri në qelizën e fundit. I Dërguari i Allahut, salallahu alejhi ue selem, siç është transmetuar në Në periudhën e parë të rinisë ai kishte kuptuar se detyra Sunenin e Tirmidhiut dhe në shumë transmetime të tjera, e të dërguarve të Allahut ishte vetëm thirrja dhe se ata nuk ka thënë: “Unë jam shtëpia e urtësisë (shpalljes), ndërsa Aliu mund të udhëzonin madje as më të dashurit e tyre. Gjith- është dera e saj.” ashtu, ai kuptoi që, në qoftë se të gjithë do të refuzonin parimet themelore të fesë, ai do të vazhdonte me këmbë- I Dërguari i Allahut, salallahu alejhi ue selem, pyeti vajzën ngulje në përpjekjet për të fituar kënaqësinë e Allahut, se e tij, Fatmanë për pëlqimin e saj, duke i thënë: “A do të të ishte e nevojshme të zgjidhte pozicionin e drejtë dhe nuk martoj me myslimanin e parë të popullit tim, i cili është më do të qëndronte në atë gjë që Allahu nuk ishte i kënaqur, i dituri dhe me karakter më të butë?” Kush mund të ishte edhe po ta pranonin atë të gjithë. më e shtrenjtë se një vajzë, e quajtur Ummu Ebiha, mjaft e dhënë pas të atit, e cila kishte përjetuar ditë të procesit të Vështrimi rreth Kuranit; shpalljes dhe të kumtesës së saj, ditë të emigrimit dhe sa e sytë që ndrisin me shpalljen sa ditë të vështira? Natyrisht, që kishte nga ata që e donin atë, por ajo priste një shenjë nga Allahu dhe ajo shenjë Kur ishte ende gjallë Profeti ynë, salallahu alejhi ue selem,

ETIKA 18 jepte fetva duke u bazuar në Kuran dhe e miratonte këtë gjë nëpërmjet Profetit, salallahu alejhi ue selem, duke paraqitur dhe mbështetur tek ai forcën dhe autorizimin e tij në këtë çështje. Kur vinte një çështje në rend të ditës, shumica e sahabëve kërkonin mendimin e Aliut. Madje, edhe gjatë kalifatit të Ebu Bekrit dhe Umerit, ata konsultoheshin me të. Në këto kohëra, edhe pse nuk kishte marrë përsipër ndonjë detyrë, ai ishte konsulent vullnetar dhe, në nxjerrjen e konkluzioneve nga Kurani, e paraqiste atë si një referencë dhe burim të rëndësishëm. Ai dha një kontribut të madh në fazat e themelimit të një shteti islam, në vitet më kritike që Profeti, salallahu alejhi ue selem, kishte vdekur dhe në një kohë kur po hidheshin dhe po forcoheshin themelet e një shoqërie islame, për të vënë në jetë ligjet e Kuranit. Të bën të mendosh fakti që, megjithëse ishte ndër më të diturit nga sahabët, prej tij nuk na kanë mbërritur njohuri të mjaftueshme. Përmendet se shkaku për mosgjetjen e mundësisë për të përcjellë diturinë e tij, është se ai e ka kaluar jetën nëpër luftëra dhe përpjekje për të asgjësuar kryengritjet dhe mosmarrëveshjet. Ali bin ebi Talib thotë: “Te i Dërguari i Allahut, salallahu alejhi ue selem, shkoja ditë e natë. Kur i kërkoja ndonjë gjë, ai ma jepte. Nuk ka asnjë ajet që i ka zbritur atij, që të mos e kem lexuar ose të mos kem mësuar komentimin dhe interpretimin e tij. Hallall - haram, urdhër - ndalesë, bindje - kundërshtim, çfarëdo që të jetë, nuk kam harruar asgjë prej atyre që më ka mësuar Zoti im. Gjithashtu, i Dërguari i Allahut, salallahu alejhi ue selem, pasi vendosi dorën e tij mbi kraharorin tim dhe u lut (bëri dua): “O Allahu im, mbushja zemrën me dituri, mirëkuptim, urtësi dhe dritë.”, tha: “Allahu i Lartësuar më njoftoi se do të ma pranojë lutjen time për ty.” Abdullah bin Mes’ud thotë: “Kurani është zbritur mbi shtatë shkronja. Secila nga këto shkronja ka kuptim të drejtpërdrejtë dhe metaforik. Aliu njeh edhe dijen me kuptim të drejtpërdrejtë edhe atë me kuptim metaforik.” Edhe Profeti ynë, salallahu alejhi ue selem, një herë tha: “O sahabët e mi! Njëri prej jush do të dalë në luftë përgjatë interpretimit të Kuranit. Gjithashtu edhe unë, kur po shpallej Kurani (gjatë zbritjes së tij), luftova (u ndesha) me dikë.” Njeriu me të cilin do të ndeshej për interpretimin e drejtë të ajeteve, ishte Aliu, radijallahu anhu. Ndërsa pas tij, ai që dha jetën për këtë, ishte djali, Hysejni. Aliu, radijallahu anhu, i nxiste ata që donin të përfitonin nga dija e tij e thellë ndaj Kuranit, për t’i drejtuar atij pyetje dhe ai e dinte shumë mirë se në ç’vend dhe në ç’kohë zbrisnin ajetet. Në kohën kur ai ishte ende gjallë, e kishte mësuar të gjithë Kuranin përmendsh dhe ishte njeriu i vetëm dhe i rrallë, i ditur, delikat dhe i përpiktë në të gjitha problemet rreth kësaj çështjeje. Gjatë periudhës së kalifatit të tij, i bënte ata që transmetonin hadithe, pa ditur saktësisht në i përkisnin Profetit, të betoheshin se ato i kishin dëgjuar nga Profeti ynë i nderuar, salallahu alejhi ue selem, me qëllim që të mbronte transmetimet me shumë kujdes. Madje, Kuranin e lexonte shumë bukur. Kur, Profeti, salallahu alejhi ue selem, e emë- roi atë në Gjykatën e Jemenit, pas Halid bin Uelid-it, i tha atij se gjendja e tij në aspektin e dijes nuk ishte e favorshme për të kryer një detyrë të tillë. Profeti, salallahu alejhi ue selem, e qetësoi atë, duke i vendosur dorën në kraharor dhe duke i bërë të ditur se Alla- hu, subhanehu ue teala, do t’i frymëzonte atij të vërtetën dhe se do t’ia tregonte atë. Ai i mësoi atij se si nevojitej të sundonte atje. Të bën të mendosh fakti që, megji- thëse ishte njëri ndër më të diturit nga sahabët, prej tij nuk na kanë arritur njo-

19 ETIKA huri të mjaftueshme. Përmendet se shkaku për mosgjetjen zemrat, nëse këto të fundit nuk anojnë nga epshet. Pra, ai e mundësisë për të përcjellë diturinë e tij, është se ai e është perceptuesi i një shpalljeje aq të dëlirë, saqë thelbin ka kaluar jetën nëpër luftëra dhe përpjekje për të asgjë- e çështjes e shpjegon në hytbe (ligjëratë), brenda një para- suar kryengritjet dhe mosmarrëveshjet gjatë kalifatit të tij. grafi dhe depërton thellë në ndjenja. Pikëpamja e Aliut, radijallahu anhu, ndaj Kuranit ishte e Në periudhën e Uthmanit, radijallahu anhu, u përhapën thjeshtë, e dëlirë dhe e kthjellët. Me të vërtetë, gjuha e tij shumë probleme, përleshje dhe debatime. Njëra perj tyre merrej vesh lehtë nga të gjithë dhe realizimi i premtimit ishte shkrimi i gjashtë kopjeve të Kuranit, sipas renditjeve të dhënë kuptohej lehtë nga fjalët e tij. Ai zgjidhte kom- të sureve që gjenden edhe sot dhe dërgimi i tyre nëpër qy- plikimin mendor që depërtonte drejtpërdrejt në zemër tetet kryesore. Mbledhja e kopjeve me shkrim të ndryshëm dhe kishte një filozofi që miratonte çdo gjë që pajtohej me nga origjinali e djegia e tyre dhe sigurimi i një unifikimi mendjet dhe me zemrat, nëse këto të fundit nuk anonin në këtë çështje. Kështu, tashmë u krijua një libër Mus’haf nga epshet. zyrtar, përkundrejt atyre që i kishin shkruar ndryshe dhe i Por, përveç të tjerash, ligjëratat e tij (hytbet) na paraqesin kishin në duart e tyre e i lexonin. Edhe Aliu, radijallahu anhu, pikëpamjen e tij ndaj Kuranit dhe mënyrën e nxjerrjes së kishte shkruar një kopje nga vetja e tij sipas renditjes së konkluzioneve të tij rreth thelbit të jetës. I tillë është fjalimi shpalljes dhe e lexonte atë. Por në këtë çështje u pajtua me që mbajti ditën kur u emërua në kalifat. Sipas transmetimit unanimitetin e dijetarëve. Faktikisht, një kundërshtim, po të Taberiut, Aliu, radijallahu anhu, një ditë xhumaje, kur i të kishte një aspekt të papranueshëm nga ana kuptimore, dhanë besën dhe u emërua në kalifat, pasi falënderoi dhe nuk do të qëndronte larg për të parashtruar kundërshtimin madhëroi Allahun, subhanehu ue teala, mbajti këtë ligjëra- e tij duke e përfolur. Sepse çfarë kanë vepruar ata jerëz, e të, e cila nxjerr në pah dëlirësinë dhe thjeshtësinë e tij në kanë bërë për hir të Allahut. pikëpamjen ndaj Kuranit: Ai ka qenë edhe këshilltari (shkruesi, sekretari) i shpalljes “Allahu i Madhëruar ka zbritur një libër që t’i udhëzojë për Profetin, salallahu alejhi ue selem. U bë njeriu i parë njerëzit për në Rrugën e Drejtë dhe në të u ka shpjeguar që dinte dhe kishte dëgjuar shumë ajete. Ai qe dëshmitar të mirën dhe të keqen. Ju merrni të mirën dhe qëndroni në zbritjen e shpalljes dhe në sjelljen e saj nga Xhebraili, larg nga e keqja. Kryeni obligimet e Allahut të Madhëruar alejhi selam. Ai shkroi një tekst të rëndësishëm si Aktmarrë- ndaj jush, në mënyrë që Ai t’ju caktojë vendbanimin tuaj veshja e Paqes së Hudejbijes, nën dritën e nxënies së gjerë në parajsë. Allahu i Madhëruar ka vendosur disa ndalesa, të Kuranit. Mori pjesë në të gjitha luftërat, duke përfshirë të cilat janë të njohura nga të gjithë, ndërsa siguria e jetës Bedrin, Uhudin, Hendekun dhe Hajberin, përveç betejës së dhe e pasurisë së myslimanit qëndron më lart dhe është Tebukut, sepse qëndroi në Medine si përfaqësues i Profetit, më e rëndë se të gjitha këto ndalesa. Myslimanët janë të salallahu alejhi ue selem. Madje, atij iu ngarkua detyra për lidhur me njëri-tjetrin në teuhid (njësim) dhe sinqeritet. të thyer idhujt që adhuronte fisi Evs, Hazrexh dhe Taj; për- Mysliman është ai person, prej të cilit njerëzit janë të sigurtë veç kësaj edhe idhujt që ndodheshin në Qabe pas çlirimit (nuk dëmtohen) nga dora dhe gjuha e tij. Nuk është e le- të Mekës. juar të dëmtosh një mysliman, përderisa ai nuk e meriton. Nuk ka asnjë fije dyshimi në lidhje me diturinë e Aliut, Garoni në ndihmë të njerëzve. Ndërsa çështja që duhet radijallahu anhu, ndaj Kuranit. Ai ka thënë: “Më pyesni mua të kini më shumë kujdes dhe të përgatiteni për të, është për Librin e Allahut. Betohem për Allahun, që unë di për vdekja. Para jush kanë vdekur shumë njerëz, gjithashtu çdo ajet të Kuranit, se në ç’kohë dhe për çfarë është zbritur. fundi i botës do t’ju përzërë edhe ju. Bëjeni sa më të lehtë Sepse Zoti im më ka dhuruar një zemër që arsyeton dhe përgjegjësinë tuaj, që të arrini te qëllimi. Sepse çdo njeri një gjuhë që bën shumë pyetje (kërkon, hulumton shumë).” është duke pritur fundin (vdekjen) e vet. O robër të Allahut! Ky transmetim gjendet në shumë burime, me fjalë të ndry- Frikësojuni Atij për komunitetin dhe qytetin tuaj. Ta dini se shme dhe me kuptim të njëjtë. do të përgjigjeni madje edhe për truallin dhe bagëtitë që Aq të afërta i kishte lidhjet me Kuranin, saqë në vitin e zotëroni. Bindjuni Allahut dhe ruhuni që të mos e kundër- 9-të Hixhri (631), u ngarkua me detyrën që të arrinte në shtoni Atë. Kur të shihni ndonjë gjë të mirë, merreni atë; Mina Ebu Bekirin, i cili ishte emëruar si udhëheqësi i haxhit dhe kur të shihni ndonjë gjë të keqe, qëndroni larg saj. dhe të lexonte shtatë ajetet e para të suretu-Teube, që sapo Kujtoni kohërat kur kishit frikë se mos ju merrnin njerëzit kishte zbritur. Që nga ai moment, po komunikohej se mys- e ju kthenin në robër, ndërkohë që ju ishit pak në numër limanët nuk mund të qëndronin bashkë me politeistët në dhe konsideroheshit të dobët.” haxh. Madje urdhërohej që të mos rrotullohej (të mos bënte Në këtë ligjëratë nuk ka asnjë fjali të zbukuruar e të nga- tauaf) askush rreth Qabes, duke qenë lakuriq; të gjitha këto tërruar dhe asnjë fjalë që kuptohet me vështirësi. Në fjalinë iu lanë si detyrë Aliut, radijallahu anhu, që t’i përcillte nga e fundit ai i referohet ajetit 26-të të suretu’l-Enfal. Pikëpamja Profeti, salallahu alejhi ue selem. e Aliut, radijallahu anhu, ndaj Kuranit ishte e thjeshtë, e Mosardhja e tij në kalifat pas vdekjes së Profetit, salallahu dëlirë dhe e kthjellët. Me të vërtetë, gjuha e tij kuptohej alejhi ue selem, nuk ndodhi aspak ngaqë kishte problem me nga të gjithë dhe realizimi i premtimit të dhënë kuptohej aftësinë e tij Kuranore, por ka mundësi që Allahu ta ketë lehtë nga fjalët e tij. Ai zgjidhte komplikimin mendor që fshehur atë për në ditë të vështira. Në ditët më të mira, kur depërtonte drejtpërdrejt në zemër dhe kishte një filozo- po zgjaste mbrojtja dhe zhvillimi i shtetit islam, për shkak fi që miratonte çdo gjë që pajtohet me mendjet dhe me

ETIKA 20 të situatës së Ebu Bekirit në aspektin e moshës, afërsisë, për çdo ajet të Kuranit, se në ç’kohë dhe për çfarë është aftësisë, respektit, prejardhjes së tij nga Kurejshët dhe daljes zbritur. Sepse Zoti im më ka dhuruar një zemër që arsye- kundër tyre, Aliu, radijallahu anhu, u tërhoq nga kandidati ton dhe një gjuhë që bën shumë pyetje (kërkon, hulumton kryesor për kalif. Edhe zgjedhja e Umerit, radijallahu anhu, shumë).” Ky transmetim gjendet në shumë burime, me fjalë si kalif mund të komentohet pak a shumë si vazhdimi i kë- të ndryshme dhe me kuptim të njëjtë. saj. Aliu, radijallahu anhu, i kishte ndihmuar që të dy në një Ata që pohojnë se ai ka qenë njëri prej atyre që kanë farë mënyre. Madje, Aliu ishte ai që propozoi që dita kur grumbulluar kopjet e Kuranit, janë unanimë se tregon edhe emigroi Umeri, radijallahu anhu, të bëhej fillimi i historisë për ruajtjen e fjalës “xhem” - grumbulloj, mbledh. Është e dhe i kalendarit të myslimanëve. natyrshme që ai të ketë përgatitur një Mus’haf personal. Ekzistojnë shumë tregime të ekzagjeruara rreth Aliut, Ngaqë nuk ishte i shtypur dhe i botuar, ai e kishte mësuar radijallahu anhu,veçanërisht në literaturën Shi’ite. Madje, përmendsh dhe i lexonte për vete ajetet sipas radhës së sipas tyre, ai kishte virtyte që do ta kishin zili edhe profetët. tyre të shpalljes. Edhe në kulturën islame, ekziston edhe një rrëfim nga go- Aliu, radijallahu anhu, ishte i preokupuar ta ndjente dhe jëdhënat e njerëzve. Prapëseprapë, ai mbetet njeri i madh, përvetësonte Kuranin brenda një mesazhi hyjnor, përtej edhe po të mos ekzistonin këto ekzagjerime. Shumica e harxhimit të përpjekjeve mendore e logjike rreth tekstit të dijetarëve Sunni bëjnë të ditur se ai ishte sahabi më i nde- tij dhe ta kthente atë në një tekst të gjallë, jetik. Për këtë ruar, nga aspekti i dijes. Omer Nasuhi Bilmen mendon se arsye, në Musnedin dhe në Nehxhul Belaga të Ibn-i Hambelit, Aliu, radijallahu anhu, është më i afti nga të gjithë sahabët shprehje të tilla si: “të pasosh Librin e Allahut, të familja- dhe kalifët për të dhënë gjykime rizohesh me Kuranin” etj. tregojnë të sakta. Edhe Aisheja, radijallahu për këtë fragment. anha, e cila e kundërshtoi atë, ia ka- Më shumë të dhëna ekzistojnë loi atij stafetën. Kur e pyeti dikush për Aliun, radijallahu anhu, nga për fshirjen e mestit mbi mest, ajo aspekti i transmetimit të komenti- iu përgjigj: “Për këtë pyet Aliun. Ai meve kuranore. Ai ka transmetuar ka udhëtuar shumë me të Dërgua- rreth 700 komentime. Shumica e rin e Allahut.” Kjo tregon se ai ka tyre janë rreth “esbab-i nuzul”, shka- qenë bashkë me të më shumë se kut të shpalljes së ajeteve. Në këtë çdokush dhe ka qenë dëshmitari periudhë kalifët ishin të qetë. Largi- më i besueshëm për transferimin e mi i tyre prej komentimit nuk ishte Kuranit në jetën e tij. Fjalën e Pro- për shkak se ishte e rrezikshme të fetit, salallahu alejhi ue selem: “Unë flisje në emër të Allahut. Gjenerata jam qyteti i dijes, ndërsa Aliu është e parë e myslimanëve ishte prezent dera” e pohojnë shpesh shumë di- bashkë me Profetin, salallahu alejhi jetarë Shi’i dhe Sunni. ue selem, gjatë procesit të shpalljes Megjithatë, të veprosh me logjikë dhe nuk ishte përballur me proble- dhe maturi, bën të nevojshme mos- me në aspektin e kuptimit të drejtë diskutimin me një injorancë që lëndon zemrën e tij. Një apo të gabuar të ajeteve. dashuri e artikuluar në këtë mënyrë, bëhet shkak për një Ndërsa tani, ne kemi një përpjekje për të kuptuar dhe strukturë patologjike mendore dhe kulturore, e cila shtrihet komentuar teknikisht ajetet. Por vallë, si duhet t’i kuptojmë deri në një botkuptim të imazhit të Aliut pa Zot dhe pa Pro- ajetet në ditët tona? Problemi i pasardhësve të sahabëve fet. Xhunejd-i Bagdadi (v. 297/909), ka thënë se ai kishte një ishte se, po të ishte Profeti, salallahu alejhi ue selem, si do dije të mistershme ose të fshehtë, por për shkak të viteve t’i vinte në jetë ajetet e Kuranit. Ata e shihnin me sytë e të luftës, të cilave nuk u shpëtoi dot, nuk gjeti mundësinë tyre se si i vinte në jetë ai ajetet, duke pasur një shembull të shpjegonte. Deri më sot, të gjitha këto pretendime nuk të gjallë. Ishin të prirur të besonin dhe të kryenin atë që janë vërtetuar ende. Madje, përdorimi i Aliut, radijallahu ishte e nevojshme, më tepër se sa të kuptonin. Shpallja anhu, për praktikat e gabuara të disa tarikateve është i nuk ishte si një dije nën urdhrat e një të pashpirti, i cili papranueshëm. Faktikisht, konceptimi i “dijes së fshehtë” ngarendet nga libri në libër, nga simpoziumet në panele mendohet se i përket periudhës pas sahabëve. dhe nga bisedat në përcjelljen e tyre në tezat akademike. Në të vërtetë, ai kishte thënë: “Dijeni se unë nuk jam një Ai që e dëgjon shpalljen, i beson asaj dhe e përjeton atë profet dhe as që më vjen ndonjë shpallje; por unë, me aq sa me bindje, pa menduar se sa do t’i kushtojë. kam fuqi, veproj vetëm me Librin e Allahut dhe me sunetin Gjithashtu, edhe Ibn Mes’udi thotë: “Ne e mësonim Ku- e të Dërguarit të Tij.” Një pjesë e madhe e dijetarëve janë ranin përmendsh dhjetë e nga dhjetë ajete. Nëse nuk i të mendimit se është i pabazuar pretendimi se shumica e përvetësonim këto dhjetë ajete, si nga aspekti teorik ashtu shkencave i atribuohen Aliut, radijallahu anhu. edhe nga ai praktik, atëherë nuk vazhdonim të mësonim Nuk ka asnjë fije dyshimi në lidhje me diturinë që Aliu, ajete të tjera.” radijallahu anhu, kishte ndaj Kuranit. Ai ka thënë: “Më pyesni mua për Librin e Allahut. Betohem për Allahun, që unë di

21 ETIKA e diasporësArvanitët mesjetare Prof. dr. Selman Sheme

Shqiptarët e diasporës emërtohet kështu edhe sot e kësaj dite), për shumicën mesjetare e quajnë veten jo dërmuese të autorëve shpjegohet me gjuhën shqipe shqiptarë, si ata të trojeve et- “plakë “, e plakur e vjetër. E argumentojnë kështu, edhe nike, por arbërorë, kurse nga sepse ky vend është konsideruar lagjja më plakë, më e grekët thirren arvanitë, ndryshe vjetër, madje deri pas revolucionit të vitit 1821, shumë nga shqiptarët e Shqipërisë, të banorë të këtij qyteti e thërrisnin këtë lagje Athinë e cilët i quajnë alvanos, alvani (al- vjetër. vanoi). Koha kur ata janë larguar Në këta shekuj, shqiptarët i gjejmë të shpërngulur prej atdheut të tyre historik dhe janë vendosur në Greqi vazhdon të dhe të vendosur edhe në territore të tjera. Të tillë janë trajtohet në historigrafi. Shumë -stu ishujt e Egjeut, rreth Halkidhës, në tërë territorin e ishu- diues mendojnë se zbritjet e para të llit Eubea, në Cikladet, në ishujt Andros, Hidra, Specia, popullsisë shqiptare në Greqi janë ato Poros, Salamina, Samos, Prava etj. të shek. VI-VII, kur sllavët filluan dyndjet Valët e kolonizimit shqiptar në periudhën e mesje- e tyre drejt jugut. Në këto rrethana, të tës përfshinë edhe territoret e Greqisë Verilindore. Në trysnuar nga sllavët edhe shqiptarët zbri- shek. XIX, në këto zona gjendet e vendosur një masë e tën në territoret jugore të Heladës. madhe emigrantësh shqiptarë, të ardhur nga Shqipë- Megjithatë, të gjithë historianët janë të ria, Epiri etj. Në terrenet e shenjta të malit Agjio Orosit, mendimit se mërgimet masive kanë ndodhur ku gjenden manastiret e famshme mesjetare, një pje- gjatë pushtimit të Shqipërisë nga Stefan Du- së e madhe e tyre kanë qenë manastire shqiptare. Kjo shani, në çerekun e dytë të shek. XIV. Me gjithë dëshmon se në zonën e Halqidhisë ka pasur një numër qëndresën aktive, masa të mëdha shqiptarësh u fshatrash me popullsi shqiptare. detyruan të largoheshin dhe të vendoseshin së Këto territore mbajnë në gjirin e tyre edhe mjaft bashku me familjet e tyre në Despotatin e Moresë monumente me vlera të pallogaritshme për kulturën (Peloponezit) dhe vise të tjera greke. Në vitin 1405, shqiptare në përgjithësi dhe për artet figurative në ve- dokumentet arkivore dëshmojnë një zbritje masi- çanti. Në manastirin e Lavrës së Madhe, manastiri krye- ve shqiptarësh prej 10.000 vetësh me familje, gra, sor i këtyre vendeve të shpallura të shenjta, gjendet fëmijë e pasuri në zonën e Korintit. varri i njërit prej gjigantëve të muzikës së Bizantit, emri Zhvendosja e popullsisë shqiptare nëpër trojet dhe i Jan Kukuzelit, reformatori që bëri epokë në këto fu- hapësirat e Peloponezit janë vërejtur gjatë gjithë pe- sha. Në po këtë manastir dhe në mjaft të tjerë gjenden riudhës së shek XIV-XV. Sidomos gjatë sundimit oto- ikonat dhe afresket e kompozuara nga piktori i madh man, në territoret e Peloponezit zbret një valë tjetër e shqiptar Zografo dhe bijtë e tij. Në kupolën qendrore madhe emigrantësh shqiptarë nga rrethet e Prevezës, të Lavrës, me dorën e tij Zografoja, ky talent i papër- të Dibrës dhe nga zona e Myzeqesë. sëritshëm i artit figurativ bizantin, ka lënë shënimin: “... tabloja është realizuar në kujtim të qytetit nga vij – Kor- Veç territoreve të Peloponezit, zona të tjera që tër- çës”. hoqën një masë të madhe kolonësh shqiptarë në këta shekuj, ishin edhe territoret e Atikës (krahina dhe fshat- Në dy shekujt e fundit një masë prej 14.000 banorësh rat rreth Athinës) dhe të Beotisë. Lidhur me popullsi- (kolonë shqiptarë) u vendosën në fshatrat pranë Alek- në shqiptare të Athinës, konsulli francez F. Pukëvili, sandropullit dhe Ksanthit në kufi me Turqinë. Në këtë shkruan: “Në Athinë banojnë 4000 arvanitë, grekë 3000 periudhë janë vendosur në fshatin Qytezë (Ibrik Tepe) dhe turq 3000 të tjerë”. Vetë emri i lagjes “Plakë” (e cila edhe familjarët dhe të afërmit e Fan Nolit.

ETIKA 22 Sundimi turk në Shqipëri, Greqi dhe në gjithë Ball- ndur deri në fund...” kanin shkaktoi një emigracion masiv të banorëve të Një ndër studiuesit dhe historianët grekë më të njo- këtyre viseve në pjesën jugore të Italisë. Grupe të tëra hur të shek. XIX, Furiqi, duke iu referuar vendit të tij, luftëtarësh antiosmanë, prijës dhe ushtarë të thjesh- thotë: “Asnjë përfundim nuk mund të arrihet për he- të arvanitas, me familjet dhe fëmijët e tyre, largohen lenizimin mesjetar, në qoftë se nuk studiohet me vë- përtej detit, në Itali, pa e ditur se ky vend do të bëhej mendje dhe me hollësi ajo që ka të bëjë me popujt atdheu i tyre i dytë. Nga mesi i shek. XV (viti 1448) deri fqinjë dhe veçanërisht me popullsinë shqiptare, me të në fillim të shek XIX (1825), historianët llogarisin shtatë cilën populli grek jetoi pranë shekuj të tërë, luftoi bash- shpërngulje kryesore të arvanitasve. Shpërngulja masi- kë me të, u pushtua dhe u çlirua bashkë me të, rron ve e popullsisë arvanitase, që ndoshta llogaritet si ndër pranë me të dhe do të jetojë pranë me të.” më të mëdhatë në territoret e Italisë së Jugut, është shpërngulja e katërt, e njohur me emrin e Moresë dhe Disa nga figurat qendrore të revolucionit grek qenë të Koronit. Të ikurit prej këtyre trevave u vendosën në arvanitas. Ai që drejtoi, organizoi dhe bashkërendoi for- Bazilikatë, Shën Konstandin, Shën Pal në Pulje, në Sicili cat kryengritëse në vatrat dhe përleshjet më të mëdha etj. e më të rëndësishme të kësaj epopeje, ishte arvaniti Teodor Kollokotroni. Ai i ka quajtur shqiptarët orto- Emigrimi dhe vendosja e popullsisë arvanite në te- doksë apo myslimanë përkrah tij në frontet e luftës rritoret e Italisë së Jugut ishte në rrethana më të favor- “vëllezërit e mi të një gjaku.” Teodor Kollokotroni e shme, mbasi ajo gjente në këto anë bashkatdhetarë të kishte origjinën nga lagjja “Mëhallë” e Delvinës, e tyre të ardhur aty më parë, që kishin krijuar kolonitë cila tanimë është zhdukur. arbëreshe. Studimet gjenetike e shkencore në tërësi, dëshmojnë se pjesën më të madhe të emigracionit Një figurë tjetër e shquar e revolucionit grek shqiptar në Italinë e Jugut e kanë dhënë hapësirat për pavarësi ishte arvanitja Laskarina Bubuli- shqiptare nga Vlora në Prevezë, kështu që mund të na (1771-1825). Së bashku me Kollokotronin, thuhet se arvanitët dhe epirotët që emiguan në Itali, kryekomandantin e forcave kryengritëse, Bu- gjetën në kolonitë arbëreshe bashkëkrahinarët, në bulina përshkoi tërë Peloponezin, duke luf- mos bashkëfshatarët e tyre. tuar përkrah tij në tërë betejat e mëdha që u zhvilluan në këto anë. Figura të ndritura të Arvanitët përreth një shekulli, kishin themeluar në revolucionit ishin dhe heroi i Mesollongjit, Greqi vendbanimet e tyre, kishin gjallëruar jetën, ki- shqiptari nga Suli, Marko Boçari, dhe luf- shin lindur dhe kishin varrosur të parët e tyre. Të gjitha tëtari arvanit i Peloponezit Ali Farmaqi. këto kujtime ata i morën me vete përtej detit, siç e Në revolucionin grek për pavarësi dëshmojnë vargjet e këngës më të njohur arbëreshe protagonistë kanë qenë edhe shqip- “O e bukura More”: tarët nga krahinat jugore, lindore, O e bukura More, perëndimore dhe deri veriore të Që kur të lash, Shqipërisë. Në dokumentet histo- Më nuk të pash. rike të kohës, në betejën e Me- Atje kam u zotin tatë, sollongjit, që u bë simbol i qën- Atje kam u nënën time, dresës dhe i revolucionit grek, Atje kam u tim vëlla. evidentohet një numër i madh luftëtarësh shqiptarë nga të Gjatë shek. XVII-XVIII, arvanitët e dy krahinave të gjitha anët e Shqipërisë, duke Moresë, Bardhunitët e Lakonisë dhe Lalët e Elidës u filluar nga Çamëria e deri në islamizuan. Megjithatë, ata, së bashku me arvanitët e Shkodër e Korçë. krishterë dhe me fqinjët grekë, morën pjesë në lëviz- jet çlirimtare antiosmane dhe dhanë një kontribut të Por, me gjithë kontributin madh në fitoren e revolucionit grek për pavarësi. “Kon- e madh që ata dhanë në tributi që dhanë arvanitët në këtë epokë, – shkruan fitoren e revolucionit, pas Dh. Grillo, autor i monografisë Arvanitët dhe shqiptarët krijimit të shtetit grek, qar- në luftën çlirimtare të popullit grek, – pa dyshim është i qet qeveritare të Athinës përmasave të veçanta. Kjo sa për pjesëmarrjen e tyre nuk u njohën arvanitasve masive në betejat e ashpra, komandantët dhe udhë- të drejtat që u takonin. heqësit popullorë aktivë, sakrificat e pashembullta në Ndaj arvanitasve mys- beteja, ku vareshin fatet e popullit dhe të revolucionit limanë u ndoq politika dhe, mbi të gjitha, besnikëria e dhënë ndaj idealit të e shtrëngimit të tyre të lirisë, së cilës ata i qëndruan legjendarë dhe të palëku-

23 ETIKA shpërnguleshin nga te- Fshatrat e arvanitëve, jo vetëm që mbulojnë zona të rritori grek dhe të emig- tëra, por ato vijnë deri në dyert e qytetit të Athinës dhe ronin në Turqi, ndërsa e rrethojnë atë nga të gjitha anët. Edhe pjesët periferi- ndaj arvanitasve të krish- ke të qytetit, që janë lagje të tij, dikur kanë qenë fshatra terë politika e helenizimit arvanite. Kështu lagjja “Varri”, deri në vitin 1965 ka qenë të tyre të plotë. Përçmimi fshat arvanit me të njëjtin emër; po kështu edhe lagjet dhe presionet për të pen- “Qifisja”, “Menidhi”, “Kamateruja”, “Dafini” etj. Edhe lagjja guar kultivimin dhe më- më e njohur dhe më e vjetër, rrëzë Akropolit, që thirret simin e gjuhës së të parë- lagjja “Plakë”, ka qenë e banuar nga arvanitët. Studiuesi ve, mungesa e literaturës A. Kolias na bën të njohur për të: “Arvanitët e parë që në gjuhën amtare, trysnia lanë traditat e tyre të vjetra dhe iu nënshtruan ndry- e vazhdueshme e kulturës shimit të karakterit, tipareve të tyre, janë arvanitët e greke dhe presionet për të Atikës dhe Akaisë”. Por megjithatë, mbeti deri para pak mohuar të vërtetat historike vitesh kujtimi i vajzave të ashpra, të bukura dhe krena- për origjinën dhe gjuhën e re të lagjes shqiptare “Plakë”. Kjo lagje e shumëkënduar tyre, janë faktor që ndihmojnë e Akropolit, ishte deri para pak vitesh një lagje thjesht procesin e asimilimit gjuhësor arvanite. Nga plakjotët e vjetër arvanitë, pak pasardhës dhe kulturor në tërësi të arvani- të tyre jetojnë edhe sot atje. tëve. Këtij procesi i shërben edhe Mosasimilimin e arvanitëve do ta shohim tek “plak- ndryshimi i emrave të fshatrave. jotët” dhe “plakjotat” shqiptare të famshme, të cilave u Me gjithë vështirësitë dhe duku- kënduan jo vetëm për bukurinë, por edhe për krena- ritë erozive të asimilimit, arvanitët rinë e tyre. Ishte një ishull i vogël brenda një pellgu të kanë mundur ta ruajnë gjuhën am- huaj për 150 vjet. Tregtarët e të gjitha llojeve zaptuan tare dhe kul- edhe lagjen “Plakë” dhe ësh- turën e tyre të e sigurt se do të rrënonin të veçantë. Ata edhe vetë Akropolinë që të sot formojnë ndërtonin hotele tregtare e një pakicë etni- turistike. ke, që i ka ruajtur Me gjithë pengesat që u Meqenëse në Greqi nuk ësh- të gjitha elemen- janë krijuar, arvanitët bëjnë të bërë regjistrimi i popullsisë tet e kulturës së vet. arvanite, numri i saktë i tyre Këtë kategorizim të përpjekje për të ruajtur dhe sot nuk dihet. Sipas gjeogra- arvanitëve të Greqi- fit amerikan ISF Kromos, në së e ka njohur publi- kultivuar gjuhën dhe traditat vitin 1994 numri i popullsisë kisht GMHMR (Greek arvanite në Greqi arrinte në Monitor of Human and e tyre etnokulturore. 1.600.000 banorë. Këtë shifër Minority Rights), i cili, në e pranon edhe shkrimtari ar- një trajtesë të botuar në vanit G. Gerou. dhjetor 1995, ka kërkuar që atyre t’u njihen të drejtat Me gjithë pengesat që u e shpallura nga “Karta Europiane për Gjuhët Rajonale janë krijuar, arvanitët bëjnë përpjekje për të ruajtur ose Minoritare. dhe kultivuar gjuhën dhe traditat e tyre etnokulturore. Ata kanë formuar disa shoqata kulturore si “Arvanikos Sipas të dhënave të studiuesit arbresh Antonio Bellu- Sindesmos Ellados”, e cila boton kohë pas kohe revis- shi (viti 1994), del se në Greqi ka 645 fshatra arvanite të tën “Besa”; shoqatat “Kentro Arvanitikos Politisman” shpërndara si vijon. Në Greqinë kontinentale 177 fshat- dhe “Arvanitikos Sillogos Ano Losion”. Gjithashtu, janë ra, të cilat ndodhen në Atikë (85 fshatra) dhe Beoti (92 bërë disa festivale folklorike. fshatra); në Peloponez 360 fshatra, të shpërndarë në këto rrethina, në Korint (107 fshatra), në Lakoni-Arkadi Por këto manifestime etno-kulturore nuk e përba- (34 fshatra), në Akajë (47 fshatra), në Elidi (13 fshatra), llojnë dot presionin e administratës greke. Mbijetesa në Meseni (70 fshatra), në Argolidë–Naupl (82 fshatra) e këtyre pakicave, të cilat nuk kanë synime politike, etj. Ndër ishujt e Egjeut vendin e parë e zë Eubeja (89 nacionaliste, nuk është vetëm në interes të arvanitëve, fshatra), Androsi (14 fshatra), kurse ishujt Hidra, Specia, por edhe të larmisë kulturore, që është një dëshmi e Paros, Egjinë dhe Salaminë banoheshin krejtësisht nga historisë së lashtë të Ballkanit. arvanitët.

ETIKA 24 M. Sami Ramazanogllu jeti që kaA zbritur i fundit

llahu Teala thotë: “Ruajuni asaj Dite që do të ktheheni te Alla- hu, kur çdokujt do t’i jepet ajo që ka fituar dhe llem, pejgamberi i fundit (vula e pejgamberëve), askujt nuk do t’i bëhet padrejtësi.” (el-Bakara, edhe librin që ia zbriti atij, Allahu e ka bërë librin e 281.) fundit. Po ashtu, te i Nderuari ynë, sallallahu alejhi ve sellem, ka përmbledhur moralin e të gjithë Ibn Abbasi, radijallahu anhu, transmeton: “Ky pejgamberëve. është ajeti që ka zbritur i fundit. I Nderuari ynë, sallallahu alejhi ve sellem, ka ndërruar jetë 7, 9, O Mysliman! Dije mirë, se të shprehurit në lidhje 21 ose 81 ditë pasi ka zbritur ky ajet. Xhebraili i ka me njeriun dhe përmbledhja e të gjithë librave që kanë zbritur, kanë dy kuptime: thënë të Nderuarit tonë (s.a.s.): Këtë ajet vendose pas ajetit të 280 të sures el-Bakara. Ky ajet është I pari: shpëtimi i njeriut nga gradat e ulëta, vendosur ndërmjet ajetit të borxhit dhe ajetit të I dyti: arritja e shpëtimit me grada të larta. kamatës. Kështu, largimi nga kamata u katego- Shpëtimi i njeriut është dalja e tij nga gradat rizua edhe më shumë.” e ulëta. Këto janë shtatë: kufri, shirku, injoranca, Transmetohet se i Dërguari i Allahut, sallallahu mëkati, morali i keq, perdet e cilësive dhe perdja alejhi ve sellem, ka lindur ditën e hënë, është dër- e vetes. guar pejgamber ditën e hënë, ka hyrë në Medinë Ndërsa arritja e shpëtimit është lartësimi i tij ditën e hënë dhe ka ndërruar jetë ditën e hënë. drejt gradave të larta. Këto grada të larta janë tetë: Tetëmbëdhjetë ditë ka qëndruar i shtrirë në shtrat njohja e Allahut, njësimi i Tij, dija, bindja, morali i si i sëmurë. Sahabët e vizitonin atë vazhdimisht. bukur, kënaqësia e Allahut, largimi nga egoizmi Fjala e fundit që ka thënë i Nderuari ynë, sallallahu dhe nënshtrimi ndaj Allahut. alejhi ve sellem, është: Ja këto, shkurtimisht tregojnë: “Kini kujdes namazin dhe silluni mirë me shërbë- torët tuaj! Kini kujdes namazin! Ne kemi ardhur nga Fjala “mbrohuni” është një fjalë që përmbledh Allahu dhe tani po shkojmë te Ai.” çdo gjë në lidhje me përpjekjen njerëzore, sepse devotshmëri do të thotë që të largohesh nga çdo Allahu i Madhëruar ka thënë: gjë që të largon nga Allahu Teala dhe të bësh çdo “Ne nuk të kemi dërguar ty (o Muhamed), veç- gjë që të afron te Ai. Argument për këtë është se si mëshirë për botët.” (el-Enbija, 107.) kjo fjalë e të Nderuarit tonë, sallallahu alejhi ve Duhet ta dimë mirë se Allahu i Madhëruar, në sellem: ajetin që ka zbritur të fundit, ka përmbledhur atë “Esenca e devotshmërisë është fjala e Allahut që ka zbritur në Kuran dhe këtë ajet e ka bërë për- Teala: “Me të vërtetë Allahu urdhëron për drej- fundues të shpalljes dhe të zbritjes. Kështu, librat tësi dhe mirësi.” që ua pati zbritur pejgamberëve të mëparshëm, Sipas këtij koncepti, të largohesh nga gradat e i ka përmbledhur në Kuran. ulëta dhe të lartësohesh në gradat të larta, hyn Siç është i Nderuari ynë, sallallahu alejhi ve se- brenda fjalës “devotshmëri”.

25 ETIKA Jo çdokush që hyn në burg është i burgosur Mustafa Erish

ehb b. Munebih ka qenë një evlija nga tri zakone janë: Jemeni. U përkiste dijetarëve të mëdhenj të brezit të tabiinëve dhe kreu detyrën e kadiut 1- Dashuria për këtë botë, në Sana. Lindi në Sana në vitin 645 dhe vdiq në 2- Miqësia me shejtanin, vitin 741. 3- Shtypja e myslimanëve.” Ky evlia lexonte shumë libra, si dhe studionte historinë e popujve dhe pejgamberëve të më- Në lidhje me këtë çështje edhe Ismail Haki parshëm, aq sa u dallua si personi më i informuar Bursevi ka thënë: në lidhje me këto tema. Kjo është edhe arsyeja përse në veprat burimore citohen shpesh herë “Dhe faraoni e dinte shumë mirë se Musai qe fjalët dhe këshillat e këtij personaliteti. dërguar si profet. Ishte dashuria e tij për këtë botë dhe pasioni i tij për dyfytyrësi, që e kishin kapluar Në tefsirin Ruhul Bejan citohen shumë fjalë dhe të tërin, që ai të mos vepronte në përputhje me këshilla të përcjella nga ky personalitet. Disa prej atë që dinte. Dituria nuk i vlente për asgjë.” këshillave dhe fjalëve të urta të këtij personaliteti, që do të bëhen mësim për ne, janë edhe këto të Po kështu edhe shejtani e dinte si qëndronte e mëposhtmet: vërteta me profetin Adem.

“Një dijetar hebre pati mbledhur shtatëdhje- Hebrenjtë e dinin shumë mirë se do të vinte të sëndukë me libra diturie. Secili prej tyre ishte profeti i fundit dhe i njihnin shenjat e tij të pro- shtatëdhjetë arshun i lartë.” fetësisë, në sajë të Tevratit.

Ja se çfarë u shpalli Allahu i Lartësuar pejgambe- Vetëm dituria nuk i bëri të lumtur dhe nuk i rëve të asaj kohe, në lidhje me atë person: shpëtoi ata.

“Për sa kohë të kesh këto tri zakone të mbrapshta, Në qoftë se ata do t'i dorëzoheshin të vërtetës nuk do të bëjë dobi dituria jote, edhe sikur t’i vend- që njihnin dhe nuk do të binin brenda dashurisë osësh palë mbi njëra-tjetrën librat e diturisë. Këto së egos, si dhe të vepronin sipas këshillave që

ETIKA 26 dëgjonin, do të kishin shpëtuar. Thonë se jo çdokush që hyn në burg është i bur- gosur, përkundrazi ka nga ata që hyjnë në burg Ja se si e shpreh hazreti Mevlana në veprën e për të nxjerrë prej aty të burgosur e penduar dhe tij Mesnevi, situatën e njerëzve që dashurohen për të shpëtuar skllevërit e gjynahut. me veten dhe egon e tyre dhe nuk ua vënë veshin këshillave: Ja pra, profetët dhe evlijatë që i pasojnë ata, kanë ardhur në universin e ekzistencës, vetëm që Qindra herë të përpiqet dhe të lodhet ligjëruesi, të shpëtojnë shpirtrat e robëruar brenda burgut Dëgjuesi duhet të ketë vesh për të dëgjuar dhe të kësaj bote. për të pranuar. Ashtu siç ndodh me një të burgosur që duhet Mundohesh me qindra mënyra të këshillosh të t'i bindet atij që hyn në burg për ta shpëtuar atë tjerët sadopak, ashtu edhe ata që ndjekin rrugën e profetëve dhe trashëgimtarëve të tyre shpirtërorë dalin jashtë Por fjala jote nuk u shkon në vesh. burgut të kësaj bote dhe shpëtojnë prej saj.

Njeriu këmbëngulës që Kur e pyetën Vehbin se nuk pranon të dëgjojë, cili person është më lart se tjetri kur të dy kryejnë Qindra njerëz që i flasin, i “Kjo botë është plaçkë lufte shumë adhurime fetare, ai lë pa gojë. u përgjigj: për të zgjuarit, përhumbje A mund të ketë më këshi- - Më lart mes tyre është llues të mirë dhe fjalëmbël (gaflet) dhe mashtrim për personi që i shërben më sesa profetët, injorantët. Profetët dhe evliatë shumë njerëzve, që ur- dhëron më shumë për mirë Saqë fjala e tyre ndikonte jetuan në këtë botë, dhe ndalon më shumë nga edhe mbi gurin? por nuk u dhanë pas saj, e keqja. Guri dhe mali i dëgjuan Një këshillë tjetër e tij e fjalët e tyre dhe mbetën të as nuk u mashtruan pas vlefshme është edhe kjo: mahnitur, bukurive të saj kalimtare.” “Shejtani mund t'i bëjë ba- Por njeriu fatkeq as këtë llë qindra mijëra injorantë- nuk e arriti. ve dhe të triumfojë mbi ta duke i çuar në drejtimin që Zemrat që zhyten në da- ai dëshiron. Vetëm me një shurinë për veten, të ditur nuk mund ta bëjë këtë gjë. Para dijetarit, shejtani është i pafuqishëm, sepse e ka të vështirë Merituan të quhen edhe “më të forta se gurët.” ta mashtrojë atë dhe ta çojë nga dëshiron.” (Bakara, 2/74.) Zoti na ndihmoftë të mos kryejmë punë të Vehb bin Munebih shpjegon se, po të përmbli- mbrapshta, të burgosemi në burgun kësaj bote, dhet shkurtimisht ajo që ka mësuar nga librat që të mos biem në kurthin e shejtanit të mallkuar ka lexuar, konsiston në këto gjëra: që u thye para egos së tij. “Kjo botë është plaçkë lufte për të zgjuarit, për- Na bëftë të mundur të ndjekim gjurmët e pro- humbje (gaflet) dhe mashtrim për injorantët. Pro- fetit dhe trashëgimtarëve të tij shpirtërorë dhe të fetët dhe evlijatë jetuan në këtë botë, por nuk u përfitojmë nga këshillat e tyre sa më shumë. dhanë pas saj, as nuk u mashtruan pas bukurive të saj kalimtare.” Amin!

27 ETIKA ETIKA 28 XHAMIA E PEQINIT, 1925 XHAMIA E PEQINIT, FOTOJA E MUAJIT

29 ETIKA Djelmoshat që i besuan

Razije Tekgyl jelmoshatAllahut që sfiduan kohën, duke u rebe- e plotë të tyre nga idhujtaria politeiste dhe çdo luar kundër paganizmit, shkatërrues të vle- gjë që ka lidhje me të. rave hyjnore, njihen në terminologjinë fetare si “Ashabul-Kehf”. Në Kuranin e shenjtë, ata për- Të sfidosh realitetin, në një kohë kur idhujtaria shkruhen me nderime dhe kosiderata të larta “Ata mbisundon çdo pjesë të shoqërisë, duke u ndjekur ishin djelmosha që besonin në Zotin e tyre dhe dhe mbrojtur me një fanatizëm të verbëruar nga Ne i forcuam në rrugën e drejtë.” Përsa i përket çdo anëtar i saj... numrit, kohës dhe vendit ku kanë jetuar, ekzistoj- në pikëpamje të ndryshme. Qëllimi i tregimit nuk Kurani, i cili ka zbritur për të ndarë të vërtetën është dhënia e informacionit historik, por paraqitja nga gënjeshtra, përmend me detaje personalitete e qëndrimit fisnik dhe të palëkundur që mbajtën shembullore, si Ibrahimi (a.s.), me qëndrimin kre- këta djelmosha përballë presionit të fortë të gjithë nar përballë mbretit mizor apo si Jusufi (a.s.), i cili shoqërisë politeiste. Një reagim i tillë plot krenari triumfoi me dinjitet mbi tundimin e imoralitetit. mund të burojë vetëm nga një iman i sinqertë e i Jeta kuptimplote e këtyre djemve guximtarë, rrënjosur thellë në zemër. Një zemër e nënshtruar të cilët nuk ishin pejgamberë, është mësim dhe plotësisht ndaj Allahut qëndron e palëkundur për- ballë çdo lloj vështirësie apo joshjeje tokësore e udhërrëfyes i çmueshëm për të gjithë brezat pa- të përkohshme. Pyetjes së mbretit të asaj kohe sardhës në çdo periudhë historike. Jeta e tyre ësh- Dakjanusit: “Kush është Zoti juaj?”, këta djelmo- të më tepër se një pishtar që ndriçon ambientin sha besimplotë iu përgjigjën në mënyrë të prerë përreth. Ata u përpoqën me ç’mundën për të dhe të sigurt: “Zoti ynë është Zoti i qiejve dhe i përhapur dritën jetëdhënëse të tevhidit. Kjo për- Tokës.” Në këtë mënyrë shprehën bindshëm dhe pjekje e tyre është shumë domethënëse për ata qartë identitetin e tyre, duke shpallur distancimin që mendojnë për botën tjetër, siç mendojnë për jetën tokësore.

ETIKA 30 Dihet tashmë se si e harxhojnë të rinjtë periu- rinj, që nuk janë pajisur me dije dhe nuk veproj- dhën më të bukur dhe aktive të jetës së tyre dhe në sipas arsyes së shëndoshë, janë si Donkishoti, nën udhëheqjen e kujt prijësi e kanë dorëzuar aventurierë, ëndërrimtarë të ekzaltuar që nuk i jetën. Sot gjendemi përballë një turme të rinjsh njohin ligjësitë e vërteta të jetës, duke këmbë- melankolikë që nuk njeh historinë, kulturën dhe ngulur në veprime që bien ndesh me logjikën më vlerat njerëzore, madje i mohon me forcë këto të thjeshtë. Kësaj rinie pasive dhe të përhumbur i vlera. Ky grup të rinjsh, me kalimin e kohës ka duhen ndriçuar zemrat me dritën e islamit. Kjo rini arritur përmasat e një rreziku potencial për sho- duhet ta ndjejë rrënqethjen hyjnore. Çfarë dallimi qërinë. Ankimi i të gjithë prindërve për fëmijët e kemi ne nga Hamleti, nëse mendojmë se zgjidhja e tyre, ndërsa janë shkaktarët kryesorë për gjendjen vetme është kthimi nga Kurani dhe, nga ana tjetër, e tyre të mjerueshme, është një paradoks mjaft nuk vihemi në lëvizje për ta jetësuar. Nëse nuk i interesant. përvetësojmë siç duhet ajetet kuranore që na drej- tohen pikërisht neve dhe t’i pasqyrojmë në sjelljet Sot jemi ballë për ballë me prindër që bëjnë për- tona të përditshme, atëherë është me vend fjala pjekje titanike, gjoja për të garantuar të ardhmen e mendimtarit të shquar pakistanez Muhamed e fëmijëve, por me keqardhje mund të themi se po Ikbalit, i cili thotë: “Është marrëzi të lexosh tefsiret e e shkatërrojnë të ardhmen e tyre, pa filluar akoma. komentatorëve të famshëm të Kuranit.” Myslimani Me pretendimin se po i shpëtojnë fëmijët, po i nuk duhet ta pranojë këtë gjendje, i zhytur në in- hedhin me duart e veta në zjarrin përvëlues të diferentizëm. Prindi mysliman duhet ta informojë materializmit, duke shkatërruar lumturinë e përjet- fëmijën për personalitetet shembullore islame, shme të tyre. Për të rritur prestigjin e vet, përdorin sepse islami synon formimin e një njeriu model. fëmijët e tyre. Ngaqë në jetën e tyre nuk kanë re- A po edukohen sot personalitete shembullore, si alizuar asgjë, mburren me aftësitë e fëmijëve dhe Ibrahimi (a.s.), që të thyejnë normat johyjnore që përpiqen të ekzistojnë nën hijen e tyre. njeriu i sotëm i konsideron të shenjta apo si Jus- Është e dhembshme kur shikon pasionin e tep- fi (a.s.), që përballë tundimeve imorale të thotë: ruar të myslimanëve ndaj kësaj bote. Pyes veten: “Allahu më ruajtë!” (Jusuf/23.) ose si Musai (a.s.), i kjo gjendje buron nga që myslimanët nuk i lexojnë cili, përballë padrejtësive pa fund nuk u dorëzua, urdhrat e Kuranit apo, megjithëse i kuptojnë, kanë por punoi pa u lodhur për të mbajtur drejtësinë rënë pre e dëshirave dhe epsheve. Fëmijët për të në këmbë. cilët po flasim, janë fëmijë të prindërve myslimanë. Sot përballemi me turma njerëzish, të cilët u Ku është gabimi që po sjell shtimin e prindërve, të ngjajnë statujave që nuk reagojnë ndaj asnjë lloj cilët po bëhen vrasës të fëmijëve të tyre? Si është ngacmimi. e mundur që fëmijët, të lindur me natyrshmëri të pastër, braktisen nga prindërit e tyre në kope- Këto profile njerëzish që janë bërë një lëmsh i në e ujqërve? A nuk duhej të ishte manteli i de- madh në shoqërinë tonë, përmenden me admirim votshmërisë një mburojë për ta? Përse fëmijët që nga ana e shoqërisë. Kjo tregon se kanë humbur rrjedhin prej familjeve besimtare po manifestojnë aftësitë opozitare dhe gjithkush shikon interesin e gjithnjë e më tepër sjellje të papëlqyeshme? Përse vet. Në asnjë kohë dhe në asnjë mënyrë imani nuk nuk nxirret mësim prej disa përvojave të hidhura? i ka pranuar sjelljet dhe veprimet e kufrit, ndërsa Si i lënë fëmijët me kaq dëshirë në dorën e një sot besimtarët bashkëjetojnë me të. Si munden sistemi arsimor që synon shpëlarjen e trurit të të myslimanët ta anashkalojnë këtë realitet të hidhur, rinjve, nëpërmjet rrënimit të trashëgimisë së vle- duke u treguar kaq indiferentë. Ne si myslimanë rave shpirtërore. duhet të jemi të ndërgjegjshëm për përgjegjësinë Me ndryshimin e madh që ka pësuar në mendësi që kemi për të kontribuar në ndryshimin e për- dhe ndjesi kjo gjeneratë, mendoj se nuk e ekza- mirësimin e gjendjes së mjerueshme në të cilën gjeroj po të them se ka marrë një rrugë pa krye. ndodhet shoqëria dhe jo të mburremi me atë që Si Neroni që dogji Romën për hobi edhe në mesin kanë bërë të parët tanë. Më së paku, ne si besim- tonë po rriten adoleshentë që, ku ta di për çfarë tarë duhet të jemi të vetëdijshëm që ky sistem jete dokrine apo ideali, fitojnë cilësinë “vrasës”. Këta të nuk përputhet fare me parimet e islamit.

31 ETIKA Atashimi si indikator

Ma. Fatjona Haka

y artikull është ndërtuar mbi një studim, i cili kishte reve zhvillimore të fëmijërisë së mesme (fëmijëria për qëllim të gjente mënyrën se si ndikon atashimi e mesme përkon me periudhën nga gjashtë, në në formimin e shoqërisë tek fëmijët e instituciona- dhjetë vjeç). Gjatë kësaj periudhe vëmendja e fë- lizuar nga tetë në dhjetë vjeç. mijëve fokusohet tek mësimi i aftësive shoqërore (Boeree, 2004). Sfera sociale e fëmijës në këtë moshë K Atashimi është lidhja e posaçme që krijohet mes përfshin një gamë të gjerë personash, prindër, më- foshnjës (dhe më vonë fëmijës) dhe personit të tij sues, shokë dhe komunitetin në kuptimin e gjerë përkujdesës. Ai është parashikues i llojit të marrë- të fjalës. dhënieve të mëvonshme mbi bazën e përvojave të hershme të përftuara prej tij, pra është një lidhje Ndërkaq, për fëmijët e institucionalizuar çështja simbolike. Atashimi klasifikohet i sigurt apo i shë- qëndron ndryshe. Ata rriten në një mjedis, veçoritë ndetshëm, kur ofron siguri e cila është e parashi- e të cilit janë të ndryshme nga ato të fëmijëve të kueshme dhe e qëndrueshme. Në të kundërt, quhet rritur në familje me së paku njërin prej prindërve. i pashëndetshëm, duke u klasifikuar si i pasigurt Më e rëndësishme në këtë kontekst është rritja ose shmangës. me shumë kujdestarë njëherësh, të cilët nuk kanë vëmendje të posaçme tek një fëmijë, por tek disa Kësisoj, është bërë një përpjekje për ta studiuar njëherësh dhe që zëvendësojnë njëri- tjetrin sipas atë nga një pikëpamje interesante në kuptimin stu- orareve të punës. dimor, tek fëmijët e institucionalizuar. Gjithashtu, duhet theksuar se ata janë një realitet i përhershëm Nisur nga kjo, studimi pati synim të gjente nëse trauma e braktisjes shkakton krijimin e llojit dhe i pashmangshëm. shmangës të atashimit, duke sjellë si rrjedhojë Bashkëngjitur me çështjen qendrore të atashimit formimin e një shoqërie të paqëndrueshme të ndodhet shoqëria, e cila është përzgjedhur për t’u fëmijëve të institucionalizuar të kësaj moshe. studiuar, për shkak të tipareve kolektive të jetës së Sigurisht, mbështetur në variablat e tjera, u pa fëmijëve të institucionalizuar. nëse brenda po këtij stadi moshor ka ndonjë ndry- Mosha tetë deri në dhjetë vjeç e fëmijëve është shim përsa i takon kësaj çështjeje, nëse gjinia është e rëndësishme në këtë studim, për shkak të tipa- përcaktuese e ndryshimeve në formimin e shoqë-

ETIKA 32 risë pas braktisjes në institucione, nëse të qenët Rezultat të njëjtë me pararendësin jep edhe rub- jetimë socialë ose biologjikë krijon ndryshime, nëse rika e vetëkontrollit, që shfaq kështu mënyrën se rendi i lindjes dhe prania e motrave dhe vëllezërve si zbatohet në praktikë strategjia për të kuptuarin të tjerë ka ndonjë ndikim në këtë çështje dhe cili e botës. është ky. Po ashtu tejet interesant ka qenë studimi Rezultate me prirje të lartë shmangëse kanë dhë- i ndikimit të periudhës së institucionalizimit deri në edhe rubrikat e agresionit, gjendjes së vetmisë në momentin e zhvillimit të studimit. dhe nivelit të ankthit që janë në vazhdën e logjikës Duhet mbajtur parasysh se një pjesë e fëmijëve së mësipërme. braktisen që në lindje, ndërsa të tjerë më vonë. Ndryshe shfaqen rubrikat e vetëbesimit dhe të Në këtë pikë, shumë pyetje mund të lindin lidhur vetëvlerësimit. Rezultatet e tyre tregojnë për një me kuptimin e braktisjes. Është e vërtetë se arsyet e lloj të pasigurt atashimi, përsa u takon këtyre ele- institucionalizimit të fëmijëve janë të ndryshme. Në mentëve. këtë kontekst duhet pranuar se jo të gjithë prindërit Duke qenë se bëhet fjalë për moshën e fëmijë- dëshirojnë t’i braktisin fëmijët e tyre. Nga kjo lind risë së mesme, e cila orientohet më së shumti nga një pyetje e re. Sa është në gjendje fëmija t’i kuptojë loja dhe bashkëveprimi me moshatarët, imazhi për drejt arsyet e prindit/prindërve dhe t’i pranojë ato veten është thelbësor për fillimin e këtij bashkë- pa u ndjerë i refuzuar, i zemëruar si rrjedhojë e kësaj veprimi. dhe akoma më në thellësi, i lënduar? Siç parashikohej në fi- llim, shoqëria formohet në Nga rezultatet e seksionit baza të pasigurta, marrë- pararendës, vërehet se shu- Sa është në gjendje fëmija t’i dhëniet mes shokëve nuk mica dërrmuese e të pyetur- janë të qëndrueshme dhe ve në jetimoren e Shkod- kuptojë drejt arsyet e prindit/ nuk mbështeten në vlera e rës (83%) shfaqin atashim prindërve dhe t’i pranojë ato pa në vlerësimin e tipareve të shmangës. u ndjerë i refuzuar, i zemëruar si personalitetit. Ky rezultat që vërteton Në të kundërt, shoqëria hipotezën e studimit, nuk rrjedhojë e kësaj dhe akoma më formohet dhe zhvillohet më ishte i papritur, për shkak në thellësi, i lënduar? së shumti në sajë të interesit se këta fëmijë, duke e për- që buron prej saj, në bazë të balluar jetën të vetëm që në përfitimit që ajo sjell. vogëli, përshtasin ato forma bashkëveprimi që ua mbaj- Në jo pak raste përfitimi në ankthin në një nivel të përballueshëm për ta, lidhet me marrjen e një mbrojtjeje, të sigurimit të mësojnë të shmangin aktivizimin e sistemit ata- një statusi më të mirë brenda grupit. Ka të bëjë më shues që për ta do të thotë ankth dhe dëshpërim. tepër me formimin e aleancave me përfitim të ndër- (Sulstarova, 2010). sjelltë, sesa me ndarjen e tipareve të përbashkëta. Nivele të larta të shmangies vërehen në marrë- Ndërkaq, nga instrumentët dolën edhe tipare të dhëniet me të tjerët, por edhe në konceptimin e tjera të formimit të shoqërisë, për të cilat marrë- jetës në tërësi. dhënia atashuese shërben si indikator. Ato kanë të bëjnë me mungesën e nismës vetjake, me zemëri- Kështu për shembull, bie në sy rubrika e emërtuar min e shpeshtë dhë strategjitë distancuese të ndje- “Botëkuptimi”, ku të gjithë respondentët rezultojnë kura pas kësaj, me vetëvlersimin dhe vetëbesimin shmangës. Kjo tregon më së miri se pikëpamja e e lëkundur, përsa i takon hyrjes në marrëdhënie të tyre për jetën, për shkak të arsyeve të lartpërme- reja dhe me botëkuptimin e varfër dhe shpesh të ndura, është ajo e një personi që e sheh veten të çinteresuar të tyre, çka përdoret edhe në marrë- distancuar për shkak se, siç shpjegon Bolbi (1969- dhëniet e shoqërisë. 1989), përvojat jetësore të lidhura me përkujdesjen, brendësohen dhe formojnë strategjitë vetjake të Rendi i lindjes dhe numri i motrave dhe vëllezërve, çdo personi. Ndryshe, Bolbi i emërton këto modele nuk ka ndikim të ndjeshëm në këtë mes dhe ndry- të brendshme funksionuese. shimet mes subjekteve janë në këtë rast thjesht

33 ETIKA individuale. Sidoqoftë, duhet pranuar kjo, më së përjetohet ankthi tek fëmijët e institucionalizuar, shumti falë vëzhgimeve, se lidhja emocionale mes pavarësisht llojit të atashimit. vëllezërve dhe motrave ka të dukshme një ndjenjë Në këtë studim janë përfshirë dymbëdhjetë fë- mbrojtjeje të më të mëdhenjve për më të vegjlit, mijë, dhjetë nga të cilët kanë rezultuar me atashim tipike për këta fëmijë. shmangës, njëri i pasigurt dhe një i fundit me ata- Është vështirë të përcaktohet nëse të qenët jetim shim të shëndetshëm. biologjik ose social i fëmijës sjell ndryshime, për Çuditërisht, niveli i ankthit të përjetuar rezulton shkak të këtij faktori. Në të vërtetë, nuk është arritur të jetë i njëjtë, në një kohë që pritshmëria ishte që në një përfundim lidhur me këtë. Instrumentet ma- individët e pasigurtë të kishin më shumë ankth, tës nuk japin dallime të dukshme, por nga vëzhgimi krahasuar me ata shmangës. lindin mjaft të panjohura. Nga një anë, vizitat e të afërmve, përfshirë prindërit, i kontribuojnë redukti- Sipas Frojdit (1926), ankthi është reagimi ndaj mit të ndjenjës së lëndimit, por në të njëjtën kohë, rrezikut ose paraprirja ndaj tij. Pra, ai është një frikë jetimët socialë mund të shfaqin zemërim latent dhe që del në plan të parë. izolim më të madh social se jetimët biologjikë. Këta fëmijë ndodhen nën presionin e vazhdue- Është e rëndësishme të pohohet se studimi në shëm të autoritetit drejtues, shpeshherë ndëshkues fjalë mat vetëm prirjen e llojit të atashimit, por jo apo më keq në disa raste, mospërfillës. Megjithatë, masën ku ndodhet personi rreziku i autoritetit kanoset brenda këtij lloji. Personat edhe nga burime të tjera, luhaten mes shkallëve të nga shokët me të cilët bash- ndryshme të shmangies, Ankthi është, në kuptimin këndajnë hapësirën dhe ak- pasigurisë ose të të pasurit tivitetet. E gjitha serviret si atashim të shëndetshëm. parësor, një frikë e brendësuar që mënyra e duhur për çfarë del në plan të parë. Strategjia e është e drejtë e çfarë jo, çfa- Një çështje për t’u trajtuar rë është e pranueshme në është trajnimi profesional i këtyre fëmijëve është shmangia mjedisin e tyre e çfarë jo. Në kujdestareve në veçanti dhe nga të tjerët, sepse në këtë formë fakt, kjo formë kënaq vetëm i stafit të jetimoreve në tër- nevojat e një pjese të vogël, ësi. Sikurse dihet, një numër mund të mbajnë nën kontroll të atyre që arrijnë të impo- i konsiderueshëm i patolo- burimin e frikës. nohen më mirë, të tjerët e gjive burojnë nga mungesa përjetojnë këtë me frikë, e atashimit, prandaj është pasiguri dhe zemërim.Është shumë e rëndësishme që pothuajse shumë interesan- këta fëmijë të kenë një ma- te mungesa e korrelimit mes nivelit të agresionit rrëdhënie atashuese sa më të shëndetshme të jetë dhe nivelit të ankthit. Kjo meriton një diskutim më e mundur me kujdestaret e tyre. vete. Ankthi është, në kuptimin parësor, një frikë e Që këtu mund të rimerret edhe një herë çështja e brendësuar që del në plan të parë. Strategjia e kë- atashimit me shumë kujdestarë, madje edhe nëse tyre fëmijëve është shmangia nga të tjerët, sepse në përkushtimi i tyre është maksimal. Pavarësisht se këtë formë mund të mbajnë nën kontroll burimin e nuk kam ndonjë qëndrim të kundërt me atë që of- frikës. Kjo, duket i pengon të përfshihen në situata ron literatura bashkëkohore, periudha e këtij studi- të dhunshme. Ndërkaq, niveli i lartë i agresionit në mi ka ngritur një pikëpyetje që ka të bëjë me lidhjen vetvete mund të shpjegohet me cënimin e drejt- biologjike ose jo të fëmijës me personin përkujde- përdrejtë të hapësirës dhe interesave vetjake dhe sës. Siç shkruan Uinikoti, ngjizja e marrëdhënies me faktin se, siç u shtjellua edhe shmangia ka nivele atashuese zë fill që në shtatzani, ndërsa Kozolinoja të caktuara që priren në disa raste të shkojnë drejt pohon se tingujt e zërit të nënës foshnja i mëson pasigurisë. Gjithashtu, dimë se situatat e mungesës që pa lindur dhe se ata shërbejnë për reduktimin së komfortit dhe qetësisë janë të përditshme dhe si e ankthit në ardhjen e tij në jetë. Po kur kujdestari shmangësit, ashtu edhe ata me atashim të pasigurt, parësor nuk është nëna? e kanë një mënyrë reagimi kundrejt kushteve të tilla, Duket të jetë i vlefshëm diskutimi i mënyrës se si paçka se të ndryshme nga njëri- tjetri.

ETIKA 34 Shkaqet e zbritjes së Kuranit

Ma. Gilman Kazazi urani nuk është shpallur përnjëherë. Shpallja e atë me duar, pyeti me ironi: O Muhamed, a thua tij vazhdoi afro 23 vjet. Një pjesë e tekstit kura- vallë, ka për ta ringjallur Allahu këtë kockë, mba- nor është shpallur si përgjigje e shumë pyetjeve, siqë është kalbur!? Pejgamberi i tha: "Po, e ringjall të cilat i parashtroheshin Muhamedit (a.s.). Një Allahu i Lartësuar atë. Të vdes ty, të ringjall dhe pjesë tjetër është shpallur pa shkaqe të veçanta. pastaj të fut në zjarr të xhehenemit". Allahu zbriti Me termin ‘’shkaku i zbritjes’’ kemi për qëllim: ato ajetin e lartpërmendur si përgjigje ndaj pyetjes pyetje apo ngjarje që kanë ndodhur në kohën së tij.2 e shpalljes së Kuranit, dhe kanë qenë shkak për zbritjen e një ajeti, disa ajeteve ose një 3. Ajeti 100 i sures Ali-Imran: "O ju që besuat, në sureje të plotë. qoftë se ju i bindeni një grupi të atyre që iu është dhënë Libri, ata, pas besimit tuaj, do t'ju kthejnë Shembuj sqarues për përkufizimin e lartpër- në mosbesim." mendur: Shkak për zbritjen e ajetit është ngatërresa që 1. Shkaku për zbritjen e ajetit 43 të sures En- shkaktoi një nga jehuditë e Medines në një ku- Nisa: ‘’O besimtarë, mos u falni kur jeni të dehur, vend myslimanësh. Para Islamit, fiset arabe Eus deri sa nuk dini se çka thoni, ...’’ dhe Hazrexh, që jetonin në Medine ishin në luftë njëri me tjetrin. Kjo përçarje mes këtyre dy fiseve Abdurrahman ibn Auf (r.a.) kishte përgatitur ca ishte në interes të jehudijve. Me ardhjen e Islamit ushqim dhe ftoi disa nga shokët e Pejgamberit dhe pranimin e tij nga këta dy fise, ata u pajtuan, me këtë rast. Mbasi ngrënë dhe pinë ata u de- u vllazëruan dhe u bashkuan. Në të njëjtën kohë hën, alkoli nuk ishte ndaluar akoma. Kur erdhi interesat dhe përfitimet e jehudijve u paksuan, koha e namazit, zgjodhën për imam në namaz kështu që urrejtja, zilia dhe ligësia e tyre ndaj Is- Aliun (r.a.). Aliu duke qenë i dehur, nën ndikimin lamit shtohej. Në një kuvend myslimanësh një e alkoolit gaboi në këndimin e Kuranit në suren nga jehudijtë me anë të poezive dhe gojtarisë El-Kafirun. Kjo ngjarje ka qenë shkak për zbritjen 1 i përkujton antarët e dy fiseve me të kaluarën e e ajetit të mësipërm. tyre dhe i nxit ata për debate, sharje, fyerje derisa 2. Shkak për zbritjen e ajetit 78-79 të sures Jasin: arrin puna në zhveshjen e shpatave. Lajmërohet "Ai na solli Neve shembull, e harroi krijimin e vet Pejgamberi (a.s.) dhe menjëherë posa shkoi në e tha: Kush i ngjall eshtrat duke qenë të kalbura? mesin e tyre i qorton, i këshillon dhe i përkujton Thuaj: I ngjall Ai që i krijoi për herë të parë, e Ai është me mirësitë e Islamit. Në këtë rast Allahu zbret shumë i dijshëm për çdo krijim." ajetin e lartpërmendur, ku u tërhiqet vërejtja për të mos rënë pre dhe viktimë e ngatërresave të Ubej ibn Halef el-Xhumehij (ose El-As ibn Vail, jomyslimanëve kundër vëllezërve myslimanë.3 sipas një transmetimi tjetër) erdhi te Pejgamberi (a.s.) me një kockë të kalbur dhe duke e thërmuar 2. Mukbil ibn Hadi, Es-Sahihu el-Musned Min Esbabin-Nuzul, Bejrut, 1994, fq. 197. Ibrahim el-Ali, Sahihu Esbabin-Nuzul, fq. 188. 1. Ibrahim el-Ali ,Sahihu Esbabin-Nuzul ,Damask ,2003 ,fq.77 . 3. Ibrahim el-Ali, Sahihu Esbabin-Nuzul, fq. 62-63.

35 ETIKA 4. Ajeti 256 i sures El-Bakare: "Në fe nuk ka dhunë. janë të lidhura me shkaqe. Ajetet që flasin për Është sqaruar e vërteta nga e kota ..." mrekullitë shkencore, për profetët e mëparshëm, për Xhenetin dhe Xhehenemin, për Ditën e Gjy- Shkak për zbritjen e ajetit është se një person kimit, për ndodhitë që do të ndodhin në të ar- prej ensarëve (banorëve të Medines) i quajtur dhmen, nuk janë të lidhura me shkaqe zbritjeje. El-Husajn, i cili kishte pranuar Islamin dhe kishte dy djem të krishterë, vjen tek Pejgamberi dhe i Kurse ajetet që përmbajnë urdhëresa, ndale- thotë: A t’i detyroj fëmijët e mi të pranojnë Isla- sa dhe udhëzime zakonisht janë të lidhura me min, sepse ata nuk pranojnë veçse krishterizmin? shkaqe. Si përgjigje zbret ajeti i lartpërmendur.4 Rëndësia e njohjes së shkaqeve Shkak tjetër në zbritjen e këtij ajeti është se gra- të zbritjes së Kuranit të e Medines në periudhën paraislamike u zotonin se nëse u lindte fëmijë do t'i linin fëmijët e tyre Njohja e këtyre shkaqeve na ndihmon në kup- tek jehudijtë, t'i bënin ata jehudij, si shpresë për timin sa më të saktë të ajeteve, na ndihmon jetëgjatësi. Mbasi u shpall Islami dhe Pejgambe- në njohjen e urtësisë së qëllimit të zbritjes së ri emigroi për në Medine, e përzuri fisin jehudij tyre, si dhe na largon paqartësitë ose mundë- Benu Nedir. Si rezultat, myslimanët e Medines sinë e keqinterpretimeve të ajeteve kuranore. erdhën te Pejgamberi duke u ankuar: fëmijët tanë Nuk mund ta komentojmë apo shpjegojmë saktë dhe vëllezërit tanë janë tek ajetin pa njohur shkaqet e zbritjes së tij.6 Nëse nga jehudijtë, a t'i detyrojmë disa sahabë, bashkëkohësit ata të pranojnë Islamin? e Profetit Muhamed (a.s.), Allahun zbriti ajetin e lart- "Ai na solli Neve shembull, janë transmetuar keqkup- përmendur si përgjigje. time të ajeteve sepse nuk Pejgamberi u dha atyre të e harroi krijimin e vet e tha: qenë të informuar për drejtën e zgjedhjes për të Kush i ngjall eshtrat duke qenë shkakun e shpalljes, mos qenë me myslimanët ose pyet për mundësinë e me jehudijtë.5 të kalbura? Thuaj: I ngjall Ai keqkuptimit të gjenerave vijuese pas sahabeve. Kurse ato ngjarje që kanë që i krijoi për herë të parë, ndodhur para zbritjes së e Ai është shumë i dijshëm Të njohurit e shkaqeve të Kuranit, si ngjarjet dhe shpalljes së Kuranit është lajmet e popujve të ndry- për çdo krijim." parakusht kryesorë për të shëm përgjatë historisë, kuptuarit e drejtë të tekstit nuk konsiderohen shkaqe kuranor. Shkaqet na mu- për zbritjen e ajeteve dhe ndësojnë të dijmë se çka sureve që i kanë përmendur këto lajme. P.sh. tre- është e kushtëzuar në tekst e çka është e përher- gimi apo ndodhia e sunduesit të Jemenit Ebreha, shme. Njohja e ngjarjeve që lidhen me shpalljen kur mësyu Qaben për ta rrënuar atë me një ushtri e fragmenteve kuranore ndihmon për të kuptuar të madhe me elefanta, Allahu me madhështinë e rrethanat në të cilat zbriti një ajet i caktuar, gjë Tij e shkatërroi atë ushtri. Kjo ngjarje ka ndodhur e cila hedh dritë në domethënien e tij dhe çon në vitin që ka lindur Profeti Muhamed (a.s.). Allahu drejt shpjegimit dhe zbatimit të ajetit në fjalë në e ka përmendur këtë ndodhi në Kuran në suren situata të tjera. (105) El-Fil, kjo sure është shpallur 40-50 vite mbas Për ta kuptuar sa më mirë rëndësinë e kësaj kësaj ngjarjeje. Meqënëse ngjarja nuk ka ndodhur teme po përmendim disa shembuj: në kohën e zbritjes së Kuranit, nuk konsiderohet shkak për zbritjen e saj. 1. Sikur mos ta njihnim shkakun e zbritjes, shu- më njerëz do të mendonin se alkooli është i lejuar Gjithashtu jo për çdo ajet në Kuran ka pasur për besimtarët që punojnë vepra të mira dhe janë shkak për shpalljen e tij. Shumica e ajeteve nuk të devotshëm. Ky keqkuptim, duke u bazuar në

4. Ibrahim el-Ali, Sahihu Esbabin-Nuzul, fq. 51. 5. El-Bejheki ,Es-sunen el-Kubra .9:186 ,Shih :Mukbil ibn Hadi ,Es- 6. Shih: Prof. dr. Muhamed Ebu Shuhbeh, el-Med’hal lidirasetil-Kur’an, Sahihu el-Musned Min Esbabin-Nuzul ,fq.47 . Ibrahim el-Ali, Sahihu Kajro, 1992, fq. 125. Prof.dr. Nurudin Itr, Ulumul-Kur’anil-Kerim, Damask, Esbabin-Nuzul, fq. 50. 1996, fq. 47. El-Uthejmin, Usulun fit-tefsir, Ed-dimam, 2008, fq. 14-16.

ETIKA 36 ajetin 93 të sures El-Maide: të sqaron realitetin e këtij rituali. Kur idhujtarët vizitonin Qaben, vizitonin edhe këta dy vende. ‘’Ata që besuan dhe bënë punë të mira, nuk kanë Myslimanët pasi çliruan Meken dhe Qaben nga mëkat për atë që u ushqyen, ...’’ idhujtarët dhe idhujtaria, nuk deshën t’i vizitoj- Mirëpo ky ajet ka zbritur si shkak se, kur u nda- në vendet në fjalë, nga frika se po madhërojnë lua alkooli, disa njerëz e pyetën Pejgamberin (a.s.) diçka që adhuronin edhe idhujtarët. Allahu zbret si qëndron puna me ata besimtarë të cilët kanë ajetin e lartpërmendur për të larguar dyshimin e konsumuar alkool dhe kanë vdekur para kësaj myslimanëve të asaj kohe, rreth ritualit të Haxhit. ndalese. Si përgjigje, Allahu zbret këtë ajet për t’u Vizita e dy vendeve nuk është gjynah, nuk ësh- treguar atyre se nuk ka gjynah për ata që e kanë të pjesë e idhujtarisë paraislamike. Përkundrazi, 9 pirë alkolin para se të bëhet i ndaluar.7 është obligim. 2. Sikur mos ta njihnim shkakun e zbritjes, do Si t’i njohim shkaqet të mendonte dikush se drejtimi nga kibla në na- e zbritjes së Kuranit maz nuk është obligim, ngado që të drejtohemi Nuk lejohet të flitet rreth shkaqeve të zbritjes së Allahu na e pranon namazin. Ky keqkuptim, duke Kuranit, vetëm duke u bazuar në transmetimet u bazuar në ajetin 115 të sures El-Bekare: ‘’Të Alla- e sakta të atyre që kanë qenë prezent dhe kanë hut janë edhe lindja edhe perëndimi, dhe ngado jetuar në kohën e shpalljes.10 Dijetarët islamë që të ktheheni, aty është ana kanë vendosur kritere që të e Allahut.’’ pranojnë transmetimet dhe Mirëpo ky ajet ka zbritur si të verifikojnë saktësinë e tyre. shkak, se Pejgamberi ka dër- Fusha e arsyetimeve logjike guar një ekspeditë ushtarake dhe e mendimeve persona- të cilën e zuri nata me mje- le lidhur me këtë temë është gull dhe re. Duke mos ditur tepër e ngushtë. të orientohen nga kibla, një Nga sahabët më të ditur në grup u fal duke u drejtuar nga fushën e shkaqeve të shpall- veriu dhe një grup tjetër nga jes kuranore është Abdullah jugu. Të nesërmen kur lindi ibn Mes’ud. Imam Buhariu në dielli e kuptuan se janë falur koleksionin e haditheve të në drejtim të gabuar, kështu sakta transmeton nga Abdu- që kur u kthyen te Pejgambe- llah ibn Mes’udi të ketë thë- ri e pyetën për këtë ngjarje. Ai në: ‘’Pasha Allahun e Pashoq, heshti, në pritje të shpalljes nuk ka sure nga Kurani që mos kuranore. Allahu zbriti këtë ajet që tregon se, në ta di kur është zbritur dhe shkakun e shpalljes ...’’.11 rast se nuk arrihet të orientohemi kah kibla, nga- do që të drejtohemi Allahu e pranon namazin.8 Shprehja e cila tregon shkakun e shpalljes së Ky rast tregon se sahabët edhe pse nuk janë ndonjë ajeti formulohet me fjalët:shkaku i shpall- pajtuar në ndonjë çështje, nuk janë armiqësuar jes së ajetit është ... . Ndonjëherë nuk përmendet me njeri-tjetrin dhe nuk kanë dalë nga kornizat fjala shkak, por thuhet: ndodhi kjo e kjo, prandaj e vëllazërisë. u shpall ky ajet ...; ose u pyet Pejgamberi për këtë dhe këtë, e Allahu shpalli ajetin .... 3. Ajeti 158 i sures El-Bekare: ‘’Safa dhe Merva janë nga shenjat (për adhurimin) e Allahut, e kush Së fundi për lexuesit shqiptarë, sugjerojmë e mësyen Qaben për haxh ose për umre, nuk ësh- leximin e librit ‘’Shkaqet e shpalljes së KUR’ANI të mëkat për të t’i vizitojë ato të dyja (Safan dhe KERIMIT’’ me autor Dr. Jusuf Ramiq, botuar në Mervan)’’. Nga ajeti në fjalë mund të kuptohet Shkup më 1999. se ecja mes dy vendeve Safa dhe Merva është e pëlqyer dhe jo obligim. Mirëpo, ajeti në të vërte- 9. Mukbil ibn Hadi ,Es-Sahihu el-Musned Min Esbabin-Nuzul ,fq29- . .31 Ibrahim el-Ali, Sahihu Esbabin-Nuzul, fq. 30-31. 7. Shih: Mukbil ibn Hadi, Es-Sahihu el-Musned Min Esbabin-Nuzul, fq. 10. Prof. dr. Muhamed Ebu Shuhbeh, el-Med’hal lidirasetil-Kur’an, fq. 101. Ibrahim el-Ali, Sahihu Esbabin-Nuzul, fq. 106-108. 123. Prof.dr. Nurudin Itr, Ulumul-Kur’anil-Kerim, fq. 48. 8. Ibrahim el-Ali, Sahihu Esbabin-Nuzul, fq. 25. 11. . Sahihul-Buhari ,4-1912 ,nr.4716 .

37 ETIKA Një Ajet Me emrin e Allahut, të Gjithëmëshirshmit, Mëshirplotit!

“Dhe Libri (i veprave të tyre) do t’u vihet përpara, e do t’i shohësh gjynahqarët se si do të tmerrohen nga ato që gjenden në të e do të thonë: “Të mjerët ne! Çfarë është ky libër që nuk paska lënë asnjë vepër të madhe apo të vogël pa shënuar”. Aty do të gjejnë të shënuar gjithçka që kanë punuar. Zoti yt nuk i bën padrejtësi askujt.” (Kehf, 49) Ky ajet na jep një tabllo të qartë për atë që do të përjetojnë njerëzit në ditën e gjykimit, kur të gjithë pa përjashtim, të ndodhen të rreshtuar përpara audiencës hyjnore, pa asnjë mundësi për t’u fshehur apo për t’iu anashkalur gjykimit suprem. Mëkatarëve do t’u vendoset përpara regjistri që përfshin deri në detajet më të vogla, të gjitha veprat që kanë kryer në dynja, në mënyrë që të kenë mundësi të shikojnë veprat e tyre që edhe mund t’i kenë harruar. Kur shikojnë veprat e veta të mirëruajtura në këta regjistra, fillojnë të frikësohen për veten. Duke u ndodhur përpara këtyre fakteve të pakontestueshme, nuk kanë asnjë arsye për të përligjur veprat e tyre. Kështu që, pa iu bërë asnjë padrejtësi, dënohen për veprat e kryera. Të gjithë ata që ditën e gjykimit do të përballen me një situatë të tillë, e dinin shumë mirë se shejtani ishte armiku i tyre, por ata e morën për mik dhe udhërrëfyes në jetën e tyre. Djalli i devijoi nga rruga e drejtë, duke i zvarrisur nëpër humnerat e ferrit. Për të mos u përballur me një situatë të tillë, duhet patjetër që “çdo njeri të shikojë se ç’ka përgatitur për të nesërmen.” (Hashr, 18); pra gjykoni veprat tuaja, përpara se të gjykoheni dhe shikoni çfarë keni përgatitur për ditën e gjykimit kur të ndodheni përpara krijuesit tuaj. Kjo është një frazë që përçon mesazhe shumë domethënëse në zemrat e besimtarëve. Me të arritur në zemër ky mesazh, përpara besimtarit shfaqet regjistri i veprave mbi të cilin ai re- flekton, me qëllim që të përmirësojë sjelljen a punën e tij. Dhe në këtë mënyrë e kupton çfarë ka përgatitur për të siguruar të ardhmen në botën tjetër. Nëse një njeri reflekton dhe kontrollon në mënyrë të vazhdueshme veprat e tij, mundësia për t’i përmirësuar është më e madhe. Kurse njeriu që nuk reflekton mbi sjelljet e tij, duke treguar mospërfillje ndaj gjykimit në botën tjetër, do të dalë para Allahut në ditën e gjykimit i mjerë dhe pa mundësi kthimi mbrapa. Për të mos rënë në këtë gjendje të mjerueshme, çdo ditë duhet të arsyetojmë, ta rifreskojmë besimin duke kryer të mira që kënaqin Krijuesin.

ETIKA 38 Një Hadith Ebu Ja'la Sheddad ibn Evs (r.a.) transmeton se Resulullahi (s.a.v.s.) ka thënë:

“I zgjuar është ai që kontrollon veten e tij dhe përgatitet për jetën e botës tjetër, kurse i paaftë është ai që ndjek epshin e vet dhe krijon iluzione se Allahu do ta falë.”

Rreth transmetuesit Ebu Ja’la Sheddad ibn Evs( r.a.), rrjedh prej një familjeje myslimane, mjaft të njohur ndër sahabët për dijen dhe asketizmin. Ka transmetuar 50 hadithe nga Pejgamberi (a.s.). Të gjitha transmetimet gjenden në koleksionin e famshëm kutubu sitte. Janë një grup faktorësh, si besimi, shpirti, shoqëria, shejtani, që ndikojnë në vlerësimin e kësaj bote apo botës së përtejme. Kontrollimi i vetes dhe përpjekjet për botën tjetër janë tregues të zgjuarsisë. Të mbash veten nën kontroll, së pari do të thotë të gjykosh veten para se të gjykohesh, siç mbëshetet edhe nga thënia e Omerit (r.a.): “Gjykoni veten para se të gjykoheni. Përgatituni për ditën e madhe të gjykimit, sepse gjykimi në botën tjetër do të jetë i lehtë për ata që në radhë të parë gjykojnë veten.” Kurse Pejgamberi (a.s.), në një hadith tjetër, thotë: “Vlera e vërtetë e veprave matet sipas pasojave që sjellin”, pra sipas hadithit, mençuria dhe zgjuarsia e vërtetë e njerëzve do të evidentohen në ditën e madhe të gjykimit. Simptomë e paaftësisë është ndjekja e epsheve dhe krijimi i iluzioneve të kota se do të falesh nga Allahu. Të gjithë ata që harxhojnë jetën pas epsheve të veta, u hapin krahët fantazive dhe ëndrrave të kota, sepse e vetmja gjë ku mund të ngushëllohen, janë fantazitë. Feja islame i inkurajon, i nxit besimtarët t’i luten Allahut (xh.sh.), për çdo gjë. Por gjithmonë duke i marrë të gjitha masat që duhen për të përmbushur dëshirat. Kurse ai që ushqehet me shpresa të kota në kryerjen e diçkaje, pa bërë përpjekjet e duhura, nuk ka bërë gjë tjetër vetëm se ka gënjyer veten e tij.

Mësimet që nxjerrim nga hadithi: 1. Mençuria dhe largpamësia dallohen nga sjelljet dhe veprat. 2. I mençuri dhe jo i mençuri përkufizohen sipas perceptimit dhe vlerësimit që i bëjnë botës dhe ahiretit dhe sipas përgatitjes që bëjnë në këtë botë për botën tjetër. 3. Për të përfituar prej mëshirës së Allahut, duhet të kryejmë detyrat që na takojnë. 4. Duhet të kontrollojmë vazhdimisht veten. 5. Allahu (xh.sh.), shpërblen veprat dhe jo shpresat e kota.

39 ETIKA Nga morali shembullor i të dashurve të Allahut mënyra e të folurit e cila këshillohet në kuran

Besim, është lidhja me Allahun me një dashuri të Osman bin Affan, radijallahu anh, e pyet: sinqertë. Kapitali më i mirë i njeriut në rrugën drejt - Kush është më i madh, ti apo Profeti? Allahut, është dashuria. Mirëpo, dashuria vetëm me Ky sahab i nderuar, i jep një përgjigje me një de- fjalë, e cila nuk pasqyrohet tek veprat, nuk është e likatesë të pashoqe: mjaftueshme. Rezultati i plotë i dashurisë mund të arrihet me respektimin e edukatës. - Profeti (a.s.), është shumë më i madh se unë, por unë jam më i vjetër se ai...” (Tirmidhi, Menakib, 2/3619.) Edukata është si aroma e trëndafilit, e cila rehaton shpirtin. Duhet që kjo aromë të ndikojë thellësisht Ja pra, kjo është delikatesa shpirtërore e atij brezi në zemrën e besimtarit dhe të ndihet në çdo pjesë të shembullor, e cila është pasqyruar në gjuhë... Duhet jetës së tij. Kur cilësitë zotëruese të sjelljeve të jenë të mendojmë pak mbi këtë... Fryti i cilit edukim që nxit edukata, mirësjellja dhe delikatesa, atëherë edhe besi- përdorimin e një gjuhe kaq të bukur dhe njerëzore, mi do të jetë i kompletuar. Mevlana Xhelaleddin Rumi është ky shpirt delikat?.. shprehet: Të gjitha qeniet në univers dhe secila në gjuhën e “Mendja pyeti zemrën time: "Ç’është besimi?" Ndërsa vet, vazhdimisht janë të angazhuara me përmendjen zemra, duke u përkulur tek veshi i mendjes, tha: “Besimi e Allahut. Por ndër të gjitha krijesat, njeriut i është është edukatë!” falur mënyra më e sofistikuar e të folurit. Prandaj, në Prandaj, çdo punë dhe sjellje e besimtarëve të vër- Kuranin Kerim thuhet: tetë janë leksione edukate dhe mirësjelljeje. Zoti ynë i “I Gjithëmëshirshmi ua ka mësuar Kuranin (robërve Madhëruar, me anë të parametrave të cilat na i ka bërë të Tij), ka krijuar njeriun dhe i ka mësuar atij të folurit të ditura në Kuranin Famëmadh, na fton në edukatën e qartë.” (er-Rrahman, 1-4) e devotshmërisë. Do të gjejmë shumë urtësi, nëse mendojmë ashtu Në krye të sjelljeve njerëzore, të cilat përfshihen në siç duhet mbi këtë ajet. Pikësëpari, Allahu kërkon prej rregullat e edukatës, vjen “të folurit”. Të folurit është si robërve të Tij që, gjatë marrëdhënieve me njerëzit, të një pasqyrë e shndritshme, e cila tregon nivelin me- përdorin një gjuhë, e cila është edukuar dhe formuar ndor dhe shpirtëror të individit dhe gjendjen e besimit nën ndikimin e parametrave të caktuara në Kuran. dhe moralit të tij.Të moçmit kanë thënë: “Njeriu është Në fakt, një nga cilësitë më të rëndësishme të Kuranit i fshehur nën gjuhën e tij “. Prandaj, edhe të folurit e Kerim është gjuha e bukur dhe e pastër që përdor, pra një besimtari me shpirt të pastër dhe delikat, bëhet vlera letrare e tij. Çdo vepër njerëzore bëhet e mër- me mirësjellje dhe edukatë. Sa shembull i mirë është zitshme kur lexohet disa herë. Por Kuranit i shtohet kjo ndodhi: ëmbëlsia, sa herë që lexohet. Në një ajet fisnik urdhë- Kubas bin Ushejmi, radijallahu anh, tregon: rohet: - Unë dhe Profeti (a.s.), kemi lindur në vitin e ele- “Allahu ka shpallur Fjalën më të bukur në formën fantit. e një libri, pjesët e të cilit ngjasojnë me njëra-tjetrën

ETIKA 40 dhe përsëriten...” (ez-Zumer, 23.) ruar që ka krijuar çdo gjë nga asgjëja, në mënyrë të Për këtë arsye, poetët arabë, të cilët zinin vendin pakrahasueshme më i madh se ndaj letrave që na vij- e parë nëpër panairet e letërsisë, kur panë fuqinë e në nga njerëzit? Sa e lexojmë dhe sa mundohemi t’i bukurisë së fjalëve të ajeteve kuranore, u detyruan kuptojmë urtësitë e tij? t’i ulnin poshtë poezitë e tyre, të cilat ishin varur në Kur t’u përgjigjemi në mënyrë të kënaqshme pyetje- muret e Qabesë. ve të tilla, mund të familjarizohemi me gjuhën e më- Prandaj, besimtari, të cilit i drejtohet kjo mrekulli e shirës së Kuranit. fjalës, Kurani, duhet të edu- Të mendojmë pak për kohet me moralin e tij (Ku- mundin që tregohet në më- ranit) dhe duhet të punojë simin e një gjuhe njerëzore, që t’i afrohet bukurisë së duke synuar jetën dhe të fjalëve të tij. Pra, Kurani Ke- mirat e kësaj bote: Veçanë- rim, i cili është edhe pasqy- risht sot, kur po jetojmë në rimi i fuqisë së fjalës më të një botë të globalizuar, për përsosur, kërkon prej nesh të mësuar një gjuhë të huaj shprehje të bukura dhe të vazhdohen kurse të ndry- larta. Për të zotëruar një të shme dhe harxhohet mund folur të bukur dhe ndikue- dhe para e madhe. Madje se, duhet të kesh një gjuhë një pjesë e jetës harxhohet që qetëson zemrat dhe të në ato vende ku flitet ajo rrjedhshme si uji i pastër, gjuhë dhe kjo gjë është sepse bukuria e islamit, kthyer edhe në biznes. delikatesa dhe hijeshia e “I Gjithëmëshirshmi ua ka mësuar Sigurisht që mësimi i një tij shprehen me bukurinë Kuranin (robërve të Tij), ka krijuar gjuhe është gjë e bukur. e gjuhës. njeriun dhe i ka mësuar atij Mirëpo, “Gjuha e Kuranit” Të familjarizohesh është gjuha e parë të cilën me gjuhën e të folurit e qartë.” Krijuesi i të gjitha gjuhëve Mëshirës së (Rrahman, 1-4) ka dëshiruar që ne ta më- Kuranit... sojmë, me qëllim që të je- tojmë duke ruajtur nderin Urtësitë dhe fshehtësitë e Kuranit janë të thella si një dhe vlerat njerëzore. Kjo nuk do të thotë të mësojmë oqean dhe gjithkush mund të përfitojë prej tij sipas thjesht arabishten, por të mësojmë që të flasim me thellësisë së shpirtit të vet. Nëse thellësia e shpirtit të gjuhën e mëshirës së Kuranit. Dhe kjo arrihet pikë- dikujt është sa gishtëza e rrobaqepësit, aq do të për- sëpari, duke rregulluar dhe edukuar gjuhën sipas më- fitojë edhe ai nga oqeani i paanë e pafund. Të gjithë simeve të Kuranit, pastaj duke e zbukuruar me këshillat besimtarët, populli dhe paria, ulen në gjunjë përpara hyjnore. një rahleje (mbajtëse Kurani) dhe lexojnë Kuran. Por Në ditët tona, shumë prej vështirësive që hasen në çdokush përfiton sipas nivelit shpirtëror që zotëron, marrëdhëniet ndërnjerëzore, rrjedhin nga përdorimi ndërsa kuptimet e Kuranit bëhen të qarta, aq sa ai ka i gabuar i gjuhës. Gjuha mund të jetë çelësi i mirësisë, afrimitet me Allahun. por kur nuk përdoret në mënyrën e duhur, mund të Atëherë duhet të pyesim veten: A është interesi ynë shndërrohet edhe në çelësin e së keqes. Prandaj, du- ndaj Kuranit, letrës që na ka dërguar Krijuesi i Madhë-

41 ETIKA het të bëjmë kujdes që gjuha jonë të mos kthehet në fetit (a.s.), dhe Ebu Bekrit (r.a.). Por me gjithë diturinë një gjemb që lëndon zemra. Të moçmit e urtë kanë dhe urtësinë që zotëronte, tha: thënë: “Plaga e shpatës shërohet, por ajo e gjuhës nuk “Midis tyre ngela si dikush që nuk di arabisht. Nuk mu- shërohet”. nda të kuptoj asgjë nga fjalët e tyre”. Prandaj duhet të mendohemi para se të flasim dhe Për shkak se Profeti (a.s.), nuk dëshironte që çështjet të llogaritim mirë se ku do të shkojë fjala që do të e larta të kuptoheshin gabim nga persona me kapa- themi. Të flasësh, është njësoj sikur të marrësh një gur citet të ulët, ka thënë: dhe ta hedhësh. Duhet bërë kujdes se ku do të bjerë “O Ibën Abbas! Mos u thuaj njerëzve fjalë që mendjet ai gur. Profeti ynë (a.s.), këtë të vërtetë e ka shprehur e tyre nuk mund t’i kuptojnë. Nëse vepron kështu, do të kështu: bëhesh shkak që ata të bien në fitne (ngatërresa)”. (Dej- “...Mos thuaj asgjë, për të cilën do të të duhet të kërkosh lemi, V. 359.) falje!..” (Ibën Maxhe, Zuhd 15.) Ndërsa Mevlana i nderuar ka thënë: Fjala e thënë është si shigjeta e dalë nga harku. Nuk “Mos shit pasqyra në pazarin e të verbërve dhe mos është e mundur që ajo të kthehet më mbrapsht. Fjala e thur poezi në pazarin e të shurdhërve!” pathënë është nën zotërimin e njeriut, pasi të thuhet, njeriu bëhet skllav i saj. Një fjalë e pathënë, ka mundë- Një ditë, i Dërguari i Allahut (a.s.), ishte duke udhë- sinë të thuhet në çdo kohë. Por një fjalë e thënë, gjith- tuar mbi devenë e tij, ndërsa shokët e tij ecnin para. monë duhet të mbrohet ose të jepet llogari për të. Muadh bin Xhebeli (r.a.), pyeti: Besimtarët e vërtetë, para - O i Dërguari i Allahut! se të flasin, mendojnë në Nëse nuk ju bezdis, a më dobinë që mund të ketë lejoni të vij pranë jush? ajo që do të thonë. Nëse Me t’i dhënë leje Profeti ajo fjalë do t’i bëjë dëm ve- (a.s.), Muadhi (r.a.), tha: tes së tyre ose bashkëbise- - Të qoftë falë jeta ime o duesve të tyre, ata zgjedhin i Dërguari i Allahut! I lutem heshtjen. Veçanërisht, ata Allahut që të na e marrë tregojnë shumë kujdes se shpirtin para teje. Qoftë çfarë fjale do thonë, në çfa- larg, por, nëse ti ndërron rë niveli dhe si do ta thonë. jetë para nesh, çfarë adhu- Sa bukur e ka thënë Ebu rimesh të bëjmë pas teje? Bekri (radijallahu anh.): Profeti (a.s.), nuk iu për- “Mendoje mirë se çfarë gjigj kësaj pyetjeje. Por thua, kujt ia thua dhe kur e Muadhi (r.a.), pyeti përsëri: thua!” - A të bëjmë xhihad në Besimtari duhet të jetë i zgjuar dhe duhet ta rregullo- rrugën e Allahut? jë mënyrën e të folurit, sipas dëgjuesit që ka përballë. Pas kësaj Profeti (a.s.), urdhëroi e tha: Një fjalë që mund të gëzojë dikë, mund të hidhërojë “Xhihadi në rrugën e Allahut është gjë e bukur, por për dikë tjetër. Prandaj, më parë duhet të konstatojmë njerëzit ka diçka më të mirë se ai”. gjendjen psikologjike të dëgjuesit dhe të mendojmë dy-tre hapa më përpara. Pra, një fjalë që duhet ta themi - Pra, të agjërosh dhe të japësh zekat apo jo? - tha në fund, nuk duhet ta themi në fillim. Njerëzit tërhiqen Muadhi (r.a.). shumë nga personat me zgjuarsi të tillë dhe i respek- “Edhe të agjërosh dhe të japësh zekat është gjë e bu- tojnë shumë këshillat dhe mësimet e tyre. kur”. - tha Profeti (a.s.). Për këtë arsye, edhe Profeti ynë i dashur (a.s.), u afro- Pas kësaj, Muadhi (r.a.), përmendi të gjitha të mirat hej njerëzve me tema që ngjallnin interesin e tyre dhe që mund të bëjë njeriu. Por i Dërguari i Allahut (a.s.), e rregullonte mënyrën e të folurit sipas nivelit të bash- vazhdonte të thoshte: këbiseduesve të tij. Ai i mësonte bedeviut (endacakë “Për njerëzit ka diçka më të mirë se ajo”. shkretëtire) gjërat bazë, të cilat ai mund t’i kuptonte. Më në fund Muadhi (r.a.), pyeti: Ndërsa sahabëve me intelekt të lartë, u tregonte të fshehta dhe urtësi të nivelit të tyre. Një herë, Omeri - Të qofshin falë jeta e babait dhe nënës sime. Çfarë (r.a.), u bë dëshmitar i një bisede të veçantë midis Pro- është më e mirë për njerëzit? Profeti (a.s.), u përgjigj:

ETIKA 42 “Nëse (një person) nuk flet diçka të mirë, le të heshtë!” ma’rufa”5. Edhe për ata që kanë sëmundje në zemrat - A do të japim llogari edhe për ato që flasim?- pyeti e tyre, Kurani na urdhëron të themi “kaulen ma’rufa”6, Muadhi (r.a.). pa i fajësuar dhe pa u bërë shkas ngatërresash dhe keqkuptimesh. Profeti (a.s.), duke e rrahur lehtë gjurin e Muadhit, tha: Ndërsa për të zbutur zemrat e zullumqarëve, Kurani na urdhëron të themi “kaulen lejjina”7, pra fjalë të “Allahu të dhëntë mirësi o Muadh! E çfarë tjetër, përveç buta.Përdorimi i fjalëve të ashpra dhe fyese gjatë bi- gjuhës së tyre, i zvarrit njerëzit për fytyre në xhehenem? sedës, nuk do të ketë tjetër përveçse ndikim negativ. Kush i beson Allahut dhe ditës së gjykimit, ose të flasë fjalë Prandaj Kurani na këshillon që, duke buzëqeshur, të të mira ose të heshtë. Të mos flasë fjalë të këqija! Përfitoni flasim fjalë të ëmbla pa nxitur urrejtje. Madje të flasim duke thënë fjalë të mira dhe arrini paqen dhe qetësinë në një mënyrë që shton dashurinë dhe zbut zemrat. duke mos thënë fjalë të këqija”. (Hakim, IV, 319/7774.) Përsëri, Kurani na urdhëron që gjatë bisedës të për- Për këtë arsye, besimtari nuk duhet ta harrojë kurrë dorim “kaulen beliga”8, pra fjalë që ndikojnë në zemër. se fjalët që nxjerr nga goja regjistrohen nga kamerat Që fjala jonë të jetë ndikuese dhe të arrijë në zemër, hyjnore. Në një ajet fisnik thuhet: ajo duhet të dalë nga zemra, përndryshe, fjalët që dalin “Për çdo fjalë që ai thotë, ka pranë vetes një mbikë- thjesht nga gjuha, nuk bëjnë gjë tjetër veçse hyjnë nga qyrës të gatshëm (për ta shënuar atë).” (Kaf, 18.) njëri vesh e dalin nga tjetri. Nëse nuk japim llogari për Gjatë bisedës dhe davetit fjalët që nxjerrim nga goja nuk duhet të përdorim fjalë në këtë botë, do të japim në “Allahu të dhëntë mirësi o Muadh! të çfarëdoshme. Me qëllim botën tjetër. Për këtë arsye, aq që fjalët tona të ndikojnë në sa bëjmë kujdes për kafshatën E çfarë tjetër, përveç gjuhës së tyre, i zvarrit njerëzit për fytyre në zemrat e të tjerëve, duhet të që hyn në gojë, aq duhet të përdorim fjalë të bukura, të bëjmë kujdes edhe për fjalët xhehenem? Kush i beson Allahut dhe urta, poetike e të zgjedhura që dalin nga goja. Prandaj ditës së gjykimit, ose të flasë fjalë të me kujdes. Në një ajet fisnik edhe Kurani i jep shumë rë- mira ose të heshtë. Të mos flasë fjalë thuhet: ndësi edukatës së të folurit. të këqija! Përfitoni duke thënë fjalë “Thirr në rrugën e Zotit Por çfarë mënyre të mira dhe arrini paqen dhe qetësinë tënd me mençuri dhe kë- të foluri kërkon shillë të bukur...” (en-Nahl, Kurani prej nesh? duke mos thënë fjalë të këqija”. 125.) Pikësëpari, Kurani na fton të Shpirtrat tërhiqen nga urtë- përdorim fjalë të bukura dhe sia. Fjala e urtë është ushqimi shprehje të hijshme. Ai i urdhëron njerëzit të thonë i shpirtit. Aliu (r.a.), ka thënë: “kaul-i hasene”1, pra fjalë të bukura. “Qetësojini shpirtrat tuaj me fjalë dhe sjellje të urta, Ai na urdhëron të themi “kaulen kerima”2, pra fjalë sepse ashtu siç lodhet trupi, lodhet edhe shpirti”. të buta dhe përgëzuese ndaj prindërve dhe të mos u Pra, gjuha e besimtarit duhet të jetë një krua që themi madje as “of”. rrjedh bukuritë e përshpirtshme të të vërtetave hyj- Nëse nuk kemi diçka për t’u dhënë të varfërve dhe nore. të mjerëve, Kurani na urdhëron që të paktën t’u themi Përsëri, Kurani Kerim na këshillon se, nëse duam drej- “kaulen meysura”3, pra fjalë dashamirëse, të cilat u tësi për veten, nëse duam që punët tona të shkojnë qetësojnë shpirtin dhe i ngushëllojnë. mbarë dhe Allahu të na falë gjynahet, duhet që edhe Në vend të një lëmoshe përçmuese dhe lëndue- ne, në çdo çështje të jemi të drejtë, të sinqertë e të se, Kurani na urdhëron që më mirë të themi “kaulun themi “kaulen sedida”9, pra fjalë të drejta. ma’rufun”4, pra fjalë të ëmbla. Të jesh fjalëdrejtë dhe të mos mashtrosh kurrë, është Ai, përsëri na urdhëron që ndaj jetimëve, të cilët një kusht i domosdoshëm i myslimanizmit tonë. Mys- kanë nevojë për mbrojtje si të ishin zogj krahëthyer, limani thotë të vërtetën, edhe nëse ajo është e hidhur ndaj të afërmve dhe të vetmuarve të themi “kaulen 5. en-Nisa 5, 8. 1. el-Bekara, 83; el-Isra, 53. 6. el-Ahzab, 32. 2. el-Isra, 23. 7. Taha, 44. 3. el-Isra, 28. 8. en-Nisa, 63. 4. el-Bekara, 263. 9. en-Nisa, 9; el-Ahzab, 70.

43 ETIKA dhe kundra vetes së tij. Profeti i Allahut (a.s.), nuk ka Ndërsa Isai, duke dashur t’u tregonte se ai e ruante përdorur shprehje jo të vërteta, qoftë edhe në shakatë gjuhën edhe nga shqiptimi i fjalës derr, tha: që bënte. Zemra e tij ishte brumosur aq shumë me “Unë ruaj gjuhën time nga fjalët e shëmtuara!” (Mu- drejtësi, saqë, kur një grua e thirri djalin e vet dhe i vatta, Kelam, 4.) tha: “Eja këtu. Shiko se çdo të jap!” Profeti menjëherë Fjalët e kota dhe të pahijshme nuk i shkojnë asnjë e pyeti gruan se çdo t’i jepte djalit. Kur gruaja tha se besimtari. Në një hadith fisnik thuhet: do t’i jepte disa hurma, Profeti i Allahut (a.s.), tha: “Më i keqi tek Allahu është ai person me të cilin të tjerët “Nëse nuk do t’i kishe dhënë ndonjë gjë, fjalët e tua do nuk takohen më, për shkak të gjuhës së tij të prishur”. të shkruheshin si gjynah”. (Ebu Daud, Edeb, 80/4991; (Buhari, Edeb, 48.) Ahmed, III, 447.) Profeti i Allahut (a.s.), kurrë nuk dëshironte të përdor- Ja pra, udhëzuesi ynë, Kurani Kerim, në qindra ajete te fjalë fyese dhe të shëmtuara gjatë bisedës. Prandaj ai na këshillon ne besimtarëve të flasim fjalë të drejta, të këshillon që të përdoren fjalë të njëjta në kuptim dhe hijshme, të buta dhe të ëmbla. Gjithashtu na ndalon që janë më afër edukatës dhe moralit të bukur. nga fjalët e këqija dhe të pahijshme. Kurani e ndalon edhe të folurit me fjalë të zbukuruara Mënyra e të folurit për të mashtruar njerëzit. Pra përdorimin e “fjalëve që ndalon Kurani të zbukuruara”15 dhe të ekzagjeruara për të treguar Kurani Kerim na bën të ditur se fjalët e rreme të një gjë ndryshe nga ç’është në të vërtetë. Besimtari jobesimtarëve janë “fjalë me gjynahe të mëdha”10, duhet të bëjë kujdes që fjalët e tij të jenë lehtësisht “fjalë boshe”11 dhe “fjalë të kuptueshme. Ai nuk duhet kontradiktore”12. Çdo “fjalë të harrojë kurrë se qëllimi i të e rreme”13 dhe çdo gjë që bë- folurit është shprehja e një het kundër Allahut, si shirku, “...Të thuash fjalë të dobishme, kuptimi në mënyrë të qartë. dyfytyrësia, ofendimi etj., janë Të folurit në mënyrë jo të na- të ndaluara rreptësisht. Me të është më mirë se të heshtësh. tyrshme, duke u munduar të vërtetë, kërcënimi i Kuranit Ndërsa të heshtësh dukesh si i ditur dhe orator, ndaj atyre që bëjnë dëshmi të cenon vlerat dhe respektin në rreme, është shumë i ashpër. është më e mirë se të thuash sytë e bashkëbiseduesve që ke përballë. Pra, bëhet shkas Allahu i Madhëruar i ka nda- fjalë të këqija”. që të tjerët të mendojnë se luar “fjalët e këqija”14 dhe je duke folur thjesht për t’u sjelljet e pahijshme (përveç dukur. Profeti i Allahut (a.s.), atyre që u është bërë padrej- na ka njoftuar se sjellje të tilla tësi). Bërja publike e disa sjell- nxisin dënimin hyjnor dhe për jeve të këqija, bëhet shkak që ato të mësohen dhe të këtë arsye ka thënë: përhapen edhe më shumë. E tillë është edhe e folura pa edukatë. Në një hadith fisnik thuhet: “Kush mëson përdorimin e fjalëve për të ndikuar në zemrat e njerëzve dhe e zgjat fjalën më tepër se ç’duhet “Të flasësh në mënyrë të pistë (poshtë belit), është një (aq sa t’i mërzisë njerëzit), në ditën e gjykimit, Allahu nuk pjesë prej dyfytyrësisë”. (Tirmidhi, Kitabu’l-Birr ue’s-Sila, t’ia pranojë as adhurimet farz dhe as ato nafile!” (Ebu 80.) Daud, Edeb, 86/5006.) Është e nevojshme që të ruhemi edhe nga mësimi Për këtë arsye, duhen përdorur shprehje të shkurtra e i gjuhës me shprehje të pahijshme. Ja një shembull të përmbledhura, pa e zgjatur shumë fjalën. Fjalët tona shumë i bukur në lidhje me këtë çështje: duhet të jenë të pastra si uji i kthjellët, të thjeshta dhe Isai (a.s.), rastis në rrugë një derr dhe i thotë: rrjedhëse. Mevlana i nderuar ka thënë: “Fjalën e zgjat “Largohu nga rruga në paqe!”. ai që nuk di të shprehë qëllimin”. Zgjatja e fjalës, duke Ata që ishin me të e pyesin: i rënë vërdallë dhe duke përsëritur të njëjtat gjëra, jo “Po ia thua këtë një derri?”. vetëm që e mërzit dëgjuesin, por e vë atë edhe në pozitën e idiotit. Për të folur bukur, është kusht që në fillim të mësosh 10. el-Isra, 40. 11. er-Ra’d, 33. të dëgjosh. Allahu i ka falur njeriut dy veshë dhe një 12. ez-Dharijat, 7-9. gojë, me qëllim që të dëgjojë shumë dhe të flasë pak. 13. el-Haxh, 30. 14. en-Nisa, 148. 15. el-En’am, 112.

ETIKA 44 E folura e tepërt e ul njeriun në sytë e të tjerëve. Gjith- me bukurinë dhe aromën e këndshme si një lule e sa- ashtu duhet të ruhemi edhe nga shpërdorimi i kohës poçelur. Çdo fjalë e tij duhet të përbëhet nga shprehje duke u marrë me debate të gjata e të padobishme. të arta, të cilat ushqejnë shpirtin. Në fytyrën e tij nuk Imam Evzai (v. 157) thotë: duhet të mungojë kurrë buzëqeshja dhe me gjuhën e ëmbël duhet të përhapë mëshirë. Personaliteti dhe “Nëse Allahu dëshiron të dënojë një popull, u hap derën sjelljet e tij duhet të jenë në nivelin e “të mirës, të bu- e debateve të kota dhe i largon ata nga puna”. kurës dhe të së kompletuarës”. Prandaj, debatet e kota dhe fjalët boshe janë prej I mirë. Çdo punë e tij duhet të jetë e dobishme dhe shpërdorimit të fjalës. Profeti ynë i dashur (a.s.), ka përreth tij duhet të përhapë gjithmonë mirësi. thënë: I bukur. Duhet të zotërojë një delikatesë dhe butësi “Fjalët e birit të njeriut nuk janë në dobi të tij por kundër që i jep paqe shpirtit dhe qetëson zemrën. tij. Përveç fjalëve që përdor për të urdhëruar në të mirë dhe për të ndaluar nga e keqja”. (Ibën Maxhe, Fiten, 64.) I kompletuar. Duhet të jetë i pjekur dhe i përso- sur. “O Hafsë! Ruhuni nga të folurit e tepërt. Nëse nuk është përmendje e Allahut, ajo që thuhet vret zemrën. Prandaj Çdo punë dhe vepër e një besimtari të tillë, pasqyron përmende shumë Allahun, sepse ajo e ngjall zemrën.” (Ali bukurinë, madhështinë, estetikën, paqen dhe ëmbël- el Muttaki, nr: 1896.) sinë e islamit. “...Të thuash fjalë të dobishme, është më mirë se të hesh- Në veprat, të cilat flasin për pamjen dhe personalite- tësh. Ndërsa të heshtësh është më e mirë se të thuash fja- tin e Profetit (a.s.), ai përshkruhet si një njeri me fytyrë lë të këqija”. (Hakim, III, 343; të shndritshme, me gjuhë të Bejhaki, Shuab, 256/4993.) ëmbël dhe të rrjedhshme, me sjellje të hijshme, me fja- Prandaj, duhet të kemi lë të bukura dhe me oratori kujdes se ku, kur dhe sa do të mahnitshme. E folura e tij të flasim. Sa bukur shprehet ishte shumë e ëmbël dhe të Saadi Shirazi: ledhatonte shpirtin. Fjalët e “Dy gjëra tregojnë mendje- tij nuk ishin as të mangëta lehtësinë: Të heshtësh aty ku dhe as të tepërta. Ai nuk duhet të flasësh dhe të flasësh fliste shpejt duke i radhitur aty ku duhet të heshtësh”. fjalët njëra pas tjetrës, por Gjithashtu, duhet të bëj- fliste qetë dhe i nxirrte fjalët më kujdes që edhe tonin e një nga një, saqë çdokush zërit ta rregullojmë sipas që e dëgjonte, e kuptonte gjendjes së dëgjuesit. Edhe shumë lehtë. Në fakt, ai ish- të folurit me zë të lartë dhe te njeriu, i cili fliste më bukur, më urtë, më kuptueshëm në mënyrë që të gërric veshin, është prej mënyrave të ndër të gjithë dhe çdo kuptim e shprehte në mënyrën të folurit, të cilën e ndalon Kurani Famëlartë. Në një më të drejtë. ajet fisnik thuhet: Ebu Kursafe (r.a.), tregon: “Ec me kujdes e i përmbajtur dhe fol me zë të ulët; se - Unë, nëna dhe tezja ime i dhamë besën të Dërguarit zëri më i vrazhdë është zëri i gomarit”!” (Lukman, 19.) të Allahut (a.s.) dhe pasi u ndamë prej tij, nëna dhe Gjithashtu, në disa raste kur sahabët kanë folur me tezja më thanë: zë të lartë në prezencë të Profetit (a.s.), janë qortuar “Biri im, ne nuk kemi parë kurrë si ai njeri! Nuk njo- kështu nga Allahu i Madhëruar: him dikë tjetër që të ketë fytyrë më të bukur, veshje “O ju që keni besuar! Mos e ngrini zërin tuaj mbi më të pastra dhe gjuhë më të ëmbël se ai. Prej gojës zërin e Profetit dhe mos i flisni atij me zë të lartë, siç së tij të bekuar sikur përhapej dritë”. (Hejthemi, VIII, bëni me njëri-tjetrin, në mënyrë që të mos ju humbin 279-280.) veprat tuaja pa u ndier fare”. (el-Huxhurat, 2.) Allahu na bëftë prej robërve, të cilët mësohen me Veçanërisht gjuha duhet ruajtur edhe nga thashe- gjuhën e mëshirës së Profetit të mëshirës! Na bëftë themet, përgojimet, shpifjet dhe hamendjet. Këto janë prej atyre që edukohen me moralin e Kuranit dhe katastrofat e gjuhës që tregojnë prishjen e zemrës. prej atyre që çdo vepër të tyre e bëjnë në përshtatje Shkurtimisht, një besimtar i cili është edukuar me me mësimet Kuranore! moralin e Kuranit Kerim, duhet ta ledhatojë shpirtin Amin!...

45 ETIKA Këndvështrime juridike islame Ma. sci. Flamur Sofiu

“Thuaju (o Muhamed): “Ju lejohet juve çdo gjë që është e dëlirë dhe atë që jua gjuajnë kafshët që i keni stërvitur e i përdorni në gjueti, ashtu siç ju ka mësuar Allahu.” (El-Maide, 4) Pejgamberi (s.a.v.s.), i drejtohet Adij bin Hatimit: “Kur ta lëshosh për gjah qenin e stërvitur dhe më parë e ke përmendur emrin e Zotit, nëse ai e ka zënë gjahun dhe e ka mbytur, atëherë haje atë . Po qe se ka ngrënë diçka prej tij, mos e ha atë, sepse unë kam frikë se ndoshta kafsha e ka zënë atë për vete”.

ETIKA 46 Hyrje gjendje, ndërsa gjuetia në tokë është e lejuar gjith- Kurani dhe Suneti janë dy burime të sheriatit islam monë, me përjashtim kur njeriu është në ihram. Për që ofrojnë zgjidhje për çdo çështje që kanë nevojë këtë Allahu (xh.sh.), thotë: myslimanët. Duke u nisur nga fakti se gjuetia ishte “Ju është lejuar gjahu në det dhe ushqimi i tij, elementi bazë për jetesë tek shumica e arabëve dhe begati për ju dhe për udhëtarët, kurse gjahu to- popujve të tjerë, sheriati islam përcaktoi norma dhe kësor ju është ndaluar, sa të jeni në ihram...” (El- dispozita që kanë të bëjnë me të. Maide, 96) Dihet shumë mirë se gjuetia i mundëson njeriut Sipas konsensusit (ixhmait) të të gjithë dijetarëve, t’i kapë disa kafshë dhe shpendë, të cilat nuk do të në parim gjuetia është e lejuar. Gjuetia konsidero- mund të kapeshin përveçse me anë të gjuetisë. Për het vepër e urryer, nëse bëhet vetëm për argëtim. këtë feja islame nuk ka përcaktuar kushte të ther- Si argument për këtë merret hadithi i të Dërguarit jes për gjahun e kapur, por ka caktuar norma dhe (s.a.v.s.): “Kush e mbyt një vremçë kot, ai do të thirret dispozita të veçanta që kanë të bëjnë me gjuetinë tek Allahu, duke thënë: “O Zoti im! Vërtet filani më hallall. ka mbytur kot dhe jo se ka pasur dobi prej meje”. Shprehja Sajd në kuptimin etimologjik do të thotë (Transmeton Shafiu, Ahmedi dhe Nesaiu. ) të marrësh, ndërsa në kuptimin terminologjik nën- Gjuetia konsiderohet ushqimi më i dobishëm dhe kuptohet gjuetia. Gjuetia, sipas sheriatit, është: “Të pa kurrfarë ndryshimi prej fitimeve hallall, ashtu siç gjuajturit e kafshës së egër konsiderohet bujqësia. e cila është hallall për t’u Ajo që e argumenton lig- ngrënë dhe që nuk mund jshmërinë e gjuetisë është të zihet ndryshe(përveçse të qenët njëri prej llojeve me gjueti)”. Po ashtu, gjue- të fitimit. tia është lejuar edhe për ato kafshë të cilat nuk Dijetarët e medh’hebit hahen, por mund të ketë malikitë kanë përcaktuar dobi të tjera prej tyre, si këto norma për gjuetinë: leshi, dhëmbi, lëkura etj. 1. Mubah-e lejuar është Gjuetia është e lejuar- gjuetia për të mirëmbajtur hallall sipas sheriatit, kur jetën. për këtë ka mbështetje në 2. Mendub-e rekoma- Kuran, Sunet dhe ixhma: nduar është për t’u ndih- “...Pas heqjes së Ihramit, gjuani...” (El-Maide, 2.) muar atyre që kanë nevojë. “...Thuaju (o Muhamed): “Ju lejohet juve çdo gjë 3. Vaxhib- obligim është për të shpëtuar jetën, kur që është e dëlirë dhe atë që jua gjuajnë kafshët që njeriu ka mbetur pa ushqim dhe duhet të kapërcejë i keni stërvitur e i përdorni në gjueti, ashtu siç ju krizën e vdekjes. ka mësuar Allahu...” (El-Maide, 4) 4. Mekruh- është vepër e urryer, nëse bëhet për “Ju është lejuar gjuetia e detit dhe çdo ushqim argëtim. nga deti është për t’u kënaqur ju dhe udhëtarët...” Kushtet që duhet të plotësojë gjuetia (El-Maide, 96) për të qenë hallall Si argument se gjuetia është e lejuar, ka edhe ha- Kushtet që gjuetia të jetë hallall, kanë të bëjnë dithe të Pejgamberit (s.a.v.s.), siç është rasti kur Pej- me gjahtarin, me mjetin e gjahut dhe me vetë gja- gamberi (s.a.v.s.), i ka thënë Adij bin Hatimit: “Nëse hun. Në vijim do të përmendim kushtet që duhet e lëshon qenin tënd dhe e përmend emrin e Zotit e, të plotësojë gjahtari: nëse qeni e zë (gjahun) dhe e mbyt, atëherë, merre dhe haje. E po qe se ka ngrënë (qeni) diçka prej gjahut, 1. Të jetë prej atyre që pranohen të presin dhe atëherë mos e ha atë (gjahun), sepse qeni e ka zënë të therin. Sipas unanimitetit të të gjithë dijetarëve, atë për vete ”. gjuetia e myslimanit është hallall. Po ashtu, gjuetia e ithtarit të librit është hallall. Thënë shkurt, edhe Gjuetia në det është e lejuar në çdo kohë dhe

47 ETIKA gjahtari duhet t’i plotësojë kushtet, sikurse edhe jetë i topitur dhe nuk ka mundësi shpërthimi, ose therësi, ngaqë është në pozitë të njëjtë si ai. të qëlluarit e gjahut me shtizë prej së gjeri, atëhere 2. Gjahtari, të cilit nuk i lejohet therja, të mos ma- gjahu konsiderohet si cofëtirë dhe mishi i tij kon- rrë pjesë në gjueti. Pra, nëse mexhusiu e shoqëron siderohet haram. Si argument për këtë, është fjala myslimanin në gjueti ose në therje, në lëshuarjen e e Pejgamberit (s.a.v.s.): “Kur gjuan me shtizë (gjahun) kafshës së stërvitur për gjah apo në gjuajtje me mjet. dhe ngulet (në gjak), atëherë ushqehu prej tij. Nëse e Nëse mjeti apo kafsha e stërvitur e myslimanit nuk qëllon atë (gjahun) me gjerësinë e shtizës, atëherë mos arrin para mjetit apo kafshës së dresuar të mexhusiut, ha prej tij”. Nëse ndodh që gjatë gjuetisë, gjahut t’i atëherë gjahu i tillë konsiderohet haram. Nga ky këputet një pjesë e trupit e gjahu të mbetet gjallë, kusht kuptohet qartë se, nëse nuk dihet se cili e ka ajo pjesë është haram të hahet. Gjahu nuk lejohet qëlluar i pari, atëherë ky gjah është i ndaluar. të gjuhet me ato mjete, me të cilat është e ndaluar të bëhet therja dhe prerja, siç është dhëmbi dhe 3. Që të mos lihet pa përmendur me qëllim emri thoi. i Allahut (xh.sh.), në rastin e gjuajtjes apo lëshuar- jes së kafshës së stërvitur për gjah. Të përmendurit 2. Kafsha. Lejohet të bëhet gjuetia me Kafshët apo e emrit të Allahut (xh.sh.), gjatë kohës së gjuetisë, shpendët e stërvitur, si: qeni, zagari, tigri, luani, skif- është kusht, siç është edhe gjatë kohës së therjes. E teri etj. Për këtë, kemi si argument ajetin kuranor: nëse nuk përmendet emri i Zotit nga harresa, gjahu “...Ju lejohet juve çdo gjë që është e dëlirë dhe atë lejohet të hahet. Për këtë, që jua gjuajnë kafshët që merret si argument ajeti: i keni stërvitur e i përdor- “. ..Pra, hani atë që ni në gjueti, ashtu siç ju jua sjellin, e përmendni ka mësuar Allahu. Pra, emrin e Allahut!...” (El- hani atë që jua sjellin...” Maide, 4) (El-Maide, 4) 4. Gjahtari i tokës të mos Si argument mund të jetë në ihram, për shkak të përmendim edhe hadi- haxhit apo të umres, ndër- thin e transmetuar nga sa gjahu i detit është ha- Adij bin Hatim, i cili ka llall për të, edhe pse është thënë: “E kam pyetur Pej- në ihram. Për këtë, merret gamberin (s.a.v.s.), për si argument ajeti: gjuetinë që bën skifteri e Pejgamberi (s.a.v.s.), ësh- “Ju është lejuar gjuetia të përgjigjur: “Kur ta gjuaj e detit dhe çdo ushqim për ty, atëherë haje atë.” nga deti është për t’u kënaqur ju dhe udhëtarët, por ju është ndaluar gjuetia e tokës, deri sa të gje- Kushtet që duhet të plotësojë kafsha ndeni në Ihram....” (El-Maide, 96) apo shpendi që përdoret për gjueti Kushtet që duhet të plotësojë 1. Të jetë e stërvitur. Këtë e thotë ajeti: mjeti i gjahut “...Ju lejohet juve çdo gjë që është e dëlirë dhe Mjeti për gjueti mund të jetë armë ose kafshë. atë që jua gjuajnë kafshët që i keni stërvitur e i përdorni në gjueti, ashtu siç ju ka mësuar Allahu. 1. Arma. Që arma është lloj mjeti për gjah, si ar- Pra, hani atë që jua sjellin...” (El-Maide, 4) gument kemi ajetin: 2. Që kafsha e stërvitur të mos hajë asgjë nga “O besimtarë! Allahu do t’ju provojë me ndalim gjahu. Si argument për këtë, mund të përmendin nga një gjueti që e arrijnë duart dhe shigjetat tua- hadithin, që Pejgamberi (s.a.v.s.), i drejtohet Adij bin ja...” (El-Maide, 94) Hatimit, duke i thënë: “Kur ta lëshosh për gjah qenin Është kusht që arma të jetë e mprehur, si: shtiza, e stërvitur, duke përmendur më parë emrin e Zotit, shpata, shigjeta, çiftja dhe të gjitha llojet e pushkë- nëse ai e ka zënë gjahun dhe e ka mbytur, atëherë ve, në mënyrë që të mundësohet shpërthimi dhe haje atë . Nëse ka ngrënë diçka prej tij, mos e ha atë, derdhja e gjakut të gjahut. Po ndodhi që mjeti të sepse unë kam frikë se kafsha e stërvitur, e ka zënë atë

ETIKA 48 për vete”. E nëse shpendët e stërvitur, si skifteri etj., 5. Që të pritet, nëse arrihet i gjallë. Si argument hanë diçka prej gjahut, ai lejohet të hahet ngase për këtë, kemi fjalët e Pejgamberit (s.a.v.s): “Nëse e nuk është kusht që shpendi të stërvitet për të mos arrin të gjallë (gjahun), prije atë.” e ngrenë gjahun, por kusht te stërvitja e shpendëve është që, kur të thirret prej të zotit, ai t’i përgjigjet Shënim: thirrjes, ndërsa kusht në stërvitjen e kafshëve, është Po qe se ndodh që gjahtari ta gjuajë gjahun dhe që të mos e hajë gjahun. pas një kohe e gjen të ngordhur, në këtë rast lejohet 3. Që kafsha e stërvitur të jetë shqyese. ngrënia e gjahut, por me këto kushte: 4. Që ta shqyejë gjahun dhe që gjahu të japë jetën 1. Që gjahu të mos ketë rënë në ujë. I Dërguari për shkak të derdhjes së gjakut. Nëse kafsha e mbyt (s.a.v.s.), ka thënë: gjahun duke ngulfatur, goditur, por që nuk shkakton “Nëse gjuan me shigjetë dhe e mbyt (gjahun), haje e, gjakderdhje, gjahu nuk lejohet të hahet. nëse e gjen në ujë, atëherë mos e ha, sepse nuk dihet 5. Që me kafshën e stërvitur të mos marrë pjesë në e ka mbytur uji apo shigjeta jote.” (Transmeton në gjuajtjen e gjahut edhe kafsha e pastërvitur. Buhariu dhe Muslimi). 6. Që të përmendet emri i Zotit, kur të lëshohet 2. Të mos gjendet ndonjë gjurmë tjetër që e ka kafsha për gjah. Për argumentimin e kësaj mund të mbytur, përveç mjetit të gjahut, me të cilin e ke përmendim hadithin e transmetuar nga Adijj bin gjuajtur. Transmetohet se Adij bin Hatemi i ka thënë Hatimi, hadithi që është të Dërguarit (s.a.v.s.): përmendur më lart. “O i Dërguari i Allahut! Po nëse e gjuaj gjahun Kushtet të cilat dhe e gjej të nesërmen duhet të plotësohen me shigjetën time? I Dër- për gjahun guari i Allahut (s.a.v.s.), iu 1. Që gjahu të jetë prej përgjigj: “Nëse e di se shi- gjallesave, mishi i të cila- gjeta jote e ka mbytur dhe ve lejohet të hahet. Sipas nuk gjen gjurmë të egërsi- hanefitëve, gjuhet kafsha, rave, atëherë haje”. (Trans- ngrënia e së cilës lejohet. meton Tirmidhiu). Po ashtu, lejohet të gju- 3. Nëse mishi i gjahut het edhe kafsha, të cilës nuk është prishur (kal- nuk i hahet mishi, por që bur), gjë që vetë natyra e ka leverti të tjera, si leshi, njeriut e refuzon këtë dhe lëkura, brirët. Mund të gjuhet për t’u mbrojtur prej ky mish shkakton dëm dhe pasoja shëndetësore. saj (kafshës). Transmetohet se i Dërguari (s.a.v.s.), i ka thënë Ebu 2. Gjahu duhet të jetë kafshë e egër, të cilën njeriu The’alebe Hashimijut: nuk mund ta zërë. Po qe se ndodh që kafsha e butë “Në qoftë se e gjuan gjahun e pastaj të humbet tri ditë (shtëpiake) egërsohet, lejohet të gjuhet dhe kon- dhe e gjen, haje atë, në qoftë se nuk është kalbur.” siderohet hallall, ngaqë nuk ka mundësi të zihet ndryshe. Përfundim: 3. Që gjahu të japë shpirt prej plagës së shkaktuar. Myslimani duhet ta ketë të qartë se feja islame i ka E, nëse gjahu e jep shpirtin prej goditjes, frikës etj., mundësuar që të shfrytëzojë atë që është e lejuar- nuk lejohet të hahet. hallall. Andaj edhe gjuetia bën pjesë në gjërat e le- 4. Që të dihet se gjahu e ka dhënë jetën për shkak juara, nëse ajo shfrytëzohet për dobinë e njerëzve. të gjuajtjes nga kafsha e stërvitur apo nga mjeti Po ashtu, myslimani duhet të jetë i përmbajtur me të cilin ka gjuajtur gjahtari. Nëse nuk dihet me kur të jetë në gjueti, që të mos e shfrytëzojë atë siguri se gjahu nuk e ka dhënë jetën për shkak të për argëtim, por kur ndodh që të gjuajë, ta ketë në gjuetisë, por për ndonjë shkak tjetër, atëherë nuk mendje frikën e Allahut që të mos e mbysë gjallesën lejohet të hahet. pa pasur dobi dhe nevojë prej saj.

49 ETIKA Zanafillë dhe qenie Ose Zanafilla e zanafillës si zanafillë

Edison Çeraj

rigjina është rikthim; rikthimi është synim; e realitetit është bota fizike, e cila, për nga natyra, synimi është takim; takimi është qëllimi. është gjithnjë në lëvizje dhe e ndryshueshme. Bota Origjina e njeriut është gur qosheje për çdo fizike, hapësira, koha, lënda, lëvizja dhe energjia janë botëkuptim mbi botën. Çdo shqyrtim për çështjen realitete të pavarura dhe në vetvete përfundimtare. Në se si duhet të jetojë njeriu, na kthen vazhdimisht te këndvështrimin shkencor, siç u zhvillua në Perëndim, prejardhja e tij. Përgjigjet e shkencës e të religjionit, si koncepti i gjithësisë si një libër i hapur që përmban dhe për çështjet e tjera, janë kundërthënëse. Formi- Urtësinë Hyjnore, dukuritë e të cilit janë shenja që na min e njeriut shkenca e sheh si rezultat i një procesi rrëfejnë për një Projektues/Krijues inteligjent, ishte të gjatë evolutiv nga trajtat e ulëta të jetës, ku kufiri ndërmjet zoologjikes dhe njerëzores nuk është i thek- krejt i pakuptimtë. Një këndvështrim i tillë e privon suar dhe ku ekziston një periudhë e gjatë kalimtare gjithësinë nga jeta e saj dhe e sheh atë thjesht si një e majmunit-njeri apo e njeriut-majmun. Çfarëdo që masë të vdekur materieje dhe energjie, e cila i nën- të marrë për çast vendimtar- ecjen e drejtuar, përpu- shtrohet hulumtimit njerëzor. nimin ose shërbimin me almise, fillimin e të folurit të Siç shihet, shkenca moderne ka lindur si pasojë e artikuluar- për shkencën ai mbetet përherë një fakt i një procesi reduktimi, në të cilin ndërmjet dy sferave jashtëm, material, qoftë kur është fjala për zhvillimin e të realitetit, Zot dhe çdo gjë tjetër (jo-zot), metafizikes konstitucionit fizik të njeriut, qoftë kur shërbehet nga natyra përreth. Këtu njeriu është fëmijë i natyrës, që dhe fizikes, i pari është mohuar krejtësisht, ndërsa i rritet në gjirin e saj dhe nuk ndahet nga ajo. dyti është pranuar si i vetmi realitet i vërtetë. Vetëm Duke shkëputur çdo lidhje me sferën e metafizikës, pas një veprimi të tillë lindi ajo që mund ta quajmë qasja shkencore e sheh botën si një realitet të pava- shkenca bashkëkohore. Reduksionizmi është një tipar rur, kuptimi përfundimtar i së cilës gjendet brenda mbizotërues i saj. Ai shtrihet në të gjithë sipërmarrjen vetë asaj, pa qenë e nevojshme ta lidhim me ndonjë shkencore. Kudo ai përpiqet që ta reduktojë të epër- realitet më të lartë. Sipas këtij parimi, pika më e lartë men tek e poshtmja, duke mohuar çdo realitet sipëror.

ETIKA 50 Ky është tipari themelor i dukurisë së reduksionizmit.1 një sistem, si çdo sistem tjetër në natyrë, që u nën- Shpirti është reduktuar në psikikë, psikika në veprim- shtrohet ligjeve të pashmangshme e të përgjithshme tari biologjike, jeta në materie të pajetë dhe materia e të krejt natyrës.” (Ivan Pavlov, Psichologie experimen- pajetë në grimca sasiore të kulluara ose në grumbuj tale). Në evolucionin e njeriut ndërmjetëson një fak- energjie, lëvizjet e të cilave mund të maten dhe të tor i jashtëm, objektiv – puna. “Njeriu është produkt i kuantifikohen.2 mjedisit të jashtëm dhe i punës së vet”, thotë Engels-i. Përkundrazi, religjioni dhe arti flasin për krijimin e Krijimi i njeriut del si një proces i jashtëm, biologjik, njeriut3, për diçka që s’është proces, por akt hyjnor; i përcaktuar nga faktorë të jashtëm, materialë. “Dora për diçka që nuk vijon, nuk rrjedh, por që është akt i nxit dhe njëkohësisht nxiton zhvillimin e jetës psiki- çastit, tragjik4, tronditës. Vizioni i krijimit të njeriut, i ke... “Zbulimi” i saj si dhe “zbulimi” i ligjërimit, shënon fundin e historisë zoologjike dhe fillimin e historisë pranishëm në pikturat e ndryshme pothuaj te të gjitha njerëzore”, shkruan H. Berr në parathënien e veprës, religjionet, flet për flakjen e njeriut në materie, për L’humanite prehistorique të Morgan-it.8 “rënien”5 e tij në tokë; për kundërtitë e njeriut dhe të natyrës; për takimin e njeriut me një botë të huaj, Këto qëndrime të qarta e bindëse duken fare evi- armiqësore.6 dente. Mirëpo, nuk duken aq evidente, po të thuhet se në një farë dorë paraqesin mohimin e qartë të nje- Pyetja se a është njeriu rezultat i zhvillimit apo është riut. Në shkencën dhe në filozofinë materialiste, njeriu “i krijuar”, shndërrohet kështu në pyetjen se kush është shpërbëhet në “pjesë përbërëse” dhe duket sikur në ai? A është pjesë e botës apo ndryshon nga ajo? fund të procesit humbet plotësisht. Së pari, Engels-i Zanafillë dhe qenie Për materialistin njeriu është “kafshë e përkryer”, analizon njeriun shoqëror dhe tregon se si ai është “homme machine”, “aparaturë biologjike”. Ndërmjet produkt i marrëdhënieve shoqërore, ose më saktë, i njeriut dhe kafshës është vetëm ndryshimi i shkallës, marrëdhënieve ekzistuese prodhuese. Vetë njeriu këtu jo i cilësisë. Nuk ka thelb të veçantë njerëzor.7 Ekziston s’është asgjë dhe s’krijon asgjë; përkundrazi, ai është vetëm “nocioni konkret, historik e shoqëror i njeriut”, rezultat i këtyre fakteve, që janë të dhëna. kurse “historia ekonomike dhe shoqërore është e vet- Një njeri të këtillë, pavetor9 dhe të reduktuar në mja konkrete dhe që ekziston vërtetësisht”. (György fakt biologjik, tani e merr në dorë Darwin-i, që do Lucács, Ekzistencializmi ose marksizmi). “Njeriu është të na shpalosë tejet me konsekuencë se si produkt i 1. Si për “lojë”, le të themi se Uliksi, Hamleti, Don Kishoti, Ema Bovari, seleksionimit natyror dhe i luftës për ekzistencë, kjo Raskolnikovi, Ana Karenina, Jozef K. etj., janë një opozitë e heshtur, por krijesë që flet, që ecën vertikalisht dhe bën almise, më e fuqishmja e reduksionizmit. 2. Beka, R. (2007) Halifullah – njeriu si mëkëmbës, f. 84. Tiranë: Erasmus. zhvillohet shkallë-shkallë nga paraardhësit e vet të 3. Vetë arti është krijimtari (krijimtaria artistike) dhe është i tillë gjit - afërt kafshëror. Skemën e këtij procesi do e përfundojë një për aq sa është krijimtari e llojit të vet, që lidhet përherë me një qenie biologjia, duke treguar se si këto trajta të botës së të caktuar, të papërsëritshme, me njeriun/artistin. 4. Dramatik më saktë. gjallë reduktohen në trajta fillestare të jetës, ndërkaq 5. Dasein (për Heidegger-in) – joqenia ose qenia e hedhur në ekzistencë. këto në instancën e fundit në fiziko-kimike, përkatë- 6. Izetbegović, A. (2000) Islami ndërmjet Lindjes e Perëndimit, f. 27. sisht në lojë të forcave molekulare. Jeta, vetëdija dhe Shkup: Logos-A. "Kur Zoti yt u tha engjëjve: “Unë do të krijoj një mëkëmbës (që do të fryma njerëzore, në të vërtetë nuk ekzistojnë. Ato janë zbatojë ligjet e Zotit) në tokë”, ata thanë: “A do të vësh atje dikë që do të vetëm aspekte të veçanta të ndërlikuara të aksionit bëjë çrregullime e do të derdhë gjak në të, ndërkohë që Ne të madhëroj- të ndërsjellë të këtyre forcave pavetore. S’ka kurrfarë më, të lavdërojmë dhe të lartësojmë ashtu si të takon Ty?!” Ai tha: “Unë di 10 atë që ju nuk e dini”. Allahu ia mësoi Ademit emrat e çdo gjëje, pastaj ua thelbi origjinal e të “pandarë” njerëzor. paraqiti engjëjve dhe u tha: “Më tregoni emrat e tyre, nëse ajo që thoni Po qe se tani, nga kjo skemë e vrenjtur paksa, por është e vërtetë!” “Qofsh i lavdëruar! - thanë ata. Ne dimë vetëm atë që na ke mësuar Ti. Në të vërtetë, Ti je i Gjithëdituri, i Urti.” “O Adem, - tha Ai - ua e qartë dhe e kuptueshme, sakaq, përmes bujarisë trego atyre emrat e gjërave!” Kur ai ua tregoi emrat e tyre, Allahu tha: “A së mendjes shpërngulemi në brendinë e Capela Sis- nuk ju kam thënë se vetëm Unë i di fshehtësitë e qiellit e të Tokës dhe vetëm Unë e di çfarë tregoni haptazi dhe çfarë fshihni?!” Kur u thamë tina, para afreskeve të famshme të Michelangelo-s, engjëjve: “Përuluni në sexhde para Ademit”, ata u përulën, përveç Iblisit, në kupën e saj, dhe përshkojmë me sy duke nisur i cili nuk deshi, u tregua mendjemadh dhe u bë mosbesimtar. Ne thamë: nga Dëbimi nga Parajsa, Krijimi i Adamit e deri te Gjy- “O Adem, jeto ti dhe gruaja jote në Xhenet dhe aty hani sa të doni e kur të doni, por mos iu afroni kësaj peme, se ndryshe do të bëheni të padrej- qi i tmerrshëm mbi altar, do detyrohemi të pyesim: të”. Shejtani i shtyu të gabojnë e i nxori nga lumturia ku ishin. “Zbritni - u ç’domethënie kanë këto piktura, që konsiderohen si thamë. Ne - do të jeni armiq të njëri-tjetrit. Në Tokë do të qëndroni, do vepra mbase më tronditëse artistike e të gjitha ko- të keni furnizim e do të jetoni deri në një kohë të caktuar”. Ademi mësoi disa fjalë (se si të kërkonte falje) nga Zoti i tij, kështu që Ai ia pranoi pe- hëve? A ngërthejnë në vetvete ndonjë të vërtetë për ndimin. Sigurisht, Ai i pranon shumë pendimet, Ai është Mëshirëploti." (Kurani, 2/30-37.) 8. Cituar nga Izetbegović te Islami ndërmjet Lindjes e Perëndimit, f. 27. 7. No dividing line between man and “brute”. (John Watson në Psych - 9. Të tëhuajësuar, që nuk përket “askund”. logical Review, nr. 20, f. 158.) 10. Islami ndërmjet Lindjes e Perëndimit, f. 28.

51 ETIKA temat e mëdha për të cilat flasin? Po qe se ngërthejnë, se ajo është pjesë e botës së jashtme dhe produkt i ku qëndron ajo e vërtetë? tij (në atë masë sa ç’mund të jetë ai send). Anasjelltas, Ose më saktësisht: sidoqoftë, në çfarë mënyre janë arti është i mundshëm vetëm në qoftë se njeriu ndry- të vërteta këto piktura? shon nga natyra, nëse është i huaj në të (nëse është personalitet). Pjesa më autentike e artit është histori Tragjeditë greke, vizionet e Dante-s për Qiellin e këtij mërgimi. Kështu, rreth çështjes së origjinës e dhe Ferrin, këngët shpirtërore zezake, tragjeditë e të natyrës së njeriut, shkenca dhe arti gjenden në një Shakespeare-t, prologu i Faust-it në qiell, maskat përleshje të plotë e të pashmangshme. Shkenca vë malejziane, afresket e vjetra japoneze ose pikturat në pah fakte e të dhëna të panumërta dhe veçanë- e disa piktorëve bashkëkohorë.11 I marrim këta she- risht fosilet e mbledhura e të studiuara me kujdes, që mbuj që i përkasin një rendi të veçantë, sepse nga imponojnë përfundimin për zhvillimin e shkallësh- kjo pikëpamje i gjithë arti është dëshmi unike dhe kallshëm të njeriut nga bota kafshërore. Arti shpa- e njëjtë, ku krejt dukshëm dhe sheshazi nuk kanë të los dëshmitë e veta tronditëse për ardhjen e njeriut bëjnë fare me njeriun sipas Darwin-it, as nuk mund nga e panjohura, nga të cilat asnjë zemër njerëzore të imagjinohen si përshtypje e tij për veten dhe për s’mund të heqë dorë tërësisht. Shkenca mbështetet botën që e rrethon. Çfarë ndjenje qëndron për botën te sinteza “vigane” e Darwin-it; arti te Michelangelo prapa nocionit “religjioni i shpëtimit”? Ç’do të thotë dhe te karta e tij madhështore në kupën e Sistina-s. ky emërtim dramatik? Ç’domethënie mund të ketë Darwin-i dhe Michelangelo drama e një ekzistence që në këtë mënyrë mishërojnë reduktohet në këmbim ma- dy botëkuptime tërësisht të terieje ndërmjet qenies dhe ndryshme për njeriun dhe dy natyrës? Çfarë supozimesh të vërteta kontradiktore për dhe parandjenjash flenë në origjinën e tij, të cilat asnjë- bazën e vizatimeve të Ernst herë s’do ta mposhtin njëra- Neizvestny-t me temën e tjetrën. I pari mbështetet në Ferrit të Dante-s? Pse është një numër të madh faktesh e pranishme frika si ndjenjë të pakundërshtueshme14, i universale te çdo qenie që dyti shkruhet në zemrat e të jeton, në qoftë se jeta dhe gjithë njerëzve.15 njeriu u krijuan në gjirin e “nënës natyrë”?12 Njeriu është tema e vetme për të cilën mund të ekzistoj- Këto pyetje, sakaq, pamjen në njëkohësisht dy të vërteta e botës që na ka skicuar kontradiktore. Jo vetëm kaq: shkenca, e bëjnë jo të plotë pohimi kontradiktor për nje- dhe të pamjaftueshme. Në riun, zakonisht i afrohet më të vërtetë, shkenca madje së tepërmi të vërtetës. Pohi- nuk jep një pamje të vërtetë të botës; në vend të saj mi se trupi i njeriut (njeriu si fakt biologjik) ka natyrë ofron një fotografi besnike, por pa një dimension të shtazore, madje dhe origjinë, para se të vijë Darwin-i tërë njëmendësie. e Lamarck-u, rrjedh nga religjioni. Shumë më herët Për mungesë të këtij dimensioni të tretë, të brend- se çdo shkencë, religjioni mësonte se brenda njeriut shëm, karakteristik për çdo krijim shkencor, shprehet endet kafsha. Ndryshimi qëndron vetëm tek radiusi i pafuqia ose paaftësia e shkencës të thotë çfarëdo të këtij pohimi. Sipas shkencës, njeriu është vetëm kaf- vërtete përfundimtare e të plotë për jetën dhe veçanë- shë inteligjente; ndërsa sipas religjionit, njeriu është risht për njeriun. Në analizat e saj prej logjike të hekurt, kafshë që është personalitet. “Ashtu siç e njohin spe- 13 jeta mbetet pa jetë, ndërkaq njeriu pa njerëzoren. cialistët, njeriu është ende larg të bëhet njeri konkret, Shkenca mbi njeriun është e mundshme, në qoftë i vërtetë. Ata tregojnë skemën e përbërë nga pamjet e tjera skematike, çfarë prodhon teknika e çdonjërës 11. Nga këta piktorë mund të përmendim Kandinsky-n, me artin e tij abstrakt ose të kulluar shpirtëror, ku dalja nga “idhujtaria ndaj sendores 14. Por, tanimë, jo vetëm të kundërshtueshme, por me sa duket p - shihet si qëllim më vete”. Një tjetër është edhe Jean Dubuffet, që po- thuaj të hedhura poshtë si pasojë e evoluimeve shkencore, në veçanti thuaj i kushtoi të gjithë krijimtarinë e tij artit që bënin fëmijët dhe të të gjenetikës. Gjithsesi, duhet thënë se veprohet në një terren relativ, çmendurit. madje ngaqë është relativ është i tillë, përplot “fakte të pakundërshtue- 12. Po aty, f. 29. shme”. 13. Po aty, f. 30. 15. Po aty, f. 30.

ETIKA 52 nga shkencat. Në të njëjtën kohë, njeriu është kufoma e njeriut arriti atë shkallë të lartë përsosmërie në të nën briskun e anatomistit, vetëdija që studiohet nga cilën mundi të bëjë pikturat e Raffaello-s, statujat e psikologu; pastaj është edhe ai personalitet që në Thorvaldsen-it dhe muzikën e Paganini-t...” (Engels, brendinë e vet e ndjen çdo njeri dhe e njeh sa herë Roli i punës në zhvillimin e njeriut). që shikon përbrenda. Ai është send kimik prej të cilit Çështja për të cilën flet Engels-i i përket vazhdimit krijohen indet dhe lëngjet e trupit; ajo bashkësi e ha- zhvillimit biologjik, jo atij human (shpirtëror), ndër- bitshme qelizash dhe lëngjesh ushqyese, ligjet orga- kaq pikturimi s’është proces teknik, por akt shpirtëror. nike të së cilës i studion fiziologu; ajo gjë e sajuar nga Pikturat e Raffaello-s nuk i ka krijuar dora e Raffaello-s, indet dhe vetëdija, të cilën higjenisti dhe edukatori por shpirti i tij. Veprat më të mira Beethoven-i i krijoi synojnë ta shpien deri në shkallën më të lartë të zhvi- kur ishte fare shurdh. Zhvillimi biologjik, jo i zgjatur llimit brenda kuadrit të përcaktuar të tij. Ai është homo gjer në paskaj, pa ndërmjetësimin e një dimensioni economicus, që detyrohet të shpenzojë pandërprerë të tretë, nuk mund të arrijë vetvetiu, jo te pikturat e të mirat, në mënyrë që gjërat, rob i të cilave është, të Raffaello-s, po as te vizatimet më të thjeshta të pikto- mund të punojnë edhe më tej. Nga rit parahistorik në shpellat e Saharës. ana tjetër, ai është njëkohësisht poet, Fjala është për dy drejtime të ndara hero, shenjt. Jo vetëm që është qenie e të ndryshme ose për dy aspekte të shumëfish e ndërlikuar që shkakton ndara të ekzistencës së njeriut. habi, e nënshtruar ndaj analizave të Njeriu nuk mund të reduktohet në teknikave shkencore, por është edhe biologji, siç nuk mund të reduktohet mishërim i vullnetit, i meditimit dhe i piktura në sasi të caktuara ngjyrash, synimit të tërë njerëzimit.”16 nga të cilat është bërë, ose poezia në Vërejmë se nocioni njerëzor në sintaksën e tekstit të saj. Padyshim që mendjen e njeriut ka domethënie të një xhami është ndërtuar nga kaq e dyfishtë, gati kontradiktore. “Njerëz kaq blloqe të gurta të një forme të jemi”, domethënë: jemi mëkatarë, të caktuar, në një rend të caktuar, nga dobët, truporë; “të jemi njerëz”, apeli një sasi e caktuar llaçi, lënde etj., por që duhet të na përkujtojë se jemi diç- kjo nuk është e vërteta e xhamisë. Të ka më tepër, se kemi ca detyrime më dhënat për xhaminë nuk e shterojnë të larta, të sillemi pa egoizëm, njerë- nocionin e xhamisë. Sepse, cili do të zishëm. “Ti ke ndërmend njerëzoren”, ishte dallimi ndërmjet saj dhe një ka- e qorton Jezui Pjetrin, duke i kundër- zerme ushtarake?! Mund të shkruajmë vënë hyjnoren njerëzores. Njerëzorja, një analizë jashtëzakonisht shkenco- e njerëzishmja, humania – rrjedh nga re e të saktë gramatikore, gjuhësore fjala njeri, dhe do të thotë më tepër, e drejtshkrimore të një poeme të do të thotë synim moral. Ky kuptim Goethe-s, ndërkaq thelbin e saj nuk i dyfishtë i nocioneve, lidhur njësoj e prekim fare. Njësoj si dallimi ndër- me emrin e njeriut, është pasojë e mjet fjalorit të një gjuhe dhe poezi- natyrës së dyzuar të njeriut, ku njëra së që vjen nga e njëjta gjuhë. Fjalori ka prejardhjen nga dheu, kurse tjetra është i saktë, por pa kuptim, ndërsa “nga qielli”.17 poezia ka kuptimin dhe thelbin e vet të Materialistët gjithnjë do të vënë në pah aspektin e paarritshëm. Në të njëjtën mënyrë fosilet, antropolo- jashtëm të gjërave dhe qëndrimet e shkencës do t’i gjia, morfologjia, fiziologjia – nuk flasin për njeriun, shndërrojnë në mohim të shpirtit njerëzor. “Prandaj, përveçse në marrshim parasysh anën e tij të jashtme, dora s’është vetëm organ pune, – shkruan Engelsi – por të rastësishme, mekanike e të pakuptimtë. Në këtë edhe produkt i saj. Vetëm me punë, duke iu përshtatur shembull njeriu është pikturë, tempull18, poemë dhe veprimeve gjithnjë e më të reja, duke trashëguar në jo një lëndë nga e cila janë bërë të gjitha këto. këtë mënyrë formimin e fituar të muskujve, tetivës dhe Njeriu është më shumë nga ç’mund të flasin për të gjatë një periudhe më të gjatë edhe të eshtrave dhe të gjitha shkencat së bashku. me përtëritjen e vazhdueshme të atyre stërhollimeve në veprime të reja, gjithnjë e më të ndërlikuara, dora

16. Alexis Carrel, Man, the unknown. 18. Dhe tempulli është pika ku shënjohet transcendimi i qenies pë - 17. Islami ndërmjet Lindjes e Perëndimit, f. 30. mes ritit si çast ngjizës.

53 ETIKA Xhahid Bushati

1. Në këtë plejadë krijuesish, mënyra e rrëfimit lirik të Krijimtaria për fëmijë e shkrimtarit Teufik Gjyli ka si përrallës, simbolika dhe poetika e saj, i dhanë shkas këtij zanafillë realitetin e të parëve të tij, që lindën në Ul- autori të dallohej dukshëm e të krijonte individualitetin qin. Ai zë i hershëm dhe i përhershëm, thirrës brenda e tij krijues, që do ta thellonte e plotësonte nga një- vetes, është pjesë e biografisë jetësore dhe artistike ri vëllim me përralla në tjetrin. Sepse te kjo gjini del: të shkrimtarit, ku “... menjëherë emri lidhet me vepra “... , në mënyrë të spikatur, ... veçanësia e letërsisë për letrare, madje me forma të veçanta, duke pretenduar fëmijë me mundësitë e saj të shumta, ...”3. Mundësi që një njësim të autorit me veprën”1. Është kjo arsyeja, autori i shfrytëzoi dhe realizoi në subjektet e fabulat që në kujtimet e tij, në mes të tjerave thotë se: “... unë interesante e magjiplote të përrallave që krijoi. provova për të shkruar bukuritë e një qyteti të vogël Krijimtaria për fëmijë e shkrimtarit Teufik Gjyli ka edhe bregdetar të Kolkasve të vjetër, meqë nga ai qytet ishin një zanafillë tjetër, një tjetër realitet dhe ky i përket prindërit e mi edhe nëna, edhe babai. Edhe unë vetë, Shkodrës. Në këtë qytet autori jetoi, punoi, shkroi e vegjëlinë për disa vite, e kisha kaluar në kalanë e atij ëndërroi..., deri sa një ditë u nda nga kjo jetë. qyteti e, gjithkund, bregut që prej gjeranave e deri në Këto dy realitete, nga mënyra se si janë krijuar e pa- Lima. Kuptohet se ky qytet është Ulqini”. sqyruar, nuk janë ishuj në vete e në largësi, por marrin Kjo bukuri mahnitëse bregdetare me hiret e misteret e japin me njëri-tjetrin. Në këtë marrëdhënie “lëvizin” e saj, fshehën së thelli në kohë e vite edhe elementet e fokusohen problematika të caktuara, që lindën në mitologjike, gojëdhënore, fantastike, legjendare, mre- një realitet dhe vazhdojnë “jetën” në realitetin tjetër. kullitare, etj., elemente që në procesin krijues të Teufik Sido që të jetë realiteti, nga vjen dhe ku shkon, magjia Gjylit gjetën pasqyrim në gjininë e përrallës. burimore mbetet e njëjtë: Vendlindja e të parëve dhe I përfaqësuar kryesisht me këtë gjini, ku dhe ka arrit- vendlindja e autorit. Kjo magji që kthehet në “reali- jet më të mira, (më vonë dhe me tregimin) dha një tet” përrallor merr “jetë”, shfaqet e lulëzon: te subjekti, ndihmesë të rëndësishme në krijimin, formimin dhe fabula, përshkrimi i natyrës, cilësitë dhe veçoritë e per- pasurimin e mozaikut të traditës së re të letërsisë për sonazheve, mjediset dhe ngjyrat që bashkëshoqërojnë fëmijë e të rinj, traditë që: “... u krijua... me përpjekjet dhe vepruesit në ecurinë e misionit, aventurës, përpjekjeve pasionin e niciatorëve të parë të kësaj krijimtarie, ...Q. dhe fatit të tyre, etj., etj. Të gjitha këto elemente lëvizin Guranjakut, Z. Sakos, H. Stërmillit, T. Gjyli, S. Çomorës, nëpër hapësira të njohura e të panjohura, të dashura e D. Siliqit e të tjerëve”2. të shtrenjta, përmes mallit dhe kujtimeve të pafund...

1. Hamiti, Sabri: “Albanizma”, Akademia e Shkencave dhe e Arteve (27 – 28 maj 1974), B. Dedja “Mbi disa probleme aktuale teorike të Letër- e Kosovës, Botime të veçanta CIII, Seksioni i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, sisë sonë të realizmit socialist për fëmijë”, f. 8. Libri 42,Prishtinë, 2009; (kapitulli: Letërsia autobiografike, f. 77.) 3. Malo, Foto: " Për forcimin e realizmit në përrallën tonë", "Drita", 2. Simpoziumi i parë kombëtar për problemet e Letërsisë për fëmijë 26.09.1976.

ETIKA 54 etj. S’pushojnë së “rrëfyeri” subjektet si dëshmitarë të të lumtur, ... , luftën për të drejtën dhe të vërtetën, për patjetërsueshëm artistikë. Se në to gjenden: “Forcimi lumturinë dhe gëzimin. E patjetër edhe këto përralla i elementeve lirikë si dhe poetizimi i ngjarjeve dhe i do t’i pëlqeni shumë. Autori i këtij libri, Teufik Gjyli, na figurave të personazheve (që) është një nga veçoritë ka thënë se këto përralla i ka pasë treguar një kopshtar e krijimtarisë letrare të këtij shkrimtari”4. dhe bahçevan plak. Dhe me të vërtetë, po të lexoni Në këtë rrugëtim të gjatë autori njohu edhe përvoja librin me vëmendje, ju do të vini re se aty ka edhe disa letrare, të cilat i pasuroi përmes stilit të tij. legjenda popullore mbi lulet, të cilat gjithashtu janë të bukura”. Teufik Gjyli u mbështet dhe “përvetësoi” imazhin e përrallës popullore, i dha një konfiguracion të mëtej- 2. shëm origjinar. Si njohës i hollë i kësaj pasurie lëndore, Krijimtaria letrare e shkrimtarit Teufik Gjyli nuk është diti me mjeshtëri ta shfrytëzojë atë dhe ta mbartë në anashkaluar nga studiuesit e letrave shqipe për fëmijë e mënyrë poetike në krijimet e veta. Kjo është arsyeja të rinj. Më gjerë është folur, veçanërisht, për kohën kur që: “... trillimi poetik, fantazia e përrallës e çon heroin autori krijonte e botonte. Pastaj, si për këtë autor, ashtu (nënkupto heronjtë) e saj në vende nga më të çudit- edhe për shumë autorë të tjerë që duhet të meritojnë shmet, e bën të kryejë aventura e të kalojë peripeci vëmendje, kujtesa letrare fillon e zbehet nga vit në vit, nga më interesantet dhe akte nga më të guximshmet nga dekada në dekadë. e nga më tërheqëset. Ai thyen monotoninë lodhëse Lënda përrallore që na la shkrimtari Teufik Gjyli, për të tregimit, duke kryer përmbysje kurioze të aksionit vlerat njohëse, artistike e edukative që flasin ato, e kanë dhe duke krijuar situata krejt të papritura. ... veçse këto kapërcyer kohën kur u shkruan. Studiuesi Ramazan elemente nuk paraqiten në përrallë si qëllim në vet- Çadri për këtë autor, shënon këtë tipar themelor nga vete ose thjesht si mjete për të bërë efekt. Ato kanë krijimtaria e tij: “Ndihmesën më të madhe T. Gjyli e solli vendin e tyre të caktuar, lidhen me logjikën ideoartis- me përrallat e legjendat e bukura të frymëzuara nga tike të përrallës dhe shërbejnë për të theksuar e për motive popullore, përmbajtjen e të cilave autori e për- të kuptuar sa më mirë ide e karakteristika të caktuara punoi me mjeshtëri në përputhje me kërkesat e moralit të personazheve”5. bashkëkohor, duke u dhënë atyre formën e krijimeve Krijimet përrallore që na paraqet shkrimtari Teufik të mirëfillta artistike për të vegjlit”7. Gjyli, përfshijnë në thelbin e vet: elementin fantastik, Veprimtarinë letrare të këtij autori, me qëllime studi- elementin mitik, elementin realist, të cilët lidhin, ndër- mi e kanë parë disa autorë, si Hamid Boriçi, Bedri Dedja, lidhin dhe zgjidhin pikat kryesore të rrëfimit dhe for- Vehbi Bala, Nasho Jorgaqi, Gjergj Vlashi, Muharrem mojnë portretin e strukturës përrallore, ku: “Subjektet e Xhaxho, Astrit Bishqemi, por në mënyrë të veçantë e këtyre përrallave zbulojnë tipare të njerëzve të thjeshtë këmbëngulëse, më të gjerë e më analitike është stu- të popullit, si ndershmërinë, zgjuarsinë, dashurinë dhe diuar nga Profesor Doktor Jup Kastrati e më pas nga sinqeritetin midis tyre. Por, me gjithë përpunimin e Prof. As. Dr. Ramazan Çadri. kujdesshëm, ato nuk janë zhveshur plotësisht nga ele- Studimet e Profesor Doktor Jup Kastratit, të botuara mentët idealistë që i ndeshim në përrallat popullore. në gazetat “Drita”, “Puna”, almanakun “Shkodra”-1961, në Herë-herë idetë jepen hapur, me anë të sentencave. “Simpoziumi i parë kombëtar për problemet e letërsisë Sidoqoftë, përrallat e kësaj përmbledhjeje ( “Trëndafili për fëmijë” ( Tiranë, 27-28 maj 1974, f. 66.), flasin për një i artë”, u botua më 1957 – nënvizimi i im) ruajnë buku- njohje të thelluar, të detajuar, gjykim prej eruditi dhe rinë e tyre që u jep gjuha e krehur dhe përshkrimet albanologu, prej bibliografi dhe shkencëtari. Të gjitha tërheqëse”6. shqyrtimet apo këndet se si e ka parë Profesor Kastrati “Trëndafili i artë” përmban tetëmbëdhjetë përralla, krijimtarinë e Teufik Gjylit në gjininë e përrallës, gjith- legjenda dhe tregime për të vegjël. Në parathënien që herë është bashkëshoqëruar me një pasuri bibliografike kanë shkruar për lexuesit e vegjël redaktorët e librit të lakmueshme e të admirueshme. Bedri Dedja e Nasho Jorgaqi, ndër të tjera thonë edhe Mendimet e studiuesve për shkrimtarin Teufik Gjyli këto fjalë: “... në këtë vëllim të ri, ju përsëri do të takoheni konvertojnë dhe formojnë dy vatra. Vatra e parë udhë- me heronjtë e përrallave tona popullore, do të njihni hiqet nga mendimi i studiuesit Vehbi Bala, që thotë: heroizmat, përpjekjen dhe luftën e tyre për një jetë më “Studimi i traditës së re do të nxjerrë në shesh meri- 4. Çadri, Prof. As. Dr. Ramazan: "Letërsia shqipe për fëmijë" (Probleme, tën e shkrimtarëve Q. Guranjaku, Z. Sako, D. Siliqi, S. autorë, vepra), Tiranë, SHBLSH, 2001, f. 112. Çomora, K. Jakova, H. Stërmilli, T. Gjyli... që të parët iu 5. Panajoti, Jorgo: “Përralla popullore dhe fëmija”, faqe 34-35; nga li - vunë krijimit të letërsisë së re shqiptare për fëmijë pas ri: “Probleme të traditës dhe të aktualitetit në letërsinë tonë për fëmijë”, Naim Frashëri, Tiranë, 1976. 6. Çadri, Prof. As. Dr. Ramazan: "Letërsia shqipe për fëmijë" (Probleme, autorë, vepra), Tiranë, SHBLSH, 2001, f. 113. 7. Po aty, f. 112.

55 ETIKA çlirimit të atdheut”8. Ndërsa vatra e dytë mbart mendi- popullarizoi shumë autorin. Me të Teufik Gjyli u fut një min e shkrimtarit Bedri Dedja, i cili vë theksin, se: “Në herë e përgjithmonë në letërsinë shqipe si shkrimtar këtë periudhë (është fjala për vitet 1949-1954, - nën- i letërsisë për fëmijë. Dhe hyri me një vepër madhore vizimi i im) aktivizohen mbi dymbëdhjetë shkrimtarë për të vegjëlit"12. në fushën e letërsisë për fëmijë dhe krijohen vepra të Kacamicrri është një figurë e dashur popullore, sepse tilla, pa të cilat nuk mund të përfytyrohen fillimet e populli në krijimtarinë e tij përrallore e gdhendi me letërsisë shqipe... për të vegjëlit, siç janë librat: “Tetë dashuri. Po me dashuri e gdhendi edhe në novelën e ditë pa bukë”, “Foleja e dallëndyshes”, “Shkolla jonë”, tij me të njëjtin emër dhe shkrimtari Teufik Gjyli. “Zgjimi i pranverës”, “Zemër shqiptare”, “Kacamicrri”, Kacamicrri është një personazh, ku elementi fantastik “Heroizmat e Fatbardh Pikaloshit”, “Na hoqën çatinë”, zë fill që në lindjen e këtij fëmije kaq të vockël. Te kjo “Përrallëza e gjëza” ...”9. figurë e pabesueshmja bëhet e besueshme, e besuesh- 3. mja bëhet e pabesueshme, e jashtëzakonshmja bëhet e Të dy këto mendime të përmbledhura së bashku, na zakonshme, e zakonshmja bëhet e jashtëzakonshme. japin afërsisht një portret të këtij shkrimtari, ndonëse Shkrimtari Teufik Gjyli e mbarti dhe e ruajti këtë per- të dy këto mendime prekin më shumë të jetuarin e sonazh të paprekur si krijim i letërsisë popullore. Dhe shkrimtarit në një cak kohor si krijues e pasues i traditës vazhdoi më tej duke ruajtur te kjo figurë që është e pra- së letërsisë për fëmijë e të rinj. nishme në gjininë e përrallës, atë që kërkonte të nënvi- Teufik Gjyli, si krijues, lëvroi disa gjini e zhanre letrare, zonte populli, se është zgjuarsia, trimëria dhe virtytet e si: fabulën në vargje, apologun, tregimin e shkurtër, tjera që vendosin dhe jo forca fizike dhe përpjesëtimet kallëzimin apo rrëfenjën, novelën e gjatë, skeçin, dra- e mëdha trupore. Me një modulim të tillë e mori këtë mën, melodramën, skicën, vizatimin letrar, reportazhin, personazh Teufik Gjyli dhe e shpërfaqi bukur artistikisht artikullin; por talenti i tij u shqua, shkëlqeu dhe shëtiti në një realitet të caktuar kohor, ku fëmijët nuk e kanë në universin e përrallës, ku dhe mbeti përrallëtar. Te kjo të vështirë të njihen me heroizmat dhe përpjekjet e tij gjini shfaqen e përftohen dukuri e cilësi të personalitetit në favor të së mirës dhe të së drejtës. Kështu duhet ta të tij krijues, të cilat na ofrojnë mendimin se Teufik Gjyli pranojmë Kacamicrrin e Teufik Gjylit, sepse ky është i e njeh mirë botën e përrallave dhe në veçanti përrallën mirëpranuar më parë si personazh i krijuar nga populli. popullore, hapësirën, domethënien, ngjyrat, karakte- S’mund t’i ofrojmë atij asnjë lloj "biografie" tjetër, veç ristikat dhe kodet e saj. Është i drejtë pohimi për këtë asaj që ai e ka në të vërtetë, dhe e ka që në lindjen e shkrimtar, kur thuhet se: “Teufik Gjyli është bërë i njohur, tij. Janë jashtë funksionit gjykime të tilla, si: "Kacamicri përveç të tjerave, si autori i dy prej personazheve më të është në përgjithësi një personazh pozitiv..."13. , ose njohur, më popullorë e më të realizuar në krijimtarinë "Pra, ai ka elementë pozitivë..."14., ose me një gjykim e tij, por edhe në letërsinë tonë për fëmijë, siç janë tjetër, që i mohon vërtetësinë e tipareve reale të kë- Kacimicrri dhe Piciruku, dy figura tërheqëse dhe mjaft tij personazhi, prejardhjen dhe qëllimin për të cilin ai simpatike për lexuesit e vegjël; i pari trajtuar te përrallat lufton, si ky që po citojmë: "Po është krejt e gabuar që, dhe i dyti tek tregimet e tij”10. duke e marrë këtë personazh si krijim të një rendit të Edhe sot lexohen me ëndje libra, si: “Kacimicrri” (një vjetër shoqëror, fisnor ose patriarkal, të vihet ky në po novelë-përrallë, ku figura kryesore është huazuar nga këto rrethana e si mishërim i idealizuar i rendit dhe i letërsia gojore, por me një këndvështrim të ri: në për- zakoneve të mykura patriarkale. Autori që shkruan një pjekjet e tij për të luftuar drejt së mirës, e në këtë luf- vepër të tillë, nuk e shikon traditën popullore me syrin të aventura e bashkëshoqëron heroin në realizimin e e njeriut të kohës sonë, me tendenciozitetin klasor re- qëllimeve të mira, të virtytshme e me vlera fisnike. Siç volucionar, prandaj një vepër e tillë bie në kosh, për thotë Prof. Dr. Jup Kastrati: "...emën të mirë ai fitoi që arkaizmin, tradicionalizmin e vet"15. me librin "Kacamicrri", të cilin e pat nisë që më 1934 Edhe dy veprat e tjera me përralla “Trëndafili i artë” e dhe botue përfundimisht në vitin 1954 nga N.Sh.B. “Vjollca e kujtimit”, mbështeten në thesarin popullor, (152 faqe)"11., dhe më tej... "Kacimicrri qe novela e parë ku shquhen përdorimi i drejtë i simbolikës, i raportit të e gjatë për fëmijë, që u botua në vendin tonë. Ajo e fantastikes me realen, si dhe trajtimi shumëngjyrësh i subjektit lirik. 8. Bala, Vehbi: “Probleme të studimit të traditës së re të letërsisë sonë të sotme për fëmijë”, Simpoziumi i parë kombëtar për problemet e letër- 12.Simpoziumi i parë kombëtar për problemet e Letërsisë për fëmijë sisë për fëmijë”, Tiranë, 27-28 maj 1974, f. 39. (27 – 28 maj 1974), Jup Kastrati: “Mbi kontributin e Teufik Gjylit në letërs- 9. Dedja, Bedri: “Tradita dhe probleme të letërsisë shqipe për fëmijë”, inë për fëmijë”, f. 65 – 66. Tiranë, 1971. 13. X. Dh. : “Mbi disa problem të letërsisë për fëmijë”, “Zëri i Rinisë”, 10. Nelaj, Milaim: “Teufik Gjyli – një themelues i Letërsisë së re për f - 16.03. 1968. mijë”, Telegraf, 12.03.2010. 14. Po aty. 11. Kastrati, Jup: "Shkrimtari i Letërsisë për fëmijë", "Puna", 7.06.1963 15. Po aty.

ETIKA 56 Alltan Murat Ynall Të braktisëshveten

ënyra se si po e kalon njerëzimi këtë periudhë krize, është të zbuluar. Kështu, njeriu që e sheh veten si një pjesë e tregues i lindjes së shpresave të reja. Koha për të gjetur së vërtetës së madhe, kupton që nuk është i vetëm dhe zgjidhjen më të mirë është atëherë, kur nuk ka asnjë fillikat. Islami ofron një tjetër botëkuptim të universit, mundësi dhe, kur nuk ka mbetur asgjë për të humbur. përballë atij dritëshkurtrit, që rrjedh si pasojë e humaniz- Dikur mund të mjaftonte diskursi rreth çështjeve mit shekullar. Ai që përvetëson botëkuptimin e universit sociale dhe kulturore. Ndërsa sot është bërë mjaft e të islamit, ngrihet shpirtërisht. Çdo dije apo zbulim i vështirë të ndash lokalen nga universalja. Preblemet ri, bën që njeriu t’i afrohet edhe më pranë burimit të e brendshme të një pjese gjeografike të caktuar të bo- vërtetë. Është e pamundur që ai që përqafon islamin ta tës, shpeshherë bëhen pjesë e interesit të mbarë botës. tepërojë me materializmin. Andaj, të menduarit rreth të ardhmes së njerëzimit, të Nuk është e lehtë të kuptosh ata që lënë mënjanë bu- bërit e zgjidhjeve efikase dhe të qëndrueshme, duhet të kuritë e islamit dhe merakosen për diçka tjetër. Kombi, jenë përgjegjësia e secilit. Një shkëndijë e hedhur nga populli apo personi që duhet të ngjallë admirim, duhet njerëz që jetojnë në një cep të botës, mund të ketë fuqi të ketë disa veçori të larta, që t’ia vlejë shëmbëllimi. Ata të ndikojë në të ardhmen e mbarë njerëzimit. që zgjedhin të jenë pa karakter e pa identitet, që i janë Kapitalizmi i globalizuar dhe neokolonizmi, nuk vlerë- dhënë kaosit e rrëmujës dhe që nuk u kushtojnë rëndësi sojnë fare vlerat etike. Ata mund të marrin nëpër këm- veçorive të larta, padyshim që do të jenë si një sëmund- bë edhe vlerat më të shenjta, vetëm për t’u shërbyer je e rëndë për të tjerët. Simpatia që kanë sot popujt interesave të tyre. Ata shpërbënë familjen dhe shoqëri- myslimanë ndaj Perëndimit, përpjekja pa kusht për t’i në, të cilat kanë vetëdijen e të qenit individë dhe bënë përngjasuar atij, është një përfundim i së njëjtës frymë standard të qenët i fortë për të fituar të drejtën. Nuk u shpirtërore. Gjithçka fillon duke i imituar ata. Më pas bë jeta më e favorshme duke u lënë gjithçka nën shfry- pranohen opsionet e tyre: hanë çfarë hanë ata, shikojnë tëzimin e njeriut. Nuk është menduar se njeriu bëhet i çfarë shikojnë ata, madje u ngjajnë atyre edhe në mimikë vlefshëm vetëm kur bën lidhje me Zotin e vet. dhe gjeste. Andaj dhe shpeshherë trokasin tek specialistë të ndryshëm, marrin pjesë në kurse të ndryshme, bëjnë Njerëzimi sot po kërkon një burim, parim, bazë. Nuk gjithçka u rekomandohet nga specialistë të kozmetikës, është edhe aq e vështirë të bësh armë të reja duke për- duke braktisur përfundimisht veten. Kështu realizohet dorur teknologjinë e ditëve të sotme. Ajo çfarë duhet një farë shpërnguljeje nga vetja. Ndërkaq, Perëndimi, i nënvizuar, nuk është në janë apo nuk janë mundësitë, cili admirohet, me gjithë mundësitë që ka, po përjeton por çfarë do t’i bëjë dobi e çfarë dëm, nga ajo që do t’i gjithnjë e më shumë vuajtjen që i jep pamundësia e ofrohet njerëzimit. hapjes së një dere tjetër, përveç dynjasë. Pasi Perëndimi, Islami është feja e vetme që mund t’i thotë njerëzimit sido që të jetë maskuar, nuk mund ta fshehë shëmtimin se është gabim. Islami qëndron kundër projekteve të që e karakterizon. Nuk mund ta qetësojë dhimbjen e krijimit të botës në pavarësi të Krijuesit. Njeriu është i brendshme dhe nuk mund ta kufizojë armiqësinë që detyruar ta jetojë jetën me kuptim. Për ta jetuar jetën ka me tjetrin. me kuptim, duhet t’i njohë të vërtetat dhe u duhet re- Për të njohur veten, njeriu duhet të dijë se nga vjen dhe feruar burimeve të sakta të diturisë. Mendja dhe ndjenjat ku shkon. Përndryshe, njeriu në njërin krah do të prete- duhen orientuar me shpalljen hyjnore. Qëndrueshmëria ndojë hyjninë e tij dhe në tjetrin do të bjerë më poshtë që i jep njeriut shpallja hyjnore, ia kujton se kush është. edhe se niveli i kafshëve. Ashtu sikurse po ndodh sot. Po ashtu i jep mundësinë e mjeteve të nevojshme për

57 ETIKA Zemra e dhënë pas ibadetit të natës

“Ngrihu natën nga gjumi, Ibrahim Koç Të të shfaqen të fshehtat, Nuk privohet ai që thotë Allah, Përgjëroju rob, përgjëroju Allahut.” me shpresë dhe japin në rrugë të Allahut nga ajo që i kemi furnizuar.” (edh-Dharijat, 17-18) I Nderuari ynë, sallallahu alejhi ve sellem, na për- gëzon se Zoti i Madhëruar në kohën e agimit zbret në qiellin e dynjasë dhe i pranon lutjet që bëhen në atë kohë. Ai thotë: “Unë ju këshilloj që të ngriheni natën (dhe të falni etët, bashkë me agimet që mbartin në vetvete, namaz nate), sepse ky është zakoni i të devotshmëve kanë një klimë shpirtërore të veçantë dhe veprat që kanë jetuar para jush. Ai është shkak për afrimin që kryhen në atë kohë janë të pranueshme. Netët tuaj me Zotin dhe ju mbron nga mëkatet. Është kefa- që janë pjesë floriri e kohës dhe agimet që janë ret për të këqijat dhe mbrojtës nga sëmundjet fizike.” Nzemra e netëve, janë kohë e shumë formimeve e (Tirmidhi, Deavat, 112) arritjeve. “Leximi i sures Tebareke çdo natë, është shkak për Kurani Fisnik me shprehjen e tij të mrekullue- shpëtimin nga ndëshkimi i varrit dhe për mbrojtjen shme tregon këtë vlerë të netëve e cila i shpie te nga zjarri i xhehenemit.” Allahu të dashurit dhe miqtë e tij. Kështu, duke e Nuk ka asnjë vlerë që mund ta zërë vendin e na- përmendur 114 herë fjalën natë njofton se edhe ai mazit të natës, i cili falet në agim për të lartësuar vetë ka filluar të zbresë në një natë të shenjtë. shpirtin e njeriut. “Veçanërisht namazet e natës “Dyert e mëshirës hapen natën.” që falen në moshën e rinisë, janë si një rrugë e “Kaloje një pjesë të natës, si falje shtesë për ty sigurtë dhe pa vonesa për hapjen e dyerve të in- (o Muhamed)! Është e vërtetë se Zoti yt do të të spirimit hyjnor ndaj shpirtit, sepse namazi i natës vendosë ty në një vend të lavdëruar (Makamu është adhurimi i vetëm në të cilin nuk përzihen Mahmud)1.” (el-Isra, 79) sëmundjet brejtëse dhe vrasëse si shtirja. etj.” “Ata ngrihen nga shtrati, i luten Zotit me frikë e “Dijeni mirë se nderi i besimtarit është në nama-

ETIKA 58 zin e natës, ndërsa respekti i tij është në faktin që “Mos e kalo natën pa namaz, qoftë kjo kohë e faljes të mos ndjejë nevojë për njerëzit.” edhe sa mjelja e një deveje apo deleje. Edhe namazi “Ditët janë të lidhura me botën e dukshme, ndër- që falet në fund të namazit të jacisë, është prej na- sa netët me botën e gajbit.” (Ibn Arabi, Futuhat, mazit të natës.” 1. 395) “Dy rekate namaz që falen në mesnatë janë kefaret Prof. Kamil Mirasi thotë: për mëkatet.” “Ajetet dhe hadithet që janë transmetuar rreth “Epërsia e namazit të natës ndaj namazit të ditës begatisë dhe virtytit që nuk mund t’i shpjegojnë është si epërsia e lëmoshës që jepet në mënyrë të dhe nuk mund t’i sqarojnë njerëzit, ndikojnë në fshentë ndaj asaj që jepet haptazi.” zemrat e pastëra dhe besimtare. Çdo besimtar që Ata që e neglizhojnë përfitimin nga begatitë e i lexon dhe i mëson këto me sinqeritet e pastër- natës, dalin në mëngjes të lodhur e të mpirë dhe ti, është e pamundur që në zemrën e tij të mos privohen nga begatia e ditës. ndjejë interes ndaj këtyre adhurime të këndshme të natës. Nëse besimtari e përdor natën me qëllim dhe Çdo njeri që fal namaz nate në kohën e agimit, merr pjesë nga klima shpirtërore e përkujtimit të duke qëndruar me zemër të zgjuar në audiencën Allahut, nata e tij bëhet më e mirë se dita. e Allahut, e ndjen me gëzim se në zemrën e tij po Netët janë kohët më të rëndësishme për lutje dhe zbresin begatitë hyjnore ashtu siç bie shiu i qetë i përgjërime për shpëtimin nga ndëshkimi hyjnor. pranverës. Atë ditë jeton i gëzuar dhe e merr malli Nëna e Hz. Sulejmanit i tha birit të saj: për namazin e natës tjetër.” (Kamil Miras, Texhrid, “O biri im i dashur! Mos fli shumë natën, sepse vëll. 4, fq. 33) fjetja e shumtë natën e lë të varfër njeriun ditën Tehexhudi (namazi i natës) është namazi që ndri- e kiametit.” çon errësirat e berzahut. Për këtë arsye, ata që dë- shirojnë ta kenë të ndriçuar jetën e berzahut, nuk Muhamedi, sallallahu alejhi ve sellem, qëndron- duhet ta lënë këtë namaz. Sepse drita që ndriçon te në kijam e falte namaz natën derisa t’i plasnin varrin është namazi i natës. këmbët dhe derisa i enjteshin pulpat. Të gjithë librat fetarë dhe veprat letrare flasin për Ai, sallallahu alejhi ve sellem, nuk ishte dikush qetësinë dhe inspirimin e paarritshëm që nata e tjetër por i Nderuari i dy Botëve, shpirti i shpirtrave, agimet ua japin shpirtrave. sulltani i zemrave, i dashuri i Allahut e i Rrahmanit. Dihet se mistikët i kanë dhënë shumë rëndësi Kur Hazreti Aishe e pyeti: gjallërimit të netëve. Sulltanët e zemrave si I. Hakiu “O i Dërguari i Allahut! Allahu t’i ka falur të gjitha prej Erzurumu, J. Emre, Mevlana e shumë të tjerë gabimet që ke bërë në të kaluarën dhe ato që vihet re se u kanë dhënë shumë rëndësi netëve dhe mund të bësh në të ardhmen. Përse e lodhni kaq agimeve. Pothuajse nuk ka asnjë prej mistikëve që shumë veten?” I Nderuari ynë iu përgjigj: të mos ketë folur për netët dhe agimet. “A të mos jem një rob që e falënderon Allahun?” O ti sy! Çfarë është gjumi?! Domethënë: A ta lë tehexhudin? Nëse veproj kë- Kështu që zgjohu natën, shtu, nuk mund të jem një rob falënderues. Shikoji yjet sesi shëtisin! Të mos i kalosh gjithmonë netët duke fjetur, por Profeti, sallallahu alejhi ve sellem, ka thënë: “Na- të ngrihesh dhe të falësh namaz nate, është punë tën ka një kohë që, nëse myslimani e arrin dhe kërkon irfani, sepse namazi i natës e shpëton njeriun nga nga Allahu mirësinë e kësaj bote e të ahiretit, Allahu ndëshkimi i xhehenemit. ia jep patjetër. Kjo kohë ndodhet çdo natë.” Po ashtu Lus Allahun që të jemi prej fatmirëve, të cilët ka thënë: e lënë gjumin për në varr dhe rehatimin për në “Dy rekate namaz që i fal biri i Ademit në agim, janë xhenet. më të mira se kjo botë dhe çdo gjë që ka brenda saj. Referenca: 1) Makamu Mahmud; do të thotë, vend i shfaqjes së hamde- Sikur ta dija se nuk do të ishte e vështirë për umetin ve, mirënjohjeve dhe falenderimeve. Kjo pozitë e lartë është e të Nderuarit tim, do t'ua bëja farz atyre.” tonë, alejhisselam.

59 ETIKA Myslimanizma edhe qytetrimi Sikur e di qi shpirti ka novojë për disa se- nimi mesatar ( i-itidali) ësht kanuni m’i math nde të cilat s’munden të numurohen. Shpirti që ç’do send me anën e këti qindron e rron. gjithnji sillet mbi boshtin e këtij qarkut të Përse t’a zgjatim, pot ë vrejm gjith ndrydhet nevojavet dyke fituar atë përparim q’i dishi- e kësaj bote edhe ndrydhet materijale të ron e ja ndjellë brumi natyrel. gjith botëve d.m.th. në tokë e eë yje do të shohim së gjithsija me nji kanun muajanash Fillosofët e botës qi në kohrat e vjetra për po pëmban qindrimin e rrojtjën e vet për të zbukurimin e vetijavet janë munduar edhe cilat bëjm fjalë. Të flasim me insafë, arabët rreth këti qarku kanë vendosur shumë prob- qi rronin si egërsira, rronin në nji shkretirë lema të cilat s’kan numur. Po të hëdhim synë që n’atë vend nuk kish shkelur asnji qeveri e e të studjojm jetimin e atyne kombeve të qytetrueme, rronin të shkatruar së gjithash, mbëdhej do te shohim se sa janë përpjë- por me anën e Myslimanizmit në pak kohë kur për zbukurimin e vetijavet, për stolimin arrin shkallën ma të lart të qytetrimit. e ndjejavet edukatione por me gjith këtë s’kanë mundur se cili kanun do të jetë mua- Arabët Mysliman edhe me kombet e tjerë jan (i mest). Nuk mohonet se po shohim kanë shkuar aq bukur sa edhe vllazërit e nji që disa mir vitijat i kanë vecuar vetëm për barku s’kanë shkuar aq bukur. Nga Sahabet kombin e vet e drejt kombeve të tjerë janë Myxhahidi thotë: (Nji ditë u ndodha në shtë- sjellë fort t’ashpër e t’egër. Për të vërtetuar pit t’Abdullah Ymerit, robi I tij po ripte nji këtë kanë kaq shumë shëmbëlla sa as njera dele. Abdullahu I tha disa herë si t’a rjepsh prej syresh nuk mundet të qitet fallzo. Kush më parë t’i shpijesh fëqijes jahudi,) i thash për t’arrirr këtë përparim shpirtnor ngeli në pse e përsërite fjalën disa herë? Më tha: Haz- shkallët të fundit (Tefrit) e kush dishiroj t’a reti pejgamberi kurdoherë na porosite që të lidhjë lirimin e shpirtit me disa pengime të shkoj mirë me fqinjë aq sa kujtuem se fqinjtë cilat shpirti pak kohë i duroj por ma s’fundi mos na behenë edhe trashigimtar. Hazreti u ç’katrue ma fort. Si e lanuna shpintin krejt Aliu përpara Ymerit ngriti nji çifut dyke thënë libersi e shtëmguemja fort ka sjellë shumë se, më ka marr kësulln e tunxhte të luttës, por ngatrime me të cilat historija asht mbushur me qenë se dishmitarët e tij ishine Hasani plot, këto ngatrrime ma tepër janë banë ndër edhe Hyseni Hazreti Ymeri davanë ja rrëzoj ata kombe qi s’e kanë marë vesh si dudet dolli fitues çifuti, si u sos davaja I tha Aliut fellsinë e fesë, nuk kanë qindruar në kufit ulu rri e sa u davitnë që të dy ndejën më q’u ka ngrehur sheriati. Si tham më sipër as këmb. Tashti të mjetohemi pak se qytetrimi e lishuemja krejt frenë as e heqmja dorë fare m’i math ku gjindet? A n’ata qi i bëjn këtë prej dynjas s’asht gja e pëlqyeme. Vetëm pu- nderim feqijve jahudi apo ata qi s’lajnë jahu-

ETIKA 60 di në këmb. Zhul-Simoni thotë në Franc 1791 medresei nizamije e Bagdatit edhe medreseja në Gushtë u ngreh nji kanun qi të ruhet lirija e Kordovës. Për m’i numurue nji nga nji shë- I feve e prej kësi kohej çifutët mezi filluan të njat qytetnore të Myslimanët duhet të mbu- shpëtojn jetën e tyne, pra fee e qytetrimit shim disa volyme. Myslimanët e hershëm pas ësht feja Myslimane e cilla ka dekllarue li- urdhërit të profetit t’onë për të marë mësim rimin e gjith fevet qi kurse lindi. Kurse bota shëtitnin anën e anës të dynjas. Në fetë Mys- përpiqshin midis shkallës të pakufizueme limane fanatizmi ësht mallkuar, për përpari- e midis shkallës të jasht natyrshme ahere min e njeriut s’ka asnji pengim. Kur’ani qerimi në qarkut të njerzimit lindi dielli i s’vërtetës myslimanin e shtyen të punoj e të përparoj edhe kësisoj reja e errësirës prej qiellit u hoq, e t’a zbukuroj vehten me vetijat e bukura të llapsi vertyta e madhësis edhe drejtësis në hazreti Pejgamberit. Pra sa i ndihmon lirimit, të githa anët. Myslimanët në ç’do shtet qi përparimit e qytetrimit këjo fee s’ka tjatër. E shkelën themeluan diturit, mjeshtërit e gjith dhasht ZOTI e ndjekshim gjurmën e Hazreti vevëtijat të bukura njerzore. P.SH. kujtojm Pejgamberit edhe përparofshim edhe nee si qytetrimin e Ab-basinjve edhe qytetrimin e shokët e mbëdhej të tij. emevinjve n’Andalus. AMIN E para univërsite qi asht çelun në botë ësht V. NAILI. Vlefta e ditunis Mi vleftën e ditunisë deri sot janë shkrue Ditunija njenir e bën të naltë, të ndershëm shum artikulla nga të fuqishmit e pendës. Ka të drejt tek sicilido, dhe e tregon ma të frig- shumë ajetet ë nalta nga an’e e Perëndisë mi shëm. Ndej Zotin, si urdhënon. Zoti: (vetëm vertutën e ditunisë (Fezileti Ilm) ku urdhë- të ditçmit kanë frikë nga Zoti.) Pejgamberi ron se: a janë njej erësina me dritën d.m.th. urdhenon. (Kërkojeni dituninë që kur del- ditunijae çditunija i madhi Zot naltëson të ni prej djepit e gjer te hyni në vorr.) Ma të dishmit në shkallën e naltë. Pejgamberi ur- ditçmit Myslimantë si i mbaronin medre- ddënon: ma mirë të nxesh nji pjesë nga pje- set (universitetat) prapë nuk pushonin por sat e ditunisë se sat ë prendash të holla për për me u ba specialist vazhdonin, e kësi soj hiretë Perëndisë. gjer sa vdisnin shkonin prej nji specialist ne tjatëri aqë sa bëheshin ma të mëdhenj e të Për veç prisave Fetare ka edhe udhë-heqje dijtshmëve. mendore të cilat provojnë vleftën, vertutën e ditunisë ku aty poshtë mund të thomi Për faqe të zezë të sotshmit sa mbarojnë disa: Dihet qartazi se ditunija është nji kali- një shkollë; librat i flakin dhe pak kohë ha- tet mbarimi (Sifati qemal) qenmja pa-dituni rojnë dhe ato qi kanë kendum. është nji kalitet i mbetë; Pra një të pa dishmi H. XHAFER kur i thuhet se: ti je i ditshmë! Kënaqet tue e qenë se dhe ajy vet e din që nuk din. Revista Fetare Zani i naltë, Nr. 4. Vit’i I Fq. 118-121, 123-124

61 ETIKA Hutbe të zgjedhura Imam Naim Drijaj Xhamia e Parrucës, Shkodër Hixhreti, simboli i lartësimit të Fjalës së Allahut iti i ri islam fillon me një ngjarje të rëndësi- hapjen e thirrjes islame tek populli i tij dhe më shme historike, që është hixhreti, emigrimi i gjerë. Trembëdhjetë vjet ai qëndroi nën thundrën Pejgamberit (a.s.), prej Mekës për në Medinë. e arrogancës dhe shtypjeve të politeistëve, por edhe Allahu i Madhërishëm në Kuran thotë: “Ata në këtë gjendje, i ftonte njerëzit në fenë e vërtetë Vqë migruan për hir të Allahut, u torturuan për fenë haptazi dhe fshehtas, ditën dhe natën. e tyre. Atyre do t’u sigurojmë vendbanim të mirë Ne myslimanët duhet që, nëpërmjet hixhretit në këtë botë, kurse shpërblimi i tyre në botën tjetër profetik, të marrim mësime dhe përvojë në shumë është edhe më i madh.” (Nahl, 41.). Hixhreti është aspekte, si: sakrifica, durimi, vendosmëria, morali i shkollë për të gjitha kohërat. Në të besimtari sheh lartë etj. planin e zhvillimit të thirrjes në mes njerëzve, sheh Sot është më se e nevojshme që edhe ne të je- shtigjet e ngadhënjimit shpirtëror. Hixhreti është tojmë disa çaste duke përkujtuar, por edhe duke u transformim i mjedisit të kufrit në atë të imanit. frymëzuar nga ideja dhe domethënia e hixhretit të Hixhreti e ndërgjegjësoi njerëzimin se respektimi Pejgamberit tonë të dashur. i dinjitetit njerëzor, pa dallim race, gjuhe, vendi, Është më se e nevojshme që edhe ne të bëjmë nacionaliteti, fisi, etj., është ardhmëria e vetme e hixhret drejt çdo gjëje që është e mirë dhe pozitive botës. Hixhreti i dha botës modelin e bashkëjetesës si nga e pavërteta në të vërtetë, nga veprat e shëm- në umet (bashkësi), për besimtarët dhe popujt e tuara në ato të lavdëruara, nga koprracia në bujari, ndryshëm. nga tradhëtia në besnikëri, nga gënjeshtra në fjalë Fillimi i vitit të ri Hixher është shans për secilin të vërteta, nga dyfytyrësia në sinqeritet. prej nesh, që të hapë një faqe të re me Allahun e Nga e gjithë kjo që u përmend, duhet kuptuar Madhëruar. Hixhreti është mësim nga e kaluara, se hixhreti ishte rruga për të fuqizuar të vërtetën, meditim dhe veprim në të tanishmen dhe shikim unitetin, tolerancën dhe mirësinë. Hixhreti për ne e planifikim drejt së ardhmes. sot do të ishte, lënia e çdo gjëje që na largon nga Nëpërmjet hixhretit Pejgamberi (a.s.), ka ngritur Allahu (xh.sh.) dhe hyrje në vitin e ri hixhri, me që- shtetin islam, shtetin e drejtësisë dhe të mirësisë, llim që ndaj Allahut të bëhemi myslimanë të denjë shtetin e dijes dhe të besimit, shtetin e virtytit dhe dhe më të mirë. Viti i ri hixhri, në të vërtetë, duhet të moralit, shtetin e së drejtës dhe të devotshmërisë. të jetë ripërtëritje e qenies sonë shpirtërore dhe Pejgamberi (a.s.), përpara se të bënte hixhretin, qën- përgatitje për atë çfarë na pret në të ardhmen. droi në Mekë trembëdhjetë vjet, duke bërë thirrje Kur e kanë pyetur Pejgamberin (a.s.), se cili është për në islam dhe për t’i udhëzuar njerëzit në rrugën hixhreti më i mirë, ai ka thënë: e drejtë dhe të suksesit, ngase për këtë qëllim Allahu “Hixhreti më i mirë është largimi nga ajo që ka nda- (xh.sh.), e kishte dërguar. luar Allahu (xh.sh.).” (T.Ebu Davudi, dhe të tjerët, sa- Në ngjarjen e hixhretit ne kujtojmë punën e ma- hih) dhe dhe të vështirë të Pejgamberit (a.s.), në për- Jeta e Pejgamberit (a.s.), është e mbushur me

ETIKA 62 “Hixhreti më i mirë është largimi nga ajo që ka ndaluar Allahut (xh. sh.)” - Ebu Davud - ngjarje dhe ndodhi nga më të ndryshmet. Disa prej rinë ndaj islamit dhe nxori në pah gatishmërinë e tyre, përveç vështirësive ekstreme, karakterizohen tyre për sakrifica. nga sfida dhe rreziqe të mëdha, përpjekje për ta Hixhreti reflektoi në jetën e besimtarit një të vërte- lartësuar Fjalën e Allahut (xh.sh.). të mjaft të rëndësishme për realizimin e sukseseve Një prej atyre ngjarjeve që janë të ndërthurura në thirrjen islame. me vështirësi të pallogaritshme, sfida dhe rreziqe Një mësim tjetër që nxjerrim nga hixhreti është të mëdha, por që në fund të tyre u përmbyll me një solidariteti i myslimanëve në të gjithë kohët dhe fitore të vërtetë, është Hixhreti i Pejgamberit (a.s.), situatat. Myslimani duhet të interesohet për vëlle- prej Mekës në Medine. zërit e tij myslimanë dhe t’u zgjasë atyre dorën e Sa e rëndë është jeta, kur vonon liria. Hixhreti i ndihmës, si në aspektin moral, ashtu edhe në atë profetit u realizua atëherë kur ishin mbyllur të gjitha material. Kështu vepruan myslimanët e Medinës, rrugët për të vazhduar më tutje në Mekë. Ai solli kur erdhën aty vëllezërit e tyre nga Meka, duke një shpresë të re për myslimanët dhe u mundësoi ndarë me ta ato që kishin. atyre ta jetonin më lehtë fenë islame. Hixhreti ishte fillimi i historisë së këtij umeti. Ne nuk dëshpërohemi dhe nuk i humbim shpresat Historia nuk do të thotë që ngjarjet të studiohen nga Allahu, edhe nëse gjendja acarohet. Ne be- verbërisht, por të njihet e kaluara me qëllim për të sojmë me besim të palëkundur se pas natës vjen ndërtuar të ardhmen. dita, se pas vështirësisë vjen lehtësimi dhe se pas Hixhreti konsiderohet burim i fitores së myslima- durimit vjen fitorja. nëve, i lirisë, vëllazërisë dhe barazisë. Mbi të gjitha, hixhreti reflekton vendosmërinë e Hixhreti flet për përgjegjësinë e lartë, shpirtin e vërtetë në iman-besim. çiltër dhe bindjen e fortë të myslimanëve të parë. Hixhreti qe rruga për të fuqizuar të vërtetën, uni- Disa nga mësimet e hixhretit: tetin, tolerancën dhe mirësinë. Besimi i fortë dhe bindja e paluhatshme në të Hixhreti për ne sot do të ishte, braktisja dhe dis- vërtetat islame. Bindja e thellë dhe besimi i fortë i tancimi nga çdo gjë që na largon nga Allahu (xh. motivuan myslimanët për hixhretin-shpërnguljen, sh.) pa përjetuar në zemrat e tyre frikën apo lakminë që E lusim Allahun e madhëruar që ky Hixhret të jetë do të lindte, kur ata të shihnin se si linin në duart e burim frymëzimi dhe fuqie në islam, në mënyrë që të tjerëve pasurinë e tyre në Mekë. Fjala e Allahut të jetë më sublimja, siç është kraha- Hixhreti në shpirtin e besimtarëve ngjalli dashu- suar në të vërtetë me çdo fjalë tjetër.

63 ETIKA Qytetërimi Islam

Poezia në letërsinë Islame Ma. Artur Tagani

eja islame lindi në një pjesë gjeografike me plot poezisë, ajo kishte marrë një status thuajse hyjnor, poetë, ku njerëzit e kishin pasion poezinë dhe për nga efekti që kishte në popull dhe për nga kombi arab ishte mjaft i dalluar në fjalë artistike mjeshtëria hipnotizuese e fjalës së poetëve dhe dhe poezi. Poetët e kësaj zone ishin njerëzit më oratorëve arabë. Andaj dhe Kurani në disa ajete me reputacion, më me influencë, më të dashurit (si: 21/5; 26/224-227; 37/36; etj.), për të bërë da- dhe të respektuarit nga populli. llimin mes vargjeve të tij dhe vargjeve të poezive paraislame dhe, për të dalluar të Dërguarin e Zotit Fryma e shkretëtirës, dallgët, erërat që shka- nga poetët, ka mbajtur një qëndrim “ideologjik”, përdanin rërën, klima dhe krijesat e saj, oazet, siç do të shprehet studiuesi egjiptian Nasr Hamid thellësitë e luginave, bahçet e hurmave, netët, Ebu Zejd (vd. 2010.), duke pasur parasysh edhe tri drita e hënës, yjet, betejat, heroizmat, dashuri- akuzat që i kanë adresuar Muhamedit (s.a.s.), ku- të e të rinjve të kabileve, kuajt dhe nxitimet... të ndërshtarët e tij të kohës, për të mohuar Fjalën e gjitha këto bënë që nga ata njerëz të dalin poetë Zotit: poet, magjistar dhe profet (parashikues). të suksesshëm dhe me shumë potencë. Siç thoshte një poet arab, vërtet “Kurani nuk Mirëpo, njëkohësisht poetët, në kontekstin kul- është as poezi e as prozë, Kurani është Kuran; Fjalë e turor paraislam, kishin dhe një imazh tjetër. Më Zotit”, por ai ndikoi tek oratorët dhe poetët arabë shumë se njerëz që flisnin të vërtetat, njiheshin me madhështinë e fjalës artistike që përmban. Ai si njerëz që flisnin bukur. Aq magjepsëse ishte ndikoi në artin e të shkruarit dhe të të shprehurit fjala e tyre, saqë populli i thjeshtë mendonte se arab. Kështu, poezia islame u bë më e pasur se ata kishin marrëdhënie me krijesa mbinatyrore. ajo paraislame apo siç njihet ndryshe, poezia e Pra, poetët në një farë mënyre ishin njësuar me periudhës së injorancës. magjistarin dhe profetët (parashikuesit). Poetët gjithashtu kishin dhe një profil zëdhënësi të kabi- Me ardhjen e fesë islame, poezia u zhvillua më les së tyre, gjë që mund të kishte paraqitur prob- shumë. Në kulturën islame vërshoi një vullkan i lem në rastin e funksionit të Profetit Muhamed tërë veprash poetike, saqë sot mund të gjenden (a.s.), krahasuar me figurën e poetëve. me miliona divanë me poezi, të shkruar ndër she- kuj nga mijëra poetë myslimanë. Qindra prej tyre Për një popull, që nuk kishte dije tjetër përveç janë përkthyer edhe në gjuhët evropiane dhe

ETIKA 64 perëndimore. Kjo frymë poetike ndikoi anekënd pir). botës. Miliona njerëz u dashuruan pas poezisë së myslimanëve. Siç shpjeguam edhe më lart, interesimi për po- ezi, ishte një pasion që ka vazhduar gjithnjë ndër Sikurse shprehet dhe studiuesi turk Beshir Aj- mylimanët. Historia tregon se edhe vetë Profeti vazogllu në Estetikën islame, pas përhapjes së Muhamed (s.a.s.), kishte poetët personalë, si Has- rrymave mistike islame, poezia jo vetëm që ia san bin Thabit, Ka’b bin Zuhejr, Amir bin Ekva kaloi prozës, por mund të thuhet se filloi një etapë dhe Abdullah bin Revaha. Tregohet se edhe dy e re e fjalës artistike. Pasi përmes poezisë, misti- nga miqtë më të ngushtë të Pejgamberit (a.s.), kët myslimanë filluan të manifestonin në mënyrë Ebu Bekri (r.a.) dhe Aliu (r.a.), shkruanin poezi. mjaft mjeshtërore dashurinë hyjnore. Eksperti i famshëm i thënieve profetike, Buha- “Poeti sufist, –thotëAjvazogllu ,- me anë të for- mave të rimës kërkon ritmin nga baza e qenies, riu transmeton një poezi të poetit të Muhamedit harmoninë e pandryshueshme që jeton pas gjë- (a.s.), Abdullah bin Revaha: rave të ndryshueshme.” “Ve fina Rasulull-llahi jetlu Kitabeh, Mistikët myslimanë kanë përdorur metaforën Idhen-shakka marufun minel-fexhri satiu. –përmes parabolës- për të shprehur bukurinë hyj- Eranal-huda ba’del-ama fe-kulubuna nore që shfaqet në ekzistencë. “Mjeshtri i madh” Ibn Arabiu, në poezitë e tij, përmes emrave të Bihi mukinatun enne ma kaale vakiu femrave dhe cilësive të bukurisë së tyre, përmes Jebitu juxhafi xhenbehu an firashihi emrave të maleve, deteve dhe lumenjve, rrëfen Idhes-teskalet bil-kafirinel-madaxhiu.” për bukurinë hyjnore. Pikërisht kjo qasje, sa metaforike nga aspekti Më pas, Iraku filloi të shquhej si atdheu i poetë- letrar, aq dhe ezoterike nga aspekti besimor, ka ve. Ndërsa Beshshar ibn Burd (vd. 784.) njihet si shkaktuar keqkuptime për ata që nuk njohin kon- babai i poetëve. Tregohet se, megjithëse ishte i tekstin kohor të poezive mistike dhe gjendjen verbër, ai ishte një gjeni i poezisë. Ishte ndër poe- shpirtërore të sufive. Omer Hajjami është një tët e paktë që kishte favorin për t’ia lexuar poezitë tjetër poet i njohur edhe në Shqipëri me Rubaijjat- e tij Kalifit të kohës, el-Mehdiut, në sarajin e tij. ët, përmes përkthimit të Fan Nolit. Shumë kon- Ai ka shkruar mbi 1200 poezi dhe në gjuhën e cepte që përdor Hajjami në këtë vepër janë me pastër arabe. Aq sa ishin serioze poezitë e tij, po një kuptim ezoterik, praktikë e cila ishte pjesë e aq ishin të mbushura edhe me sarkazëm. Këtë stil, natyrshme e literaturës sufiste. Ja për shembull shkruan historiani el-Egani, e pëlqente shumë deshifrimi i mundshëm i disa koncepteve, që ash- populli, aq sa të rinjtë e Basras, vetëm vargjet e tu sikur i ka përdorur Hajjami janë përdorur edhe tij mësonin përmendsh dhe këto vargje u bënë nga poetë të tjerë mistikë: pjesë e këngëve të zonës. Madje edhe shumë E dashura: Krijuesi. filologë dhe njerëz me shije artistike të kohës, siç ishin Ebu Zejdi dhe Esmai, e përmendin me Vera: njohuri lidhur me ekzistencën hyjnore, lavdi stilin poetik të Beshsharit. Mirëpo, pikërisht ndjenja e dashurisë hyjnore që ngop zemrën e ky stil u bë sebep që t’i dilte një ferman nga Kalifi mistikut. për vrasje. Dehja: gjendja e transformuar e ndërgjegjes, gjendja shpirtërore trans. Historia islame ka pasur mjaft poetë të talentuar, që shkruanin në arabisht, persisht, osmanisht dhe Mejhane: vendi ku njeriu mund të shkojë të pijë në gjuhë të tjera të popujve myslimanë, të cilëve, pijen e dashurisë hyjnore, pra zemra. sikur t’ua shkruanim me radhë vetëm emrat do Mejhanexhiu: udhërrëfyesi shpirtëror (shah ose mbusheshin disa faqe të tëra.

65 ETIKA Enciklopedi Islame

itorja e osmanëve në Fushë Kosovë më 28 qer- Literatura e bejtexhinjve, siç quhet në shqip kjo pe- shor 1389, i dha fundin hegjemonisë serbe në riudhë, konsiston në poezi të kompozuara me gërma Ballkan. Si rrjedhojë, viset shqiptare pas kësaj arabe. Shkrimi arab që ishte adaptuar nga osmanët, date kaluan nën pushtetin osman. Kështu që, tashmë u adaptua edhe nga shqiptarët për t’u për- më 1415 Kruja, dhe më 1417 Vlora, Kanina dhe shtatur në sistemin fonetik të shqipes. Ky adaptim FBerati hynë nën sundimin osman. Në 1431, e gjithë provoi se ishte i pamjaftueshëm për shqipen. Por jo Shqipëria Jugore u përfshi nën sundimin osman dhe vetëm shkrimi ishte oriental. Gjuha e bejtexhinjve qyteti i Gjirokastrës u kthye në qendrën e Sanxhakut ishte shqipe përzier me persisht, arabisht dhe turqisht, të Shqipërisë. saqë për shqiptarët e sotëm, shpesh është e vështirë të kuptohet. Vala e fjalëve dhe e shprehjeve të huaja Me ardhjen e tij në Shqipëri, pushteti osman solli që hynë në gjuhën shqipe të kësaj kohe, ishin të pa- me vete kulturën e tij të larmishme, që më vonë do njohura. Futja e shprehjeve orientale në këtë gjuhë, të bëhej edhe pjesë integrale e kulturës shqiptare. e bëri edhe kompozimin në shqip mjaft të lehtë sipas Islami u përhap në Shqipëri ndërmjet jugut ortodoks stileve dhe ritmeve që osmanët kishin në poezinë e dhe veriut katolik, fe që u kthye në fenë dominante të tyre. shqiptarëve. Edhe pse në dekadat e para të pushtetit osman në Shqipëri shumë pak shqiptarë ishin mysli- Poezia e bejtexhinjve u influencua fuqishëm nga manë, gjatë shekullit të 17, rreth 50% e popullsisë së turqishtja, persishtja dhe arabishtja me modelet e Shqipërisë veriore kaloi në islam. tyre letrare që në atë kohë ishin në modë në Stamboll. Shumica e formave dhe e rimave persiane dhe turke Ndërsa shteti osman me organizimin e tij të de- zunë vend edhe në literaturën shqipe. Këtë e gjejmë centralizuar u fokusua në Stamboll, ai i la Shqipërisë në poezi apo nëpër divane si: murabba, ilahi, kaside kulturën osmane, që arriti zenitin e saj në shekullin dhe në gazele. Subjekti në përgjithësi ishte religjioz, e XVIII. Shqipëria jugore dhe qendrore me qytetet e qoftë meditues apo haptazi edukues, në shërbim të ripërtërira të Elbasanit dhe të Beratit, me xhamitë dhe hapjes së fesë. Gjenden gjithashtu poezi sekulare, medresetë, u kthyen në qendra të mësimit oriental si lirika dashurie, poezi për natyrën, për fenomene dhe në të vërtetë përjetuan një rilindje kulturore nën historike dhe filozofike dhe herë pas here mendimi islam, në të njëjtën mënyrë siç përjetoi Shkodra dhe ironik ndaj botës. Gjakova në veri. Poetët udhëtarë, artistë dhe shkollarë Literatura e bejtexhinjve u regjistrua nëpër dorë- filluan të gëzonin mbështetjen e pashallarëve dhe shkrime, shumica e të cilave sot mendohet se janë të valinjve vendas. humbura, apo në rastin më të mirë, është e pamundur Ashtu siç shkrimtarët shqiptarë të shekullit të XVI që të gjenden. Disa kopje të dorëshkrimeve ruhen në dhe XVII përdorën latinishten për shkrimet e tyre, au- Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë, të depozituara torët myslimanë përdorën mënyrën osmane të litera- këtu nga Instituti i Historisë, por shumica e materialeve turës; shkrimin oriental (një përzierje mes arabishtes, mbijetuese janë akoma nëpër duar private. Nga dorë- turqishtes dhe persishtes) për veprat e tyre. shkrimet që kanë mbijetuar, shumë pak janë botuar.

ETIKA 66 Si rrjedhojë, shkrimet e bejtexhinjve janë nga kapitujt Danubit, më 1789, në një ushtri të komanduar nga Ali më pak të njohur të literaturës shqiptare. Pashë Tepelena. Ai vdiq si dervish në fshatin e tij të lindjes, në fillim të shekullit XIX. Poezia më e vjetër shqiptare me gërma arabe i kush- tohet kafesë dhe daton më 1725, shkruar nga Muçi Kamberi është një nga përfaqësuesit më origjinalë Zade. Refreni i poezisë është: “O Zot, mos më lër pa të traditës myslimane në literaturën shqiptare, nëpër- kafe”, padyshim nga një familjaritet mjaft i madh me mjet punimit të tij kryesor, një mexhmua (përmbledh- kafenë. je) prej 200 faqesh që nuk ekziston më. Një dorëshkrim i kësaj përmbledhjeje thuhet të jetë dërguar në Ma- Poeti i parë kryesor ndërmjet bejtexhinjve ishte Ne- nastir, në 1908–1910 për t’u publikuar, por ka humbur. zim Frakulla (1680 – 1760). Ai lindi në fshatin Frakull Në të vërtetë, shumë pak nga shkrimet e tij kanë mbi- pranë Fierit dhe kaloi pjesën më të mirë të jetës së tij jetuar dhe janë botuar. Ndër punimet e tij deri më sot, në Berat. Frakulla studioi në Stamboll, ku shkroi edhe kanë mbërritur një mevlud i shkurtër, rreth dhjetë ilahi poezitë e tij të para në turqisht, persisht dhe ndoshta dhe mbi pesëdhjetë poezi sekulare. në arabisht, ndërmjet të cilave dy divane. Ndërmjet 1731 dhe 1735 ai kompozoi një divan dhe një sërë po- Vargu sekularist i Kamberit mbulon shumë tema. Në ezish në shqip, së bashku me një fjalor shqip – turqisht. poezinë e tij Sefer-i Humajun (Fushata Mbretërore) ai Edhe pse nuk zotërojmë të gjithë divanin origjinal, përshkruan pjesëmarrjen e tij në betejën e sipërpër- në kemi kopje të rreth 110 poemave nga ai. Vargjet mendur të Smederevos, duke sjellë një përshkrim re- e Nezim Frakullës u bënë të njohura nga albanologu alist të vuajtjeve. Në poezitë Bahti im dhe Vasijetname Johann Georg von Hahn (1811- 1869) që publikoi tetë (Testamenti) Kamberi flet me ironi për fatkeqësitë e nga poezitë e Frakullës në 1854. jetës së tij. Gjerdeku (Gjerdani) portretizon vështirësi- të dhe problemet e grave të reja që martoheshin pa Divanet e Frakullës përmbajnë vargje që variojnë qenë të afta që të zgjidhnin burrat për veten e tyre. nga lëvdata për pashallarët lokalë dhe fushata ushta- Në lirikat e dashurisë Kamberi shpreh pakënaqësinë rake, poezi për miq dhe dashamirës, poema ndarjeje, e tij me realitetet sociale që shkatërrojnë pasionet. përshkrime të natyrës, vargje religjioze dhe në veçanti Poema më e famshme e tij është Paraja, që bën një lirika dashurie. gëzonte mbrojtjen e dënim sarkastik ndaj korrupsionit dhe, në të njëjtën Sulejman Pashës nga Elbasani dhe të Ismail Pashë kohë, kjo poezi ndoshta është poezia e parë satirike Velabishtit. Pas 1747, pasi u kthye nga Stambolli në shqiptare përpara shekullit të XX. kërkim për punë, ai u dërgua në Hotin në Besarabi (Ukrainë), ndoshta për emigrim. Këtu ai kompozoi Muhamet Kyçyku (1784–1844) shërben si pikë mjaft kaside. tranzitive ndërmjet vargut klasik të bejtexhinjve dhe poezisë së Rilindjes, të gjysmës së dytë të shekullit Ndoshta pré e intrigave politike apo ndoshta nga XIX. Kyçyku ishte nga Konispoli. Ai studioi teologjinë polemikat e shpeshta letrare, Frakulla u bë i padashur islame për njëmbëdhjetë vjet në Kajro, ku ekzistonte dhe u detyrua që të largohej nga Berati dhe të qën- një komunitet i madh shqiptar. Pas kthimit në fshatin e dronte në Elbasan për disa vite. Ai vdiq në moshë të tij të lindjes, ai shërbeu si hoxhë dhe vdiq më 1844. vjetër si i burgosur në Stamboll, më 1760. Trendi për poema të gjata dhe epike që vëmë re tek Një bashkëkohës i talentuar i Nezim Frakullës ishte Muhamet Kyçyku u zhvillua më tej nga dy vëllezër Sulejman Naibi, që u njoh gjithashtu si Sulejman Ra- nga Jugu i Shqipërisë, në fshatin e Frashërit. Dalip mazani. Ai lindi në Berat, ku kaloi shumicën e jetës së Frashëri ishte dervish bektashian, që i mori mësimet e tij dhe vdiq më 1771. Shumë pak dihet rreth jetës së tij në teqenë e Frashërit, themeluar më 1824 nga Tahir tij , përveç se ai u martua në Elbasan dhe mendohet Nasibiu. Epika 65.000 rreshtash, e quajtur Hadika (Kop- që të ketë kaluar disa kohë në Lindjen e Mesme. Naibi shti), shkruar nën pseudonimin Hixhretiu (Emigranti), është autor i një divani në shqip, që mbijetoi deri më u mbarua më 1842. Hadika-ja shqiptare ndahet në 1944 në Fier. Ndoshta ky është i njëjti dorëshkrim që dhjetë kapituj plus një hyrje dhe një konkluzion. Është thuhet se ka ekzistuar në Berat, në 1913. Shqipja e tij dy herë më e gjatë sesa versioni turko-azer i Fuzuliut është më e pastër nga fjalët e huaja, në krahasim me dhe përbën epikën e parë të vërtetë shqiptare. Vëllai Nezim Frakullën. më i ri i Dalipit, Shahin Bej Frashëri, gjithashtu shkroi lindi në gjysmën e dytë të she- për epikën bektashiane. Myhtarname-ja me 12.000 kullit të tetëmbëdhjetë në Starje të Kolonjës. Për jetën rreshta, akoma e papublikuar, merret gjithashtu me e tij dimë se ai mori pjesë në luftën osmane-austriake, historinë dhe betejën e Qerbelasë, në të cilën Myhtari në betejën e Smederevos, në lindje të Beogradit pranë ishte një nga protagonistët.

67 ETIKA Ma. Ermal Nurja Relikte historike Shembuj nga vakëfet e nënave të sulltanit akëfet, të cilat i patën përmbledhur dhe ma- panjeri e të varfra, që arrijnë moshën e martesës, rrë përsipër në një rrjet dhembshurie të gjitha t’u përgatitet paja!..” nevojat e shoqërisë, në të vërtetë patën qenë një nga shfaqjet më vete dhe të papërsëritshme të qe- Edhe këto pjesë të letrës, të veçuara nga udhëtari tësisë dhe lumturisë, që i patën ofruar njerëzimit perëndimor Hunke, që i shkruan një i ri i krishterë, i myslimanët me tipin e njeriut që patën nxjerrë në shtruar në një spital mysliman të atit, janë shembull shesh dhe zhvilluar. Sa i bukur është ky informacion jashtëzakonisht i qartë i ndjeshmërisë vakëfnore që që jep Evlija Çelebiu lidhur me bujtinën e Sokullu i mbështillte zemrat: Mehmet Pashës në aktdhurimin e tij: “Baba i dashur! Në letrën që më dërgoje, më pyesje “...Po qe se në mesnatë vjen ndonjë bujtar nga nëse kam nevojë për para. Kur të dal nga spitali, do larg, t’ia hapin portën dhe ta marrin brenda. Pastaj të më japin një palë rroba të reja dhe pesë florinj që ta ushqejnë me gjellën që ndodhet gati. Por edhe të mos kem nevojë të filloj menjëherë nga puna pa sikur të përmbyset bota, s’duhet të nxjerrin dhe të bërë pushim. Prandaj nuk është nevoja të shesësh lënë njeri jashtë! dhen nga tufa! Por po të duash të më shohësh se si ia kaloj këtu, eja menjëherë! Të them të drejtën, Dhe në mëngjes, kur të vijë koha që bujtësit të s’ma do zemra të dal prej këtu. Dyshekët të butë, shkojnë, hanxhinjtë duhet të bërtasin si telallët: çarçafët të bardhë si bora, batanijet të buta si kadife! -O ymeti i Muhamedit! A i keni në rregull mallrat, Në çdo dhomë ka çezmë. Në netët e ftohta, të gjitha jetën, kalin dhe rrobat? A keni nevojë për ndonjë dhomat ngrohen. Ata që na mjekojnë, janë njerëz gjë?” shumë të dhembshur e të mëshirshëm. Çdo ditë, atyre që ua tret stomaku, u japin mish të skuqur Po qe se bujtësit do të përgjigjen me një zë duke pulash ose dhensh. Prandaj, eja menjëherë, para se thënë: “të gjitha në rregull i kemi, Allahu i Lartë e më- të ma vënë para pulën e fundit për ta ngrënë, që ta shiroftë mirëbërësin tonë”, portierët t’i hapin portat hamë së bashku!..” kat më kat dhe t’i përcjellin me lutje dhe këshilla: Nga ana tjetër, të tërheq vëmendjen fakti që, nga “Mos shkoni pa kujdes! Ecni me vëmendje, pa e më se njëzet e gjashtë mijë vakëfe të ngritur në humbur drejtimin! Mos i bëni shokë njerëzit që nuk kohën e osmanëve, një mijë e katërqind e ca janë i njihni! Shkoni! Allahu jua pruftë të lehtë!” ngritur nga zonjat. Sa interesant është edhe ky aktdhurim i kujdestarit Nga këto, Nur Banu Valide Sulltan pati ngritur të pasardhësve profetikë, Esad Efendiut, që tregon shumë vepra në të dy anët e Stambollit: në anën thellësinë shpirtërore të një myslimani: aziatike dhe në anën evropiane. Xhamia Atik Valide, “Personave shumë të moshuar dhe të varfër, të gjellëtorja, medreseja, spitali rural dhe hamami prej vendosur në skelat dhe sokakët ku nuk kalojnë bu- dy pjesësh për femra e për meshkuj, të ndërtuara, rrat e çmuar e mirëbërës të shtetit, si dhe të sëmu- të gjitha këto, në zonën Toptash të Yskydarit, janë rëve të cilët, për shkak të ndonjë sëmundjeje, nuk vepra bamirësie të saj! janë në gjendje të punojnë, t’u sigurohen dru, qymyr dhe lëndë të tjera të nevojshme! Edhe vajzave të Mahpejker Kosem Valide Sulltan pati hedhur themelet e Xhamisë së Re si dhe pati ndërtuar në

ETIKA 68 Yskydar Xhaminë me Fajancë, shkollë me konvikt, Dihet se, pas hedhjes së themeleve të xhamisë Su- çezmë, shkollë hadithi, hamam dy pjesësh dhe çez- lejmanie, Arkitekt Sinani u zhduk për një kohë dhe më uji të pijshëm për udhëtarë, si dhe xhaminë në ende s’dihet shkaku i vërtetë i zhdukjes së tij. Kavak të Anadollit. Eshtë i njohur edhe vakëfi i saj për mbrojtjen dhe martesën e vajzave jetime. Ajo Përgjithësisht thuhet se pati dashur t’i linte the- ka lënë edhe shumë vepra dhe akte bamirësie të melet të zinin vend. Dhe ja, koha e zhdukjes së tij tjera veç këtyre. Është interesante që edhe Kosem përkon pikërisht me kohën kur u meremetua dhe u Sulltan, e cila njihet si personi më i ashpër mes nën- rivu në përdorim ujësjellësi në fjalë. Fakti që ky ujë- ave sulltanore, kishte si natyrë bazë, mëshirën dhe sjellës përmendet ende me emërtimin “Ajn-i Zybej- de”, është rezultat i delikatesës së zonjës Mihrimah dhembshurinë. Sulltan në mbajtjen fshehur të bamirësisë së saj! Hatixhe Turhan Sulltan drejtoi ndërtimin e plotë Mes nënave sulltanore, më e famshmja për sa i të Xhamisë së Re që i qenë hedhur themelet, dhe e përket bamirësive, është Bezmialem Valide Sulltan, e hapi atë për adhurim. Krahas kësaj, ajo pati ndërtuar cila kreu në kohën e vet shumë shërbime mirëbërëse shkolla fillore, medrese, gjellëtore, biblioteka dhe që vazhduan të veprojnë për shekuj dhe që kanë çezma. Veç kësaj, në aktdhurimin e Xhamisë së Re, të hyrë në histori. Xhamia më e madhe e ndërtuar prej tërheq vëmendjen fakti se ajo pati menduar që, në saj, është Xhamia Valide (Nëna Sulltanore) përballë netët e shënuara dhe të ramazanit, nga disa çezma pallatit perandorak Dollmabahçe. Edhe ura e fam- të caktuara rreth xhamisë të lëshohej sherbet mjalti shme e Gallatës është dhuratë e saj. Kohët e para, si gosti për besimtarët që shkonin për t’u falur. Në kalimi nëpër të qe pa pagesë. Në vitet e mëpasme, aktdhurim është shënuar edhe cilësia e mjaltit. Në për disa lloje kalimesh, pati nisur të merrej një farë atë kohë, mjalti më cilësor ishte mjalti i Athinës. Ho- takse sa për të përballuar shpenzimet e rregullta të llësia e shënuar në aktdhurim për cilësinë e mjaltit, mirëmbajtjes së urës. është kështu: Edhe një vakf i ngritur nga Valide Sulltan në Da- “Sado shtrenjtë që të jetë, të merret vetëm mjaltë mask është me shumë rëndësi. Dy nga kushtet e Athine! Për çdo derë të përgatitet sherbet prej 33 aktdhurimit të lënë për këtë vakf, janë kështu: okë mjalti. Për shpenzim vjetor të sigurohet tridhjetë mijë okë mjaltë!” a) Uji i pijshëm i Damaskut t’u çohet haxhinjve. Për vazhdimësinë e vakëfeve që la, Hatixhe Turhan b) Të dëmshpërblehen sendet e thyera ose të dëm- Sulltan caktoi si dhuratë të saj edhe burime kapitali tuara nga shërbëtorët dhe skllevërit, me qëllim që të çmuara. Dhe për drejtimin dhe administrimin e të ruhet dinjiteti i tyre! saktë të vakëfeve, ngarkoi me detyrë 116 vetë. Njëra nga shërbimet më të mëdha të Valide Sull- Pertevnijal Valide Sulltan ndërtoi në zonën Aksaraj tanit, dora mirëbërëse e së cilës zgjatej shumë larg, të Stambollit Xhaminë Valide, si dhe faltoren Ja Ve- është edhe spitali Gureba që e ndërtoi duke dhuruar dud Mesxhid. Veç këtyre, ndërtoi biblioteka, çezma tërë pasurinë e saj. Kjo vepër e madhe, e cila u hap dhe shkolla fillore që i la si vakëfe. për shërbim së bashku me xhaminë dhe çezmën e saj në vitin 1843, u ka dhënë shërim prej asaj dite e Mihrimah Sulltan, e cila ndërtoi në Edirnekapi dhe sot, mijëra e mijëra të varfërve myslimanë! Yskydar nga një xhami sulltanore, dëgjoi se ujësje- llësi i ndërtuar dikur prej zonjës Zybejde, bashkë- Vakëfet që ngritën me principialitet dhe sinqeritet shortes së kalifit Harun Rashid, që çonte ujë të pij- të parët tanë të bekuar, janë ngritur me lutjen dhe shëm nga Bagdati në Arafat të Mekës, ishte prishur, shpresën se do të vazhdojnë të shërbejnë gjer në kështu që haxhilerët vuanin për ujë ditën e Arafatit. kiamet. Këto vakfe kanë plotësuar dhe do të plotë- Atëherë, shkoi menjëherë tek i ati, sulltan Sulejman sojnë nevojat e njerëzve tanë të së djeshmes dhe të Kanuniu-Ligjvënësi dhe i kërkoi leje që të shpenzon- së nesërmes me xhami, shkolla, spitale, garnizone te për meremetimin dhe rivënien në funksionim të ushtarake, duke kryer shërbime të shquara si dje, ujësjellësit në fjalë, duke shpenzuar tërë stolitë që ashtu edhe sot dhe në të ardhmen. Ato janë shenja kishte. Gjithashtu, i kërkoi që punimet t’i drejtonte besimi dhe fisnikërie, janë bamirësi me veprim të dhe përfundonte Arkitekt Sinani. Veç këtyre, iu lut vazhdueshëm që ua ndriçojnë shpirtrat e shenjtë që kjo mirësi e saj të mbetej përgjithmonë e fshehtë. të brezave të mëparshëm!

69 ETIKA Familja Femra myslimane, nismëtare në rrugën e kërkimit të dijes Andërson Marku

Allahu i Madhëruar u obligon gjithë myslimanëve, mbëdhjetë sahabët që kanë transmetuar më shumë pavarësisht gjinisë, kërkimin e diturisë. Profeti Muha- hadithe. Numri i transmetimeve të saj arrin 2210. med (a.s.), ka thënë: “Kërkimi i diturisë është obligim për çdo mysliman.”1 Me të dëgjuar fjalët e Profetit (a.s.), Gra të tjera të njohura në statusin e sahabeve, të cilat sahabët i dhanë asaj rëndësi të veçantë, këmbëngu- shkëlqyen në të mësuar janë: Ummu Seleme, Hafsa lën në shpërndarjen dhe ruajtjen e saj, duke pritur Bintu Omer, Ummu Habibe, Mejmune, Xhuejrija – të shpërblim të madh nga Allahu i Madhëruar. Sahabët gjitha nëna të besimtarëve – gjithashtu Esma Bintu nuk u mjaftuan me kaq. Ata nxitën gratë e tyre për Ebu Bekr, Ummu Atijah Ensarija, etj. Shumë tabi’in t’u zbukuruar me dituri dhe për të fituar kënaqësinë mësuan hadithin prej tyre. Allahu qoftë i kënaqur me e Allahut. këto sahabe të nderuara.

Përgjigjja e kësaj nxitjeje bëhet e dukshme me num- Edukimi i femrave në kohën rin e madh të femrave, të cilat i kanë kushtuar veten e Profetit (a.s.) e tyre shpërndarjes së dijes fetare në secilën fushë të saj. Ato patën mësuar interpretimin, hadithin, juris- Edukimi i femrave ishte çështje parësore në kohën prudencën dhe shkenca të tjera. Ato patën shkëlqyer e profetit (a.s.). Ato nuk erdhën në mësimet e profetit në shkrime rreth këtyre temave. Prezenca femërore (a.s.) sikurse vepruan burrat, por metoda të tjera u shikohet dhe në fushën e kaligrafisë gjithashtu. përshtatën për t’i mësuar ato. Ndër më të spikaturat janë: Nëna e besimtarëve, Aishja (r.a.), fitoi titullin “Fakiha ul-Ummat” (Juristja e umetit) dhe qëndroi mbi shumë 1. Ato mësonin nga bashkëshortët e tyre. Sahabët të tjerë në kohën e saj në fusha të ndryshme të dijes. (r.a.), ua mësuan Kuranin grave të tyre dhe fëmijëve Sahabët e mëdhenj e kishin zakon ta pyesnin atë rreth në shtëpi. Kur profeti (a.s.) njëherë tha që, “dija fetare çështjeve fetare dhe të tjera. Ajo është një nga një- do të zhduket”, Zijad Ibn Lebid ndërhyri: “Si mund të zhduket dija nga mesi ynë, kur ne jemi ata që e lexoj- 1. Transmeton Ibn Maxheh

ETIKA 70 më Kuranin? Pasha Allahun, ne do t’jua recitojmë dhe menjëherë vathët dhe unazat e tyre, të cilat Bilali i mësojmë atë grave dhe fëmijëve tanë”. (Musned Ah- mblodhi në vendgrumbullimin e tij. (Buhari) medi 4/160, Ibn Maxhed 4048, Tirmidhi 3653 (nga Ebu Derda). Drita e besimit filloi t’i ndriçonte këto shtëpi, Sikurse sahabët, sahabiet gjithashtu ishin dijetare të pasi në to mësohej fjala e Zotit, punohej me të dhe hadithit, fikhut, gra të mësuara, shkrimtare, etj. Zonja shpërndahej për hir të Tij. Aishe u quajt Fakihe (juriste). Zejneb Bintu Ebu Seleme ishte vajza e Ummu Seleme, e cila ishte bashkëshortja 2. Gratë sahabie ua drejtonin pyetjet e tyre nënave e profetit (a.s.). Ajo ishte fakihja më e madhe e kohës të besimtarëve e ato e pyesnin profetin (a.s.). Aishja së saj dhe Ebu Rafi, një tabi’in e konfirmoi këtë. (el (r.a.) dhe sahabie të tjera i drejtonin pyetje Profetit Isti’ab, volume 2, fq. 256.) (a.s.), sa herë që ishin në dyshim rreth diçkaje. Ata nuk hezitonin për të pyetur. Rreth kësaj, Aishja (r.a.), Ummu Derda El-Kubra ishte shumë inteligjente dhe ka thënë: “Allahu qoftë i kënaqur me gratë e Ensarëve, e ditur. Ajo ishte askete dhe sahabe fakihe e madhe. që nuk i pengonte turpi për të pyetur rreth çështjeve (Tahdhib at tahdhib, volumi 12, fq. 422.) të fesë”. Zonja Sa’da Bintu Kumameh u priu femrave në na- 3. Marrja e mësimeve javore nga vetë Profeti (a.s.). maz. Është thënë për Semurah Bintu Nuhejk Esadija Ai (a.s.), e kishte zakon të shkonte në mbledhje të ve- që jetoi gjatë. Ajo shijoi devotshmërinë dhe dëboi çanta me sahabet për t’i edukuar, nxitur dhe këshilluar. të keqen, shkonte në tregje për këtë dhe këshillonte Në sahihun e tij, Imam Bukhariu (Allahu mëshiroftë) ka njerëzit. (El Isti’ab, volumi 2, fq. 760.) vendosur një kapitull në Librin e diturisë, të quajtur: Në mesin e këtyre sahabieve të nderuara, kishte “A duhet të caktohet një ditë për gratë për të më- mjaft poete, poezitë e të cilave gjenden dhe në ditët e suar fenë (veçuar nga burrat)?” (kapitulli 35, Libri i sotme nëpër libra. Hansa ishte poetesha më e njohur diturisë). Ai ka transmetuar këtë hadith nga Ebu Seid në mes tyre, ajo shkroi një elegji për vdekjen e vëllait El-Khudri (r.a): “Gratë i thanë profetit (a.s.): “Burrat kanë të saj, Sakhr. Ishte një shkrim aq i dhimbshëm, saqë marrë pjesën më të madhe të kohës nga ne, kështu vepra e saj u njoh në mesin e gjithë arabëve, por jo që vendos për ne një ditë për të na mësuar”. Kështu, vetëm. Në mesin e tyre pati shumë poetesha siç janë: ai u premtoi atyre një ditë, në të cilën do t’u fliste rreth Hind Bintu Utbe, Zejneb Bintu Auam Ibn Huuejlid, çështjeve fetare. Ai jepte predikime dhe urdhëresa. Sa’di Bintu Amr, Safija Bintu Abdul-Muttalib Ibn Ha- Në lidhje me këtë, ai u tha: “Nuk ka grua që humb tre shim (halla e Profetit Muhammed (a.s), Atika Bintu fëmijë nga vdekja e të mos jenë ata mburojë për të Zejd Ibn Amr Adauija (r.a.). nga zjarri”. Një grua e pyet: “Po dy?” Ai u përgjigj: “Dhe dy, gjithashtu”. (Bukhari, 101.) Gra të gjeneratave të mëvonshme garuan me këto sahabe të ditura e të nderuara në shumë fusha të di- Sahabiet ishin të etura në kërkimin e diturisë. Profeti turisë, përfshi këtu: hadithin, interpretimin, letërsinë, (a.s.), e pranoi kërkesën e tyre për t’i mësuar. Ai shpesh- etj. Ato (r.a.), kanë lënë gjurmë të paharrueshme dhe herë i këshillonte dhe i inkurajonte. Njëherë, ai shkoi emrat e tyre të ndritur janë skalitur në mënyrën më në takimin e tyre me Bilalin (r.a.) dhe, pas mbajtjes së të mirë të mundshme në historinë e botës islame e predikimit, u kërkoi atyre të jepnin sadaka. Ata dhanë sidomos në zemrat e njerëzve besimtarë.

71 ETIKA Shëndeti Dhimbje e shpinës

Dhimbja e shpinës përfshin një pjesë të gjerë që nga Fibromialgji: shfaqet më shumë tek femrat dhe pjesa e poshtme dhe e prapme e qafës, pjesa e prap- është një tabllo që shkakton dhimbje në një pjesë të me e shpatullave, zona rreth klavikulave deri poshtë gjerë të trupit, duke filluar që nga shpina. Të sëmurët belit. Specialistët pohojnë se nuk duhen nënvlerësuar ankohen se ndjejnë lodhje kur ngrihen në mëngjes asnjëherë, veçanërisht dhimbjet e fiksuara në një zonë dhe lodhen shpejt. Ankesat shtohen dhe më shumë dhe të vazhdueshme. Ja si radhiten sëmundjet me me shtimin e të ftohtit, stresit dhe lodhjes. Në këtë shenjë kryesore dhimbjen e shpinës: grup, tek i sëmuri shfaqen dhimbje koke, probleme Sindroma e dhimbjes miofasiel: me zorrët, mpirje e duarve apo fryrje. sipas studimeve të realizuara në Skolioza: e quajtur ndryshe shtre- afërsisht gjysmën e të sëmurëve që mbërim i shtyllës kurrizore që vihet vuajnë nga dhimbja e shpinës, shfa- re më shumë tek fëmijët në proce- qet sindroma e dhimbjes miofasiel. sin e rritjes, mund të shoqërohet Kjo sindromë prek më shumë perso- me dhimbje tipike shpine. Ankesat nat që punojnë vazhdimisht ulur, në mund të shtohen, nëse personi ka- zyrë. Tek muskujt e zonës së shpinës lon një kohë të gjatë para kompju- së këtyre të sëmurëve gjenden pika terit. Në këto raste këshillohen vizita të ndjeshme që provokojnë dhim- të shpeshta tek mjeku dhe ndjekje bjen. Qëndrimi i gabuar rrit më shu- e vazhdueshme e sëmundjes. Asi- më dhimbjen. metria në shpatulla, klavikula dhe Spoliartrozë: dhimbjet e qafës, në kofshë janë shenja të kësaj së- shpinës dhe shpatullës mund të mundjeje. ngatërrohen me njëra tjetrën, nga- Osteoporoza: e shfaqur si shkrirje që ndodhen afër. Ndërkohë që tek e kockës tek gratë ose tek të mos- disa të sëmurë dhimbja mund të huarat, osteoporoza shoqërohet me përhapet në shpinë ose në të gjithë thyerje të kockave të shpinës apo krahun. Kalcifikimet që mbajnë ky- shkurtim të gjatësisë së personit në çet, nyjet në skeletin e shpinës dhe të qafës mund të lidhje me dhimbjen e shpinës. Prandaj në këtë rast, bëhen shkak për dhimbjen e shpinës. Dhimbje mund krahas kurës me ilaçe, sugjerohen dhe ushtrime fizike të lindin dhe në mes vertebrave të shpinës, por ky të muskujve të shpinës për të parandaluar krijimin e është një rast i rrallë. Nëse dhimbja shkakton humbje gungave në shpinë. Dhimbja shfaqet në shpinë, është të fuqisë së dorës apo mpirje, në shumicën e rasteve e fortë dhe e vazhdueshme. është një spoliartrozë. Për herë të parë tek njeriu injektohet gjak artificial

Kërkesa e njeriut për më tepër gjak, e cila ka filluar injektua vullnetarit që dhuroi palcën e kockës, me që në mesjetë, duke injektuar gjakun e kafshëve, du- qëllim që studimi dhe mbajtja nën kontroll të ishte ket se tashmë ka marrë fund. Për herë të parë, gjaku i më i lehtë. prodhuar në laborator i është injektuar një njeriu. Pas 5 ditësh u vërejt se qelizat e gjakut që u injek- Luc Douay nga Universiteti Mari Curie, arriti të pro- tuan, u pakësuan rreth 6%. Ndërsa pas 26 ditësh u dhojë rruaza të kuqe gjaku duke përdorur embrione ulën në nivelin 41-61 %. Me këtë u vërtetua se këto qelizash të cilat rinovojnë gjakun, të marra prej palcës qeliza kishin të njëjtën jetëgjatësi me qelizat normale së kockës së një vullnetari. 10 miliardë rruaza të kuqe të gjakut. Gjithashtu këto qeliza ashtu si qelizat e tjera (2 mililitra) gjaku artificial i prodhuar në laborator, iu transportuan oksigjen në katër anët e trupit.

ETIKA 72 Teknologji Mikroprocesori i parë, tashmë 40 vjeç! vend të pjesëve gjigande, u bë e mundur që për të njëjtat llogaritje të përdorej vetëm një çip. Sot, ky mikroçip vetëm 4 bit mbushi 40 vjeç. Nuk është e mundur të mos buzëqeshësh nëse bëjmë një krahasim me mikroçipet e asaj kohe me këta të sotmit. Mikroçipi i parë 4004 kishte një madhësi prej 10.000 nanometër, ndërsa të sotmit prodhohen në një madhësi prej 32 nanometër. 4004 kishte 2300 tranzistorë, ndërsa sot, mikro- procesorët më modernë, Core i7-2600K, ka fiks 995 milion tranzistorë. 40 vjet më parë hyri në jetën tonë dhe hodhi bazat e kompjuterave të sotëm! Në vitet ‘40, për Megjithatë, ka edhe nga ata që pretendojnë se të ndërtuar kompjuterin e parë që bënte vetëm 4004 nuk ishte çipi i parë. Raj Holt, i cili punonte llogari matematike, janë përdorur gypa vakumi për ushtrinë amerikane në vitet ‘70, pretendon dhe rele. Ndërsa në 15 Nëntor 1971, Inteli hodhi se mikroprocesori i parë u ndërtua nga ai vetë. në treg modelin e mikroprocesorit 4004 dhe ho- Por për arsye se ishte një projekt ushtarak, mu- dhi themelet e një kompjuteri që punonte shumë ndi ta bënte publik vetëm 30 vjet më vonë, pra ndryshe nga Zuse Z3 dhe ENIAC. Kështu që në në 1996. Kamera dixhitale më e madhe në botë Po vjen kamera dixhitale më e madhe në ultraviolet. Çmimi planifikohet të jetë diku tek botë! 170 milion dollarë. Pasi të keni dhënë një shumë të tillë parash, do të keni mundësi që të shihni Kamera juaj, të cilën e përdorni, do të duket çdo detaj të makinës suaj nga një largësi prej 644 si mizë para kësaj kamere të re që pritet të vijë. kilometrave. Madje edhe kamerat më të mëdha për përdorim personal do të duken shumë të vogla në krahasim me kamerën e cila po prodhohet tani në Stand- ford. Kjo është kamera më e madhe dixhitale, e cila është projektuar nga Qendra Standford Lineer. Ajo do të përdoret si teleskop gjurmues për të studiuar energjinë e zezë, materiale kozmike të cilat janë të vështira për t’u vëzhguar dhe aste- roidet që janë pranë tokës. Kamera do të ketë një rreze prej 8,4 metrash dhe do të jetë 3.2 megapiksel. Do të jetë e ndje- shme ndaj rrezeve infrared dhe rrezeve 189 CCD

73 ETIKA Aktualitet Forumi vjetor për ekonominë dhe energjinë Në datat 17-18 nëntor u zhvillua në Stamboll Fo- së Turqisë, Taner Jëlldëz. Z.Naço dhe homologu i tij rumi Vjetor për Ekonominë dhe Energjinë, i vendeve Jëlldëz, konfirmuan intensifikimin e bashkëpunimit Anëtare të Organizatës së Detit të Zi, e organizuar nga ekonomik dhe tregtar mes dy vendeve tona si dhe Këshilli Atlantik me qendër në SHBA. interesin gjithmonë në rritje për investime të reja të kompanive turke në Shqipëri në të gjithë sektorët e Zyra e shtypit e METE-s, bëri të ditur se në këtë forum ekonomisë dhe sidomos, në sektorin energjetik dhe të rëndësishëm merrnin pjesë personalitete të larta minerar. të politikës botërore, kryeministra dhe ministra të qe- verive të rajonit, si dhe drejtues ekzekutivë nga kom- Pasi bëri një ekspoze të zhvillimeve ekonomike në panitë më prestigjioze në botë në fushën e energjisë, Shqipëri, kreu i METE-s, vlerësoi përmirësimin e duk- kryesisht në atë të sektorit të naftës dhe gazit. shëm të klimës së biznesit për investitorët e huaj, në mënyrë të veçantë i kërkoi z.Jëlldëz mbështetjen e Mes përfaqësuesve të lartë të qeverive pjesëmarrëse qeverisë turke për realizimin e një sërë projektesh në këtë forum, qeverinë shqiptare e përfaqësonte një energjetike, ku më kryesori për Shqipërinë, në planin delegacion i kryesuar nga ministri i ekonomisë, treg- gjeostrategjik, mbetet projekti i gazsjellësit Trans- tisë dhe energjetikës, Nasip Naço.Tema kryesore për Adriatik Pipeline, i cili parashikon sjelljen e gazit nga këtë vit, ishte rëndësia e bashkëpunimit të vendeve të deti Kaspik dhe fushat e Shah Deniz në Azerbajxhan, këtij rajoni, kryesisht në rritjen e potencialit të investi- drejt Turqisë, Greqisë, Shqipërisë dhe nëpërmjet detit meve në fushën e energjisë, me fokus të veçantë for- Adriatik për në Itali. cimin e marrëdhënieve të partneritetit publiko-privat në projekte strategjike që synojnë stabilitetin politik, Nga ana e tij, Jëlldëz siguroi që qeveria turke do të sigurinë energjitike dhe prosperitetin ekonomik. nxisë investimet e kompanive turke në Shqipëri në sektorët strategjikë, si dhe do të mbështesë të gjitha Gjatë këtij aktiviteti, ministri Naço pati edhe një ta- projektet energjetike të gazsjellësve, të cilët do të kim të veçantë pune me zv.kryeministrin dhe ministrin siguronin furnizimin me gaz të Ballkanit Perëndimor, e shtetit për doganat, Hajati Yazëxhë, si dhe me minis- ku përfshihet dhe Shqipëria si pjesë e rëndësishme trin e energjisë dhe burimeve natyrore të Republikës për korridorin jugor të energjisë për në Evropë. Përfundon epoka 17-vjeçare e Berluskonit

Në Itali ka marrë fund epoka 17-vjeçare e Berlus- Italisë, MarioMonti, paraqiti programin e qeverisë me konit. Ai humbi shumicën në Parlament, dhe pas mi- masa shtrënguese, duke thënë se aftësia e Italisë për ratimit nga Parlamenti të reformave të premtuara në të zgjidhur krizën e borxhit të saj, është kritike për të Bashkimin Evropian për të shmangur përhapjen e ardhmen e euros. Kryeministri italian tha gjithashtu krizës së euros, Berluskoni dha dorëheqjen. se do të konsiderojnë rregullimin e gjithë sistemit të taksave për të ulur taksat për punëdhënësit dhe për Emri i Berluskonit ishte përzier disa herë nëpër ska- punëdhënësit që punësojnë gratë. Ai tha se kalimi i ndale por pavarësisht këtyre ai i kishte rezistuar dorë- barrës tatimore nga punëdhënësit tek konsumatorët heqjes. Berluskoni ishte zgjedhur tre herë kryeministër do të nxisë rritjen ekonomike. që nga viti 1994 e këndej.Pas mbylljes së epokës së Berluskonit një pjesë e italianëve bënë festë.Italianët Ndërkohë, mijëra studentë në Itali po protestojnë që e pritën me lumturi dorëheqjen e Berluskonit u kundër qeverisë së re të vendit. Studentët në Milano, derdhën nëpër rrugët e Romës dhe festuan deri në Romë dhe në qytete të tjera, u përleshën me policinë mëngjes. gjatë protestave kundër shkurtimit të buxhetit të qe- verisë dhe mungesës së vendeve të punës. Vendin e tij e zuri Mario Monti. Kryeministri i ri i

ETIKA 74