Cultuurgeschiedenis Westerpark/Bretten/Halfweg/Spaarndam(Merdijk)
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
AMSTERDAM WALKABOUT 2009 Cultuurgeschiedenis Westerpark/Bretten/Halfweg/Spaarndam(merdijk) Haarlemmerpoort Het Nieuwe Westerpark is aangelegd in jaren 1980. De Haarlemmerpoort is de vijfde poort van die naam Het is veel wilder, weidser en opener van karakter. en is in de loop der eeuwen vanaf de oude binnenstad Dit deel is in 2003 samengevoegd met de steeds verder opgeschoven naar de huidige plaats. Westergasfabriek en het oude park. Hier stond al in 1618 een stadspoort, maar die is in 1837 afgebroken. Het huidige gebouw dateert uit Westergasfabriek. 1840 en heette oorspronkelijk Willemspoort, naar Arch. Gosschalk 1885. Dit was de fabriek van de koning Willem II, die een dag na de opening zou Imperial Continental Gas Association. Deze Engelse worden ingehuldigd. De traditionele naam heeft maatschappij voorzag als eerste Amsterdam van gas. echter gewonnen. In de bouwtijd hadden Het gebied was goed bereikbaar per spoor en over stadspoorten al geen verdedigende funktie meer, en water. Het huidige Stadsdeelkantoor (1990) was deze diende dan ook ter inning van accijnzen. Sinds kantoor- en werkplaatsgebouw, met ernaast een 1614 lag de stadswal ook op deze plaats. Erbuiten ingenieurswoning. In 1898 is het complex lagen de Overbraker- en de Sloterpolder, de overgenomen door gemeente/GEB en tot 1967 is hier Spaarndammerdijk en de Haarlemmervaart met gas geproduceerd. De fabriek is in de late jaren 1980 Haarlemmerweg. verlaten door het GEB. Van 1999 tot 2003 is het terrein verbouwd naar het plan van de Amerikaanse Westerpark Kathryn Gustafson, zodat er een stedelijke Het Westerpark (arch. Springer 1891) is aangelegd in verblijfsruimte en kultuurpark is ontstaan. De meeste de Overbrakerpolder en is de opvolger van het gebouwen zijn blijven staan: het Zuiveringsgebouw Westerplantsoen, dat lag tussen de huidige (1885), met ertegenover het Machinegebouw en Spaarndammer- en Zeeheldenbuurt, en dat in 1875 Ketelhuis (1903, nu filmhuis), het Transformatorhuis moest verdwijnen voor het Westerkanaal. Het is (1904), de Bazenwoningen (nu kinderterrein) en het kleiner geworden dan gepland door de aanleg van de onderstel van een gashouder (arch. Klönne 1902, nu Westergasfabriek en is een restje van het grootsere evenementenhal). Kern van het park is het stedenbouwkundig plan Van Niftrik uit 1866. Het is manifestatieterrein. Verdere belangrijke elementen: het eerste door de stad aangelegde park. (Het de zichtas (van Chinees graniet) van het Vondelpark was partikulier initiatief.) Het heeft de stadsdeelkantoor tot het beeld (Herman Makkink, typische landschapsstijl van de tweede helft van de 2004) aan het andere eind; fundamenten van andere 19de eeuw, net als het Vondel-, Sarphati- en gashouders (nu vijvers); de waterloop die overgaat in Oosterpark. Maar i.t.t. die parken is dit niet watervallen en eindigt in de Haarlemmervaart; de aangelegd in de slotenverkaveling van de polder. De waternatuurtuin in de rest van de Overbrakerpolder oorspronkelijke noord-zuid verkaveling van de (de overgang naar het polderland). Overbrakerpolder zien we pas weer terug in de tuinparken die direkt aansluiten op het Spaarndammerdijk Westerpark.De zuidgrens van het park wordt De Spaarndammerdijk is een dijk die in de 13de eeuw gevormd door de Haarlemmervaart. Deze dateert uit werd aangelegd ter bescherming van het landelijke 1631 en was trekvaart tot 1860. De Haarlemmerweg gebied van Sloten tegen het nog niet drooggemaakte (het vm. jaagpad aan de zuidzijde van de trekvaart) is IJ. De dijk liep van de Amstel naar het Spaarne langs aangelegd in de jaren 1760. De eerste spoorlijn van de zuidelijke oever van de zeearm en was tevens de Nederland dateert uit 1839 en het vertrekpunt lag op noordelijke begrenzing van het Hoogheemraadschap de plaats van huidige Zuiveringsgebouw. Het latere van Rijnland. Ter hoogte van het Spaarne kwam de station Willemspoort stond wat meer naar de stad, Spaarndam, ter hoogte van de Amstel de t.o. de Haarlemmerpoort. Het gebied was tot 1890 (Amster)Dam en ter hoogte van het riviertje de weiland (Overbrakerbinnenpolder), vanaf 1300 Slochter of Slooter, de Slooterdam. Thans ligt hier beschermd door de Haarlemmer- of (het restant van) het dorp Sloterdijk, pal naast de Spaarndammerdijk. In 1965 was er nog een plan om Ringsnelweg A10-West. een verhoogde autoweg langs de spoorlijn aan te leggen, in het verlengde van de Haarlemmer Houttuinen. 1 Na het wegspoelen van de landverbinding tussen zeewater brak regelmatig door de strandwallen langs Sloten en Haarlem door het Haarlemmermeer in het de kust. De kustlijn lag overigens nog niet vast zoals begin van de 16de eeuw, was de enige route over land nu, maar was voortdurend in beweging, waardoor de tussen Amsterdam en Haarlem (en daarmee de rest landbouwgronden met zeewater werden overspoeld van Holland) die over de smalle en bochtige of daarop nieuwe duinen ontstonden. Door dergelijke Spaarndammerdijk. Pas met de aanleg van de omstandigheden werden de boeren gedwongen het Haarlemmertrekvaart en -jaagpad in 1632 werd de moeras in te trekken. Op hoger gelegen terpjes verbinding weer beter. Bij de bouw van de bouwden zij hun hutten. Ze groeven sloten om het Spaarndammerbuurt aan het einde van de 19de eeuw water af te voeren, kapten de wilgen en elzen en werd het eerste deel van de dijk de maaiden het riet om lappen grond voor landbouw vrij Spaarndammerstraat. Ten westen van de te maken. Zo ontstonden in de elfde eeuw de Spaarndammerbuurt is de dijk grotendeels vergraven pioniersdorpjes Sloten (1063), Osdorp, Polanen (bij door de aanleg van bedrijventerreinen nabij Halfweg) en Schellingwoude. Steeds opnieuw Sloterdijk, maar bij het oude dorp zijn nog enkele moesten die pioniers op de vlucht voor het water van dijkrestanten aanwezig. Ook tussen Halfweg en de Noordzee en Zuiderzee. Spaarndam ligt de dijk er nog. De dijkrestanten bij Door het graven van afwateringssloten werd water Sloterdijk hebben inmiddels een monumentenstatus aan het veen onttrokken en klonk de metersdikke verkregen. veenlaag in. De bodem werd lager en lager en bij stormachtig weer was het land een makkelijke prooi Veenweidegebied langs de Spaarndammerdijk voor het Zuiderzeewater, zodat het niet alleen Door stadsuitbreidingen worden landelijke gebieden noodzakelijk was om nieuwe sloten te graven, maar steeds schaarser. Bij de begraafplaats Sint Barbara, ook om dijken aan te leggen. De eerste dijken werden achter een historisch stukje van de opgeworpen rond de nederzettingen, vervolgens Spaarndammerdijk, ligt echter nog een lap oud veen. werden zogenaamde omringdijken aangelegd die ook Dit maakte deel uit van een moerasgebied dat zich de landbouwgronden beschermden. Die dijkjes duizenden jaren geleden vanaf de kust tot ver naar werden met elkaar verbonden en zo ontstond een het oosten uitstrekte. Omstreeks het jaar 1000 werd grote dijk. De Spaarndammerdijk is hier een het metertje voor metertje ontgonnen door pioniers. voorbeeld van. Deze strekte zich uit van Amsterdam Er zijn nog een paar plaatsen waar het veen zichtbaar naar Haarlem en was rond 1200 een van de is en niet is bedolven onder een dikke laag zand om belangrijkste zeedijken van Nederland. Op sommige woningbouw, havens en industriegebieden te plaatsen is het tracé nog herkenbaar; in de binnenstad realiseren. als de Nieuwendijk, de Haarlemmerstraat en de De veenlap bij de rooms-katholieke begraafplaats Haarlemmerdijk. Ook de zijstraten dragen vaak Sint Barbara is een van de laatste restanten in de stad namen die naar de dijk verwijzen, de Binnen die aan het veenweidegebied herinnert. Het landje is Oranjestraat en de Buiten Oranjestraat bijvoorbeeld eigendom van Sint Barbara en is gereserveerd voor liggen respectievelijk binnen en buiten de dijk. een uitbreiding van de begraafplaats. Vlakbij Sint Barbara, langs het Overbrakerpad en de spoorlijn, Door stadsuitbreidingen verdwenen ligt nog een stuk veen, evenals in de Door de stadsuitbreidingen is het grootste deel van de „waternatuurtuin‟. Al dit veenweidelandschap is ooit 20 kilometer lange dijk verloren gegaan, maar momenteel echter verwilderd. Op het veen bij Sint kleine stukjes zijn nog bewaard gebleven. Bij het Barbara grazen geen schapen meer, met als gevolg gemaal van Halfweg ligt zo‟n 250 meter dijk, bij het dat de grond langzamerhand door de natuur wordt sportpark Spieringhorn een kleine 600 meter, bij overwoekerd. Het ziet er mooi uit, maar het typische Sloterdijk 200 meter en bij Sint Barbara 450 meter. veenweidenlandschap verdwijnt op deze manier – Haaks op de dijk liggen de poldersloten die de een gruwel voor degenen die dit cultuurlandschap pioniers groeven om het veenwater af te voeren. willen behouden. Gelukkig zijn de afwateringssloot Deze zijn dus zo‟n duizend jaar oud, twee eeuwen en de greppels nog zichtbaar. ouder dan de Spaarndammerdijk. De dijk moest regelmatig worden verstevigd, maar daardoor zakte Ontstaan van het veenweidegebied hij steeds verder in het veen en dat maakte keer op Ruim duizend jaar geleden trokken mannen, vrouwen keer nieuwe ophogingen nodig. De dijk vroeg en kinderen noodgedwongen de moerassen in om het voortdurend aandacht en onderhoud. Aanvankelijk laagveen te ontginnen en er een bestaan op te droegen de eigenaren van de grond langs de dijk bouwen. Het Noordzeewater had hen verdreven van hiervoor zorg. de grond die zij bij de duinen bewerkten. Het 2 Een dijkplichtige die niet aan zijn verplichtingen kon "O SLOTERDYK! 'k zie u van menssen of wilde voldoen, stak letterlijk de spade in de dijk. overstrómen, Dit onthief hem van zijn onderhoudsplicht, maar Gelokt door uw vermaak en sierelyken stand; daarmee deed hij tevens afstand van zijn land en Gy geeft ons 't schoonst' gezigt te water en te land; werd hij door het dijkcollege uit Rijnland verbannen. Daar kan men 't bruissend Y van uwen dyk Dat overkwam onder anderen Gerijt Claeszoen van beschouwen, Amsterdam; omdat hij zijn dijkvak verwaarloosde, Hier zweeft het oog weêr langs de velden en werd hij door de dijkgraaf voor 100 jaar en één dag landsdouwen verbannen. Ook konden wanbetalers worden Daar 't zuivelgévend Vé tot de uijers treed in 't gras, gegijzeld totdat zij beloofden aan hun verplichtingen Of spiegeld 't hoornig hoofd in eenen waterplas." te voldoen.