Postêpy Psychiatrii i Neurologii 2009; 18 (4): 323–331 Praca oryginalna Original paper © 2009 Instytut Psychiatrii i Neurologii

Rozpowszechnienie wybranych zaburzeñ psychicznych wœród mieszkañców powiatu tatrzañskiego

Prevalence of selected mental disorders among the Tatra county residents

IWONA KOSZEWSKA1, 2, LUDMI£A BOGUSZEWSKA3

1. II Klinika Psychiatryczna Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie 2. Fundacja – Profilaktyka Prewencja Leczenie – Cumulus 3. Zak³ad Organizacji Ochrony Zdrowia Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

STRESZCZENIE Cel. Zbadanie czy rejestrowane rozpowszechnienie wybranych zaburzeñ psychicznych wœród mieszkañców powiatu tatrzañskiego ró¿ni siê od rejestrowanego rozpowszechnienia tych zaburzeñ wœród ludnoœci ca³ej Polski. Metoda. Przyjêto do analiz nastêpuj¹ce zmienne – wystêpowanie zaburzeñ psychicznych rejestrowanych w opiece ambulatoryjnej i ca³odobowej, ze szczególnym uwzglêdnieniem zaburzeñ afektywnych i zaburzeñ spowodowanych u¿ywaniem alkoholu (w tym psychoz alkoholowych) oraz wskaŸnik samobójstw. Wyniki. Rozpowszechnienie zarejestrowane jest mniejsze w przypadku zaburzeñ nastroju i z powodu nadu¿ywania alkoholu ni¿ w Polsce, ale dynamika wzrostu wskaŸników zaburzeñ poalkoholowych, w ci¹gu analizowanych lat, jest znacznie wy¿sza. Wzrostowi wskaŸników zaburzeñ spowodowanych u¿ywaniem alkoholu towarzyszy³ spadek wskaŸników zaburzeñ nastroju, podczas gdy w Polsce, w tym czasie, wskaŸnik ten wzrasta³. W czterech latach – 2003, 2004, 2005 i 2007 wskaŸniki hospitalizacji psychoz alkoholowych by³y wy¿sze ni¿ œrednie dla Polski. Na tle Polski powiat tatrzañski charakteryzuje siê prawie dwukrotnie wy¿szymi wskaŸnikami samobójstw (prawie trzykrotnie wy¿szymi w roku 2003). Samobójstwo czêœciej pope³niali mê¿czyŸni, w ostatnich latach mieszkañcy wsi powiatu. Wnioski. Zjawisko rozpowszechnienia i dynamiki zaburzeñ psychicznych w powiecie tatrzañskim ró¿ni siê od tendencji obserwowa- nych w ca³ej Polsce. Znacz¹co wy¿sze wskaŸniki samobójstw mog¹ wskazywaæ na wiêksze wystêpowanie zaburzeñ depresyjnych. Nie towarzyszy temu rejestrowany wzrost zaburzeñ afektywnych, przy jednoczeœnie wysokiej dynamice wzrostu zaburzeñ spowodowanych u¿ywaniem alkoholu i wzrostem rozpoznawania w ostatnich latach psychoz alkoholowych, co mo¿e œwiadczyæ o depresji “maskowanej” alkoholem. Warto zatem zastanowiæ siê, czy na obszarze powiatu tatrzañskiego nie nale¿a³oby podj¹æ dzia³añ zmierzaj¹cych do poprawy opieki psychiatrycznej nad chorymi z zaburzeniami depresyjnymi.

SUMMARY Objectives. To check whether registered prevalence rates of selected mental disorders among residents of the Tatra county differ from corresponding registered prevalence rates for the general population of Poland. Method. The following variables were analyzed: prevalence of mental disorders registered in the outpatient and inpatient psychiatric facilities, with the emphasis on affective and alcohol-related disorders (including alcohol psychoses), suicide rate. Results. While the registered prevalence rates of mood and alcohol-related disorders were lower than these for the whole Polish popula- tion, a rapid increase in prevalence rates of alcohol-related disorders in the period under study was much higher in the Tatra county. The increasing rates of alcohol-related disorders were accompanied by a decrease in mood disorders prevalence, which was rising in the general Polish population at that time. Hospital admission rates for alcohol psychoses in the years 2003–2005 and 2007 were higher than the respective average rates for Poland. Suicide rates were almost twice as high (and almost thrice as high in the year 2003) in the Tatra county than the average Polish rate. Suicide was committed more often by men, and in recent years by rural area residents of the county. Conclusions. The prevalence and dynamics of mental disorders in the Tatra county differ from the tendencies observed generally in Poland. Significantly higher suicide rates may suggest a more widespread depressive disorders, even though there was no increase in the registered prevalence of affective disorders. At the same time, the rapid increase in alcohol-related disorders prevalence and more frequent diagnosing of alcohol psychoses in recent years may indicate depression masked by alcohol. Thus, perhaps action aimed at an improvement of psychiatric care delivery to patients with depressive disorders in the Tatra county should be considered.

S³owa kluczowe: powiat tatrzañski / depresja / alkohol / samobójstwa Key words: Tatra county / depression / alcohol / suicide

Powiat tatrzañski (województwo ma³opolskie) po³o¿o- Spo³ecznoœæ Podhalan charakteryzuj¹: „zajêcia rolniczo- ny jest u podnó¿a Tatr. Od strony pó³nocnej graniczy z po- hodowlane, trwa³oœæ osiedlenia, ustna transmisja dziedzic- wiatem nowotarskim, z pozosta³ych stron jego granicami s¹ twa, silna wiêŸ wioskowa, gromadzka i parafialna, poczucie granice pañstwa. W sk³ad powiatu wchodz¹: gmina miejska odrêbnoœci w stosunku do przybyszów z zewn¹trz, mit gru- Zakopane z miastem Zakopane oraz gminy wiejskie: Bia³y powej wartoœci, patriarchalny ustrój rodzinny, wspó³¿ycie Dunajec, Bukowina Tatrzañska, Koœcielisko i Poronin. £¹cz- kilku generacji, pomoc wzajemna” [1]. Populacja Skalnego nie liczy ponad 65 tys. mieszkañców, w Zakopanem mieszka Podhala do dziœ charakteryzuje siê ma³¹ migracj¹ wewnêtrz- ponad 27 tys. mieszkañców (kobiety stanowi¹ 52% lud- n¹, od lat liczn¹ emigracj¹ za ocean, a ostatnio do krajów noœci). Na wsiach znaczn¹ wiêkszoœæ ludnoœci (ok. 90%) sta- europejskich. Górale do dziœ opisuj¹ siebie jako zaradnych, nowi¹ górale (ludnoœæ miejscowa), w mieœcie – oko³o 10%. religijnych, pracowitych, z honorem i godnoœci¹ [2]. Jak 324 Iwona Koszewska, Ludmi³a Boguszewska uwa¿a Malewska-Sza³ygin „autoportret górali wch³on¹³ wie- u¿ywaniem alkoholu (w tym psychoz alkoholowych) oraz le elementów mitu góralszczyzny funkcjonuj¹cego w dys- wskaŸnik samobójstw. kursie miejsko-inteligenckim, mieszaj¹c je z charakterystycz- W kontekœcie powszechnej wiedzy o wp³ywie warunków nym dla specyficznej umys³owoœci ch³opskiej spojrzeniem biometeorologicznych na nastrój i towarzysz¹cemu kulturze z perspektywy gospodarczej”. codziennoœci góralskiej alkoholowi, mo¿na zastanawiaæ siê, Góralska tradycja trwa od lat, a zarazem podlega ci¹g³ym czy alkohol nie jest traktowany jako antidotum, „maska” po- zmianom [3, 4, 5, 6, 7]. Po 1989 roku, w okresie transfor- krywaj¹ca z³e samopoczucie psychiczne. Zw³aszcza, ¿e macji ustrojowej, odpowiedzi¹ na zmiany w gospodarce w wielu spo³ecznoœciach lokalnych (i nie tylko) istnieje prze- by³y próby zak³adania drobnych przedsiêbiorstw i firm: œwiadczenie, ¿e cz³owiek z dolegliwoœciami psychicznymi transportowych, handlowych, us³ugowych oraz turystycz- jest cz³owiekiem s³abym, a z kolei mit „silnego górala” jest nych. Obecnie w powiecie tatrzañskim zarejestrowanych jest bardzo zakorzeniony w œwiadomoœci kulturowej Podhala. ponad 7000 firm, zwykle zatrudniaj¹cych do 5 osób. Na uwagê zas³uguje fakt, i¿ liczba firm prywatnych jest w tym powiecie dwukrotnie wiêksza ni¿ œrednio w Polsce. Liczbê METODA turystów odwiedzaj¹cych ca³e Tatry ocenia siê na oko³o 2–3 mln rocznie. Turystyka wypar³a tradycyjne w tym rejo- Informacje o rejestrowanym rozpowszechnieniu zabu- nie rolnictwo i pasterstwo, co czwarty tylko mieszkaniec rzeñ psychicznych gromadzone s¹ w Zak³adzie Organizacji powiatu tatrzañskiego trudni siê prac¹ na roli, wiêkszoœæ Ochrony Zdrowia Instytutu Psychiatrii i Neurologii w War- mieszkañców utrzymuje siê z wynajmowania pokoi. szawie [15]. Informacje o opiece ambulatoryjnej przesy³ane Od koñca XIX wieku region ten jest wa¿nym centrum s¹ z poszczególnych poradni (wed³ug formularza MZ-15) do turystycznym i sportowym, zw³aszcza sportów zimowych, wojewódzkich centrów zdrowia, a nastêpnie przekazywane a tak¿e oœrodkiem kulturalnym. W regionie dzia³a kilka do IPiN, po scaleniu ju¿ na poziomie województwa. Z wo- muzeów, wiele galerii, towarzystw, zwi¹zków, zespo³ów jewódzkich centrów zdrowia Instytut otrzymuje równie¿ artystycznych, w tym folklorystycznych oraz wiele innych (w celach kontrolnych) formularze z poszczególnych poradni organizacji spo³ecznych. (w tradycyjnej formie, na papierze), ale ich nie archiwizuje. Klimat tatrzañski ma wiele cech wspólnych z klimatem Dlatego te¿, nie uda³o siê uzyskaæ danych o powiecie tatrzañ- alpejskim. Najwa¿niejsze z nich to niska œrednia temperatur skim ze wszystkich lat. Jednak¿e, z epidemiologicznego w roku, d³ugo utrzymuj¹ce siê œniegi, du¿a zmiennoœæ po- punktu widzenia, cztery okresy pomiaru (lata 2002, 2003, gody w ci¹gu doby, du¿e nas³onecznienie oraz silne wiatry, 2006 i 2007) s¹ wystarczaj¹ce do okreœlenia trendu w reje- czêsto huraganowe. Wiatry tego typu, zwane fenowymi, wy- strowanym rozpowszechnieniu zaburzeñ psychicznych. stêpuj¹ w dziewiêciu regionach œwiata, w tym w Europie na W przypadku opieki ambulatoryjnej, analizy demogra- trzech obszarach – halny w polskich Tatrach, Föhn w Alpach ficzne, odnosz¹ce siê do jakiegoœ obszaru terytorialnego i austrul w Karpatach rumuñskich [8]. Wiatry fenowe mog¹ (w naszym przypadku powiatu tatrzañskiego) mog¹ spro- utrzymywaæ siê przez kilka dni, towarzyszy im kompleks wadzaæ siê jedynie do miejsca leczenia a nie miejsca za- niekorzystnych zmian biometeorologicznych. mieszkania, bowiem formularz MZ-15 jest formularzem W literaturze wielokrotnie poruszano problem zale¿noœci zbiorczym o wszystkich pacjentach leczonych w poradni. pomiêdzy zachorowalnoœci¹ i œmiertelnoœci¹ ludzi a warun- Informacje o pacjentach leczonych w opiece ca³odo- kami meteorologicznymi. Na szkodliwe dzia³anie pogody bowej uzyskano z baz (na noœnikach informatycznych) najbardziej wra¿liwe s¹ osoby z zaburzeniami psychiczny- Zak³adu Organizacji Ochrony Zdrowia Instytutu Psychiatrii mi, jednoczeœnie s¹ to osoby zaliczane do grupy najwiêk- i Neurologii w Warszawie. Gromadzone s¹ wed³ug indywi- szego ryzyka zamachów samobójczych [9, 10, 11]. We dualnego dla ka¿dej osoby formularza MZ/Szp-11B. Dane wszystkich regionach, w których pojawiaj¹ siê wiatry feno- dotycz¹ pacjentów zamieszkuj¹cych w powiecie tatrzañskim, we obserwuje siê te same zjawiska zwi¹zane z oddzia³ywa- bez wzglêdu na miejsce leczenia. niem na procesy psychofizyczne cz³owieka: przede wszyst- W powiecie tatrzañskim, w ca³ym analizowanym okre- kim niekorzystny wp³yw na uk³ad nerwowy oraz uk³ad sie, funkcjonowa³a jedna poradnia zdrowia psychicznego, kr¹¿enia i oddechowy. W zale¿noœci od typu psychicznego natomiast zwiêkszy³a siê dostêpnoœæ opieki ambulatoryjnej cz³owieka oraz jego stanu fizycznego obserwuje siê wzmo- dla osób z problemami alkoholowymi – w roku 2002 nie ¿on¹ pobudliwoœæ i podenerwowanie, wzrost liczby kon- by³o ¿adnej poradni dla uzale¿nionych, w 2003 funkcjono- fliktów, zachowania agresywne [12, 13], obni¿enie nastroju, wa³a jedna, a w 2006 i 2007 – dwie. depresjê, która mo¿e zakoñczyæ siê samobójstwem [11, 14]. Dane na temat zamachów samobójczych mieszkañców powiatu tatrzañskiego za lata 1999–2007 uzyskano z Ko- mendy G³ównej Policji. CEL PRACY

Celem pracy by³o sprawdzenie czy rejestrowane rozpow- WYNIKI szechnienie wybranych zaburzeñ psychicznych wœród miesz- kañców powiatu tatrzañskiego ró¿ni siê od rejestrowanego roz- Rozpowszechnienie zaburzeñ psychicznych powszechnienia tych zaburzeñ wœród ludnoœci ca³ej Polski. w powiecie tatrzañskim i w Polsce Przyjê³yœmy do analiz dwie nastêpuj¹ce zmienne – wy- Opieka ambulatoryjna. Dane na temat liczby osób leczo- stêpowanie zaburzeñ psychicznych, rejestrowanych w opie- nych ambulatoryjnie w powiecie tatrzañskim ogó³em, z po- ce ambulatoryjnej i ca³odobowej, ze szczególnym uwzglêd- wodu zaburzeñ afektywnych i z powodu nadu¿ywania nieniem zaburzeñ afektywnych i zaburzeñ spowodowanych alkoholu przedstawia tabl. 1. Rozpowszechnienie wybranych zaburzeñ psychicznych wœród mieszkañców powiatu tatrzañskiego 325

Tablica 1. Osoby w powiecie tatrzañskim leczone ambulatoryjnie ogó³em oraz z powodu zaburzeñ zwi¹zanych z piciem alkoholu i zabu- rzeñ afektywnych w latach 2002–2007. Table 1. Patients receiving outpatient treatment in the Tatra county in the years 2002–2007: total number, for alcohol-related disorders, and for affective disorders.

2002 2003 2006 2007 Leczeni powiat powiat powiat powiat Polska Polska Polska Polska tatrzañski tatrzañski tatrzañski tatrzañski Ogó³em 2165 1227836 2354 1289391 2660 1305070 2724 1361223 WskaŸnik na 100 tys. 3314 3212 3606 3376 4068 3511 4177 3571 Zaburzenia z powodu picia alkoholu (F10) 35 161990 60 160199 270 167346 294 1813444 WskaŸnik na 100 tys. 54 424 91 419 413 439 451 476 % wobec ogó³u 2 13 3 12 10 13 11 13 Psychozy alkoholowe 8 6500 brak X brak X brak X WskaŸnik 12 14 Zaburzenia afektywne (F3) 425 230813 379 241000 276 244786 272 251028 WskaŸnik na 100 tys. 651 604 580 631 422 642 417 659 % wobec ogó³u 20 19 16 19 10 19 10 18

W ostatnich latach wzros³a liczba leczonych ogó³em, a ski wzrós³ o 11% (z 3212 do 3571/100 tys.), natomiast przede wszystkim wzros³a znacznie liczba osób leczonych wskaŸnik w powiecie tatrzañskim wzrós³ o 26% (z 3314 do z powodu nadu¿ywania alkoholu, zmala³a natomiast liczba 4177/100 tys.) (tabl 1.). Co wiêcej z roku na rok ró¿nica osób z rozpoznaniem zaburzeñ afektywnych. We wszyst- miêdzy wskaŸnikiem dla Polski i wskaŸnikiem w powiecie kich analizowanych latach wskaŸnik ogó³u zaburzeñ psy- tatrzañskim pog³êbia³a siê – od 3% w roku 2002 i 6% chicznych (leczeni na 100.000 mieszkañców) by³ w powie- w roku 2003 do 14% w roku 2006 i 15% w roku 2007. cie tatrzañskim wy¿szy ni¿ œredni dla Polski (ryc. 1). WskaŸnik zaburzeñ afektywnych w roku 2002 by³ wy¿- Wiêksza by³a tak¿e dynamika wzrostu wskaŸnika w ci¹- szy ni¿ œredni dla Polski, natomiast w nastêpnych latach war- gu tych lat – miêdzy rokiem 2002 i 2007 wskaŸnik dla Pol- toœci tych wskaŸników sukcesywnie spada³y i by³y ni¿sze

5000

4000

3000 dla powiatupowiatu tatrzañskiego 2000 dla PolskiPolski

1000 wskaŸnik / 100 tys. populacji

0 2002 2003 2006 2007

Rycina 1. Leczeni psychiatrycznie ambulatoryjnie w powiecie tatrzañskim ogó³em. Fig. 1. Total number of patients receiving outpatient psychiatric treatment in the Tatra county.

700 600 500 dla powiatu powiatu 400 tatrzañskiegotatrzañskiego 300 dla Polski Polski 200

wskaŸnik / 100 tys. populacji 100 0 2002 2003 2006 2007

Rycina 2. Leczeni ambulatoryjnie w powiecie tatrzañskim z powodu zaburzeñ nastroju. Figure 2. Number of outpatients treated for mood disorders in the Tatra county. 326 Iwona Koszewska, Ludmi³a Boguszewska ni¿ œrednie dla Polski, które w tych samych latach sukce- sywnie wzrasta³y (ryc. 2). O ile w roku 2002 odsetek zaburzeñ afektywnych w sto- Polska sunku do ogó³u zaburzeñ psychicznych by³ podobny w po- 2007

wiecie tatrzañskim – 20% do obserwowanego w ca³ej Polsce ski powiat – 19%, to ju¿ w latach 2006 i 2007 spad³ o po³owê, do tatrzañ- 10%, natomiast w Polsce utrzyma³ siê na podobnym pozio- mie – 19% i 18%. WskaŸnik zaburzeñ spowodowanych u¿ywaniem alko- Polska holu by³ we wszystkich latach ni¿szy w powiecie tatrzañ- 2006 skim ni¿ œredni dla Polski, natomiast dynamika jego wzrostu ski powiat niewspó³miernie wy¿sza (ryc. 3). tatrzañ- Miêdzy rokiem 2002 i 2007 wskaŸnik tych zaburzeñ wzrós³ o 735% (ponad oœmiokrotny wzrost z 54 do 451/ 100 tys.), podczas gdy wskaŸnik dla Polski wzrós³ o 12% Polska (z 424 do 476). W roku 2002 ró¿nica miêdzy tymi wskaŸ- 2005 ski

nikami by³a prawie oœmiokrotna – 685% (54 vs 424), powiat a w roku 2007 wynosi³a zaledwie 6% (451 vs 476). Propor- tatrzañ- cja leczonych z zaburzeniami spowodowanymi u¿ywaniem i zaburzeñ afektywnych w latach 1999–2007.

alkoholu w stosunku do ogó³u zaburzeñ psychicznych Polska w Polsce we wszystkich latach by³a stabilna i wynosi³a 2004

12–13%, natomiast w populacji powiatu tatrzañskiego pro- sorders, and for affective disorders. ski

porcja ta wzros³a z 2% do 11%. Zatem wzrostowi wskaŸ- powiat tatrzañ- ników zaburzeñ spowodowanych u¿ywaniem alkoholu towarzyszy³ spadek wskaŸników zaburzeñ afektywnych.

Wystêpuje wyraŸna zale¿noœæ statystyczna tego zjawiska Polska D

(wspó³czynnik korelacji rangowej Spearmana = –0,6). 2003 ski powiat

Opieka ca³odobowa. WskaŸnik leczonych ogó³em z po- tatrzañ- wiatu tatrzañskiego, we wszystkich analizowanych 9 latach (1999–2007), by³ ni¿szy ni¿ œredni dla Polski, przy jedno- czeœnie wy¿szej dynamice wzrostu (tabl. 3). Polska

Miêdzy rokiem 1999 a 2007 wskaŸnik w powiecie ta- 2002

trzañskim wzrós³ o 42% (z 278 do 396), a w ca³ej Polsce ski powiat o 34% (z 405 do 543), w stosunku do roku 2006 nieco tatrzañ- spad³ (ryc. 4). Liczbê osób leczonych ca³odobowo w powiecie tatrzañ- skim w latach 1999–007 z zaburzeniami spowodowanymi Polska u¿ywaniem alkoholu, psychoz alkoholowych i zaburzeñ na- 2001 stroju przedstawia ryc. 5. ski powiat WskaŸnik zaburzeñ afektywnych, we wszystkich analizo- tatrzañ- wanych latach by³ ni¿szy w powiecie tatrzañskim i w ci¹gu ostatnich trzech lat (2005–2007) sukcesywnie spada³ – z 33 w roku 1999 do 29 w roku 2005, 26 w roku 2006 do 23 Polska (o 30%) w roku 2007, w tym okresie wskaŸnik dla Polski 2000 ski

wzrós³ o 4% (ryc. 6). powiat Proporcja zaburzeñ afektywnych do ogó³u zaburzeñ psy- tatrzañ- chicznych w roku 1999 by³a identyczna 12%, we wszyst-

kich pozosta³ych latach nieco ni¿sza. WskaŸnik zaburzeñ Polska spowodowanych u¿ywaniem alkoholu równie¿ by³ ni¿szy 1999

w powiecie tatrzañskim ni¿ œredni dla Polski, z wyj¹tkiem 46 48738 44 50355 53 51698 62 57134 89 58323 96 62374 129 66716 111 71755 112 74763 ski powiat roku 2005, kiedy wskaŸnik dla powiatu tatrzañskiego by³ tatrzañ- o 11% wy¿szy (ryc. 7). Wy¿sza jest natomiast dynamika wzrostu tego wskaŸnika w powiecie tatrzañskim ni¿ w ca³ej Polsce. Miêdzy rokiem 1999 a 2007 wskaŸnik zaburzeñ psychicznych w populacji powiatu tatrzañskiego wzrós³ ponad dwukrotnie – o 146%

(z 70 do 172) natomiast w populacji ca³ej Polski o 56% (ze Leczeni 126 do 196). W roku 1999 ró¿nica miêdzy wskaŸnikiem dla powiatu tatrzañskiego i dla Polski wynosi³a 80%, na- Tablica 2.Tablica Osoby leczone w warunkach stacjonarnych w powiecie tatrzañskim ogó³em, z powodu zaburzeñ zwi¹zanych z piciem alkoholu Table 2.Table for alcohol-related di county in the years 1999–2007: total number, Patients receiving inpatient treatment in the Tatra tomiast w roku 2007 ju¿ tylko 13%. Ogó³em na 100 tys.WskaŸnik Zaburzenia z powodu picia alkoholu (F10) 278 na 100 tys.WskaŸnik ogó³u% Psychozy alkoholowe 405 na 100 tys.WskaŸnik 183 70 327 (F3)Zaburzenia afektywne 156681 na 100 tys.WskaŸnik 13 439 126 216 22 ogó³u% 20 169511 307 67 7739 18405 203 33 25 20 178168 27 461 8 130 232 20601 355 12 7398 80 48 31 195351 17 41 261 13 20 511 19 12 134 22080 400 196442 7610 20 95 53 30 23 250 12 11 514 200904 23827 26 26 149 20 277 383 13 8186 21 136 204816 17 57 29 21 22969 526 259 16 153 35 424 27 209255 26 21 8029 147 8 258 32 22579 19 537 206821 62 29 163 396 19 12 32 34 8982 197 21 10 21187 18 549 29 175 17 60 30 396 9812 12 170 20384 40 38 16 24 543 8 15 188 28 10305 59 31 172 18955 28 12 29 47 26 196 11119 10 25 56 33 26 11 43 27 6 43 54 34 23 43 10 29 7 50 36 10 6 9 Rozpowszechnienie wybranych zaburzeñ psychicznych wœród mieszkañców powiatu tatrzañskiego 327

500

400

300 dla powiatu tatrzañskiego

200 dla Polski

wskaŸnik / 100 tys. populacji 100

0 2002 2003 2006 2007

Rycina 3. Leczeni ambulatoryjnie w powiecie tatrzañskim z powodu u¿ywania alkoholu. Figure 3. Number of outpatients treated for alcohol-related disorders in the Tatra county.

dladla powiatu powiatu tatrzañskiego tatrzañskiego dladla Polski Polski 600

500

400

300

200

wskaŸnik / 100 tys. populacji 100

0 1999 2001 2003 2005 2007 Rycina 4. Leczeni ca³odobowo mieszkañcy powiatu tatrzañskiego ogó³em Figure 4. Total number of patients receiving inpatient psychiatric treatment in the Tatra county.

140 alkoholalkohol 120 psychozy alkoholowe 100 psychozy alkoholowe zaburzenia nastroju 80 zaburzenia nastroju

60 Liczba osób 40 20

0 1999 2001 2003 2005 2007

Rycina 5. Mieszkañcy powiatu tatrzañskiego leczeni ca³odobowo z powodu zaburzeñ zwi¹zanych z piciem alkoholu, psychoz alkoholowych i zaburzeñ nastroju. Figure 5. Number of inpatients treated for alcohol-related disorders, alcohol psychoses, and mood disorders in the Tatra county.

Proporcje zaburzeñ spowodowanych u¿ywaniem alko- Rozk³ad wskaŸników rejestrowanych psychoz alkoholo- holu do ogó³u leczonych w latach 1999–2002 by³y w po- wych, w ci¹gu analizowanych 9 lat, nie pokazuje ¿adnego wiecie tatrzañskim ni¿sze ni¿ w ca³ej Polsce, natomiast od jednolitego trendu (ryc. 8). roku 2003 do 2007 wy¿sze. W powiecie tatrzañskim, od W latach 1999 i 2001 zarówno w powiecie tatrzañskim 1999 do 2006 roku proporcje te wzros³y z 25% do 43% i w ca³ej Polsce by³y identyczne, na poziomie 20 na 100 tys. natomiast w ca³ej Polsce z 31% do 36%. ludnoœci, w latach 2000, 2002 i 2006 wy¿sze dla Polski, 328 Iwona Koszewska, Ludmi³a Boguszewska

80 dladla powiatu powiatu tatrzañskiego tatrzañskiego dladla Polski Polski

60

40 Liczba osób

20

0 1999 2001 2003 2005 2007 Rycina 6. Mieszkañcy powiatu tatrzañskiego leczeni ca³odobowo z powodu zaburzeñ afektywnych. Figure 6. Number of inpatients treated for affective disorders in the Tatra county.

dla powiatu powiatu tatrzañskiego tatrzañskiego 40 dla Polski Polski

20 Liczba osób

0 1999 2001 2003 2005 2007 Rycina 7. Mieszkañcy powiatu tatrzañskiego leczeni ca³odobowo z powodu zaburzeñ zwi¹zanych z u¿ywaniem alkoholu. Figure 7. Number of inpatients treated for disorders due to alcohol consumption in the Tatra county.

200 dla powiatu powiatu tatrzañskiego tatrzañskiego dla Polski 150 dla Polski

100 Liczba osób

50

0 1999 2001 2003 2005 2007 Rycina 8. Mieszkañcy powiatu tatrzañskiego leczeni ca³odobowo z powodu psychoz alkoholowych. Figure 8. Number of inpatients treated for alcohol psychoses in the Tatra county. a w latach 2003, 2004, 2005 i 2007 wy¿sze dla powiatu 18 r.¿ (9,4% ogó³u, w tym 4 dziewczynki) i 20 osób po tatrzañskiego, przy czym s¹ to najwy¿sze, odnotowane tu 65 r.¿. (17,1%, w tym 4 kobiety), natomiast wieku 18–65 lat ich wartoœci – 32, 29, 28 i 43 na 100 tys. ludnoœci. – 86 osób (73,5%). W ka¿dej grupie wiekowej znacznie

Zamachy samobójcze w latach 1999–2007 1 Komenda Powiatowa Policji w Zakopanem (obejmuje Zako- 1 W latach 1999–2007 policja powiatu tatrzañskiego zano- pane i gminê Koœcielisko), Komisariat Policji w Poroninie (obej- towa³a 130 zamachów samobójczych (ryc. 9). Œmieræ w wy- muje gminê Poronin i Bia³y Dunajec) oraz Komisariat Policji niku zamachu samobójczego ponios³o 117 osób – 11 osób do w Bukowinie Tatrzañskiej (obejmuje gminê Bukowinê Tatrzañsk¹). Rozpowszechnienie wybranych zaburzeñ psychicznych wœród mieszkañców powiatu tatrzañskiego 329

25

20

15

10

Liczba œmiertelnych zamachów 5

0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Rycina 9. Liczba œmiertelnych zamachów samobójczych w powiecie tatrzañskim w latach 1999–2007. Figure 9. Number of suicides committed in the Tatra county in the years1999–2007.

powiatu tatrzañski ogó³em Zakopane i Koœcielisko 45 Poronin Bukowina Tatrzañska 40

35

30

25

20

wskaŸnik samobójstw 15

10

5

0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Rycina 10. WskaŸniki samobójstw w powiecie tatrzañskim. Figure 10. Suicide rates in the Tatra county.

40 Zakopane wsie

30

20 wskaŸnik samobójstw 10

0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Rycina 11. WskaŸniki samobójstw w Zakopanem i we wsiach powiatu tatrzañskiego. Figure 11. Suicide rates in Zakopane and villages of the Tatra county. 330 Iwona Koszewska, Ludmi³a Boguszewska

35 Polska Ma³opolska pow. tatrzañski

30

25

20

15

wskaŸnik samobójstw 10

5

0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Rycina 12. WskaŸniki samobójstw w powiecie tatrzañskim na tle województwa ma³opolskiego i Polski. Figure 12. Suicide rates in the Tatra county as compared to these in the Ma³opolska region and generally in Poland. wiêcej zamachów dokonali mê¿czyŸni, w sumie 94 mê¿- nienie jest mniejsze w przypadku zaburzeñ nastroju i za- czyzn tj. 80,3% (36,6% w grupie do 18 r.¿ i 20% w grupie burzeñ spowodowanych u¿ywaniem alkoholu ni¿ w ca³ej po 65 r.¿). Polsce, natomiast dynamika wzrostu wskaŸników zaburzeñ WskaŸniki samobójstw w poszczególnych latach w po- poalkoholowych jest wyraŸnie wy¿sza. Jednoczeœnie stwier- szczególnych gminach przedstawia ryc. 10. dza siê, ¿e wzrostowi wskaŸników zaburzeñ spowodowa- Rozpatruj¹c aglomeracjê miasta Zakopanego i pozosta³e nych u¿ywaniem alkoholu towarzyszy³ spadek wskaŸników wsie powiatu (ryc. 11) stwierdza siê od roku 2005 wiêcej zaburzeñ nastroju, podczas gdy w Polsce, w tym czasie, samobójstw na wsiach ani¿eli w Zakopanem, wczeœniej wskaŸnik ten wzrasta³. wskaŸniki samobójstw by³y wiêksze w mieœcie. W okresie Od czasu powstania poradni leczenia uzale¿nieñ wzros³a od 1999 roku do 2007 roku w Zakopanem 53 osoby ode- w opiece ambulatoryjnej liczba zarejestrowanych zaburzeñ bra³y sobie ¿ycie, w tym czasie na wsiach 64 osoby. spowodowanych u¿ywaniem alkoholu, co wydaje siê konse- Na tle Polski, województwo ma³opolskie charaktery- kwencj¹ dostêpnoœci tej opieki, ale te¿ jednoczeœnie wzros³a zuje siê wy¿szymi wskaŸnikami samobójstw ani¿eli œred- liczba hospitalizacji z powodu alkoholu, w tym psychoz nia w kraju (œrednio 1,2 razy wy¿sze), a powiat tatrzañ- alkoholowych. Wy¿sze ni¿ w ca³ej Polsce wskaŸniki hospi- ski wy¿szymi ni¿ województwo ma³opolskie (œrednio talizacji psychoz alkoholowych, w czterech spoœród piêciu 1,4 raza) i Polska ( œrednio 1,7 razy – 1,3 w roku 1999; 2,7 ostatnich lat, wskazywaæ mog¹, ¿e liczba osób z zaburze- w roku 2003) (ryc. 12). niami psychicznymi spowodowanymi u¿ywaniem alkoholu W poszczególnych gminach powiatu tatrzañskiego nie jest w powiecie tatrzañskim znacznie wy¿sza ni¿ reje- obserwuje siê ró¿nic w zakresie p³ci i wieku osób, które strowana w opiece psychiatrycznej. W tym samym okresie targnê³y siê na swoje ¿ycie (tabl. 3). odnotowuje siê sukcesywny spadek rozpoznañ zaburzeñ nastroju, a jednoczeœnie dokonano najwiêcej samobójstw Tablica 3. Wiek i p³eæ osób, które pope³ni³y samobójstwo w po- (w 2003 roku wskaŸnik prawie trzykrotnie wy¿szy ni¿ szczególnych gminach powiatu tatrzañskiego w latach w Polsce, chocia¿ we wszystkich pozosta³ych latach wskaŸ- 1999–2007. niki samobójstw by³y prawie dwukrotnie wy¿sze). Zna- Table 3. Number of suicides committed in particular districts of the cz¹co wy¿sze wskaŸniki samobójstw mog¹ wskazywaæ na Tatra county in the years 1999–2007 by age and gender. wiêksze wystêpowanie zaburzeñ depresyjnych. Mo¿na po- dejrzewaæ, ¿e pod „mask¹” nadu¿ywania alkoholu kry³a siê Liczba osób, Zakopane Poronin Bukowina depresja b¹dŸ inne zaburzenia nastroju. W literaturze przed- które pope³ni³y i Koœcielisko i Bia³y Dunajec Tatrzañska samobójstwo n = 69 (%) n = 31 (%) n = 17 (%) miotu mo¿na znaleŸæ pogl¹d, ¿e nadu¿ywanie alkoholu jest jedn¹ z czêœciej wystêpuj¹cych masek depresyjnych, a picie Wiek do 18 r.¿., n = 11 7 (10,1%) 3 (9,7%) 1 (5,9%) alkoholu nale¿y do popularnych metod „samoleczenia” [16]. po 65 r.¿., n = 20 12 (17,4%) 6 (19,4%) 2 (11,8%) Z polskich badañ [14], w których podjêto próbê analizy P³eæ mê¿czyŸni, n = 94 56 (81,2%) 23 (74,2%) 15 (88,2%) wp³ywu warunków pogodowych w okolicach Krakowa na kobiety, n = 23 13 (18,8%) 8 (25,8%) 2 (11,8%) czêstoœæ przypadków samobójstw przez powieszenie siê w latach 1991–2002 wynika, ¿e najwiêcej samobójstw po- pe³niono w 2002 roku (156 dokonanych zamachów), w po- DYSKUSJA przednich latach liczba samobójstw w ka¿dym roku prze- kroczy³a 100. Zebrane dane nie pozwalaj¹ na odpowiedŸ, W powiecie tatrzañskim stosunkowo wiêcej ludzi ko- dlaczego w roku 2002–2003 mia³o miejsce tyle niekorzyst- rzysta z opieki psychiatrycznej ni¿ w Polsce. Dane nie obej- nych zjawisk wœród mieszkañców powiatu tatrzañskiego. muj¹ konsultacji psychiatrycznych ze szpitali w Zakopanem Ka¿de samobójstwo jest szeroko komentowane i sta- oraz porad w ramach niepublicznej opieki zdrowotnej, nie- nowi istotny problem dla ca³ej spo³ecznoœci. Po wiadomoœci rejestrowanych dla celów statystycznych. Zarówno w opiece w Tygodniku Podhalañskim o dokonanym ostatnio samo- ambulatoryjnej, jak i ca³odobowej rejestrowane rozpowszech- bójstwie ukaza³o siê w Internecie kilkadziesi¹t wypowiedzi Rozpowszechnienie wybranych zaburzeñ psychicznych wœród mieszkañców powiatu tatrzañskiego 331 czytelników tego pisma, którzy ³¹cz¹ samobójstwo z praw- psychoz alkoholowych w ostatnich latach, co mo¿e œwiad- dopodobn¹ depresj¹ [17]. W badaniach Trepiñskiej i wsp. czyæ o depresji „maskowanej” piciem alkoholu. [14] stwierdzono zwiêkszon¹ czêstoœæ samobójstw podczas 3. Warto zatem zastanowiæ siê, czy na obszarze powiatu ta- wystêpowania wiatru halnego w Tatrach, g³ównie latem, trzañskiego nie nale¿a³oby podj¹æ dzia³añ zmierzaj¹cych szczególnie niekorzystne okaza³y siê gwa³towne i du¿e spad- do poprawy opieki psychiatrycznej nad chorymi z zabu- ki ciœnienia atmosferycznego. Badania Schiffer [11] wska- rzeniami depresyjnymi. zuj¹, ¿e na samobójstwa i bójki dokonane na obszarze Kra- kowa i Zakopanego mia³y wp³yw nie tyle poszczególne elementy meteorologiczne, co zespo³y czynników meteoro- PIŒMIENNICTWO tropowych charakterystyczne dla wiatrów fenowych (wzrost temperatury powietrza, spadek wilgotnoœci, nag³e zmiany 1. Dobrowolski K. Studia nad ¿yciem spo³ecznym i kultur¹. Wro- ciœnienia atmosferycznego, prêdkoœci wiatru i jonizacji po- c³aw–Warszawa–Kraków: Ossolineum PAN; 1966. wietrza). Choæ w ca³ej Polsce, nie tylko na Podhalu, po- 2. Malewska-Sza³ygin A. Wyobra¿enia o pañstwie i w³adzy we wsiach nowotarskich 1999–2005. Warszawa: Instytut Etnologii wszechne jest przekonanie, ¿e halny wi¹¿e siê z zamachem i Antropologii Kulturowej UW/DiG Wydawnictwo; 2008. samobójczym, to w literaturze naukowej (polskiej i zagra- 3. Górz B. (red.). Studia nad przemianami Podhala. Kraków: Prace nicznej) nie znaleziono wiêcej wyników badañ naukowych Monograficzne WSP; 1994. potwierdzaj¹cych powi¹zanie tych dwóch zjawisk. 4. Górz B. Spo³eczeñstwo i gospodarka Podhala w okresie trans- Wyniki naszych analiz pokazuj¹, ¿e wœród Podhalan, formacji. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedago- zw³aszcza w ostatnich latach wystêpuj¹ niekorzystne zja- gicznej; 2003. wiska w nasileniu zaburzeñ psychicznych, wyraŸnie wy¿- 5. Tylkowa D. (red.). Podhale. Tradycja we wspó³czesnej kultu- szym ni¿ w ca³ej Polsce: dynamika zaburzeñ spowodowa- rze wsi. Kraków: Instytut Archeologii i Etnografii PAN; 2000. 6. Kroh A. Sklep potrzeb kulturalnych. Warszawa: Prószyñski nych u¿ywaniem alkoholu, wy¿sze wskaŸniki hospitalizacji i S-ka; 1999. psychoz alkoholowych, wy¿sze wskaŸniki samobójstw. Wy- 7. Kroh A. Tatry i Podhale. Wroc³aw: Wydawnictwo Dolnoœl¹skie; daje siê, ¿e spo³ecznoœæ ta wymaga intensywniejszej ni¿ do- 2002. tychczas opieki psychiatrycznej i psychologicznej. 8. http://pl.wikipedia.org/wiki/Halny (dostepne: kwiecieñ 2009). W Polsce nadzieja na program poprawy opieki nad cho- 9. Przyby³a R. Próba okreœlenia wp³ywu stanów pogody na samo- rym w depresji i zapobieganiu samobójstwom wi¹¿e siê poczucie ludzi chorych psychicznie w Zakopanem w latach z Narodowym Programem Ochrony Zdrowia Psychicznego 1983–1987. Zeszyty IGiPZ PAN. 1994; 24. 10. Schiffer Z. Próba okreœlenia faz pogody i ich wp³ywu na nasi- [18]. Wœród celów autorzy Programu wymieniaj¹ na pierw- lenie siê schorzeñ meteorotopowych. W: Wojtusiak R.J (red) szym miejscu: „promowanie zdrowia psychicznego i zapo- Biometeorologia a organizm ludzi i zwierz¹t. Warszawa–Kra- bieganie zaburzeniom psychicznym poprzez upowszechnia- ków: PWN; 1986. nie wiedzy, kszta³towanie zachowañ i stylów ¿ycia oraz 11. Schiffer Z. Wiatr halny a samobójstwa i bójki. Biometeorologia rozwijanie umiejêtnoœci radzenia sobie w sytuacjach zagra- a organizm ludzi i zwierz¹t. Red. Wojtusiak R.J. Warszawa– ¿aj¹cych zdrowiu psychicznemu, zapobieganie zaburze- Kraków: PWN; 1986. niom psychicznym oraz przeciwdzia³anie nietolerancji, wy- 12. Pinkwart M. Klimat Zakopanego. http://z-ne.pl/s,docid,pol,tatry, 21552.html. kwiecieñ 2009. kluczeniu i dyskryminacji, tworzenie instytucji poradnictwa 13. Lorenc H. Charakterystyka wiatru o du¿ych prêdkoœciach z prze- i pomocy w kryzysach”. Cel ten jest zgodny z wytycznymi wag¹ wystêpowania w okresie zimowym w Polsce. http://www. tzw. Zielonej Ksiêgi, dokumentu Wspólnoty Europejskiej imgw.pl/internet/zz/zz_xpages/ klimat/klimat_pliki/ archiwum/ na temat poprawy zdrowia psychicznego ludnoœci i strategii klimat_31012005.html (dostêpne 31.01.2005). zdrowia psychicznego dla Unii Europejskiej [19]. 14. Trepiñska J, Piotrowicz K, B¹kowski R, Bolecha³a F, Trela F. Wp³yw warunków meteorologicznych na wypadki samobójstw przez powieszenie. Przegl Lek. 2005; 62: 788–794. 15. Zak³ady psychiatrycznej oraz neurologicznej opieki zdrowot- WNIOSKI nej. Rocznik Statystyczny 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii; 1. Rozpowszechnienie i dynamika zaburzeñ psychicznych 1999–2007. w powiecie tatrzañskim ró¿ni¹ siê od tendencji obserwo- 16. Pu¿yñski S. Depresje. Warszawa: PZWL; 1987. wanych w ca³ej Polsce. 17. MK. Œmiertelna bacówka. http://www.tygodnikpodhalanski.pl/ 2. Znacz¹co wy¿sze wskaŸniki samobójstw mog¹ wskazy- www/index.php?mod=news&strona=1&kat=7&id=&typ= w&id=4445 (dostêpne: maj 2009). waæ na wiêksze wystêpowanie zaburzeñ depresyjnych. 18. Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego (projekt Nie towarzyszy temu rejestrowany wzrost zaburzeñ afek- z 18.12.2006 r.). http://www.ipin.edu.pl/ . tywnych, przy jednoczeœnie wysokiej dynamice zaburzeñ 19. World Health Organisation. Green Paper. Bruksela: World zwi¹zanych z alkoholem i wzrostem rozpowszechnienia Health Organisation; 2005.

Wp³ynê³o: 19.05.2009. Zrecenzowano: 25.06.2009. Przyjêto: 27.10.2009.

Adres: Dr Iwona Koszewska, II Klinika Psychiatryczna Instytutu Psychiatrii i Neurologii, ul. Sobieskiego 9, 02-957 Warszawa