Structuurvisie De Marne, deel II: Kernopgaven hier golft mijn geest bevrijd door ruimte belijd ik liefde eindeloos land
hier zaait mijn ziel zaden van schoonheid waaien gedachten puur uit mijn hand
hier klopt bestaan oneindige wijs vang ik lucht, licht en land onder duizend kleuren grijs
marlijn nijboer Kernopgaven
Inhoud
Inleiding 5
Relevante tendensen 9
Koersen en stromingen (beleid) 13
Kansen 21
Uitvoeringsstrategie 27
Bijlage
- Lijst vigerend, ruimte gerelateerd beleid
- Lijst kansen/aanscherpen beleid
- Kaartenbijlage
Colofon orientatiekaart
WESTERNIELAND
KLEINE HUISJES PIETERBUREN
HORNHUIZEN BROEK MOLENRIJ
KRUISWEG KLOOSTERBUREN
EENRUM
WEHE DEN HOORN VIERHUIZEN
ULRUM LEENS
MENSINGEWEER
NIEKERK WARFHUIZEN
SCHOUWERZIJL ZOUTKAMP HOUWERZIJL ZUURDIJK
LIBAU stichting ter bevordering en instandhouding van de 4 bouwkundige en landschappelijke schoonheid in de provincie Groningen Inleiding 1.1 Aanleiding 1.3 Karakter structuurvisie De maatschappij is in beweging. Het is een De Marne heeft onder andere te maken met tijd van transformatie en herijking. Alle afname van de bevolking en verandering van reden om te bezien of de gedachte ruimtelijke de bevolkingssamenstelling. Daarnaast hebben ontwikkelingslijnen en mogelijkheden ten de gemeente, maar ook andere partijen in de aanzien van De Marne, zoals vanuit het verleden ruimtelijke ordening, door de economische in kaart gebracht, nog aansluiten bij de crisis de beschikking over minder financiële huidige situatie en de huidige ontwikkelingen. middelen. Hierdoor komt het accent te liggen Het “Collegeprogramma De Marne 2010 – 2014” en op het zorgvuldig omgaan met de bestaande “De Marne, blijvend de moeite waard” uit 2011 ruimtelijke kwaliteiten en een behoedzaam schetsen de kern van de veranderende inzichten doorontwikkelen en transformeren op basis en het daarop afgestemde gewenste beleid. van (on)verwachte, kleinschalige en vaak Deze Structuurvisie relateert en benoemt de tragere ruimte-gerelateerde ontwikkelingen en ruimtelijke kwaliteiten, ontwikkelingen en initiatieven vanuit de samenleving. Kwaliteit, kansen die daarmee samenhangen en daarvan leefbaarheid en duurzaamheid staan daarbij kunnen worden afgeleid. Deze visie voldoet centraal. daarmee meteen ook aan de Wet ruimtelijke ordening. De Structuurvisie De Marne speelt qua karakter in op deze veranderde context en wil enerzijds 1.2 Plangebied en planperiode richting en bandbreedte aangeven van de De Marne heeft met dit document een nieuwe verwachte en gewenste ruimte-gerelateerde structuurvisie voor het hele grondgebied. ontwikkelingen. Maar anderzijds vooral ook Een structuurvisie probeert een langere kansen aanreiken waarmee (lokale) partijen tijdspanne te doorgronden in zijn kansen en en initiatiefnemers aan de slag kunnen gaan. mogelijkheden, maar hoe nabijer in de tijd, Hierdoor ontstaat vanuit de gemeentelijke hoe concreter de waarschijnlijkheid kan zijn. verantwoordelijkheid de mogelijkheid om minder De Structuurvisie De Marne is een ruimtelijke beperkend (normatief) en meer ruimte biedend visie op de toekomstige ontwikkelingen op de (kwalitatief) te regisseren. middellange termijn, tot ongeveer 2020-2025.
Kernopgaven 5 ruimtelijke kernkwaliteiten (zie ook deel I)
LIBAU stichting ter bevordering en instandhouding van de 6 bouwkundige en landschappelijke schoonheid in de provincie Groningen 1.4 Tweeluik 1.5 Samen werken Structuurvisie De Marne De Structuurvisie De Marne is opgebouwd uit De ruimtelijke kernkwaliteiten uit deel I van twee delen. Het eerste deel geeft inzicht in de de structuurvisie zijn in de tweede helft van deel I Ruimtelijke kernkwaliteiten (gebieds- ruimtelijke kernkwaliteiten van het landschap 2012 in het dorpscafé Wongema te Hornhuizen analyse) en de dorpen. De regieaanwijzingen benoemen onder leiding van de atelierleider van Libau de waarden op basis waarvan de geconstateerde in kaart gebracht in een aantal workshops met kernkwaliteiten doorontwikkeld kunnen worden. lokale deskundigen op het vlak van landschap deel II Koersen & Kansen Uitvoerings- Voor deze ruimtelijke kernkwaliteiten in woord en cultuurhistorie, beleidsambtenaren van stromingen strategie en beeld verwijzen wij u naar Structuurvisie de gemeente en de provincie Groningen. (beleid) De Marne, deel I: Ruimtelijke kernkwaliteiten. Vanuit Libau was naast de eerder genoemde atelierleider een integraal team met een Het voorliggende rapport vormt het tweede stedenbouwkundige, landschapsarchitect, deel van de structuurvisie. In dit deel is architect en architectuurhistoricus aan de het ruimte-gerelateerd beleid op provinciaal, groep toegevoegd. gemeentelijk en lokaal niveau beschreven. Daarnaast zijn op basis van een creatieve In de eerste helft van 2013 is door De Marne in confrontatie van dit beleid met de ruimtelijke samenwerking met Libau een start gemaakt met kernkwaliteiten kansen gesignaleerd. Tot slot deel II van de Structuurvisie De Marne. Deel bevat deel II van de Structuurvisie De Marne een I en een tussenrapportage van deel II – met uitvoeringsstrategie waarin wordt aangegeven daarin een analyse van het ruimte-gerelateerde op welke wijze de gemeente uitvoering geeft beleid, gesignaleerde tendensen en kansen – aan de structuurvisie. zijn samen met een voorstel voor de afronding van de structuurvisie in juli 2013 door het Deel I van de Structuurvisie De Marne heeft college vastgesteld en vrijgegeven voor een een vrij tijdloos karakter. Indien gewenst kan brede consultatieronde in het najaar van deel II op de korte tot middellange termijn 2013. Achtereenvolgens zijn maatschappelijke tussentijds worden bijgesteld. Bijvoorbeeld organisaties/ondernemers, dorpsbelangen/ naar aanleiding van politiek-bestuurlijke bewoners en collega-overheden geconsulteerd. veranderingen of om in te spelen om onvoorziene De gepresenteerde, voorlopige resultaten tendensen. Uiteraard vinden wijzigingen plaats werden tijdens de consultatierondes breed in samenspraak met betrokkenen. gedragen. Ook zijn er enkele suggesties gedaan die zijn verwerkt in voorliggend rapport.
De Structuurvisie De Marne dient als vertrekpunt bij de uitwerking van beleidsnotities en bestemmingsplannen. Daarnaast biedt de structuurvisie initiatiefnemers de helpende hand bij het ontwikkelen van hun plannen. Tot slot vormt dit document voor deze plannen het beoordelingskader voor de gemeente.
Kernopgaven 7 LIBAU stichting ter bevordering en instandhouding van de 8 bouwkundige en landschappelijke schoonheid in de provincie Groningen Relevante tendensen De maatschappij is in beweging. Het is een 2.1 Minder en oudere inwoners 2.2 Maatschappelijke ontwikkelingen tijd van transformatie en herijking. De in De Marne ligt net als de rest van het Hogeland Het platteland is de afgelopen vijftig jaar in dit hoofdstuk beschreven tendensen zijn van en Noordoost Groningen in de periferie van de sociaal en cultureel opzicht verstedelijkt. Het invloed op de inhoud, opzet en het karakter van provincie Groningen. In deze gebieden neemt de platteland transformeerde in deze periode door de structuurvisie en de rol van de gemeente. bevolking af. Verwacht wordt dat in De Marne de veranderende cultuur, stijgende welvaart Structuurvisie De Marne geeft uitdrukking aan het aantal inwoners in de periode tot 2041 en toenemende mobiliteit van een landschap deze wijzigende context. daalt van ongeveer 10.000 naar 8.000 inwoners. in het teken van de landbouwproductie naar Deze trend heeft naast effecten op de omvang een multifunctioneel landschap met recreatie, In dit hoofdstuk komen achtereenvolgens ook gevolgen voor de samenstelling van de toerisme, natuur, cultuurhistorie en de volgende relevante tendensen aan bod: bevolking. In de toekomst zijn er in De Marne recentelijk energieproductie. De uitdaging is minder en oudere inwoners, maatschappelijke minder jongeren en het aantal 75-plussers zal om deze functies te verweven en landschappelijk ontwikkelingen, bestuur, landbouw, recreatie verdubbelen. zorgvuldig in te passen. en toerisme, werken aan huis en hernieuwbare energie. Bovenstaande ontwikkeling is eigenlijk niets Daarnaast is er de laatste jaren een duidelijke nieuws onder de zon. In de geschiedenis is de trend waarneembaar dat burgers in toenemende omvang van bevolking van De Marne al diverse mate eigen verantwoordelijkheid nemen voor een malen gewijzigd. De huidige wijziging van betere samenleving omdat de afstand van de burger de bevolkingsomvang en -leeftijdsopbouw is tot de overheid, maatschappelijke organisaties vooral de laatste jaren in het nieuws maar en het internationale bedrijfsleven te groot is feitelijk een ontwikkeling die al is is geworden. Deze initiatieven van onderaf ingezet in de kleine dorpen en gehuchten van nemen een hoge vlucht omdat tegelijkertijd de gemeente vanaf de jaren ’80 van de vorige overheden en maatschappelijke organisaties eeuw. En naast dat er mensen wegtrekken, zijn zich – mede als gevolg van bezuinigingen en er mede door de relatief gunstige ligging ten veranderingen in de cultuur – in toenemende mate opzichte van stad Groningen en de N361 en het beperken tot hun kerntaken. Met coöperaties snelwegennet, ook instromers die kiezen voor en (lokale) samenwerkingsverbanden maken de de kwaliteit van de fysieke omgeving en/of de burgers zich minder afhankelijk en krijgen lage vastgoedprijzen. weer zeggenschap over bijvoorbeeld voedsel- en energieproductie (zie ook onder het kopje Deze demografische ontwikkeling stelt de “Hernieuwbare energie”), zorg, wonen, vervoer, samenleving van De Marne voor een aantal groenbeheer enzovoorts. uitdagingen. Er zijn op termijn te veel woningen en daarnaast is de woningvoorraad niet geschikt voor de vergrijzende bevolking. Voorts daalt het arbeidspotentieel en zullen sommige voorzieningen, door de afname van de bevolking en ontgroening, zoals detailhandel, onderwijs en kinderopvang onder druk komen te staan. Tenslotte zal naar andere voorzieningen – veelal op het vlak van zorg – juist een grotere vraag ontstaan.
Kernopgaven 9 2.3 Bestuur 2.4 Landbouw De rijksoverheid vernieuwt op dit moment de In De Marne is het goed boeren door de combinatie Alhoewel de verwachting is dat de (al dan wet- en regelgeving voor de leefomgeving. van vruchtbare klei, een mild zeeklimaat en niet biologische) melkveehouderijen zich de Daarbij wordt een beter evenwicht gezocht een lage ziektedruk. Daarnaast is er veel komende jaren zullen ontwikkelen behoudt de tussen het scheppen van meer flexibiliteit en kennis ontwikkeld, zoals bijvoorbeeld op het (al dan niet biologische) akkerbouw haar sterke afwijkingsmogelijkheden enerzijds en het bieden vlak van de pootgoedteelt welke wereldwijd positie omdat de condities in de gemeente zeer van voldoende garanties voor de kwaliteiten wordt afgezet. geschikt zijn. Door de schaalvergroting is de van de leefomgeving anderzijds. Voorts worden afgelopen 10 jaar het aantal bedrijven afgenomen in het kader van de decentralisatie taken en Door innovaties en veranderingen in van 174 tot naar verwachting 120 bedrijven verantwoordelijkheden verschoven naar lagere het Europese markt- en prijsbeleid als omstreeks 2016. Daar waar de bedrijfsvoering overheden zoals de gemeente. gevolg van de onderhandelingen rond de wordt gecontinueerd, is er waarschijnlijk wereldhandelsovereenkomst die als doel heeft behoefte aan extra uitbreidingsruimte Omdat ruimtelijke vraagstukken zich niets van om de marktbescherming af te bouwen, is de voor bebouwing en zullen de rijafstanden bestuurlijke grenzen aantrekken en omwille landbouw volop in beweging. Als gevolg van (agrologistiek) tussen boerderij en land van de efficiency, zijn daarnaast stappen gezet deze afbouw van marktbescherming in combinatie toenemen. Bij vrijkomende boerderijen is het om provincies en gemeenten op te schalen. met de stijging van productiekosten (energie, de uitdaging om cultuurhistorisch waardevolle In het kader van “Grenzeloos Gunnen” wordt brandstof, kunstmest enzovoorts) zullen naar en/of karakteristieke, vrijkomende panden te voorgesteld om gemeenten De Marne, Winsum, verwachting de financiële opbrengsten voor de herbestemmen. Bedum en Eemsmond samen te voegen in de nieuwe traditionele teelten afnemen. gemeente Hoogeland. Tot slot is de sector zich in toenemende Voor de ondernemers zullen deze tendensen mate bewust van haar maatschappelijke rol De beschreven maatschappelijke ontwikkelingen een katalysator zijn in het proces van als voedselproducent en primaire beheerder (zie ook onder het kopje “Maatschappelijke bedrijfsontwikkeling. Sommige boeren proberen van het landschap. Het aantal biologische ontwikkelingen”) vragen tenslotte om een de kosten laag te houden door efficiënte bedrijven in de gemeente neemt toe en andere rol van de gemeente. In plaats van productie en schaalvergroting en/of producten bedrijven met een gangbare bedrijfsvoering sturen van bovenaf op basis van eindplannen en tegen hogere prijzen te verkopen door verwerking verduurzamen hun productieproces. Daarnaast toetsen komt het accent meer te liggen op het van goederen of het toevoegen van waarde. komen boerennatuurorganisaties op die zich faciliteren van initiatieven van onderaf, het Anderen zetten juist in op specialisatie in samen met de plattelandsbewoners sterk maken regisseren van ontwikkelingen binnen flexibele teelten voor nichemarkten en/of verbreding door voor een leefbaar platteland, bescherming van kaders en het uitvoeren van haar kerntaken. niet-agrarische functies toe te voegen zoals flora en fauna en behoud van cultuurhistorische ecosysteemdiensten, recreatie en toerisme, waarden. educatie en/of zorg. Al deze stromingen komen voor in De Marne.
LIBAU stichting ter bevordering en instandhouding van de 10 bouwkundige en landschappelijke schoonheid in de provincie Groningen 2.5 Recreatie en toerisme 2.6 Werken aan huis 2.7 Hernieuwbare energie Als gevolg van de toegenomen welvaart en Een andere belangrijke tendens op het vlak Alhoewel Nederland hierin nog achter blijft vrije tijd neemt het economische belang van van werkgelegenheid op het platteland betreft ten opzichte van buurlanden zoals Duitsland recreatie en toerisme de laatste decennia de opkomst van het werken aan huis. Dit zijn en Denemarken, besluiten steeds meer mensen toe en de verwachting is dat deze groei door kleine bedrijven met minder dan 10 werknemers om het heft in eigen hand te nemen en zelf zal zetten. Vooral gezonde en welvarende die gelegen zijn in kleine kernen en meer decentraal energie op te wekken. Bijvoorbeeld ouderen gaan vaker op reis. Zij zoeken dan 50% van hun omzet buiten de regio halen. door – op individuele basis of als collectief rust en ontspanning in een comfortabele De opkomst van deze bedrijven valt samen – zonnepanelen te plaatsen. Zo levert een omgeving. In 2012 is door toeristen in de met de groei van het aantal zelfstandig vierkante meter zonnepaneel op je dak meer provincie Groningen € 613.000.000,- besteed werkenden in combinatie met de stormachtige rendement dan je geld op een spaarrekening. En en recreatie en toerisme zijn goed voor 6% ontwikkelingen op het vlak van informatie- voor degenen die zo’n investering niet kunnen van de totale werkgelegenheid. Naast directe en communicatietechnologie in het afgelopen dragen, komen er steeds meer alternatieve werkgelegenheid is er sprake van afgeleide decennium. Hierdoor kunnen zelfstandigen – die financieringsmogelijkheden. en indirecte effecten bij toeleverings- en werken en wonen combineren – vrij eenvoudig uitbestedingsrelaties. De economische impact vanaf het platteland opereren. Noord Nederland heeft sterke troeven in handen van recreatie en toerisme wordt daardoor nog voor het decentraal opwekken van hernieuwbare eens circa 50% hoger ingeschat. In De Marne is de geschetste tendens energie zoals wind op land en zee, biomassa onder invloed van de aanwezige digitale en agrarische reststromen. Op lokaal niveau Ook in De Marne spelen recreatie en toerisme infrastructuur, fysieke kwaliteit van de geeft De Marne alvast het goede voorbeeld door een belangrijke rol. Het Nationale Park omgeving, vrijkomende gebouwen waarin wonen op haar gebouwen energie op te wekken met Lauwersmeer, Lauwersoog, Pieterburen en en werken gecombineerd kunnen worden en de zonnepanelen. Ook heeft een aantal dorpen ver Zoutkamp genieten landelijke bekendheid. De lage vastgoedprijzen ingezet. Eén derde van de plannen om zelf energie op te wekken. Zeehondencrèche (Pieterburen) en De Theefabriek groei van de werkgelegenheid in de periode van (Houwerzijl) staan in de top 10 beste bezochte 2000-2010 komt voor rekening van werken aan De ontwikkelingen gaan momenteel zo snel dat dag-attracties in de provincie Groningen met huis. Deze bedrijfjes nemen 8% van de totale in de looptijd van de structuurvisie naar respectievelijk 100.000 en 50.000 bezoekers werkgelegenheid voor hun rekening. Tenslotte alle waarschijnlijkheid nu nog onbekende op jaarbasis. Het Lauwersmeer en Lauwersoog hebben de ondernemers van deze bedrijfjes productiemethoden van hernieuwbare energie het trekken op jaarbasis respectievelijk 1.800.000 ook een positieve uitwerking op de sociale levenslicht zullen zien. Deze ontwikkelingen en 1.000.000 bezoekers. Andere dorpen in de cohesie omdat zij in bredere zin onderdeel van en de ruimtelijke consequenties daarvan in gemeente trekken met kerken en historische de lokale samenleving zijn. de vorm van bijvoorbeeld installaties dienen bebouwing – zoals het beschermde dorpsgezicht zorgvuldig landschappelijk te worden ingepast. van Eenrum – ook toeristen aan.
Kernopgaven 11 LIBAU stichting ter bevordering en instandhouding van de 12 bouwkundige en landschappelijke schoonheid in de provincie Groningen Koersen en stromingen (beleid) De beschrijving van de koersen en stromingen is het van belang om de dorpen ruimtelijk niet Beschermen dorpsgezichten en de in het volgende hoofdstuk benoemde te verknopen met de provinciale weg maar ‘los’ Doorgaans hebben de dorpen in De Marne hun kansen dient twee doelen. Allereerst kunnen van elkaar te houden. authentieke karakter behouden. Als gevolg initiatiefnemers met hun plannen hierop hiervan is Eenrum aangewezen als beschermd aanhaken of nieuwe ideeën ontwikkelen in de Alhoewel dorpsbossen landschappelijk gezien dorpsgezicht. Ondanks dat andere dorpskernen geest hiervan. Daarnaast kan De Marne op basis een betrekkelijk jong element in het deze beschermde status ontberen, is het beleid van de beschrijving van de koersen en stromingen landschap vormen, zijn dorpsbewoners gehecht gericht op het koesteren van de historische en de kansen beoordelen of initiatieven aan ‘hun’ dorpsbos. In de afgelopen jaren kernen. Het gaat hierbij om de dorpen waarvan passend zijn en – indien dit het geval is – de zijn al veel dorpsbosjes aangepakt, maar de ruimtelijke kernkwaliteiten zijn beschreven helpende hand bieden bij de verwezenlijking in sommige gevallen zijn dorpsbosjes nog in deel I van de structuurvisie, maar ook hiervan. De wijze waarop de gemeente hierbij slecht toegankelijk en hebben zij beperkte gehuchten in het buitengebied. Een voorbeeld een rol kan spelen is uitgewerkt in hoofdstuk gebruiks- en natuurwaarden. De ambitie is hiervan betreft Ewer, waar momenteel vier 5 “Uitvoeringsstrategie”. om deze dorpsbosjes te transformeren tot boerderijen en vijf arbeiderswoningen staan toegankelijke, multifunctionele bosjes met uit de tweede helft van de negentiende eeuw. In dit hoofdstuk is het vigerende ruimte- recreatieve- en natuurwaarden en betekenis gerelateerd beleid beschreven. Er is gekozen als ontmoetingsplek. Versterken dorpse werkgelegenheid voor een beschrijving op hoofdlijnen waarbij Voor de werkgelegenheid blijven traditionele de kwalitatieve koersen en stromingen centraal Versterken recreatief profiel sterke economische sectoren zoals de landbouw staan. Voor een gedetailleerde beschrijving Toerisme en recreatie zitten in De Marne in en de visserij belangrijk. In de dorpen van het vigerende ruimte-gerelateerde de lift en de Waddenzee, het Nationaal Park wordt ruimte gegeven aan het versterken beleid verwijzen wij u naar de onderliggende Lauwersmeer, Zoutkamp en de zeehondencrèche in van deze werkgelegenheid mits passend beleidsdocumenten (zie bijlage). Tot slot Pieterburen genieten landelijke bekendheid. bij de ruimtelijke karakteristieken van is het ruimte-gerelateerde beleid verbeeld De omliggende dorpen proberen, door hun het dorpstype (zie Structuurvisie deel I: op kaart 2 ‘Koersen en stromingen’. In het recreatieve profiel te versterken, hiervan Ruimtelijke kernkwaliteiten) en de dorpse maat onderstaande worden achtereenvolgens de een graantje mee te pikken. Aansluitend op en schaal. Daarnaast geven de dorpen ruimte dorpse, gemeentelijke en provinciale doelen de specifieke mogelijkheden en het dorpstype aan het opkomend toerisme en recreatie en het beschreven. wordt op verschillende manieren invulling werken aan huis in bijvoorbeeld voormalige gegeven aan deze ambitie. Voorbeelden hiervan agrarische bebouwing. 3.1 Dorpse Doelen zijn het opwaarderen van de historische kernen De dorpen in De Marne hebben visies opgesteld. en dorpshaventjes, herstellen van historische (Door) ontwikkelen dorpsommetjes De gemeente helpt de dorpen bij de uitwerking kerk- of trekpaden, herkenbaar maken van Als gevolg van de ruilverkaveling in de jaren van dit beleid. In het onderstaande is dit cultuurhistorisch waardevolle terreinen en ’70 en ’80 van de vorige eeuw zijn veel beleid op hoofdlijnen beschreven. niet in de laatste plaats het hergebruik informele routes in het landschap verdwenen. van karakteristieke, cultuurhistorisch Daardoor zijn de mogelijkheden om vanuit het Kwaliteitsverbetering dorpsranden en –bossen waardevolle panden. dorp ommetjes te maken door het omringende De dorpen zetten in op behoud en versterking landschap beperkt. Het beleid is gericht op van de ruimtelijke kwaliteit van de dorpsranden het creëren van dorpsommetjes, bijvoorbeeld passend bij het landschap en het dorpstype. door oude trek- of kerkpaden te herstellen of Voor wat de dorpen op de centrale welving paden aan te leggen door een dorpsbosje en/ betreft, vraagt de overgang tussen het dorp en of de landerijen. Hierdoor ontstaan voor de de N361 bijzondere aandacht. De ruimtelijke dorpsbewoners mogelijkheden om dicht bij huis structuur van de dorpen op de centrale welving te ontspannen en bewegen, elkaar te ontmoeten is opgehangen aan de historische, dragende en wordt de beleefbaarheid van het omliggende structuren over de kwelderwal (zie ook landschap vergroot. Structuurvisie De Marne deel I: Ruimtelijke kernkwaliteiten). Om deze ruimtelijke structuur herkenbaar en afleesbaar te houden,
Kernopgaven 13 koersen en stromingen (beleid)
LIBAU stichting ter bevordering en instandhouding van de 14 bouwkundige en landschappelijke schoonheid in de provincie Groningen Hergebruik waardevol erfgoed Een belangrijk aandachtspunt is de Het voormalige kloosterterrein in Kloosterburen De historische bebouwingsstructuur en afwikkeling van het landbouwverkeer door de is door stedenbouwkundige ingrepen vervaagd. typologie van gebouwen vertellen een onderdeel dorpskernen. Het beleid is erop gericht om in Door de Stichting Sint Jan (zie ook volgende van het ‘verhaal’ van het ontstaan van het de dorpen bij herinrichting van de openbare kopje) worden plannen ontwikkeld waarbij dorp (zie in dit kader ook Structuurvisie De ruimte het verblijfskarakter te benadrukken de beleefbaarheid en afleesbaarheid van dit Marne, deel I: Ruimtelijke kernkwaliteiten). zodat het gemotoriseerde verkeer door een cultuurhistorisch waardevolle terrein worden Afhankelijk van het dorpstype gaat het hierbij uitgekiende inrichting haar gedrag aanpast. versterkt. bijvoorbeeld om schuren, boerderijen, molens, Randvoorwaarde bij de herinrichting is dat winkelpanden, dorpsscholen, gemeentehuizen en een integrale benadering wordt gekozen en Combinatie van zorg, wonen, werken Sint Jan pak- en zijlhuizen. Het beleid voor de dorpen dat de ruimtelijk dragende structuur (zie in In Kloosterburen wordt door de Stichting Sint is erop gericht om dit waardevolle erfgoed te dit kader Structuurvisie De Marne, deel I: Jan onder andere gewerkt aan de realisatie van behouden door deze panden te hergebruiken en Ruimtelijke kernkwaliteiten) herkenbaar en een project op het snijvlak van cultuurhistorie, daarmee een tweede leven te geven. Hierdoor afleesbaar blijft. wonen, werken en zorg waarbij ontwikkeling blijft het ‘verhaal’ van het dorp afleesbaar en hand in hand gaat met het verbeteren van blijven karakteristieke verschillen tussen de Lokale initiatieven duurzaamheid de beleefbaarheid en afleesbaarheid van het verschillende dorpstypen herkenbaar. De dorpen Houwer- en Schouwerzijl hebben cultuurhistorisch waardevolle, voormalige evenals Pieterburen in hun dorpsvisies kloosterterrein (zie ook vorige kopje). (Recreatief) benutten cultuurhistorie duurzaamheidsambities geformuleerd zoals het De Marne beschikt over unieke cultuurhistorische zelf opwekken van hernieuwbare energie en/of waarden. De waarden worden in de dorpsvisies het verkleinen van de (voedsel) kringlopen. breed gedragen en de ambitie is om de De verwachting is dat in de planperiode van cultuurhistorische waarden (recreatief) te de structuurvisie zich ook in de andere dorpen benutten. Het gaat hierbij om een breed scala in de gemeente zich dergelijke initiatieven aan ideeën variërend van het hergebruiken van zullen voordoen. Het beleid is erop gericht karakteristieke panden, het koesteren van om voor deze ontwikkelingen ruimte te bieden historische dorpskernen, het herstellen van mits zorgvuldig ruimtelijk ingepast (zie in trek- en kerkpaden en het afleesbaar maken van dit kader ook de Structuurvisie De Marne, deel cultuurhistorisch waardevolle terreinen zoals I: Ruimtelijke kernkwaliteiten). borg- of kloosterterreinen. Structuurversterking Zoutkamp en Kloosterburen Veilige en aantrekkelijke verbindingen Door de inpoldering van het Lauwersmeer, Door veranderingen in de voorzieningenstructuur stedenbouwkundige ingrepen en inrichting van zoals bijvoorbeeld de situering van de openbare ruimte zijn in het verleden de basisscholen en/of sportvoorzieningen is structuren van het vesting- en vissersdorp er behoefte aan veilige en aantrekkelijke Zoutkamp vervaagd en is de relatie tussen het fietsmogelijkheden tussen de dorpen onderling. dorp en het Lauwersmeer verstoord. De afgelopen Afhankelijk van de lokale (on)mogelijkheden jaren is hard gewerkt aan het versterken van de zijn – mits passend bij de maat en schaal en structuur en herinrichting van Zoutkamp zodat het karakter van het landschap – verschillende het vesting- en vissersdorp weer herkenbaar oplossingen denkbaar zoals de aanleg van wordt en de Zoutkamp weer aan het Lauwersmeer nieuwe routes door de landerijen, nieuwe komt te liggen. Dit beleid wordt voortgezet routes langs bestaande landwegen maar ook om en deel I van de structuurvisie bevat hiervoor de herinrichting van bestaande landwegen. een aantal aanknopingspunten.
Kernopgaven 15 3.2 Doelen De Marne Het gemeentelijke ruimte-gerelateerde beleid Sterke landbouw Bundeling basisonderwijsvoorzieningen is vastgelegd in diverse beleidsdocumenten. Het beleid van De Marne is er op gericht om Door de ontgroening en vergrijzing neemt In het onderstaande is het relevante beleid op ruimte te geven aan de ontwikkeling van de het leerlingaantal en daarmee de behoefte hoofdlijnen beschreven. landbouw (zie paragraaf 2.4 Landbouw), mits aan basisonderwijsvoorzieningen in De Marne landschappelijk zorgvuldig ingepast. Door af. De overweging die leidt tot de keus voor Rust en ruimte als beeldmerk schaalvergroting in de landbouw komt agrarische bundeling van basisonderwijsvoorzieningen is De Marne is een uitgesproken plattelandsgemeente bebouwing vrij. Deze gebouwen moeten, zeker dat kwaliteit ook hier belangrijker is dan met ‘rust’, ‘ruimte’ en ‘duisternis’ met een daar waar het cultuurhistorisch waardevolle nabijheid. Liever één goede voorziening op uniek landschap en fraaie dorpen. Met deze en/of karakteristieke panden betreft, zoveel enige afstand dan meerdere voorzieningen in bijzondere eigenschappen vormt De Marne een als mogelijk een nieuwe invulling krijgen. de buurt die kwalitatief onder de maat zijn. aantrekkelijk leefgebied. Het vertrekpunt Tenslotte vormt de verkeersafwikkeling van het voor het beleid is dat deze eigenschappen landbouwverkeer (agrologistiek) een belangrijk Als gevolg van het bundelingsbeleid wordt het worden gekoesterd. Nieuwe ontwikkelingen zijn aandachtspunt. Als gevolg van processen van aantal schoolgebouwen terug gebracht (naar mogelijk indien deze eigenschappen worden schaalvergroting nemen de afmetingen van de huidig inzicht van 12 naar 8 schoolgebouwen behouden en/of versterkt zodat de gezonde voertuigen alsmede de afstanden tussen de in de dorpen Zoutkamp, Ulrum, Leens, balans tussen leefomgeving en economie wordt boerderij en het land toe. Hierdoor ontstaat Wehe-den Hoorn, Eenrum, Pieterburen en behouden. er meer druk op het lokale wegennet. Voorkomen Kloosterburen). Om voldoende kritische massa moet worden dat dit tot verkeersonveilige voor levensvatbare onderwijsvoorzieningen te Ruimte voor recreatieve ondernemers situaties leidt. genereren kunnen verschillende samenhangende Het gemeentelijk beleid op het vlak van functies (basisonderwijs, kinderopvang, toerisme en recreatie richt zich op het Vitale visserij sport) bij elkaar worden gebracht. aantrekken van meer bezoekers. Daarnaast De visserij in het Waddengebied maakt momenteel heeft de gemeente de ambitie om toeristen een transitie door tot een economisch vitale Bundeling woningbouw en recreanten langer in het gebied vast te bedrijfstak waarbij visserij hand in hand Bundeling geldt ook voor woningbouw. Als houden. In dit kader is het gemeentelijk beleid gaat met natuurbeheer en ecologie. De visser gevolg van de demografische ontwikkelingen is gericht op het vergroten van (kleinschalige) van de toekomst is een dynamisch ondernemer er minder behoefte aan woningen. Onbenutte overnachtingsmogelijkheden. die vist binnen de grenzen van het ecosysteem. woningbouwmogelijkheden, die zich her en De huidige plannen voor het havencomplex der in de gemeente bevinden zullen uit de In dit kader zet de gemeente in op het scheppen condities voor deze transformatie. bestemmingsplannen worden gehaald. Hiermee beter benutten van bestaande waarden door Voor Zoutkamp draagt de visserij bij aan het wordt bouwen voor leegstand en verpaupering de bijzondere ontstaansgeschiedenis en recreatieve profiel van het dorp. voorkomen. Beperkte ruimte voor woningbouw de daaruit voortvloeiende ruimtelijke en zal blijven in Ulrum en Leens (centrumdorp De cultuurhistorische kwaliteiten van het Bundeling detailhandel Marne). landschap en in de dorpen herkenbaar en afleesbaar Mede als gevolg van de demografische veranderingen te maken. Bijvoorbeeld door het herstellen van in De Marne neemt het draagvlak voor Herstructurering woningbouw trek- of kerkpaden om de toegankelijkheid van voorzieningen af. De overweging die leidt tot Door de demografische ontwikkelingen zijn er het landschap te vergroten en het hergebruik de keus voor bundeling van winkelvoorzieningen in de toekomst minder en andere woningen in De van cultuurhistorisch waardevolle panden. is dat kwaliteit belangrijker is dan nabijheid. Marne nodig. Naar verwachting zal met name in Liever één goede voorziening op enige afstand dorpen Ulrum, Leens en Eenrum ‘vraag en aanbod’ Naast het beter benutten van de bestaande dan meerdere voorzieningen in de buurt die niet met elkaar overeenstemmen. Het beleid waarden vraagt een krachtige toeristische kwalitatief onder de maat zijn. Met de bouw van De Marne is erop gericht om – met behoud sector ook om nieuwe kwaliteiten. Het Plan van het winkelcentrum in Leens heeft dit dorp van karakteristieke bebouwingsstructuren voor Regie en Ruimtelijke Ontwikkeling zich ontwikkeld tot het centrumdorp voor wat langs historische, dragende structuren en Lauwersoog voorziet voor Lauwersoog een rol betreft de detailhandel. cultuurhistorisch waardevolle panden – de als trekpleister van De Marne met ruimte voor woningvoorraad van de dorpen te herstructureren de visserij in combinatie met toeristisch- zodat ‘vraag en aanbod’ kwalitatief en recreatieve functies. kwantitatief op elkaar aansluiten.
LIBAU stichting ter bevordering en instandhouding van de 16 bouwkundige en landschappelijke schoonheid in de provincie Groningen Nieuwbouw levensloopbestendige woningen Ontwikkeling openbaarvervoerknooppunten Zichtrelatie dorp-landschap De ambitie is om mensen zo lang mogelijk Om het gebruik van het openbaar vervoer te Het gemeentelijk beleid is erop gericht om zelfstandig te laten wonen. Om dit mogelijk te stimuleren is het belangrijk dat het regionale fraaie doorzichten vanuit het dorp naar het maken wordt met name in Leens, Zoutkamp en Eenrum basisnetwerk en het onderliggende fijnmazige landschap en vice versa te handhaven (zie in ingezet op de bouw van levensloopbestendige systeem naar de dorpen op het platteland goed dit kader ook Structuurvisie De Marne, deel woningen. Deze woningen zijn geschikt voor op elkaar aansluiten. De ambitie is om de I: Ruimtelijke kernkwaliteiten waar per dorp bewoning door alle leeftijdscategorieën openbaarvervoerknooppunten zodanig te situeren vista’s zijn aangegeven). en kunnen, bijvoorbeeld bij veroudering, dat deze vanuit de dorpen met zo weinig eenvoudig worden aangepast aan de capaciteiten mogelijk oversteekbewegingen bereikbaar zijn. Versterken open karakter Land van Aagt van de bewoners. Daarnaast zijn de knooppunten sociaal veilig De voormalige zeearmen zijn in het landschap een aantrekkelijk vormgegeven. van De Marne nog afleesbaar en herkenbaar. De Wanneer geheel zelfstandig wonen niet meer voormalige zeearm van de Hunze, Het Land van mogelijk is, kunnen bijzondere woonvormen Nieuwe fietsverbindingen Aagt, manifesteert zich vandaag de dag nog uitkomst bieden. Bijvoorbeeld een woonvorm Door veranderingen in de voorzieningenstructuur als een zeer open laagte in het landschap en met mantelwoningen (woningen zonder een eigen zoals bijvoorbeeld de situering van een stelsel van meanderende waterlopen (zie keuken of toilet/natte cel) waarbij mensen die basisscholen en/of sportvoorzieningen is in dit kader ook Structuurvisie De Marne deel zorg in de breedste zin behoeven met behoud er behoefte aan veilige en aantrekkelijke I: Ruimtelijke kernkwaliteiten). Als getuige van hun zelfstandigheid deel kunnen uitmaken fietsmogelijkheden tussen de dorpen onderling. van de ontstaansgeschiedenis is het Land van van het huishouden van een mantelzorger. Deze fietsmogelijkheden vergroten tevens Aagt van onschatbare waarde. Het beleid is de recreatieve toegankelijkheid van het gericht op het handhaven en versterken van de Vergroten veiligheid aansluitingen N361 landschap. De ambitie van de De Marne is om kenmerkende openheid. Dat betekent dat in dit In 2009 is het wegennet in De Marne geanalyseerd het auto- en fietsverkeer zoveel als mogelijk gebied zeer terughoudend omgegaan wordt met op verkeersveiligheid, uitgedrukt in aantallen te scheiden. Afhankelijk van de lokale (on) bebouwing en beplanting. ongevallen en letselongevallen. De meeste mogelijkheden zijn – mits passend bij de maat letselongevallen op de N361 vinden plaats ter en schaal en het karakter van het landschap – Windmolens hoogte van kruisingen. De De Marne zet in op verschillende oplossingen denkbaar. De Marne stimuleert opwekking van duurzame het vergroten van de verkeersveiligheid van energie zolang dat niet ten koste gaat van deze kruisingen met behoud van de ruimtelijke Voor het beleid ten aanzien van recreatieve de ruimtelijke kwaliteit van het landschap. kernkwaliteit zoals beschreven in deel I van fietsverbindingen langs de Waddenkust Windturbines hoger dan vijftien meter passen de structuurvisie. wordt verwezen naar de beschrijving van de niet in het open landschap van De Marne en zijn provinciale doelen (zie volgende paragraaf). om die reden niet wenselijk. Bovendien wordt Basisnetwerk openbaar vervoer de Waddenkust gevrijwaard van windturbines. De Marne wordt voor wat betreft het openbaar Herinrichting dorpsstraat Binnen twee kilometer uit de Ommelanderzeedijk vervoer ontsloten met een tweetal regionale In 2009 is het wegennet in de gemeente zijn geen nieuwe windturbines toegestaan. busverbindingen tussen Lauwersoog en Groningen geanalyseerd op verkeersveiligheid. respectievelijk Zoutkamp en Groningen. Deze Daarbij is gelet op wegbeloop, wegprofiel, verbindingen vormen het basisnetwerk en samenstelling van het verkeer, route en worden aangevuld met een fijnmazig systeem van structuur. Op basis van deze analyse is een (dorps)bussen die het platteland en de dorpen aantal herinrichtingsmaatregelen geformuleerd ontsluiten. De Marne streeft er met andere ter bevordering van de verkeersveiligheid. partijen naar dit openbaar vervoer netwerk In vrijwel alle dorpen in De Marne is een omwille van de bereikbaarheid en vanuit het herinrichting van de dorpsstraat voorzien. oogpunt van het beperken van de mobiliteit in stand te houden.
Kernopgaven 17 3.3 Provinciale Doelen Het provinciale ruimte-gerelateerde beleid is Behouden en/of versterken landschapstypen Ontwikkeling brakke natuur Deikum vastgelegd in diverse beleidsdocumenten zoals Het beleid van de provincie is erop gericht om Voor wat betreft het grondgebied van De Marne het Provinciale Omgevingsplan en de Provinciale de ruimtelijke kwaliteit van het landschap en geeft de provincie met andere betrokken partijen Omgevingsverordening (verder respectievelijk de dorpsranden te behouden en/of te versterken. ruimte aan het creëren voor een brakwatermoeras POP en POV). In het onderstaande is het In het POP maakt het grondgebied van De in de Negenboerenpolder bij Deikum. Het doel relevante provinciale beleid voor De Marne op Marne deel uit van het deelgebied Hogeland- is een natuurgebied te ontwikkelen met brakke hoofdlijnen beschreven. Lauwersland-Fivelboezem. Voor dit deelgebied milieus voor zoutminnende planten met broed- zijn de te beschermen kernkarakteristieken en foerageermogelijkheden voor vogels uit de Ecologische hoofdstructuur benoemd, namelijk ‘grootschalige openheid’, Waddenregio. Bij de uitwerking van het beleid De Waddenzee en het Lauwersmeergebied zijn ‘dijken’, ‘wierden’, ‘karakteristieke dient het brakwatermoeras zorgvuldig te onderdeel van de Ecologische Hoofdstructuur waterlopen’ en ‘traditionele windmolens’. worden ingepast door het ontwerp te relateren (verder: EHS) en maken tevens deel uit van het aan de Negenboerenpolder en het behoud van Europese netwerk Natura 2000. Het beleid is In het Landschapsontwikkelingsplan Noord- de afleesbaarheid de cultuurhistorisch, gericht op behoud en op termijn verbetering Groningen (verder LOP) is de ruimtelijke waardevolle opstrekkende verkaveling (zie in van de biodiversiteit. Daarnaast vormt het kwaliteit van Noord-Groningen, waar De Marne dit kader ook Structuurvisie De Marne, deel natuurgebied Lauwersmeer een onderdeel van deel van uitmaakt, zorgvuldig beschreven aan I: Ruimtelijke kernkwaliteiten) herkenbaar en het stelsel van Nationale Parken in Nederland. de hand van een aantal landschapstypen. In De afleesbaar te houden. De provinciale doelen van het Nationaal Park Marne gaat het hierbij om ‘voormalige zee- Lauwersmeer zijn onder andere bescherming armen’, ‘kustpolders’ en ‘wierdenlandschap’. Schaalvergroting landbouw en ontwikkeling van natuur en landschap en Voorts zijn voor een aantal deelgebieden en In afstemming met De Marne en waterschap natuurgerichte recreatie zonder dat de natuur thema’s, die op het schaalniveau van Noord- Noorderzijlvest geeft de provincie in haar wordt aangetast. Groningen bepalend zijn voor de ruimtelijke beleid ruimte aan de verdere ontwikkeling van kwaliteit, uitgewerkt. Zo zijn voor De grootschalige landsbouw in De Marne mits de Daarnaast worden in De Marne buiten de EHS Marne ontwikkelingsrichtingen benoemd schaalvergroting landschappelijk zorgvuldig natuurwaarden aangetroffen in de vorm van voor het landschapstype ‘kustpolders’ en wordt ingepast (zie in dit kader ook het kopje akkernatuur in het agrarische landschap. De specifieke, kwaliteitsbepalende thema’s zoals ‘behouden en/of versterken landschapstypen’ provincie heeft de ambitie om in deze gebieden ‘wegbeplanting’, ‘dijken’, ‘watergangen’, in deze paragraaf). Voor de boorden van het de achteruitgang van de aantallen akkervogels ‘dorpen’, ‘historische terreinen en Reitdiep geldt dat deze schaalvergroting tot stilstand te brengen door samen met wierden’, ‘groene erven’ en ‘landlopen’. Deze in principe niet mogelijk is tenzij de betrokken partijen beheersmaatregelen te ontwikkelingsrichtingen zijn, overeenkomstig plannen beschikken over uitzonderlijke ontwikkelen en nieuwe ontwikkelingen in het het schaalniveau van het LOP, globaal van maatschappelijke en ruimtelijke kwaliteiten. buitengebied die een negatieve invloed hebben aard. op de stand van akkervogels te voorkomen.
LIBAU stichting ter bevordering en instandhouding van de 18 bouwkundige en landschappelijke schoonheid in de provincie Groningen Ontwikkelopgave Lauwersmeergebied Opwaarderen vaarroutes en voorzieningen Bevorderen bereikbaarheid Noordwest-Groningen De ontwikkeling van het Lauwersmeergebied is watersport Het POP bevat beleid ter bevordering van de voor de provincie een belangrijk speerpunt. De De provincie biedt ruimte aan verbetering en bereikbaarheid van Noordwest-Groningen door de inzet is om de ruimtelijke kwaliteit van het uitbreiding van voorzieningen voor watersport aanpak van de N361 op het traject Mensingeweer- havengebied Lauwersoog en Zoutkamp buitendijks in het Lauwersmeergebied. Voorts wordt ingezet Winsum-Groningen. De geplande omlegging van (zie in dit kader ook de volgende paragraaf op versterken van het basistoervaartnet, waar de provinciale weg bij Mensingeweer dient in (recreatieve) koppelfunctie Zoutkamp) te het Hunsingokanaal, de Hoornse Vaart, de Kromme dit licht te worden beschouwd. verbeteren en het gebied rond Lauwersoog te Raken en het Reitdiep in De Marne deel van ontwikkelen tot de toeristisch-recreatieve uit maken. Bijvoorbeeld door de harmonisatie Ten aanzien van openbaar vervoer worden de trekpleister van het Lauwersmeergebied. en eventuele uitbreiding van de brug- en N361 en de aftakking naar Zoutkamp in het sluisbediening, aanleg van voorzieningen provinciale beleid bestempeld als onderdeel Daarnaast werkt de provincie samen met andere (zoals voor kanovaren) en het verbeteren van van het basisnetwerk openbaar vervoer met partijen aan de realisering van een beperkt de vaarwegbebording. openbaar vervoer knooppunten in Lauwersoog, aantal verblijfsrecreatieve voorzieningen Zoutkamp en Ulrum. in het gebied met als doel de toeristisch- Doorontwikkelen recreatieve routes Waddenkust recreatieve aantrekkingskracht van het Langs de Waddenkust wordt ingezet op het Zeewaartse kustverdediging Lauwersmeergebied als geheel te vergroten. vergroten van de recreatieve mogelijkheden In verband met de verwachte zeespiegelstijging Randvoorwaarde is dat deze voorzieningen (zie ook de volgende paragraaf). In dit als gevolg van de klimaatverandering reserveert zorgvuldig worden ingepast en aansluiten op kader worden nieuwe recreatieve paden over de provincie buitendijks ruimte voor de kernkwaliteiten van het Nationaal Park de Ommelanderzeedijk en (oude) zeedijken in toekomstige klimaat adaptieve maatregelen. Lauwersmeer. het achterland voorgesteld in combinatie met routes van deze dijken naar de dorpen 3.4 Conclusie (Recreatieve) koppelfunctie Zoutkamp Pieterburen en Vierhuizen. De kwalitatieve lijn om de unieke ruimtelijke De ambitie voor Zoutkamp is het ruimtelijk kwaliteit als het “goud” van De Marne te versterken van de ligging van het dorp aan het Toeristische overstappunten beschermen en door te ontwikkelen is een grootschalig water- en rietlandschap van het Langs de Waddenkust is het beleid gericht belangrijke pijler voor het vigerende ruimte- Lauwersmeergebied. Daarnaast wordt ingezet op op het vergroten van de recreatieve gerelateerde beleid. Daarnaast is het ruimte- het vergroten van de recreatieve mogelijkheden mogelijkheden. Op de ontmoeting van de paden gerelateerde beleid al over een langere tijd en toegankelijkheid van de omgeving van het over de Ommelanderzeedijk met de routes vanuit redelijk koersvast en is de omslag gemaakt dorp (binnen- en buitendijks) zodat toeristen het achterland (zie vorige paragraaf) wordt, van ‘groeidenken’ naar ‘krimpdenken’. Het langer in Zoutkamp kunnen verblijven. passend bij het landschap en de aanwezige is dan ook zaak de beschreven koersen en natuurwaarden, ruimte gegeven voor het stromingen gedurende de planperiode van deze ontwikkelen van nieuwe recreatieve trekkers, structuurvisie actief vast te houden. Bij de de zogenaamde toeristische overstappunten. verdere uitwerking van het beleid, zoals bij het opstellen van het bestemmingsplan dorpen, is een permanente en actieve aandacht voor de ruimtelijke kernkwaliteiten (zie deel I Structuurvisie De Marne) essentieel.
Naast het reeds in gang gezette beleid is een aantal kansen gesignaleerd die opgepakt kunnen worden. Deze kansen worden in het volgende hoofdstuk in woord en beeld beschreven.
Kernopgaven 19 LIBAU stichting ter bevordering en instandhouding van de 20 bouwkundige en landschappelijke schoonheid in de provincie Groningen Kansen Veel is al in gang gezet zoals is aangegeven 4.1 Gemeente-brede kansen in het vorige hoofdstuk. Daarnaast schuilen ‘Lange lijnen in het landschap’ in de unieke ruimtelijke kernkwaliteiten van Het landschap is het “goud” van De Marne. de landschappen en dorpen en de sociale kracht Het is daarom belangrijk om voor dit thema (lokale kennis, vakmanschap en creativiteit) op structuurniveau zorgvuldig ruimtelijk belangrijke kansen. Deze kansen zijn in dit beleid uit te stippelen. Het huidige hoofdstuk uitgewerkt en kunnen actief worden Landschapsontwikkelingsplan voor Noord- opgepakt of ter hand worden genomen als zich Groningen is op dit vlak te grof en het specifieke aanleidingen en/of initiatieven van Groenstructuurplan van De Marne richt zich in derden voordoen. sterke mate op de dorpen. Hier doet zich de kans voor om bij een actualisatieronde van het Er is een onderscheid gemaakt tussen gemeente- gemeentelijk Groenstructuurplan het vigerende brede en locatie-specifieke kansen. Hierdoor groenbeleid aan te vullen met een duidelijke is het duidelijk of een kans van toepassing ruimtelijke visie op de ‘lange lijnen in het op De Marne als geheel of geldt voor een landschap’ en kleinschalige groenelementen specifieke locatie. In kaart 3 ‘Kansenkaart’ zodat deze in het landschap herkenbaar en zijn de kansen verbeeld. In het onderstaande afleesbaar blijven. De Structuurvisie De zijn de kansen beschreven. Marne, deel I: Ruimtelijke kernkwaliteiten bevat hiervoor ook een aantal interessante aanknopingspunten.
‘Landschappelijke inpassing hernieuwbare energiebronnen’ Het vigerende gemeentelijke Klimaatbeleidsplan haakt aan op duurzaamheidsinitiatieven in enkele dorpen en op gemeentelijke gebouwen. Een gemeente-brede visie op de inpassing van hernieuwbare energie in het landschap ontbreekt vooralsnog terwijl de energietransitie ruimtelijke gevolgen zal hebben op het landschap. Er doet zich de kans voor om bij de actualisatie van het Groenstructuurplan of wanneer zich een concreet initiatief aandient om een energielandschap te ontwikkelen een visie op te stellen over de landschappelijke inpassing van hernieuwbare energiebronnen. De Structuurvisie De Marne, deel I: Ruimtelijke kernkwaliteiten bevat hiervoor ook hiervoor een aantal interessante aanknopingspunten.
Kernopgaven 21 kansenkaart
LIBAU stichting ter bevordering en instandhouding van de 22 bouwkundige en landschappelijke schoonheid in de provincie Groningen Brede kijk op boerenerven Versterken netwerk toerisme en recreatie Hergebruik vrijkomende panden Op het vlak van landbouw zijn veel ontwikkelingen Toerisme en recreatie vormen in toenemende Door sociaaleconomische en demografische ophanden zoals schaalvergroting, verdieping mate een belangrijke economische drager. De ontwikkelingen verliest een groot aantal en verbreding. Ook de opwekking van duurzame Marne telt enkele succesvolle (dag)attracties panden in de toekomst hun functie. Dit stelt energie op het boerenerf is volop in zoals de Theefabriek in Houwerzijl maar ook de gemeente in dorpen en bij boerderijen ontwikkeling. Met respect voor de ruimtelijke talrijke kleinschalige initiatieven zoals voor een aantal transformatievraagstukken. kernkwaliteiten kan ruimte worden gegeven recreatie op de boerderij en het boerenerf, Zeker bij cultuurhistorisch waardevolle en/ aan deze ontwikkelingen zodat de landbouw overnachtingsmogelijkheden, horeca, galerieën of beeldbepalende panden is het van belang in De Marne vitaal blijft. De in de vorige en (mini)campings. Er doen zich gemeente-breed om creatief te kijken naar de mogelijkheden paragraaf genoemde actualisatie van het kansen voor om bestaande recreatieve netwerken die de gebouwen hebben voor nieuwe functies Groenstructuurplan of de actualisatie van te versterken door nieuwe initiatieven op deze zoals wonen, recreatie, zorg en/of werken. het Landbouwactieplan (LTO Noord, afdeling De netwerken aan te haken zodat het geheel meer Door maatwerk en inspirerende voorbeelden van Marne) biedt kansen voor het opstellen van wordt dan de som der delen. hergebruik kan dit voor creatieve ondernemers een gemeente-brede ruimtelijke visie over de en bewoners een kans zijn op een unieke plek ontwikkeling van boerenerven in relatie tot Benutten mogelijkheden informatie- en te wonen of te ondernemen. In het geval dat er de landschapstypen waar de boerderijen in communicatietechnologie (ICT) toch gesloopt moet worden, biedt het ook een gelegen zijn. De Structuurvisie De Marne, deel Een gemeente-brede kans betreft het verbeteren kans om inzicht te geven hoe een vrijkomende I: Ruimtelijke kernkwaliteiten bevat hiervoor van de digitale infrastructuur waardoor De kavel in een dorp of in het landschap kan ook een aantal interessante aanknopingspunten. Marne virtueel wordt verbonden met de rest worden heringericht. Uitgangspunt hierbij van de wereld. De Marne wordt hierdoor nog is dat wordt aangesloten bij de specifieke Integrale benadering agrologistiek aantrekkelijker voor de bestaande en nieuwe ruimtelijke kernkwaliteiten zoals beschreven De afwikkeling van landbouwverkeer behoeft bedrijven en ondernemers die werken aan huis. in deel I van de structuurvisie. integrale aandacht zodat vanuit het oogpunt van landbouw, verkeer en ruimtelijke kwaliteit de beste oplossingen in beeld komen en er een zorgvuldige afweging gemaakt kan worden. De in de vorige alinea genoemde actualisatie van het Landbouwactieplan (LTO Noord, afdeling De Marne) biedt kansen voor het opstellen van een gemeente-brede visie op agrologistiek.
Kernopgaven 23 4.2 Locatie-specifieke kansen Herinrichting Lauwersmeergebied-‘oude land’ Herinrichting dorpsstraten Cultuurhistorisch waardevolle terreinen en Het noordoostelijk deel van het Lauwersmeer- Bij de in het kader van het Gemeentelijk objecten gebied sluit door de bosaanplant niet aan Verkeer en Vervoerplan (GVVP) geplande Er zijn tal van archeologisch en bij de ruimtelijke kernkwaliteit, het herinrichtingen van de dorpsstraten doet zich cultuurhistorisch waardevolle terreinen en grootschalige water- en rietlandschap (zie in de kans voor om de ruimtelijke kwaliteit in objecten die een deel van het ‘verhaal’ van De dit kader ook Structuurvisie De Marne, deel de verschillende dorpen een stevige impuls Marne vertellen en daardoor bijdragen aan de I: Ruimtelijke kernkwaliteiten). De gemeente te geven mits deze herinrichtingsopgaven niet ontwikkeling van educatieve en toeristische ziet kansen om samen met andere partijen dit verkeerskundig maar integraal worden benaderd. en recreatieve waarden. Er doet zich de kans gebied om te vormen zodat het aansluit bij Uitgangspunt bij de herinrichtingsopgaven voor om deze cultuurhistorisch waardevolle de ruimtelijke kernkwaliteiten en het ‘oude is dat de historische, dragende structuren terreinen herkenbaar en/of beleefbaar te land’ visueel weer aan het Lauwersmeer komt herkenbaar en afleesbaar blijven en niet worden maken. Het Landschapsontwikkelingsplan Noord- te liggen(zie ook paragraaf ‘Toegankelijkheid onderbroken door ruimtelijk ondergeschikte Groningen, Woon- en Leefbaarheidsplan, de Lauwersmeergebied vergroten’). structuren. De Structuurvisie De Marne, deel nota Ruimtelijke Kernkwaliteiten en het I: Ruimtelijke kernkwaliteiten bevat hiervoor archeologische beleid van de gemeente bevatten Herstructurering woningvoorraad een aantal interessante aanknopingspunten. interessante aanknopingspunten om dit rijke Als gevolg van demografische ontwikkelingen verleden verder zichtbaar te maken. zijn er in de toekomst minder en oudere Stedenbouwkundige afronding braakliggende bewoners in de gemeente. Hierdoor dient terreinen Ruimtelijke kernkwaliteiten Lauwersmeergebied zich met name in de grotere dorpen een Door de stagnerende bouwontwikkeling en/ versterken herstructureringsopgave aan om ‘vraag’ en of herstructurering liggen in De Marne Het Nationaal Park Lauwersmeer is dé ‘aanbod’ van de woningvoorraad kwantitatief verschillende terreinen braak, zoals recreatieve poort en trekker voor De Marne. en kwalitatief op elkaar af te stemmen. Bij bijvoorbeeld nu al het geval is in Ulrum, Door verzoeting en het huidige beheer raakt het deze opgave doen zich kansen voor om op basis Leens en (in mindere mate) Zoutkamp. Door de Lauwersmeergebied bebost en staat het unieke van een uitgekiende stedenbouwkundige visie – ‘onaffe’ uitstraling hebben deze terreinen grootschalig open water- en rietlandschap eventueel in combinatie met een ruilverkaveling momenteel een negatieve invloed op de onder druk. Er doet zich de kans voor om samen van woningen – door sloop een meerwaarde te leefbaarheid. Het is de kunst om de ‘onaffe’ met andere partijen zoals Staatsbosbeheer het creëren voor het dorp als geheel. Het aansluiten uitstraling van deze terreinen – al dan niet Lauwersmeergebied zodanig in te richten en te op de ruimtelijke kernkwaliteiten van de met tijdelijke bestemmingen – om te buigen beheren dat bovengenoemde unieke kwaliteiten verschillende dorpstypen en het behouden en zodat zij er verzorgd en ‘af’ uitzien. duurzaam in stand gehouden kunnen worden en doorontwikkelen van de dragende (historische) het gebied in haar kracht blijft. ruimtelijke structuren vormen hierbij een belangrijk uitgangspunt. Tot slot biedt deze herstructureringsopgave de kans om woningen die gehandhaafd blijven te verduurzamen.
LIBAU stichting ter bevordering en instandhouding van de 24 bouwkundige en landschappelijke schoonheid in de provincie Groningen Zoekgebied extensief recreatief medegebruik ‘Schakel’ Zoutkamp Ruimtelijke aandachtsgebieden kwelders De buitendijkse jachthaven en omgeving schermen Op basis van de tendensen, het vigerende Net als grote delen van het Hogeland ligt door aanwezige boombeplanting het dorp af beleid en de bevindingen uit deel I van De Marne vrijwel met de rug naar het van het Lauwersmeergebied. Zoutkamp kan meer de Structuurvisie De Marne is specifieke Waddengebied. De Marne kan van de ligging aan profiteren van de ligging aan het Lauwersmeer aandacht gewenst voor een drietal ruimtelijke dit bijzondere natuurgebied profiteren als de als het buitendijkse gedeelte van het dorp aandachtsgebieden: verbinding vanuit het oude kwelderlandschap wordt heringericht passend bij de ruimtelijke via de kustpolders met de Waddenzee wordt kernkwaliteiten van het Lauwersmeergebied als - In Ulrum stapelen een aantal forse versterkt. In dit verband worden, met respect grootschalig open water- en rietlandschap. ruimtelijke vraagstukken, zoals leegstaande voor de aanwezige natuurwaarden en ruimtelijke Daarnaast kan het recreatief profiel van winkelpanden, de geplande sloop van het kernkwaliteiten, tevens kansen gezien voor Zoutkamp worden versterkt door de relaties met verzorgingstehuis en het braakliggende extensief (recreatief) medegebruik van de enerzijds het Lauwersmeergebied en anderzijds bedrijventerrein zich op. De gemeente houdt kwelders. bezienswaardigheden in de driehoek Houwerzijl- deze vraagstukken op korte termijn tegen Ulrum-Vierhuizen te versterken. het licht en ontwikkelt samen met andere N361 en dorpen ruimtelijk ‘los’ houden relevante partijen een passende ruimtelijke De provinciale weg N361 vormt de Versterken waterverbindingen dorpen met strategie. hoofdverkeersontsluiting van het grondgebied omgeving - Een aantal kleine dorpen heeft geen eigen van de De Marne. De dorpen op de centrale In de dorpen ligt een prachtige kans in dorpsvisie. Zeker in Mensingeweer, waar welving zijn de afgelopen decennia gegroeid het herstel van de koppeling van de dorpen een rondweg gepland is, is dat een gemiste in de richting van de provinciale weg. In met het water. Vrijwel alle dorpen zijn kans. Zonder visie kan er geen sturing sommige gevallen zijn dorpen zelfs ruimtelijk immers aangetakt aan de waterstructuur, worden gegeven aan de herinrichting van de verknoopt geraakt met de N361 waardoor de maar op veel plaatsen is de relatie dorp- dorpskom en eventuele ruimteclaims in de oorspronkelijke dorpsstructuur (die is geënt water verstoord. Juist hier zijn recreatieve zone tussen het dorp en de omgelegde N361. op het landschap) niet meer duidelijk afleesbaar kansen (aanlegmogelijkheden, vaarrondjes met - Een grotere kern zonder dorpsvisie is Wehe- is. Met de beoogde provinciale aanpak van de Reitdiep met Zoutkamp als spil, dorpshavens den Hoorn terwijl dit dorp op basis van de N361 doet zich de kans voor om de verschillende etc.). Door dergelijke routes kunnen de vele uitkomsten van deel I van de structuurvisie identiteiten van ‘de provinciale weg’ en ‘het kleinschalige attracties aan elkaar gekoppeld juist een stevige kwaliteitsimpuls kan dorp’ weer herkenbaar en afleesbaar te maken. worden en elkaar versterken. gebruiken.
Toegankelijkheid Lauwersmeergebied vergroten Het Lauwersmeergebied is vanaf het ‘oude 4.3 Conclusies land’ momenteel zeer beperkt toegankelijk. In aanvulling op het bestaande ruimte- Door de aanleg van nieuwe routes tussen het gerelateerde beleid zoals geschetst in ‘oude land’ met het Lauwersmeergebied kan de het vorige hoofdstuk zijn er enkele kansen gemeente als geheel, en in het bijzonder de gesignaleerd die opgepakt kunnen worden. dorpen Vierhuizen en Zoutkamp, profiteren van Deze kansen dragen allen op hun eigen manier de ligging aan het Lauwersmeer. bij aan het behoud en de versterking van de leefbaarheid van De Marne. In hoofdstuk 5 wordt ingegaan op de wijze waarop de gemeente uitvoering wil geven aan deze kansen.
Kernopgaven 25 LIBAU stichting ter bevordering en instandhouding van de 26 bouwkundige en landschappelijke schoonheid in de provincie Groningen Uitvoeringsstrategie 5.1 Wijzigende context 5.2 Werkwijze Deze uitvoeringsstrategie is gericht op het In verband met het toenemende belang van beschrijven van het proces waarlangs De Marne initiatieven van derden is het van belang uitvoering wil geven aan de structuurvisie. dat de gemeentelijke organisatie zodanig Hiervoor is gekozen omdat de context van wordt ingericht dat hierop optimaal kan waaruit de gemeente werkt als gevolg van worden ingespeeld. Voorbeelden hiervan zijn maatschappelijke en economische ontwikkelingen het werken met dorpscoördinatoren en/of een de afgelopen jaren sterk is gewijzigd. loket waar nieuwe initiatieven kunnen worden aangemeld. Het accent verschuift van een overheid die plannen maakt van bovenaf in de richting Daarnaast wil De Marne, vanuit het besef dat van burgers en collectieven van burgers die bundeling van kennis en creativiteit leidt ruimte vragen voor initiatieven van onderaf. tot betere plannen, de uitwerkingen van de Ook zijn de financiële mogelijkheden van structuurvisie in een open proces met andere overheden, maar ook andere traditionele, sterke betrokkenen oppakken. partijen in de ruimtelijke ordening zoals projectontwikkelaars en woningcorporaties Tot slot vraagt de wijzigende context (zie als gevolg van de crisis afgenomen. Door deze vorige paragraaf) om een andere manier van veranderingen is het veld volop in beweging. werken. De laatste jaren is er een groeiend Gemeenten, maar ook andere partijen, bezinnen besef dat bij ruimte-gerelateerde vraagstukken zich op hun kerntaken en de rollen die zij een integrale werkwijze van meerwaarde is ten voor zichzelf zien weggelegd. opzichte van een sectorale aanpak. De Marne ziet het als een uitdaging om deze integrale Vorm en inhoud van deze structuurvisie – en dus werkwijze vast te houden. ook de uitvoeringsstrategie – zijn afgestemd op de geschetste wijzigende context.
Kernopgaven 27 5.3 Rollen gemeente De Marne onderscheidt bij de uitvoering Regisseren en verbinden van de structuurvisie een drietal mogelijke Onder ‘regisseren en verbinden’ verstaat de rollen, namelijk ‘faciliteren en begeleiden’, gemeente enerzijds het vervaardigen van beleid ‘regisseren en verbinden’ en tenslotte en/of bestemmingsplannen. De uitdaging hierbij ‘uitvoeren’. Van geval tot geval wordt in is dat bij het formuleren van sectoraal beleid samenspraak met betrokkenen bezien welke wordt gewerkt vanuit een integraal denkraam gemeentelijke rol mogelijk is. In het (zie ook de vorige paragraaf). Daarnaast wil onderstaande worden deze rollen toegelicht. de gemeente uitwerkingen van de structuurvisie oppakken met relevante partijen in plaats van Faciliteren en begeleiden het achteraf voorleggen van een dichtgetimmerd De Marne kan bijdragen aan gewenste plan. Door de krachten te bundelen nemen kennis ontwikkelingen door initiatieven van en financiële mogelijkheden toe en kan meer particulieren maar bijvoorbeeld ook van bereikt worden. Ook komt deze werkwijze het hogere overheden en/of maatschappelijke maatschappelijk draagvlak voor oplossingen organisaties te faciliteren of begeleiden. voor nieuwe ontwikkelingen ten goede. Hierbij kan gedacht worden aan een adequate vergunningverlening, communiceren met de Uitvoeren inwoners, het stroomlijnen van procedures, het Tot slot voert De Marne zelf ook bepaalde geven van financiële prikkels door subsidies ruimte-gerelateerde projecten uit te verstrekken of het fiscale klimaat te waarmee uitvoering wordt gegeven aan de verbeteren, het opstellen van ruimtelijke structuurvisie. Het gaat hierbij bijvoorbeeld en/of haalbaarheidsstudies en het inbrengen om de aanleg, herinrichting en/of beheer van van specialistische ambtelijke kennis in wegen, verlichting, kademuren, beschoeiingen, planprocessen. steigers en groenbeheer.
LIBAU stichting ter bevordering en instandhouding van de 28 bouwkundige en landschappelijke schoonheid in de provincie Groningen 5.4 Financiële uitvoerbaarheid 5.5 Maatschappelijke uitvoerbaarheid Om optimaal gebruik te maken van de beperkte De Marne heeft ervoor gekozen om de voorliggende gemeentelijke financiële middelen, hanteert de structuurvisie op te stellen in samenwerking gemeente bij het uitwerken van de structuurvisie met onder andere lokale deskundigen en tijdens de volgende drie principes: het planproces een aantal consultatierondes De gemeente voert het vigerende ruimte- te houden met dorpsbewoners, maatschappelijke gerelateerde beleid en de onderhouds- en organisaties en collega-overheden (zie ook beheerplannen uit in de geest van deze hoofdstuk 1, paragraaf 1.5 ‘Samen werken’). structuurvisie. De resultaten uit deze rondes zijn verwerkt De gemeente verwerkt gesignaleerde kansen in voorliggende structuurvisie. Nadere (zie vorige hoofdstuk) in principe tijdens inspraakmogelijkheden zijn voorzien in het reguliere aanpassingsrondes van vigerend kader van de uitwerking van deze structuurvisie, ruimte-gerelateerde beleid of het opstellen zoals bij bestemmingsplan Dorpen dat in 2017 van nieuwe bestemmings- en/of beheer- en vastgesteld moet worden. onderhoudsplannen. In geval er bijvoorbeeld subsidies worden toegekend, kunnen Tot slot hopen wij dat u geïnspireerd bent gesignaleerde kansen eerder worden opgepakt. geraakt door deze structuurvisie en nodigen wij De gemeente ondersteunt initiatieven van u uit om op basis van de unieke waarden van het derden (particulieren, collega-overheden, landschap en de dorpen – en de gesignaleerde maatschappelijke organisaties) indien zij kansen en mogelijkheden – initiatieven te passend bij de inhoud van de structuurvisie. ontwikkelen in en voor de samenleving in De In samenspraak met de initiatiefnemers wordt Marne. bezien op welke wijze uitvoering wordt gegeven aan het desbetreffende initiatief.
Om de financiële mogelijkheden te vergroten heeft De Marne blijvend aandacht voor het verkennen van subsidiemogelijkheden. Daarnaast onderzoekt De Marne in de planperiode van de structuurvisie de mogelijkheden om samen met het bedrijfsleven en andere betrokkenen een regiofonds of streekrekening in het leven te roepen.
Kernopgaven 29 LIBAU stichting ter bevordering en instandhouding van de 30 bouwkundige en landschappelijke schoonheid in de provincie Groningen Bijlagen
Kernopgaven 31 LIBAU stichting ter bevordering en instandhouding van de 32 bouwkundige en landschappelijke schoonheid in de provincie Groningen Lijst vigerend, ruimte-gerelateerd beleid - Collegeprogramma De Marne 2010-2014 - Agrarisch Landschappelijk Bouwen 2003
- De Marne, blijvend de moeite waard 2011 - Nota Agrarische bouwblokken 2008
- Visie en masterplan Pieterburen 2005 - Landschapsontwikkelingsplan Noord-Groningen 2006 - Identiteitsvisie Eenrum 2008 - Woon- en leefbaarheidsplan 2011-2021 (2011) - Warfhuizen, dorpsvisie + 2008 - IHP (basisonderwijs, jeugdvoorzieningen) - Ontwikkelingsvisie (2004) en masterplan 2013 Leens (2005, herzien 2008) - Groenstructuurplan De Marne z.d. - Samen mooi wonen in Houwerzijl en Leven in Houwerzijl 2011 - Gemeentelijk verkeers- en vervoersplan z.d.
- Het kan in Westernieland (2010), Het leeft - Provinciaal inpassingsplan rondweg N361 in Westernieland en dorpsvisie 2012 Mensingeweer 2012
- Koers op Zoutkamp 2000 - Klimaatbeleidplan (w.o. klimaat, energie) 2013-2020 - Structuurschets Zoutkamp kern 2003 - Archeologische verwachtingenkaart z.d. - Zoutkamp masterplan 2003 -‘Concept-tekening ‘meerzijde’ Lauwersoog’ - Kop Heiploegterrein 2003 z.d.
- 2e fase Vesting Zoutkamp 2003 - Zoutkamp in perspectief z.d.
- Beeldkwaliteitplan Zoutkamp-Reitdiepskade - Inrichtingsplan Ulrum zone N361 2012 2006 - Provinciaal Omgevingsplan (POP) 2009 - De ZK 2014 op koers, dorpsvisie Zoutkamp 2009 - Kiek over Diek 2009
- Sint Jan Kloosterburen 2007 - Waddenkroon 2007
- Dorpsvisie Kloosterburen 2003 - Concept Beleidsnota Toerisme en recreatie 2013 - Weederkeering Ulrum De Marne 2010 - Koers voor het Lauwersmeer 2013 - Ruimtelijke visie Lauwersmeergebied 2002 - Landbouwactieplan LTO Noord, afdeling De - Havencomplex Lauwersoog 2004 Marne 2006-2016
- PROloog 2011
Kernopgaven 33 LIBAU stichting ter bevordering en instandhouding van de 34 bouwkundige en landschappelijke schoonheid in de provincie Groningen Lijst kansen/aanscherpen beleid
- Lange lijnen in het landschap
- Waterlopen en aanlegmogelijkheden
- Extensief recreatief medegebruik kwelders
- Landschappelijke inpassing hernieuwbare energiebronnen
- Brede kijk op boerenerven
- Cultuurhistorisch waardevolle terreinen en objecten
- Agrologistiek landbouw
- Versterken dorpse werkgelegenheid
- Hergebruik vrijkomende panden
- Ruimtelijke visie aandachtsgebied Wehe-den Hoorn
- Stedenbouwkundige afronding braakliggende terreinen
- Versterken open karakter Land van Aagt
- Behoud zichtrelaties dorp-landschap
- Hergebruik vrijkomende panden
- Waterlopen en aanlegmogelijkheden
- Extensief recreatief medegebruik kwelders
- Landschappelijke inpassing hernieuwbare energiebronnen
- Brede kijk op boerenerven
- Cultuurhistorisch waardevolle terreinen en objecten
Kernopgaven 35 LIBAU stichting ter bevordering en instandhouding van de 36 bouwkundige en landschappelijke schoonheid in de provincie Groningen Kaartenbijlage
Kernopgaven 37 LIBAU stichting ter bevordering en instandhouding van de 38 bouwkundige en landschappelijke schoonheid in de provincie Groningen Kernopgaven
Deel II van Structuurvisie De Marne: Kernopgaven is tot stand gekomen met de groepen die hebben deelgenomen aan de consultatierondes in het najaar van 2013 en diverse medewerkers van de gemeente De Marne en Libau. Het productieteam bestond uit de volgende personen (in alfabetische volgorde):
Arjan Dijkstra - beleidsmedewerker r.o. De Marne Theo Hoek - directeur Libau Gerd Noordhoff - programmamanager krimp De Marne Karin Peeters - stedenbouwkundig adviseur Libau Hindry Schoonhoven - beleidsmedewerker r.o./projectleider De Marne Tim Willems-Kruize - atelierleider Team Ruimtelijke Kwaliteit Libau
Colofon
Onderwerp : Structuurvisie De Marne, deel II: Kernopgaven Vastgesteld : 28 januari 2014 Omslag : zicht op kweldervlakte vanuit Hornhuizen richting Leens en Wehe-Den Hoorn Gedicht binnenwerk : Marlijn Nijboer Foto’s : Libau
Opdrachtgever : Gemeente De Marne (contact: Hindry Schoonhoven) Bezoekadres : R. Ritzemastraat 2 Postcode : 9965 ZG Leens telefoon : (0595)-575500
LIBAU stichting ter bevordering en instandhouding van de bouwkundige en landschappelijke schoonheid in de provincie Groningen Kernopgaven 39