O Interpretativnim Preobrazbama Danteove “Diklice”
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Drugim oËima: zagrebaËki talijanistiËki prilozi Morana »ALE Izvorni znanstveni rad. Filozofski fakultet SveuËiliπta u Zagrebu PrihvaÊen za tisak 17. 11. 2017. O interpretativnim preobrazbama Danteove “diklice” “I’ mi son pargoletta bella e nova, [“]Ja diklica sam lijepa i bez premca, che son venuta per mostrare altrui koja sam doπla pokazat drugima de le bellezze del loco ond’io fui. kakvih ljepota tamo gdje bjeh ima. I’ fui del cielo, e tornerovvi ancora Bjeh u nebu, gdje opet moram doÊi per dar de la mia luce altrui diletto; da blaæeni se dive mojem sjaju; 5 e chi mi vede e non se ne innamora ljubit me kad me vide neÊe moÊi d’amor non averà mai intelletto, jedino oni πto ljubav ne znaju, che non mi fu in piacer alcun disdetto jer sve krasote u mom biÊu traju quando Natura mi chiese a Colui otkad me Narav od Onoga prima che volle, donne, accompagnarmi a vui. da budem, gospe, drúga vama svima. 10 Ciascuna stella ne li occhi mi piove Sve zvijezde mojim oËima su dale del lume suo e de la sua vertute; od svoga sjaja i svu snagu svoju; le mie bellezze sono al mondo nove, ljepote takve joπ se nisu znale, però che di là su mi son venute: zato πto s neba nose vrijednost moju: le quai non posson esser canosciute neizmjerna je ljepota mi koju 15 se non da canoscenza d’omo in cui spoznati moæe samo tko poima Amor si metta per piacer altrui.”1 Amora πto se ljepotom doima.” Queste parole si leggon nel viso Te joj je rijeËi dalo Ëitat lice d’un’angioletta che ci è apparita: kad pojavi se anelËica mlada; e io che per veder lei mirai fiso, a ja jer gledah u nju netremice, 20 ne sono a rischio di perder la vita; ostadoh skoro bez æivota sada: però ch’io ricevetti tal ferita jer takvu ranu mojem srcu zada da un ch’io vidi dentro a li occhi sui, onaj kog vidjeh u njenim oËima, ch’i’ vo’ piangendo e non m’acchetai pui. da plaË mi uvijek ponovno poËima. (Rime 34, u: Alighieri 1995: 115‡116)2 (Rime XLII, prev. Frano »ale, u: Alighieri 1976a: 179) RijeË “pargoletta” (“diklica” odnosno “djèvojËi- put u Alighieri 1921) poredao u niz takozvanih rima ca”), tako opremljena umanjeniËkim sufiksom, u za diklicu (“rime per la pargoletta”), koji tvore dvije cijelome se Danteovu opusu pojavljuje samo Ëetiri balade (netom navedena “Ja diklica sam lijepa i bez puta: u poËetnome stihu prvoga i drugome stihu dru- premca” i “Jer vidiπ da si mlaahna i lijepa”, usp. gog od triju sastavaka πto ih je Michele Barbi (prvi Alighieri 1976a: 179 i 180) i sonet (“Tko li Êe igda pogledat bez straha”, usp. Alighieri 1976a: 181); u zakljuËnome stihu jedne od “kamenih rima”, “Dospjeh 1 Preuzimam redakciju iz Continijeva izdanja Rima; u De do Ëasa gibanja planeta” pa dakle izvan spomenutoga Robertisovoj redakciji, ovaj stih glasi: “Amor si metta per piacer ciklusa; i naposljetku u »istiliπtu XXXI, 59 (dakako, di lui” (πto preuzima i Giuntino izdanje), dok se Contini pridræava izvan ciklusa, koji sada postaje predmet metatekstual- Barbijeve redakcije. 2 Redni brojevi nisu ujednaËeni, pa tako balada u Barbijevu ne referencije sinegdohalnim spomenom motiva izdanju nosi oznaku LXXXVII, u De Robertisovu 22, a u Giuntinu “pargoletta”, samo πto tu rijeË Kombol prevodi kao 31 (usp. Alighieri 2014: 294). “djèvojËica”, usp. hrvatski prijevod »istiliπta XXXI, 5 58 u Alighieri 1976b: 359), gdje Beatrice, sastavljena prvi put, jednako kao i sve ostale, stoga se redovito od uspomena na lik πto ga je slavio Danteov mlade- privode dosljednosti navodno jednosmjernog razvoja naËki prozimetar Novi æivot i pokroviteljske odrje- Danteove poetike, pa i sami privremeni otkloni kao πitosti opunomoÊene novosteËenom alegorijskom da pogoduju provedbi onoga πto John Freccero naziva dimenzijom teologije, tu rijeË izgovara u sklopu jedne poetikom preobraÊenja (usp. Freccero 1986). Proces od æestokih pokuda kojima se (pjesniËki) uskrsla i etiËko-religioznog i spoznajnog preobraÊenja, koji tre- boæanski ovlaπtena æena obraÊa onostranome hodo- ba da vrhunac dosegne kad se, u trenutku posvemaπnje Ëasniku da bi mu nametnula spasonosnu pokoru. podudarnosti spoznaje i istine, spoje Dante lik koji je Deminutivni oblik rijeËi pridonosi veÊ izrazitoj se- dopro do Boæje nazoËnosti i Dante pripovjedaË spjeva, mantiËkoj malenkosti πto je implicira imenica koja tako se dakle iz naËela fikcijske potrage promeÊe u na talijanskome oznaËava æensko dijete, ali nipoπto sveukupni znamen pjesniËke i intelektualne putanje nije razmjeran pozornosti koju joj posveÊuje Dantea kao pisca. Zato bi presuda fikcijske Beatrice dantistika. Ako smijemo govoriti o uËinku “dikliËine” u Komediji, prokazujuÊi lik “diklice/djèvojËice” na odnosno “djèvojËiËine” maloljetnosti, koja se proteæe naËin po kojemu ga je lako pridruæiti zlokobnoj Medu- na sastavke zajedniËki okrπtene tom rijeËju ‡ ne u zi (usp. Pakao IX, 52), mucavoj i razrokoj æeni (usp. svojstvu pukog odjeka Ëinjenice da imenica “pargo- »istiliπte XIX, 7‡8), Kirki (usp. Pakao XXVI, 91) i letta” dvostruko oznaËava osobu (odnosno stvar) koja ostalim “sirenama” (usp. »istiliπte XIX, 19; XXXI, podlijeæe paternalizaciji, nego prije po sili poopÊenoga 45) u spjevu (usp. Freccero 1986: 129 i dalje; Mazzeo teleologijskog obrasca na temelju kojega dantisti 1988; Scott 1991; Brugnolo 2014; Pinto 2015: 32, poimaju svaki odnos izmeu pojedinih Danteovih 55, 57), ujedno retrospektivno negativno vrednovala sastavaka i cjeline opusa kojemu su sastavni dio3 ‡ rime koje joj je posvetio pjesnik: ne iznenauje πto se niz rima za diklicu rijetko raz- matra kao relativno samostalan; naprotiv, dvije balade Ben ti dovevi, per lo primo strale i sonet o kojima je rijeË ustrajno se Ëitaju sa stajaliπta de le cose fallaci, levar suso “straπnoga suda” πto ga Beatrice izriËe u Edenu, tj. u di retro a me che non era più tale. zavrπnim pjevanjima »istiliπta, jer se on poistovjeÊuje Non ti dovea gravar le penne in giuso s konaËnim kritiËkim sudom samoga Dantea. Poput ad aspettar più colpo, o pargoletta fikcijskoga putnika po »istiliπtu, koji je duæan posluπ- o altra novità con sì breve uso. no primiti Beatricin militantni pravorijek ozakonjen Moro si, kad te prva strijela zgodi 55 s mjesta “gdje se moæe / πto god se hoÊe” (Pakao III, varljivih stvari, letnut u visine 95‡96 i V, 23‡24), kao da i onoga tko tumaËi Dante- za mnom πto veÊ se toga oslobodih. ove rime, i ne samo ciklus o diklici, isti neosporivi Ni djèvojËica ni druge taπtine [novine]5 58 zakoni obvezuju da kriterije ideologije πto ih uspostav- kratkotrajne ti nisu smjele sviti lja “sveta […] poema” (Raj XXIII, 62) primijeni na krila, da Ëekaπ udarce joπ ine. sve autorove tekstove koje spjev komentira implicitno (»istiliπte XXXI, 55‡63)6 ili izrijekom.4 Pjesme u kojima se “diklica” pojavljuje o Danteu). BuduÊi da se autorefleksivno konstruira kao alegorija 3 To naËelo izrijekom usvaja Teodolinda Barolini u uvodnome “teologa” (tj. alegorija u kojoj su, kao u Bibliji, istiniti i doslovni i tekstu u izdanju Rima koje je uredila (usp. Barolini 2009: 5), dok preneseni smisao, dok je u pjesniËkoj alegoriji istinit samo prene- ga, doduπe samo u vezi s komentarom Rima, osporava Furio Bru- seni smisao, a doslovni smisao je izmiπljen), diskurs Komedije gnolo (usp. Brugnolo 2010: 72‡73). ZaËudo, poπto je ustvrdila pretpostavlja da se sudovi koji se u njoj iznose savrπeno podudaraju kako u Rimama preteæe funkcionalnost pripreme za buduÊi spjev, s istinom te stoga navodi Ëitatelja da podrazumijeva kako za te Barolini prosvjeduje protiv zamisli Continijeva sljedbenika Miche- sudove potpuno jamËi empirijski autor. Posrijedi je dakako perfor- langela Piconea, prema kojoj se pjesniËki sastavci ukljuËeni u druga mativni uËinak sloæenih legitimacijskih strategija koje Ëine potku dva “organska” i kronoloπki kasnija tekstualna sustava, Novi æivot teksta. O Danteovoj konstrukciji autorskog autoriteta usp. Ascoli i Gozbu, ne bi iz dvaju spomenutih krovnih djela smjeli izdvajati 2008. na temelju binarne distinkcije onoga πto je “‘vani’ naprama ‘unu- 5 Kako u svojem komentaru navodi Chiavacci Leonardi, tra’, okupljeno/organsko naprama fragment/neuklopljeno” (Baro- “veÊina kodeksa, pa tako i [nacionalno kritiËko] izdanje iz 1921, lini 2015: 859), pri Ëemu prouËavatelji izrazito povlaπÊuju prvi ima vanità [‘taπtina’]. Petrocchi [kojemu Druπtvo Dante Alighieri Ëlan u svakome od parova. Problem hijerarhije meu oprekama duænost prireivaËa Komedije dodjeljuje 1956] je vratio lekciju πto ga navodi Barolini oËito nije lako razrijeπiti na jednoznaËan koja mu izgleda mjerodavnijom i sigurnijom. [Lekciji] vanità naËin, jer i sama italoameriËka dantistkinja, u razmaku od svega ([ispraznost u smislu] isprazna stvar) prednost pridaje bolji odnos nekoliko godina, taj binarni obrazac na jednome mjestu primjenjuje prema sintagmi cose fallaci [‘varljive stvari’] koja prethodi i prema na Rime podreujuÊi ih spjevu, a drugi put ga nastoji izokrenuti u sintagmi breve uso (prolazan uæitak [u Kombola: “kratkotrajne korist “fragmenta”, s pravom (po mojemu miπljenju) prokazujuÊi [stvari]”]) koja slijedi, uz biblijsku referenciju “vanitas vanitatum apokrifnu i fantazijsku hipostazu toboænje “Danteove knjige kan- omnia vanitas” (“ispraznost nad ispraznoπÊu, sve je ispraznost”, cona”, uz pomoÊ koje, na tragu De Robertisova izdanja Rima iz Prop 1,2). Lekcija novità [‘novìna, nova stvar’] u svakom se sluËaju 2002, novija dantistika priæeljkuje nadoknaditi “neuklopljenost” moæe prihvatiti u smislu ‘novo iskustvo’, koje privlaËi neiskusnog rima koje su ostale izvan dvaju prozimetara (usp. ibid. 92 i dalje). mladiÊa. Joπ od starih komentatora, mnogi su pomislili kako izra- 4 Dok se u Novom æivotu i Gozbi jasno