Arkusz PISZ (219)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz PISZ (219)

Warszawa 2011 Autorzy plansza A: Kamila Andrzejewska-Kubrak*; Anna Gabry ś-Godlewska*; Olimpia Kozłowska*; Iwona Walentek*; Autorzy planszy B: Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Jerzy Król**, Małgorzata Marczak;

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Olimpia Kozłowska* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska *

Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2011 r. Spis tre ści I. Wst ęp – O. Kozłowska ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – O. Kozłowska ...... 4 III. Budowa geologiczna – O. Kozłowska ...... 9 IV. Zło Ŝa kopalin – I. Walentek ...... 13 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – I. Walentek ...... 21 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – I. Walentek ...... 23 VII. Warunki wodne ...... 27 1. Wody powierzchniowe – O. Kozłowska ...... 27 2. Wody podziemne – A. Gabry ś-Godlewska ...... 29 VIII. Geochemia środowiska ...... 31 1. Gleby – P. Kwecko ...... 31 2. Osady – J. Bojakowska ...... 34 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 37 IX. Składowanie odpadów – J. Król, M. Marczak ...... 40 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – O. Kozłowska ...... 41 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – K. Andrzejewska-Kubrak ...... 47 XII. Zabytki kultury – K. Andrzejewska-Kubrak ...... 52 XIII. Podsumowanie – O. Kozłowska, J. Król, M. Marczak ...... 54 XIV. Literatura ...... 56

I. Wst ęp

Arkusz Pisz Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) w skali 1:50 000 został wykonany w 2011 roku. Składa si ę z dwóch plansz – plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki korzystne do składowania odpadów. Plansza A została wykonana w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Insty- tucie Badawczym w Warszawie. Przy jego opracowywaniu wykorzystano informacje zamieszczone na arkuszu Pisz Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wyko- nanej w roku 2007 w SEGI AT w Warszawie (Krogulec, Wierchowiec, 2007). Plansza B zo- stała wykonana w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA (składo- wanie odpadów) i w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Ba- dawczym w Warszawie (geochemia środowiska). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcj ą opracowania MG śP (Instrukcja..., 2005). Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

3 W celu opracowania mapy przeanalizowano materiały archiwalne oraz przeprowadzono konsultacje i uzgodnienia w Olszty ńskim Urz ędzie Marszałkowskim, w starostwie powiatowym w Piszu, urz ędach gmin w Białej Piskiej i Piszu. Wykorzystano równie Ŝ materiały z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego. Dane archiwalne uzupełnio- no i zweryfikowano w czasie zwiadu terenowego przeprowadzonego w lipcu 2011 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako element bazy danych Mapy geo środo- wiskowej Polski w skali 1:50 000. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kar- tach informacyjnych dla komputerowej bazy o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty arkuszem Pisz wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne: 21˚45’–22˚00’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 53˚30’–53˚40’ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany teren poło Ŝony jest w województwie warmi ńsko- mazurskim, powiecie piskim (miasto i gmina Pisz oraz gmina Biała Piska), tylko niewielki południowo-wschodni fragment znajduje si ę w obr ębie województwa podlaskiego w powiecie kolne ńskim (gmina Kolno). Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) obszar le Ŝy na po- graniczu dwóch prowincji – Niziny Środkowoeuropejskiej i Ni Ŝu Wschodniobałtycko-Biało- ruskiego (fig. 1). Przewa Ŝaj ąca cz ęść nale Ŝy do ni Ŝu, jedynie południowo-zachodni fragment nale Ŝy do Niziny Środkowoeuropejskiej, podprowincji Nizin Środkowopolskich z makrore- gionem Nizina Północnomazowiecka. W jego obr ębie znajduje si ę na terenie arkusza mezoregion Równina Kurpiowska. Pozostała cz ęść dzieli si ę na dwie podprowincje – Pojezierza Wschodniobałtyckie i Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie. Do Pojezierzy Wschodniobałtyc- kich nale Ŝy w granicach arkusza makroregion Pojezierze Mazurskie z mezoregionami Poje- zierzem Ełckim i Równin ą Mazursk ą, oraz makroregion Nizina Północnopodlaska z mezore- gionem Wysoczyzna Kolne ńska. Rozci ągaj ąca si ę w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza Równina Kurpiowska jest rozległym sandrem na południowym przedpolu Pojezierza Mazurskiego, poprzecinanym do- linami niewielkich rzek. Jej płaski, równinny krajobraz urozmaicaj ą wydmowe wzgórza. Do- liny rzek s ą tu płaskie i szerokie, a w ich obr ębie dominuj ą ł ąki ko śne i pastwiska. Melioracji unikn ęła tylko dolina Pisy, zachowuj ąc naturalny charakter rzeki nizinnej z licznymi mean- drami i starorzeczami. Wzdłu Ŝ Pisy ci ągn ą si ę lasy i otwarte, podmokłe terasy zalewowe, wykorzystywane głównie jako ł ąki. Równin ę Kurpiowsk ą porastała pierwotnie Puszcza Zielona

4 (Kurpiowska). Obecnie, lasy nie stanowi ą ju Ŝ zwartego kompleksu jak kiedy ś, lecz s ą poroz- cinane sieci ą pól, ł ąk i dolin rzecznych.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Pisz na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granice prowincji, 2 – granice podprowincji, 3 – granice mezoregionów, 4 – jeziora

Prowincja: 31 NIZINA ŚRODKOWOEUROPEJSKA Podprowincja: 318 Niziny Środkowopolskie Makroregion: 318.6 Nizina Północnomazowiecka Mezoregion: 318.65 Równina Kurpiowska Prowincja: 84 NI ś WSCHODNIOBAŁTYCKO-BIAŁORUSKI Podprowincja: 842 Pojezierza Wschodniobałtyckie Makroregion: 842.8 Pojezierze Mazurskie Mezoregion: 842.83 Kraina Wielkich Jezior Mazurskich 842.86 Pojezierze Ełckie 842.87 Równina Mazurska Podprowincja: 843 Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie Makroregion: 843.3 Nizina Północnopodlaska Mazoregion: 843.31 Wysoczyzna Kolne ńska

Na południowym wschodzie znajduje si ę Wysoczyzna Kolne ńska z do ść monotonn ą rze źbą terenu, wznosz ącą si ę do 214 m n.p.m. Wysoczyzna ta stanowi równin ę peryglacjaln ą wyniesion ą wyra źnie nad otaczaj ące tereny. Jest obszarem źródłowym dopływów Pisy –

5 Skrody, Wincenty oraz Biebrzy. Znajduje si ę tu mało lasów, dominuj ą natomiast pola upraw- ne i ł ąki na glebach pochodzenia organicznego. Północny zachód nale Ŝy do Równiny Mazurskiej, będącej północnym przedłu Ŝeniem Równiny Kurpiowskiej, od której jednak róŜni si ę obecno ści ą jezior. Najwi ększymi jeziorami na Równinie Mazurskiej s ą jezioro Ro ś (północna cz ęść terenu arkusza) i Jezioro Nidzkie (poza granicami arkusza). Równina Mazurska jest regionem obficie zalesionym. W zachodniej cz ęś ci znajduje si ę Puszcza Piska. Wyst ępowanie lasów i jezior oraz brak zanieczyszczenia środowiska czyni obszar regionem turystycznie atrakcyjnym. Cz ęść północno-wschodni ą i centraln ą zajmuje Pojezierze Ełckie, obejmuj ące rozległe, malowniczo poł ączone kompleksy le śne, jeziora, pagórki i doliny morenowe we wschodniej cz ęś ci Pojezierza Mazurskiego. Pagórkowata wy Ŝyna z licznymi kompleksami le śnymi (Puszcza Borecka) podzielona jest wieloma jeziorami, które znajduj ą si ę poza granicami arkusza. Pod wzgl ędem geomorfologii teren arkusza podzielony jest na dwie główne jednostki: cz ęść centraln ą i zachodni ą obejmuj ą dwa poziomy wodnolodowcowe, a cz ęść wschodni ą stanowi wysoczyzna morenowa z poziomami erozyjno-denudacyjnymi (Kozłowska, Kozłow- ski, 1993). Wysoczyzna morenowa, o charakterze wysoczyzny morenowej falistej, zachowana jest w postaci izolowanych wysp ocalałych w okolicach Lisek i Orłowa oraz na NE i SW od Szymek. W terenie widoczne s ą liczne pagóry i wzgórza morenowe, z których cz ęść to moreny z wyci śni ęcia. Najwy Ŝsze z nich (192,5 m n.p.m.) znajduj ą si ę w okolicy Owczej Góry. Wysoczyzna powstała w czasie fazy pozna ńskiej zlodowace ń północnopolskich. „Wyspy” wysoczyzny morenowej dominuj ą ponad otaczaj ącymi j ą poziomami erozyjno-denudacyjnymi (starszym i młodszym), powstałymi pod koniec fazy pomorskiej zlodowace ń północ- nopolskich. Poziomy te charakteryzuj ą si ę monotonn ą rze źbą wznosz ącą si ę na wysoko ściach 117–130 m n.p.m. i niewielkim spadkiem. Wysoczyzn ę i poziomy wodnolodowcowe rozcina- ją krzyŜuj ące si ę rynny eworsyjne (NE–SW i NW–S), w obr ębie których zachowane s ą formy szczelinowe, moreny martwego lodu oraz kemy. Oddzieln ą jednostk ę tworzy szlak sandrowy, nazywany pradolin ą erozyjno-akumulacyjn ą. Zaczyna si ę ona w Kumielsku i dalej przebiega w kierunku południowo-zachodnim. U schyłku ostatniego zlodowacenia powierzchnia po- ziomów wodnolodowcowych uległa zwydmieniu, a najmłodsz ą form ą morfologiczn ą na obszarze arkusza jest dolina Pisy, podzielona na dwa odmienne odcinki. Odcinek od wypływu z jeziora Ro ś do Pisza charakteryzuje si ę bardzo w ąskim, prostolinijnym przebiegiem koryta i bardzo słabo wykształconym tarasem zalewowym, oraz dwukrotnie wi ększym spadkiem w stosunku do drugiego odcinka. Na drugim odcinku, pomi ędzy Piszem a Piskorzewem, Pisa gwałtownie zmienia si ę w rzek ę leniwie płyn ącą, silnie meandruj ącym korytem w szerokiej

6 dolinie, o niewielkim spadku. Pierwszy odcinek jest odcinkiem młodym, o charakterze prze- łomowym, a drugi ma zało Ŝenia rynnowe. Cech ą charakterystyczn ą klimatu jest ścieranie si ę wpływów dwóch o środków – oceanicznego i kontynentalnego. Masy powietrza id ące znad oceanu spotykaj ą si ę tu z masami znad kontynentu, powoduj ąc cz ęste i nagłe zmiany pogody. Powiat piski znajduje się pod przewa Ŝaj ącymi wpływami klimaty kontynentalnego, łagodzonymi obecno ści ą zbiorników wód powierzchniowych i lasów. Średnia temperatura stycznia wynosi -4°C, a lipca +17°C; średnia wieloletnia temperatura dla Pisza +7,4°C. Przymrozki jesienne pojawiaj ą si ę ju Ŝ w drugiej połowie wrze śnia, a wiosn ą wyst ępują jeszcze na pocz ątku czerwca. Liczba dni z przymrozkami wynosi w ci ągu roku od 100 do 140. Liczba dni mro źnych o maksymalnej temperaturze dobowej poniŜej 0°C waha si ę od 45 do 58. Liczba dni ciepłych o maksymalnej temperaturze wy Ŝszej od 25° wynosi około 30. Najwi ęcej dni słonecznych przypada na ma- rzec, kwiecie ń, maj i czerwiec. Stopie ń zachmurzenia jest wysoki. Liczba dni pochmurnych wynosi około 180. Czas zalegania śniegu jest zmienny. Przeci ętnie pokrywa śnie Ŝna zalega około 100 dni. Pokrywa lodowa skuwa jeziora ju Ŝ w ko ńcu listopada i zalega jeszcze w mar- cu. Przeci ętnie lód pokrywa jeziora przez około 130 dni. Ka Ŝdorazowa przewaga wpływów ośrodka oceanicznego lub kontynentalnego decyduje o ci śnieniu atmosferycznym, kierunkach i sile wiatru. Najmniejsz ą pr ędko ść wiatru notuje si ę latem, maksymalna wyst ępuje zim ą lub jesieni ą. Zim ą przewa Ŝaj ą kierunki WSW, SW, SSE, latem NW lub W, jesieni ą najcz ęstsze s ą wiatry SE, a wiosn ą – kierunki niezdecydowane. Dni z opadami jest przeci ętnie w roku około 190. Okresy o silnych opadach wyst ępuj ą cz ęsto na przemian z okresami posuchy (Wo ś, 1999). Zmienno ść warunków klimatycznych, du Ŝe i nieregularne opady, du Ŝa wilgotno ść , dłu- gotrwałe przymrozki i krótki okres wegetacji stwarzaj ą warunki dla rozwoju ro ślinno ści tor- fowiskowej, bagiennej i le śnej. Około 50% ogólnej powierzchni obszaru zajmuj ą lasy. Porastaj ą one tereny piaszczyste i podmokłe, koncentruj ąc si ę na zachodzie, południowym zachodzie i północnym wschodzie, natomiast południowo-wschodnia cz ęść obszaru charakteryzuje si ę brakiem zwartych kom- pleksów le śnych. Najwi ększym z nich jest Puszcza Piska, poro śni ęta lasami sosnowymi z nie- wielk ą domieszk ą brzozy, osiki i d ębu, rosn ących na sandrowych piaskach. Puszcza Piska to drugi pod wzgl ędem wielko ści kompleks le śny w Europie. Powierzchnia całej puszczy wynosi około 100 tys. ha. W skład jej obszaru wchodzi wiele jezior, które pełni ą tak Ŝe rol ę rezer- watów. Nale Ŝą do nich m.in. Bełdany, Jezioro Nidzkie, Jegocin, jezioro Warnołty i Jezioro Mokre, a tak Ŝe najwi ększe z nich – jezioro Śniardwy. W granicach arkusza znajduje si ę jedno

7 z nich – jezioro i jednocze śnie rezerwat „Pogubie Wielkie”. Przez Puszcz ę przepływaj ą dwie główne rzeki –Krutynia (poza arkuszem) i Pisa oraz wiele mniejszych cieków. W lasach poza Puszcz ą Pisk ą przewa Ŝaj ą drzewostany sosnowe, a nast ępnie świerkowe, brzozowe, olchowe, d ębowe i jesionowe. Na mało urodzajnych piaskach występuje sosna, która wyrasta na okazałe drzewa, dochodz ące do 40 metrów. Na glebach lepszych rosn ą drzewa li ściaste, przede wszystkim d ęby. Podszycie lasu jest bardzo bogate, wyst ępuje tu: jałowiec, leszczyna, kruszyna, dzika ró Ŝa, maliny, je Ŝyny, paprocie i berberysy. Bogate jest tak Ŝe runo leśne, w który mo Ŝna znale źć chronione gatunki ro ślin, jak np. widłak. Specyficzne środowisko ro ślinne tworz ą ł ąki, które wyst ępuj ą na terenie arkusza, głów- nie w cz ęś ci centralnej, północno-zachodniej i południowo-wschodniej. Du Ŝe połacie powierzchni arkusza zajmuj ą grunty rolne, rozci ągaj ące si ę szerok ą strefą od południowego wschodu na północny zachód. Jednak wyst ępuj ące tu gleby nale Ŝą do sła- bych, mało urodzajnych. Stanowi ą je: piaski jałowe i wydmowe, nienadaj ące si ę zupełnie pod upraw ę; gleby piaskowe i szczerki; bielice i szczerki z domieszk ą iłu i gliny. Gleby te wymagaj ą bardzo starannej uprawy i silnego nawo Ŝenia, a du Ŝa ich cz ęść nadaje si ę tylko na pastwiska i pod zalesienie. UŜytki rolne zajmuj ą 90% u Ŝytkowanych rolniczo gruntów w go- spodarstwach rolnych, z czego grunty orne zajmuj ą 42,7%, natomiast powierzchnia ł ąk i pa- stwisk wynosi 47,1 % (dwukrotnie wi ęcej ni Ŝ w województwie). Taki stan spowodowany jest niskim wska źnikiem bonitacji gleb, umo Ŝliwiaj ącym produkcj ę ro ślin o wy Ŝszych wymaga- niach agrotechnicznych. Du Ŝa powierzchnia u Ŝytków zielonych decyduje o tym, i Ŝ podsta- wow ą gał ęzi ą produkcji zwierz ęcej w powiecie piskim jest hodowla bydła, zwłaszcza mlecz- nego. Wśród upraw przewa Ŝaj ą zbo Ŝa, które zajmuj ą ponad 80% ogólnej powierzchni zasie- wów. Ze wzgl ędu na słab ą jako ść gleb w produkcji ro ślinnej dominuje Ŝyto oraz mieszanki paszowe, znikom ą cz ęść stanowi ą uprawy pszenicy. W granicach arkusza znajduje si ę wiele wsi i niewielkich osad, zwi ązanych przewa Ŝnie z byłymi gospodarstwami rolnymi typu PGR. Poza działalno ści ą rolnicz ą w ostatniej dekadzie w znacznym stopniu rozwin ęła si ę agroturystyka. Najwi ększymi przedsi ębiorstwami rolnymi s ą: Gospodarstwo Rolne w Imielinku, Spółdzielnia Usług Rolniczych w Jagodnem, ferma hodowli indyków w Borkach, Rolnicza Spółdzielnia w Starych Gutach, w Pietrzykach, Gospodarstwo rolne PAN w Turowie oraz byłe PGR-y (obecnie cz ęś ciowo prywatne gospodarstwa rolne) w: Borkach, Szymkach i Liskach. Stanowi ą one potencjalne ogniska zanieczyszcze ń. Jedynym o środkiem miejskim w granicach arkusza jest Pisz. Miasto odbudowane po II wojnie światowej, obecnie liczy około 20 tys. mieszka ńców. W ostatnich latach rozwinęła si ę tu sie ć usług, powstało wiele sklepów spo Ŝywczych i przemysłowych, miasto i okolice

8 stały si ę du Ŝą atrakcj ą turystyczn ą. Najwi ększymi zakładami przemysłowymi s ą Fabryka „Sklejka – Pisz” SA i „Holzwerk” SJ. Ponadto znajduj ą si ę tu liczne przedsi ębiorstwa transportowe, budowlane i przemysłu rolno-spo Ŝywczego, stacje paliw oraz szpital rejonowy . Na pozostałym obszarze równie Ŝ dominuj ą małe i średnie przedsi ębiorstwa np. „Rakom” Sp. z o.o. w Drygałach. Na infrastruktur ę drogow ą składaj ą si ę dwie drogi krajowe i drogi drugorz ędne. Droga krajowa nr 63 – W ęgorzewo-Gi Ŝycko-Orzysz-Pisz-Łom Ŝa, ł ączy teren arkusza ze wschodni ą i centraln ą Polsk ą, natomiast droga nr 58 – Olsztynek-Szczytno-Ruciane Nida-Pisz-Biała Pi- ska-Szczytno – zapewnia poł ączenie z zachodni ą Polsk ą. Drogi drugorz ędne ł ącz ą Pisz z Mi- kołajkami i Turo ślą. Linia kolejowa przecina obszar arkusza ze wschodu na zachód i zapewnia komunikacj ę z Olsztynem i Ełkiem. Arkusz Pisz jest terenem le śno-rolnym, predysponowanym do rozwoju turystyki z uwagi na doskonałe warunki naturalne w postaci lasów, jezior i atrakcyjno ści środowiska naturalnego.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Pisz przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Pisz wraz z obja śnieniami (Kozłowska, Kozłowski, 1991, 1993). Omawiany teren le Ŝy w obr ębie wyniesienia mazurskiego, struktury paleozoicznej utworzonej na obszarze krystalicznej platformy wschodnioeuropejskiej (Stup- nicka, 1989). Wyniesienie mazurskie zbudowane jest z krystaliniku. Pokryte jest osadami mezozoicznymi i kenozoicznymi. Osady permu i mezozoiku tworz ą płyt ę permsko-mezozo- iczn ą. Na powierzchni wyst ępuj ą tu jedynie utwory czwartorz ędowe, a utwory starsze – kredowe i trzeciorz ędowe (paleoge ńskie i neoge ńskie) stwierdzone zostały w profilach otworów wiertniczych. Utwory kredy górnej przewiercono w otworze geologicznym w Kumielsku i w Bor- kach, gdzie wyst ępowały na gł ęboko ściach odpowiednio 23,4 m p.p.m. i 58,8 m p.p.m. S ą to szarozielone mułki ilaste z glaukonitem i iły szare mastrychtu górnego. Osady oligocenu reprezentowane s ą przez ponad 25-metrowej mi ąŜ szo ści kompleks piasków drobnoziarnistych, zawieraj ących glaukonit oraz przewarstwienia iłów, mułków i mułków w ęglistych. Odsłaniaj ą si ę one w podło Ŝu utworów czwartorz ędowych w cz ęś ci centralnej i północnej. Sedymentacj ę osadów trzeciorz ędowych ko ńcz ą tu piaski pylaste barwy szarej (4 m mi ąŜ szo ści) oraz iły czarnobrunatne i szarozielone (4,5 m mi ąŜ szo ści), wyst ępuj ące w Liskach.

9 Osady czwartorz ędowe pokrywaj ą cały obszar arkusza, pokryw ą o mi ąŜ szo ści od 135 do 166 m. Na powierzchni odsłaniaj ą si ę jedynie utwory zlodowace ń środkowo- i północno- polskich, a tak Ŝe holoce ńskie (fig. 2).

–zasi ęg zlodowace ń: Wi – wisły; Pm – fazy pomorskiej zlodowacenia wisły Ci ągi drobnych form rze źby: – kemy

– jeziora Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Pisz na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg Marksa, Bera, Gogoł- ka, Piotrowskiej, red. (2006) Czwartorz ęd: Holocen: 1 – piaski, mułki, iły, gytie jeziorne; 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; Plejstocen: Zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe; 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 15 – piaski i mułki ke- mów; 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych; 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz pisaki i Ŝwiry lodowcowe; Zlodowacenia środkowopolskie: 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe; 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe ; 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych; 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; Zachowano oryginaln ą numeracj ę wg Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000

10 Osady najstarszego zlodowacenia (podlaskiego) zostały stwierdzone otworem w Ku- mielsku. S ą to: Ŝwiry, piaski wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści do 2 m, gliny zwałowe o bardzo zró Ŝnicowanej mi ąŜ szo ści (do 27 m) oraz mułki kredowe stanowi ące kry w osadach czwartorz ędowych. Podczas zlodowace ń południowopolskich osadziły si ę dwudzielne gliny zwałowe, mułki zastoiskowe wyst ępuj ące pomi ędzy Kumielskiem, Liskami, a Borkami oraz piaski wodnolodowcowe stwierdzone w otworach w Liskach i Orłowie. Zlodowacenia południowopolskie pozostawiły w stadiale dolnym gliny zwałowe, wykazuj ące dwudzielno ść – starszy poziom glin osi ąga w Borkach maksymaln ą mi ąŜ szo ść 18 m. Gliny zwałowe młodszego poziomu stwierdzone były w profilach otworów wiertniczych w Borkach, Szymkach, Kumielsku i Liskach. W dolnym poziomie glacjalnym pojawiaj ą si ę iły plioce ńskie oraz iły i mułki mioce ńskie, jako kry, np. w Kumielsku wyst ępuje 2,8 m mi ąŜ- szo ści kra iłów pstrych plioce ńskich. Pomi ędzy Kumielskiem, Borkami a Liskami wyst ępuj ą mułki zastoiskowe, o maksymalnej mi ąŜ szo ści 4,8 m, stwierdzonej w Kumielsku. Po zlodo- waceniach tych pozostała tak Ŝe niewielkiej mi ąŜ szo ści seria piasków wodnolodowcowych (3,5 m), przewarstwiana mułkami zastoiskowymi. Stadiał górny rozpocz ęła sedymentacja iłów i mułków zastoiskowych osadzanych w zbiorniku, którego centrum znajdowało si ę w pobli Ŝu Orłowa. Nast ępnie osadziły si ę piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowe i gliny zwało- we. Piaski zachowały si ę fragmentarycznie i w niewielkich mi ąŜ szo ściach, natomiast gliny stadiału górnego znane s ą z profili w Borkach, Liskach i Kumielsku, Gi ętkiem, Łupkach, Szymkach, oraz w wielu otworach w Piszu. Na całym obszarze arkusza tworz ą ci ągły poziom glacjalny o maksymalnej mi ąŜ szo ści 33,5 m. Zlodowacenia środkowopolskie pozostawiły 3 poziomy glin zwałowych osadzone przez nasuni ęcia kolejnych l ądolodów, które przedzielone s ą utworami interglacjalnymi (intergla- cjał pilicki i eemski). Profil osadów z okresu zlodowace ń środkowopolskich rozpoczynaj ą piaski, iły warwowe i mułki zastoiskowe dolne pochodz ące z du Ŝego zastoiska, które zajmo- wało niemal Ŝe cał ą powierzchni ę opisywanego arkusza. Seria zastoiskowa ma ponad 14 m mi ąŜ szo ści. Nast ępnie akumulowane były piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowymi (rejon Pi- sza, Snopek, Łupek i Borek) o zró Ŝnicowanej mi ąŜ szo ści. Kolejn ą seri ę stanowi ą gliny zwa- łowe o mi ąŜ szo ści do 25,5 m. Wy Ŝej le Ŝą piaski, Ŝwiry i otoczaki moren czołowych, które zostały stwierdzone w licznych profilach otworów wiertniczych, mi ędzy innymi w: Snop- kach, Borkach, Rybitwach i Piszu. Podczas recesji lodowca utworzyło si ę kolejne zastoisko obejmuj ące zachodni ą cz ęść opisywanego obszaru. W śród osadów tworz ących zastoisko s ą reprezentowane wszystkie facje zastoiskowe, od piasków drobnoziarnistych do iłów warwo- wych. Seri ę zastoiskow ą pokrywaj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, powy Ŝej których wy-

11 st ępuj ą gliny zwałowe. Poziom glacjalny ma mi ąŜ szo ść do 30 m i lokalnie jest zaburzony glacitektonicznie. W rejonie jeziora Ro ś stwierdzone zostały wyst ępuj ące w nadkładzie glin, piaski i piaski ze Ŝwirami moren czołowych o mi ąŜszo ści do 11 m. Wy Ŝej osadziły si ę Ŝwiry, iły, mułki oraz piaski pyłowe z przewarstwieniami mułków o maksymalnej mi ąŜ szo ści do 15 m. Podczas interglacjału emskiego odbywała si ę sedymentacja: piasków, Ŝwirów i otocza- ków rzecznych. Wypełniaj ą one, mi ędzy innymi, kopaln ą dolin ę rzeczn ą w rejonie Kumiel- ska, której gł ęboko ść si ęga około 40 m. Osady zlodowace ń północnopolskich reprezentowane s ą przez dwa poziomy glin zwa- łowych oraz rozdzielaj ące je osady zastoiskowe i wodnolodowcowe. Osady wodnolodowcowe osi ągaj ą mi ąŜ szo ść ponad 50 m. Okres zlodowace ń północnopolskich rozpoczynaj ą iły i mułki zastoiskowe oraz piaski z przewarstwieniami mułków – zastoiskowe, które wchodz ą w skład dwóch serii zastoiskowo-wodnolodowcowych, powstałych podczas transgresji i podczas recesji czoła l ądolodu fazy leszczy ńskiej stadiału głównego zlodowace ń północnopol- skich. Osady te znane są z dwóch profili otworów wiertniczych i z wyst ąpie ń powierzchniowych, obserwowanych najcz ęś ciej jako piaski pylaste. Nast ępnie w profilu tych zlodowace ń wyst ępuj ą piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowe dolne, które sedymentowały równocze śnie z utworami zastoiskowymi. Piaski te osi ągaj ą do 9 m mi ąŜ szo ści, a na powierzchni odsłaniaj ą si ę w okolicy Filipek i Lisek. Gliny zwałowe fazy leszczy ńskiej zachowane s ą we wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru na północ od linii Turowo-Gruzy-Kumielsk. Piaski i mułki moren spiętrzenia obserwowane s ą w łuku moren czołowych mi ędzy D ębow ą Gór ą a Gruzami. Wy- znaczaj ą one maksymalny zasi ęg czoła l ądolodu fazy leszczy ńskiej. Piaski ze Ŝwirami moren czołowych tworz ą ci ąg wzgórz o wysoko ści wzgl ędnej do 30 m przebiegaj ący przez Turowo. Na północ od nich wyst ępuje jeszcze kilka pojedynczych form morenowych. Pochodz ą one z kolejnych etapów recesji czoła l ądolodu. Pokrywa akumulacyjna, która wyst ępuje w Gru- zach, na wyci śni ętych osadach zastoiskowych, ma do 4 m mi ąŜ szo ści. Gliny zwałowe przy- krywaj ą seri ę akumulacyjn ą jedynie na stokach północnych. Faza pozna ńska zlodowace ń północnopolskich rozpocz ęła si ę kolejny powstaniem osa- dów zastoiskowych, które w postaci piasków, mułków i iłów wyst ępuj ą w okolicy Owczej Góry. Maj ą tam ponad 3,5 m mi ąŜ szo ści, a w Liskach osi ągaj ą 5 m. Gliny zwałowe fazy pozna ńskiej zachowały si ę na wysoczy źnie polodowcowej i poziomach erozyjno-denudacyjnych, a ich mi ąŜ szo ść nie przekracza 5 m, jedynie wyjątkowo osi ąga 10 m. Piaski i Ŝwiry osadzone w tej fazie, w formie moren czołowych tworz ą pagóry morenowe mi ędzy Gi ętkiem, Orło- wem, Owcz ą Gór ą i Kumielskiem o wysoko ści 2-13 m. W fazie tej powstały tak Ŝe formy ke-

12 mowe, formy akumulacji szczelinowej, piaski Ŝwiry i gliny moren martwego lodu oraz piaski wodnolodowcowe. Zlodowacenia północnopolskie ko ńcz ą osady fazy pomorskiej, które na obszarze arkusza wyst ępuj ą w postaci piasków wodnolodowcowych, zajmuj ących zachodni ą i centraln ą cz ęść omawianego arkusza. Ich powstanie wi ąŜ e si ę z odpływem wód lodowcowych l ądolodu fazy pomorskiej. Powstały wówczas dwa poziomy wodnolodowcowe o podobnej budowie geologicznej, wyra Ŝaj ącej si ę dobrze wykształconymi cokołami erozyjnymi, ukrytymi pod seri ą osadów wodnolodowcowych. Do osadów czwartorz ędu nierozdzielnego nale Ŝą piaski eoliczne i piaski eoliczne w wydmach, które wyst ępuj ą w postaci pól piasków przewianych i wydm, na powierzchni osadów wodnolodowcowych w dolinie Pisy. Mi ąŜ szo ść piasków wynosi od 2 do 11 m. Do czwartorz ędu nierozdzielnego zalicza si ę tak Ŝe eluwia piaszczyste glin zwałowych, wyst ępu- jących niewielkimi płatami, tworz ąc cienkie pokrywy (0,5–1,5 m). W holocenie powstaj ą piaski rzeczne tarasów zalewowych, namuły piaszczyste, namuły torfiaste, gytie i torfy.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze odwzorowanym w granicach arkusza Pisz w wyniku przeprowadzonych prac geologicznych udokumentowano 14 złó Ŝ kopalin okruchowych (Szuflicki i in. 2011). Kryteria kopalin u Ŝytecznych spełniaj ą tu jedynie czwartorz ędowe kompleksy surowców okruchowych: piasków kwarcowych (2 zło Ŝa); kruszyw naturalnych piaskowo-Ŝwirowych (4 zło Ŝa) i kruszyw piaskowych (3 zło Ŝa). Ponadto w 5 zło Ŝach seria surowcowa jest dwu- dzielna – wyst ępuj ą tu piaski oraz piaski ze Ŝwirem. Charakterystyk ę gospodarcz ą oraz klasy- fikacj ę złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1. Z krajowego bilansu zasobów skre ślone zostały zło Ŝa: „Kocioł Du Ŝy II”, „Kocioł Du- Ŝy III” i „Kocioł Du Ŝy IV” w zwi ązku z zako ńczon ą eksploatacj ą. W miejscowo ści Snopki (na zachód od Pisza) zlokalizowane jest zło Ŝe piasków kwarcowych „Pisz”. Są to piaski drobnoziarniste zdeponowane w wyniku działalno ści wodnolodowco- wej w okresie zlodowace ń północnopolskich. Zło Ŝe zostało udokumentowane w 1958 r. na potrzeby Białostockiego Przedsi ębiorstwa Ceramiki Budowlanej. W 1982 r. w obr ębie zło Ŝa wykonano dodatkowe badania maj ące na celu rozpoznanie serii okruchowej wyst ępuj ącej powy Ŝej zwierciadła wód gruntowych (Paprocka, Bujalska, 1982). Seria zło Ŝowa została rozpoznana w kategorii B na powierzchni 13,09 ha oraz w kategorii C1 na powierzchni 2,26 ha.

13 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne- Stan Nr Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Przyczyny Wiek bilansowe zagospodaro- zło Ŝa rozpoznania (tys. t) kopaliny Zło Ŝa konflikto- Nazwa zło Ŝa Rodzaj kompleksu (tys. t, wania zło Ŝa na wo ści kopaliny litologiczno- tys. m 3*) mapie zło Ŝa surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2010 r. (Szuflicki i in., red.; 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 PISZ pki Q 683* B+C 1 G - Scb 4 B L

2 STARE GUTY II p, p Ŝ Q 78 C1* N - Sb, Sd 4 A - 135 N - 4 A 3 STARE GUTY p, p Ŝ Q C1* Sb, Sd -

14 14 4 KOCIOŁ pŜ Q 84 C1* Z - Sb, Sd 4 A -

6 RAKOWO PISKIE I p Q 484 C1 N - Sd, Sb 4 A -

7 RAKOWO PISKIE p, p Ŝ Q 1466 C1 G - Sb 4 A -

8 STARE GUTY – RAKOWO pŜ, p Q 94 C1 N - Sb 4 A -

1 9 SZYMKI pŜ Q 2264 C2 N - Sd, Sb 4 A -

10 SZYMKI I pŜ Q 1634 C1 G 228 Sd, Sb 4 A -

11 SZYMKI II pŜ Q 1353 C2 G 8 Sd, Sb 4 A -

1 12 TUROWO p Q 8 C1 Z 44 Sd, Sb 4 A -

13 JE śE pki Q 6395* C2 N - Scb 4 B L, W, N

14 WINCENTA – KUMIELSK pŜ, p Q 93 375 C2 N - Sd, Sb 4 A -

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

15 TUROWO II p Q 150 C1 G - Sd, Sb 4 A -

KOCIŁ DU śY II pŜ Q ------

KOCIOŁ DU śY III p, p Ŝ Q ------

KOCIOŁ DU śY IV pŜ Q ------

Rubryka 3: p – piaski; p Ŝ – piaski i Ŝwiry; pki – piaski kwarcowe o innym zastosowaniu (do produkcji cegły wapienno-piaskowej) Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka:5: 1 – zasoby zło Ŝa s ą niezgodne ze stanem faktycznym, nie uwzgl ędniaj ą udokumentowanych w obr ębie pola I nowych złó Ŝ „Szymki I” i „Szymki II”. * Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych: B, C1; C 2; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1 ; Rubryka 7: G – zagospodarowane; N – niezagospodarowane; Z – zaniechane; 1 – eksploatacja zako ńczona w 2011 r.; koncesja obowi ązuje do 31.12.2012 r.; ZWB – zło Ŝe wykre ślone z „Bilansu ...” (zlokalizowane na Mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych).

15 15 Rubryka 9: kopaliny skalne: Sd – drogowe; Sb – budowlane; Scb – ceramiki budowlanej Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe, mo Ŝliwe do zagospodarowania bez wi ększych ogranicze ń; B – konfliktowe, mo Ŝliwe do zagospodarowania po spełnieniu okre ślo- nych wymaga ń Rubryka 12: L – ochrona lasów; W – ochrona wód podziemnych (GZWP 216); N – Europejska Sie ć Ekologiczna NATURA 2000;

Po wyeksploatowaniu kopaliny z warstwy suchej sporządzono dodatek do dokumentacji w celu rozpoznania budowy geologicznej, zasobów i jako ści kopaliny w obr ębie serii zawod- nionej (Sadowski, 1998). Aktualna powierzchnia zło Ŝa wynosi w obr ębie poziomu: suchego 10,34 ha i zawodnionego 2,77 ha. Mi ąŜ szo ść kopaliny zawiera si ę od 4,0 do 8,5 m ( śr, 6,1 m) w poziomie suchym i od 7,1 m do 10,0 m ( śr. 9,1 m) w poziomie zawodnionym. Seria okruchowa nie została przewiercona (zgodnie z projektem zło Ŝe zostało udokumentowane do gł ę- boko ści 10 m p.p.t.). W nadkładzie o grubo ści 0,0–2,5 m ( śr. 0,5–0,6 m) wyst ępuj ą gleba, piaski z domieszk ą cz ęś ci organicznych i piaski ilaste. Poziom wód gruntowych ma charakter swobodny i znajduje si ę na rz ędnej terenu 117,7–119,2 m n.p.m. Piaski kwarcowe s ą stosowane do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Parametry jako ściowe kopaliny zostały zamieszczone w tabeli nr 2. Tabela 2 Parametry jako ściowe piasków kwarcowych zło Ŝa „Pisz” poziom suchy poziom zawodniony Parametr od–do; śr. od–do; śr. 1 2 3 zawarto ść (%) frakcja 0,05–0,5 mm 65,9–97,4; 84,4 90,0–95,0; 92,2 frakcja 2,0–5,0 mm 0,0–2,3; 0,3 0,0 pyły mineralne 1,5–10,6; 9,8 3,0–7,0; 5,0 krzemionka (SiO 2) 86,36–95,73; 90,37 83,83–86,72; 85,79 alkalia (Na 2O+K 2O) 1,26–1,76; 1,47 1,82–1,90; 1,88

W południowej cz ęś ci mapy udokumentowane zostało w 1969 r. w kategorii C 2 zło Ŝe piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Je Ŝe” (Sylwestrzak, 1969). Z uwagi na poło Ŝenie zło Ŝa w obr ębie zwartego kompleksu le śnego Puszczy Piskiej zasoby za- klasyfikowano do pozabilansowych (brak zgody na zmian ę u Ŝytkowania). Decyzja z 1969 r. została zmieniona w 1976 r. przez Prezesa Centralnego Urz ędu Geologii, a zasoby zło Ŝa zo- stały uznane za bilansowe. Seri ę u Ŝytkow ą w zło Ŝu stanowi ą piaski wydmowe z okresu post- glacjalnego, które zostały rozpoznane na powierzchni 120,07 ha. Mi ąŜ szo ść warstwy zło Ŝo- wej jest uwarunkowana rze źbą terenu oraz poło Ŝeniem zwierciadła wód gruntowych i waha si ę od 2,0 (u podnó Ŝa wydm) do 13,8 m (w cz ęś ci południowej zło Ŝa), średnia mi ąŜ szo ść wynosi 5,7 m. Sp ąg zło Ŝa ustanowiono na wysoko ści 1 m ponad ustabilizowanym zwierciadłem wód gruntowych. Nadkład stanowi cienka – do 0,2 m warstwa gleby oraz wyst ępuj ąca najcz ę- ściej 0,5 m warstwa piasku z podwy Ŝszon ą zawarto ści ą cz ęś ci organicznych. Lokalnie piaski kwarcowe wyst ępuj ą bezpo średnio na powierzchni ziemi. Piaski charakteryzuj ą si ę przewag ą frakcji od 0,05 do 0,5 mm, która stanowi od 85,8 do 96,2% ( śr. 91,6%). Zanieczyszczenia ilaste kształtuj ą si ę w granicach 0,6–2,0% ( śr. 1,1%). Pozostałe wska źniki jako ściowe s ą na-

16 st ępuj ące: zawarto ść % SiO 2 – 88,5–94,2 ( śr. 90,73); Al 2O3 – 2,61–3,28 ( śr. 2,93); Fe 2O3 –

0,22–0,83 ( śr 0,45); Na 2O + K 2O – 2,02–2,50 ( śr. 2,35); MgO – 0,16–0,55 ( śr. 0,37). Nie- wielki fragment zło Ŝa „Je Ŝe” znajduje si ę na arkuszu Kolno 257.

W kategorii C 2 udokumentowane zostało zło Ŝe kopalin okruchowych „Wincenta – Ku- mielsk” (Liwska, 1993). Zło Ŝe zlokalizowane jest w dolinie rzeki Wincenta i jej dopływu – Kulony. Seri ę u Ŝytkow ą stanowi ą osady okruchowe zwi ązane z akumulacj ą rzeczn ą – piaski i Ŝwiry (wyst ępuj ące na powierzchni 649,19 ha, zasoby 91 226 tys. t) oraz piaski (rozpoznane na obszarze 53,62 ha, zasoby 2 149 tys. t). Kruszywo grubsze (cz ęsto zawieraj ące otoczaki) dominuje w dolinie Kulony, natomiast drobniejszy materiał zlokalizowany jest w południo- wo-zachodniej cz ęś ci zło Ŝa (dolina Wicenty). Mi ąŜ szo ść warstwy piaszczysto-Ŝwirowej wynosi od 2,8 do 12,2 m ( śr. 7,3 m), a kruszywa piaskowego od 0,8 do 4,3 m ( śr. 2,4 m). Sp ąg zło- Ŝa wyznaczaj ą piaski, miejscami mułki, w cz ęś ci północno-wschodniej zło Ŝa gliny. Nakład o średnie grubo ści 1,2 m (0,3–4,5 m) stanowi ą gleba, piaski gliniaste, glina, torfy i mułki. ZłoŜe jest zawodnione (seria piaszczysto-Ŝwirowa jest zawodniona całkowicie, seria piaszczysta jest cz ęś ciowo zawodniona). Zło Ŝe kontynuuje si ę na arkuszach Biała Piska 220 i Kolno 257. Wzdłu Ŝ drogi ł ącz ącej miejscowo ści Stare Guty i Kocioł Du Ŝy w obr ębie utworów flu- wioglacjalnych (zlodowacenia północnopolskie) udokumentowano zło Ŝa: „Kocioł”, „Stare Guty” i „Stare Guty II”. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Kocioł”, o powierzchni 1,23 ha, udokumentowano na potrzeby Płockiego Przedsi ębiorstwa Robót Mostowych (Salachna, 1977). Seria okruchowa o mi ąŜ- szości od 2,5 do 10,3 m ( średnio 6,9 m) wyst ępuje pod nadkładem o średniej grubo ści 1,5 m (0,0–3,0 m), który stanowi ą gleba, piaski pylaste i gliny piaszczyste. Zło Ŝe jest suche. W zło Ŝu „Stare Guty” wyst ępuj ą dwa rodzaje kopaliny – piaski (kopalina główna) oraz piaski ze Ŝwirem, które zostały zaklasyfikowane jako kopalina towarzysz ąca (Sadowski, 1980). Seria piaszczysta, której mi ąŜ szo ść wynosi od 3,1 do 9,8 m, średnio 6,6 m została stwierdzona na powierzchni 0,88 ha (zasoby 113 tys. t). Piaski i Ŝwiry wyst ępuj ą na powierzchni 0,24 ha, a ich mi ąŜ szo ść wynosi od 3,7 do 5,9 m, średnio 4,8 m (zasoby 22 tys. t). Granica pozioma zło Ŝa została wyznaczona powy Ŝej zwierciadła wód gruntowych. W nadkładzie o grubości od 0,8 do 3,8 m ( średnio 2,5 m) wyst ępuje gleba, mułki, gliny piaszczyste i piaski gliniaste. Zło- Ŝe zostało udokumentowane na potrzeby budownictwa wiejskiego. Na potrzeby budownictwa miasta i gminy Pisz zostało udokumentowane kart ą rejestra- cyjn ą zło Ŝe „Stare Guty II” (Sadowski, 1983). W obr ębie zło Ŝa wydzielono serie surowcowe składaj ące si ę z piasków drobno- i średnioziarnistych (powierzchnia 0,69 ha, zasoby 75,1 tys. t) oraz utworów piaszczysto-Ŝwirowych (powierzchnia 0,06 ha, zasoby 2,8 tys. t). Mi ąŜ szo ść

17 osadów okruchowych wynosi od 3,5 do 6,9 m ( śr. 5,5 m). Do nadkładu o grubo ści od 0,3 do 3,1 m zostały wł ączone: gleba, piaski gliniaste oraz piaski i Ŝwiry gliniaste, mułki i gliny piaszczyste. Cała udokumentowana seria okruchowa jest niezawodniona. W obr ębie utworów moren czołowych oraz moren martwego lodu (zlodowacenia pół- nocnopolskie) udokumentowane zostało na powierzchni 1,94 ha zło Ŝe „Rakowo Piskie I” (Kuczy ński, 2004). Kopalin ą w zło Ŝu s ą piaski o średniej mi ąŜ szo ści 14,1 m (od 12,0 do 17,9 m), wyst ępuj ące pod nadkładem gleby i gliny zwałowej o grubo ści od 0,1 do 2,0 m (średnio 0,7 m). Podczas prac dokumentuj ących zło Ŝe w obr ębie serii surowcowej nie nawier- cono wód gruntowych. W obr ębie utworów wodnolodowcowych zlodowace ń północnopolskich (fragment tara- su sandrowego) zlokalizowane s ą zło Ŝa „Rakowo Piskie” i „Stare Guty – Rakowo”. Kopalin ą w zło Ŝu „Rakowo Piskie” (Kokoci ński, 2001) s ą piaski drobno- i średnioziar- niste oraz piaski ró Ŝnoziarniste ze Ŝwirem o mi ąŜ szo ści od 4,8 do 14,8 m ( średnio 10,4 m). Do nadkładu o grubo ści do 1,3 m ( średnio 0,5 m) wł ączono gleb ę i piaski pylaste, sp ąg zło Ŝa wyznaczaj ą piaski pylaste i gliniaste, glina piaszczysta. W obr ębie zło Ŝa na powierzchni 8,64 ha, wyst ępowanie wód gruntowych stwierdzono w jednym otworze badawczym na gł ęboko ści 13 m p.p.t. Niewielkie zło Ŝe kopalin okruchowych „Stare Guty – Rakowo” (Sadowski, 1993) zlokalizowane jest na południowy zachód od zło Ŝa „Rakowo Piskie”. Seri ę surowcow ą stanowi ą piaski i Ŝwiry udokumentowane na powierzchni 0,36 ha i piaski zajmuj ące 0,20 ha, które wyst ępuj ą pod nadkładem gleby, piasków gliniastych i glin piaszczystych o grubo ści od 0,7 do 1,8 m (średnio 1,3 m). Mi ąŜ szo ść kompleksu okruchowego w obr ębie zło Ŝa wynosi od 6,6 do 10,7 m (średnio: piaski i Ŝwiry – 8,6 m; piaski – 9,8 m). Zło Ŝe jest suche.

We wschodniej cz ęści arkusza udokumentowane zostało wst ępnie (kategoria C 2) zło Ŝe „Szymki” (Antosiewicz, Liwska 1991). Zło Ŝe składa si ę z trzech oddalonych od siebie pół o powierzchniach: pole I (wschodnie) – 16,41 ha, pole II ( środkowe) – 5,76 ha, pole III (za- chodnie) – 1,04 ha. Ł ączna powierzchnia zło Ŝa wynosi 23,21 ha. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski i Ŝwiry wyst ępuj ące w obr ębie moreny czołowej (zlodowacenia północnopolskie). Pola zło Ŝa rozdzielone s ą formami zbudowanymi z glin zwałowych. Seria okruchowa wykazuje du Ŝą zmienno ść litologiczn ą w profilu poziomym i pionowym. Jej mi ąŜszo ść zmienia si ę od 2,0 do 12 m ( średnio 5,0 m). Do nadkładu o grubo ści od 0,2 do 3,5 m (średnio 1,5 m) zostały wł ączone gleba, piaski pylaste i gliniaste, gliny. ZłoŜe jest suche.

18 W obr ębie pola I (wschodniego) zło Ŝa „Szymki” zostały udokumentowane zło Ŝa „Szymki I” i „Szymki II”. Parametry geologiczno-górnicze jak i jako ściowe kopaliny w obr ę- bie tych złó Ŝ s ą do siebie zbli Ŝone. Zło Ŝe „Szymki I” obejmuje dwa pola (A – pole południowe, 19,68 ha i B – pole pół- nocne 0,64 ha), rozdzielone od siebie lini ą energetyczn ą dla której wyznaczony został filar ochronny (Tatarata, 1998). Mi ąŜ szo ść serii piaszczysto-Ŝwirowej wynosi od 4,5 do 13,1 m (średnio 8,7 m), a grubo ść nadkładu, który składa si ę z gleby, piasków pylastych i gliniastych, jest od 0,2 do 1,4 m ( średnio 0,5 m). Zło Ŝe jest suche. Zło Ŝe „Szymki II” graniczy ze zło Ŝem „Szymki I” od strony południowo-zachodniej (Lipi ński, 1998). Powierzchnia zło Ŝa „Szymki II” wynosi 10,83 ha. Seria okruchowa wystę- puje pod cienk ą warstw ą gleby (0,2 m), miejscami w nadkładzie wyst ępuj ą piaski gliniaste i pylaste (do 3,5 m). Średnia grubo ść nadkładu wynosi 1,3 m. Mi ąŜ szo ść serii piaszczysto- Ŝwirowej udokumentowanej w zło Ŝu zmienia si ę od 1,0 do 14,0 m ( średnio 6,8 m). W trakcie prac dokumentuj ących zło Ŝe zostały stwierdzone w obr ębie warstwy surowcowej wkładki glin zwałowych oraz piasków pylastych i mułków. Rozmieszczenie utworów płonnych jest nieregularne. Zło Ŝe jest suche. Kopalin ą w zło Ŝach udokumentowanych w południowej cz ęś ci arkusza – „Turowo” (Tatarata, Harat, 1997) i „Turowo II” (Tatarata, 2009) s ą piaski zlodowace ń środkowopol- skich. Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i jako ściowe kopaliny s ą do siebie zbli Ŝone. Cała udokumentowana seria zło Ŝowa jest sucha. W zło Ŝu „Turowo” o powierzchni 1,72 ha, mi ąŜ szo ść warstwy okruchowej wynosi od 3,0 do 8,9 m ( średnio 6,2 m). Nadkład o grubo ści 0,1–0,3 m stanowi gleba. Z uwagi na zako ńczenie eksploatacji nale Ŝy sporz ądzi ć dodatek do dokumentacji z wnioskiem o skre ślenie zło Ŝa z krajowego bilansu zasobów kopalin. Powierzchnia zło Ŝa „Turowo II” wynosi 1,91 ha. Mi ąŜ szo ść serii surowcowej zawiera si ę od 2,1 do 6,9 m ( średnio 4,5 m). Do nadkładu o grubo ści od 0,1 do 2,5 m ( średnio 0,8 m) zostały wł ączone gleba i piaski gliniaste. Parametry jako ściowe kruszyw piaszczysto-Ŝwirowych i piaskowych w obr ębie złó Ŝ udokumentowanych w granicach arkusza Pisz zestawiono w tabeli nr 3.

19 Tabela 3 Parametry jako ściowe kopalin okruchowych w udokumentowanych zło Ŝach zawarto ść ci ęŜ ar ziaren zawarto ść nasypowy Nr o ϕ do 2 mm zawarto ść wska źnik pyłów w stanie: zło Ŝa Rodzaj do 2,5 mm* grudek Nazwa złoŜa piaskowy mineralnych lu źnym * na kopaliny (punkt gliny [%] od–do ( śr.) utrz ęsionym; mapie piaskowy) [%] [%] od–do ( śr.) od–do ( śr.) [t/m 3] [%] 1 2 3 4 5 6 7 8 1,57–1,79* 75,0–99,0 2,0–6,5 1,68* 0,0–0,55 p n.o. STARE 86,6 4,1 0,09 2 1,68–1,93 GUTY II 1,79 śr. 1,90* pŜ śr. 52 n.o. śr. 3,8 brak śr. 2,05 72,6–87,0* 2,0–4,3 1,72–1,95 0,0–0,5 p n.o. STARE 79,3* 3,2 1,83 0,0 3 GUTY 54,6–69,2* 3,0–5,6 1,89–2,13 0,0–0,7 pŜ n.o. 61,5* 4,0 2,00 0,2 54,6–72,6 2,0–3,7 0,0–0,6 4 KOCIOŁ pŜ n.o. n.o. 64,8 2,9 0,14 RAKOWO 74,1–96,7 0,4–2,0 1,55–1,80 0,0–22,6 6 p n.o. PISKIE I 84,7 0,9 1,69 0,2 1,66–1,76* RAKOWO 48,62–91,99* 1,2–1,9 1,72* 7 pŜ n.o. n.o. PISKIE 74,36* 1,47 1,70–1,93 1,80 1,76–1,78* 65,0–70,0 4,8–5,1 1,77* 0,38–0,50 pŜ n.o. STARE GUTY 67,5 5,0 0,44 8 1,87–1,93 – RAKOWO 1,90 śr. 1,68* p śr. 92,5 n.o. śr. 3,5 śr. 0,15 śr. 1,72 54,0–79,2 1,0–5,8 1,90–2,05 0,0–1,6 9 SZYMKI pŜ śr. 80,67 68,57 2,26 1,97 0,06 61,1–73,1 1,4–5,8 0,0–1,6 10 SZYMKI I pŜ n.o. śr. 2,00 61,8 2,4 0,06 54,8–88,7 1,3–5,0 1,90–2,05 11 SZYMKI II pŜ n.o. n.o. 74,9 2,7 1,97 68,8–99,8 2,3–14,4 12 TUROWO p n.o. śr. 1,90* n.o. 88,9 4,9 42,7–76,7 53,8–90,7 0,2–6,32 1,85–2,10 0,0–3,7 pŜ WINCENTA – 61,75 82,71 1,32 1,99 0,14 14 KUMIELSK 85,7–99,7 48,5–88,6 1,3–7,9 1,65–1,75 0,0–1,2 p 96,59 69,48 2,54 1,71 0,04 73,7–99,8 0,7–2,0 1,61–1,70 15 TUROWO II p n.o. brak 91,0 1,4 1,65 Rubryka 2: p – piaski; p Ŝ – piaski i Ŝwiry Rubryki – n.o. – nie oznaczono (bada ń nie wykonano)

Wszystkie zło Ŝa zlokalizowane na arkuszu Pisz, z punktu widzenia ich ochrony zostały zaklasyfikowane do złó Ŝ powszechnych – licznie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych (klasa 4). Z punktu widzenia ochrony środowiska zło Ŝa, które zlokalizowane s ą na obszarach obj ętych

20 ochron ą przyrodnicz ą zostały uznane jako konfliktowe (klasa B) – „Pisz” (lasy) oraz „Je Ŝe” (lasy, obszar specjalnej ochrony ptaków „Puszcza Piska”, GZWP nr 216 „Sandr Kurpie”). Podj ęcie eksploatacji w obr ębie tych złó Ŝ jest mo Ŝliwe po spełnieniu okre ślonych wymaga ń. Pozostałe zło Ŝa zostały zakwalifikowane do klasy A – złó Ŝ małokonfliktowych, mo Ŝliwych do zagospodarowania bez wi ększych ogranicze ń. Zło Ŝa te są zlokalizowane poza obszarami obj ętymi przyrodnicz ą ochron ą prawn ą oraz w oddaleniu od siedzib ludzkich.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Aktualnie w granicach arkusza Pisz prowadzona jest koncesjonowana eksploatacja kopalin w obr ębie 5 złó Ŝ. Zło Ŝe piasków kwarcowych „Pisz” eksploatowane jest od pocz ątku lat 60. XX w. Obec- nym u Ŝytkownikiem zło Ŝa jest Grupa „Silikaty” Ostroł ęka Sp. z o.o. z siedzib ą w Grabowie, która prowadzi działalno ść górnicz ą w ramach koncesji wydanej przez Wojewod ę Warmi ń- sko-Mazurskiego obowi ązującą do 2019 r. Dla zło Ŝa ustanowiony został obszar (16,44 ha) i teren (18,58 ha) górniczy. W wyniku eksploatacji powstało rozległe wyrobisko obejmuj ące cz ęść środkow ą i wschodni ą zło Ŝa. W cz ęś ci wschodniej, gdzie wydobycie zostało ju Ŝ zako ń- czone, eksploatacja obejmowała seri ę such ą i zawodnion ą zło Ŝa. Powstałe wyrobisko – wy- pełnione wod ą, zostało zrekultywowane w kierunku rekreacyjnym. Obecna kopalnia obejmuje cz ęść środkow ą zło Ŝa, a wydobycie ogranicza si ę do serii okruchowej udokumentowanej powy- Ŝej zwierciadła wód gruntowych. W okresie do 2009 r. do sierpnia 2011 r. w obr ębie zło Ŝa wydobycie nie było prowadzone (ostanie wykazane wydobycie w 2008 r. wynosiło 2 tys. m 3). W pobli Ŝu zło Ŝa działa zakład przeróbki kopaliny w którym produkuje si ę m.in. cegły, płyty i pustaki betonowe, dachówki. Okresowo prowadzone jest wydobycie w obr ębie zło Ŝa „Rakowo Piskie”. U Ŝytkowni- kiem zło Ŝa jest firma Usługi Transportowe z siedzib ą w Piszu. Eksploatacja prowadzana jest w ramach koncesji wydanej na lata 2001–2021, w granicach wyznaczonego obszaru górni- czego o powierzchni 8,71 ha (powierzchnia terenu górniczego wynosi 12,72 ha). W wyniku prowadzonych od 2002 r. prac wydobywczych powstało rozległe wyrobisko wgł ębne. Aktu- alnie kopalina jest pozyskiwana w niewielkich ilo ściach (zaspokojenie potrzeb mieszka ńców) z odsłoni ęcia w północno-wschodniej ścianie wyrobiska. Po zako ńczeniu eksploatacji powsta- łe wyrobisko b ędzie zrekultywowane w kierunku uzgodnionym ze Starost ą Powiatu Piskiego. Zło Ŝe „Szymki I” eksploatowane jest przez firm ę Usługi Transportowe z Gi Ŝycka w ramach koncesji obowi ązuj ącej w okresie od 1998 do 2023 r. Dla zło Ŝa wyznaczone dwa obszary górnicze dla pola A (południowego) o powierzchni 19,68 ha i pola B (północnego) – 0,64

21 ha oraz teren górniczy obejmuj ący oba pola – 32,38 ha. Aktualnie eksploatacja prowadzona jest na du Ŝą skal ę w polu A, wydobyta kopalina poddawana jest kruszeniu, separacji na frakcje i płukaniu. W polu B, które ju Ŝ zostało wyeksploatowane znajduj ą si ę baseny wodne zwi ązane z przeróbka kopaliny. Koncesja na prowadzenie wydobycia piasków i Ŝwirów ze zło Ŝa „Szymki II” obowi ązu- je w latach 1998–2028. Dla zło Ŝa wyznaczony został obszar górniczy, którego zasi ęg pokrywa si ę z granicami zło Ŝa (10,83 ha) i teren górniczy o powierzchni 33,79 ha. Wydobyta kopalina poddawana jest kruszeniu, separacji na frakcje i płukaniu. Utrudnieniem podczas wydobycia s ą wyst ępuj ące w obr ębie serii surowcowej wkładki glin zwałowych oraz piasków pylastych i mułków. Po zako ńczeniu eksploatacji powstałe wyrobiska złó Ŝ „Szymki I” i „Szymki II” planuje si ę zrekultywowa ć w kierunku le śnym. Eksploatacja piasków ze zło Ŝa „Turowo” prowadzona była od 1998 r. w ramach koncesji, której wa Ŝno ść upływa 31.12.2012 r. Zło Ŝe miało kilku u Ŝytkowników. Dla zło Ŝa wyznaczony został obszar górniczy (1,72 ha) i teren górniczy (2,67 ha). Podczas wizji lokalnej (sierpie ń 2011 r.) stwierdzono, Ŝe eksploatacja w granicach zło Ŝa została zako ńczona. Dno wyrobiska zostało wyrównane. Planowany jest le śny lub rolniczy kierunek rekultywacji. W obr ębie wyrobiska składowane s ą odpady – gruz, opony. Od 2010 r. prowadzone jest wydobycie piasków ze złoŜa „Turowo II” przez Zakład Usługowo-Handlowy „ świrek 2” w ramach koncesji wydanej na okres 2010–2025 r. Dla zło- Ŝa wyznaczono obszar górniczy, który pokrywa si ę z granicami zło Ŝa (1,91 ha) oraz teren górniczy o powierzchni 3,35 ha. Kopalina po wydobyciu podlega przesiewaniu. Po zako ńcze- niu eksploatacji powstałe wyrobisko planuje si ę zrekultywowa ć w kierunku rolniczym. Zło Ŝe „Kocioł”, udokumentowane na potrzeby Płockiego Przedsi ębiorstwa Robót Mo- stowych eksploatowane było w latach 1978–1997. W wyniku prac wydobywczych powstało rozległe wyrobisko wgł ębne, które podlega procesom samorekultywacji. Dotychczas nie podj ęto eksploatacji w obr ębie złó Ŝ „Stare Guty”, „Stare Guty II”, „Ra- kowo Piskie I”, „Stare Guty – Rakowo”, „Szymki”, „Je Ŝe”, „Wincenta – Kumielsk”. Z krajowego zasobów bilansu skre ślone zostały zło Ŝa piasków i Ŝwirów „Kocioł Du Ŝy III” (1996 r.), „Kocioł Du Ŝy II” i „Kocioł Du Ŝy IV” (2009 r.). Zło Ŝe „Kocioł Du Ŝy II” eksploatowane było na potrzeby Urz ędu Miasta w Piszu od 1979 r. Po zako ńczeniu eksploatacji, w 1995 r. na przedłu Ŝeniu zło Ŝa od strony północnej na zlecenie Urz ędu Wojewódzkiego w Suwałkach udokumentowane zostało zło Ŝe „Kocioł Du- Ŝy IV”. UŜytkownikiem zło Ŝa był Zakład Usługowo-Handlowy „Mazury” z siedzib ą w Piszu.

22 W 2009 r. dodatkiem do dokumentacji (Sadowski, 2009) rozliczono zasoby wyeksploatowane w okresie 01.01.1995–01.08.2009 r. (zło Ŝe zostało całkowicie wyeksploatowane). Skarpy wyrobiska zostały wyprofilowane, dno wyrównane. W czasie wizji (lipiec 2011 r.) na opisywanym obszarze zostały zinwentaryzowane w rejonie miejscowo ści: Gi ętkie, Orłowo, Kumielsk, Turowo, Grodzisko punkty, w których pozyskiwane s ą (bez koncesji) piaski ze Ŝwirem na potrzeby okolicznych mieszka ńców. Dla punktów tych sporz ądzone zostały karty informacyjne oraz wskazano je na mapie. Ciekawostk ą jest eksploatowanie w przeszło ści na du Ŝą skal ę na terenie obszaru arkusza Pisz (w obr ębie Puszczy Piskiej) rudy darniowej. Wydobywano j ą systemem odkrywkowym i wytapiano w prymitywnych warunkach, najcz ęś ciej w obło Ŝonych kamieniami dołach, które wypełniano naprzemian warstwami rudy darniowej i w ęgla drzewnego. Pó źniej dopiero po- jawiły si ę piece do wytapiania rud, zwane dymarkami. Otrzymywane Ŝelazo było przetwarza- ne w hamerniach i ku źnicach, których na terenie Puszczy Piskiej było kilka. W XVIII w po- jawił si ę pomysł wybudowania huty w okolicach Pisza. Hut ę wybudowano (w latach 1801– 1805) w Wądołku (arkusz Kolno. Ostateczna likwidacja huty nast ąpiła w 1889 r., kiedy zbu- rzono wielki piec i odlewni ę (www.sercemazur.pl).

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar arkusza Pisz jest ubogi w kopaliny. Znaczenie u Ŝytkowe przedstawiaj ą czwartorz ędowe utwory okruchowe oraz nagromadzenia osadów organicznych. Na podstawie dost ęp- nych opracowa ń zło Ŝowych oraz Szczegółowej mapy geologicznej opracowanej dla arkusza Pisz (Kozłowski, Kozłowska 1991; 1993) wskazane zostały obszary perspektywiczne dla udokumentowania złó Ŝ kopalin okruchowych oraz złóŜ torfów i gytii. Nie było podstaw do wyznaczenia obszarów prognostycznych z uwagi na niewystarczaj ące rozpoznanie warunków geologiczno-górniczych w opisywanych wyst ąpieniach oraz parametrów jako ściowych kopalin. Na mapie zostały zaznaczone równie Ŝ obszary, w których prowadzone rozpoznanie zako ńczyło si ę wynikiem negatywnym. Na omawianym terenie najlepiej zbadanym surowcem uŜytecznym są torfy. Wyst ępuj ą tu głównie torfowiska niskie. W okresie obu wojen światowych i mi ędzywojennym torfy były powszechnie stosowane do celów opałowych (obecnie wykorzystanie torfów ogranicza si ę do rolnictwa i ogrodnictwa). W tym czasie, niektóre torfowiska zostały wyeksploatowane w znacznym stopniu (do 80%). Znaczn ą ich cz ęść porosła ro ślinno ść i odnowił si ę proces torfotwór- czy (Kociszewska-Musiał i in., 1965). Obecnie torfowiska le Ŝą ce poza obszarami le śnymi s ą przewa Ŝnie zagospodarowane rolniczo (ł ąki, pastwiska). Z uwagi na poło Ŝenie torfów na ob-

23 szarach chronionych przyrodniczo nie zostały one wytypowane do krajowej bazy zasobowej, opracowanej w Instytucie Melioracji i UŜytków Zielonych w Falentach (OstrzyŜek, Dembek 1997). Nagromadzenia torfów na arkuszu Pisz, które zostały obj ęte badaniami wyst ępuj ą w rejonach:

 na północ od miejscowo ści Mosty – torfowisko turzycowe o maksymalnej mi ąŜ szo ści 3,2 m ( średnio 1,7 m). Popielno ść torfów wynosi 15%, a stopie ń rozkładu 40% (warto- ści średnie), a ich zasoby na powierzchni ok. 13 ha s ą szacowane na 204 tys. m 3;  pomi ędzy miejscowo ściami Kocioł Du Ŝy – Rakowo Piskie – na powierzchni ok. 110 ha wyst ępuj ą torfy turzycowe o zasobach 2290 tys. m 3. Średnia mi ąŜ szo ść torfów wynosi 2,16 m (maksymalna 4,3 m); popielno ść 13,5%, stopie ń rozkładu 45%. Na cz ęś ci obszaru (25,4 ha), poni Ŝej torfów została stwierdzona gytia węglanowa o mi ąŜ szo ści 4,3–7,6 m (średnio 5,8 m). Charakteryzuje si ę ona zawarto ści ą CaO w granicach 34,8–42,0% ( śred- nio 38,4%) i wilgotno ści ą zło Ŝow ą od 77,2 do 78,5% ( średnio 77,3%). Zasoby zostały okre ślone na 473,2 tys. m 3 (Tołkanowicz, śukowski, 2001; Kozłowska, Kozłowski, 1991); Z uwagi na poło Ŝenie torfowisk w Obszarze Chronionego Krajobrazu Puszczy i Jezior Piskich oraz specjalnej ochrony ptaków Puszcza Piska (NATURA 2000) nie zostały zaznaczone na mapie torfy w rejonach miejscowo ść W ąglik (północno-zachodnia cz ęść mapy) oraz w dolinie Pisy (południowa cz ęść arkusza). Cz ęsto poni Ŝej torfów wyst ępuj ą gytie, które mo Ŝna stosowa ć w rolnictwie do wapno- wania gleb. Najkorzystniejsze do tego celu s ą gytie w ęglanowe. Na omawianym arkuszu, wi ększe nagromadzenia gytii zostały stwierdzone m.in. w nast ępuj ących rejonach (Tołkano- wicz, śukowski, 2001):  na zachód od miejscowo ści Szymki – w północnej cz ęś ci torfowiska powstałego w dolinie cieku Surzanka stwierdzono wyst ępowanie gytii węglanowej na powierzchni 27,9 ha. Gytia o mi ąŜ szo ści 3,6–8,2 m ( śr. 5,2 m) jest pod niewielkim nadkładem (do 0,5 m). Zawarto ść CaO w zbadanych próbkach wynosi od 18,6 do 45,4% (średnio 37%), a wilgotno ść zło Ŝowa od 62,1 do 73,7% ( średnio 69,5%). Prognozowane zasoby wynosz ą 1242,8 tys. m 3. Na mapie nie zostały zaznaczone z uwagi na poło Ŝenie w obszarach chronionych przyrodniczo wyst ąpienia gytii w rejonach:

 wzdłu Ŝ zachodniego brzegu Jeziora Ro ś (Podzameckie Błota) – gytia wyst ępuje tu bezpo średnio pod powierzchni ą terenu. Jej średnia mi ąŜ szo ść wynosi 1,8 m (maksymalnie 2,3 m), zasoby 913 tys. m 3 (na powierzchni 51 ha). Obszar ten zlokalizowany jest w granicach OCHK Puszczy i Jezior Piskich;

24  w południowo zachodniej cz ęś ci mapy (Bagno Barłogi) – gyti ę stwierdzono na obszarze ponad 220 ha, a obliczone zasoby wynosz ą 3602 tys. m 3. Jest to teren o du Ŝych walo- rach przyrodniczych, które s ą ochronione prawnie (zwarty kompleks le śny, OCHK Puszczy i Jezior Piskich; specjalny obszar ochrony siedlisk Ostoja Piska). Gytia wyst ę- puje tu pod nadkładem torfów o średniej grubo ści 1 m. Jej mi ąŜ szo ść dochodzi do 3,0 m (średnio 1,63 m).; Na obszarze obj ętym arkuszem Pisz w 1989 r. wykonano prace maj ące na celu rozpoznanie wyst ępowania kruszyw piaszczysto-Ŝwirowych (Liwska, 1989). Badaniami obj ęto tarasy rzeki Pisy i moreny czołowe. Piaski rzeczne wyst ępuj ą szerokim pasem wzdłu Ŝ doliny rzeki Pisy. S ą to piaski drobno- i średnioziarniste, na ogól dobrze wyselekcjonowane. W ich obr ębie mog ą wyst ępowa ć drobne soczewki i przewarstwienia pylaste i mady, które nie obni Ŝaj ą jako ści surowca (Koci- szewska-Musiał i inni, 1965). W północno-zachodniej cz ęś ci mapy prace badawcze prowadzone były w rejonie miejscowo ści Kobusy i Łupki (Liwska, 1989). W obu obszarach sondami do gł ęboko ści 10 m stwierdzono wyst ępowanie piasków drobnoziarnistych. Seria okruchowa wyst ępuje pod nad- kładem 0,3–0,4 m warstwy gleby w rejonie „Łupki”, a w rejonie „Kobusy” powy Ŝej piasków jest gleba, piaski gliniaste i glina piaszczysta (0,4–1,4 m). W cz ęś ci stropowej piasków miejscami nawiercone zostały wkładki piasków gliniastych o grubo ści do 0,5 m. Zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko ści 2,6 m p.p.t. w obszarze „Kobusy” i 1,7–3,9 m p.p.t. w obszarze „Łupki”. Na południowy wschód od Pisza, w rejonie miejscowo ści Borki, wykonano 4 otwory badawcze do gł ęboko ści 10 m. Wyst ępuj ą tu pod nadkładem gleby o grubo ści 0,4 m piaski rzeczne drobno- i średnioziarniste (wraz z gł ęboko ści ą wzrasta udział frakcji grubszej). W cz ęś ci przypowierzchniowej piaski mog ą by ć miejscami lekko zaglinione. W obr ębie serii okruchowej stwierdzono ziarna marglu. Woda wyst ępuje na gł ęboko ści 0,8–1,7 m p.p.t. (Liw- ska, 1989). W północno-wschodniej cz ęś ci arkusza, w rejoniw Rakowa Piskiego, Orłowa i Szymek, prace rozpoznawcze prowadzono w strefie moren czołowych. Utwory te wykazuj ą bardzo du Ŝe zmienno ści litologiczne. W obr ębie serii okruchowej liczne s ą domieszki w postaci: gła- zów, Ŝwirów, pyłów (Liwska, 1989). W rejonie Rakowa Piskiego badaniami obj ęto obszar około 200 ha. Wykonano 17 otwo- rów badawczych, na podstawie których mo Ŝna wskaza ć niewielki obszar perspektywiczny w cz ęś ci południowo-wschodniej terenu obj ętego rozpoznaniem. W 5 otworach (do gł ęboko-

25 ści 8 m) wyst ępuj ą piaski drobno- i średnioziarniste. Przeprowadzone badania wykazały, Ŝe zawarto ść frakcji powy Ŝej 2 mm (punkt piaskowy) wynosi od 72 do 84%. Nadkład stanowi gleba o grubo ści 0,3 m. Seria okruchowa jest sucha. Na pozostałym obszarze wyniki były negatywne. W 12 sondach, wykonanych do gł ęboko ści 7 m, stwierdzono piaski drobnoziarniste silnie zaglinione, zawieraj ące du Ŝe domieszki pyłów i glin piaszczystych. W rejonie na południowy wschód od Orłowa wykonano 10 otworów badawczych (do gł ęboko ści 10 m). W południowo-wschodniej cz ęś ci obj ętej badaniami mo Ŝna wyznaczy ć niewielki obszar perspektywiczny pod k ątem udokumentowania zło Ŝa kopalin okruchowych. Wyst ępuj ą tu głównie piaski drobno- i średnioziarniste (zawarto ść frakcji powy Ŝej 2 mm wynosi 71–90%), miejscami zawieraj ące wkładki frakcji grubszej (punkt piaskowy 48%). Na pozostałym obszarze w otworach badawczych stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych lub piasków gliniastych i pylastych. Najlepsze wyniki poszukiwa ń osi ągni ęto w rejonie miejscowo ści Szymki. Wykonano tu 32 otwory badawcze do gł ęboko ści 15 m (w licznych przypadkach sonda była ko ńczona znacznie płycej z uwagi na otoczaki). Nawiercone tu piaski s ą drobno- i średnioziarniste, miejscami zawieraj ą frakcje Ŝwirow ą. Punkt piaskowy wynosi od 62 do 92%. W rejonie, gdzie odnotowano najkorzystniejsze parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe kopaliny zostały w pó źniejszych latach udokumentowane zło Ŝa piasków i Ŝwirów „Szymki” (Antosie- wicz, Liwska 1991); „Szymki I” (Tatarata 1998) i „Szymki II” (Lipi ński 1998). Prace poszukiwawcze w celu udokumentowania piasków i Ŝwirów w obr ębie tarasów rzecznych prowadzone w rejonie miejscowo ści Pietrzyki i Zawady zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym (Liwska, 1989). Na południe od miejscowo ści Pietrzyki wykonano 5 otworów badawczych o gł ęboko ści 7–8 m. Wyst ępuj ąca pod nadkładem gleby i torfów (0,3–0,6 m) warstwa piaszczysta nie tworzy ci ągłego poziomu. W cz ęś ci centralnej stwierdzone zostały osady organiczne – torfy, kre- da jeziorna, namuły. Na pozostałym obszarze obj ętym rozpoznaniem, piaski s ą drobnoziarniste, zaglinione, cz ęsto zawieraj ą wkładki gliny piaszczystej lub fragmenty skorupek mi ęcza- ków. Na zachód od miejscowo ści Zawady w wykonanych otworach badawczych wyst ępuj ą pod nadkładem gleby (0,4 m) piaski drobnoziarniste, silnie zaglinione rozdzielone warstw ą gliny piaszczystej o grubo ści 1,1–1,4 m. Rozpoznanie wykonano do 7 m p.p.t. W północno-wschodniej cz ęś ci arkusza prace badawcze, które zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym, prowadzone były w obr ębie moren czołowych (Liwska, 1989).

26 W rejonie na zachód od miejscowo ści Kocioł Du Ŝy, otworami badawczymi wykonany- mi do gł ęboko ści 7 m, stwierdzono wyst ępowanie pod 0,4 m warstw ą gleby drobnoziarnistych piasków gliniastych i pylastych, glin piaszczystych. Piaski drobnoziarniste zostały stwierdzone w 3 otworach, ich mi ąŜ szo ść wynosi od 0,3 do 2,2 m. Podobne utwory wyst ępuj ą na obszarze pomi ędzy miejscowo ściami Stare Guty i Pie- trzyki. Wykonano tu 5 sond badawczych (w 4 przypadkach otwory zostały zako ńczone na gł ęboko ści do 2 m z powodu otoczaków). Do gł ęboko ści 10 m stwierdzono piaski drobnoziarniste gliniaste i pylaste, glin ę piaszczyst ą. Na gł ęboko ści 1,7–2,7 m została nawiercona warstwa piasków drobnoziarnistych z pojedynczymi Ŝwirami. Wst ępne prace zwiadowcze maj ące na celu udokumentowanie surowców ilastych wy- konane w granicach arkusza zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym (Paprocka, 1985). Prze- słank ą do podj ęcia bada ń było udokumentowanie 30-metrowej warstwy iłów w wierceniu studziennym wykonanym w 1961 r. dla PGR Turowo. W opisie profilu litologicznego pod nadkładem 1 m (gleba i gliny zwałowe) były iły. W wykonanych w 1985 r. sondach kontrol- nych w tym rejonie (do gł ęboko ści 4 m) iły nie zostały nawiercone. Wyst ępuj ące powszechnie na obszarze arkusza w warstwie przypowierzchniowej gliny zwałowe charakteryzuj ą si ę du Ŝą zmienno ści ą. Najcz ęś ciej są to gliny piaszczyste, zawieraj ą- ce ziarna Ŝwirów, miejscami przechodz ące w piaski gliniaste. W warstwach stropowych glina jest cz ęsto odwapniona, poni Ŝej wyst ępuj ą grudki i konkrecje CaCO 3. Gliny zwałowe s ą sła- bym surowcem ceramiki budowlanej, pozwalaj ącym jedynie na produkcj ę cegły pełnej kl. 50 (Kosiszewska-Musiał i in., 1965). Do dzi ś na omawianym terenie nie udokumentowano Ŝadnego zło Ŝa, ani nie wykonano bada ń wła ściwo ści technologicznych glin zwałowych.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Pisz poło Ŝony jest w cało ści w dorzeczu Wisły. Główn ą rzek ą jest Pisa, będąca dopływem Narwi i stanowi ąca zlewni ę III rz ędu (Czarnecka, 2005). Pisa stanowi dro- gę wodn ą, ł ącz ącą Wielkie Jeziora Mazurskie z Narwi ą na jej 337 kilometrze. Długo ść cał- kowita rzeki wynosi około 80 km, a z cz ęś ci ą Ŝeglown ą jezior mazurskich jej długo ść wynosi 142 km. Powierzchnia całkowita dorzecza rzeki wynosi blisko 4 500 km². Pisa wypływa z systemu Wielkich Jezior Mazurskich, pocz ątek bierze w Jeziorze Ro ś w Piszu, przemierza wschodni ą cz ęść Puszczy Piskiej oraz Równin ę Kurpiowsk ą i jako prawy dopływ wpada do Narwi na wysoko ści Nowogrodu. Najwa Ŝniejszym bezpo średnim jej dopływem jest Kanał

27 Turo śl, inne dopływami są: Rybnica, Rudna, Pisza Woda, Wincenta i Skroda. Ciekawostk ą jest to, i Ŝ jest to jedyna rzeka w tej cz ęś ci Europy, która płynie od początku do ko ńca w kierunku południowym. Głównymi rzekami wpływaj ącymi do systemu Wielkich Jezior Mazur- skich i zasilaj ącymi Pis ę s ą: Krutynia, Orzysza, Świ ęcek, W ęŜ ówka. Na obszarze arkusza poło Ŝona jest południowa cz ęść jeziora Ro ś oraz wschodnia cz ęść jeziora Pogubie Wielkie. We wschodniej cz ęś ci znajduje si ę niewielkie Jezioro Kumielskie. Jezioro rynnowe Ro ś zajmuje powierzchni ę 1888 ha, osi ągaj ąc maksymaln ą gł ęboko ść do 31,8 m. Pogubie Wielkie jest jeziorem typu polimiktycznego 1 o mało urozmaiconym kształcie oraz słabo zró Ŝnicowanym dnie. Jego powierzchnia wynosi 670,8 ha, długo ść 3,9 km, szeroko ść 2,5 km i gł ęboko ść do 2,6 m. W północnej cz ęś ci jeziora znajduje si ę wyspa Ostrów Wielki o pow. 21 ha. Akwen w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci otaczaj ą lasy (około 95%, pozostałe 5% stanowi ą ł ąki i pastwiska). Głównym dopływem jeziora jest rzeka Rybnica, prowadz ąca wody z jeziora Brzozolasek. Odpływ wody nast ępuje równie Ŝ rzek ą Rybnic ą w kierunku południo- wym do pobliskiego jeziora Pogubie Małe. Znaczny obszar, poło Ŝony wzdłu Ŝ dopływów Pisy i wokół jezior, poprzecinany jest g ę- st ą sieci ą rowów melioracyjnych odwadniaj ących ł ąki, podmokło ści i torfowiska. Stan czysto ści Pisy jest monitorowany w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowi- ska. Ostatni ą ocen ę jako ści wód przeprowadzono w 2009 roku (Raport…,2010) na podstawie rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, (DzU nr 162, poz.1008). Wody Pisy charakteryzuj ą si ę dosy ć dobrym stanem jako ści. Punkty monitoringu zlokalizowane były poni Ŝej wy- pływu z jeziora Ro ś i poni Ŝej miasta Pisz. Ocena stanu/potencjału ekologicznego oraz stanu chemicznego jednolitych cz ęś ci wód Pisy w 2009 r. na podstawie elementów biologicznych wskazała dobry stan wód. Uzyskane st ęŜ enia wska źników fizykochemicznych osi ągn ęły war- to ści II klasy, o czym zadecydowały warto ści OWO oraz azotu Kjeldahla. Stan biologiczny osi ągn ął równie Ŝ drug ą klas ę ze wzgl ędu na przekroczon ą ilo ść makrofitów. Pozostałe czyn- niki biologiczne i fizykochemiczne mie ściły si ę w granicach I klasy. Suma wszystkich prze- badanych wska źników wskazuje na ogólny dobry stan w obydwóch punktach monitoringo- wych zlokalizowanych w granicach arkusza. Ocen ą obj ęto tak Ŝe wody Rybnicy w punkcie zlokalizowanym poni Ŝej wypływu z jeziora Pogubie Małe. Oceniono stan ekologiczny jako umiarkowany, spowodowany warunkami naturalnymi – otoczeniem bagienno-le śnym, bardzo mulistym dnem oraz niskim poziomem wody. Wska źniki fizykochemiczne sklasyfikowano

1 Jezioro polimiktyczne – jezioro płytkie o du Ŝej powierzchni i wielokrotnym mieszaniu si ę wód w ci ągu roku

28 jako poni Ŝej stanu dobrego z uwagi na przekroczone wska źniki tlenu rozpuszczonego, BZT 5, ogólnego w ęgla organicznego, azotu amonowego i azotu Kjeldahla. Wody Konopki (w pół- nocno-wschodniej częś ci) badano przed uj ściem do jeziora Ro ś i oceniono ich stan ekologiczny jako umiarkowany ze wzgl ędu na przekroczon ą zawarto ść azotu Kjeldahla i ogólnego w ę- gla organicznego. Wody jezior znajduj ących si ę w granicach arkusza nie były obj ęte w latach 2007–2010 monitoringiem jako ści wód. Ostatnie dane pochodz ą z 2006 roku, kiedy badaniami obj ęto jezioro Pogubie Wielkie. Badania te wykonano stosownie do wymaga ń publikacji: „Wytycz- ne monitoringu podstawowego jezior” wydanej przez Bibliotek ę Monitoringu Środowiska w 1994 r. Wody jeziora odpowiadały wtedy II klasie czysto ści.

2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza Pisz przedstawiono na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Hulboj, 2000). Według Atlasu hydrogeologicznego Polski (Paczy ński red., 1995) omawiany teren znajduje si ę w regionie mazowieckim (I), ma- kroregionu północno-wschodniego. Cały teren arkusza le Ŝy w granicach jednolitej cz ęś ci wód podziemnych (JCWPd): nr 33 (Paczy ński, Sadurski red., 2007). Na obszarze arkusza Pisz wody podziemne z utworów czwartorz ędowych stanowi ą podstawowe źródło zaopatrzenia ludno ści i rolnictwa w wod ę. Cz ęść zachodnia charakteryzuje si ę prost ą budow ą hydrogeologiczn ą, a w cz ęś ci wschodniej wykształcenie utworów i struktur hydrogeologicznych jest bardziej skompliko- wane i zró Ŝnicowane. W zachodniej cz ęś ci omawianego terenu wyznaczony został główny zbiornik wód podziemnych nr 216 – Sandr Kurpie. Zgodnie z „Dokumentacj ą okre ślaj ącą warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorz ędowych” (Rendak i in., 1998), obszar zbiornika w cało ści podlega ochronie. Wyst ępuje tu jeden, odkryty, poziom wodono śny w utworach czwartorz ędu. Zwierciadło wody ma charakter swobodny, a jego kształt odzwierciedla morfologi ę terenu. Wyst ępuje ono przewa Ŝnie na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 5 m. Średnia mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej szacowana jest na około 30 m i wzrasta w kierunku zachodnim. Przewodno ść średnia wynosi około 600 m2/24h i jest bardzo zró Ŝnicowana z uwagi na wykształcenie litologiczne osadów od Ŝwirów do piasków drobnych, a lokalnie piasków pylastych. Zmienne s ą równie Ŝ wydajno ści potencjalne studni i wynosz ą od 30–50 m3/h na północ od Pisza do ponad 120 m 3/h na południowy zachód od miasta.

29 Na pozostałym obszarze u Ŝytkowy poziom wodono śny wyst ępuje pod zwartym nadkła- dem glin zwałowych i iłów, na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 15 m. Mi ąŜ szo ść utworów wodono- śnych jest zró Ŝnicowana i wynosi od kilku do ponad 40 m (rejon Kumielska). Wydajno ść po- tencjalna studni wierconych wynosi od 10 do 50 m 3/h. Rozpoznanie poziomów starszych od czwartorz ędu, w obr ębie omawianego terenu, jest bardzo słabe. Przez arkusz przebiega północno-wschodnia granica wyst ępowania trzeciorz ę- dowego głównego zbiornika wód podziemnych nr 215 – Subniecka Warszawska (fig. 3). Wody podziemne s ą zasilane wskutek infiltracji opadów atmosferycznych oraz dopły- wów lateralnych. Baz ą drena Ŝow ą jest Pisa oraz jezioro Ro ś. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci opisywanego terenu jako ść wody jest dobra b ądź średnia. Naj- cz ęś ciej notuje si ę tu jedynie podwy Ŝszon ą zawarto ść Ŝelaza i manganu, st ąd wody wymagaj ą prostego uzdatniania. Wy Ŝsze st ęŜ enia Ŝelaza, manganu i amoniaku pojawiaj ą si ę niekiedy w rejonie wi ększych obiektów antropogenicznych (okolice Pisza, Borków) na obszarach płyt- kiego wyst ępowania wód podziemnych, pozbawionych izolacji. Woda przeznaczona do celów pitnych wymaga tam skomplikowanych procesów uzdatniania. W du Ŝej cz ęś ci powierzchnia omawianego terenu jest zalesiona i obj ęta ochron ą przyrody b ądź ochron ą wód podziemnych w granicach GZWP nr 216 dlatego antropopresja na uŜytkowe poziomy wodono śne jest mała. Na obszarach pozbawionych naturalnych warstw izolacyjnych (północna i zachodnia cz ęść arkusza) wyznaczono średni stopie ń zagro Ŝenia poziomu u Ŝytkowego, a tam, gdzie izolacja wyst ępuje (wschodnia cz ęść arkusza) – stopie ń niski lub bardzo niski. Bardzo wysoki lub wysoki stopie ń zagro Ŝenia u Ŝytkowych poziomów wodono śnych został wyznaczony jedynie w rejonie istniej ących du Ŝych ognisk zanieczyszcze ń (rejon Pisza i miejscowo ści Borki). Najwi ększe uj ęcie wody, jest zlokalizowane w Piszu przy ul. Gda ńskiej. Posiada ono wydajno ść 6000 m 3/24h i zaopatruje w wod ę mieszka ńców miasta oraz okolicznych wsi: Ja- godne, Borki, Kał ęczyn, Babrosty, Imionek, Maldanin, Snopki i W ąglik. Uj ęcie to ma wyzna- czon ą stref ę ochrony po średniej. Inne wi ększe uj ęcia wody podziemnej posiadaj ące zasoby eksploatacyjne powy Ŝej 25 m3/h, s ą zlokalizowane w spółdzielni mleczarskiej i w szkole w Piszu, we wsiach Kocioł Du Ŝy i Liski (wodoci ągi wiejskie), na fermie indyków w Borkach oraz w gospodarstwie rolnym w Turowie.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Pisz na tle systemów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – granica GZWP w o środku porowym; 3 – jeziora Nr i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 215 – Subniecka warszawska, trzeciorz ęd (Tr); 216 – Sandr Kurpie, czwartorz ęd (Q); 217 – Pradolina rzeki Biebrza, czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 219 – Pisz, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar-

31 to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Tabela 4

Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy za- Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- warto ści ci ętnych (me- nych (median) Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie w glebach na dian) w glebach w glebach obsza- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra arkuszu na arkuszu 219 – rów niezabudo- Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) 219 – Pisz Pisz wanych Polski 4)

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 11–40 16 27 Cr Chrom 50 150 500 2–4 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 9–65 24 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–2 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–6 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–4 2 3 Pb Ołów 50 100 600 6–9 7 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,08 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 219 – Pisz 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład ob- As Arsen 7 szaru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 7 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza Co Kobalt 7 zagro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla Cu Mied ź 7 obszarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wy- Ni Nikiel 7 nikaj ące ze stanu faktycznego, 2) Pb Ołów 7 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Hg Rt ęć 7 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i za- arkusza 219 – Pisz do poszczególnych grup u Ŝytko- krzewione, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane wania (ilo ść próbek) i zurbanizowane z wył ączeniem terenów przemy- słowych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komu- nikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, te- 7 reny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki

32 gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści

33 przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść me- diany wykazuje jedynie zawarto ść rt ęci. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfe- ry oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in. 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in. 2001; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in. 2009; Ramamoor- thy, Ramamoorthy 1997; Wildi i in. 2004). Wst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapieŜników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink 2009; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak rów- nie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in. 2001; Gabler, Schne- ider 2000; Weng, Chen 2000). Przemieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osa- dów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska 1996; Bojakowska i in. 1996; Middelkoop 2000).

34 Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Parametr Rozporz ądzenie MŚ* PEL ** Tło geochemiczne Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000. *** suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głów- nego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charak-

35 teryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal- gamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3- cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowany jest jeden punkt obserwacyjny PM Ś (Pa ństwowy Monitoring Środowiska), z którego osady pobierane s ą do bada ń co trzy lata. Osady rzeki charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków śladowych, a tak Ŝe wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych zbli Ŝonymi do ich warto ści tła geochemicznego. Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Po-

36 gubie Wielkie. Cechuje je podwy Ŝszona zawarto ść pierwiastków śladowych, zwłaszcza cynku i ołowiu. Stwierdzone zawarto ści pierwiastków śladowych i WWA s ą ni Ŝsze od ich dopusz- czalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze, za wyj ątkiem cynku i arsenu w osadach jeziora Pogubie Wielkie, od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach rzecznych i jeziornych (mg/kg) Pogubie Wielkie Pisa Parametr 2007 r. Pisz Arsen (As) 23 <3 Chrom (Cr) 5 3 Cynk (Zn) 349 7 Kadm (Cd) 1 <0,5 Mied ź (Cu) 19 3 Nikiel (Ni) 5 1 Ołów (Pb) 40 3 Rt ęć (Hg) 0,154 0,008 * WWA 11 WWA n.o. 0,022 ** WWA 7 WWA n.o. 0,0038 PCB *** n.o. <0,0007

* suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radio- ekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma- spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝ- szonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Po- miary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

37 Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 7 do około 40 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 25 nGy/h i jest ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 25 do około 58 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 39 nGy/h. W profilu zachodnim zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą niskie i do ść wyrównane (przewa Ŝaj ą warto ści z zakresu 20–35 nGy/h). Zalegaj ące wzdłu Ŝ tego profilu pomiarowego utwory piaszczysto-Ŝwirowe (osady wodnolodowcowe i rzeczne zlodowacenia północnopolskiego) oraz torfy charakteryzuj ą si ę zbli Ŝonymi warto ściami promieniowania gamma. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego na powierzchni wyst ępuje cała mozaika utworów czwartorz ędowych. Wy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (ok. 40–60 nGy/h) cechują si ę osady lodowcowe i osady moren czołowych (piaski, Ŝwiry i głazy) oraz osady jeziorne (muł- ki i piaski) i rzeczne (piaski i Ŝwiry) zwi ązane ze zlodowaceniem północnopolskim, a ni Ŝszymi – osady wodnolodowcowe (piaski i Ŝwiry), holoce ńskie aluwia (mułki, piaski i Ŝwiry) oraz torfy (ok. 25–30 nGy/h). St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą gene- ralnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 2,9 do 10,4 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 1,5 do 9,7 kBq/m 2. Nieco podwy Ŝszone lokalnie warto ści st ęŜ eń cezu w obu profilach pomiarowych (ok. 10 kBq/m 2) s ą zwi ązane z niezbyt intensywn ą anomali ą wyst ępuj ącą mi ę- dzy Olsztynem, Piszem a Ostroł ęką i nie stwarzaj ą Ŝadnego zagro Ŝenia radiologicznego dla ludno ści.

38 219 W PROFIL ZACHODNI 219 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5946754 5946763

5943945 5942724 m m 5940828 5938781

5937811 5934795

5934921 5931867 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h 39

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5946754 5946763

5943945 5942724 m m 5940828 5938781

5937811 5934795

5934921 5931867 0 2 4 6 8 10 0 2 4 6 8 10 12 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Pisz (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…,2009). W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projekto- wania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 7; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna).

40 Tabela 7 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik Mi ąŜ szo ść [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1-5 ≤ 1 x 10 -9 O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne dokumentuj ą obecno ść potencjalnej warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Pisz Mapy hydrogeologicznej Pol- ski w skali 1:50 000 (Hulboj, 2000). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ę- ciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmien- nym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Pisz około 80% powierzchni obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączeniom podlegają: − tereny obj ęte ochron ą przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 – obszary specjalnej ochrony ptaków: „Puszcza Piska” (PLB 280008) i „Ostoja Poli- gon Orzysz” (PLB 280014) oraz specjalny obszar ochrony siedlisk „Ostoja Piska” (PLH 280048); − teren rezerwatu przyrody „Jezioro Pogubie Wielkie”; − obszary przykryte osadami holoce ńskimi, wykształconymi w postaci: torfów, namułów torfiastych i piaszczystych oraz piasków rzecznych. Utwory te akumulowane zostały przede wszystkim w dolinach cieków oraz w zagł ębieniach wytopiskowych;

41 − tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary chronionych ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, poło Ŝone głównie w w ąskich dnach dolin: Pisza Woda, Bogumiłka, Rybnica, Kanał Jagli ński, Gucka Struga, Kulona, Wincenta, Gruzianka oraz w okolicach miejscowo ści: Pogubie Średnie, Pisz oraz Borki, wył ączone bezwzgl ędnie wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m; − obszar obj ęty strefą ochronn ą udokumentowanego czwartorz ędowego głównego zbiornika wód podziemnych GZWP nr 216 „Sandr Kurpie” (Rendak i inni, 1998); − teren strefy ochronnej uj ęcia wód podziemnych w Piszu; − obszary poło Ŝone w odległo ści 250 m od mis jeziornych i ich stref kraw ędziowych (jeziora: Ro ś, Pogubie Wielkie i Pogubie Małe, Brzozolasek, Kumielskie oraz kilka mniejszych; − obszary bardzo płytkiego wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych głównego u Ŝyt- kowego poziomu wodono śnego (Hulboj, 2000). W ich obr ębie obecno ść pierwszego zwierciadła wód podziemnych stwierdzono na gł ęboko ści 0–5 metrów. Poziom ten wykazuje średni ą odporno ść na zanieczyszczenia antropogeniczne; − zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha; − teren zwartej zabudowy i infrastruktury miasta Pisz.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna zajmuj ą około 20% obszaru arkusza. Preferowane do tego celu s ą obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 7). W obr ębie omawianego obszaru rol ę naturalnej bariery geologicznej (NBG) spełniaj ą przede wszystkim plejstoce ńskie gliny zwałowe, których zasi ęg powierzchniowy okre ślono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Kozłowska, Kozłowski, 1991, 1993). Mog ą one stanowi ć warstw ę izolacyjn ą wyłącznie pod składowiska odpadów oboj ętnych. W rejonie Szymek i Kumielska, na powierzchni odsłaniaj ą si ę gliny zwałowe górne zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie). S ą to gliny silnie piaszczyste, cz ęsto przechodz ące w piaski gliniaste, barwy szarej lub be Ŝowej. Analiza przekrojów geologicznych wskazuje, Ŝe osi ągaj ą one mi ąŜ szo ść 2–6 m w okolicy Kumielska oraz 5 m w rejonie Szymek. Starsze gliny zwałowe tego samego zlodowacenia s ą najcz ęś ciej piaszczyste, z du Ŝą ilo- ści ą Ŝwirów i głazików, barwy br ązowej. Ich mi ąŜ szo ść waha si ę od 2–4 m (Turowo), 2–6 m (Kocioł Du Ŝy), 2–10 m (Rakowo Piskie), 4–6 m (Kumielsk), do 6 m (Liski). Dodatkowo, w rejonie Lisek, w sp ągu omawianych glin znajduj ą si ę starsze, bardziej skonsolidowane gli-

42 ny zwałowe zlodowacenia warty. Mi ąŜ szo ść takiego kompleksu utworów słabo przepuszczalnych osi ąga tam około 22 m. W wielu miejscach na powierzchni wysoczyzny odsłaniaj ą si ę tak Ŝe gliny zwałowe gór- ne zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie). Cz ęsto s ą to szaro-Ŝółte gliny zwa- łowe lub silnie gliniaste piaski ze Ŝwirem i głazikami. Ich mi ąŜ szo ść waha si ę od 4–12 m (Kocioł Du Ŝy), 6–12 m (Turowo), do 8 m (Zawady). Lokalnie, w południowej cz ęś ci arkusza, w rejonie Brzózek, odsłaniaj ą si ę starsze gliny zwałowe zlodowacenia warty. Mog ą one osi ąga ć mi ąŜ szo ść od 20 do 30 m (Kozłowska, Ko- złowski, 1993). W rejonie Orłowa na północy oraz Jerowa, Guzków, Jeroszy i Brzózek na południo- wym wschodzie, w s ąsiedztwie moren czołowych gliny zwałowe zlodowacenia wisły i warty mog ą wykazywa ć deformacje glacitektoniczne. Ocena ci ągło ści i wła ściwo ści izolacyjnych naturalnej bariery geologicznej na obszarach wyst ępowania utworów wykazuj ących zaburze- nia powinna by ć przedstawiona w dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej. Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono w rejonach, gdzie na powierzchni stropowej glin zwałowych tworz ących naturaln ą barier ę izolacyjn ą wyst ępuj ą piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe, zastoiskowe lub eluwia piaszczyste glin zwałowych o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 2,5 m. Lokalizacja składowisk w tych rejonach b ędzie wymaga ć usuni ęcia 1–2 m nadkładu piaszczystego, zalegaj ącego w stropie osadów słabo przepuszczalnych. Obszary przypowierzchniowego wyst ępowania osadów piaszczysto-Ŝwirowych: wodnolodowcowych, eolicznych, eluwialnych, morenowych (moreny czołowe i martwego lodu), kemowych oraz akumulacji szczelinowej, o mi ąŜ szo ści >2,5 m okre ślono jako pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowiska odpadów na tych terenach wi ąza ć si ę będzie z konieczno ści ą wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych głównym wodono śnym poziomem u Ŝytkowym (GPU) jest czwartorz ędowy poziom wodono śny (Hul- boj, 2000). Najwi ększ ą powierzchni ę zajmuj ą POLS w zasi ęgu GPU o niskim (Kumielsk, Rakowo Piskie, Zawady, Liski, Bogumiły, Filipki Du Ŝe, Turowo) i bardzo niskim (Gi ętkie, Kocioł Du Ŝy, Orłowo, Kaliszki) stopniu zagro Ŝenia. Główny poziom wodono śny wyst ępuje tam na gł ęboko ści 15–100 m. Jedynie na wschód od miejscowo ści Turowo, gdzie GPU zalega na gł ęboko ści 15–50 m, wskazano średni stopie ń zagro Ŝenia - ze wzgl ędu obecno ść ognisk zanieczyszcze ń. Na południowym-wschodzie arkusza (rejon miejscowości: Liski, Bogumiły,

43 Guzki, Jarosze, Gruzy) wydzielony został obszar pozbawiony warstwy wodono śnej w osadach czwartorz ędowych. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU). Wyró Ŝniono je głównie ze wzgl ędu na ochron ę przyrody: poło Ŝenie w granicach Ob- szaru Chronionego Krajobrazu Puszczy i Jezior Piskich. Przestrzenne ograniczenie z uwagi na ochron ę zasobów złó Ŝ kopalin wskazano we wschodniej cz ęś ci arkusza (zło Ŝe piasków i Ŝwi- rów „Szymki” i „Szymki II”). Ograniczenia te nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak roz- patrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej. Wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów we wskazanych rejonach mog ą nast ąpi ć dopiero po przeprowadzeniu szczegółowych bada ń hydrogeologicznych i geologicznych maj ących na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska i zbadanie przestrzennej budowy pakietu słabo przepuszczalnego.

Problem składowania odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla których wyma- gana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepusz- czalno ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m. W okolicy Turowa w profilu otworu hydrogeologicznego na gł ęboko ści 1 metra, pod warstw ą glin zwałowych wyst ępuje 24-m warstwa ilastych osadów zastoiskowych. W rejonie tym, w pierwszej kolejno ści, mo Ŝna poszukiwa ć miejsc predysponowanych do bezpo średnie- go składowania odpadów komunalnych. W przypadku konieczno ści realizacji na omawianym terenie inwestycji, mog ącej znacz ąco oddziaływa ć na środowisko, nale Ŝy przeprowadzi ć szczegółowe badania geologiczne umo Ŝliwiaj ące okre ślenie cech izolacyjnych i rozprzestrzenienia istniejącej naturalnej bariery geologicznej. Na terenach obj ętych zaburzeniami glacitektonicznymi, niezb ędne b ędzie opracowanie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej. B ędzie to wi ąza ć równie Ŝ z konieczno ści ą zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. W pierwszej kolejno ści nale Ŝało- by rozpatrywa ć rejony, gdzie kompleksy NBG dla składowania odpadów oboj ętnych maj ą

44 najwi ększe mi ąŜ szo ści (okolice Lisek i Turowa), a lokalizacja inwestycji wykluczy mo Ŝli- wo ść ska Ŝenia wód powierzchniowych i podziemnych. W granicach arkusza, w miejscowo ści Kocioł Du Ŝy, znajduje si ę czynne składowisko odpadów komunalnych.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Na waloryzowanej powierzchni arkusza wyst ępuj ą grunty spełniaj ące wymagania przy- jęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowiedniej dla lokalizowania jedynie składowisk odpadów oboj ętnych. Brak jest obszarów spełniaj ących wymagania dla lokalizowania skła- dowisk odpadów komunalnych. Najkorzystniejsze warunki naturalne dla składowania odpadów oboj ętnych wskaza ć mo Ŝna w rejonie miejscowo ści Liski. Jest to rejon przypowierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych zlodowacenia wisły, tworz ących wraz z glinami zlodowacenia warty kompleks o znacznej mi ąŜ szo ści. Naturalna bariera geologiczna mo Ŝe tam osi ąga ć mi ąŜ szo ść około 22 m. Korzystne warunki wyst ępuj ą tak Ŝe w okolicach Turowa, gdzie mi ąŜ szo ść glin zwało- wych zlodowacenia warty osi ąga 12 m. Wytypowane rejony znajduj ą si ę na obszarze o niskim stopniu zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, b ądź na terenie, gdzie stwierdzono jego brak. Obszary te nie posiadaj ą równie Ŝ warunkowych ogranicze ń lokalizacji składowisk.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano trzy wyrobiska zwi ązane z eksploatacj ą kopalin (kruszywa naturalnego) w granicach udokumentowanych złó Ŝ oraz cztery wyrobiska po eksploatacji niekoncesjonowanej. Mog ą one spełnia ć rol ę niszy umo Ŝliwiaj ącej składowanie odpadów, pod warunkiem stworzenia sztucznych przesłon izolacyjnych. Wi ększo ść wyrobisk poło Ŝonych jest na obszarach pozbawionych warstwy izolacyjnej (piaski i Ŝwiry). Jedynie wyrobisko wszystkich rejonie Gi ętkich znajduje si ę na obszarze z izolacj ą w postaci osadów słabo przepuszczalnych. Dla czterech wyrobisk wyznaczono punktowe ograniczenia warunkowe zwi ązane z bli- skim s ąsiedztwem obiektów zabudowy (Gi ętkie, Kocioł Du Ŝy, Kaliszki, Turowo). Dla wyrobisk poło Ŝonych w granicach złó Ŝ: „Kocioł”, „Szymki I” i „Szymki II” istnieje równie Ŝ ograniczenie wynikaj ące z konieczno ści ochrony zasobów złó Ŝ kopalin. Trzy wyrobiska znajduj ą si ę na obszarze obj ętym ochron ą przyrody.

45 X. Warunki podłoŜa budowlanego

Na obszarze arkusza Pisz ocen ę warunków podło Ŝa budowlanego przeprowadzono na podstawie mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kozłowska, Kozłowski, 1993), mapy hydrogeologicznej w skali 1:50 000 (Hulboj, 2000) i mapy topograficznej. Warunki geologiczno-in Ŝynierskie okre ślono z pomini ęciem obszarów wyst ępowania przypowierzchnio- wych złó Ŝ kopalin, rezerwatów przyrody, terenów le śnych, gleb chronionych dla rolniczego uŜytkowania w klasie I–IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, zieleni urz ądzonej oraz rejonów zwartej zabudowy miasta Pisz. Wyró Ŝniono dwa rodzaje obszarów – o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Warunki korzystne dla budownictwa wyznaczono na obszarach, gdzie przy powierzchni rozpoznano grunty spoiste (w stanach: zwartym, półzwartym i twardoplastycznym) lub grunty niespoiste ( średniozag ęszczone i zag ęszczone), w obr ębie których nie stwierdzono zjawisk geodynamicznych, a zwierciadło wody gruntowej wyst ępuje gł ębiej ni Ŝ 2 m pod powierzchni ą terenu. Grunty spoiste reprezentowane s ą przez półzwarte i twardoplastyczne, gliny i gliny piaszczyste zwałowe zlodowace ń północno- i środkowopolskich. Wyst ępuj ą one w formie izolowanych wysp w obr ębie wysoczyzny morenowej w całej wschodniej cz ęś ci arkusza. Ze wzgl ędu na ich litogenez ę mo Ŝna uzna ć, Ŝe gliny te s ą skonsolidowane i mało skonsolidowane. Korzystne warunki budowlane zwi ązane s ą tak Ŝe z obszarami wyst ępowania średnioza- gęszczonych piasków wodnolodowcowych zlodowace ń północnopolskich. Otaczaj ą one opi- sane wcze śniej „wyspy” glin w cz ęś ci wschodniej, natomiast w pozostałej cz ęś ci (zachodniej) tworz ą ci ągł ą pokryw ę. Na obszarach, które zakwalifikowano jako korzystne, zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje poni Ŝej 2 m p.p.t., a nachylenie stoków nie przekracza 12%. Warunkami niekorzystnymi, utrudniaj ącymi budownictwo, charakteryzuj ą si ę tereny: wyst ępowania gruntów słabono śnych (organicznych, gruntów spoistych w stanie mi ękkopla- stycznym i plastycznym, gruntów niespoistych lu źnych) oraz wszystkie miejsca, gdzie zwier- ciadło wody znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m od powierzchni terenu. W granicach arkusza warunki takie zwi ązane s ą z dolin ą rzeki Pisy i jej dopływów, gdzie wyst ępuj ą holoce ńskie osady rzeczne (piaski w stanie lu źnym, namuły, torfy i mułki) oraz liczne, zwłaszcza w północno-wschodniej i centralnej cz ęś ci, obni Ŝenia wypełnione torfami (najcz ęściej s ą to torfy na pytiach). Gruntom organicznym mog ą towarzyszy ć wody agresywne w stosunku do betonu i stali. Dodatkowym czynnikiem obni Ŝaj ącym warto ść tych terenów pod wzgl ędem bu- dowlanym jest płytkie wyst ępowanie zwierciadła wód gruntowych na gł ębokości do 2 m p.p.t.

46 Na obszarze omawianego arkusza nie wyst ępuj ą tereny predysponowane do wyst ępo- wania osuwisk (Grabowski (red.), 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na terenie arkusza Pisz gleby chronione, zaliczane do wysokich klas bonitacyjnych (I– IVa), wyst ępuj ą w niewielkich kompleksach i zajmuj ą około 5% powierzchni mapy. S ą to głównie gleby gliniaste i piaszczyste zwi ązane z wysoczyzn ą morenow ą w rejonie miejscowo ści Kocioł Du Ŝy – Turowo. Ł ąki rosn ące na glebach pochodzenia organicznego zajmuj ą ponad 15% powierzchni arkusza i wyst ępuj ą w w ąskich dnach dolin: Piszej Wody, Bogumił- ki, Rybnicy, Kanału Jagli ńskiego, Guckiej Strugi, Kulony, Wincenty, Gruzianki oraz w rejonach bagiennych obni Ŝeń terenu, w okolicach miejscowo ści: Pogubie Średnie, Pisz oraz Bor- ki. Lasy porastaj ą blisko 50% powierzchni arkusza, tworz ąc Puszcz ę Pisk ą w zachodniej i po- łudniowo-zachodniej cz ęś ci obszaru oraz zwarte kompleksy na północ i południe od jeziora Ro ś, a tak Ŝe w rejonie Kumielska. Ziele ń urz ądzona zwi ązana jest z miastem Pisz, gdzie obejmuje tereny ogródków działkowych. Walory przyrodniczo-krajobrazowe obszaru obj ętego arkuszem Pisz s ą znacz ące w skali regionalnej, krajowej i europejskiej. Ponad 65% powierzchni podlega ochronie w granicach parku krajobrazowego, obszarów chronionego krajobrazu oraz obszarów chronionych europejskim systemem Natura 2000. Północno-zachodni ą cz ęść zajmuje Mazurski Park Krajobrazowy – jest to jeden z najstarszych (utworzony w grudniu 1977 roku) i najwi ększych parków krajobrazowych w Pol- sce. Wyró Ŝnia si ę on nieprzeci ętnymi walorami przyrodniczymi, kulturowymi, historycznymi. Składa si ę na nie przede wszystkim pi ękno jeziornego krajobrazu polodowcowego z najwi ęk- szym w Polsce jeziorem Śniardwy oraz z drugim co do wielko ści kompleksem le śnym w Eu- ropie – Puszcz ą Pisk ą. Powierzchnia parku wynosi 53 655 ha (tym 29 000 ha powierzchni le śnej i 18 000 ha powierzchni wód), a otaczaj ącej go strefy ochronnej 18 608 ha. W granicach omawianego arkusza powierzchnia Parku stanowi jedynie 156 ha, a jego otuliny 50 ha. Obszary chronionego krajobrazu obejmuj ą wyró Ŝniaj ące si ę krajobrazowo tereny o ró Ŝ- nych typach ekosystemu. Zachodni ą, północn ą i wschodni ą cz ęść obszaru arkusza zajmuje Obszar Chronionego Krajobrazu Puszczy i Jezior Piskich, utworzony Rozporz ądzeniem Wo- jewody Suwalskiego w 1991 roku na powierzchni 43 629,8 ha. Celem jego ochrony jest zachowanie krajobrazu i przyrody ze wzgl ędu na jej ekologiczn ą rol ę, utrzymywanie ró Ŝnorod- no ści przyrody, zapewnienie społecze ństwu korzystnych warunków zdrowotnych oraz znaczenie naukowe i historyczne.

47 W północno-zachodnim rejonie znalazł si ę niewielki fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Otuliny Mazurskiego Parku Krajobrazowego – Wschód, który ustanowiono w 2003 roku na obszarze 9 250 ha. Celem jego powołania było zachowanie krajobrazów oraz walorów przyrodniczych Pojezierza Mazurskiego. W granicach mapy obszar ten zajmuje jedynie 50 ha i całkowicie pokrywa si ę z otulin ą Mazurskiego Parku Krajobrazowego. W zachodniej cz ęś ci znajduje si ę utworzony w 1971 roku, na powierzchni 716,29 ha, ornitologiczno-ichtiologiczny rezerwat „Pogubie Wielkie”. Obejmuje on jezioro o tej samej nazwie (695,36 ha) wraz z gruntami le śnymi (20,94 ha) zlokalizowanymi na wyspie Ostrów Wielki. Celem jego powstania była ochrona miejsc l ęgowych licznych gatunków ptactwa wodnego i błotnego (spo śród wyst ępuj ących tu ponad 60 gatunków), w szczególno ści łab ę- dzia niemego oraz naturalnych tarlisk wielu gatunków ryb. Rezerwat kontynuuje si ę na są- siednim arkuszu Ruciane-Nida (218). Najcenniejsze obiekty przyrody wyst ępuj ące w granicach arkusza Pisz podlegaj ą ochronie konserwatorskiej w formie: 10 pomników przyrody Ŝywej, pomnika przyrody nieo Ŝywio- nej (głaz narzutowy o obwodzie 850 cm) oraz parków podworskich. W śród drzew obj ętych ochron ą znajduj ą si ę: pojedyncze d ęby szypułkowe oraz aleja d ębowa, lipy drobnolistne, kasztanowiec biały, wierzba w ąskolistna i klon tatarski (tabela 8). Tabela 8 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowo ść na mapie ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Pisz Fn – „Pogubie Wielkie” Pogubie 1971 1 R piski (716, 29) Pisz P Łupki 1980 PŜ – wierzba w ąskolistna 2 piski Pisz P Rybitwy 1980 PŜ – lipa drobnolistna 3 piski m. Pisz P m. Pisz 1957 PŜ – d ąb szypułkowy 4 piski m. Pisz P m. Pisz 1998 PŜ – klon tatarski 5 piski m. Pisz P m. Pisz 1998 PŜ – d ąb szypułkowy 6 piski Pisz P Kocioł Du Ŝy 1980 Pn – G 7 piski Pisz P Kocioł Du Ŝy 1980 PŜ – lipa drobnolistna 8 piski Pisz PŜ – aleja drzew pomnikowych P Le śnictwo Brzeziny 2009 9 piski (12 szt. dębów) Pisz P Rakowo Piskie 1980 PŜ – kasztanowiec biały 10 piski Pisz P Rakowo Piskie 1980 PŜ – lipa drobnolistna 11 piski Pisz P Leśnictwo Ł ąki 2009 PŜ – d ąb szypułkowy 12 piski

48 Rubryka 2: R − rezerwat, P − pomnik przyrody; Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fn − faunistyczny; rodzaj pomnika przyrody: PŜ − Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej rodzaj obiektu: G –głaz narzutowy.

Podczas zwiadu terenowego, zlokalizowano 13 głazów narzutowych o średnicy wi ęk- szej ni Ŝ 1,5 m, które dotychczas nie zostały obj ęte ochron ą prawną. Krajowa sie ć ekologiczna ECONET (Liro, red., 1998) jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów w ęzłowych najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezen- tatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. S ą one wzajemnie ze sob ą powi ązane korytarzami ekologicznymi, zapewniaj ącymi ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie tego systemu. Zachodnia cz ęść arkusza Pisz wchodzi w skład mi ędzynarodowego obszaru w ęzło- wego Puszczy Piskiej, który cechuje si ę zachowaniem zbiorowisk naturalnych, półnatural- nych i rzadkich zbiorowisk synantropijnych (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Pisz na tle systemów ECONET (Liro,1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 14M – Puszcza Pi- ska, 22M – Puszcza Kurpiowska; 2 –korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 7m – Mazurski; 3 – jeziora.

49 Europejska Sie ć Ekologiczna NATURA 2000 jest sieci ą obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod wzgl ę- dem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. W skład sieci NATURA 2000 wchodz ą: obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) wyznaczone na podstawie Dyrektywy Rady 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków tzw. „Ptasiej” (Rozporz ądzenie M Ś z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków NATURA 2000) oraz specjalne obszary siedlisk (SOO) wyznaczone na podstawie Dyrektywy Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrody oraz dzikiej fauny i flory, tzw. „Sie- dliskowej”. Zgodnie z systemem Natura, na opisywanym terenie znajduj ą si ę dwa obszary specjalnej ochrony ptaków: „Puszcza Piska” i „Ostoja Poligon Orzysz” oraz jeden specjalny obszar ochrony siedlisk „Ostoja Piska”. Informacje na ich temat, przedstawione w tabeli 9, zaczerpni ęto ze strony internetowej http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000 .

50 Tabela 10 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Nazwa obszaru Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza obszaru Powierzchnia Typ Kod i symbol oznacze- Lp. Długo ść Szeroko ść obszaru obszaru obszaru nia Kod geograficzna geograficzna (ha) Województwo Powiat Gmina na mapie NUTS E N 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 21º46’00’’ 53º39’20’’ Puszcza Piska warmi ńsko- 1 D PLB280008 21º50’20’’ 53º39’40’ 172802,21 PL623 piski Pisz (P) mazurskie 21º48’00’’ 53º34’00’

Ostoja Poligon warmi ńsko- 2 D PLB280014 Orzysz 21º58’50’’ 53º40’00’’ 21207,98 PL623 piski Pisz mazurskie (P)

21º45’40’’ 53º35’00’’

51 51 Ostoja Piska warmi ńsko- 3 K PLH280048 21º50’00’’ 53º33’10’ 57826,61 PL623 piski Biała Piska (S) mazurskie 21º46’30’’ 53º31’30’

Rubryka 2: D – obszar specjalnej ochrony ptaków, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 – obszarem specjalnej ochrony ptaków lub specjalnym obszarem ochrony siedlisk, ale si ę z nim nie przecina, K – specjalny obszar ochrony siedlisk, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z obszarem specjalnym ochrony ptaków; Rubryka 4: nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk.

W obszarze „Puszcza Piska” (PLB280008) wyst ępuje co najmniej 37 gatunków ptaków wymienionych w Zał ączniku I Dyrektywy Ptasiej oraz 12 gatunków umieszczonych na li ście zagro Ŝonych w Polskiej Czerwonej Ksi ęgi. W okresie l ęgowym obszar zasiedla powyŜej 2% populacji krajowej bielika (PCK) i cietrzewia (PCK). Ponadto obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej nast ępuj ących gatunków ptaków: bocian czarny, orlik krzykliwy (PCK), puchacz (PCK), rybitwa rzeczna, włochatka (PCK). Obszar „Ostoja Poligon Orzysz” (PLB280014) jest jednym z 10 najwa Ŝniejszych w Pol- sce ostoi cietrzewia (PCK). Na tym obszarze stwierdzono wyst ępowanie co najmniej 11 ga- tunków ptaków wymienionych w Zał ączniku I Dyrektywy Ptasiej, z czego 7 wpisano na list ę zagro Ŝonych Polskiej Czerwonej Ksi ęgi. W granicach arkusza Pisz znajduje si ę niewielki południowy skrawek omawianej ostoi (ok. 3,5 ha), która w wi ększo ści kontynuuje si ę na arkuszu Orzysz (181). Obszar „Ostoja Piska” (PLH280048) obejmuje zachowane w naturalnym stanie zbioro- wiska ro ślinne, zwłaszcza gr ądu subkontynentalnego w Puszczy Piskiej oraz najcenniejsze jeziora, a tak Ŝe zlewnie i dorzecza takich rzek, jak np. Krutyni i cz ęś ciowo Pisy. „Ostoja Pi- ska” jest obszarem o wysokiej ró Ŝnorodno ści biologicznej (16 rodzajów siedlisk z Zał ącznika I i 16 gatunków z Zał ącznika II Dyrektywy Siedliskowej oraz inne gatunki prawnie chronione, rzadkie i zagro Ŝone w skali kraju i regionu). Obszar ten jest jednocze śnie fragmentem ostoi ptasiej o randze europejskiej –„Puszczy Piskiej” i w granicach arkusza Pisz poło Ŝony jest na terenie mazurskiego Parku Krajobrazowego i rezerwatu przyrody „Pogubie Wielkie”.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze obj ętym arkuszem Pisz ślady bytno ści człowieka datowane s ą od neolitu, poprzez epok ę br ązu i Ŝelaza, okres wpływów rzymskich, średniowiecze do czasów nowo Ŝyt- nych. Prace archeologiczne prowadzone w ramach Archeologicznego Zdj ęcia Polski (AZP) wykazały wyst ępowanie stanowisk, cz ęsto wielokulturowych, świadcz ące o ci ągło ści osad- nictwa na tym obszarze. Zlokalizowano wiele stanowisk archeologicznych: śladów osadnic- twa, punktów osadniczych, osad, cmentarzysk, jednakŜe z uwagi na brak rangi najwy Ŝszej warto ści poznawczej nie przedstawiono ich na mapie. W granicach omawianego arkusza zachowały si ę zabytki sakralne, architektoniczne, techniczne i komponowanej zieleni, obj ęte opiek ą konserwatorsk ą. Do najstarszych i najwa Ŝ- niejszych nale Ŝą zabytki Pisza – miasta, które otrzymało prawa miejskie w 1645 roku z r ąk Fryderyka Wilhelma, a którego pocz ątki zwi ązane s ą z osad ą powstał ą wokół krzy Ŝackiego

52 zamku Johannesburg. Pozostało ści po tym zamku, wzniesionym w XIV wieku nad brzegami rzeki Pisy, czytelne s ą nadal w alejach parku miejskiego przy ulicy Gizewiusza. Najstarszym zabytkiem trwałym miasta jest trzykondygnacyjna wie Ŝa ko ścioła pod we- zwaniem św. Jana Chrzciciela, wzniesiona w ostatnich latach XVII wieku i ocalała po poŜarze z 1694 roku w mało zmienionej formie. Sam ko ściół o konstrukcji ryglowej został odbudowany w 1843 roku. W jego wn ętrzu zachował si ę trójosiowy ołtarz główny z okresu pó źnego rene- sansu, ambona pochodz ąca z 1698 roku oraz XVII-wieczna chrzcielnica, a na zewn ątrz – przyko ścielny cmentarz. Innymi ciekawymi zabytkami sakralnymi s ą: cmentarz ewangelicki poło Ŝony przy ulicy Dworcowej oraz plebania ewangelicka przy placu Daszy ńskiego 13B. Pod ochron ą konserwatorsk ą pozostaje zabytkowy układ urbanistyczny cz ęś ci miasta z XVI–XVII wieku. Z dawnej zabudowy miejskiej zachował si ę przy ulicy Rybackiej 8 tzw. „Dom Królewski” – parterowy budynek z XVIII wieku z łamanym dachem, w którym według legendy nocował polski król August II Mocny. Do rejestru zabytków wpisano ponadto domy przy: ulicy Rybackiej (nr 2, 4, 29), ulicy Wyzwolenia (nr 1–4) oraz placu Daszy ńskiego (nr 1, 2, 6, 8, 9, 14), pochodz ące z XVIII- XX wieku. Przy placu Daszy ńskiego znajduje si ę równie Ŝ neogotycki ratusz, wzniesiony w 1900 roku za pieni ądze pochodz ące z kontrybucji po wygra- nej wojnie z Francj ą w 1871 roku. Mie ści si ę w nim mi ędzy innymi Muzeum Ziemi Piskiej. Na zapleczu ratusza znajduje si ę neogotycka baszta. Na placu Daszy ńskiego wystawiona zo- stała tzw. Kamienna Baba – obelisk z ró Ŝowawego granitu o wysoko ści 140 cm, z wyra źnie zarysowan ą twarz ą. Jest to prawdopodobnie pos ąg kultowy z czasów pruskich, odnaleziony w pobliskich Wejsunach w 1872 r. W Piszu znajduje si ę te Ŝ kilka zabytkowych obiektów technicznych: wodoci ągowa wie Ŝa ci śnie ń z 1907 roku, zespół zabudowy przemysłowej z XIX/XX wieku oraz 2 schrony bojowe (z okresu II wojny światowej, wchodz ące w skład obiektów niemieckiego punktu oporu „Piska Pozycja Ryglowa” (Johannisburg-Riegel). Schron typu Regelbau 502 przy ul. Nidzkiej poddano pracom konserwacyjno-renowacyjnych i przy- stosowano go do kompleksowego zwiedzania, natomiast schron Bauwerk 49 typu 107a przy ul. św. Wojciecha znajduje si ę w r ękach prywatnych i mo Ŝna go ogl ąda ć tylko z zewn ątrz. Do obiektów obj ętych ochron ą konserwatorsk ą nale Ŝą tak Ŝe: parki dworski z XIX– XX w. w Borkach oraz w Łupkach, cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej w Snop- kach, a tak Ŝe cmentarze ewangelickie w miejscowo ściach: Imionek, Pogubie Średnie i Ku- mielsk. W Kumielsku na list ę zabytków wpisano tak Ŝe dawny ko ściół ewangelicki z 1720 roku pw. Narodzenia Naj świ ętszej Marii Panny. Na omawianym terenie ustanowiono kilka miejsc pami ęci, upami ętniaj ących poległych w czasie działa ń wojennych: Ŝołnierzy (cmentarze wojenne Ŝołnierzy niemieckich z I i II

53 wojny światowej Rakowie Piskim, Liskach i Turowie oraz pomnik upami ętniaj ący pokolenia Polaków walcz ących w XX wieku o woln ą Polsk ę w Piszu) oraz ludno ści cywilnej (pomnik ku czci ofiar hitlerowskiego obozu w Snopkach). W Piszu upami ętniono pomnikiem równie Ŝ poet ę Konstantego Ildefonsa Gałczy ńskiego, którego twórczo ść ści śle zwi ązana była z Mazu- rami i powiatem Piskim oraz pisarza Melchiora Wa ńkowicza.

XIII. Podsumowanie

Arkusz Pisz obejmuje obszar poło Ŝony w cało ści w województwie warmi ńsko- mazurskim. Wi ększo ść obszaru zajmuj ą lasy – około 50%, w tym znaczna ich cz ęść nale Ŝy do Puszczy Piskiej. Gleby chronione, zaliczane do wysokich klas bonitacyjnych (I–IVa), wyst ę- puj ą w niewielkich kompleksach i zajmuj ą około 5% powierzchni arkusza. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego zajmuj ą ponad 15% powierzchni arkusza i wyst ępuj ą w w ąskich dnach dolin. W zachodniej i północnej cz ęś ci zlokalizowane s ą fragmenty dwóch du Ŝych jeziora Pojezierza Mazurskiego (Ro ś i Pogubie Wielkie). Dominuj ącą rol ę w gospodarce pełni tu rolnictwo, hodowla zwierz ąt, le śnictwo, prze- mysł rolno-spo Ŝywczy, wydobywczy oraz z racji znacznych walorów przyrodniczych –coraz znaczniejsz ą rol ę odgrywaj ą usługi turystyczne. Głównym o środkiem administracyjnym, go- spodarczym i usługowo-handlowym jest miasto Pisz. Udokumentowanych jest tu 14 złó Ŝ kopalin okruchowych. Działalno ść wydobywcza na wi ększ ą skal ę prowadzona jest od ponad 50 lat w obr ębie zło Ŝa piasków kwarcowych „Pisz”. Kopalina wykorzystana jest do produkcji cegły wapienno-piaskowej w zakładzie silikatowym zlokalizowanym w s ąsiedztwie zło Ŝa. Na mniejsz ą skal ę eksploatowane s ą piaski oraz piaski i Ŝwiry (4 zło Ŝa), które wykorzystywane s ą na lokalne potrzeby w budownictwie i drogownic- twie. W dwóch zło Ŝach eksploatacja jest zako ńczona. Pozostałe zło Ŝa do tej pory nie zostały zagospodarowane górniczo. Perspektywy poszerzenia bazy surowcowej dotycz ą głównie piasków, piasków ze Ŝwi- rem oraz w mniejszym stopniu torfów i kredy jeziornej (gytii). Wykorzystanie bogactw mineralnych powinno uwzgl ędnia ć ograniczenia zwi ązane z ochron ą walorów przyrodniczych tego obszaru. Na obszarze arkusza wyst ępuje GZWP nr 216 Sandr Kurpie, posiadaj ący szczegółow ą dokumentacj ę hydrogeologiczn ą, okre ślaj ącą jego strefy ochronne. Głównym eksploatacyj- nym poziomem wodono śnym jest poziom czwartorz ędowy, a studnie o najwi ększych wydajno ściach znajduj ą si ę w Piszu (6000 m 3/24 h) i dla potrzeb wodoci ągów – w kilku wsiach.

54 Walory przyrodniczo-krajobrazowe omawianego terenu s ą wyj ątkowe nie tylko w skali regionalnej i krajowej, ale równie Ŝ europejskiej. Ponad 65% powierzchni arkusza podlega ochronie w granicach parku krajobrazowego, obszarów chronionego krajobrazu oraz obsza- rów chronionych europejskim systemem Natura 2000 – Puszcza Piska, Ostoja Piska i Ostoja Poligon Orzysz. W ocenie warunków budowlanych dominuj ą warunki korzystne, które wyznaczono w obr ębie wyst ępowania glin zwałowych na wysoczy źnie morenowej i otaczaj ących j ą pia- sków wodnolodowcowych. Niewielki udział warunków utrudniaj ących budownictwo, zwi ą- zany jest z obszarami wyst ępowania holoce ńskich osadów rzecznych (w dolinie Pisy), organicznych – w obni Ŝeniach wypełnionych torfami (w cz ęś ci centralnej), oraz w rejonach płyt- kiego wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych. W granicach arkusza Pisz wyznaczono obszary predysponowane do lokalizowania jedynie składowisk odpadów oboj ętnych. Brak jest obszarów, na których mo Ŝliwe jest składo- wanie odpadów komunalnych. Rejony wskazane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono w miejscach, gdzie w strefie przypowierzchniowej wyst ępuj ą gliny zwałowe zlodowace ń warty i wisły, lokalnie tworz ące kompleksy słabo przepuszczalne z glinami starszych zlodowace ń o mi ąŜ szo ści dochodz ącej maksymalnie do około 22 m w rejonie Lisek. Wyznaczone rejony POLS poło Ŝone s ą w wi ększo ści w strefach o bardzo niskim i niskim stopniu zagro Ŝenia głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Na planszy B zlokalizowano siedem wyrobisk, w tym trzy w granicach udokumentowanych złó Ŝ, które stanowi ć mog ą nisze umo Ŝliwiaj ące składowanie odpadów, pod warunkiem stworzenia sztucznych przesłon izolacyjnych. Lokalizacja składowisk odpadów na wskazanych obszarach powinna by ć poprzedzona szczegółowymi badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwol ą na dokładne rozpoznanie parametrów okre ślaj ących wła ściwo ści izolacyjne glin zwałowych oraz ich mi ąŜ szo ść i rozprzestrzenienie. Ciekawe zabytki oraz malownicze krajobrazy sprzyjają rozwojowi działalno ści tury- styczno-wypoczynkowej, jako alternatywnego źródła dochodów mieszka ńców regionu. Dla- tego turystyk ę uwa Ŝa si ę za jeden z głównych, obok rolnictwa, kierunków zagospodarowania przestrzennego tego obszaru.

55 XIV. Literatura

ANTOSIEWICZ A., LIWSKA H, 1991 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Szymki”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 — The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1–2): 13–35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 — Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391–400. CZARNECKA H., 2005 – Atlas podziału hydrograficznego Polski. IMGW Warszawa. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774–781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w woje- wództwie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warsza- wa. http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000 . HULBOJ A., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski, skala 1:50 000, arkusz Pisz (219), z obja śnieniami. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, skala 1:500 000. AGH, Kra- ków.

56 KOCISZEWSKA-MUSIAŁ, KOSSAKOWSKA-SUCHOWA, MUSIAŁ, WYRICKI, 1965 – Surowce mineralne powiatu Pisz i mo Ŝliwo ść ich wykorzystania (w oparciu o zain- wentaryzowane punkty eksploatacji). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.

KOKOCI ŃSKI M., 2001 – Dokumentacja geologiczna-uproszczona w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku i piasku ze Ŝwirem)- „Rakowo Piskie” (działka Nr 12/3 – Pole A/). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski., PWN, Warszawa. KOZŁOWSKA M., KOZŁOWSKI I., 1991 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz Pisz. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KOZŁOWSKA M., KOZŁOWSKI I., 1993 – Obja śnienia do Szczegółowej mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz Pisz. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KROGULEC E., WIERCHOWIEC J., 2007 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Pisz. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2004 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Rakowo

Piskie 1” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

LIPI ŃSKI L., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Szymki II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3–4 p. 363– 383. LIRO A. (red.), 1998 − Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1–3): 153–166, 2005. LIWSKA H., 1989 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie Piszu. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

LIWSKA H., 1993 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Win- centa-Kumielsk”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

57 MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Contamina- tion and Toxicology 39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski, w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal ac- cumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Watershed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1-4 p 201 – 230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411–428. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1997 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą ora kształtowaniem środowiska. IMiUZ. Fa- lenty. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000. Cz ęść II. Pa ństwo- wy Instytut Geologiczny, Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Tom I. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PAPROCKA I., 1985 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych w celu zlokalizowania złó Ŝ su- rowców ilastych i kruszywa naturalnego na terenach gmin: Stare Juchy, Olecko, Wieliczki, Ełk, Pisz, Biała Piska, Mikołajki, Miłki i złó Ŝ surowców ilastych w obr ę- bie gmin: Świ ętajno i Gi Ŝycko, woj. suwalskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. PAPROCKA I., BUJALSKA M., 1982 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków kwarco-

wych do produkcji cegły wapienno-piaskowej w kat. B i C 1 „Pisz”, województwo suwalskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649–1656. RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp. 370.

58 RAPORT o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2009 roku, 2010. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Olsztyn. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z 23 lipca 2008 r. w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych. Dziennik Ustaw nr 143 poz. 896 z dnia 6 sierpnia 2008 r. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101–113. RENDAK M., JAWORSKA I., HAKENBERG H., KU ŚMIERZ A., 1998 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorz ędowych Sandr Kurpie – GZWP 216 (woj. Suwalskie, olszty ńskie, łom Ŝyńskie, ostroł ęckie). Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67–86. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ą- dzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SADOWSKI W., 1980 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Stare Guty” dla potrzeb budownictwa wiejskiego, miejscowo ść Stare Guty, gmina Pisz, wojewódz- two suwalskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

59 SADOWSKI W., 1983 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Stare Guty II” dla potrzeb budownictwa komunalnego w miejscowo ści Stare Guty, województwo suwalskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1993 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat.C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Stare Guty-Rakowo” dla potrzeb budownictwa i drogownictwa gmin- nego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1998 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat.C 1+B zło Ŝa pia- sków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Pisz”. Centr. Arch. Ge- ol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 2009 – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej w kat.C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kocioł Du Ŝy IV”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. SALACHNA P., 1977 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kocioł” dla potrzeb budownictwa, miejscowo ść Kocioł, gmina Pisz, województwo suwalskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173–194.

SYLWESTRZAK U., 1969 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej w miejscowo ści Je Ŝe. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M., 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321– 326.

TATARATA M., 1998 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Szymki I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

60 TATARATA M., 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku „Turowo II” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TATARATA M., HARAT J.,1997 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Turowo” dla potrzeb drogownictwa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TOŁKANOWICZ E., śUKOWSKI K., 2001 – Mapa w ęglanowych osadów jeziornych w województwie warmi ńsko-mazurskim w skali 1:200 000. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. USTAWA o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment inter- faces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519– 527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945–950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Reser- voirs: Research & Management 9 (1): 75–87. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. www.sercemazur.pl