Pridlao 2-15

pridlao 2015 div. sider_ PRIDLAO ny 18.02.15 12.33 Side 1

32. ÅRGANG NR. 2 – 2015 KR. 110,-

Pridlao tek vare på fortidi for framtidi! pridlao 2015 div. sider_ PRIDLAO ny 18.02.15 12.33 Side 2

Framsidebilete Feil i tabell Bryllaup i Luster med Dette skal vera Johan Espesete, det var Tabellen side 74 under «Gardar og gards- musikantar frå Vik to som heitte det, Johan Andersson eige i Feios» har fått nokre feil under tryk- Brudeparet på Døsen i 1905 var oldeforel- (1866–1945) og Johan Ivarson (1880– king. Ny og oppretta tabell står i dette num- dra til Carl Andre Riiber. Kamma, dotter til 1919). Truleg er det Johan I., og kanskje meret . Elisabeth Claudine og Harald, er bestemor er biletet teke på Vikøyri. Desse Espeset- hans. karane var svært hesteinteresserte, og Kvissbok Soknepresten i Luster på den tid var An- me skriv i dette bladet om den kjende Ei kvissbok med spørsmål berre frå Vik ders Halvorsen, og yngste son hans, Frøy- travkusken Jon Espeseth. Johan I. reiste kommune er i sal. Der er over 200 spørsmål, stein, var lærar i Vik. Ein annan bror, Finn til USA i 1896, men kom att, vart gift mange av lokalhistorisk karakter. Heftet er Halvorsen, skreiv fleire bøker, men som litt med Ragnhild Engeland (1877–1950) illustrert med foto tekne av Arild Thingvoll. for tyskarvenleg vann han ikkje fram. Det er og tok over bruk 3 i 1909. Absolutt noko å kosa seg med i jula og elles. visst ein av grunnane, vart det sagt. Her i Luster var det bylgjer då særleg to Pridlao i fargar av bøkene hans, i «Lysthuset» og «Høst- Då er det klart for ein ny epoke i Pridlao si manden», omhandla folk og forhold i bygda. historie, heretter kjem bladet i fargar. Nyare Fikserte namn, men likevel, dei kjende seg foto vil ikkje lenger bli attgjevne i svart/kvitt. att. Mange lite sympatiske, men sett med ein nysgjerrig gutunge sine auge. Der blir bl.a. Berre eitt nr for året dette bryllaupet omtala. Frå 2016 vert det berre eitt nummer av Prid- Bjørg Hovland lao pr år. Det vil koma til jul, og med fleire sider enn før. Me legg opp til at bladet vert Ættebok for Fresvik på ca 150 sider. Skal Pridlao halda fram og I månadskiftet november/desember kjem få nok stoff framover, er dette naudsynt. Det «Ættebok for Fresvik». Boka er laga av Fres- har og med arbeidsmengdi å gjera, og at jule- vik Sogelag og bygd opp på same måte som nummeret er meir populært enn påskenum- bygdeboka for Leikanger som kom i 1957. meret. Me tek svært gjerne imot skrivne Boka er på vel 300 sider og inneheld også stykke og foto til neste nr. Prisen for 2016 ein del bilete. Ho kostar 400 kroner og kan vert då 150 kr. kjøpast hjå Breilid B. Eftf. bokhandel i Vik, Coop Marked Fresvik eller hos Fresvik So- Rettingar gelag, telefon 909 99 134 eller epost bjarne. Bilete side 12 Har du arkivmateriale? [email protected]. Det blir lagt ut lister Biletet syner elevar både frå 9. klasse og 10. Vik Lokalhistoriske Arkiv tek imot og opp- for førehandstinging lokalt. klasse. Det står Karl Dale i staden for Knut fordrar folk til å levera inn privat- Dale, og Kristin Bueie er ikkje på biletet, arkiv, lagsarkiv og foto. Då vert det teke vare men Oddbjørg Geithus. på for ettertidi og kan koma til nytte. Ein kan og klausulera det ein leverer inn, dvs at fami- Bilete side 51 lien må kontaktast ved innsyn. Dette kan Nr 2 framme er Ragnhild Godager og til vera møtebøker, skøyter, avtalar, korrespon- høgre Kirsten Skeie. Nr 3 bak er Ingeborg danse, amerikabrev, foto og anna. Kanskje Seim og dama med briller er Eva Lølandsmo. du har berre eitt dokument som kan vera av Mellom Ingeborg og Astrid står John T. Te- interesse for arkivet, lever inn likevel. nold. Mannen me trudde var ein apotekar er Johannes Hove. Det var husmorlaget som Fotoutstilling spelte mot heradstyret, og biletet er truleg frå Grendefotoi som vart tekne våren og hausten 1952. 2015 blir utstilte før jul, viss ferdigstilling i resepsjonen på Blix hotell, elles i Vikjahalli. Foto side 52 Ynskjer du kopiar, ta kontakt med Helge Gunnhild Dingen var dotter til Eilert Dingen Grønningsæter. Merk elles nettsida til Helge og fyrste kona hans Brita A. Vollevik (1891– Grønningsæter, www.helgevikisogn.no, der 1919). I teksten sto det at ho var frå andre er det mange historiske foto frå Vik. Du kan ekteskapet. og bestilla kopiar.

Utgjevar: Vik Historielag Abonnement Accountor - Økonomi Sogn AS Telefon: 57 69 88 40 Telefon: 57 69 58 96 / Telefax: 57 69 57 85 Telefax: 57 69 82 01 E-post: [email protected] E-post: [email protected]

Redaktør: Arne Inge Sæbø Graﬁsk produksjon: Eko-Trykk AS, Førde

2 PRIDALO NR. 2/2015 pridlao 2015 div. sider_ PRIDLAO ny 18.02.15 12.33 Side 2

Julekorti våre

Jula er kanskje den største høgtidi vår, tivi kan i det og ei tid som svært mange set stor pris heile vera svært på. Julekorti har spela ein stor rolle, har mykje. Ei tid var lang tradisjon og høyrer også i dag med det populært som eit fast ritual for mange. Ein får med gulldekor. kort frå familie og vener, ja, ofte er det Under krigen einaste kontakten med dei som bur eit vart det laga nis- stykke unna oss. Ofte vert korti liggjan- sekort med mo- de i ei korg på bordet, til hyggeleg les- tiv som viste til nad både for familien og gjester. Det var motstandskamp ei stor ære å få mange julekort. og misnøye med Det fyrste julekortet ein veit om vart okkupantane. teikna i England i 1843, og teksten var I 1904 vart «A Merry Christmas and a Happy New julemerket opp- Year to you». Det fyrste norske jule-kor- funne i Dan- tet ein kjenner til er frå 1870, men dei mark av post- fyrste åri vart korti trykte i Danmark og meister Einar Tyskland. I 1883 vart det utgjeve to kort Holbøll. Dette som var trykte i Noreg. På det eine var var spesielle fri- motivet ein nisse som kasta snøball. Det merke som vart andre kortet var ein kopi av Tidemann selde for å støtta sitt måleri «Norsk juleskikk». På veldedige føre- 1890-talet vart julekorti skikkeleg popu- mål, og skikken lære. Men julekorti var dyre, særleg dei var i mange år med fargetrykk var svært dyre. Difor var og populær i Noreg. Julekort som er ein reproduksjon av Adolph det berre dei rikaste som hadde råd til å Portoen har endra seg sjølvsagt. I Tidemanns måleri «Norsk juleskikk» frå senda julekort. 1912 kosta det 3 øre å senda eit kort. På 1846 har vore svært populært. Motivi på julekorti var ofte kopi av 1920-talet var portoen komen opp i 15 måleri av kjende kunstnarar. Axel Ender, øre. På 1930-talet 5 og 7 øre, og 1940- liemedlemene er og populært. Elles får Wilhelm Peters og Thorolf Holmboe var talet 7, 10 og 15 øre. Slik har det gått husstandane tilsendt julekort frå Munn- nokre, seinare Nils Bergslien, Trygve M. gradvis oppover, i 1995 var prisen kr og Fotmalende Kunstneres Forlag og Davidsen og svenske Jenny Nystrøm. 3.50. Lenge var det slik at julekort med liknande, og mange nyttar seg nok av Dei tre siste laga kort med nissar. Av nye kort tekst var billegare enn dei med lang desse når dei framleis sender kort. nissekort er motivi til Kjell Midthun tekst. Kort i open konvolutt vart og Nokre samlar på gamle og spesielle mest kjende. Motivi er nissar, dompapar, rekna som vanlege kort og ikkje som julekort, og nokre kan ein få god pris for. julegriser, klokker, kyrkjer og andre reli- brev. Eit sjeldent julekort må ein betala fleire giøse motiv. Jesu fødsel og Betlehems- Dei tradisjonelle julekorti har fått hundre kroner for å sikra seg. stjerna er mykje nytta. Gardsmotiv, vin- konkurranse av elektroniske julekort og La oss håpa tradisjonen med julekort terlandskap, fuglar og dyr, born i leik og helsingar sendt på e-post. Såkalla jule- held seg. Julepost er ein viktig del av juleblomstrar. Mange julekort var svært brev med oppsummering av kva som julegleda, og det er kjekt å bli hugsa av humoristiske, ofte knytta til aktivitetar har hendt i året er vorte vanleg. Eigen- slekt og vener. som var vanleg i jula, som festing. Mo- produserte julekort med bilete av fami- A.I. Sæbø.

Utgjevar: Vik Historielag Abonnement Accountor - Økonomi Sogn AS Telefon: 57 69 88 40 Telefon: 57 69 58 96 / Telefax: 57 69 57 85 Telefax: 57 69 82 01 E-post: [email protected] Nissekort har vore svært vanleg, og gjerne At dette er eit gamalt kort, skjønar me av Vinterlandskap, fjell, skog, snø og skiglede E-post: [email protected] med humor. Her er nissen i samtale med skøytene guten har fått. Portoen på dette og glade ungdomar. Kortet inneheld dei van- grisen, den siste såg nok ikkje fram til jul. kortet er 10 øre, men det er uråd å lesa års- lege helsingane, men til slutt står det Ljos- Redaktør: Arne Inge Sæbø Graﬁsk produksjon: Eko-Trykk AS, Førde Gardsmotiv har og vore mykje nytta. talet. liv-lukka.

PRIDLAO NR. 2/2015 3 pridlao 2015 div. sider_ PRIDLAO ny 18.02.15 12.33 Side 3

VIK

Tuxen i Bø ARNAFJORDEN

VANGSNES

FEIOS

FRESVIK

Sjur Person Bø (1855–1936) og andre kona Marta Jakobsdtr. Dale (1862–1928) med born frå begge ekteskapi til Sjur. Sjur var fyrst gift med Fredrikka Tuxen Sæbø (1851–1887). Borni frå fyrste ekteskapet er Gjertrud f. 1886 som er nr 2 frå venstre og Ola f. 1883 i midten bak. Dei andre er frå venstre Marta 1897, Per 1901, Jakob 1903 og Fredrik 1907. Foto: Fylkesarkivet SFFf-99050.0013.

Mange hugsar Ola Tuxen Sjurson Bø, Tuxen i Bø, som vart nesten 102 år og døydde i 1985. Han var ofte å sjå på 18 pkt Øyri trass i sin høge alder. Han hadde ei Euphemia stålhelse nesten heilt til det siste og hadde heile livet vore ein arbeidsmaur. Tux- UCAS Bold en i Bø tok over garden i 1923 og dreiv han til 1948, då sonen Per tok over. 8/11 pkt

Slekt 2 pkt strek på ramme - prikkar Faren Sjur var gift to gonger, fyrst 5 pkt strek under med Fredrikka Tuxen Sæbø. Men dei fekk berre seks år saman, Fredrikka døydde alt i 1887, berre 36 år gamal. Dei hadde då fått fire born: Per 1881, Ola 1883, Gjertrud 1885 og Gjertrud 1886. Per, den eldste, døydde etter 3 år og den eldste Gjertrud same året. Att var Ola og systeri Gjertrud som seinare vart gift med Kristen O. Tryti (1879–1959). Dei fekk borni Fredrikka 1908 og Olav 1911 Bryllaupet til Ola Tuxen Bø (1883–1985) og Anna Jensdotter Eri (1887–1953) frå Lærdal. (Øynen). Framme til venstre sit syster til brudi, og til høgre syster til brudgommen, Gjertrud. Tre av dei 9 år etter at fyrste kona hadde døydd, bak er frå Lærdal, nr 2 frå venstre er Marta S. Bø, halvsyster til brudgommen. gifte faren Sjur seg oppatt i 1896 med ei Foto: Fylkesarkivet SFFf-97084.0013.

4PRIDLAO NR. 1/2015 PRIDLAO NR. 2/20153 Slåttonn i Bø ca. 1934. Me ser Jens Bø, Petra Vindedal, Per og Arne Bø, Anna J. Bø, Ola og Sigurd Bø. Karane med ljåar, jentene med river. Foto: Fylkesarkivet SFFf-95023.0015.

På sine eldre dagar var Tuxen redd for å bli «tudnige» som han sa. Han hadde sin eigen metode for å unngå det. Kvar dag tok han ein dram som inneheldt 60% brennevin blanda med sukker og vatn. Det meinte han tynna blodet. Men han passa på at det måtte gå minst 24 timar mellom kvar dram. Han pla kjøpa fire jente frå Arnafjorden, Marta Jakobdtr. heim til Bø på slede om vinteren. Torv- flasker om gongen, og litt krise var det Dale (1862–1928). I det nye ekteskapet hyttene var ved stølsvegen der han kjem når det var streik på polet. fekk Sjur fire born: Marta 1897 som vart ut av skogen ved Krekane. Hyttene var Ein anna middel mot å bli tudnige gift med Johan E. Midlang, Per 1901 framleis synlege etter krigen. var at han gjekk mykje med solbriller. som døydde alt i 1934, Jakob 1903 som Tuxen var flink med dyr og var my- Han hadde berre syn på eitt auga etter å fekk seg gard i Telemark og Fredrik kje nytta som «fødselshjelp» både til kyr ha hatt stær. 1907 som vart lærar. og sauer. Dette hjelpte han til med til Elles var han ein ertekrok, og mange Ola hadde altså fire halvsysken, og han var over 90 år. Ein gong parterte han ungar kunne nok tykkja han var skum- det var nok ikkje så enkelt å få ei stemor ein kalv inne i ei ku utan å skada kui og mel. Han var fæl til å erta ungane til i huset. Ola omtalte ho alltid som «kjer- ho vart berga. broren Fredrik, og dei var redde for kva ringi hass far». På den måten sa han my- Ivrig jeger var han og, særleg rype- han kunne finna på. Han likte heller ikkje utan å seia så mykje. jakt. Siste åri han jakta, tok han bussen kje å bli erta sjølv. Eirik Tistel fortel at Ola gifte seg i 1915 med ei jente frå opp på Vikafjellet åleine. Han ville ikkje Tuxen pla gå tur rundt Bøadalen om Lærdal, Anna Jensdtr. Eri (1887–1953). ha andre med for han visste om gode sundagane. Ungane på Tistel var redd Tuxen gjekk på Rikheim jordbruksskule plassar å jakta. Borni likte ikkje dette at han fordi han erta dei. Dei sprang og i Lærdal 1902–03, og det kan ha vore då han for åleine, og Arne spurde om å få gøymde seg når dei såg han kom. Men at han trefte Anna. Dei fekk fire born: låna geværet og hadde det med seg til ein sundag kom han fort på, og dei la på Sigurd 1916, Jens 1918, Per 1921 og Sogndal. Då hadde han ikkje geværet paling over marki og over eit gjerde. Jo- Arne Fridtjof 1926. Sigurd var eldst og sitt lenger, og familien slapp å bekymra han Tistel reiv sund buksa si i strengen skulle overta garden, men han vart front- seg over gamlingen som for på jakt ålei- og var nok redd for kjeft når han kom kjempar og fekk straff etter krigen. Jens ne. heim. døydde ung, i 1937, og då vart det nestemann Per som tok over garden. Arne vart meieristyrar, både i Vik og Sogndal.

Arbeidsmaur Tuxen var ein svær arbeidskar. Dei hadde skogteigar på båe sider av Bø- eggi, dit var det langt. Tuxen reiste hei- mefrå grytidleg, det var mørkt når han reiste og det var mørkt når han kom att. Han hogg så mykje og drog det ned slik at han hadde eit lass med heimatt. Sein- are på sine eldre dagar måtte han hogga ved nærare garden, men det dreiv han med til han var langt opp i 90-åri. Den tid dei stølte i Skjelingen, gjekk han opp der om helgane. Hadde med ved og frakta smør og gamalost heimatt. Lenge dreiv dei slik på garden, at dei hogg ved eitt år i Dalbotnen og neste år tok dei ut torv. I torvmyrar i Dalbotnen vart det skore torv om sommaren. Torv- Ola med Storapurka. Ho drog vombi, og ein rekna med minst 20 smågriser, men ho fekk berre ene vart lagde inn i torvhytter og køyrt tre. Foto: Fylkesarkivet SFFf-95023.0006.

PRIDLAO NR. 2/2015 5 Intervju etter gutane når dei dreiv gjøn med folk Marta (1871–1958) og Per f. 1875 I 1985 var Helsing frå kyrkja oppe på vegane, og så velta stolen og presten reiste i lag til USA i 1893. Per og kom hjå Tuxen og intervjua han. Her er noko låg på golvet. Me sette i å le. «Stille, stil- att til Vik, og han og døydde tidleg. Han av det som stod i bladet. le,» ropte han til oss. «Ja, du får noko av døydde i 1898, berre 23 år gamal. I kyr- Tuxen i Bø tek alltid vel imot når ein kvart her prest», humrar Ola. kjeboki er han oppført som «Ugift, for- stikk innom. Denne mailaurdagen var eg «Tenkte du aldri på Amerika?» «Jau, pakter». Marta vart gift med Hans H. tungt væpna då eg sette kursen opp Bøa- visst gjorde eg det. Det var berre tre da- Haugen (1873–1949) frå Vågå, dei fekk dalen. To fotoapparat og fire småjenter gar att til eg skulle reisa, eg skulle reise sju born. I 1897 reiste dei to siste syske- frå Galilea som hadde hug til å sjå «den over med onkel Botolv, då det ordna seg ni til USA, det var Ingebjørg f. 1868 og gamle mannen.» Desse var og vel ut- med garden, og så slapp eg. Botolv f. 1878. Ingebjørg vart gift med styrt, med sjokolade og tyggegummi så «Hadde du lyst på Amerika?» «Lyst, Ole Jonson Espesete, dei budde nær Al- dei skulle halda fred når eg snakka med nei, det skal vera visst. Eg berre såg at bert Lea i Minnesota. Men også Inge- jubilanten. Men jammen var han Ola dei kom attende derifrå, den eine etter bjørg døydde tidleg, alt i 1904. Det same mann om å hamla opp med søtsakene den andre og døydde av tæring. Nei, det gjorde Botolv, han døydde av tuberku- der han leitte i hjørneskapet til han fann hadde eg ikkje lyst til. Besten og besta lose i 1913. Han var farmarbeidar i Su- ei kjekspakke og baud borna: «Dette er hadde tolv born. Dei fleste drog. Eg hug- perior, Wisconsin. det borna her ikring kalla «Tuksa-kjeks», sar då sume av dei dei drog, tante Mar- smiler han imot oss, og borna takkar ta, gift med ein Haugen, og Ingebjørg og Mange døydde tidleg opp i handa på den gamle og neier. Og nokre Tryti-karar drog i same følgjet Tuxen i Bø vart svært gamal, men «tyggisen» lyt vika plassen for «Tuksen- med same båten.» som me har lese døydde mange i slekti kjeks». – «Men ikkje for mykje skry- «Og om du ser framover?» Det er hans før han tidleg. Tuberkulosen tok ting!» legg han til for å svara på spørs- sagt at ein på dette spørsmålet til Ola mange. Han var ein god representant for målet om jubileumspraten. fekk svaret: «Ja, no er det vel berre å gardbrukarane i bondebygdi Vik, ei «Kva hugsar du frå mor di?» setja seg ned å venta til eg vert 107, og bygd der det no vert færre og færre bøn- «Å, det er ikkje mykje. Eg meiner eg så får eg begynna på skulen på nytt». der, og dei Tuxen representerer er vel hugsar då dei for med ho til Bergen, til «Ja, ein lyt prøva å gjera so godt ein borte alle saman. sjukehuset. Det er nett som eg tykkjer eg kan, ikkje gjera Gud imot.» A.I. Sæbø fylgde ned til Raudagrindi då dei reiste. Men det er alt. Dei trudde ho skulle ha Besteforeldri kom frå Aurland Slekt småe, men så vart ho så sjuk. Då ho vart Tuxen nemner her i intervjuet at be- Sjur Person Bø (1855–1936) og 1881 operert, ropte ho på far min. Og etter det steforeldri i Bø hadde 12 born. Bestefor- Fredrikka Tuchsen Sæbø (1851–1887) dei seier sprengde han døra inn til eldri kom frå Aurland og kjøpte garden i fekk borni henne. Eg veit ikkje om det er sant, men 1855. Det var Gjertrud O. Dyrdal Per 1881–1884 dei sa so. Men ho døydde under den (1835–1928) og Per Sjurson Tokvam Ola 1883–1985 Gift Anna J. Eri (1887– operasjonen. Det var kreft i magen. (1822–1915). Fem av dei tolv borni 1953) frå Lærdal, tok over garden «Nokre minne frå konfirmasjons- døydde heilt små, og Ola f. 1862, Inge- Gjertrud 1885–85 tida?» borg 1868, Marta 1871, Per 1875 og Gjertrud 1886–1946 Gift 1908 med «Eg var med bestemor i konfirma- Botolv 1878 reiste alle til USA. Onkelen Kristen O. Tryti (1879–1959). To born: sjon ein gong, det var før eg sjølv vart Botolv som Ola snakkar om, reiste i Fredrikka 1908, Olav 1911. konfirmert. Og so var det ein som ikkje 1897, då var Ola 14 år gamal. Att i Vik Sjur attgift i 1896 med Marta Jakob- kunne svara presten. Då svara ho beste- var berre faren Sjur og Anna som vart dtr. Dale (1862–1928). Dei hadde borni: mor presten borte i ein stol. gift med Jo i Dalen. Jo i Dalen vart til Marta 1897–1984 Gift Johan Ellendson Av dei 59 gutane og jentene Ola stod god hjelp for Ola etter at han tok over Midlang (1894–1970) i lag med på kyrkjegolvet aprilsøndagen garden. Per 1901–1934 1898 til overhøyring og konfirmasjon av To av dei som emigrerte til USA Jakob 1903–1994 Gift med Tora Ajer sokneprest Walnum, veit han ingen i dag kom att, og døydde i Vik i ung alder. Dei (1907–1985), overtok farsgarden hen- som lever att. «Ho Tarald-Guro nede på ligg gravlagde på kyrkjegarden på Hop- nar, Suvdal, Lunde i Telemark Vetleøyri var vel den som stritta lengst.» perstad, og begge har fått rikt dekorerte Fredrik 1907–1983 Gift med Anna K. Det må vera Guro Tenold Seim han ten- graver. Ola reiste i 1883, og i USA byrja Stavedal (1912–2005), lærar kjer på, og ho døydde sommaren -78, han å studera teologi og ville bli prest. Ola Tuxen Bø (1883–1985) og 1915 nesten 95 år gamal. Men så vart han sjuk, fekk lungetæring, Anna Jensdtr. Eri (1887–1953) fekk «Nei, ja no skal du få ein historie av og reiste heimatt. I 1887 døydde Ola, borni: meg. Det var presten Walnum, trur eg, berre 25 år gamal. På gravi hans står det: Sigurd 1917–1995 Gift med Tove Glosli han dreiv på og preikte om at vi ikkje Her hviler (1923–1993), busett Asker skulle stela pærer frå hagane og ikkje gå Student Theolog Jens 1918–1937 etter vegen og driva og ikkje skøya med Ole Pedersen Bøe Per 1921–1998 Gift 1952 m/Borghild jentene og so vidare. Og so skulle han Født 13 Marts 1862 Andersdtr. Lie (1928–) frå Aurland, tok visa oss kva me ikkje skulle gjera. Han Død 14 Decbr 1887 over garden sat i ein gjordastol, og so tok han det Naar Kristus vort liv aabenbares, Arne Fridthiof 1926–2013 Gift Marta eine ermet på tvers og drog opp over ho- Da skulle og vi aabenbares Sigurddtr. Sildnes (1929–) frå Eid, vudet, liksom for å gøyma seg, for å ape med ham i herlighed. Nordmøre. Meieristyrar.

6 PRIDLAO NR. 2/2015 Vik fengsel 150 år

Fengselet i Vik vart påbyrja våren 1863 sin. Men svært mange kvinner fekk stadig krangel mellom lensmennene og og stod ferdig 1. oktober 1864, men vart fengselsstraff pga leiermål som det heit- amtmannen om betalingi. Lensmennene offisielt opna 15. mai 1865. Eg kan nem- te, dvs fekk barn utafor ekteskap. Me ser var ikkje pliktige til dette, nemleg. Rekn- na at det på 1860-talet vart bygt ca 50 då at dei ofte hadde barnet med seg. El- ingar vart sende til amtmannen som re- fengsel i Noreg, til ca 3.2 mill. Den fyr- ler det vart sett bort under fengslingi, viderte dei strengt, i samsvar med rund- ste fangen kom til Vik fire dagar etter noko Fattigkommisjonen kringom i skriv og reglar. Slik byråkratar har for opningi, den 19. mai. Det var ein vare- bygdene betalte for. Gustav Skagen, tid- vane. Kanskje er det slik enno. Det var tektsfange mistenkt for ikkje noko rin- legare vaktmeister, fortalde i eit intervju nøye sagt kva ein fange kunne få både gare enn drap, men så mange vart det om ei dame som var årvisst inne til son- av mat og klede osv. Ein lensmann i ikkje av det slaget seinare. Helst var det ing. Ho hadde sju uekte born, og ho kom Ytre Sogn fekk i 1849 skarp merknad for korte dommar og langt truskuldigare att kvart år for då hadde ho fått eit nytt å ha kjøpt ei ullskjorta for 108 skilling ting dei sat inne for. Dei to neste fanga- uekte barn. Men han ville ikkje seia kvar til ein arrestant. Amtet meinte at det ret- ne var tjuvar, og den eine sona tre dagar ho var frå. te var ei grov strieskjorta til 72 skilling på vatn og brød. Det fjerde fangen var Det fyrste året frå 19. mai 1865 og ut og nekta å refundera meir. Lensmannen inne for ordensforstyrring. Litt seinare året, var 38 fangar innom den nye an- svarde då at arrestanten var «aldeles nø- kom ein kar som hadde gjort fire for- stalten i Vik, av desse 6 kvinner. 1866 gen» og det var ikkje tid til å få tak i skjellige kvinner med barn, og for det 47,8 kvinner, 1869: 72 menn og 8 kvin- strieskjorte. Han fekk medhald. Ein an- vart han påskjøna med 15 dagar på vatn ner. nan på same tid hadde kjøpt ein kjole til og brød. Ein kan lura på dette med vatn ein kvinneleg fange for 1 spesidalar og og brød. Men det var bokstaveleg, dei Lensmannsstover 12 skilling. Fylket fann ut at serken var fekk ikkje anna. For me ser at andre sat Før eg går vidare om fengselet og for stor, det måtte klara seg med 4.5 alen inne og fekk vanleg eller sedvanleg fan- kvifor det vart lagt til Vik, skal eg seia strie som med arbeidsløn ville kosta 66 gekost som det heitte. litt om situasjonen før det vart offent- skilling. Men lensmannen hevda då med lege fengsel. Det vanlege var då at lens- styrke at dette var eit særdeles stort og Kvinnelege fangar mennene sto for arrestlokali. Dei hadde ført fruentimmer. Amtmannen gjekk då Det var og kvinnelege fangar i Vik fast godtgjersla etter kontrakt med amt- med på at lensmannen skulle få for ein lenge. I juli 1865 kom den fyrste kvinne- mannen (fylkesmannen) for ytingane halv alen strie i tillegg. Det resterande lege fangen. Det var ei 50 år gamal hus- dei stod for, og det var lokale, brensel, ville fylket ikkje dekka. Det var også mannskone som sona 10 dagar på vatn lys, sengeklede, mat og reinhald. Ikkje merknader til at lensmennene heldt arre- og brød for tjuveri, saman med mannen alle lensmenn var interessert, og det var stantane for lenge.

Frå Protokoll over straffanger. Her får ein vita namnet på fangen, signalement, dommen, når fangen kom inn og cellenummer med meir.

Frå Protokoll for læreren. Det står når besøket var, kor lenge, fangen sitt namn og kva det vart samtalt om.

PRIDLAO NR. 2/2015 7 Lensmannstova på Stadheim Det stod lenge ei stove på Steim som vart kalla Lensmannsstova, så på Steim har det vore lensmenn og fengselssjefar mange generasjonar bakover. Bjarne Lundeland skriv i Bygdeboki: Det er visst 4 bondelensmenn som har budd på Stadheim, tvo på 1600-talet og dei tvo siste, far og son, frå kring 1800 til 1846. Dei budde i Lensmannsstova. Det måtte då vera ein fangerom på garden. Det var ein lut av noverande kammers. Etter navene å dømma rakk fangeromet 1.75 m i huset si lengd og 3 m i breiddi. Det har vore glas i fangeromet (nordveggen). Opningi 1.05x0.75 m syner enno, men er attkubba. Segni fortel at fangane som sat i dette romet ofta vart utlånte til steinrydding og liknande arbeid på gard-ane i grannelaget. Me kan ikkje ha noko meining um kor gamal denne stova er. Då ho vart umvølt i 80-åri vart biten ved døri utskift og er no burte. Det skulde vera både årstal og anna innhogge i han. Me Gamalt flyfoto som syner Lensmannsstova på Stadheim. Stova vart rivi 1973–74. Det var ei veit heller ikkje um denne stova nokon gamal røykstove som stod tett ved bustadhuset på bruk 5. I huset var det arrestlokale og det gong er uppmælt av fagfolk. Arkitekt vert sagt at Gjest Bårdsen sat fengsla her. Peter Blix var i 1890-åri mange gonger på denne garden, og han har m.a. mælt Indre Sogn 68 fangar pr år, Ytre Sogn 21, hugsa Vik var då omtrent like stort som upp stabburet på bruket. Ei bu på dette Sunnfjord 16 og Nordfjord 10. Dette Sogndal og fjorden var ferdavegen. Ru- bruket vart nedrivi i 1904. På timber- vart samanhalde med karakteristikkar tebåtane begynte i 1858, og det gjorde stokken yver døri stod årstalet 1632. frå andre hald, t.d. biskopen som sa at fangetransporten enklare, billegare og Lensmannsstova stod på bruket der moralen stod lågt og soknepresten i Vik snøggare. Eit anna moment var som Borgny Helleland er i dag. Ho stod tett skreiv at umoralen i Vik var frykteleg. amtmannen skreiv: «De fleste fanger ved nyehuset på nedsida mot vegen. Amtmannen skreiv i ei årsmelding at kommer fra Sogn, hvilket formentlig, i Stova vart rivi tidleg på 1970-talet, tru- almuen i NBA i «almindelighet i mo- alle fall i længre fremtid, fremdeles vil leg 1974. Inne i huset var det ei heller ralsk henseende står på et ønskeligt blive tilfældet». Noko anna som og spel- stor stove. Det hadde vore ljore i taket punkt, men herfra må dog undtages In- te inn var at ein fekk tomti forholdsvis og det var bjelkar inne, og det var lagt dre Sogn, hvor det dessverre hersker en billeg i Vik. Tomti var på 4 mål og kosta på bylgjeblekk. I fylgje tradisjonen skal ikke liden umoralitet». 400 spd. Heile fengselet kom på 15800 Gjest Bårdsen ha sete fanga i Lens- Ut frå denne statistikken og fråsegn- spd eller 60000 kr. Statstilskotet var om- mannsstova på Stadheim. ene vurderte så amtmannen situasjonen, trent halvparten av byggesummen. kvar han ville ha fengsel, kor mange han Plassering skulle ha plass til osv. I 1858 føreslo han Brotsverk Dette systemet med lensmanns- fire fengsel, i Solvorn, Vik, Førde og Kva sat så folk inne for desse første stover kunne ikkje halda fram, det vart Eid. Det vart og valt ei nemnd som skul- tiåri? Det var svært mykje tjuveri, grovt uro og misnøye, klaging over dårleg hus, le førebu saki. Nemndi kom året etter og simpelt tjuveri som det står, betleri, dårleg mat, dårleg reinhald osv. Dette og med framlegg om berre eitt fengsel, i legemsfornærmelse, ulovligt fiskeri, anna førte til at ein fekk ny lov om feng- Solvorn. Amtmannen var ikkje einig i falskneri, ulovligt ølsalg, utebliving fra selsstellet i 1857. Etter den lovi skulle dette, han heldt på to fengsel, og viss eitt rekruttjeneste eller forladt sin tjeneste, fylket med tilskot frå staten byggja feng- i Vik. Arkitektane Hanno og Schirmer opsetsighed mod foresatte, konkubinat. sel. Fylket henta då inn statistikk over hadde utarbeidd teikningar, og visstnok Kva var så det? Jau, det var rett og slett middeltalet på fengsla personar i Sogn er fengselet i Vik bygt etter desse teik- sambuarskap som var forbode fram til og Fjordane for å finna ut kor stort feng- ningane. Saki kom opp att i 1860 og no 1972. Andre grunnar eg fann var utugt sel ein måtte byggja. Ein kunne då kon- er det økonomiske aspektet komme mot kvinde under 15 år, utugt mod ånds- statera at det i Indre Sogn var 3 gonger fram. To fengsel med 12 og 24 fangar svag kvinde, drukkenskap, lotteri og an- så mange straffesaker som i Ytre Sogn. vart forkasta, ein stod att med eitt feng- det lykkespill, bedrageri, dyrplageri og Kriminaliteten i Indre Sogn var større sel til 12 fangar og det stod mellom Vik, bøter. Mange som hadde fått bot, tok enn i resten av fylket, også samanlikna Solvorn eller Sogndal. Amtsformann- fengsel i staden. Eg hugsar ikkje om no- med Sunnfjord og Nordfjord. Gjennom- skapet gjekk inn for Vik, og plasserte kon sona berre ein dag, men to dagar såg snitt for 5-årsbolken 1853–57 var slik: altså fengslet midt inne i fjorden. Me må eg i alle fall. Svært mange var inne berre

8 PRIDLAO NR. 2/2015 kort tid, 2 til 10 dagar. Men sjølvsagt var svei, vart gutane altså sende til Vik for å men døydde alt i 1876, berre 37 år ga- det dommar på fleire månader, men folk få ris på fengselet der. Vaktmeistaren sto mal. Det står at fattigkassen betalte med alvorlege brotsverk og lange dom- for slagi og det skulle vera vitne til sta- likkista hans. Mora sat att åleine med mar sat i andre fengsel. Eg tek med eit des, som begge fekk betaling for den Andreas og ei tre år eldre syster og had- eksempel som Gustav Skagen fortalde jobben. Me les fylgjande frå 1886: de det sikkert svært trongt, og Andreas om. Det var ei 15-årig jente som hadde «hvorefter han paa blottet Ryg, tildeles stal truleg av rein naud og kom i fengsel lova å arbeida hjå ein gardbrukar, men de ham idømte 10 Slag Ris, og derpaa to år etter at faren var død. så hadde foreldri nekta henne det. Både løslades. Retsvidnerne udbetaltes hver faren og mori fekk straff og, faren fekk 5 80 Øre, og Retten hævedes». Tenk det, Undervisning dagar på vatn og brød og mori 4 dagar, her reiste dei frå Sunnfjord og Nord- Det er tilsett lærarar ved fengselet og jenta 16 dagar. Dette gjekk så hardt inn fjord og sat i arrestlokale på båten un- eg lyt ta med litt om undervisning som på familien at dei selde garden og reiste dervegs, og båten var innom alle av- og vart drive, men i litt anna form enn i til Amerika etter dette. krokar før dei kom fram til Vik, der hen- dag der eg går ut frå det er å ta fag på ta lensmannen guten på kaien, gjekk vidaregåande eller yrkesopplæring. Men Arbeid i fengselet med han opp til fengselet, der var det lenge var det rein kristendomsundervis- Dei som sat inn arbeidde på den tid ned med broki, vitni heldt guten i kvar ning eller ein prøvde å få fangane på og. Dei mannlege fangane laga ymse sin arm og vaktmeisteren fullbyrda betre tankar eller betre vegar. Presten tresaker og kvinnene strikka eller spann. dommen, utatt med syndaren og deretter stod lenge for undervisningi, i 1870 var Tingi som vart laga under fengslingi timevis eller dagevis heimatt i skam. Me det strid om kven som skulle undervisa. vart selde. Dei vart mellom anna sende blir forferda over offentleg pisking på Vaktmeistaren ville ha presten, men rundt til handelsmennene og lensmen- den arabiske halvøyi i dag, men noko amtmannen kunne godta lekmenn. I alle nene. Innkoma av dette dekka ein del av tilsvarande ligg altså berre rundt 100 år høve var presten Hersleb Walnum lærar fengselet sine driftsutgifter. I 1871 had- bak oss i Norge. frå 1878 og framover. Og han har ført de fengselet på lager: 35 rivehovud, 43 Me veit at nedre aldersgrense for dagbok eller protokoll over kva han knivskaft, 600 treskeier, vidare vart det fengsling i dag er 15 år. Men denne underviste i. Frå 1878 skriv han: «Talte laga treauser, pølsepinnar, nøter, vottar, grensa kom fyrst i 1902, før den tid vart med Fangen om Guds Ords Dom over strømper, strikkegarn osv. langt yngre fengsla. Eg fann eit eksem- Tyveri og henviste ham til Guds Naade, pel på det frå 1878. Då var det ein gut som alene kan give ham Kraft til aa Rising frå Vik som sat fengsla i 32 dagar for modstaa Synden». Andre stader står det: Må og nemna eit annan form for tjuveri, og han var berre 10 år. Namnet «Talte med ham om hans Forbrydelse, straff som vart nytta som høyrest nær- var Andreas Andersen Vikøren. Tenk på Talte med hende om de Farer hendes mast utruleg ut i dag. Det var rising eller det… ein 4. klassing i fengsel i over ein Sjæl er udsat for. Og særlig den Synd juling av yngre. Gutar under 15 år som månad. Jau, av og til føler me at verden hvilken hun er dømt. Læst og talt lidt hadde gjort seg skuldig i små tjuveri el- har gått framover. Alt var ikkje betre før. om de fem kloge og de fem daarlige ler liknande saker, måtte møta i Vik for å Eg fann denne Andreas i Gards- og ætte- jomfruer»…. Det var nok av tema frå få til dømes 8 til 16 Slag av Ris. For at soga. Han reiste til Amerika i 1893. Far- Bibelen: «Gjennemgik Læren om Syn- dette skulle vera ei straff som verkeleg en var oppført som treskomakar i 1865, defaldet, talte med ham om Arvesynd, talte om den forlorne Søn, snakket om Den rige Mand og Lasarus» osv. Stund- om skriv han kommentarar om fangane og: «Fangen har meget smaa Kund- skaber».

Sluttarposten I tillegg til vaktmeistar var det og ein sluttarstilling ved fengselet i Vik. Sluttar er eit eldre ord for fangevoktar. Det viste seg å vera vanskeleg å få kvalifiserte folk i den posten. Ofte vart stillingi ut- lyst fleire gonger, folk var inne til intervju, vart tilbudt jobben, men tok ikkje imot. Det har nok samanheng med at det ikkje var så godt betalt, og ein burde ha anna arbeid ved sida av. Sluttaren burde «tene noget ekstra som Handverker», som det sto ein stad. Gustav Skagen (1877–1962) var vaktmeister ved fengselet i Vik, det same var far hans Mads, Ein av tilsynsmennene på fengselet sonen Olav og sonesonen Odd arbeidde og på fengselet. Her er Gustav og kona Turid Endred- uttalte og at «Slutterposten bør besattes tr. Vange (1873–1950) med alle åtte borni. Fremst tvillingane Tordis og Gunvor, bak dei Olav av Folk fra Amtet der bedst kjender Fan- og Marta. Bak frå venstre Anna, Einar, Brita og Ingeborg (Bølla). Foto: Fylkesarkivet SFFf- gernes Forhold og Levesæt». 1994064.0003.

PRIDLAO NR. 2/2015 9 Klager og mange av dei fortel om triste skjeb- Holmedal. Men ho var dotter til Maren Av og til kom det sjølvsagt inn kla- ner. Ole Johan Knutsen Vikøren var Jensdtr. Øye og Per Styrkson Sæbø ger frå fangane, det kunne vera forholdi fødd i 1869. Han var uekte barn av Knut (1829–1917), dei budde på Vikøyri. Dei i fengselet eller maten. I 1881 var det Olsen Vikøren (1847–1887) og Oline budde i eit hus rett bak Vik Forbruks- fangar som klaga på brødet dei fekk. Til- Olsdtr. Året etter Ole Johan var fødd, forening. synsmennene vart då innkalla for å vur- emigrerte faren til USA og mori sat att dera brødi. Dei vart leverte av landhand- åleine med sonen. Dette er noko me ser Retur lar Hopstock. «Brødet ble undersøgt og heller ofte, at menn får barn med ei dei Me ser at det hende ofte at fengselet befunden sandholdigt». Hopstock vart ikkje er gift med, og ikkje lenge etter betalte for heimreisa til fangane, og konfrontert med dette, men han skulda emigrerer dei. Ole Johan hamna i feng- vaktmeisteren sende rekning til amtet på mjølet. Brødi kunne ikkje bli betre sel i 1888, 19 år gamal, for fyrste gongs for utgiftene dei hadde hatt. Det vart kal- før han fekk nytt mjøl frå Bergen. simpelt tjuveri. For det fekk han åtte la «Frakt for løslatte Fanger». I 1880 Ein annan gong var det klage på brø- dagar i fengselet. Me er usikker på kven vart ein fange send heim til Florø. «Fragt di fordi dei var for ferske. Det vart då mori er, Men det er ei Oline Olsdtr. fødd for N. N. for 20 Dampskibsmile fra Vik understreka at fangane skulle ha hardt i 1849. Ho var dotter til Sittona Albrigts- til Florø 15 Øre pr Mil». Det kom på 3 rugbrød og ikkje «blødt Brød». dtr. og storbonden Ole Nilsen Sæbø. kr. I 1888 klaga fangane på vatnet dei Denne Oline vart seinare gift til Tenål, i Men me ser og at Fattigkommisjon- fekk. Brønnen vart undersøkt, og det 1877 med Arne Olsson Tenål (1844– en tek opp det tilhøvet at fangane gjekk viste seg då at luka over brønnen var 1916). til Fattigkommisjonen i Vik for å få pen- dårleg. Luka var så roten at det datt rot- Jenter frå Vik hamna og i fengsel, og gar til heimreisi. Dei påpeikte at ein del ne trebitar ned i vatnet, og dette gjorde det ofte i ung alder. Hansine Olsdtr. Vi- lensmenn hadde sagt til fangane at dei sjølvsagt sitt til at vatnet fekk ekkel køren var fødd i 1883, og 14 år gamal i ikkje skulle ta med kontantar. Men heim- smak. Brønnen måtte straks utbetrast. 1898 fekk ho 30 dagar i fengsel. Hansi- reis for fangar er fattigkommisjonen ne var dotter til Brita og Ola O. Sæbø uvedkommande. Fangane var i Vik Inventar (1848–1934), også kalla Bakkjen. Han- «ikkje for Trangs skyld, men for Strafs Kvart år vart det føreteke oppteljing sine flytta som vaksen til Bergen, og skyld», heitte det i ein uttale frå Fattig- og gjennomgang av alt inventar i feng- vart gift med Bernard Olsen, Alvøen. kommisjonen. selet, det gjaldt alt frå møblar til klede. Systeri Brita f. 1872 var fyrst gift med Kvitlar, laken, handklede, skjorter, pot- Bernard. Arkiv på Statsarkivet ter, spyttbakkar og anna. Med var slikt Marie Persdtr. Vikøren f. 1882 ham- Dette er ein utvida versjon av eit som dei kvinnelege fangane nytta i arna i fengsel i 1898, 15 år gamal. Eg har kåseri eg heldt ved jubileumsfesten i beidet sitt, rokkar, strikkepinnar, kardar ikkje notert kor mange dagar og kva ho Kyrkjestova i høve at fengselet i Vik var med meir til strikking og spinning. Det fekk dom for. Denne Marie flytta og til 150 år. Mesteparten av opplysningane er fanst og sjølvsagt utstyr som eit fengsel Bergen. Der finn me at ho gifte seg henta frå arkivmateriale ved Stats- av og til trengde, t.d. tvangstrøyer og 2.2.1907 med brannkonstabel Hans Ras- arkivet i Bergen. fangejern. Det hende nok at nokon skap- mussen Bringeland (1881–) frå Indre A.I. Sæbø te seg galne og måtte leggjast i tvang- strøyer. Bøker hadde og fengselet, og Kjelder dei aller fleste var av det oppbyggelege Anders Hove: «Fengselet», Pridlao 1-86 Bjarne Lundeland: «Hus, byggje- og bumåte i Vik i eldre tid» i Bygdabok for Vik i Sogn, bind II. slaget: Biblar, Katekisme, Forklaring, Bjarne Lundeland: «Fengselet i Vik», Pridlao 2-02 Bibelhistorier, Kingos og Landstads sal- Kjelder på Statsarkivet: Materiale avlevert februar 1996 frå Vestre fengselsdistrikt, Åna. mebøker, Jensens lesebok og Johannes 1 Kopibok 1876 – 1921 Gossner: Skattkiste. Den siste boki had- 2 Kopibok 12/2 1914– 17/11924 de «Bibelske Betragtninger for hver 3 Journal 1862 – 1911 Dag i Året». 3 Journal 1862 – 1911 4 Journal det stedlege fabrikktilsyn 1912 – 1922 Arbeidsfolk 5 Journal 1922 – 1963 6 Protokoll over straffangar 1886 – 1896 Ein del arbeid måtte utførast på feng- 7 Protokoll over straffangar 1896 – 1916 selet og den fire mål store tomti. Og me 8 Protokoll over varetektsfangar 1886 – 1932 ser at mange arbeidde der og tente seg 9 Fangetalsprotokoll 1929 – 1936 nokre kroner. Blant anna var det nemnt 10 Fangetalsprotokoll 1951 – 1955 at Hopstock og Tillisch stilte med 2 hes- 11 Dagbok 1865 – 1870 12 Dagbok 1870 – 1878 tar og ein arbeidsmann. Elles er det 13 Dagbok 1878 – 1886 nemnt tømmerarbeid, gråsteinsarbeid, 14 Protokoll for tilsynsmennene 1879 – 1889 snikkararbeid og køyring. 15 Protokoll for læraren 1878 – 1896 16 Løslatelsesprotokoll 1914 – 1925 Fangar frå Vik 17 Rekneskapsprotokoll 1878 – 1948/49 18 Protokoll over inventar 1885 – 1904 /05 Eg har alt nemnt Andreas A. Vikøren 19 Daglønsarbeidarar liste protokoll 1863 – 1864 som sat fengsla berre 10 år gamal, for 20 Daglønsarbeidere liste protokoll 1864 – 1866 tjuveri. Det var sjølvsagt fleire frå Vik 21 Nordisk tidsskrift for Fængselsvæsenet 1898 – 1910 som var innom fengselet i heimbygdi, 22 Cirkulærer Korrespondanse Diverse 1905–1925

10 PRIDLAO NR. 2/2015 Tryti- og Espeset-etterkommarar. Johannes O. Tryti (1883–1968) som dreiv gard på Tryti og vart gift med Inge- borg E. Brekke (1858–1924) hadde to sysken som begge flytta frå bygdi. Det var Erlend (1885–1962) som vart arkitekt og Marta (1891–1984) som vart gift med Ola J. Espesete (1891–19) og fekk ein son Jon (1912–1967) som vart ein av Noregs beste travkuskar.

Arkitekt Erlend Tryti 1885–1962

Erlend vart arkitekt og tok utdanning i Vik som arkitekt. Han var busett i Hannover i Tyskland 1905–07. Etter Bergen, men hadde fleire oppdrag i Vik. grunnskulen i Vik, byrja han på Sogndal Vikjahalli teikna han nesten heilt fersk folkehøgskule, men der slutta han etter som arkitekt, andre bygg han stod for er nokre månader. Det synte seg tidleg at alle butikkane rundt hovudgata som vart det var tekniske fag han burde studera. sette opp etter brannen i 1922. Det flotte Erlend kom inn på Bergens Tekniske bustadhuset på Neipe var han arkitekt skule i 1902 og gjekk ut med svært god for, men der vart det Mansard-tak og det eksamen. Etter det reiste han til Tysk- hadde ikkje Erlend teikna inn. Ombyg- land. gingi på meieriet då det fekk utsal mot Den tid Erlend studerte, var det in- vest var det Erlend som utforma. Så genting som heitte Statens lånekasse, så teikna han fjøset på Skjørvo til Olav han måtte han låna pengar i ein vanleg Skjerven, no Vallestad. Det skulle vera bank. For å låna måtte han ha kausjonis- ein av dei fyrste fjøsane med forgang i tar. Det var det ikkje så enkelt å få, men midten. Flatbygdi skule og Ovrisdalen bror til faren, Per, som lenge budde på skule som begge kom sist på 1950-talet Hove før han flytta til Halsenøy nord for stod og Erlend Tryti for. Sist, men ikkje Bergen, melde seg. Han dreiv handel minst var han arkitekt ved restaurering med hest og andre varer. av Vik kyrkje innvendig. Erlend arbeidde ei tid i eit arkitektfir- Men Erlend har bygg etter seg både i ma i Tyskland, seinare hjå distriktsinge- Bergen og andre stader. Mest kjent for Erlend Tryti (1885-1962). Her eit bilete då niøren Bergenhus og ved Bergenhus mange er Alexandra hotell i Loen. Frå han var nyutdanna arkitekt i Tyskland. stadskonduktørkontor. Erlend starta så Bergen kan me nemna songarhallen til Erlend har sett mange spor etter seg i Vik, eige arkitektkontor i Bergen, og firmaet Landssongarstemna i 1926, Arna Fa- Bergen og andre stader. I Vik teikna han hadde kontor i Kong Oscars gate. brikker, Vestlandsbanken, Engen kino, Vikjahalli, butikkane rundt hovudgata, Nei- Erlend har sett mange spor etter seg i skipreiar Kjødes kontorbygg på Paradis pe-huset og han var arkitekt for restaureringi av kyrkja. I Bergen kan me nemna Vestlands- banken, Arna Fabrikker, songarhallen til Landssongarstemna i 1926, og frå vårt fylke Alexandra hotell i Loen.

Olav J. Tryti (1857–1943) og kona Ingebjørg Eiriksdtr. Brekke (1858–1924) med tre av fire born, ei Anna døydde liti. Mellom foreldri Marta f. 1891 som vart gift med Ola J. Espesete. Bak Johannes f. 1883 som tok over garden og Erlend f. 1885 som vart arkitekt. Foto: Fylkesarkivet SFFf- 1994246.0008.

PRIDLAO NR. 2/2015 11 og Hardanger Sunnhordlandske Damp- sjølv om eg fort vert skeptisk når enkelt- (Arna Næringspark). Utforminga av bo- skipsselskap sitt bygg. menneske får all krediten for arbeidet mullsspinneriet har likskapstrekk med Erlend var flink på skulen, og det var fleire tusen andre legg ned kvar dag, Aasegaarden, med utskilt, elegant trap- fleire som føreslo forskjellige slags ut- gjerne for småpengar. Likevel vil eg pegang og enkle utskjeringar i rektan- danning som han burde ta. Erlend hadde hevde at ein annan enkeltperson i vel så gulær- eller sirkelformer. Midt mellom alltid gode svar, slik var han og seinare i stor grad pregar staden i dag. Eg tenker dei to fabrikkane fekk Tryti teikna inn eit livet. Han var eit oppkome av historier, på arkitekten Erlend Tryti (1885–1962). nytt hjarte i staden, Kulturhuset Sen- og likte svært godt å fortelja. Då nokon Tryti deltok i mange moderne pro- trum, og eit fantastisk parkanlegg som meinte han burde bli lærar, sa han, at sjekt på si tid. Saman med byarkitekt batt saman øvre og nedre del av den han då ville han heller vera heime og Kaspar Hassel teikna han Rothaugkom- ulendte industristaden. Og då fabrikken køyra myk. Så var det nokon som mein- plekset, Bergens første kommunale bu- etter 2. verdskrigen hadde stort behov te at å bli tannlege hadde vel vore bra. stader og eit av landets første stor- for nye bustader til sin vaksande ar- «Nei, då er det no lettare å lappa sko», gardskvartal. Han teikna Jakob Kjødes beidsstokk, var det igjen Tryti som mel- svara Erlend. Forretningsbygg på Paradis og vann lom anna fekk utforme dei flotte små- Erlend og kona Anna Sofie Sture den særs prestisjetunge arkitekturprisen blokkane som buktar seg oppetter (1885–) fekk to gutar, Oddvar (1913– Houens Fonds Diplom for det. Han stod Sætrefjellet med sine karakteristiske 1993) og Tore (1916–). Anna Sofie skul- bak perla Ellerhusens Aldersheim i raude og blå gavlar. le vera dotter til Sjur Helgeland, vert det Sandviken, det karakteristiske høgbyg- Det er oppsiktsvekkande at ein en- sagt. Begge sønene vart arkitektar som get Strandkaien 6, og Engen Kino, som kelt arkitekt har fått utforme ein tettstad faren, og Tore har blant anna teikna mo- både ved opninga og i dag huser kom- i så stor grad. Erlend Tryti fekk både tellet som Mons Thorsen bygde. Han munale etatar og kino (i dag som del av nytte seg av ulike moderne arkitektur- vart gift med Gerd Ehrlich Olsen (1917– Konsertpaleet). Tryti organiserte også trendar, og samstundes planlegge ut frå ) i 1944. Oddvar var ugift, og ingen av restaureringa av Stend Hovudgard, teik- ein heilskaplig idé, kor industri, kultur, dei hadde born. na Trengereid Fabrikker på Fjøsanger park og bustad fungerte saman. Det er og var arkitekt for fleire togstasjonar og tydelig at fabrikkbygga vart bygd ut tett Vik kyrkje kyrkjer. Hans mest sentrale og synlige integrert i lokalsamfunnet og ut frå ein Kyrkja var kald og trekkfull, og det bygg er nok likevel den modernistiske grunntanke om at dei skulle skape hadde heilt frå sist på 1930-talet vore Aasegaarden i Lars Hilles gate (1937), stoltheit blant folket. I dag vert nærings- snakk om innvendig vøling av kyrkja som opprinneleg var bygt i tre etasjar. bygg mest plassert langt borte frå folk vår. Det var heller ikkje elektrisk opp- Då Arne Fabrikker i si økonomiske og utforma som spinkle kassar. varming i kyrkja. Det vart i 1960 sett storleikstid i mellom- og etterkrigstida Kulturminnefondet har dei siste par ned ei nemnd som skulle førebu full inn- trengte utviding og modernisering av åra tildelt nesten 1,3 millionar til verne- vendig restaurering. Erlend Tryti vart bygga, var det altså ikkje unaturleg at og utviklingstiltak på Erlend Tryti sine kontakta, og han var i Vik i fleire møte. det var Erlend Tryti som fekk hovud- bygg i Ytre Arna, ein relativt sett svært Alt i slutten av november 1960 hadde ansvaret for prosjektet. Mykje tyder på høg sum. Det er lett å leite etter det heilt han dei fyrste teikningane ferdige. at Tryti, til dels saman med sin bror, på gamle når ein ser etter kulturminne. Sjølve restaureringi vart meir eit økono- det nærmaste fekk frie tøylar til å forme Men det er Trytis moderne prosjekt, misk spørsmål, men i september 1961 staden som han ville i perioden frå 1933 sjølvsagt godt støtta opp med midlar frå starta arbeidet. Kyrkja vart stengd for til om lag 1950. Dei ulike tidene gav ein velståande fabrikk, som verkeleg ut- vanleg bruk, og bedehuset vart godkjent ulike uttrykk, og bygningane ber dess- trykker tidas optimisme i norsk industri. som mellombels kyrkje. Det vart sett i utan preg av eksperimentering med uli- Kulturminnefondets støtte viser kor vik- gong innsamling av pengar, og kommu- ke stilar. Dette er spesielt synleg i ull- tig dei monumentale byggverka er. Tida nen ytte 100000 kr. Til saman kom re- varefabrikken (Arna Industrihus), som har sett sine tenner i Erlend Trytis verk, staureringi på ca 170000 kr. Det vart vart etappevis utbygd i moderniserings- og enkelte vil nok hevde at dei solide, store endringar. Me kan nemna isolering, perioden. Her er tyngre arkitektur langs men noko slitne bygga ikkje er noko å elektrisk oppvarming, trappeoppgang til enkelte av langsidene blanda med ele- vere stolt av. Eg er ueinig. Om du enno galleriet frå skipet, himlingane i kor og gant og avrunda funksjonalisme, spesi- ikkje er overtydd, bruk ein sommardag midtskip vart i bogestil, galleriet vart lå- elt på administrasjonsbygget lengst på arkitektursafari i eitt av dei verkeleg gare og sidebenkane vart tekne bort. nede i Fabrikkvegen. store moderne prosjekta i landet. Måling over det heile vart det og. Kyr- Klare funksjonalistiske trekk ser ein kja fekk etter vølingi 450 sitjeplassar. også igjen i det «nye» bomullsspinneriet Erlend Vågane, Ytre Arna museum Vigsling av kyrkja vart 31. mai 1962 ved biskop Per Juvkam. Dette arbeidet vart noko av det siste Erlend Tryti stod for, Jon Espeseth 1912–1967 han døydde i 1962. Jon var ein av Noregs beste travkus- nær Bergen, seinare i Skien. Men faren Arkitekten som forma kar og travtrenarar frå sist på 1930-talet var ingen gardbrukar, så det vart ikkje industristaden og fram til han døydde i 1967. Jon var skikk på han som bonde. Han vart kalla Det er vanlig å gje den unge tyske son til Marta Olsdtr. Tryti (1891–1984) Bjørgen fordi slekti kom frå Aurland gründeren Peter Jebsen æra for Ytre Ar- og Ola Jonson Espesete (1891–). For- (Bjørgum), og var svært hesteinteressert nas utvikling. Det er sjølvsagt med rette, eldri flytta frå bygdi, hadde ei tid gard som så mange frå Espesete. Faren Ola

12 PRIDLAO NR. 2/2015 I 1932, 20 år gamal, byrja så Jon på med vossehoppa Horda. I 1958 sigra eigi hand. Han køyrde inn godt med Jon Norsk Derby med hesten Puck Song pengar alt fyrste sommaren og fekk eit som var ein svensk hest. solid grunnlag alt frå starten. Snart kom Norsk Travderby vann Jon fem gon- han til å køyra hestar for Nils Bergo på ger: I 1940 med Mister Odd, 1941 med Voss og vann mange sigrar med hesten Rei, 1948 med Inger Senator, 1960 med Glima. Seinare køyrde han blant andre Star Protector og 1961 med Junior Eks- Senator Martin, Horda og Østby-Lilli press. for Nils Bergo. Han køyrde og hestar for Jon var nokre gonger attende i Vik, Jon Espeseth (1912–1967) i sulkyen og med David Gjerme på Voss. I 1933 kom stor- blant anna då Kari J. Tryti gifte seg med hesten Puck Song som han vann Norsk Der- travaren Glimt i stallen til Espeseth, og Ivar Fjærestad i 1947. by med i 1958. Jon var son til Marta O. Tryti den hesten var eigd av Paul Østby. Den- (1891–1984) og Ola J. Espesete (1891–) og ne hingsten gjorde at Jon etter kvart Intet som en god bok var ein av Noregs beste travkuskar og trav- fekk ein storstall. Han kom dette året i Jon Espeseth går med liv og sjel inn trenarar. Foto frå nettet. kontakt med den kjende sirkus- og bry- for sin virksomhet, og en skulde tro det tarkongen Karl Norbeck. Han sette inn måtte bli bare forsvinnende lite igjen av eigde to gardar ved Skien. Han kjøpte mange gode hestar hjå Jon, av dei Fin- døgnet til å dyrke privatlivets interesser. garden Meltvedt ein gong etter 1910, beck, Kletna og Rosagutten. Ikke desto mindre har jeg fått inn- men selde den att i 1927. Uthuset brann Sin fyrste storsiger fekk Jon i 1934, trykk av at Espeseth ikke har så få hob- i 1923, men vart bygt opp att. Faren had- då vann han Bjerkepokalen med Gerd bier på samvittigheten de ganger jeg de samtidig garden Elset frå 1923 til Eno. Dette førte til at han vart ein av No- har hatt høve til å slå av ein prat med 1925. reg sine representantar i Skandinavisk ham i hans koselige hjem i Rabbevegen Det var på Klosterskogen travbane i meistarskap i København. Der kuska nr. 12. En skal ikke før ha satt foten over Skien at interessa for travsport vart tent han Gerd Eno, og vart nummer fire, etter terskelen i hallen før en får inntrykk av hjå Jon. Alt medan han var skulegut tre danskar og best av nordmennene. å ha kommet inn i en stortreners hus. drista han seg til å spørja travkuskane I 1936 var Jon på studietur til Tysk- Rei`s og Mister Odd`s laurbær danner der om å få køyra hestane deira. Det vart land og lærde mykje der om hestesport espalier mens jeg går opp trappen til 2. snart alvor i leiken. I 1926, då var Jon 14 og hestestell. Han var og to gonger i etasje, og kommet inn i stuen fullsten- år, kom storkøyraren Magnus Botslan- USA, i 1953 og 1955. Siste gongen had- diggjør de innrammede nasjonalbånd gen til Klosterskogen med fleire hestar. de han planar om å bli i USA, men kom flankert av bilder fra storseirene og po- Jon var freidig nok til å spørja om å få att etter eitt år. Elles konkurrerte Jon på kaler inntrykket av den typiske «trener- køyra ein av hestane hans. Botslangen dei fleste av travbanene i Noreg, som heim». lurte no på kva for ein hest Jon kunne Nesttun, Momarken, Forus, Kloster- Jons mor disker alltid opp med et el- tenkja seg å køyra. «Kva med Prins Cus- skogen og Marienlyst. ler annet fortreffelig, og vi har fått oss ter», svarte Jon. Botslangen drog nok Det store gjennombrotet kom i 1940, mang en hyggelig prat. Som på forsom- sikkert på smilebandet, men let Jon få då klarte han 33 sigrar. Då vart han så- meren 1944 da vi satt og mediterte over prøva seg. Det var fyrste gongen han var kalla køyrarchampion. I 1942 fekk Jon reiser. med i anna enn eit lokalt løp. Han vann 38 sigrar. Dette året slo Trygve Diskerud Siden det går mot sommer og lysere ikkje, men Botslangen vart så imponert (1903–1976) han så vidt med 40 sigrar. dager», sa treneren, «faller det naturlig av den unge guten at han baud han jobb Diskerud hadde over 1000 sigrar, i alt for meg å si at noe av det jeg setter mest i stallane sine i Oslo. Og det ville Jon vann Jon nær 880 løp i karrieren sin. I pris på er å reise og se meg om, det har meir enn noko anna, det var noko slikt 1947 vann han NM for kaldblodshestar alltid vært noe av det festligste jeg vet. han hadde drøymt om lenge. Han vart stallgut hjå Botslangen i fire år, og lærde mykje. Han var uhyre interessert i jobben og hestane og utvikla seg til å bli ein dyktig travkusk. Jon framheva seinare kor viktig desse fire åri i lære hjå Bots- langen var. Eit meir solid grunnlag for karrieren sin kunne han ikkje få. Han var seinare eit halvt år hjå Fin Ulven (1890–1971) som han og hadde stort utbytte av.

Her står Jon Espeseth som nr 2 frå høgre bak. Framme kjenner me mori Marta som er nr 2 frå venstre og attmed henne dotteri Ingeborg og mannen hennar Knut Iversen. Jon var busett i Oslo og var ugift. Han døydde berre 55 år gamal.

PRIDLAO NR. 2/2015 13 Sportsfiske er også en del av mitt liv, og gardbrukar, og så vidt eg har forstått, var 1939, 1940, 1941 Vann Norsk Trav- hvert år tar jeg en tur et eller annet sted det Jon som tok vare på familien, og han kriterium og Norsk Travderby inn på fjellet med fiskestanga. Skal en stod veldig høgt i kurs hjå mor si. med Mister Odd og Rei. elles snakke om hva jeg foretar meg i fri- Den første gongen eg høyrde om Jon, 1946 Vann Lars Laumbs løp og tiden, så setter jeg stor pris på en god var at det stod om han i lokalavisa heime Kristianiapokalen med Østby Lilli. revy. Ellers interesserer jeg meg sterkt i samband med at han var i Amerika. Eg 1947 Noregsmeister for Kaldsblods for bøker. Intet er som en fengslende ro- trur det var eit bilete av ein varmblods- med Horda. man. Margaret Mitchells «Tatt av vind- hest der og. Eg tenkte då eg såg biletet i 1948 Vann varmblodsderby med Inger en» for eksempel er den slags lektyre som avisa, tenk om eg kunne fått ein slik hest Senator. jeg gjerne kunde sluke kilometervis av. eingong. No har eg det, kanskje eg har 1958 Vann varmblodsderby med Puck Frå: Folke Bålstad: «Travsportens hatt nærmare 100, men kanskje drau- Song. Favoritter», Arthur Rosen forlag, 1945 men er betre enn verkelegheita. 1959 Vann varmblodskriteriet med Star I alle fall er det rart å tenkja på at Jon Protector Arne Fosse Refsdal bur i Skien traska og gjekk til travbana Kloster- 1960 Vann varmblodskriteriet med Eg kjende ikkje Jon personleg fordi skogen herifrå som eg køyrer med hest- Junior Express, Axel Jensens eg kom ikkje inn i travsporten som aktiv ane. Det er vel ein times gange, men han Minneløp med Puck Song og før i 1966. Eg kjende broren Arne som nådde det han ville. Norsk Travderby med hadde ein liten gard mellom Larvik og Jon var ein svært dyktig trenar, og StarProtector Sandefjord. Han dreiv med varmblods spesielt god til å få fram unghestar til 1961 Vann Norsk Travderby med avlshingstar som eg brukte nokre gon- Kriteriet og Derby som er det gjevaste Junior Express ger til merrane mine. du kan få. Han var ein korrekt og ele- 1964 Vann Jarlsberg Grand Prix med Eg var der nokre gonger og vart hyg- gant kar og kusk. Det var synd eg ikkje Juniors Nibs Song geleg motteken med kaffi og mat av vart kjend og fekk køyrt løp i lag med 1965 Vann varmblodskriteriet med kona. Så vidt eg hugsar treftest dei seint han. Lucky Boy i livet og hadde ingen born. Eg trefte Arne Fosse Refsdal mora til Jon og der, og seinare fekk eg Slekt ordna det slik at mora mi og ho treftest Marta O. Tryti og Ola J. Johannes O. Tryti (1836–1919) og An- på Jarlsberg travbane så dei fekk snak- Espesete hadde sju born: nas Olsdtr. Hopperstad (1830–1905) kast. Jon 1912–1967. Travkusk, ugift. hadde desse borni: Stashingsten til Arne Espeset var Ingeborg 1913–2004. Earl Song som eg hadde ei bra travmerr Gift med Knut Iversen (–2003) Ola 1857–1943 var eldst og vart kalla Monique etter. Earl Strong hadde ein Olaf 1916–1939. Trytisstørsten. Han overtok garden og bror etter same mor Puck Song som Jon Gravlagd på Østre Aker Kirkegård vart gift med Ingeborg Eirikdtr. Brekke vann Derby med i 1958. Begge desse Arne 1918–1980. (1858–1924). Born: Johannes 1883, Er- hingstane var eigd av Korstvedt og der- Gift med Valborg Lovise (1920–2011). lend 1885, Anna 1887–91, Marta 1891. med av søstera til Jon og Arne. Gravlagd Ekeberg, Sandefjord. Det som er litt spesielt for meg er at Johannes 1921–2011. Ola 1860–1951 som gutunge då dei flytte frå Vik hit til Utvandra til USA i 1953. Nestemann i barneflokken fekk og Solem kommune den gongen, kjøpte far- Magnus 1922–2011. namnet Ola, han vart kalla Trytismin- en gardar to stader, og begge er naboar Gravlagd Tjølling, Larvik. sten. Han kjøpte seg til slutt gard i Våle der eg har hatt gardar. Frå 1966 til 1972 Gift med ei Andersen. i Vestfold. Men før han hamna der, kjøp- leigde eg gard på Elset som var nabogar- Åse 1924–1988. te han bruk 1 på Skjørvo i 1898. Det var den til den Espeset kjøpte i 1923, noko Gift med Carsten Korstvedt (1916–2005), Ola som bygde gamlefjøset som var på eg ikkje visste før no. eigde hestar, Stall Sunbeam. garden. Ola gjorde gardabyte med Hole- I 1986 kjøpte eg Kjenndalen som er ne-Midlang med Endre P. Holene-Mid- nabo til Meltvedt som Espeset kjøpte, Jon Espeseth trenar på Bjerke frå 1932. lang som var gift med systeri Lussi. men selde i 1927, truleg etter at Jon flyt- 1934 Vann Bjerkepokalen med Gerd Eno. Men Ola busette seg ikkje der. I staden te til Oslo. Ola Espeset var nok ingen 1935 Deltok i nordisk kaldblodslands- flytta han til Røysane i eit hus som bro- kamp med Glimt. ren Endre hadde bygt, seinare kalla Dyr- dal-huset. Ola dreiv med handel. Han vart gift med Fredrikka O. Hopperstad (1869–). Marta Olstr. Tryti (1891–1984) og mannen Ola J. Espesete Lussi 1864–1895 (1891–). Dette er foreldri til vart gift med Endre Midlang. Ho døyd- Jon Espeseth. Marta var den de i barselseng då ho fekk sonen Louis, yngste av borni til Ingeborg far til Endre Skjerven. og Ola J. Tryti og var syster til Johannes og Erlend. Anders 1867– Utlån foto: Arne Tryti og Kari reiste til Amerika i 1885. Han vart der Fjærestad. gift med Ragnhild Ingebrigtsdotter

14 PRIDLAO NR. 2/2015 Balvoll (1876–1941). Dei var lenge busette i Wisconsin.

Per 1871– gifte seg med Hansina J. Reutz Midlang (1871–), dei flytta til Holsenøy ved Ber- gen. Dei budde lenge på Hove og fekk ein son Johannes i 1909, men han døyd- de alt i 1920. Per dreiv ei tid garden som Louis Skjerven seinare hadde, og det var han som sette opp det gamle fjøset på garden.

Endre 1862–1947 var bygningsmann, og det er fleire hus i Vik etter han. Han var to gonger i Ame- rika, fyrste gong i 1888 og siste gong i 1902, då var kona Anna Olsdtr. Ligtvor Frå Nummedal. Framme Ingebjørg f. Bø (1885–1968) og Johan Nummedal (1883–1962). (1860–1945) med. Mest kjend er Endre Bak Alv, Olina og Anders Bø, Guri Andersen f. Nummedal (gift med Markus Andersen, for å ha sett opp Øenhuset i 1887–88. Ortnevik), Johannes Tryti, Ingeborg Nummedal, Anna Grov. Foto: VLA. Det huset leigde han bort til militærfolk. Fyrste Øenhuset brann ned, og eit nytt nesten heilt likt var sett opp i 1900. Hus- et vart kjøpt av Øen-familien i 1947, men familien hadde budd der heilt sidan 1897. Sjølv flytta Endre til Ligtvor. Endre har og bygt Dyrdalhuset, skulen på Bøadalen, O. P. Fosse-butikken og huset på Ligtvor der Oddvar Grønsberg no bur. Kona hans var då og frå Ligtvor. Alle husi Endre bygde var svært forseg- gjorde med utskjeringar på vindskier og på listene rundt vindauge og dører. Han har og bygt huset på Tryti som sist Arn- finn Tryti budde i. Gravferdi til Arne Undi januar 1947, han var fødd 1901 og døydde 19. januar 1947. Dei Ola J. Tryti (1857–1943) og 1882 Inge- to gutane framme er Malvin 1939 og Sverre Undi 1943. Fremst ved kista Olav J. Hønsi og borg Eirikdtr. Brekke (1858–1924) Svein J. Hønsi, bak Svein Olav R. Hove. Frå venstre Birte Myrkaskog, Anna Eline Mosse- hadde borni: stad (1905-1985), kona til Arne, Jon Undi 1934, Bjørg Undi 1933 og bak dei Hermund Johannes 1883–1968 Overtok bruket, Undi. Bakerst Randi Jo på Åse, Jon Brekke Tenold og til høgre Anders Halrynjo og Nils gift m/Brita H. Bø (1888–1947) Sjurson Hove. Erlend 1885–1962. Arkitekt, gift 1912 m/Anna Sofie Sture (1885–), to søner Oddvar (1913–1993) og Tore 1916. Anna 1887–1891. Marta 1891–1984. Gift Ola Jonson Espesete (1891–). Bergen, Skien.

Johannes O. Tryti (1883–1968) og 1913 Brita Hansdtr. Bø (1888–1947) fekk borni: Ingebjørg 1913–1992. Ugift, var heime, budde så med broren Arne. Ola 1916–1997. Overtok garden, gift 1950 med Ågot Romfo (1922–). Harald 1917–1997 Ugift, var heime. Kari 1920– Gift med Ivar Jonson Fjære- stad (1906–1958), Brennene. Arne 1924 – Snikkar, ugift, bustad Tryti. Arnfinn 1929–2013. Ugift, snikkar, Tistel-folk. Erling, Ingeborg, Eirik og til høgre Ola Tistel. Framfor gamlahuset. Oslo, flytta så heimatt. A.I.Sæbø Fotoeigar: Eirik Tistel.

PRIDLAO NR. 2/2015 15 15-åring frå Vik som sjåfør

I 1913 kjøpte Birger Lærum (1872– 1953), doktar på Voss og bestefar til Ole Didrik Lærum, ein trehjuls bil som heitte Phänomobil. Han likte ikkje å køyra sjølv og skaffa seg ein sjåfør, og det vart ein vikje som hadde flytta til Voss med familien sin, John Turvold. Han var berre 15 år i 1913, men vart likevel sjåfør, eit yrke han hadde heile livet. Fyrst for Gamle-Lærumen, seinare for direktør Mustad. Slekti til John Turvold har framleis garden i Bordalen på Voss, og dei nyttar namnet Turvold.

Kven var John Turvold? John Turvold var son til Nils Olson Myrkaskog (1870–1964) og Gunhild Johnsdotter Grønsberg (1870–1964). Dei hadde bruk 12/1 på Turvoll. Dei flytta med sju born til garden Vele på Bordalen på Voss og der fekk dei fire Birger Lærum (1872–1953), Gamle-Lærumen, og hans 15-årige sjåfør John Turvold (1898– born til. Nils var både gardbrukar og 1968) fotograferte i Prestegardsmoen i 1913. Gamle-Lærumen var fyrst og fremst hestakar og snikkar. John var fødd i 1898 og flytta til lærde aldri å køyra bil skikkeleg. Han måtte alltid ha sjåfør, og John var truleg fyrste sjåføren Oslo og seinare til Rakkestad i Østfold. hans. Bilen var ein Phänomobil frå 1913 produsert i Tyskland av Gustav Hiller (1863–1913). Bilen hadde tre hjul. Phänomobilen vart produsert 1907–1927 og vart stadig forbetra. Utlån av foto: Ole Didrik Lærum.

Voss, Oslo og Rakkestad plom av første grad med åtte stjerner for Garden etter Nils Olson Turvoll på sitt sjåførarbeid. På diplomet står at han Vele på Bordalen på Voss er framleis i hadde sertifikatnummer 94. Det tyder den slekti. Familien har halde på etter- kanskje at han var den 94. første i Noreg namnet frå Vik, no er det og ein Nils som tok bilsertifikat. Turvold som har denne garden. John gifte seg med ei av kjøkenper- John Turvold flytta til Oslo der han sonalet hjå Mustad, Anna Iglerud vart privatsjåfør hjå industrieigar Mu- (1898–1977) frå Rakkestad i Østfold. stad i firmaet Mustad & Søn. Mustad Då 2. verdskrigen kom, tykte ho det var hadde fabrikkar både i Noreg og i fleire tryggare i Rakkestad enn i Oslo, og dei europeiske land. John Turvold hadde flytte til Rakkestad der ho fekk utskilt ei husvære i tilknyting til bustaden til Mu- tomt frå heimegarden på Iglerud, og stad. Stillingi var slik at han måtte vera John bygde hus til familien. Han hadde tilgjengeleg for Mustad for køyring når bustaden i Rakkestad og arbeidshusvæ- Mustad skulle på tur, han gjekk i uni- re i Oslo i åri etter krigen. form og denne typen sjåførar var attrak- tive stasjobbar på den tidi. Etterkommarar etter John Turvold arbeidde for Mustad John Turvold heile livet, han døydde plutseleg av hjar- John og Anna fekk ein son, Nils teproblem i 1968 medan han var i Oslo i (1929–1999). Nils gifte seg med Åse Nils O. Myrkaskog (1870–1964) og Gunhild høve arbeidet. Kona til Mustad var sys- Marie Ringstad (1932–) frå Rakkestad. Johnsdtr. Grønsberg (1870–1964). Dei had- ter til den kjende målaren Alf Rolfsen, Dei fekk borni John Morten (1961–) og de bruk på Turvoll, men flytta med sju born John stod og modell for målaren og er Anne Elisabeth (1963–). Nils var i star- til garden Vele på Bordalen på Voss og fekk med på eitt av hans kjende måleri. ten med på fotofirmaet Turvold & Kløfs- der fire born til. Dei er foreldri til John som I huset til John Turvold heng ein di- rud i Rakkestad. I 1965 flytta Nils og vart sjåfør i ung alder. Utlån foto: Nils Tur- plom frå 18. oktober 1936 frå Kongeleg familien hans til Tyskland der han fort- voll, Voss. Norsk Automobilklubb, der han fekk di- sette yrkeskarrieren sin i 23 år. Borni var

16 PRIDLAO NR. 2/2015 John Turvold (1898–1967) og kona Anna Ig- lerud (1898–1977). John var son til Gunhild J. Grønsberg (1870–1964) og Nils O. Myr- kaskog (1870–1964) som kjøpte seg gard på Bordalen på Voss. John køyrde bilen til Bir- ger Lærum (1872–1953) alt som 15-åring, ein svært spesiell trehjula bil. Seinare vart han sjåfør for Mustad & Søn og busett i Oslo og sist Rakkestad. John gifte seg med ei som jobba på kjøkkenet hjå Mustad, Anna Igle- Etterkommarar etter John Turvold. John og kona Anna fekk ein son Nils (1929–1999) som rud, og ho var frå Rakkestad. gifte seg med Åse Marie Ringstad (1932–) frå Rakkestad, det er ho me har fått biletet hjå. Åse og Nils fekk to born: John Morten 1961 og Anne Elisabeth 1963 som begge bur i Tyskland. då vaksne og fortsette sitt yrkesliv i Sitjande framme Inga (oldebarn til John, dotter til Morten), rett bak Inga Åse (svigerdotter til Tyskland. Nils og kona flytta heim til John), Heike (gift med Morten) og Anne (dotter til Morten). Bak til venstre Marie (dotter til Rakkestad, der dei overtok huset etter Morten), Elisabeth (dotter til Åse og Nils), Herbert Plötner (mann til Elisabeth) og sist Morten foreldri John og Anna. Der bur Åse Ma- Turvold (son til Åse og Nils). Biletet er teke i konfirmasjonen til Anne 17. mai 2015. Utlån foto: rie framleis. Åse Turvold. John Morten Turvold (1961–) er snikkarmeistar med eigen snikkarverk- hjulet, bilen hadde handgass og sveiv til på å ta imot Hans Clarin. Denne Hans stad og bur i Romrod-Zell i Hessen i å starta bilen. Det var tre gir, sluregir, kjøpte den fyrste importerte bilen i Tyskland med kone og tre døtrer. Han er køyregir og revers. Det hende at det Noreg. Det var ein Benz produsert i «Meister im Tischlerhandwerk». fløymde over av bensin på forgassarane, 1895. Bilen vart sett inn i rutetrafikk Anne Elisabeth Turvold (1963–) er det kunne gje brannfare og brannsløkke- mellom Tretten og Ringebu sommaren gift, men har ikkje born. Ho er historikar apparat var tilrådd på turane. 1896. Men det vart mange motor- og arbeider ved universitetet i Giesen i Motoren hadde 2 sylindarar, firetakts problem og oppskremde hestar, og bilen Hessen i Tyskland. Dette universitetet motor tverrstilt over framhjulet. Boring hamna på lager hjå Hans Clarin Mustad. heiter offisielt Justus Liebig Universität 82 mm, slaglengde 110 mm, volum Han kjøpte bilen og sette han i stand un- Giessen. Ho bur i Grünberg i Hessen. 1162 ccm, effekt 9 hk. Sylindarar, topp der 1. verdskrig. Bilen er no på Norsk Ho har arbeidd mykje med Holocaust og og stempel var av støypejern. Luft- Teknisk Museum i Oslo. jødeutryddingar under 2. verdskrigen. kjøling med vifte, Bosch magnettenning, Hans Clarin er ein av bilpionerane i Ho har mellom anna omsett ei bok frå trykksmørjing med oljepumpe. Bensin- Noreg. Han kjøpte sin fyrste bil i 1902. norsk til tysk om Holocaust, samt at ho tanken var på 35 liter og forbruket av Men han fekk laga ein sekshjula bil, der har skrive om gettoar/interneringsleirar drivstoff var 0,88 liter på mila. Aksel- chassisen og motoren vart bygd på verk- for jødar i Polen under 2. verdskrigen. avstanden var 195 cm, sporvidde 130 staden til Mustad. Bilen var i bruk til 2. Ho har og utdanning i kunsthistorie og cm, lengde 280 cm, breidde 150 cm, verdskrig og vart blant anna nytta ved filologi, og har hatt utstillingar. høgde 140 cm, sitjebreidd 106 og vekta evakueringi av Oslo i 1940. på køyretøyet var 400 kg. Toppfarten Lærum-familien og Mustad-famili- Turvold var 45 kilometer i timen, men marsj- en hadde tidleg bilar, og John Turvold John og etterkommarane nyttar farten var berre 30–35 km/h. vart sjåfør hjå begge familiane. Hans slektsnamnet Turvold og ikkje Turvoll Clarin Mustad var fødd i Vardal der Did- som garden heiter i Vik. Båe barneborni Lærum-Mustad rik Lærum var lege, og begge familiane til John nyttar Turvold-namnet og. Far til Birger Lærum senior var Did- har ein plass i bilhistoria i Noreg. rik Lærum (1838–1894), som og var A.I. Sæbø Data om bilen lege. Merkeleg nok er det samanheng Slekt Bilen hadde eit stort sete med plass mellom desse to familiane, gjennom Gunhild Johnsdotter Grønsberg til to personar, framme ser bilen ut som kvar Didrik var lege og gjennom bilhis- (1870–1964) og Nils Olson Turvoll ein motorsykkel. Dør på høgre side, eige toria i Noreg. Didrik var lege på Gjøvik (1870–1964) hadde desse borni: bagasjerom. Men motoren heng på frå 1866, han var og fattiglege for Gjø- Ola 1894. Fødd i Vik, busett i Oslo, framhjulet og svingar med hjulet. Der er vik, Vardal og Øverby. I 1871 vart Hans privatsjåfør for direktøren i Askim ikkje ratt, men ei lang stang frå framhju- Clarin Hovind Mustad fødd i Vardal, då Gummivarefabrikk A/S. let der ein med stanga kan bevega fram- var Didrik lege der og var kanskje med Gjøri 1895. Fødd i Vik. Vart gift

PRIDLAO NR. 2/2015 17 garden til Johannes, og dei dreiv med sauer. Ragna 1906. Fødd i Vik. Gift med Eilev Andersen frå Fredrikstad, busett Oslo, to born. Ingebjørg 1909–1969. Vart gift med Helge Rørgo (1904–1997) frå Bolstad- øyri, han arbeidde lenge på sagbruket til Gjerde bruk. Ingen born. Gunhild 1910–1998. Fødd på Voss, gift med gardbrukar Knut Bj. Himle (1915–1994), tre born. Sigurd 1911–1990. Vart gift med Cecilia Himle (1913–1987), syster til Knut Himle, to born. Overtok farsgarden, sonen Nils er no kårmann der. Marie 1914–2008. Ugift, arbeidde på garden, hadde og anna arbeid som vaskehjelp m.m. Ole Didrik Lærum har fått restaurert ein slik bil, som i dag visstnok er den einaste køyrbare i heile Europa. Ole Didrik fekk bilen deponert frå Norsk Teknisk Museum og fekk sett den i Kjelder stand. Bilen vart i si tid nytta av ein lege i Grimstad. Det kom ein ingeniør opp frå Tyskland Balvoll, Gudmund: «Gards- og ættesoge for for å prøva bilen. Utlån av foto: Ole Didrik Lærum. Vik i Sogn», VLA 2008 Volla, Tor Ivar: «En phænomenal veteranbil- med Ivar Fagnastøl frå Raundalen på med Lars Fagnastøl (1892–1936) frå historie» i Norsk Motorveteran» 8/2011. Voss. Dei emigrerte til USA sist på Voss, bror til Ivar. Lars døydde tidleg, Lærum, Ole Didrik: «I ulveskinnspels. Le- gens historie i tre slektledd». Vigmostad og 1930-talet med dotteri som var berre no- Brita gifte seg oppatt med enkjemann og Bjørke forlag, Bergen, 2006. kre månader. Busett Seattle, Washington. gardbrukar Anders Nedkvitne (1894– Mustad-artikkel på Wikipedia Jon 1898–1968 Sjåfør. Gift med Anna 1971) på Voss. Dei hadde ikkje born. www.auftragsfreundlich.de Iglerud (1898–1977). Anna 1904–2005. Fødd i Vik. Gift w.w.w. Giessener. Anzeiger.de–Kunst–Kei- Birte 1900–1946. Fødd i Vik. Var med jernbanesnekkar Johannes Hegg me im Giessener Klinikum (omtale av kunst- heime på garden på Vele. (1909–1997) frå Reimegrend. Dei fekk utstilling) Brita 1902–1951. Fødd i Vik. Gift utskilt eit småbruk på 8 dekar frå fars- Munnlege kjelde: Åse Marie Turvold. Phänomobilen på Voss Gustav Hiller grunnla ein fabrikk i den hestekrefter, 4-takt og to sylindrar. Den- vesle byen Zittau i Sachsen i Tyskland i ne vart særleg tilrådd for legar, veteri- 1888. Dei første åra laga dei syklar, men nærar og postbod. Sjølv om det berre etter kvart tok dei til å produsera motor- vart laga 2–300 eksemplarar av denne syklar. I 1910 vart fabrikken døypt bilen vart fleire selde i Skandinavia, og «Phänomen», og dei tok til å laga tre- Tidsskrift for den norske Lægeforening hjuls bilar under namnet Phänomobil. hadde omtale av den. Birger Lærum se- Hiller meinte at slike trehjuls bilar had- nior, som den gongen var praktiserande de vesentlege fordelar framfor firehjuls lege på Voss, kjøpte ein slik bil i 1913. automobilar. Grunnen var at ein kunne Sonen Birger junior lærde å køyra montera heile motorblokka på det eine Phänomobil på eiga hand som 12-åring, drivhjulet framme, og såleis få ei enkla- og frå 15 års alderen var han fast sjåfør re og meir effektiv løysing med omsyn for faren. I 1924, då han var 18 år tok til kraftoverføring. han bilsertifikat. Han vart sjølv lege og Bilane vart laga i fleire ulike model- arbeidde i mange år som lungespesialist ler, sjølv om alle hadde tre hjul. Det var på Voss. Birger junior var også skyssgut tosetar, firesetar, lastebil og «landaulet» for faren når han nytta hest og kjerre el- som var luksusutgåva og likna mykje på ler slede. Han køyrde bil til han var 80 år Annonse for Phänomobil. Det står at bilen er ein landauer, slik som vart tidlegare dre- og hadde mange bilar, men BILEN det sterk og komfortabel, har framifrå fjøring, gen av fire hestar. Og denne automo- var Phänomobil som dei laut starte med egnar seg godt på dårlege vegar og er ein bilen hadde heile 8 hestar! nafta. ypparleg fjellklatrar. Annonse funne på nettet. I 1912 lanserte dei ein tosetar med 9 I 1922 kjøpte Birger senior ein to-

18 PRIDLAO NR. 2/2015 setars T-Ford Roadster, og etter ein del Der var også Phänomobilen med, men ket har det oppstått eit samarbeid der år vart Phänomobilen utrangert. Etter at motoren var teken av tidlegare og nytta gjenstandar frå Lærumhuset har vore «Gamle-Lærum» hadde kjøpt ein T-Ford til andre føremål. Den kan ha vore selt. utlånt til ymse utstillingar. Dåverande året før, vart den opphavlege Phäno- Dei utbrente restane låg i strandkanten i direktør Gunnar Nerheim var og såg på mobilen R34 i 1923 seld til Per A. Ring- fleire år. samlinga, og sidan vart det sendt ein heim, som dreiv landhandel midt i Desse opplysingane vart gjevne til søknad til Teknisk museum om å depo- Vangsgata på Vossevangen, omlag der Gunnar av fotograf Christian Herheim, nera Phänomobilen på Voss. Det med- Ringheimskafeen er no. Per Ringheim som leigde huset i nokre år. Trond førte at Teknisk Museum i 2002 over- brukte bilen til og frå arbeidet. Han var Amundsen i Skulestadmoen hugsar også førte Phänomobilen Lærumhuset. Det fødd i 1873 og budde like ved noverande om bilen. vart godkjent at bilen skulle få det opp- Barneheimen på veg til Skulestadmoen, Gunnar Hemre Ringheim vart for- havelege nummeret på Voss, R-34, som der han hadde eit småbruk på nedsida av viten på restane av denne merkelege bil- ein i mellomtida hadde sikra seg hjå bil- Strandavegen. Ringheim var den første en og byrja å spørja. Han fekk med seg sakkunnige. Vilkåret var at den nye ei- på Voss som køyrde bil til arbeidet. Han Anders Repål, og så grov dei restane ut. garen tok hand om den endelege restau- var stor og tjukk, og han og den putran- Då var bilen heilt nedsokken i myr-aktig reringa. de bilen vart eit fast innslag i gatebiletet jord. Våren 1977 dro dei restane opp på Bilen kom i lag med fire store trekas- på Vangen. turt land i lag med Leif Hemre. Gunnar ser fulle av delar, umåla, delvis montert kontakta Trygve Krogsæter på Norsk og på hjul. Dette vart eit stort arbeid som Nokre minne Teknisk Museum i Oslo, og han kom og Gunnar Almeland, pensjonert mekani- Phänomobilen skal ha vore første henta restane i 1978. Tanken var å nytta kar og sonen Steinar utførte i 2008–09. bilen som køyrde opp Raundalen og restane som delebil til ein identisk Dei har stått for sjølve restaureringa og også til Vasstronde. Det var i Birger Phänomobil som dei hadde under re- fått motoren i stand. Sjølve lærstoppinga Lærum senior sine dagar, og Jon Turvoll staurering, men dei var for gjennom- som fylgde med, viste seg å vera frå eit var truleg sjåføren. rusta til å kunna nyttast. anna køyretøy. I tillegg fylgde det med Henrik Hemre på Vasstronde, onkel Då Teknisk Museum ikkje skulle to kalesjar, ein i voksduk og ein i lereft. til Gunnar sin bestefar var kjent for å nytta den, vart dei opprinnelege restane Dei to karbidlyktane på sida av fron- bryggja godt øl. Han sa til Gamle- av denne Phänomobilen returnert til truta vart kjøpt på loppemarknader i Lærum at dersom han lovde å ikkje Lærumhuset i 1998 etter avtale med København, og det same gjaldt parafin- koma att med det «styggetyet» så skulle Krogsæter. Det var råma og blokka med brennaren som er montert i hovudlykta. doktaren få øl hjå han. I fylgje Botolv framhjuls-stag og fjøring, medan sjølve Bilhornet var også kjøpt der og sidan Larsen på Fære i Bordalen, skulle Hen- motoren og hjula mangla i tillegg til hei- fornikla av Hans Peter Nielsen i Klip- rik ha gjær heilt attende til Harald Hår- le karosseriet. I 2009 vart desse delane pinge på Sør-Sjælland, som i mange år fagre si tid. sandblåste og lakkert med rusthindrande har vore aktiv i veteranbilmiljøet der. Gullsmed Bergesen på Voss selde måling av Espen Hamre på Palma- Ramma rundt frontruta vart vølt for rust bilar og motorsyklar, og ei tid kjøpte han fossen. og fornikla hjå Sørligatens forniklings- inn eit heilt lager med bilar i samarbeid verksted i Oslo. med Dr. Alf Harlem senior. Men det vart Den andre legebilen Knut Kalvik, Bilpleiesenteret på ikkje nokon handel med Gamle-Lærum. I mellomtida hadde Norsk Teknisk Voss, som har røynsle frå fleire veteran- Kvar doktaren kjøpte Phänomobilen er Museum fått ein annan Phänomobil av bilar tidlegare, tok hand om lakkeringa, så langt ukjent, men truleg har han same årsmodell. Etter protokollane på medan Ole Didrik Lærum har restaurert importert den gjennom ein forhandlar i Hiller-fabrikken i Zittau vart den selt polstringa i samarbeid med Kristin Roll- Danmark. derfrå den 11. oktober 1913 til ein mann Lund hjå Møbelfix i Bergen. Han har Gunnar Hemre Ringheim har høyrt ved namn Alfred Zinner (eller Zimer) i også skaffa tilveges informasjon og his- eldre vossingar snakka om denne bilen Kristiania. Sidan har den tilhøyrt ein torikk om bilen gjennom kontaktar til som var så spesiell. Han fekk også opp- lege i Grimstad, truleg Anton Daae. Den dei no nedlagte Phänomen-Robur- lysningar etter bestefar sin og som til vart delvis restaurert på 1970-talet, men Werke i Zittau. Bilen er no registrert dels stamma frå Per Ringheim. Per var aldri gjort ferdig. Panseret vart retta opp som R 34, same nummeret som var på stor og tjukk og vog 135 kg, så bilen var av Sparre Ransby og Trygve Krogsæter, bilen til Birger Lærum senior. Skinn til heilt skeiv når han køyrde. Han balte ein medan Håkon Kristensen, som var polstringa, som var garva på gamal måte del med å få bilen til, men køyrde den verksmeister på Schøyens buss-sentral i vart skaffa av Ola Borge frå Borges sjølv. Oslo, demonterte og restaurerte motor- kromlærfabrikk på Osterøy. Endeleg Bilen vart avskilta for godt i 1929 og en. vart nye lærstroppar til kalesjen laga av stod sidan lagra i eit rom nede i løa. Per Eigedomen «Vangsly», eller Lærum- Lars Jørdre. Såleis har mange personar døydde i 1933, og eigedomen vart seld, huset er eit intakt miljø frå legepraksis bidratt til restaureringsprosjektet. men kjøpt attende. Sidan vart den leigd gjennom tre generasjonar og det einaste ut. Sonen til Per som då eigde småbruket i landet i sitt slag. Den er registrert som Den gamle legebilen budde austpå, men var periodevis på ein medisinsk-historisk samling i det na- Phänomobilen er identisk til den Voss. I 1962 hadde han ei svær opp- sjonale museumsnettverket for helsehis- gamle legebilen som var på Voss og er rydding då eigedomen skulle seljast att. torie. Det vert leia av Norsk Teknisk den einaste bilen av denne typen i heile Han heiv alt lausøyre i ei skråning ned Museum si avdeling: Nasjonalt medi- Europa som er restaurert og køyrbar. Det mot Lundarvatnet og laga eit svært bål. sinsk museum. Gjennom dette nettver- fins imidlertid tilsaman ein handfull med

PRIDLAO NR. 2/2015 19 fire-sylindars, firesetars-bilar i Tyskland, Tsjekkia og Sverige som er køyrbare. Den tosetars bilen syner korleis legar reiste ut til pasientane for snart hundre år sidan. Bilen har styrestang, der ein også finn gir, gass og tenningsregulering. Den har eitt «sluregir» og eitt køyregir framover og dessutan revers. Før køyring lyt ein pumpa opp bensintrykket med ei handpumpe inne i bilen. Olje fyller ein på i den nødvendige mengda før turen, og sidan sjekkar ein at det dryp ca. ei dråpe per sekund ned i motoren medan ein køyrer. Olja tek ein av etterpå. Ei ulempe med desse trehjulsbilane var at dei hadde lett for å kolta, særleg Ragnvald J. Brekke (1902–1994) Arvid Sæbø (1944–2012), Audun Sæbø (1934– dersom ein tok ein krapp sving. Til slår med langorv og bryner ljåen. 2013), ukjend og Henning Sæbø. Uvisst kvar bile- trøyst vart det sagt mellom røynde bil- Foto: Olav G. Brekke. tet er teke. Fotoeigar: Ann Kristin Holen. førarar den gongen at du er ikkje ein skikkeleg Phänomobilsjåfør dersom du ikkje har kolta minst ein gong! Vognavgifta for eit slikt køyretøy i Noreg var til å leva med: Taksten i 1912 var kr. 6 per hestekraft. Passasjeren som alltid laut hoppa ut og dytta i motebak- kane vart då ikkje medrekna. Men aller- eide i 1915 skreiv dei i Tidsskrift for Den norsk Lægeforening at Phänomo- bilen var ueigna som legebil i Noreg. Det som var att av den originale Phänomobilen på Voss er tidlegare kome attende til Lærumhuset. Det er råma og motorblokken, og dei vert no sandblåst og lakka, slik at ein kan få eit inntrykk av korleis dei ein gong har vore. Ole Didrik Lærum Turrhøytaking i Sæbø. Sommar, fint ver, god lukt, triveleg arbeidsfellesskap. Fotoeigar: Ann Kristin Holen.

Bryllaup for Sigurd O. Grønsberg (1921–2009), Sigurd på Riset, og Olina Martindtr. Fosse (1921–2011) i 1946. Olina er krunebrur, og Otto Fosse held i taumane. Frå fotosamling etter Olla.

20 PRIDLAO NR. 2/2015 Hagebruksbok frå 1747 av

I 1996 gav Vik Lokalhistoriske Arkiv ut boka «Hagebrukspioneren Apollonius Michael Adtzleu Lilliedahl (1734−1814) og eit bokmanuskript frå 1747». Gudmund Balvoll gard på Askøy. Garden vart kjøpt av fu- manuskript med Michael Adtzleu si var forfattar. Den første delen − om ten i Nordhordland, Oluf Lundt Bildsøe, handskrift. Manuskriptet er påført nam- klokkar Apollonius Lilliedahl − vart i 1758. net «Den Danske Urte-Have», og er delt trykt på nytt i Pridlao nr 1 2005, side I 1764, eller litt tidlegare, kom Mic- i «Anden Part» og «Tredie Part». Også 37−42. Dette er eit oversyn for den an- hael Adtzleu til Indre Sogn, truleg for å her fekk eg ein kopi. Dette viste seg å dre delen. livnære seg som prokurator (sakførar). vere direkte avskrift av ei velkjent hage- Han er ikkje på lista over prokuratorar bok frå 1647 av dansken Hans Rasmus- Hagebruksmanuskriptet med kongeleg løyve. Men amtmennene sen Block: «Horticultura Danica». Det I oppgåvene over eigedelar i skiftet kunne gi løyve for å føre saker for un- ser ikkje ut til at Adtzleu har brukt stoff etter Apollonius Liliedahl var det ikkje derretten. frå denne boka i sitt manuskript. Truleg hagebøker. Men han hadde eit hand- Av skiftet etter Michael Adtzleu går fekk han tilgang til denne boka etter at skrive bokmanuskript. Det vart teke det fram at han frå sist på året 1764 og i han var ferdig med manuskriptet sitt. vare på av slekta og ligg no ved Fylkes- eitt år og 13 veker hadde budd hjå ein Ein bibliotekar ved Bergens Museum arkivet for Sogn og Fjordane på Leikan- sjukleg og førtidspensjonert sokneprest hadde lagt ved eit notat til manuset der ger. Eg fekk ein kopi av dette manus- i Luster, Fredrik Nilsson Cimber (1710− det står at Adtzleu var kontorist eller kriptet. På tittelbladet er ikkje forfattaren 1770) og kona hans Elisabeth Maria skrivar hjå futen på Alværa. Dette er med, men det vart rekna med at det var (1714−1780). Dei var busette på garden neppe rett, og det er lite sannsynleg at Apollonius som var forfattaren. Mine Kvale nær sentrum av Luster. Adtzleu har reist frå manuskripta etter granskingar viste at dette er feil. Skrifta På denne tida var det vanskeleg å liv- han var prokurator. samsvar ikkje med Apollonius si hand- berge seg av sakføraryrket ute på bygde- skrift, og etter samråd med professor ne. Det er rimeleg å tru at Adtzleu sam- Avskrifta i klokkargarden Magne Bruun ved Norges landbruks- arbeidde med futen og sorenskrivaren i Det er uklart korleis Apollonius Lil- høgskole, fann at eg det sannsynleg at Indre Sogn, som båe heldt til i Luster, liedal fekk tak i ei avskrift av manus- det var ei avskrift av eit handskrive ma- for på denne måten å få tak i saker og kriptet. Ei tanke er at han har hatt eit nuskript av Michael Adtzleu frå 1747 og ein del offentlege oppdrag. For tida i hageoppdrag på Alværa for Simon Han- som låg på universitetsbiblioteket i Ber- Luster er det oppgitt at Adtzleu var my- sen og at han sjølv tok initiativet for å gen. Då eg fekk kopi av dette manus- kje ute på forretningsreiser. skaffe seg ein kopi. Kopieringa kan då kriptet, viste det seg at dette var rett. I skifteprotokollen står det at proku- ha vore utført av ein skrivar for futen. Ei Denne «boka» har tittelen: «Kort og rator Michael Adtzleu døydde på pro- anna løysing er at det skjedde gjennom Simpel Anvisning til en Frugt, Urter og prietærgarden Sande i Balestrand 8. svigersonen Ludvig Daae, som var sok- Blomster Hauges Inndretning og Opp- april 1771 i huset til futen Simon Han- neprest i Lavik frå ca 1808 og som had- vartnig Forfattet i Spørsmål og Gi- sen. Der hadde han budd ei tid. Då både de Chatarina Dorothea Liljedahl ensvar». fut og sorenskrivar heldt til i Balestrand, (1774−1809) som første kone. Apolloni- må vi tru at det har vore eit samarbeid us hadde dottersonen Ludvig 1806 i La- Forfattaren med desse embetsmennene. Av skiftet vik. Ludvig Daae vart attgift med Nille Michael Adtzleu (ca 1720−1771) har går det fram at han hadde hatt både ytre Susanne Holck, ei dotter til kaptein ukjend opphav. Han var ei tid på Sunn- og indre Sogn som arbeidsfelt. Holck. Ein tredje tenkeleg overføring er møre, for på tittelbladet har han skrive Av skiftet går det fram at Adtzleu ik- at Holck-familien i Lavik tidleg hadde inn: Denne efter min første havebog, kje hadde arvingar. Det som var etter skaffa seg avskrift av manuskriptet og at forfattet jeg på Sundmør A[nno] 1747. han skulle gå til dei fattige. Men då alle Apollonius fekk dette gjennom presten Den 1. august 1750 tok han Examinati utgifter var betalte, var det berre at 3 Ludvig Daae. Ei ulempe med dei to siste Juris ved universitetet i København med riksdalar. teoriane er at Apollonius i 1808 var blitt karakteren «Ey Ubekqem». Ein slik ek- 74 år og difor truleg var ein langt mindre samen vart teken etter eit redusert Manuskript på vandring aktiv gartnar enn tidlegare. jus-studium, det såkalla dansk-juridiske. Vi kan tenkje oss at Simon Hansen Liljedahl-avskrifta ligg svært nær Studentane hadde vanlegvis studert på fekk tak i manuskriptet under dødsbu- originalmanuskripet, men er språkeleg eiga hand og hadde berre vore i Kiøben- aksjonen. Futen Annanias Harberg kjøp- meir korrekt. Ein hovudskilnad er at i havn i eksamenstida. I studietida hadde te garden Alværa i Lavik i 1755. Ei dot- originalen er hage kalla «Have», i av- dei ofte arbeidd som skrivar hjå fut eller ter gifte seg med Simon Hansen. I 1776 skrifta «Hauge». sorenskrivar. kjøpte Simon garden av svigerfaren og I ei påføring nedst på tittelsida av det flytta dit. Min teori er at manuskriptet Føreordet handskrive manuskriptet står det vidare: vart med på flyttelasset og vart liggjande På tittelsida har Michael Adtzleu sett Jeg forbedrede den mærkelig på Strøms- på Alværa til 1915. Manuskriptet kom inn eit kort føreord som han kalla «Pro nes ved Bergen 1758, men samme er då til Bergens Museum. Frå Alværa fekk Nota!». Her følgjer det mest av føre- bleven mig frastaalen. Strømsnes er ein Bergens Museum i 1915 også eit anna ordet i nynorsk omsetjing:

PRIDLAO NR. 2/2015 21 Dette er ei grunngiving for å forfatte Løv-Værker, som ikke kan vel giøres kjølte, ville det bli vakuum, slik at væs- og skrive denne vesle gartnarboka. Der- uden en Gartners eller anden forfaren ke vart sugd ut av såra. På frukttre skul- som det er nokon som trur han kan Mands hielp og Underviisning. le risper i borken ha ein tilsvarande skrive ei betre bok, er det godt for han. effekt. Rispinga skulle i Adtzleu sitt ma- Det vil eg ikkje ta ille opp. Men dersom Innhald frå tysk hagebok nuskript skje i april–juni om kvelden i denne boka, anten i eller etter mine da- Ein grundig gjennomgang tydde på fullmåne. Det skulle normal vere to ri- gar, skulle falle i framande hender, viser at mykje av stoffet må ha blitt henta frå sper nedover på stamma, mellom vest- boka at eg ville gjere noko som var meir ei eller fleire hagebøker frå Tyskland, og nordsida av treet. På store tre skulle enn å vere arbeidslaus. Dersom det trykte på 1600-talet eller først på det vere fire risper. Teorien var at ved seinare viser seg at eg får høve til å ut- 1700-talet. Ved NLH er det ein svært slik risping ville safta få tilført luft, føre i gjerning det eg har skrive om, vil stor samling av gamal hagebrukslittera- stamma ville bli tjukkare og avlinga vil- det glede meg. tur. Der fann eg: Holyck, G. 1717. le bli større. Også mange andre hage- Ut frå dette var det rimeleg å tru at Ney-vermehrtes Vierfaches GartenBuck. bruksfattarar enn Holyck/Adtzleu til- Adtzleu henta kunnskapane sine frå el- Franckfurth & Leipziet, fjerde utgåve, rådde slik trerisping, til dømes Christian dre bøker. Dei fleste hagebøker som var 288 sider. Det meste av manuskriptet til Gartner i Horticultura, men då berre for tilgjengeleg på denne tida var skrivne på Adtzleu er ei direkte omsetjing av stoff sjuke frukttre. tysk. At Adtzleu hadde tyskkunnskap, frå denne boka. Som i manuskriptet er Purgere er eit fransk ord som tyder å går fram av at han sette inn eit tysk ord- boka skrive som spørsmål og svar, og til føre bort eller reingjere. Bruk av av- tak framfor føreordet. og med stoff som ikkje hadde nokon in- føringsmiddel var difor ei form for pur- teresse for vestnorske forhold er kome gering. I manuset til Adtzleu var purge- Norsk innhald med hjå Adtzleu. ring tilrådd for gamle tre som var slutta Michael Adtzleu var etter mitt syn Det var svært mykje overtru i hage- å bere. I veksande måne, i april–mai, meir omsetjar enn forfattar. Manu- bøker på denne tida. Månen styrde det skulle ein bore 1−3 hol i stamma nede skriptet fortel svært lite om norsk hage- meste. Det meste av hagearbeidet skulle ved jordoverflata, heilt inn til mergen, bruk midt på 1700-talet. Men nokre set- utførast i veksande måne eller fullmåne. og la hola stå opne i 4−6 veker. Dersom ningar må ha samanheng med dyrking Men noko hadde ein viss logisk tanke- ein deretter sette inn ein popp av hagtorn på Vestlandet. Det ser vi tydlegast der gang. Som eksempel tek eg med at fram i hola, ville alle insektlarvar forlate tre- han skriv om grøfting. Der fortel han at til ca 1720 var det vanleg at hagebruks- et! Purgeringa skulle også motverke for å fjerne den kolde Væde skulle ein forfattarane trudde at for å få friske kartfall. bruke de bekiedte Huulveiter. Veit er eit frukttre måtte ein bruke metodar som Årelating var den meste brukte me- norsk pronomen, og steinveiter vart teke likna på legeråd for menneske. Eit toden på folk. Linné skreiv såleis i 1735 i bruk somme stader på Vestlandet tidleg grunnlag for det var at saftstraumen i frå Mora i Dalarna at straks ein person på 1700-talet. trea vart samanlikna med blodstraumen der vart sjuk, uansett kva det var, «må- Poding av frukttre vart rekna som hjå dyr og menneske. Difor finn vi at ste han undergå huggjärnet på sin livå- vanskeleg kunst av norske forfattarar på Holyck, og dermed også Adtzleu, tilråd- der». Snikkarverktøy var altså kirurg- denne tida. I samsvar med dette skreiv de følgjande kirurgiske metodar: iske instrument både på folk og frukttre! Adtzleu at ein kunne halde frukthagen i Årelating på frukttre skulle utførast På slutten av opplysingstida vart råd- god stand om aldrig nogen slags Poding ved å grave seg ned til hovudrota. Der gjerder som dette borte frå hagebruks- var op-funden. Dette kan vere noko han skulle ein drive inn ein kile av hardved. litteraturen. hadde sett i hagane til embetsmennene Det skulle føre til at overflødig saft vart han arbeidde hjå. Det kan også vere ob- skremd, slik at overflødig vekst vart hin- Teikningar servasjonar frå slike hagar som fekk dra. Over såret og kilen skulle ein føre Til slutt i manuskriptet er det med Adtzleu til å framheve kor viktig det var på podevoks, eller grisemøk på pære- teikningar av plantemønster for frukt- å fjerne fleirårige ugras før ein ny pryd- røter og smalamøk på røtene av dei an- hagar og av såkalla blomsterkvarter i hage vart anlagt. dre fruktartane. prydhagar. C. W. Schnitler gav i 1916 ut Fontanell vart brukt på menneske verket Norske haver. Han må ha hatt til- Stoff frå Horticultura for å sleppe ut verk frå sår. Men det pas- gang til manuskriptet til Adtzleu og I 1694 gav Christian Gartner i Trond- sar ikkje her. Kirurgien starta med å trudde tydelegvis at dette var teikningar heim ut boka Horticultura. Det var eit bore hol inntil mergen på dei nedre og av norske hagar. Ein av teikningane av standarverk for hagebruk på 1700-talet. tjukkaste greinene. Så skulle ein fylle frukttreplanting kom inn Norsk frukt- Det er difor å vente at Adzleu henta stoff inn jord, tilsett litt kvikksølv. Så skulle dyrking av professor Olav Skard. Også frå denne boka. Vi finn innhald frå ein setje inn ein treplugg i holet og kline han trudde tydelegvis at det var teikning Horticultura 8 stader i manuskriptet. Av over podevoks. Tanken var at kvikksøl- av ein norsk hage. dei 8 plassane tek eg her med berre den vet skulle trengje nedover til hovudrota, Etter mitt syn er alle teikningar henta siste. Hjå Christian Gartner gjeld det sis- slik at ho fekk sprekkar! Dermed skulle frå utanlandske hagebøker, men her har te setning i 5. kapitel: det kome luft til treet nedanfrå og safta i eg ikkje funne originalboka (eller -bøke- Den som vil hafe andre Lyst-Qvarter treet ville gå meir til fruktene enn til ne). Som støtte for påstanden, tek eg til Blomster, faar bruge en Gartners hi- greinene! med at Adtzleu avslutta manuskriptet elp, som for Liebhaberen dennem kand Koppsetjing vart brukt på menneske med: «derfor vil jeg ikke aftegne fleere, afritze i adskillige Mynster, Stycker, Zü- mot smerte, betennelse og tilstandar ein der og falder vanskelig paa frihaand at ger, eller Løfverck. trudde kom av for tjukt og ureint blod. forrette.» Hjå Adtzleu er teksten: Då vart det skore ei mengd smårisper i Heile manuskriptet, med teikningar, Qvarteererne anlægges i adskillige huda, helst på ryggen. Over såra var det er med i boka som vart trykt i 1996. slags Mynster, Stykker, eller Figurer og sett sugekoppar. Nå koppane vart ned- Gudmund Balvoll

22 PRIDLAO NR. 2/2015 Vik er rik paa gamal kultur og gamal tradisjon

Kvar gong ein kjem hertil er det noko nytt folk i Vik vil han enno finna god studnad. sanning kom det til vyrdnad det som aa finna. Enno viser i forvitnelege minne Hr. Olav G. Tryti er ein elskar av gamal «G.F.» hev skrive. um gamal folkesed som ber vitnemaal um bondekultur. Og han er den rette til aa taka Det tenar Vik til æra at bygdi er flink aristokratiske bondeætter og fin bonde- upp dette arbeid. aa ala grisungar. kultur. Vik er ei framtidsbygd i mange maatar. Det største Napoleon nokon sinne skal Det er utav dette rike folkeliv bokskri- Og her er tiltaksame ungdomar. Skirtors- ha sagt um nokon var daa han sagde um varen Olav Hoprekstad hev teke til aa dag skal Viks Skjotarlag med um lag 30 Goethe at han var ein mann. At «Folke- ausa. Fleire av hans skodespel ber ein frisk mann samlast på Turvoll kl. 5 um morgo- bladet» kallar statsraad Liljedahl ein farge av dette bondeliv. Og paa det store nen. Paa Ski skal dei so fara yver fjellet til mann kann vel ikkje plent reknast for noko gilde maalfolki i Bergen heldt for Det nor- Stalheim. Dei var heilt utbudde som til stort. Der er skilnad paa dei folk som gjev ske teater sagde bladstyrar Lavik at det var ufred. Og med same dei kom fram skulde vitnemaal i slike høve. Hoprekstads «Bjørnefjell» som bar fram dei skjota paa figurar paa 2 ukjende leng- At Vik som bygd gjerne ser at her vart til den fyrste siger for Det norske Teater i demaal. Skjotarane frå Stalheim hadde bygd ei Vikabane er trulegt. Men naar ein Oslo. Dette er mykje markande. Og det er lova aa taka mot frenderne fraa Vik. Dette tenkjer paa Sogn som fylke og vissa den aa ynskja at hr. Hoprekstad framleides vikingeferd og vitnar um viljesterk og eld- store utvikling der er von um i Aardal so maa ausa rikt or denne djupe kjelda i huga ungdom. Det er ikkje nokon leik å ser det ut som Flaamsbana hev den største folkelive. Det er dei skaldar som skriv tola ei slik ferd yver det 2 mil lange høg- fyremun. skodespel som no kann gjera mest til aa fjell no paa denne tid, det tenar Vik skjo- Det er bedrøvelegt at denne striden no skapa eit reint norsk talemaal. For den en- tarlag til æra. Det syner at norsk ungdom berre seinkar arbeidet for ei bane til Sog- delege avgjerdsla i maalstriden vil dette enno hev forsvarhug og offervilje. Det nefjorden. Men likevel er det trulegt no kan henda ha mest aa segja. vore gildt um fleire skjotarlag vilde taka rettast at det vert gjort alt til aa røkja etter Til aa føra det vestlandske serpræg upp dette gilde fyredøme fraa Vik. Den um ei bana til Vik hev so stor føremun som fram i vaart talemaal er det ei lukka at hr. dag kan koma at 30 djerve skjotarar kan alt no vert skrike paa. Den tale her er um ei Hoprekstad er fraa Sogn. Han hev alt man- redda fedralandet for framande hærmenn. Vestlandsk stambane fraa Haugesund til ge vener som bokskrivar. Og kvart nytt Arne Balvoll hev det no annsamt paa Aalesund er berre nytelaust prat. Og eg drama av honom er ein vokster for norsk sin planteskule. Han hev gjort eit stort ar- hev høyrt folk som hev teke part for bana bondekultur i vaart aands liv. beid til aa fremja skogplanting og hage- i Vik liknar henne saman med Sørlands- Den gamle bondekultur kan finnast og arbeid i Sogn. bana – Stavanger – Oslo. Men det er berre mest heilstøypt fram i gamle brudlaups- I Vik talar alle folk um Vikabana. Og faakunna som kan tala soleis. Vestlands- skikkar. Olav G. Tryti hev eit godt minne. dei mislikar «Sogns Folkeblad» sin ufine bana Haugesund–Aalesund vil aldri faa Og han kjenner vel til all folkesed. Han et- skrivemaate. Dei hev klipt ut eit stykke av den verknad. Det kann i høgdi verta smaae lar seg no til aa skriva ned alt det han kann dette blad for 30 mars – sett det i glas og banestubbar mellom Vestlandsfjordar. samla um dette emne. Hjaa fleire eldre ramma og slege det upp paa ein vegg. Med 1914

Vik føler sig i utpræget grad som centralpunkt for Sogn

I det før omtalte foredrag, som amtmand Dette samhold, som har utmerket vik- uheldig stilling, fordi bygden ikke ligger i Christensen nylig holdt i Kristiania, uttalte ingerne, og som vel til dels skyldes befolk- selve hurtigruteleden gjennem Sogne- han følgende om Vikebygden: ningen i almindelighet, dels ogsaa byg- fjorden. Vik staar i en utpræget særstilling i dens ledende mænd i de senere aar – lens- Av veianlæg staar der adskillig igjen i Sogn. Allerede tidlig utmerkede vikinger- mand Øen og ordfører Erdal – har git sig herredet, men endnu meget verre er det ne sig, hvad jordbruksnæringen angaar. utslag i forskjellige retninger. Vik har hat med telefonlinjerne. Det er noksaa fortvi- Det gjælder baade akerbruk, fædrift og ledelsen i Sogn hvad hesteavl og til dels let, naar annekset Arnefjorden med sin for- hesteavl – for ikke at snakke om Viks spe- hvad saueavl angaar – det har et meieri, holdsvis betydelige klæberstensmølle skal cialitet griseavl. som ialfald en tid var et eksempel for de være helt avskaaret fra telefonforbindelse. Blant binæringerne er frugtavlen gaat øvrige bygder, og det var den første bygd i Men der maa vel være haap om at faa den saa meget frem i de senere aar, at Viks her- Sogn, som fik istand et større kommunalt sak ordnet snart. red hvad utført frugtmængde angaar, kon- elektrisitetsverk. Vik ligger paa sydsiden av fjorden med kurrerer med Sogns største frugtdistrikter. Bygden er sig ogsaa sin betydning be- utsikt til Balestrand og Fjærland. Saa vak- Ved siden av, at vikingerne dels gjen- visst. Naar Vik i jernbanespørsmaalet har ker som denne utsikt er, saa er det ikke nem sit jordbruk, dels gjennem sin han- staat i motsætningsforhold til hele amtet bare glæde Vik har av naboskapet med delsvirksomhet har betrygget sin økonom- for øvrig, saa har det selvfølgelig i ikke lit- bræerne inde i Fjærlandsfjordens bund. iske stilling, har de gjennem foretag- en utstrækning sin grund i, at Vik i utpræg- Brævinden virker sterkt paa Viks klima. somhet og ikke mindst gjennem en ellers et grad føler sig som centralpunkt for Det er ofte kjølig og skarpt. Klimaet er hos sogningerne meget ualmindelig egen- Sogn. ganske anderledes mildt paa fjordens skap – samhold – forstaat at hævde sin Hvad samfærdselslinjer angaar staar nordside. fremskutte stilling i amtet. Vik i en i forhold til sin betydning noksaa «Sognefjord» nr. 52, 1915

PRIDLAO NR. 2/2015 23 Stølsminne frå Tenål-stølane

Frå Rambera. Ivar Tenold, Borghild (syster til Ivar), Ole H. Tenold bak, dei tre bor- Ved Kongsvatnet ca 1950. Bak Jon M. ni er Arne, Gudmund og Arnfinn Seim, Ester Tenold (Flæte), Brita Tenold (mor til Tenold, Eirik Tenold, Einar Tenold (son Gunnvor) og Anna J. Tenold. til Abne-Tuxen), han reiste til USA, Er- lend Tenold, og framme Ester og Ivar A. Fem år gamal var eg med mor mi, Anna dommen til Petter Tenold (1899–1967), Tenold. Karane bak låg i telt ved Kongs- Tenold, fødd Ugulsvik (1894–1966), på bnr. 4/13. Mor og Ingebjørg Dale var vatnet og sette line og fekk mykje fisk. heimastølen Nysel i 1946. Før hyrde svært gode vener og var mykje i lag, Fotoeigar: Ivar A. Tenold. Hans Risløv (1901–1988) på bruk 18/1 både på stølen og heime. Eg var svært kyrne våre i mange somrar. Hans Risløv glad i Ingebjørg Dale. Hugsar kosen om garden Li i Flåm og tente hjå Ola i heile var ein sann dyreven. Det fyrste eg hug- kveldane, det brann i omnen, lunt og sitt vaksne liv. Ola vart enkjemann tid- sar var at me bufora til Nysel omkring godt inne, og me høyrde eitt og anna leg, då kona Gjøri, fødd Tryti, døydde i 10. juni. Då hadde mor og systrene mine, bjødleklemt og sukking frå kyrne som 1919. Sidan fekk me kaffi og kaker hjå Kristina (1930–), Borghild (1932–) og låg i fjøsen attmed selet. Då rådde fre- Settona Stadheim (1894–1978) frå bruk Ester (1934–), vore oppe og vaska selet den over folk og fe. 5/1 i Hammarselet på Øyasete. Hamre- og sett alle trebidni i vatn slik at dei Budeiene var ofte i kaffiselskap hjå selet tilhøyrde bruk 5/19, Hamregarden, skulle verta tette. Seinare vart dei vaska kvarandre. Då gjekk praten livleg. Den på Stadheim. Det var preikesøndag og med sprakelåg. 4. august hadde mor fødselsdag. Då var me høyrde kyrkjeklokkene heilt opp. Eitt av fyrste minni mine er at mor det alltid stølshelg med mykje god støls- Når eg tenkjer attende på desse som- og eg gjekk med mat til Petter Følid mat, mellom anna rjomagraut og mylsa. rane på stølane i lag med mor mi og dei (1908–1995) og far som vølte selet på Anders Tryti (1894–1968) (Lesdalen) andre budeiene, er det dei finaste barn- fjellstølen Rambera. Etter 3 til 4 veker var fast gjest hjå oss då. Ingebjørg Seim, domsminne eg har. Ivar A. Tenold bufora me til Rambera. Eg minnest med morsyster til far, som stidde på Skorge stor glede dette fine livet i leik og moro og på Nyastøl, vitja oss av og til. Ho i lag med naboungane, tvillingane Agnar kom aldri tomhendt, ho hadde med eit Tenold (1941–), som no er på Hønefoss, fang turrsprake eller noko anna. Inge- og Gerd Tenold (1941–), som vart busett bjørg Seim (1875–1955) omkom seina- på Vest-Torpa i Nordre Land og i Dan- re på Skorgestølen. Den ulukka har mark. Dei var ungane til Ola Nummedal Trygve Seim skrive om i «Pridlao» Tenold (1906–1993) og kona Brita, fødd 2/2012. Synneva Seim (1928–1999) var Følid (1901–1985). Dei to 11–12-årin- også flink til å vitja oss saman med gane stidde eit par somrar aleine, mora tanteungane sine. var oppe og hjelpte til med ysting og Ein fin sumarsundag vart alle bedne kjerning. i selskap til budeiene på Øvste Steimstø- Budeiene var Hansina Limmesand len, Øyasete. Der fekk me rjomagraut (1887–1955), Marta Nummedal (1873– og mylsa hjå Brita Li (Lia-Brita). Brita 1960) frå bruk 9/3 i Vetle-Nummedal, Li er Britha Torkelsdotter Indrelid Ragnhild Tenold, fødd Refsdal (1892– (1896–1980), i Flåm kalla Torkjell-Brita 1973) (Saga-Ragnhilda) og Ingebjørg som var ugift tenestejente i Vik i mange Hårvask på gamlemåten, i ei grov. Godt Dale (1892–1961) frå bruk 56/4 på Dale år og døydde på aldersheimen i Vik. Ho å få litt hjelp. Men kvar biletet er teke og i Framfjorden. Ingebjørg Dale og Hansi- stidde i selet til Ola Stadheim (1873– kven personane er veit me ikkje. na Limmesand bygde seg hus på eige- 1955) (Størsten) på bnr. 5/3. Brita var frå Foto: VLA.

24 PRIDLAO NR. 2/2015

Frå husmannsplass på Balvoll til Nord-Noreg

Vokser her intet? Her vokser alt, mennesker, dyr og grøde. Isak sår. Kvældsolen skinner på kornet, det stritter ut fra hans hånd i bue og synker som en gulddryft i jorden. ...Skogen og fjældene står og ser på, alt er høihet og vælde, her er sammenhæng og mål. Frå «Markens grøde» av Knut Hamsun.

I Pridlao nr 1 1991 hadde eg eit stykke mann før barna ble voksne. Så min mor- marøy. I følgje Sofie Tiltvik hadde Fred- om husmannsfolk på Balvoll som reiste mor var hos presten Holter til hun giftet rik også ei tid eit tilleggsyrke: Han førde til Nord-Noreg midt på 1800-talet. Plas- seg». Dette er omsnudd! For barnet posten over Vestfjorden mellom Tranøy sen var berre ei stove med ein liten åker. Sigrid vart farlaus same året ho kom til (på nordspissen av Hamarøy) og Kjeøya Han låg under Tryti, men jorda kom sei- Hamarøy, ikkje morlaus. Mora derimot i Løddingen. Det var ei farefull ferd i nare under Balvoll. Stova låg midtvegs gifte seg på nytt 01.12.1846 med ungkar dårleg vêr. Dei kunne bli liggjande vêr- mellom der Ragnvald Balvoll bygde hus Andreas Johannesson, 22 år. Far hans fast i opptil ei veke utan å få sendt be- og elva Hopra. var gardbrukar «Johannes Mikkelsen skjed heim. Dette er nye kunnskapar og rettingar Hamsund». Andreas vart gardbruka på Sigrid og Fredrik hadde 8 born som omkring det som stod i den første artik- lnr 61 Hamsund etter han. På Hamsund voks opp, 6 døtrer og to søner. Einar Jor- kelen. var det fire små bruk og som var omlag danger i Trondheim sende meg minne- like store. Sigrid hadde ikkje etternamn boka til Sofie og ei lang liste over etter- Helge og Sigrid Balvoll då ho gifte seg. Kanskje var ho tenar på kommarar av Sigrid. Der tel eg opp 44 Helge Endreson (1790−1844) og Hamsund. Sigrid var 48 år i 1846. Dei to barneborn! Fem av dei fekk namnet Si- kona Sigrid Oladtr (1798−1860) med fekk difor ikkje born. Gardskone «Si- grid. borna Sigrid 1831 og Endre 1835 reiste grid Olsdatter Hamsund» døydde Sofie Tiltvik skreiv i minneboka: nordover i 1844. Dei hadde gift seg i 26.03.1860 og gardbrukar Andreas «Hun og hennes mann er gravlagt på den 1832. I gards- og ættesoga ser vi at forel- Johannesson Hamsund 25.12.1862. På gamleste kirkegården, helt nederst mot dra til Helge var på ein plass under Ha- eit anna bruk på Hamsund var i 1865 ein Presteide. Kristen Løvseth og jeg kostet gen-Bøadalen før dei busette seg på huslyd frå Gudbrandsdalen, medrekna en sten på gravstedet. Håper den får Balvoll. Sigrid var frå lnr 51 Finnen i Knud 1859 (seinare den berømte dikta- stå.» Sofie og Kristen var to av dei 44 Arnafjord sokn. Huslyden reiste til Ha- ren Knut Hamsun). barneborna. Innsett fotografi av grav- marøy i Nordland. På Hamarøy var konfirmantane steinen er henta frå nettet. Legg merke Fleire slektsgranskingar om etter- 17−18 år. Der finn vi også Sigrid 1831 til plasseringa av gardsnamnet Opeide. kommarar av Endre 1835 er lagde ut på og Endre 1835, men utan tenaradresse. For SIGIRD OLSEN står det f. Helge- nettet. Ei av dei har med skjebnen til Sigrid 1831 fortalde lite frå barn- sen. Helge. Dette gav eit godt grunnlag for domen sin i Vik til barnebarnet Sofie, På kyrkjegardane i Vik er det få vidare gransking av skanna kyrkjebøker men sa at dei stundom var på stølen om gravsteinar over personar som døydde for Hamarøy. sommaren. Ho fortalde om to småjenter før 1920. For Hamarøy kan vi lett sa- Sofie Tiltvik, fødd 1904, skreiv i som drukna i ei elv. Dette må vere i manlikne tal gravlagde personar med 1980 ein minnebok der ho fortel at Si- Skjelingen, der morsystra hennar på dødsår på register over gravsteinar. Då grid 1831 var mormor hennar og at Si- Midlang hadde fjellstøl. finn vi at i 1915 utgjer dei registrerte 11 grid på sine gamle dagar budde hjå for- Sigrid Helgedtr Balvoll (1831−1915) % av dei gravlagde, for 1920 19 % og eldra hennar. Sigrid hadde fortalt at dei og Fredrik Schytte Olsen (1824−1902) fire «kom flyttende med en jekt til Ham- gifte seg 1852. Far til Fredrik var Ole sundpollen». Dette må vere rett, for in- Pederson, fødd 1786 på Hamsund. Ole derst Helge Endresen Egerdal døydde gifte seg 1813 med Synnøve Chatrine 28.09.1844. Egerdal ligg ved bukta Torbersdtr. Ho var fosterdotter hjå klok- Hamsundpollen, litt nord for garden kar Fredrik Schytte Opeide. Fredrik Hamsund. Det er uklart kvifor familien 1824 var det femte barnet til Ole og Syn- kom til Egerdal. Kanskje var det slik at nøve. Familien budde i Svartfjell. Dette Helge hadde vore med på Lofotfiske og er ein gard som frå 1964 kom under har fått lovnad frå jekteskipper Peter Steigen kommune. Oppattkallinga var Hartvigsen på Egerdal om at han kunne sikkert grunnen til at Sigrid og Fredrik få busetje seg der som innerst eller hus- fekk busetje seg på klokkargarden på mann. I minneboka skreiv Sofie: «Jeg Opeide, der Fredrik vart sjølveigande Foto av gravstein på Hamarøy. har hørt at far til min mormor ble enke- bonde. Garden ligg nær kyrkja på Ha- (Frå: DIS-Norge. Gravminner i Norge.)

PRIDLAO NR. 2/2015 25 for å snakke om plassen og slekta. Ei dotter til Leonarda Josefine og Emil Olai var Astrid Alvilde Petrine (1930– 2014). Astrid gifte seg med Paul Nor- vald Jørgensen. Dei busette seg i Bodø og har dottera Hanne-Eva. Paul og As- trid var to gonger på Balvoll og vart gode vener med Ragnvald og Aasa Balvoll og ikkje minst med Inger Balvoll. I 1991 tok Inger foreldra med seg til Bodø (sjå fotografi).

Brita Johannesdtr Geithus (1828−1898) I 1855 vart Tobias Olsen, 26 år, og Brita Johannesdtr, 27 år, vigde i Hamar- øy kyrkje. Han var bror til Fredrik Schytte Olsen og ho dotter til husmann Johannes Olason Geithus. Johannes var bror til Sigrid Oladtr Balvoll. Han hadde reist til Nord-Noreg med kone og born i 1845. Brita hadde før vigsla vist Bodø i 1991. Frå venstre Aasa Balvoll, Ragnvald Balvoll, Astrid Jørgensen og Paul Jørgen- fram dåpsattest frå sokneprest Winsnæs sen. Foto: Inger Balvoll. i Vik, skriven 28.04.1843. Brita hadde ei halvsyster som også heitte Brita, men for 1925 38 %. Det spesielle her er at Hans Sigfred Endresen (1860−1936) var fødd i 1822 og som også var med Sigrid fekk varig gravminne tidlegast gifte seg 1886 med husmannsdtr Anna Johannes nordover. Dette er ei nødven- 20−25 år etter ho døydde. Sofie Ellersen (1860−1924) frå Bjerke- dig avklaring, for då ho døydde vart fød- Endre Helgeson Balvoll (1835− neset, Tysfjord. Born: 1. Johanna Fre- sels-året gitt opp å vere 1824! Tobias og 1888), tenestedreng på Uteide, gifte seg drikke 1887−1970 (gift 1916 med Kris- Brita busette seg på garden Finvik på 1859 med Ingeborg Anna Mathiasdtr tian Angel Pettersen 1878−1955, dei Hamarøy og fekk fleire born. Sofie Tilt- (1825−1909), fødd i Karlsøybotn på budde på gnr 1/4 Tysnes med skyld 0,79 vik skreiv i minneboka si at ho hadde Finnøya. Endre hadde dåpsattest frå mark), 2. Endre Helge 1888−1963 over- sogneslekt i Finvik. Der hadde ho slekt i sokneprest Winsnæs i Vik, datert tok Frydenlund (gift 1922 med Elise dobbel dose, for Tobias var bror til be- 10.05.1844. Ved teljinga i 1865 var fa- Magdalene Rørvik 1895−1980 frå Tys- stefar hennar, og Brita 1828 var søsken- milien leigebuarar på lensmannsgarden fjord, gravstein på Hamarøy), 3. Einar barn til bestemora. på Uteide. Der var det uvanleg mange Emelius 1891−1970, 4. Ingeborg Anna leigebuarar og husmenn. Endre var fis- 1893−? (gift 1931 med Reidar Severin kar. Ut frå barnedåp ser vi at dei i 1873 Olsen 1896−1967 frå gnr 1/3 Tysnes var komne til den vesle øya Tannøya. med skyld 0,12 mark, busett der), 5. Le- Der var dei husmannsfolk og hadde i onarda Josefine 1897−1948 (gift 1922 1875 ei ku, 8 sauer, ei geit og ein liten med Emil Olai Pettersen 1893−1956, potetåker. Born: Hans Sigfred 1860, ein bror til Kristian Angel, frå 1926 på Mathilde Marie Karolina 1864−1952, gnr 67/4, 0,50 mark, i Kalvik i Tysfjord), Edvard Johan 1868−1953, Laura Kristi- 6. Alma Helvine 1898−1904, 7. Alfred ne 1873−1968. Dei tre yngste var ugifte Nikolei 1900−1983 (ugift, Sørkil, Ha- Dette er Leonarda Josefine Endresen, mor til og budde i 1900 saman med broren marøy), 8. Selma 1904−1968 (gravstein Astrid Jørgensen. I slektsoga for Tysfjord er Hans Sigfred og familien hans på hus- på Hamarøy). ho kalla Harda. Far hennar var son til Endre mannsplassen på Tannøya. Hans Sig- Garden Tysnes hadde i 1907 seks Balvoll. fred stod for plassleiga. I 1910 budde bruksnummer. Han kom i 1965 under dei tre yngste saman på gnr 8/3 Storæ- Tysfjord. Men også før dette brukte Tys- Adressenamn og familienamn kra i Sørkil og hadde eit pleiebarn. Ed- nes-folka Korsnes kyrkje, som låg i Tys- I Vik var det på 1700- og 1800-talet vard var eigar. fjord. Frå Tysnes til Kalvik er det i luft- ikkje vanleg med familienamn. I staden I 1906 flytta Hans Sigfred med kone linje berre 10 km. På nettet har ein for det finn vi adressenamn: den staden og born frå plassen og vart eigar av gnr etterkommar lagt ut fotografi av alle i som personen til ei kvar tid budde (med- 8/23 Sørkil. Denne namngarden ligg familien til Hans Sigfred (www.free- rekna tenaradresser). Dessutan hadde aust for Tannøya, ved E6. Ved teljinga i webs.com/kalvika)! Einar døydde i Ber- kyrkjebøkene nesten alltid med farsnam- 1910 vart Hans registrert som gard- gen. Det må vere han som kom til net, med endinga -sen eller -datter, som brukar og fiskar. Men det var eit svært Balvoll ca 1948 og spurde om forfedr- mellomnamn. Adressenamn finn vi i lite småbruk, for i 1907 var skylda berre ane sine og ikkje fekk svar. Sonen Hen- liten grad for kyrkjebøker og folke- 0,05 mark. Det var kalla Frydenlund. ning var to gonger på Balvoll i 1980-åra telj-ingar for Hamarøy og Tysfjord på

26 PRIDLAO NR. 2/2015 1800-talet, men vart brukt for Helge En- spd. Jordbruksoppgåver i 1865 for lnr Deretter var Hans Martin einebonde dreson då han døydde i 1844. Familien 181 Kikvik var: 3 storfe, 12 sauer, 2/8 på bruket nokre år. Men det var borna til hadde då berre hatt husvære på garden tønne bygg, 3 tønner poteter. Omrek- Ola som hadde odelsretten. Ved teljinga Egerdal i nokre månader. Etternamnet ning til areal for dei to siste oppgåvene i 1900 var gardbrukarparet Indianna Balvoll finn vi ikkje i kyrkjebøkene og er usikker. Men det tilsvarar mindre enn Birgithe Oladtr (1868−1944) og Johan teljingane der nord. Men gardsnamn eitt dekar bygg og 1,5−2,0 dekar poteter. Peder (1862−1930) frå Nordre Tørnes. kunne bli teke i bruk som familienamn Vi må tru at fiske var den viktigaste de- Dei gifte seg i 1885. Han var son til (etternamn) etter at eit bruk vart kjøpt. len av levevegen. Hans Martin i hans første ekteskap! Dei Det gjeld til dømes for Sigrid Helgedot- I 1875 var det to familiar på lnr 181: hadde i 1900 fire born. Hans Martin og ter Balvoll, men berre saman med Ol- Johannes og Brita med Endre 1847, og Jakobine var då kårfolk. Jacob Winter sen-namnet til mannen (Olsen Opeide). Ola 1842 med kone og born. På bruket 1875 (son til Ola) og Ole Johan 1884 Men oppvekststaden kunne bli brukt var det då 4, kyr, 15 sauer og potetarea- (son til Hans Martin) var òg på bruket som familienamn seinare. Knut Hamsun let var dobla sidan 1865. Etter at Johan- og var fiskarar. I 1910 hadde Indianna er eit eksempel (for han vart siste bok- nes døydde i 1876 overdrog enkja Brita og Johan Peder seks born på bruket. stav i Hamsund borte ved ein prentefeil eigedomen til sønene Ola 1842 og En- Den eldste, Bernhard Johan 1894, vart i 1885), og eg har merka meg at på grav- dre 1847 for kr 240 og med kår for enkja. kalla fiskar, og faren er førd opp som steinen til ein son til Endre Balvoll står Ola Johannesson Balvoll (1842– gardbrukar og fiskar. I den nye matrik- det: «Edvard Johan Endresen Tannøy». 1879) gifte seg 1866 med Jakobine Kris- kelen frå 1886 hadde bruket gnr 24/2. Det siste var oppvekststaden, ikkje sta- tine Mathisdtr (1844−) frå Fredagsvik i Brita Johannesdtr Balvoll (1845– den der han seinare vart busett. Sist på Tysfjord. Dei fekk fem born: Indianna 1933) gifte seg 1869 med Kristen Peder 1800-talet vart far eller farfar sitt føre- Birgithe 1868, Iverentse Marie 1871– Olai Olsen (1844−1905) frå Kjøpsnes namn ofte familienamn på Hamarøy. 1964, Emilie Sofie 1873, Jacob Winter og dei busette seg på Kjøpneshaugen i Ved konfirmasjon på Hamarøy i 1895 1875, Citona 1878−1930. Her var namn- Kjøpsnes. Dei fekk fem born, men tre vart såleis berre ca 70 % av jentene skikkane frå Sogn borte! Ola døydde av dei døydde før dei vart vaksne. Kris- skrivne inn med tradisjonelt mellom- ung. Dødsårsaka var «almindelig syg- ten var i 1875 sjølveigande gardbrukar namn med endinga -datter. Resten var dom». Jakobine vart attgift 1882 med og fiskar saman med foreldra hans. Opp- -sennamn. Barneborna til Endre Balvoll Hans Martin Ruthberg Hansen (1821– gåver for lnr 179 i 1875: 1 hest, 6 kyr, 7 på Hamarøy fekk alle som gifte perso- 1905), enkjemann på garden Tørnes. sauer, 2 svin, ca 3 dekar bygg og ca 5 nar -sennamn: Endresen, Olsen og Pet- Hans overtok då rollen til Ola på bruket dekar poteter. tersen. I etterslekta til systera Sigrid er og dei fekk Ole Johan 1884 og Hansine det færre etternamn med endinga -sen. 1886−86. Kjelder Fredriksen finn vi som etternamn i slek- Endre Johannesson Balvoll (1847– Kjelder for folka på Hamarøy nemnde i ta etter dei to sønene. Minnebokforfatta- 83) gifte seg 1883 med Marte Bertine artikkelen. For folka i Tysfjord er my- ren Sofie Tiltvik var fødd Olsen. Tiltvik Andersdtr «Botn» (1839−). Då Endre kje stoff henta frå nettboka «Slektshisto- er ein gard på Hamarøy. Slektsnamnet døydde to månader etter bryllaupet, vart rie for Tysfjord kommune» av Finn Opeide dukkar opp for etterslekt i han førd opp som gardbrukar i Kikvika. Rønnebu. Stoffet er der lagt inn med ei Trondheim, mellom anna finn vi her for- Foreldra til Marte var frå Modalen. Ho fil for kvar namngard. fattaren Marit Opeide. blir borte frå Tysfjord. Gudmund Balvoll

Johannes og Brita Balvoll Dei som overtok husmannsstova på Balvoll etter Helge og Sigrid var Johan- nes Olason Hagen-Bøadalen (1806– 1876) og Brita Johannesdtr Lindehagen (1806−1890) ) frå Kvamsøy sokn. Dei gifte seg i 1840. Dei var båe husmanns- born. Johannes kom frå same plassen som Helge, men dei var ikkje i slekt. Jo- hannes og Brita fekk: Ola 1842, Brita 1845 og Endre 1847. I gards- og ætte- soga er det skrive at familien flytta til Nord-Noreg og dei derfrå reiste til Ame- rika. Det siste er feil. Men dei reiste frå Vik til Nordland hausten 1859 og vart sjølveigarar i Kikvik i Indre Tysfjord på nordsida av fjorden. I dag er det veg langs fjorden frå Kjøpsvik nordaustover til Kikvik. Men på denne tida måtte dei bruke båt. Garden låg einsleg til. Kikvik var delt i to bruk, lnr 181 og lnr 182. Jo- Sigfred Rinde (1922–1998) og Hans Hønsi, Post Hans, (1919–2006) fotograferte på Øyri. hannes fekk kjøpt lnr 181 i 1859 for 40 Foto: Olav G. Brekke.

PRIDLAO NR. 2/2015 27 Strevsam skuleveg Budde i Bø, lærar på Ovrisdalen

Då far, Fredrik Bø (1907–1983), byrja hjå, men det var sikkert ein hjelpsam oss har eg inga god forklaring på, men som lærar på Ovridsdalen i 1942 budde hestehandlar som ordna den «biffen». eg har ein mistanke om at han hadde fått vi i Bø på Bøadalen. Vår og haust var Vi hugsar at det var moro å få vere kjennskap til at far var ute etter å få ikkje dette reisemessig noko problem, med på tur med blakken, og for far fun- kjøpt seg motorsykkel. men verre vart det når vinteren kom. Far gerte hesten godt. I skuletida fekk hest- Her skulle han visa fram litt av kunst- gikk, nytta sykkel, hest, motorsykkel, en stå på stall hjå Sjur Karavoll og der ene sine, fleire i grenda samla seg for å ski, sparkstøtting, og bil på ferda si mel- fekk han kvila ut etter turen. Når det var få med seg eit glimt kva denne akrobaten lom dalane. Det må også nemnast at tørt og fint, køyrde far med sulky som vi hadde å by på. Sirkus på Bøadalen var skulehuset hadde eit kammers som ein hadde fått tak i. Spisslede for vinterbruk ikkje dagleg kost. Han gjekk opp på kunne bu i når vinterstormane herja som blei også innkjøpt, så køyretøyet var i taket med ein stol og i mønet stod han på verst. Her var ikkje omn, så når det var orden. hendene på den der oppe. Skikkeleg skikkeleg kaldt, fraus vatnet som stod i Vi hadde fleire tenestejenter som nifst var det å sjå på, men dette kunne ei bøtte om natta. Det høyrer også med hjelpte oss på denne tida. Ei av desse var han og kom levande frå det. (Men det til historien at det blei sett i stand lærar- Gudny Tryti, født Åse (1930). Ho bur no gjorde han ikkje i 1958. Då omkom han bustad hjå Anna Orvedal (1902–1992). i Oslo. Ho fortel at ho var 16 år den i ei ulukke i Palm Springs i California. På slutten blei det bygd nytt skule- gongen ho tente hjå oss og at ho mange Eit vindkast sende han i bakken). hus med lærarbustad på Teigane. For eit gonger hadde fora blakken i kjellaren Etter opptredenen hans gjekk ein framskritt! når far var borte. Ho kunne også fortelja hatt rundt for dei som ville gi han ein at ho var med i songkoret til far på skjerv for framsyninga hans, å opptre Sykkel Ovridsdalen. for pengar var jo leve-vegen hans. Sykkel var eit greit framkomst- Borgny Stavedal, født Orvedal Far blei interessert i motorsykkelen middel når det var bart og ikkje for my- (1933) vart gift med yngste bror til mor, og Teigen var viljug til å selje, og der- kje snø. Verre vart det når det var glatt Gerdfinn (1926–2005). Ho hugsar godt med blei det handel. med holkeføre, då var sykkelen tvilsam når far kom med hesten sin til Karavoll. Kva fabrikkmerke det var hugsar eg å reisa med, fordi det då var så lett å gå Ein gong kom han seint fram, truleg pga. ikkje sikkert, men truleg var det BSA og over ende. dårleg ver. Då hadde elevane funne på at den var på 250 kubikk. Motorsykkelen Far har alltid vore svært glad i fisk, dei skulle gøyma seg på bukkelemmen var eit stort framskritt og turen til Ovris- difor la han av og til heimturen om Øyri over klasserommet då han kom opp til dalen gjekk no som ein leik. Så enkelt for å få seg fersk fisk. Då hende det rett skulen. Det gjorde dei, og far var ikkje var det ikkje alltid. Syster Margit (1940) som det var at han kom heim med eit par blid ved det høvet, fortel ho. Også Johan fortel om ein gong ho sat på med far torskar som hang og dingla på styret Halrynjo (1933) hugsar denne episoden. byrja kjølevatnet på sykkelen å koke i festa med streng. Eit koseleg syn for no Han fortel at dei låg dørgande stille då bakkane opp til Klyv på gamlevegen til var det god mat i vente. far kom. Han forstod ingen ting. I etter- Ovrisdalen. tid seier han dei angra litt på det dei had- Då var det å gå av sykkelen og la den Ski og sparkstøtting de gjort. Også Arne Fosse Refsdal kjølne før turen kunne fortsetje. Margit Far likte å gå på ski, så når veret var (1939) hugsar godt fjordingen til far. hugsar at far prøvde å kjøle ned motoren slik at sykkelen ikke kunne nyttast på Arne har heile livet vore glad i hest og med våt mose. Dei kom seg fram til grunn av snø, tok han skiene fatt på han fortel at han mange gonger var nede Karavoll til slutt, fortel ho, men noko turen til Karavoll. Ferda tok si tid, men i stallen og såg til blakken. god oppleving var det ikkje. det var berre å starte tidleg så ein kom Alt har som kjent ein ende og det Å køyra motorsykkel er ikkje berre fram til skulestart. Sparkstøtting var hadde fjordingen også. Han blei seld til berre. Det blir stygg trekk mot andletet også eit godt alternativ når det var islagd Grønsberg. Når hesten blei henta og forsom kan få alvorlege fylgjer, og det veg og ikkje for mykje snø. let Bø, stod vi borna i stoveglaset og såg gjorde det. Far fekk ein stygg halsesvull på og vi strigret – Alle tykte det var så og blei sengeliggande. Det såg rett og Hest – sulky og spisslede trist at blakken skulle forlate oss. slett stygt ut. Men rett før legen kom Så var det tid til å prøva noko nytt. heim siste gongen, gjekk det hol på Denne gongen blei det ein liten fjording. Motorsykkel svullen, og alt såg lysare ut. «Han stod Liten måtte han vere fordi han måtte stå Far var oppteken av korleis han kun- han av» som dei seier i Nord-Norge. i stall i kjellaren, og her var det låg dør- ne gjere skulevegen sin enklare. Etter dette var ikkje motorsykkel opning. Stallen blei sett i stand og Ein dag fekk vi i Bø vitjing av den lenger noko aktuelt framkomstmiddel. fjordingen fann seg vel til rette der. Det verdskjende luftakrobaten Tell Teigen Helsemessig var den for farleg i bruk og var stor stas å få ein fjording på Storetei- (1923–1958) frå Høyanger og han kom sykkelen ble seld, og far var ei erfaring gen. Vi hugsar ikkje kven vi kjøpte den på motorsykkel. Kvifor han hamna hjå rikare.

28 PRIDLAO NR. 2/2015 snø og kulde. Utan å nemne dette ville denne artikkelen ikkje hatt den rette ba- lanse. Enkelt var det ikkje for 1. klassin- gar frå Ovrid og Halrynjo å ta seg fram til skulen i Karavoll. For ikkje å snakke om heimturen etter skuletid. Berre dei som kjenner dei lokale tilhøve forstår kva små skuleelevar blei utsette for. Johan Halrynjo fortel at dei hadde ein snarveg til skulen. Ved Øygardsløa møtte dei vegen frå Ovrid. Var det dår- leg ver med mykje snø tok dei ikkje denne vegen heimatt. Då fylgde dei den vanlege vegen om Refsdal. Snarvegen dei nytta den gongen er no attgrodd og uframkommeleg. Mercedes 37-modell med far ved rattet. Dette var personbil nr. 4 i Vik. Far nytta bilen til køy- Det er blitt sagt at borna frå Øvre- ring mellom Bø og Ovrisdalen etter han hadde freista både med hest og motorsykkel. gardane hadde med seg to matpakkar – ein som dei åt på skulen og ein som dei Bil ikkje hadde fått i seg så mykje «vått el- åt på heimvegen. Johan kan ikkje seia at Så fekk vi oss personbil – nr. 4 i Vik ler tørt» før dei la ut på turen til Bøa- dei hadde med seg to matpakkar, men den gongen. Bror Kåre (1937) hugsar dalen. det han hugsar var at dei hadde med seg godt den dagen bilen kom til bygdi frå Arne fortel at då dei kom fram, var ein stor matpakke til skulen. Dei åt som Bergen med ein av båtane til FSF. Med dei både trøytte og skruppsvoltne. Mor, regel ikkje opp alt på skulen og då tok vinsj blei den sett på land. Det var ein Anna Bø (1912–2005) servere kjøtt- dei resten av nista på heimvegen ved ein Mercedes 1937-modell og bilnummeret pølser med potetstappe og godt smør og kvileplass dei kalla «Etesteinen» over var S 316. Bilen fungerte godt den, fjor- det smaka fortreffeleg. Ja, Arne fortel at Stedjeberget. dingen hadde forlate Bø, og trekken frå ein middag korkje før eller seinare har motorsykkelen var historie. smaka så godt. Dette måltidet seier Arne Husvære i Orvedal Eg hugsar at reparasjonar var svært at han aldri vil gløyme, så godt var det. Kommunen sette i stand husvære til dyrt og ein gong fekk vi ein stor skade Vi får legge til at svolt er som kjent den læraren sin på Ovrisdalen hjå Anna Or- der all inntekt frå jordbærsalet den su- beste kokk. vedal. Det var ei raud stove som låg over maren gjekk med til reparasjon av bilen. Mange skuleborn hadde også ein vegen og i svingen der vegen tek av til Ja, slik kan det gå. strevsam skuleveg Ovrid. Huset er nå borte. Her fekk vi Vi fekk oppleve at kjølevatnet på Eg har her freista å gi ei skildring av mange gode år. Anna Orvedal var på Mercedesen kokte ein gong familien var far sin skuleveg mellom dalane. Vi skal alle måtar ei godt menneskje som ofte på veg til Storehaug. Det var rett og slett i denne samanheng heller ikkje gløyma stakk til oss ungane godbitar. Vi hadde pinleg å stå der i vegkanten og vente på at mange av skuleborna frå dei øvre også mykje glede med barna henner, at temperaturen på kjølevatnet skulle bli gardane, Ovrid og Halrynjo, hadde ein serleg Einar (1932–1986), som dreiv så låg at vi kunne fortsetje. Far var ikkje svært strevsam skuleveg vinterstid med garden. serleg høg i hatten den gongen, det hugsar eg godt. Som ein bonus får vi ta med at S 316 truleg var første bilen som køyrde gjennom den store skjeringa i Skjerlingen. Det var smed Harald (Lilleøren) som kjøpe bilen vår.

Middag med kjøttpølse i Bø Vi har høyrt om far sine turar mellom dalane. Her skal vi høyra om ein tur frå Ovrisdalen til Bø, som har sett seg i minnet. Det er Arne Fosse Refsdal som har fortalt om denne turen. Det var tradisjon at konfirmantane som var ferdig med folkeskulen blei invitert til Bø for å markere at skulegangen no var slutt. Konfirmantane la turen om Halrynjo/ Ovrid og vidare til Pridlao. Så bar det ned til Brekke og vidare bort til Bø. Det- På biletet står mor, far og vi borna, Steinar, Kåre, Margit (med katt i fanget) og Egil. Arne Bø te er ein lang strekning og kanskje dei er komen på vitjing. I bakgrunnen bustaden vår i Orvedal som no er borte. Tre foto: Steinar Bø.

PRIDLAO NR. 2/2015 29 Dette er vertskapet Søster hans Åsa (1942–2003) hadde vårt i Orvedal. Anna vore til stades då skulebygget blei opna. Orvedal med borna Ho hadde med seg bandopptakar og sine: Erling, Gjertrud, hadde gjort opptak av talane. Då ho Einar, Ragnhild og gjekk bort, overtok Jens opptaket som Borgny. blei gjort denne dagen. Det han måtte fortelje meg var noko som far stolt hadde sagt i talen sin. Far hadde fortalt dei frammøtte at Ovrisdalen var første skule i Vik med «wåter» (vannsklosett). Ikkje rart han var stolt av nybygget. Ovrisdalen skule var med andre ord med og skreiv historie. Det var høgtid å flytta inn i ny skule både for elevar og familien vår. Skule- vegen med sykkel, ski og sparkstøtting, hest, motorsykkel, og bil var eit avslutta På den tida heldt dei på med ny veg Så var det dette med all den mauren kapitel. til Ovrid. Det var stor stas å slå av ein som kraup omkring. Jens fortel at ein I nytt skulehus var det rikeleg med prat med arbeidarane der, få køyra trille- eller fleire av elevane hadde vore ute i ei plass – 2 klasserom og stor gymnastikk- bår og slå med feisel på boren. stor maurtuve og teke med seg ein god sal. Kona til Johan Halrynjo, Anna, født Om vinteren når det var skuleski- del maur inn i skulestova og no gjekk Nummedal (1939) fortel at mor hadde renn i Orvedal, fekk elevane kle seg om dei og kraup langs veggene. Dette såg både sykurs og vevkurs i nyeskulen og i stova vår, og i tillegg fekk dei varm skulestyret og var no overtydde om at at her deltok også elevar frå Seljedalen. solebærsaft. her måtte det ny skule til. Jens fortel at Det ho minnest med stor glede var når Det er eit spesielt minne vi ungane denne historien har han frå to ulike kjel- mor inviterte elevane opp i lærarbusta- har frå tida i Orvedal. Vatnet blei henta i der slik at den må vere sann. Historien den og her fekk servert noko godt av eit ein brønn nedanfor husa. Det spesielle var i alle fall med på å få fart på bygging eller anna slag. Det var stor stas. med denne brønnen var at ei stor kjøde av ny skule på Ovrisdalen, og det kallar Til slutt må eg legge til at mine sys- hadde sitt opphald der. Vi var alltid vi god timing. ken, Kåre og Margit har gjeve meg man- spent på om vi fekk sjå henne når vi Jens Brekke fortalde meg ein annan ge gode innspel til denne artikkelen. henta vatn. Det gjorde vi rett som det historie ein gong han var på vitjing i Bø. Steinar Bø var. Kjøda tok seg ein krei i kjelda. Det var flott å sjå ho leika seg – truleg hadde ho lyst å visa seg fram. Spennande var det i alle fall å gå for å henta vatn.

Nytt skulehus på Ovrisdalen Det blei vedteke at det skulle byg- gjast ny skule på Ovrisdalen. Ny skule med lærarbustad stod ferdig på Teigane i 1955 . Her var det også stor leikeplass som elevane kunne boltra seg på både i og utanom skuletida. Men før bygging av nyeskulen starta, fortel Jens Brekke (1951) ein historie som er verd å minnast. Gamleskulen såg skrøpeleg ut. Det var soppvekst, myggel og råte og dette gjorde at det vart ei dår- leg lukt i klasserommet. Skulestyret fant ut at dei ville foreta ei synfaring av skulen og det blei gjort. Hans far, Anders Brekke (1903–1972), var også med på turen. Dei kom der og såg på tilhøva. Det som verre var, var at den dagen skulestyret var på vitjing, kraup det ei mengd med stor maur på golvet langs Syskule i nye skulehuset på Ovrisdalen truleg 1956. Framme Astrid Refsdal, Anna Nummedal veggene. I det heile det var skremmande og Brita Åse. I midten Margit Bø, Elfrid Kyrkjeteig, Marta Risløv og Agnes Teigum. Bak Anne syn som møtte dei styrande for skule- Sofie Hestetun, Oline Halrynjo, Synneva Jordalen, Ingeborg Refsdal og Oline Risløv. Nye- verket i bygda. skulen bak. Fotoeigar: Anna Halrynjo.

30 PRIDLAO NR. 2/2015 Utmarka som føresetnad for jordbruket i eldre tid?

Framstillinga er eit forsøk på å seia ei meir balansert fóring og produksjon No vart mindre areal nytta til fórproduk- noko om den betydninga utmarka hadde året i gjennom: sjon og meir beinveges til mat, noko i det gamle husdyrbruket i Sogn og Fjor- De Gaarde som have meget ringe som førte til at forholdet husdyr/åker- dane, det vil seia i perioden fram til dei Sommergræsning gjøre dog heri en Und- vidd vart endra. Næringsbalansen i jord- store endringane sette inn i siste halvdel tagelse fra Regelen, thi da Disse maae bruket vart dermed forverra ved at ei av 1800-talet. producere det meste af deres Smør, Ost større vektlegging på åkerdrift førte til etc. om Vinteren, saa holde de forholds- underskot på gjødsel; mindre vinterfór Høgt husdyrhald vis en mindre Besætning og fodrer run- førte til at bonden kunne ha færre husdyr Det som var typisk for mange av derligere.2 på båsen som i neste omgang gav min- bygdene i fylket var at dei hadde liten dre gjødsel, utmagring av åkrane og tilgang på dyrka jord eller jord som kun- Vinter- og sommarfór mindre avkasting. ne dyrkast. Derimot hadde mange, spe- – ein ubalanse sielt dei midtre og indre bygdene, store Det som fanst av dyrka mark vart utmarksområde som kom til å bli grunn- nytta til åker. Engarealet fann vi på laget ein stor husdyrproduksjon. Ved udyrka mark, det er det som avspeglar midten av 1800-talet var fylket blant dei seg gjennom arbeidet til matrikkelkom- som hadde høgst gjennomsnittleg hus- misjonen frå 1860-åra. Desse engene dyrhald pr. gardsbruk, ved jordbruks- gav små avlingar i høve til dyrka eng. teljinga i 1855 var det berre Oppland Men her var det store skilnader mellom som hadde fleire.1 Rike beiteområde sik- den beste og den dårlegaste slåttemarka. Næringsbalansen på innmarka mellom åker ra dei ein god tilgang på sommarfór, det Den beste enga var den som kunne få litt og eng. Her er gjødsla ein føresetnad for at som derimot skulle koma til å bli mini- gjødsel, i tillegg var den også rydda for åkrane kunne produsera nok mat. mumsfaktoren var vinterfóret. Det var den største steinen. Frå desse bøane fekk eit husdyrhald som sleit seg gjennom dei det beste høyet, noko som vart gjeve Med ein ubalanse mellom innefóring og vinteren på grunn av eit misforhold mel- til mjølkekyrne og hesten. I dette høyet tid på beite vart det altså ein manko på lom talet på dyr og det dei avla av vin- kunne næringsmengde og fórverdi ofte gjødsel. Denne måtte erstattast om ikkje terfór. I sommarhalvåret derimot hadde vera dobbelt så stort som i det ringe høy- det viktigaste produksjonsområdet, åk- dei meir enn nok fór å ta av då det var et som vart slege i utkantane.3 Også på rane, skulle verta tappa for næringsstoff. god tilgang på beite, her vart både fór- denne vart det gjort litt kultiverings- I begge samanhengane, både når de galdt sanking og beiting flytta ut i utmarka. I arbeid. Sidan det stod skog overalt på vinterfór og gjødsel, skulle utmarka ver- dei stroka der tilgangen på utmarksom- bøen, måtte enga trysjast først om våren. ta det som ordna opp i denne ubalansen. råde var avgrensa tok gardbrukarane Det vil seia at den vart raka og reinska konsekvensen av det og hadde ein an- for kvistar og lauv. Berre unntaksvis Utmarksslåtten nan type produksjon med større vekt på vart denne enga gjødsla; stort sett kom Det viktigaste vinterfóret som vart innefóringa, mellom anna måtte kalv- den einaste forma for gjødsling frå beit- henta i utmarka, var høyet. Dette vart inga og mjølkeproduksjonen tilpassast ande husdyr. Denne beitinga som føre- slege nær sagt alle stader der det voks ei innefóringstid. Topografisk er det sto- gjekk over alt på innmarka om våren, gras. I våre dagar kan ein lett førestille re skilnader i Sogn og Fjordane, noko var på mange måtar skadeleg då den var seg ei skarp grense mellom inn- og ut- som førte til ulik utnytting. I midtre og med på å redusera marka si produk- marka, men for 150 år sidan var det indre av Sogn og indre strøk av Sunn- sjonsevne vesentleg. Dermed vart også ikkje noko skarpt skilje i kulturland- og Nordfjord var det dei store utmarks- resultatet deretter, små avlingar og høy skapet. Gardbrukarane skilde knapt viddene som var typiske. Verre var det i av ein svært vekslande kvalitet. mellom heimebø og utmarksslåttar; resten av fylket der tilgangen på som- kvar grensa gjekk mellom det som var marfór var avgrensa. Gardbrukarane tok Manko på gjødsel inn- og utmark, kunne ofte vera vanske- her konsekvensen av det og hadde ein Perioden fram mot 1850 var prega av leg å definera. Lauvskogen stod mange annan årsrytme enn det dei ovannemnde sterk folkevekst, noko som førte til at stader tett på heimemarka, og dei lauva hadde, mellom anna måtte gardbrukaren det vart eit sterkare press på jorda i ei tid han også her. I utmarka slo dei mange leggja opp til ei lengre innefóringstid. då mesteparten av folk hadde nærings- stader på dei mest ulaglege stader. Kva- Ole Elias Holck sin karakteristikk av grunnlaget der. Mykje av den disponible liteten på dette utmarkshøyet veksla Lavik prestegjeld frå 1830-åra fortel om jorda vart brukt som åker, noko som mykje. Det som vart slege på stølskvie- gjorde at det vart manko på vinterfór. Ei ne kunne måla seg med det beste inn- 1. Dyrvik m.fl. 1979 side 28 større vektlegging på åkerproduksjonen markshøyet fordi marka hadde fått gjød- 2. Holck 1968 side 27/28 gav meir direkte mat. Men på sikt fekk sel frå fjøsen på stølen. Noko slikt 3. Timberlid 1990 side 42 det negative konsekvensar for åkeren. skjedde ikkje med dei andre utmarks-

PRIDLAO NR. 2/2015 31 slettene. I beste fall fekk desse gjødsel Andre fórslag frå utmarka er kvar dette vart teke. Frå Gloppen og frå beitande husdyr, og då sa det seg Av andre forslag som fanst i utmarka, Breim såg vi at lauvskogen stod tett sjølv at dette høyet var av dårleg kvali- var lauvet det viktigaste. Men som også på innmarka, og då er det rimeleg å tet. Gardbrukarane prøvde sikkert å hen- nemnt tidlegare var det vanskeleg å få rekna med at ein del lauving også føre- ta høyet så nær garden som mogeleg i noko klart skilje mellom inn- og utmark. gjekk her. Men i hovudsak må vi gå ut og med at dei var i ein så pressa arbeids- Ein del lauv vart teke på innmarka, men frå at mesteparten av lauvet vart henta situasjon om sommaren. Difor kom òg dette er ikkje spesifisert i kjeldene. frå dei nærliggjande liene rundt garden, dei næraste teigane til å bli mest etter- Matrikkelforarbeidet nemner at i dei og at dette då fell inn under den nære trakta, og her fekk dei enkelte bruka fleste kommunane vart denne fórkjelda utmarka. (Fig. 2.) hevd på sine område der jorda ikkje var nytta, men få har gjeve opp noko mål for Av andre fórslag var skav, beit, tang utskifta. I desse områda opp til omkring bruken. Sikkert er det at den var viktig i og mose mykje nytta. Kor mykje er der- 300 meter låg mesteparten av utslåttane, mange bygder, og spesielt i dei der saue- imot vanskeleg å få tak i, kommisjonen og der hadde ikkje beitedyra tilgjenge. haldet var høgt. Lauvet vart i hovudsak frå 1860-åra sette av og til opp ein verdi Men også lenger til fjells slo dei, sjølv teke som kjervelauv, det vil seia at fris- på desse ressursane, men å kunna slutta om det førte til ein større arbeidsinnsats ke greiner med lauv på vart hogne i mengda ut frå dette, er umogeleg. Når for å få det heim. Det var særleg i sam- lengder på 1–1,5 meter og bundne sa- det gjeld oppgåver for dei andre fór- band med stølinga at dei dreiv med slått man. Lauvet vart som regel turka der det slaga, skav og ris, finst det svært lite tal- så langt borte. Då kunne ein del av ar- vart hogge, og var avstanden heim høve- materiale. Berre for Hafslo har vi opp- beidet på stølen kombinerast med dette. leg, frakta dei det direkte i hus. Var det gåver over dette ved at det er oppgjeve Men ofte var dette arbeidet så omfattan- lenger borte, vart dei turre kjervane sette kor mange kyr det kunne fø. I dette til- de at folk måtte koma opp frå bygda for i rauk for så på vinteren å verta frakta fellet ville skav og ris kunne fóra 173 å hjelpa til. Sjølve stølsvollen som var heim når arbeidssituasjonen var noko kyr gjennom vinteren, noko som vil seia inngjerda låg på stølen, men frå indre lettare. Kva slags lauvsortar folk tok, var at det var vinterfór til 3% av buskapen. Sogn finst det døme på at dei kunne lig- avhengig av kva det var tilgang på. Men Er det så mogeleg å seia noko om gja lenger nede i terrenget. Også her var det var klare meiningar om kva slag som omfanget av dette fóret? Var det slik at slåttemarkene klart avgrensa mot det var best. Det friske lauvet kunne òg bli «lauvet var halve føda»? Vi kan då ta som var beiteland. rispa av trea, og mange stader raka og føre oss dei oppgåvene vi har frå matrik- Men eit visst system tyktest å gå att; sopte dei saman lauvet etter at det hadde kelforarbeidet. Sjølv om det er eit spin- dersom delar av utmarka skulle nyttast falle frå trea. På vårsida vart sjølve grein- kelt grunnlag å uttala seg på, har vi visse til slått, kunne ein ikkje ha for sterk beit- ene nytta ved at folk braut av kvistar og haldepunkt. At lauvet skulle utgjera ing i løpet av sommaren. Skulle ein få gav til dyra (rising). Når trea var grov- halve føda, blir i alle tilfelle forkasta desse ressursane til vinterfór, måtte det are, vart borken skava av og dette vart så gjennom desse tala; viktigast kom lauvet skaffast beite til husdyra andre stader i gjeve som fór. til å bli i Jostedal der det utgjorde 15% den tida graset i utmarka skulle veksa. Også for lauvet er det problem med å av vinterfóret. For dei andre kommuna- Det einaste som kunne frigjera desse få tak i dei mengdene som vart tekne i ne vi har materiale for, utgjorde dette ressursane til vinterfór, var stølsdrifta. utmarka. Ein ting er kor vidt vi får opp- fórslaget omkring 4%. Såleis ser ein at graset vart utnytta mak- gåver over innhausta lauv, ei anna side simalt: først som beite for ein kortare periode tidleg på sommaren og med det fekk jorda tilført ein del gjødsel frå dei beitande dyra. Så fekk graset høve til å veksa urørt fram til det vart slege i juli/ august for så på ny å bli brukt som beitemark når husdyra var på veg frå fjellet ein gong i september. Men dette syner oss også noko meir; di lenger ein greidde å halda buskapen på stølane vår og haust, di meir vinterfór kunne ein hausta frå utmarka. Når det gjeld mengdene innhausta høy, har vi oppgåver for 15 av 37 kommunar frå 1860-åra. Gjennomsnittleg stod utmarksslåtten for bortimot ein femtepart av det innsamla vinterfóret. Men her er det store variasjonar, frå Luster der dette høyet utgjorde bortimot halvparten av vinterfôret til Gaular der dette berre stod for 4%. For enkelte kommunar finst det eigne oppgåver over Lauvet var ein viktig del av vinterfòret i strøk med mykje geit og sau. Fleire stader vart det l kva som var stølsslått og kva som var agra i såkalla lauvrauk til ut på vinteren då det vart køyrt heim på snøføre. Biletet henta frå anna. Timberlid/Selseng 2007.

32 PRIDLAO NR. 2/2015 Eit arbeidskrevjande meir bestemte av beitefóret enn av det vart det med innefóringa; sett i høve til haustingsbruk innmarka kunne gje av vinterfór. Såleis det innmarka kunne skaffa av vinterfór, Forutsetninga for denne aktiviteten kan vi her sjå ein klar samanheng mel- var buskapane altfor store. Men ut frå var sjølvsagt at dei hadde rikeleg tilgang lom åkervidd, husdyrhald og utmarks- den tids tankegang låg det ikkje berre på arbeidskraft; stadig meir arbeidskraft bruk. Ved hjelp av utmarka kunne gard- økonomi, men også prestisje i å halda måtte setjast inn for å henta heim dette brukarane halda ein større buskap enn flest mogeleg dyr på båsen. Det galdt å fóret. For å nå dei mest avsides utslåtta- dersom dei berre hadde innmarka å ty til. berga flest mogeleg dyr gjennom vinte- ne var det ikkje få dagar som gjekk med Dessutan var innmarka avhengig av å få ren for så å kunne senda dei på beite vår- for å få det heim til gards. I tillegg kom kvila dersom den i det heile skulle kun- en etter. Kor mange dyr ein kunne ha på det på ei tid av året då familien hadde ne produsere noko vinterfór. Difor ser at beite, var eigentleg regulert ut frå den andre arbeidsoppgåver. Difor ser vi ofte gardbrukarane prøver å få dyra i ut- mengda gardbrukarane kunne vinterfø at utmarksfóret vart lagra i utmarka til marka så fort som mogeleg. på garden. I tider då det var romsleg på vinteren kom og det var betre tid til å få Kva betydde det at gardbrukarane beita, var dette ikkje noko problem. det heim. Dessutan var det lettare vin- hadde dette utmarksfóret å ty til? Kjel- Men då det oppstod konfliktar om beite- terstid når myrar og vatn var tilfrosne. dematerialet er heller spinkelt når det områda, vart det stilt strengare krav til Men dei kunne også frakta det heim an- gjeld å uttrykka dette, men indirekte får omfanget av buskapen, mellom anna ten det var tørt eller nyslege. vi vita at dei gardane som dreiv med ein måtte ein gå til hamneskjønn. Det ser Men dette arbeidet kunne ofte vera stor grad av fórsanking i utmark, heldt ein fleire døme på i indre Sogn der det i farefullt og med livet som innsats. Haust- fleire dyr og fóra dei gjennomgåande be- enkelte bygder vart bestemt kor mange en 1825 var dei tre ungdommane Johan- tre enn dei som berre hadde innmarka kyrlag pr. skyldmark kvar gardbrukar nes og Bård Bårdsson Kvåle og Synne- som fórprodusent. Og det var heller ik- hadde rett til.4 Men i hovudsak var ikkje va Trondsdotter Kvåle frå Sogndal i ut- kje slik at det var dei dårlegaste gardane tilhøva så tronge på sommarbeita som marka og skar lyng. Denne lasta dei og husmannsplassane som trekte ut i ut- situasjonen var i indre Sogn, stort sett over i ein båt og rodde over fjorden der marka for å skaffa seg dette fóret. Gard- kunne ein sleppa det ein greidde å fø dei kom ut for sterk vind og båten kan- ar med heller store innmarksvidder fram der beiteviddene var store. For det tra. Ingen av dei tre vart attfunne. I sam- brukte også denne ressursen. Spørsmå- var viktig å kunna ha mange dyr på beite band med lauvinga måtte dei ofte klatra let er om dette fóret fekk auka betydning sommaren i gjennom fordi det var ak- opp i trea for å hogga ned kvistane, og etter kvart som presset på ressursane kurat i desse få månadene at produk- med glatte hudsko gjorde det at fotfestet vart større utover på 1800-talet. Det er sjonen føregjekk. kunne verta dårleg. Den 7. juli 1841 datt vanskeleg å seia noko generelt. Likevel Lars Mikkelsson Nornes ned frå ei bjørk var utnyttinga i mange bygder så om- Stølane i utmarka i Sogndal og slo seg i hel. Un- fattande at både inn- og utmark vart ut- Ein viktig lekk i beitesystemet var der arbeid med høykøyring frå utmarka nytta for hardt slik det kom til uttrykk stølane. Det får vi mellom anna stadfes- i Sogndal omkom den 16 år gamle Hans gjennom bruksdeling, teigblanding, ta gjennom ei undersøking som meieri- Lassesson Åberge i januar 1861. husmannsplassar og dårlegare gjødsling. meister J. Grude gjorde om stølsdrifta Ein kan gjerne snakka om at det gjekk på Vestlandet i 1880-åra. Her kan vi Næringsbalansen gjenoppretta mot ei økologisk krise. mellom anna lesa at av dei 1,8 milliona- Innleiingsvis konstaterte vi eit un- ne liter mjølk som årleg vart produsert i derskot av vinterfór på innmarka, noko Utmarka som beiteområde Balestrand, kom nær halvparten av den som då førte til for lite gjødsel til åkrane. Men det var som beiteområde at ut- frå dei 110 dagane dei var på stølen.5 Denne verdistraumen gjorde at gjødsel- marka kom til å spela den viktigaste rol- Men her var det store variasjonar mel- situasjonen vart monaleg betre etter at la i det gamle jordbruket. Perioden på lom dei enkelte kommunane, alt etter det hadde føregått ei omlegging frå eng beite var i det gamle jordbruket tida for kor gode beita var. til åker i mange bygder. Produksjonen produksjon. På ettervinteren og om vår- Stølane skulle skaffa feet beite etter av vinterfór kunne bli flytta ut i utmarka, en vart kalvane, lamma og killingane kvart som utmarka vaks til. Samtidig eit område som tidlegare hadde vore re- fødde, og med tida på beite føregjekk skulle stølsbeita avlasta den nære utmar- servert for beiting. Vinsten med ei slik mesteparten av mjølkeproduksjonen. ka slik at desse kunne ta seg opp att til ordning ville vera at gardbrukarane kun- Utmarka vart såleis sjølve fundamentet i dyra kom frå stølen ut på hausten. Såleis ne halda fleire husdyr, dessutan ville det den tids husdyrbruk. På desse korte som- ser vi at den delen som låg nedanlies, føra med seg større gjødselsmengder marmånadene hadde husdyra meir eller var freda heile sommaren. I det heile var som igjen kunne tillata større åkrar. Der- mindre uavgrensa fórmengder å ta av i det eit innfløkt regelverk for bruk av bei- med kunne dette erstatta noko av det dei midtre og indre bygdene. Variasjon- teressursane. Det var nemleg på beite at gjødseltapet som skjedde då eng vart en galdt ikkje berre i beitekvalitet og produksjonen føregjekk i det gamle hus- gjort om til åker. Fordi gjødselmengda mengde, men også klimatiske skil- dyrbruket. I denne perioden henta gard- mange stader bestemte åkervidda, vart nader som var med på å bestemma leng- brukarane overskotet av husdyra, og av korndyrkinga påverka av husdyrhaldet da på beitesesongen. den grunn galdt det å gjera beiteseson- og der igjennom av bruken av utmarka. I dei områda med rikeleg beite gav gen lengst mogeleg. Best høve til det Buskapane var i gode beitebruksbygder det grunnlag for ein stor buskap. Verre hadde gardbrukarane dersom beita vart brukande på ulike tidspunkt om somma- 4. Sjå mellom anna Timberlid/Selseng 2007/3 side 318 ren, det betydde i praksis der høgde- 5. Grude 1891 148–149 skilnaden mellom garden og sommar-

PRIDLAO NR. 2/2015 33 stølen var stor. Det som avgjorde kvar Lauvet var ein stølane vart plasserte, var i stor grad ut viktig del av frå topografiske og næringsmessige - til vinterfòret i strøk høve. Det gjer at vi finn stor variasjon i med mykje geit og fylket når det gjeld kor mange stølar dei sau. Fleire stader ulike bygdelaga hadde, kvar dei låg og vart det lagra i kor gode dei var. såkalla lauvrauk Landskapet i ytre deler av Nordfjord, til ut på vinteren Sunnfjord og Sogn var ikkje slik forma då det vart køyrt at det let seg gjera med noko etappevist heim på snøføre. system som tilfellet var i indre Sogn. Biletet henta frå Her hadde gardbrukarane ein vår- eller Timberlid/Selseng hauststøl, i tillegg kom så fjellstølen 2007. som dei kunne gå vidare til seinare på sommaren. Haust og vår vart det beita i heimemarka der dei ikkje hadde støls- hus, men av og til fanst det ein gardfjøs, også kalla gardflor eller sommarfjøs. Her var det at mjølkinga føregjekk. Ik- kje berre vart kyrne og geitene mjølka, også mjølka til sauene vart nytta. I og med at mange av desse sommarfjøsane låg i skogbrynet, var vegen kort til mjøl- keplassen. Vår- og hauststølane finn vi i området opp til 300 meter, det er svært få døme på at desse ligg høgre. Men det seier seg sjølv at skulle gardbrukarane kunna utnytta vårstølen tidleg på sommaren, måtte den ikkje liggja for høgt. For å kunna følgja beitet gradvis opp- for dyra når dei vaksne var borte, var som slåttemark og føre til reduserte av- over etter kvart som det grodde til, var gjætsleungane. Slike såkalla mjølke- lingar. Men beita måtte også vera gode, det nødvendig at den låg i den rette høg- stølar var meir vanleg i Jølster, Naustdal spesielt galdt dette mjølkekyrne som da mellom innmarka og fjellstølen. Ser og i deler av Nordfjord.7 Desse såkalla måtte ha godt fór dersom dei skulle vi på omfanget av vår- og hauststølar, mjølkestølane finn ein i reindyrka ut- mjølka skikkeleg i den korte perioden har systemet ulik utbreiing. Mest vanleg gåva der stølsvegen var heller kort og dei var på stølen. Det galdt såleis å finna tykkjest dette systemet å vera i midtre der krøterhaldet etter måten var lite. den laglegaste høgda der det var rimeleg og indre Sogn der Jostedal skil seg ut. Geografisk høyrde denne typen heime i lang beitetid samstundes som det også Over dette feltet låg så fjellstølane. dei ytre stroka på Vestlandet. Flytter vi var godt og rikeleg beite. Som regel Dei aller fleste tyktest å liggja i området oss innover i fylket, finn vi overgangs- fann ein eit samanfall mellom skoggren- 3–600 meter over havet, her var skog- og blandingsformer. Her gjorde budei- sa og sommarstølane, desse låg som of- grensa ei øvre grense i og med at det gav ene det meste av arbeidet og frakta mjøl- tast i den eller noko over. Også ut frå tilgang på brensel. Svært få sommar- keprodukta heim eit par gonger i veka. tilgangen på ved kunne det vera høveleg stølar låg under 300 meter, medan kom- På grunn av at mjølka vart ysta og kinna, å plassera stølane i nærleiken av skog- munar som Balestrand og Luster hadde kunne ho ta i mot fleire mjølkekyr enn grensa. Framstillinga av ost trong store stølar ein god del over 600 meter. For tilfellet var for den reine mjølkestølen. mengder ved, og plassering av stølen i Luster sitt vedkomande låg dei fleste fjell- Denne blandingsforma ser vi også gjor- nærleiken av denne energikjelda, letta stølane over 600 meter, faktisk var det sju de seg gjeldande i ytre Sogn. For dei nok mykje arbeidssituasjonen for dei stølar som låg så høgt som i 1000-meters indre kommunane finn vi fullseterbruket som skulle frakta all denne veden fram høgde. Dessutan låg ein tredjepart av vår- der budeia budde på stølen. Denne typ- til sela. Men etter kvart som skogen vart og hauststølane over 300 meter. en støl tillet større mengder fe enn den uthoggen, kom skoggrensa til å krypa Vegen til fjellstølen varierte mykje; andre, faktisk er det mange døme på at ein god del nedover i landskapet. Der- for dei som låg lengst borte, var det budeiene sat med fleire dyr enn det som med vart det store problem med å skaffa snakk om eit par timars gange.6 For dei høyrde til på garden. nok brensel til ystinga. Dessutan var det næraste reiste budeia opp til stølen om Kravet til kvar stølane låg var stort. viktig at det fanst rikeleg tilgang på godt kvelden og fekk med seg kvelds- og Ikkje skulle dei liggja for høgt i landska- og kaldt vatn i samband med oste- og morgonstellet. Mjølka tok ho med seg pet; dette var nemleg ein føresetnad for smørproduksjonen. Ein siste faktor må ned att til garden der dei laga ost og at snøen skulle gå tidleg og beita kunne også nemnast; nemleg at både stølsvol- smør av den. Dei som hadde ansvaret veksa til. Låg stølane for høgt, ville det- len og tomtene låg trygge i høve til snø- te føra til seinare utslepp av dyra. I ein og steinras. Men det kunne vera vanske- 6. Timberlid 1990 side 55ff slik situasjon ville innmarka, eller even- leg å få oppfylt alle dei nemnde krava. 7. Timberlid 1990 side 56 tuelt den nære utmarka, bli hardt belasta Vi har no ut frå topografien greidd å

34 PRIDLAO NR. 2/2015 danna oss eit bilete av kvar stølane var står likevel fast; i dei indre strøka av fyl- i dei midtre og indre delane av Sogn plasserte og kva typar støl som var van- ket var talet på stølar høgst, men avtek sende gardbrukarane nær alle mjølke- leg i åra rundt 1900. Men går vi attende etter kvart som vi nærmar oss kysten. kyrne til stølen. Liknande tal hadde han til åra rundt 1850 når presset på utmarka også for indre Nordfjord og Sunnfjord. var endå sterkare, vil vi forventa at det Tida på stølen Desse tala vert stadfesta i i jordbruks- var endå fleire stølar over 600 meter. For å finna ut kor mykje stølane vart teljinga i 1907, då vart 95% av mjølke- Med det presset som då var på utmarks- nytta, kan vi sjå på kor mange dagar dei kyrne i midtre og indre Sogn sende på ressursane, vart gardbrukarane tvinga til i gjennomsnitt var på stølen. Her var det stølen, her er det liten skilnad mellom å trekka lenger ut i utmarka for å unngå store skilnader mellom dei ulike bygde- kommunane, noko mindre for indre konfliktar som kunne oppstå i områda laga avhengig av ei rekke faktorar. Det strøk av Sunn- og Nordfjord. For dei lenger nede i landskapet. Her var det ik- viktigaste kriteriet for ein lang periode ytre strøka av fylket var belegget lågt i kje berre beitinga frå andre stølar ein på stølen, var kor gode beita var. Dei be- og med at langt færre gardar sat med kunne koma borti; utmarksslåtten var ste beitebruksbygdene i indre Sogn had- støl. Også for geitene finn vi nesten like også ein viktig del av utnyttinga av res- de så lang stølingstid som 105–110 høge tal som for mjølkekyrne. Går vi sursane i dette området sjølv om den i dagar. Grunnen til det ligg i at dei indre derimot over til ungfeet, er det her høgre hovudsak fann stad lenger nede i land- bygdene hadde større beiteareal i ulike tal enn det som vart fødd heime på gard- skapet. høgder og fleire stølar. Med både vår- og en. Dette skuldast då det store inntaket Når vi har omtala desse stadige flyt- hauststøl i tillegg til sommarstølen kun- av leigedyr til stølane. tingane i landskapet, er vi òg inne på ne dei forlenga beitesesongen meir enn funksjonen til stølane; dette systemet dei som berre hadde ein. Vi ser eit klart Var utmarka grunnlaget for skulle skaffa dyra skiftande beite etter samanfall mellom dei kommunane som det gamle jordbruket? kvart som dei vaks til. Men kor om- hadde lang tid på stølen og dei som kun- Jordbruket i eldre tid var avhengig fattande var så stølsvesenet då det var på ne gjera seg nytte av fleire stølar. Men av utmarka for å produsera den maten topp i midten av 1800-talet? I denne sa- også kor god tilgang det var på beite og som trongst. Det var eit konstant press manhengen er det naturleg å sjå omfang- kor mange dyr som vart sende til stølen, på ressursane, innan dei avgrensingane et ut frå tre faktorar: talet på stølar, leng- ville bestemma kor lenge dei sat på som arbeidsstyrke og teknologi sette. da på stølstida og viktigast; talet på stølen. Meir spesielle tilhøve som veret Utmarka i form beite og vinterfór kom stølsfe. den spesielle sommaren kunne også av- til å bety mykje for at gardbrukarane gjera tida på stølen. Men også sjølve kunne ha eit dyretal over gjennomsnittet Talet på stølar driftsforma i jordbruket var viktig for i 1850-åra. I samband med vinterfóret Dei eldste oppgåvene vi har over lengda på stølstida, mellom anna kor frå utmarka fekk gardbrukarane også nytta stølar er frå meierimeistar Grude lenge arbeidskrafta, det vil seia budeia, husdyrgjødsla på kjøpet; dermed vart frå 1880-åra, eit materiale han hadde fått kunne unnverast i ein hektisk sesong. det skeive forholdet i næringsbalansen gjennom intervju med lokalpersonar. på innmarka mellom åker og eng jamna Men desse opplysningane er usikre, det Belegget på stølane ut. Dermed var dei i stand til å produsera er han òg klar i sin kommentar til arbei- Talet på stølar og lengda på tida dei den maten dei trong og greidde å halda det. Trass i svakheiter dokumenterer var på stølen er ein måte å seia noko om følgje med den kraftige folkeveksten i han at i dei midtre og indre delane av omfanget av stølssystemet. Men vikti- første halvdel av 1800-talet. Sogn hadde nær 100% av gardane støl. gare er å få tak i kor mange dyr som Jan Anders Timberlid Liknande tal hadde han også for indre heldt til der. Når vi snakkar om beitedyr strøk av Nord- og Sunnfjord. I dei ytre på stølen, er det i hovudsak mjølkekyr, Litteratur stroka var det lite med stølar. 25 år sei- ungfe og geiter ein reknar med. Men Dyrvik, Ståle m. fl. (1979): Norsk økono- nare vart den første omfattande jord- også sauen hadde tilknyting til stølen i misk historie 1500–1970. Band 1 bruksteljinga halden; teljinga frå 1907 og med at han vart mjølka i det gamle Grude J.: (1891): Stølsdriften på Vestlandet har mellom anna med oppgåver over ta- husdyrbruket. I indre Sogn fann ein Heramb, L.G. (1967): Besvarelsen af 41 let på nytta stølar, dyr på stølen og kor døme på dette så seint som i 1870. Med Spørgsmaal Hornquæget betreffende og 33 lenge dei var der. Dette er første gongen den daglege røkta det medførte, ville Spørgsmaal Faareavlen angaaende. Christia- vi får oppgåver som registrerer bruken i sauen måtte få tilknyting til stølen og nia 1811. så stor grad. Den byggjer opp under dermed bruka dei same beitemarkene Holck, Ole Elias (1968): Forsøg til en Be- Grude sine oppgåver. I 1930-åra gjen- som stølsfeet. Udyrplaga verka også inn skrivelse over Ladvig Præstegjeld i Sogns nomførte også Instituttet for Sammen- på å halda dyreflokkane samla. For å Fogderie, Nordre Bergenhuus Amt. Tids- lignende Kulturforskning ei stølsteljing. unngå at dyra kom ut for rovdyr, tilsette skrift for Historielaget for Sogn. Nr. 22 I denne skulle heimelsmenn registrera gardbrukarane gjetarar. Dette innebar ei Timberlid, Jan Anders (1990) (dr.avhand- både stølar som var i bruk og så langt meir konsentrert beiting enn den ein ling): Driftsendringar i jordbruket som årsak det let seg gjera stølar som hadde vore i kjenner seinare då sauene meir gjekk på til forsuring av norske vassdrag? Ein saman- bruk. Med det vona ein å koma attende sjølvstyr. Same beitemønsteret fann ein liknande studie av utmarksbruket på Vest- og til midt på 1800-talet, ein periode då att for ungdyra, ei samla beiting på visse Sørlandet i perioden 1850–1980. Økoforsk stølsbruket var på topp. Held vi desse område om dagen for så å bli ført atten- rapport 1988:14. opplysningane opp mot 1907-teljinga, de til stølen om natta der dei vart samla Timberlid, Jan Anders og Berit Selseng kan vi korrigera opplysningar frå både innan eit lite område. (2007): Bygdebok for Sogndal. Stedje sokn. Grude og jordbruksteljinga. Mønsteret Grude dokumenterer for 1880-åra at Band 3.

PRIDLAO NR. 2/2015 35 Kva er utmark?

Omgrepet utmark ofte vart reduserte (Øye 2002:367). innføringa av jordbruk og husdyr, stog- Sjølve omgrepet utmark er eit sær- Verksemder som jernvinne, steinbryting ga ikkje den aktive bruken av utmarka. skandinavisk omgrep, med ein eigen og fangst var vanleg knytta til allmen- Spesielt i land som Noreg, med ulendt skandinavisk tyding. Korleis me forstår ningen (Øye 2002:368). Områda som terreng og ueigna klima for jordbruk, kva utmarka betyr, byggjer på vår kultur går under nemninga allmenning, fell har utmarka sine ressursar spelt ein vik- og vår geografi. Me kan ikkje sjå til an- under vår oppfatning av utmark, med tig rolle. Så lite som 3% av landområda dre land eller andre kulturar, det er utifrå tanke på fri ferdsel og ope for alle menn. i Noreg har vore dyrka, dette seier ein vår eiga forståing av omgrepet det må I dag har me klare lover for bruken av del om kor viktig utmarka har vore (Øye definerast. Utmarka har vore ein -vikti både innmark og utmark. Me ser her at 2002:233). gare del av landbruket i Noreg enn man- desse lovene byrja så smått allereie i Skinn, gevir og kvalrosstenner var ge andre europeiske land (Øye 2002: mellomalderen. I dag er lovene som viktige eksportvarer for stormennene i 361). definerer innmark og utmark viktige for jernalderen, og eksporten av utmarks- Sjølve bruken av orda innmark og å vite om lovleg ferdsel og bruk. Dette ressursar fortsette utover mellom- utmark, er noko ein har byrja med i sei- var og truleg grunnen til at visse areal alderen (Sawyer 1993:144-145). Han- nare tid. I mellomalderen var dette to vart definert som allmenning i mellom- delsmarknaden endra seg frå prestisje- ord som ikkje vart brukte (Øye 2005:10). alderen. varer til bruksvarar, og dermed endra og Skal me finne mellomalderens skildrin- Me ser no at gardane i mellomalde- Noreg sine eksportvarer. Tørrfisk, tøm- gar av innmark og utmark må me sjå i ren var delt inn i ulike soner, og hadde mer og steinprodukt var viktige eksport- dei gamle lovene, då gjerne Gulatings- klare skilje slik som gjerdet mellom produkt som vart henta frå utmarka. lova, Frostalova og Landslova. Innmark utan- og innan garðs, og markørane Elles fortsette jakt og fangst av rein og og utmark var skildra i forhold til mellom allmenningen og innan stafs. andre dyr å vere ein viktig utmarksres- garden. Gardar var hovudbusetnaden i Me ser likskapar mellom dagens kon- surs, likeeins med jernutvinning. Noreg i mellomalderen (Øye 2005:10). sept av innmark og utmark. Innmark og Garden utgjorde to hovudområde. Det innan garðs er to sider av same sak. Det- Fiske første var landet innanfor gjerdet, som te er gardstun og dyrka mark, og andre Noreg er eit langstrakt land med lang omfatta tunet, den dyrka jorda og inn- inngjerda område tilhøyrande garden. kystlinje. Fiske og fangst frå sjøen har gjerda beite. Alt dette var innan garðs. Desse områda er dei me omtalar som lenge vore eit viktig næringsgrunnlag I mellomalderkjelder vart dette området innmark også no. Kva me ser på som utfor folk langs kysten. Ein gard som la omtala som åker og eng. Det andre om- mark i dag, er og mykje likt slik dei om- hovudvekta på utmarksressursane, vart rådet var landet utanfor gjerdet til gard- tala utan garðs og allmenningen. I dag ofte sett på som mindre agrare (Bertel- en, dette var utan garðs (Øye 2005:10). er det fri ferdsel i utmarka, men ikkje fri sen 2005:21). Fiske og fangst i sjøen var Dette området vart omtala som holt og bruk, slik som i mellomalderen. Me kan viktig for gardane ved kysten og i Nord hage, og utgjorde beite, slått og skog trekke parallellar mellom mellomalder- Noreg. Her er dyrkingsforholda dårlege, (Øye 2002:301). Bruken av desse områ- ens allmenning og dagens fiske i havet. og folk var avhengige av sjøen sine res- da var både beiting, fôrsanking og ved- Dette er eit område som er ope for alle sursar for å overleve. Med den auka hogst. Denne utmarka kunne vere pri- med fiskeløyve. Det me ikkje finn i lov- handel som byrja i vikingtida, og vaks vateigd eller i sameige. Det var og ofte ene frå mellomalderen er området som utover mellomalderen, blomstra fiske- brukt grensemarkørar for utmarka. Det er stengt for bruk og ferdsel. I Noreg i næringa. No kunne ein konsentrere seg vart brukt stavar i stein eller tre, og frå dag har me nasjonalparkar og andre re- om fisken, for det vart lettare å importe- denne praksisen har me omgrepet innan kreasjonsområde der bruk av ressursane re korn (Bertelsen 2005:28). Korn og stafs (Øye 2002:294). Dette var ytter- ikkje er tillate. Dette seier ein del om mjøl, gjerne frå dei baltiske landa vart grensa til garden. Det var ikkje så stren- korleis haldningane i samfunnet har en- Noregs si største importvare. Andre im- ge grenser for ferdsel i områda utan dra seg. Før var haldninga korleis ein portvarar var øl og salt frå Tyskland, og garðs (Øye 2005:10). kunne utnytte utmarka mest mogleg, og klede frå England (Sawyer 1993:162). Utanfor garden var det område som i dag er me meir bekymra for korleis me Store kommersielle fiskevær byrja å ingen privatpersonar eigde, men som skal ta vare på utmarka. dukke opp langs kysten. Utifrå arkeolo- var ope for fri ferdsel og bruk for alle. giske spor i form av bein frå mellom- Området gjekk under omgrepet allmen- Ressursane i utmarka alderbuplassar og fiskvær veit me at ningen (Øye 2002:230). Det var kongen Før jordbruk og faste busetingar vart torsk og anna kvit fisk var det viktigaste som rådde over desse områda, som om- ein del av landskapet, var det ikkje noko fangstobjektet frå sjøen. Men og sjøfugl fatta fjell, åsar, myrar, skogar, fiskevatn, skilje mellom innmark og utmark slik og andre sjødyr vart jakta, slik som sel holmar, sjø og øyar. Sjølv om allmen- me kjenner det. Alt var utmark, og men- og kval (Bertelsen 2005:25). Fangsten ningen skulle vere fellesområde førte neska hadde sitt næringsgrunnlag av hadde sitt tyngdepunkt i Nord-Noreg, busetnadsekspansjon til at desse områda ressursane i utmarka. Men sjølv med og mest Lofoten. Herifrå vart fisken fan-

36 PRIDLAO NR. 2/2015 ga, tørka og frakta vidare. Først til han- ein tredel av Noreg dekka av skog (Øye Den kanskje viktigaste eksportvara delsstadane i Noreg, Trondheim, så Ber- 2002:362). Før hadde tømmeret gått til av stein var kvernsteinar. Det er funne gen som etterkvart fekk monopol på hus og båtar lokalt. I mellomalderen fleire brot ulike stadar i Noreg, men det tørrfiskeksporten, for så vidare nedover auka utnyttinga av skogen, og tømmer var kvernsteinsbrotet i Hyllestad i ytre kontinentet (Øye 2002:383). Tørrfisk vart ei eksportvare. Mens fiskeindustri- Sogn som var det største (Baug 2005:99). vart Noregs største eksportvare, og en var hovudsakleg konsentrert i Nord- Brotet består av ein spesiell type stein kjøpmenn og fiskar må nok ha tent seg Noreg, var det austlandet som hadde som egnar seg svært godt for kvernstein, rike (Øye 2002:383). Med denne nærin- størst utbytte av tømmerressursane. granatglimmerskifer (Øye 2002:387). ga dukka og nye samfunn opp. I Nord- Sjølv om det var tømmer som var Dateringar av det arkeologiske materia- Noreg finn me fiskebondesamfunn, der den største eksportvara frå skogen, var let funne i brotet viser oss at det var pro- menn hadde si hovudoppgåve på sjøen det mykje meir å hente i dette land- duksjon her allereie i merovingartid og kvinnene var heime på land og stelte skapet. Sanking av nøtter gav ikkje ber- (550–800 e.Kr.). Produksjonen tok seg med garden (Bertelsen 2005:26). Funn re ei proteinrik matvare, men utgjorde opp under vikingtida, før det nådde sitt ved mellomalderfiskevær viser at hus- og ein beskjeden del av Noregs eksport- høgdepunkt i mellomalderen (Baug dyr framleis vart haldne, sjølv med den varer. Det same gjorde salt, tjære og jern. 2005:101). Kvernsteinane vart hogge di- intensive fiskinga (Øye 2002:383). Fis- Tjære vart framstilt av tyrived av furu rekte ut av berget, og ein kan derfor fin- ke er sesongbasert og let seg derfor også som vart varma, og harpiksen renn ut ne spor i berget kor steinane har blitt lett kombinere med jordbruk. som tjære (Øye 2002:363). Salt var ut- hogge ut (Baug 2005:99). Med geolog- Det var ikkje berre tørrfisk som vart vunne av saltvatn, men her trengde ein iske undersøkingar kan ein finne ut kvar produsert på fiskeværa. Også tran og mykje brensel for oppvarming (Øye steinen har sin opphav. Ein kan derfor fiskeolje var biprodukt som vart selt 2002:364). Jern var utvunne av myr- følgje handelsrutene til kvernsteinane. vidare. I mellomalderen var det ikkje malm som ein fann i skogane, og også Kvernstein frå Hyllestad er ikkje berre den gode helseeffekten som var hovud- her måtte det store mengder brensel til funne fleire plassar i Noreg, men og i målet med produkta, men dei vart brukt for å varme opp myrmalmen. Jern- og andre nordiske land og Tyskland (Baug som lampeolje og til bearbeiding av lær tjæreproduksjonsanlegg finn me mange 2005:102). Ikkje berre kvernstein vart (Sawyer 1993:161). arkeologiske spor av som gjev oss my- hogge ut av brotet på Hyllestad. Fleire Å fiske og fange sel og kval var ein kje kunnskap om produksjonsmetodane steinkrossar har og sitt opphav frå Hyl- allemannsrett ute på sjøen, men inne og produksjonsmengda. lestad. Heile 23 av 40 steinkrossar på ved kysten var det garden som hadde Skogen låg i allmenningen eller var vestlandet kjem frå Hyllestad (Baug rett til sjøen framfor seg (Øye, 2002:365- privat eigd, enten av ein enkelt gard el- 2005:103). 366). Når det var vårsildfiske kunne alle ler fleire gardar saman (Øye 2002:362). Ein produksjon og distribusjon i så setje garn og tørke fisken kor dei ville, Ein kunne ta ut dei ressursane ein treng- stor skala som i Hyllestad, vitnar om eit så lenge den var borte før påske. Å ha de for å dekkje hushaldet sitt behov av velorganisert brot. Samtidige kjelder råderett over strandlinja var og viktig i tømmer, tjære, salt, nøtter og jern utan å fortel oss at gardane i Hyllestad var eigd tilfelle kval dreiv på land. Dreiv den i skatte for det. Men tok ein ut meir enn av den lokale kyrkja, Munkeliv kloster i land på innmarka hadde grunneigaren det, måtte ein betale tiende. Den intensi- Bergen og biskopen (Baug 2005:104). rett på heile kvalen, men dreiv den på ve bruken av skogen kan ha ført til Desse var organisatorane bak produk- utmarka måtte kvalen delast med kon- «overhogging», og dermed vore med på sjonen og handelen, medan dei lokale gen (Øye, 2002:366). å minske nokre næringar som var av- leiglendingane var arbeidskrafta. Dei Men kva var så innmark og utmark hengige av skogen. Næringane som kombinerte mest truleg steinbrytinga langs kysten? Dei næraste områda til tu- hadde behov for store mengder brensel med gardsdrift (Øye 2002:387). Det var net vert gjerne sett på som innmark, der- måtte vike for kunne oppretthalde ek- vanleg at det var kongen og kyrkja som for er det rimeleg å tenkje at strandlinje sporten av trelast (Øye 2002:394). var entreprenørane bak for dei fleste ut- i nærleiken av tunet, og strandlinje med marksverksemder, og at leiglendingane naust, vart rekna som innmark. Garden Stein arbeidde for dei. Kongen og kyrkja tente hadde råderett over sjøen rett utanfor Ein annan utmarksressurs som vart godt, enten som jordeigar eller gjennom eige kystlinje, men om dei såg på dette eksportert var steinprodukt. Eksport- skatt (Øye 2002:391). Kongen og kyr- som utmark eller innmark er usikkert. mengda var ikkje like stor som tørrfisk kja hadde og eigne skip som kunne bru- Innmark vart karakterisert med ord som og tømmer, men det var ein betydeleg kast i handelen. Men handelens rolle på åker og eng, altså areal som vart sådd og eksport også av steinprodukt. Med inn- sjøen vart etterkvart overteke av hansea- slått. Utmarka var område der ein fanga føringa av kristendommen vart det meir tane (Øye 2002:392). og sanka. Den skildringa passar godt og meir vanleg å byggje kyrkjer og an- med korleis ein bruker havet, og derfor dre viktige bygningar i stein. Kleberkar Kor viktige var utmarks- er utmark det omgrepet som passar best var allereie i vikingtida ei viktig han- ressursane? til sjøen og havet. delsvare, men kleber vart no viktigare i Samfunnsendringane me møter inn steinbygningar utover mellomalderen. mot mellomalderen, med kristninga og Skogen Andre steinprodukt ein vann ut var ulike samlinga av Noreg, hadde mykje å seie Etter fisk var tømmer den største ek- slipereiskapar og baksteheller. Spesielt også for utnyttinga av utmarksressursa- sportvara til Noreg i mellomalderen (Sa- viktige brot var Eidsborg i Telemark for ne. Med kyrkja og kongen som entrepre- wyer 1993:161). Noreg har store tøm- bryner, og Ølve i Kvinnherad for bakste- nørar bak utmarksindustrien, fekk me merressursar, og i mellomalderen var heller (Øye 2002:389). godt organiserte verksemder. Folket

PRIDLAO NR. 2/2015 37 heimestøl. Trytiseigarane hadde flytta opp utgarden til der han står i dag, men det hadde ikkje Bendik Fjærestad vore med på. Brukarane på Tryti gjekk med på at dei ikkje skulle flytte utgarden vidare opp og at dei skulle «pas- se deres kreature» (truleg med gjerde mot Fjærestad slik at trytiskyrne ikkje kom inn på åker og eng på Fjærestad). Vidare fekk Bendik Fjærestad lov til å gjete trytiskyrne vår og haust bort frå området over Fjærestad. Etter dette byrja Bendik å jage trytiskyrne unna heile Fjærestadlia, men i 1834 måtte han akseptere at dette hadde han ingen rett til. Løyvet i 1832 galdt tydelegvis Skisse over utmarksteigane på Tenål. Kopiert frå original i Riksarkivet. Kopi frå G.Balvoll: Jordbru- berre opp til same høgdenivå ket i Vik. som utgarden over Hagateigane. Vi må tru at også brukarane på fekk og fleire bein å stå på utanom jord- elle teigblandinga for Tenålsmarki vi ser Fjærestad nokså snart etter denne flytta bruket. på figuren. Dei nedste teigane på teik- opp utgarden slik det var gjort over Mid- Utmarksressursane skapte hovud- ninga kan kome av at bøgarden vart sett lang, Hagateigane og Rosheim. grunnlaget for inntekter til landet og fol- nedanfor den opphavlege utgarden, slik Gudmund Balvoll i ket i mellomalderen. Jordbruket var ber- at teiginndelinga indikerer at utgarden Jordbruket i Vik, 2001 re ein bigeskjeft til eige bruk ved sida av har vore flytta opp to gonger. På Bøada- utnyttinga av utmarka. Folk utnytta dei len skjedde den siste oppflyttinga om- ulike ressursane etter kva landet rundt kring år 1815. Andre stader vart utgar- Litteratur dei hadde å by på. Noregs rike utmark den flytt opp også seinare. Peder Tønder, Baug, I. 2005. Who owned the produ- skapte ein overskotsproduksjon som som var gardbrukar på Seim ca. 1870, cts? Production and Exchange og quern- førte til ein auka eksport og handel med flytta såleis på utgarden på eit område stones, Hyllestad in Sogn, Western Nor- andre land. han hadde i Teigane i Ovrisdalen. Åsin- way. I: ‘Utmark’. The Outfield and Me fekk ein ny type vareutveksling, gane likte ikkje at han gjorde det, men Industry and Ideology in the Iron Age der me gjekk frå prestisjevarar til bruks- det vart ikkje rettsak. I det heile kan ein and the Middle Ages (red. I. Holm, S. varer. Med den auka handelen blomstra undre seg over at det gjekk så fredeleg Innselset og I. Øye), UBAS. University og fleire byar opp, fleire av desse byane for seg. Grunnen må vere at dette var til- of Bergen Archaeological Series Inter- har utvikla seg til store og viktige byar. tak som dei alle kunne ha nytte av. Dei national I. Utnyttinga av utmarksressursane i mel- fekk det og gjennomført utan at matrik- Bertelsen, R. 2005. The Sea as ‘innmark’ lomalderen har vore med på å forma No- kelskylda auka. Det var viktig, for dei or ‘utmark’? I: Utmark’. The Outfield reg slik det er i dag. hadde ein felles fiende – futen. and Industry and Ideology in the Iron Mari Sæbø Oppflyttinga var mest omfattande Age and the Middle Ages (red. I. Holm, Oppgåve i arkeologi ved Universitetet i der det var størst trong for meir slåtte- S. Innselset & I. Øye), UBAS. Universi- Bergen mark. Det ser vi tydeleg på austsida av ty of Bergen Archaeological Series In- Bøadalen der utgarden på Tistel og Es- ternational I. Flytting av utgarden pesete ligg mykje høgare enn over Brek- Sawyer, B. & P. Sawyer 1993. Medieval Kanskje kom felles utgard mot liene ke. I lia nord for Tistel var det trytisbruk Scandinavia. From Conversion to Re- i Vik ein gong på 1600-talet. Denne gar- som hadde skogsmark. Men bruka på formation circa. 800–1500. The Nordic den skulle halde husdyra unna åker og Tryti fekk rikeleg med slåttar under ut- Series Vol. 17. kap. 1, 5 og 7, University slåttemark sommartid og fram til til garden på båe sider av dalen ved Tryti, of Minnesota Press. kornskuren. Den opphavlege utgarden og dei hadde dessutan Hagateigen mel- Øye, I. 2002. Landbruk under press, I: B. låg mykje lengre ned i liene enn det han lom Fjærestad og Rosheim. Difor vart Myhre og I. Øye 2002. Jorda blir leve- gjer i dag. På 1700-talet og først på ikkje trytiseigarane med på dei oppflyt- vei 4000-1350 e.Kr. Norges Landbruks- 1800-talet vart innmarka på gardane ut- tingane som bøndene på Tistel gjennom- historie bd. 1, 216- 414, Oslo. vida ved å flytte opp utgarden. Vi har førte. Øye, I. 2005. Introduction. I: Utmark’. fleire utsegner som tyder på at han vart I 1832 og 1834 arbeidde forliksrådet The Outfield and Industry and Ideology flytta fleire gonger. Eirik Tistel fortalde i Vik med ein beitetvist i Løyningshagen in the Iron Age and the Middle Ages (red. såleis ca. 1952 at utgarden på Espesete i lia over Rosheim, Hagateigane til Tryti I. Holm, S. Innselset & I. Øye), UBAS. vart flytta opp tre gonger. Den gradvise og over Fjærestad. I Løyningshagen University of Bergen Archaeological oppflyttinga kan vere årsak til den spesi- hadde både Fjærestad og Trytisbønder Series International I.

38 PRIDLAO NR. 2/2015 Utmarkslåttar Vik

Hove bnr 26/22 Framom eller søraust for Hove kraft- Røysane, bnr 1/45, dei hadde og ein teig å kvila før me gjekk vidare med trøytte verk er ein teig på 6–7 dekar som Petter- han eigde i gardane på Tenål sitt område steg, den fjellange mila. sen–familien på Vikøyri i si tid slo og på Seimsfjellet. Det er truleg Ingebrigt Når ein gjekk vidare frå Pilagalden, køyrde tørrhøyet ned til Endre Pettersen Andersson Sæbø (1857–1915) som har kom ein opp til Rui, der det var fleire (1887–1974) på Vikøyri, der dei hadde eigt og drive teigen og løa, men leigt slåtteteigar og eigarar, der var og utløer. fjøs ved sida av naustet med bås for kyr, den bort. Ingebrigt har truleg eigd denne Når ein gjekk vidare, kom ein til staden sauegard og grisegard. Dei slo teigen teigen og frakta tørrhøyet ned til Røysa- som var kalla Nestløene. Denne staden fram til rundt andre verdskrigen. Det var ne, der han hadde dyr og hus til dyra. ligg på nedsida av kløvjavegen. Når ein Endre Pettersen som stod for denne slåt- Etter hans død var det tydeleg ikkje folk så gjekk vidare, kom ein til Aodnastøl, ten. Det er ikkje truleg at sonen Ivar på plassen, og teigen og løa har vorte der det var helst store slåtteteigar, med overtok slåtten på Hove då han gifte seg bortleigd. Til Ingebrigt sitt bruk høyrde teigblanding mellom dei ulike eigarane. i 1941. Dei eigde teigen sjølv, men den og teigen under Moane Hove der Agnar Frå Aodnastøl og opp og innover kløvja- låg inntil garden til Ragnar Hove, bnr Grov har huset sitt i dag, bnr 27/75. (Et- vegen kom ein fyrst til Sæberg, der var 26/26. Seinare har Ragnar Hove beita ter Ivar Tenold). det og linestrenger ned til Tenålsgrende- denne teigen. Her kunne dei slå med ne. Når ein so gjekk vidare, kom ein til langorv, det var ikkje langt over tunet på Tenålsgrendi Kyrfallkleivi som har namnet sitt etter bruk 26/26. Familien Pettersen hadde og Fyrste utmarksslåtten i Tenålsgrendi kyr som datt utføre den og slo seg i hel. ein teig på Gildhus, den teigen slo dei byrja i Kringane. Kringane er staden Når ein så gjekk vidare, kom ein til ein også etter andre verdskrigen. ein kjem fyrst til etter å ha passert det plass som er kalla Lågavarpet. Der var Sofie Pettersen hadde ved sitt hus på dyrka inngjerda arealet. Når ein gjekk to eigarar som eigde til merkjes. Der Vikøyri bnr 41/181, eit uthus, noverande vidare, kom ein til Pilagalden, men litt stod også ei liti løa som var kalla Suk- eigar kallar det fjøsen eller grisehuset, før kom ein til kjelda, som heiter Hum- kerhuset, der turrhøyet vart lagra om der er eter for kyr eller sauer. Ut frå det laglenna, den var aldri turr. Der drakk vinteren. Tenålsbøndene hadde og støls- eg har fått fortalt er det truleg at også fenabeisti under bufordagen til fjells. gardar på stølane Nysel, Hangsete og Sofie eller hennar forfedrar, har nytta Humleglenna låg ved kløvjevegen Rambera. Der var det store stølsgardar tørrhøy frå teigen på Hove til dyra sine. opp på Seimsfjellet. Her var eit humle- og dei er der fortsatt. Men i dag vert dei (Opplysningar ved Ragnar Hove, Marit tre. Når det var brygging kringom på ikkje slegne, men nytta til sauebeite. Pettersen og Brita Fredriksen). gardane, vart det plukka humler og tur- (Etter Trygve Seim) ka, og som vart brukt til heimbrygget, Liagarden og dei var omtala som gode humler. Seim – Lesengi Arne Stadheim, lokalt kalla Arne Pilagalden var ein viss stad ungane På Lesengi var det mange slåtte- Rendalen, leigde ein teig med utløe på på Tenål brende bål jonsokafta. Når eg teigar som Ormastein-teigen, her nytta Liagarden. Arne hadde bygsla tomt, bnr nemner Pilagalden, har eg ei gamal segn ein og ordet Øvste-Lesengi, Lambas- 5/3–1 under garden Olav G. Stadheim som eg er fortald fleire gonger i opp- kørteigen, Kabusa, Vedlabakkane, Tverr- har i dag. Arne Stadheim slo og hadde vekståri, denne segni handlar om Pila- slette og Kyrkjebakkane. tørrhøy i løa fram til 1960-åra. Løa datt galdpresten, og lyder slik: ned i åra etter og no er det berre murar Det kom ein bonde med kløvjaøyk Seimhatl att. Teigen var inngjerda og var på 3–4 som skulle til fjells. Då han kom til Pila- Ein teig var Seimhatl opptil fjellet, og dekar og løa var stor for å vera i ein ut- galden, stoppa merri opp, han jagde på som i dag er tilvakse med skog. I desse marksteig. Arne var steinarbeidar, murar ho, men ho ville ikkje gå lenger, ho ber- teigane vart graset lagt på sloebusker, og hadde slåtten ved sida av. Han budde re bles i nosi. Han hadde vorte fortald at årebusker av passande grovleik. Desse på Stadheim, sør for Neipe der Arne dersom noko slikt hende, skulle ein gå sloane vart deretter dregne ned til eit dyr- Stadheim (1965–) bur. fram og letta den eine beisleringen frå ka areal, der graset vart hesja til turk. På Arne hadde ein skikjelke med plass munnviki og sjå gjennom den. Han så ein slik sloe kunne det vera gras til 4–5 til fire tørrhøybørar som han drog- tørr gjorde, og stirde ned mot Øyri. Der stod rom i hesi. Det vart også nytta troehesjar høyet på frå løa og ned til strengen det ein prest med stav og peikte ned mot enkelte stader, men det var meir sjeldan. nedom Arnastøl. Der nytta han ein felles Øyri, og der og då fekk han sjå, at Øyri Kvar av bøndene på Seim hadde løypestreng, som mellom anna bnr 4/15 stod i ljos loge. Dette er segni om Pila- namn på dei ulike slåtteteigane. Det var Todni brukte, strengen kom ned i på bnr galdspresten. Husateigen, Halteigane, Øvsta-inngjerd- 4/17 i Badnadalen mellom Stadheim og Du Pilagald me minnest deg alt frå sla, Kyrkjestein-inngjerdsla, og der var Tenål, like ved vegen. Arne fekk leiga dei unge år i den farne tida. Då me med eit svaberg som vart kalla Loppekrossen. hest og køyra tørrhøyet heim sørover kløvjaøyk, og bør på rygg ein sumardag, Det er på denne inngjerdsla vegen til gjennom tuna på Stadheim til Rendalen. gjekk opp den bratte lia. Når so me kom Seimsstigen går opp. Til merkes med Løa var eigd av Alf-Ingebrigtane i til deg, du Pilagald, var det ein god plass denne eigedommen ligg Vatndalen.

PRIDLAO NR. 2/2015 39 På Vetleøyri over Røyrvik var det slåtter, Hagateigane. Her slo brørne Fiske-Kristen, Fiske-Jakob og Fiske-Severin, alle hadde sauer. Dei nytta og teigane til beite. Her hadde dei og små potetåkrar. Området er eigd av bruk 1 på Seim. Trygve Seim laga veg eit stykke oppover for at brørne skulle sleppa å lessa på sjølve Vangsnesvegen. Skreddar Jon O. Tenold (1895–1974) slo og her. Over Seim og Tenål var det fleire slåt- teteigar. På Lesengi var slåtteteigane Ormasteinteigen, Lambaskårteigen, Kabusa, Vedlabakkane, Tverrslette og Kyrkjebakkane. Over Tenål er det og mange stadnamn som få kjenner, Kringane, Pilagalden, Humlaglenna, Rui, Nestløene, Aodnastøl, Sæberg, Kyrfallkleivi der ei ku datt utfor og Lågavarpet. Foto: Liv Engan.

Seimsstigen kagarden. Men når langorven med ljåen og veterinæren sa grunnen var at dei åt Utmarksslåttar var det også nytta nærma seg, var han rask til å gøyma seg, så mykje tang. oppe i Seimsstigen. Der vart graset og dermed såg ein den ikkje meir. Att- Ein gong sønene til Kristen hadde hesja, og når det var turt, vart det lagt i med denne sprakagarden var det mange vore på Seimsfjellet og sanka inn sauene linebørar. Linebukken stod nede på fjell- ville bringebær-runnar, så det var fleire for han, var han så glad då dei kom ned kanten, og linespelet stod nede ved Le- sumrar ein kunne plukka 10 til 12 liter att og hadde funne alle sauene, at tok sengvegen. Derifrå vart det køyrt med gode, og forholdsvis store ville bringe- seg ein tur på Vikøyri og song høgt: hest og høyvogn til løbråtet og lagt i ein bær. (Etter Trygve Seim). «Den store kvite flokk me ser.» småhøystabbe. Det vart også slege i Tørrhøyet vart bore ned til Vangsne- Stølsgardane på Skorge, der turrhøyet Hagateigane svegen og lasta på hest og kjerre der. var lagra og lagt i linebørar om vinteren. Trygve Seim fortalde: Hagateigane Trygve Seim fekk og laga ein liten veg Deretter køyrt med hest og slede til ligg i lia rett over Sardinen, der Røyrvik eit stykke oppover for å hindra at dei Varpet og lint ned til tunet på Seim. har sitt bygg no, rett sør for Kyrelvi. Det måtte stå å lessa på Vangsnesvegen. Det høyrer inn under bnr 3/1, bruket til var ikkje lett for han å få løyve av Sta- Varpgardar Bjørg Seim. I mellomkrigstida hadde tens vegvesen til å ha innkøyrsle frå Når ein kom til utgarden, under gar- også eigarbruket slått i desse teigane, denne vegen, men det gjekk til slutt. den til Trygve Seim høyrde Varpgrindi, men etter andre verdskrigen var det slutt. Skreddar Jon Olson Tenold (1895– der to seimsbønder stod for vedlikehal- Brørne Jakob Olsson Vetleøyri (1878– 1974) slo og i Hagateigane. Han hadde det. Varpgrindi var mykje nytta før, då 1945), Fiske-Jakob, Kristen Olsson Vet- uthus utanfor huset sitt, men fekk og det var to vegar opp til Seimsfjellet, det leøyri (1876–1948), Fiske-Kristen, og nytta løeplass i uthuset til Anfin Øen. var kløvjavegen og Seimsstigen. Det var Severin Olsson Vetleøyri (1881–1966), Trygve Seim køyrde tørrhøy opp til to Varpgardar som vart slegne. Den fyr- Fiske-Severin, hadde alle sine teigar i Øen-eigedommen i det ærend. ste Varpgarden ein kjem til er eit stykke Hagateigane. Dette var inngjerdsle, det frå Varpgrindi, på nedsida av vegen. var fleire teigar og derav ordet teigane i Kløvmarki Denne varpgarden tilhøyrer bnr. 3 og fleirtal. Dei hadde og små potetåkrar. Ola Tuxen Hove: Samuel Olson bnr. 1, den andre var under bruk 20g 3. Fiske-brørne hadde også sauene sine på Grov (1879–1965) slo og lauva i to teig- Det var alltid ei viss spenning når slåtten beite der. Brørne hadde uthus til sauene ar i Kløvmarki. Kløvmarki ligg høgt føregjekk der, då ein kunne treffa på ein ved husa sine på Vetleøyri. Fiske-Kris- over den gamle Kløvvegen frå Hagen og hoggorm som låg ihoprulla attmed spra- ten fekk så mange lam av sauene sine, utover til Ovrisdalen på vestsida av elva.

40 PRIDLAO NR. 2/2015 Seljadalsbotnen med Nummestolane og Mattisklanten over. Mattisklanten er den tredje avsatsen frå høgre eller den største frå venstre. Her hender det at sauer går seg fast og må hentast ned. Men i fylgje tradisjonen var det ei på Vikøyri som har slege her og frakta graset eller turrhøyet ned til Vikøyri. Elles var her ei utmarkslåtta Storaslåtta utom elvi Svartagjela, Hove eigde her. Bog- skinnet ligg oppe til høgre. Foto: Liv Engan.

bruk 25/1 på Ovri, tinglyst 19.11.1917. Denne teigen vart slegen, og tørrhøyet frakta ned til Bleiehaugen. Usikkert kva transportmåte som vart nytta frå bruk 25/1 på Ovri. I denne teigen var det og ei utløe og den utløa stod der ikkje i 1950– åra. Enkja etter eigaren, Ola Fardal på Teigane låg rett ovanfor garden Fosse på på Øvste Kløv, som John Ole Vange eig Bleiehaugen, Sittona Gjertsdotter Vetle- andre sida av elva Vikja. Den teigen var i dag. Der måtte dei byta løypestreng øyri (1874–1956), flytta etter ho vart den største av dei to teigane. ned til vegen på Kløv. Frå Kløv og heim enkje til Sæbø og seinare Vetløyri og Samuel kjøpte i 1905 ein av teigane vegen via Hove til bnr 40/15 Mo på leigde denne teigen bort til Samuel Grov truleg hjå Aksel Olson Ovri (1872– Gildhus nytta Samuel handvogn. I Gild- og etterkommarane Sverre og Ingolf, 1964) på bnr 25/5, det bruket Arne Er- hus hadde Samuel uthus med fjøs med usikkert når denne leiginga starta. Etter lendson Skjerven (1944–) har i dag. dyr og løe til å ha tørrhøyet i. Husa til at Sittona døydde i 1956 leigde sonen Samuel er no utskilt som bnr 40/87 med Bernhard Olson Lilleøren (1913–1975) Indstebakkane – bnr 25/6 1.4 dekar rundt husa og er rehabilitert også ut denne teigen til Samuel Grov og Den 23. oktober 1905 kjøpte Samuel ferieeigedom og eigd av Harald Helland sønene fram til dei vart oppsagde på Grov frå bnr 25/2 teigen Instebakkane (1947–) på Nesttun, gift med Olaug Ols- teigen, usikkert tidspunkt etter 1956. På med skyld 0,13 skyldmark frå eigaren dotter Holstad (1948–). Samuel Grov Vetleøyri hadde Sittona og sonen Bern- Anders Helgeson Ovrid (1847–1927). hadde ein liten teig i Gildhus, så ein lang hard ikkje noko uthus for oppbevaring Denne teigen vart i 7.4.1954 overførd til og smal teig rett over noverande bustad- av turrhøy eller hus til å ha husdyr, og då sønene Sverre Andreas og Ingolf Grov. I felt i Gildhus og beiterett i Unnardal var det naturleg å leiga den bort. Det er 1988 vart den overført til arvingane og i gjennom Prestgarden Grov. Resten av uvisst om Arne Arneson Ovrid hadde 1995 til Samuel Grov for så i 1996 å ver- bruket til Samuel, bnr 40/15 er overteke denne løa då han selde teigen til Ola ta overførd til barnebarnet til Samuel av systersonen Ola Tuxen Hove og frå Fardal på Bleiehaugen. Grov (1879–1965), Ola Tuxen Hove, i 2007 sonen Egil Johan Tuxen Hove 2007 overførd til Egil Johan Tuxen (1962–). SELJADALEN Hove. Samuel gjorde inn denne teigen Samuel hadde ikkje utløe i teigane i Røysaslaottao frå det felles beitet rundt. Kløvmarka. Han frakta tørrhøyet frå he- Ola Tuven Hove og Ragnar Hove Det var to ulike teigar Samuel kjøpte sjane heim til Gildhus med ein gong. fortalde: Denne teigen ligg på seljasida og slo i dette området. Den eine var større Men som ei kriseløysing hadde han mel- av elvi fremst på Seljadalen, sør for enn den andre. Ein av teigane, visstnok lom nokre store steinar med eit tak av Myrkaskog og Bruavoll. Røysaslaottao den største, skal ha vorte kjøpt frå bnr bylgjeblekk eller plater mellom steinane. ligg på andre sida av elva enn Stora- 25/5, det finn eg ikkje i panteregisteret. Der hadde han plass til tørrhøybørar og slaottao. Det var bønder på Sæbø, Van- Litt usikkert om det er denne som er 25/6. lauvkjervar om naudsynt. Litt usikkert ge og Føli som eigde her. Ut frå namnet Den andre teigen, Vetleteigen, var om det var løe i Instebakkane. er det naturleg det var folk frå Røysane teig under bnr 25/2, som Christian Hel- Samuel hadde dette vesle bruket med som slo der. geson Refsdal (1978–) har overteke et- lite jord, elles var han kyrkjetenar, mili- ter faren Helge. Vetleteigen vart kjøpt av tærmusikar og snikkar. Han laga også Storaslaottao Samuel Grov og då dei slutta å slå der, likkister som han hadde lagra på bua- Ola Tuxen Hove og Ragnar Hove vart teigen overførd til eigaren av bruket. lemmen. fortalde: Denne teigen ligg i Botnen på Litt usikkert om det er denne som er bnr Seljadalen. Lengst framme sør for Myr- 25/6. Det er litt uvisst når dei slutta å slå Teigen i Kløvmarki under kaskog og Bruavoll. Området høyrer un- i dei to teigane, men det var truleg like Bleiehaugen der garden Hove, det var for nokre tiår før 1960 eller rundt 1960. Ragnar Hove og Signe Johanna Lil- sidan utskifting i området. Det er teigar Det var eit stykke mellom dei to tei- leøren: I marka over Klyv kjøpte Ola for ulike brukarar på Hove. Skogateigar gane, dei var utan grense. Vetleteigen Andersson Fardal (1853–1920) på og beite for bøndene på Hove no i etter- låg nærast dalen. Det gjekk løypestreng Bleiehaugen på Hove ein skogateig av tid. Men før kunne jordlause frå Vik slå ned frå Vetleteigen til teigen på bnr 2/13 Arne Arneson Ovrid (1891–1931) frå der ute og frakta turrhøyet ned til bygdi.

PRIDLAO NR. 2/2015 41 Mattisklanten Teigen vart teken ut av bruk som teig under vegen på grensa til Hallrynjo, Marta Fjærestad: Mattisklanten er slåttemark før 1930. Det har truleg ikkje som Simon Olson Stedje (1876–1972) eit område som ligg høgt oppe i lia over vore så mykje lauving i denne teigen si- hadde slutta å slå sjølv. Brita Halrynjo, Botnen i Seljadalen, ei open glenna i dan det er mest åre som veks der. Dei fødd Stedje, var syster til Simon Olson skogen med slåttemark. Her skal ei kone hadde ein teig dei berre nytta til lauving Stedje (1876–1962). Lasse Halrynjo var frå Vikøyri ha slege og frakta turrhøyet og ikkje til turrhøy over Hjellene aust bror til bestefar til noverande Ingebrigt ned til Vikøyri. Turrhøyet må ha vore mot grensa til Grønsberg. Halrynjo (1926), Ingebrigt Johnson Hal- frakta ned til Botnen, og ein går opp frå rynjo (1856–1936) Det var ikkje kvart Botnen og oppover lia for å koma fram. OVRISDALEN år dei slo på Stedje, det var når det vart Usikkert om der kan ha vore linestreng, Bakkane under Ovri lite for på det vesle arealet dei hadde i elles måtte dei vel dra det ned til Botnen Ingebrigt Halrynjo fortalde: I teigen Røysane. Det siste året dei nytta Blom- og frakta det heim køyrevegen til Vikøyri. Bakkane under bnr 25/1 på Ovri, nedan- dalen på Stedje var i 1940. Lasse var på for tuna på Ovri nordover mot Hovså- byggjearbeid mykje, det var kona som Stølsgard Nummedal sen/Pridlao, fekk Anders Sjurson Menes for det meste slo der. Lasse hadde mel- Jon N. Nummedal fortalde: På Støls- (1868–1948) og kona Ingeborg Jonsdot- lom anna bygt bustadhus i det nye in- garden i Nummedal til bruk 8/1 slo bruk ter Menes, fødd Halrynjo (1865–1947), dustristaden Høyanger og bygde opp att 9/3 og 9/4 denne stølsgarden på slutten. på bnr 1/43 i Røysane slå fast kvar som- løa til Anders Halrynjo som brann i Då var Lars Andersson Føli Nummedal mar i fleire somrar etter at Arne Ovrid 1938. Lasse hadde ei ku og nokre sauer. (1884–1963) gamal og hadde ikkje ka- slutta å slå teigen sjølv, i bratt og ulendt Anders Halrynjo køyrde tørrhøyet frå pasitet til å slå den. Dei drog ned turr- terreng. Ingeborg Jonsdotter Halrynjo Blomdalen til løa heime på Hallrynjo høyet på sloar frå løa om vinteren. Dette (1865–1947) var syster til Ingebrigt etter den var bygd opp att i 1939, og An- har nok vore dei siste åra før dottera og Jonson Halrynjo (1856–1936) som var ders køyrde det så ned til Røysane om Steinheim gifte seg i 1963, og det kom brukar på garden Hallrynjo på den tida. vinteren. Lasse Halrynjo hadde sauene ny brukarar på garden. Dei som slo støls- Anders Menes og Ingeborg Halrynjo gif- sine på beite på Hallrynjo. garden nytta løa til å ha inn turrhøyet i. te seg i 1912, så det må ha vore etter 1912 dei byrja å slå denne teigen. Anders Brunnane/Brenneholene Stølsgarden Flateng – Seljestø Menes var svigerfar til no avdøde Johan- Jon Refsdal og Harald Refsdal for- Jon N. Nummedal og Marta Hove nes Ingebrigtson Målsnes (1905–1999). talde: Olav Sagerøy slo i denne teigen Seljestø: Dette var ein typisk utmark- Anders hadde lite jord i Røysane med ku etter at eigaren slutta å slå der. Det var steig på 800 meter over havet, vår og og sauer Usikkert kor stort areal det var eitt eller nokre få år Olav Sagerøy slo sommarstøl. Seljestø hadde ikkje løe på teigen. Usikkert om det vart hatt inn i der. Han bar høybørane i ballar ned til her, men dei hadde høystakk ute som løe der eller køyrt direkte ned, det vart bruk 21/4 og deretter frakta han dei vart sett opp om sommaren og teken att ikkje hatt inn i løa på Hallrynjo, ut frå heim på kjerre eller sykkel. Det var i om vinteren når det vart føre. Slik det heftet om utløer i Vik skal ikkje bnr 25/1 1950-åra. Olav Sagerøy budde då i eit har vorte fortalt lauva dei ikkje her, i hatt løe der. Ingebrigt Johnson Halrynjo gamalt grått og umåla hus i ein teig un- alle fall ikkje siste tida dei slo der. Dei (1856–1936) har truleg køyrt tørrhøyet der Stadheim i Orvedal. Dyra var i kjel- drog turrhøyet på sloar ned til Seljestø. ned i Røysane til Anders Menes. laren, kanskje der var kyr og. Olav had- Veden drog dei og ned frå Flateng. Usik- Det er Anders Ingebrigtson Halrynjo de i alle fall to born då han budde der. kert når Seljestø slutta å slå på Flateng, (1898–1971) som har fortalt dette, og det Det har vore ein gamal husmannsplass i men det var i alle høve før 1957. var slutt på denne slåtten før 1925 i alle Brunnene og i gards- og ættesoga står fall. Anders Menes var jekteskippar og det at plassen låg over klyngjetunet i Ola – garden han forstod seg på gamle verteikn. An- Refsdal i retning Undi. Etter det ein veit, Ola A. Nummedal fortalde: Teigen ders og kona Ingebjørg kom til Hallrynjo har det ikkje vore løe i denne teigen. ligg på bnr 8/6. Det var ein teig mellom og overnatta der når dei slo. Anders vars- Kanskje Ola Sagerøy frakta tørrhøyet nedste Nummedalsstølen og Nedste la alltid veret når han kom opp dit. heim direkte om sommaren, kanskje det Fossestølen, på grensa til Fosse, ein del Johannes Ingebrigtson Målsnes fekk kan ha vore ei løe der likevel. av dette bruket sin skogateig. Ola-nam- i si tid leiga og slå teig i Prestberget heilt net kjem vel av at det har vore mange fram til det vart bustadfelt i Prestberget i Brennegarden som har hatt det førenamnet. I dag er vel slutten av 1960-åra. Litt rart at Anders Sjur Aase fortalde: Det skal ha vore dette ein del av eit felleseigd beiteområ- Menes fekk skøyte på denne eigedom- folk frå Seim som har leigd slått på de. No veks det berre til skog i området. men i Røysane etter at han var slutta å Brennegarden under garden til Einar Or- Dei hadde hesjar der og hesja høyet slå i teigen på Ovri, kan han ha vore vedal. og sette opp høystakk og køyrde det ned leigebuar i Røysane eller han kan då ha om vinteren med hest og skaok gjennom budd annan stad. Dalabakkane sloagåtao som gjekk ned frå stølsgarden Jon Refsdal fortalde: Det var ut- til Nedste Nummedalsstølen og Nedste Blomdalen under Stedje marksteig som gjekk opp frå Løbakkane, Foss-stølen og ned til tuna. Her køyrde Ingebrigt Halrynjo fortalde: Bygg- der det var utløe. Dei linte ned tørrhøyet dei med hest og skok med sloe bak som meistar Lasse Jonson Halrynjo (1871– om sommaren. Under bruk 21/4, delvis dei la tørrhøyet på. Sidan dei ikkje had- 1955) og kona Brita Olsdotter, fødd og på bnr 21/3. Det vart tidleg slutt å slå de løe i teigen, var det nok høystakk Stedje (1874–1957) i Røysane henta for denne teigen, Ivar Jonson Refsdal som som var nytta. i teigen Blomdalen under Stedje, ein hadde garden frå rundt 1930 slo der ik-

42 PRIDLAO NR. 2/2015 kje, men han har kanskje vore med som namn Aase til desember 1939 då Svein Bnr 17/1 Gullteig hadde ein teig i barn. Jon Nilsson Sæbø Refsdal (1859– S. Aase d.e. i samband med utskiftinga Ospehaugane. Her linte dei frå øvste del 1934) slo der då han hadde garden. av Åshagen 1936 samanføyde teigen og hadde løe og drog ned om vinteren med bnr 15/1, sin eigen gard. med slede frå nedste delen. Rindalii mellom Ospehaugane Det er tydeleg at Ole Dahl har slege Bnr 16/4 og 16/6 Orvedal Løa i Li- og Skarstrupen og truleg teke ut lauv og ved i teigen og agarden i Rindalia. Agnar Orvedal for- Jon Refsdal, Agnar Orvedal, Agnes frakta det ned til Ovrisdalen og vidare talde: I den inngjorde Liagarden dette Teigum Larssen, Anna T. Aase, Anna ned der han budde under garden Sjøtun. bruket hadde i Rindalia var det ei utløe. Orvedal, Nils Ulrik Tenold, Sverre Åse Ligg ved reievegen opp til stølen Skaret, Grindverksløe med bordkledning og og Guttorm Gullteig fortalde: I Rindalii like ved krysset der vegen går bort til helletak i fremste delen og truleg torvtak mellom Orvedal og Åse var det slåttetei- Kinni. opp under Huglafossen ved Hu- på resten av taket. Dei drog tørrhøyet gar i eldre tid. Brukarane i Orvedal og gla-elvi, langt nord i Rindalia. I boka ned frå løa og på sloar og lasta det om på Gulteig slo i Ospehaugane. Det vert re- «Stølar i Vik» står denne Koparslagao slede for hest i Bogadn for køyring heim. ferert til Sigtona Jondotter Orvedal omtala under vegen til stølen Skardet: Tørrhøyet frå Ospehaugane lenger oppe (1871–1965). Etter at brukarane sjølve «Litt oppe i lia ligg det ei løtuft som blir i Rindaløa vart drege ned om sommaren hadde slege i Ospehaugane fekk folk på kalla Koparslagar, seinare kjem ein til til denne løa. Vikøyri med dyr i dei små uthusa sine Strupen og Luaklanten.» slå det som var att. Øyringane slo oppo- Usikkert korleis han fekk tørrhøyet Bnr 3/15, 3/19, 4/38, 5/15, 6/21 og 6/27 ver i skårane høgare oppe enn Ospehaug- ned, men det er, ut frå terrenget, grunn Orvedal Løa på Teigen. Inga Sæbø for- ane, særleg sørover mot Kinni der det til å han har drege det ned til kjerreve- talde: Dette er ei løe som står fortsatt var mest slåttemark, men og nordover gen i området der Hugla kraftverk er i mellom Orvedal og Rislåg. Det er teigar mot Åse, heilt opp til Skarstrupen. Skar- dag, det var nok lettare det enn å frakta til dette bruket på båe sider av vegen og strupen er der ein må gå når ein skal gå det ned til Orvedal. tørrhøy frå båe teigane er hatt inn i den- opp til stølen Skaret. Om det vart slege ne løa. Løa ligg på oppsida. Løa bles heilt opp i Skarstrupen, er eg ikkje heilt Ospehaugane i Rindalii ned i 1970-åra og dåverande eigar, Olav sikker på, det var i alle fall lite å finna av Agnar Orvedal fortalde: Ospehauga- Sveinson Aase (1922–1990) bygde opp gras der. Dei frå Vikøyri bar tørrhøyet ne er eit område høgt oppe i Rindalii, eit att om lag halve løa med same material, på ryggen ned til Orvedal, og fekk lagt stykke over dei inngjorde liagardane i truleg nytt bylgjeblekktak. Løa var i det under stabburet på bnr 16/4 og 16/6 Rindalii. Her talar ein om Rindalii mot bruk så lenge dei hadde kyr, til rundt i Orvedal. Orvedalingane tok børane Kinni i sør og mot Åse i nord. Båe bruka 1980. Då køyrde dei direkte heim. No er med seg til Øyri når dei var på Øyri med i Orvedal hadde kvar sin teig der. det Christian Helgeson Refsdal (1978) tom slede og hest. Ein mann på Vikøyri Bnr 16/1 hadde ein teig i Ospehaug- på Ovri som slår denne teigen. som slo der oppe vart kalla Strilen. Det ane. Der har ikkje vore løe så langt vi var truleg ein frå Strilelandet rundt Ber- veit i dag. Usikkert korleis ein frakta tør- Bnr 3/15, 3/19, 4/38, 5/15, 6/21 og 6/27 gen som budde på Vikøyri. Usikkert om rhøyet heim. Orvedal. Inga Sæbø fortalde: Dette bru- det var andre lagringsstader og for tørr- Bruk 16/4 og 16/6 slo på Ospehaug- ket hadde teig i Ospehaugen som dei slo høyet på Ovrisdalen. Om Sitona hadde ane under 2. verdskrigen, og kanskje eit medan Arne Teigum dreiv bruket. Usik- opplevd dette sjølv, eller vorte fortalt par år etter 2. verdskrigen. Det var ikkje kert når det vart slutt med å slå i teigen. det, er litt usikkert. Noverande eldre ge- nokon som slo etter at eigarane slutta. Det vart i alle høve ikkje slege etter nerasjon på Ovrisdalen har vore med å Dei drog tørrhøyet ned frå teigen på slo- 1957. Usikkert kva dei har gjort med tør- slå i Ospehaugane. Vi skal sjå litt meir ar om sommaren til løa i den inngjorde rhøyet. I den inngjorde Liagarden lenger på Ospehaugane lenger nede i teksten. teigen Liagarden lenger nede i Rindalia. nede i lia var det ein fjøs. Den stod det Skarstrupen og Sluppen er to ulike Teigen i Ospehaugen var ikkje direkte berre murane att av i 1957, der mjølka stader øvst i Rindalii under garden Åse. inngjord, sauene beita der, men det var dei kyrne nokre år framover ved at dei Koparslagao i Sluppen. Bnr 17/2, no på nedsida av dette bruket sin teig eit samla kyrne der fjøsen hadde stått og 15/1. Her ligg ei løtuft. Det er vorte for- steingjerde for å hindra storfe å koma hadde området som fast mjølkeplass. talt at dei hadde eit tak her for å ha tørr- innpå slåttemarka. Om vinteren vart det Også i Liagard-teigen var det slutt med høy under. Dette er teigen som i 1843 drege på sloe ned til løa Bugadn, der ein slått før 1957. Der var og mur attmed vart frådelt bruket i Gullteigane, det «var køyrde med hest og slede opp og køyrde etter noko som kunne vore ein bygning, ein brattlendt skog og slåtteteig, kalla det heim. og det kunne ha vore ei løe der tidlegare. Sluppen, bnr 53 b 0,22 Spd». I 1847 had- Bnr 3/15, 3/19, 4/38, 5/15, 6/21 og de koparslagar Ole Dahl vorten eigar av 6/27 hadde teig i Ospehaugen som dei slo BØADALEN denne teigen, derav namnet. Ole hadde i framover. Det vart i alle høve ikkje slege Petter-myrane vest for Bøadalen løe i teigen som no viser tuftene av. I etter 1957. Usikkert kva dei har gjort med Oddvar Erlendson Tryi og Anders J. 1862 vart teigen seld til Ola Lasseson tørrhøyet. I den inngjorde Liagarden len- Hønsi: Det er fortalt om ei kvinne frå Refsdal, Lass-Ola, (1814–1887) på bnr ger nede i lia var det ein fjøs. Den stod det Øyri som gjekk opp på Myrane over 21/3 og kom seinare inn under Åse. berre murane att i 1957, der mjølka dei Midlang/Fjærestad der kraftlina Hove – I fylgje panteregisteret vart teigen kyrne nokre år framover. Også i Lia- Arnafjorden går over fjellet til Røyrvik Sluppen den 27. juni 1878 seld til Sven gard-teigen var det slutt med slått i 1957. no. Denne kvinna slo på Myrane og bar Hansson Aase for 80 kroner, sidan var Der var murar attmed, og det er usikkert tørrhøyet ned att til Øyri, ho bar sikkert det overføringar mellom folk med etter- om det kan ha vore ei løe der før. tørrhøybørar på ryggen mange gonger

PRIDLAO NR. 2/2015 43 for å få alt ned. Kva for ein Petter nam- Inn i Hagen tok Alfred over garden, bnr 46/1, i Svar- net Petter-myrane kjem frå, er uvisst, John Thune fortalde: Vetløyringar dal. Det tok nok rundt to timar å gå opp men det skal vera ein Petter som levde fekk slå teigar hjå bønder mot arbeid på frå Svardal. Høy, ved og lauv han henta lang tid attende. garden. Juvik-Anna, som budde på der oppe og laupa ned på laupestreng Vikøyri ved den gamle sjukestova, fekk som kom ned til sjøen like innom Svar- Husmannsete slå ein teig nord for busetnaden på Vetle- dal skule, tok det att der og hadde det i Ved Kålsete var det open plass i ter- øyri mot arbeid på bnr 3/1 på Seim. Ho båt til Svardal og bar det opp til husa. Det renget kalla Husmannsete. Det kan ha hadde sauer i fjøs ved huset sitt og fekk er truleg brukarane på Tryti har nytta tei- vore ein husmannsplass, ein teig for hus- slå inngjerda jordstykke inni Hagen. gen og linestrengen før og frakta høy menn eller ein støl ein husmann hadde. Smeden i Røysane, Hans Lilleøren, had- m.m. med båt til Vik. Alfred gifte seg i Ligg midt mellom noverande skianlegg de ein teig rett over den teigen til Anna 1939 og overtok bruket 46/1 i 1956, det og Nipgroi. Her er murar etter bygnin- han slo på same vilkår. Då vegen frå Vik var i den tida han slo der oppe. Alfred slo gar inne på ein open teig, og frå Tistel til Vangsnes kom like etter andre verds- og to teigar til i Svardal bruk 46/1, ein ser ein opning i skogen der Husmannse- krigen, vart vegen lagt gjennom dette hage han hadde rundt husa i tunet og ein te var. Ordet sete skulle vel tyda på at området og det vart lite att. teig heilt sør på bruket, på grensa til 46/2 det har vore ei seter – ein støl. Området Jernadn. Han hadde 1 ku og ei geit. ligg i dag under Holstad bnr. 29/4. Teigen opp mot Brannholten I Trytis-teigane over Svolsvik og Det er fortalt at det var ein gut frå John Thune og Arvid Engan fortalde: Svardal skule var det vedhogst til og Hallingdal som rømde etter å ha vorte Tønderbruket på Seim bnr 3/6, 3/7,3/8 med 2. verdskrigen. Dei som bur der no dømt fredlaus til denne staden og buset- og 3/12, Hermund Johannesson Tenold har berre høyrt om vedhogst. Brukarane te seg der. (Sigurd Holstad har ein histo- (1906–1969), eigde ein smal teig oppo- på Tryti hadde den nemnde løypestren- rie om det han skal skriva ned) ver frå Vangsnesvegen til Brannholten, gen dei løypa ved ned på. Den kom ned, høgt oppe over Vangsnesvegen nord for truleg på bnr. 37/5, og dei frakta veden Torsflaten Vetløyri. Dei slo ikkje i denne teigen, i til Vik med båt. Andreas Johannesson Denne er ein inngjort jordstykke på alle fall ikkje det nolevande veit. Men Tryti (1896–1983) skal ha fortalt at ein bnr 29/2 på Holstad nedom Storesvin- øvst i Trodladalen, rett under Brannhol- gong vart teigen på bnr 37/4 hoggen gen. Ein husmann frå Voll leigde ut- ten, fekk Jørgen Eldegard hogge 1–2 heilt snau for ved. På bruk ? planta dei markslått der. furer hjå Hermund som løn for å ha ut teigen sin i 1960-åra. Brukarar på hjelpt Hermund med pakking m.m. i Tryti budde i Svardal skulehus når dei Gunnarsete samband med Hermund sin bondehan- arbeidde med veden i teigane over, det Eirik Tistel fortalde: Det vert fortalt del. Jørgen skulle då byggja huset sitt på har vore etter 1927 då huset var bygt. at Anna Mathisdotter Vikøren, Ja- eigedommen 3/27 Vidsyn, i Bakkane Eg går ikkje inn på kvart bruk sin kob-Anna, (1844–1938) slo i stølsteigen under Seim. Jørgen drog furene ned den teig her, berre nemna at Trytis-teigen til på stølen Gunnarsete og bar tørrhøyet bratte Trodladalen og ned til Vangsnes- bruk 37/6 vart seld til eigaren av Svols- heim att i børar på ryggen. Anna hadde vegen. Det var eit sværa slit. Dette hen- vik rundt 1. verdskrigen. Denne teigen vinterfora sauer på Hopperstad, budde i de midt i 1950-åra, då tomta til Jørgen hadde ikkje bruket på Tryti nytta til ved- ei lita stova på Vikøyri. Anna vov ein vart utskilt i 1955. hogst grunna at det var naudsynt med del og leigde ut losji for soldatar på transport med båt inn til Vik, men folk Viksmoen. MELLOM VIK OG RØYRVIK frå Vikøyri som ikkje hadde skog sjølve, Det er grunn til å tru at i det området var der ute og fekk hogga ved i eldre tid MELLOM VETLEØYRI har det vore slåttar for folk på Vikøyri. og frakta veden inn til Vik med robåt. OG GOTEVIK Under andre verdskrigen vart det or- Frakkateigen Vollateig i Svardal ganisert vedhogst i stort mon i teigar John Thune og Arvid Engan fortalde: Ole Endreson Sygnefest (1838–) frå mellom Vik og Røyrvik, mellom anna Midt i Galden på Vangsnesvegen ligg Gulen på husmannsplassen Vollateig un- ved til dampbåtane til Fylkesbaatane. ein teig som heiter Frakkateigen. Den der Voll «disponerte eit jordstykke av Her var Vik vedutval ein viktig aktør. tek eg med på grunn av det spesielle ein teig som bruket hadde nær Svardal. Det gjekk svært mykje ved pr. kilometer namnet. Det er ein teig der det er så my- Teigen gjekk frå strondi og opp til eggi. når desse store skipa skulle fyra med kje fjell at det ikkje har vore slege der, Husmannen skal ha bore ei høybør på ved i kjelane sine. så langt nolevande personar veit. Det ryggen frå dette stykket over eggi til var ein vedateig, sjølv om det ikkje var Gunnarsete og vidare til Voll.» Bruket Vikjamannen leigde hjå Tryti så lett å veda der heller. No er det John vil her seia Lnr. 80 på garden Voll. Ein mann som budde i Svardalsom- Thune som eig den, det var far hans, rådet og vart kalla Vikjamannen, usik- Olav Thune, som kjøpte den av Sivert Torrisstølen kert kva namnet var, fekk slå i teigen til Lilleøren. Det er fortalt at denne teigen Jens Ligtvor, Birger Hopperstad og Jon Helgeson Tryti i Prestteigen, usik- selde ein mann på Vetleøyri i bytte med Bjarne Malvin Tryti fortalde: Denne tei- kert om det var på bruk 37/1 eller 37/5. ein frakk og truleg i tillegg pengar slik at gen låg nesten opp til himmelsyni over Det var så vidt etter andre verdskrigen, han kunne koma seg til Bergen. Det er Svardal skulehus. Alfred Hopperstad slo kanskje det kunne vera Nils Andersson mogeleg at teigen vart nytta som pant i på Torrisstølen under andre verdskrigen, Fimreite (1888–1971), eller det kunne frakken og at frakken ikkje vart gjort frå han gifte seg i 1939, og fram til 1947– vera brukaren i Svolsvik, Torleif Olson opp for. Det er usikkert kven dette var. 48, då reiste han på anleggsarbeid. I 1956 Geithus (1912–1973). Rune Lee

44 PRIDLAO NR. 2/2015 Flytting til Høyanger

Her tek ein opp flytting frå Vik kommu- stor trong for dyktige bygningsarbeidar- Høyanger på 1920-talet, så her var fabrikkane etter noverande grenser med sokne- ar, andre handverkarar, anleggsarbeidar- ne ganske nybygde. Dette er eit kort sendt vis fordeling av dei som flytta. Det vil ar til mellom anna kraftanlegg på fjellet, frå Hans Jacobsen til kona Marie i Vik. Hans seia at garden Nybø vest for Alrek og og sist men ikkje minst industri- skriv: «Her er meget arbejde». Kvamsøy sokn ikkje er med her. Det var arbeidarar til Høyanger verk, eller me- i mellomkrigstida mange frå Kvamsøy tallverk som det heiter i dag. Då vart etablerte seg heime. Når det høvde for sokn som flytte til Høyanger ser ein av Høyanger verk kalla NACO, etter eigar- familiesituasjonen, var det lett for gifte flyttemeldingane, særleg frå Lindane og en, Nordisk Aluminium Compani, med kvinner og å ta typisk kvinnearbeid der, Nessane. utanlandsk kapital i ryggen. men dei første tidåra etter 1915 stod Der mann og kone er frå Vik kom- Seinare har både eigarskap og namn nok den tradisjonelle husmorrollen mune, er ekteparet teke med i soknet der skifta, til Årdal og Sunndal verk og no- sterkt. mannen kjem frå. Det er lagt mest vekt verande Hydro. Vi kjenner og slug- Nokre odelsgutar reiste og etter kon- på dei som flytta til Høyanger i den før- fabrikken, Hydro slug og Fundo som ei firmasjonen til Høyanger for å tena pen- ste tida etter industrien kom, dei som viktig industribedrift i seinare tid. gar til dei skulle overta bruket heime, flytta i dei seinare åra er ikkje omtala i Elles var det trong for alle yrker for å dette var særleg aktuelt for dei som skul- same grad. byggja opp det nye samfunnet, og dei le byggja nye hus på bruket eller starta Ikkje alle er komne med, men dei seinare åra har folk frå Vik kommune nydyrking. Dette fenomenet har ein og som eg har funne fram til. Difor er ikkje gått inn i alle typar arbeid. Det var mest hatt før 1915 i bygdene våre, ein reiste denne oversikta fullt ut fullstendig, sær- mennene som reiste til Høyanger for å til Odda og var med på starten av indus- leg ikkje for dei siste åra. Den vil og arbeida, anten dei pendla eller hadde trieventyret der for å koma attende med bera preg av at eg kjenner best til den med familien. Men unge ugifte kvinner kapital til å starta opp bruket. Eit døme vestlege delen av kommunen vår. reiste og til Høyanger for å ta huspost, på sistnemnde tifelle, var Ole K. Haug- vask, kontorarbeid, kafe- og butikkar- lum (1886–1970) i Framfjorden. Verket og andre arbeidsplassar beid eller pleie og omsorgsarbeid. Anten Eg hugsar sjølv i 1963–1964, eg Då industrialiseringa vart starta i møtte dei den store kjærleiken der ute budde nokre veker i Høyanger, og såg Høyanger, for hundre år sidan, var det og slo seg til, eller dei kom attende og noko så urbant som barnehage i ei lita

PRIDLAO NR. 2/2015 45 sognebygd, der kunne ein og køyra tral- opp i biografien om Claes Giil, diktaren det gamle samfunnet. Men baksida av lebane til fjells, og der var byport, Folk- og teatermannen med røter frå Vik som medaljen var det indre og ytre miljø på ets hus og sjukehus. vaks opp i Odda. Verket. Røyk og gassar frå produk- På Vikøyri var eit rikt handverks- Fløgstad ser dei unge i industrisam- sjonen var det ikkje alle som tolde like miljø. Særleg snekkarane, dei bygn- funna sitt livsløp ut frå eit marxistisk godt, og pensjonsåra for dei mannlege ingskunnige der og rundt på gardane i perspektiv, der industriøkonomien som arbeidarane på Verket vart ikkje alltid Vik, samt dei arbeidsviljuge som ville ta basis formar ein meir rastlaus og søkan- like mange og gode. Også kvinnene og eit tak anten i industrien eller på anlegg, de mennesketype som må koma seg ut i borna kunne nok verta påverka av det kunne skaffa seg godt økonomisk ut- verda, til sjøs og busetja seg i Sør- ytre miljøet. Arbeidsmiljøet førde nok komme av å arbeida i Høyanger i ei mel- Amerika for å finna den roen som trengst mang ein industriarbeidar nokre år for lomkrigstid prega av krise og arbeids- for å venda attende til eit vanleg borgar- tidleg ned i grava. Her hadde bønder i løyse. Dei som var først ute til Høyanger leg liv i det norske samfunn. bygdene i Vik kommune ein stor føre- fekk og nytte av den såkalla «jobbetida» Det var vel ikkje så mange andre ge- mon ved at dei kunne arbeida ute i den i slutten av verdskrigen der det var «lett nerasjonsfolk frå Vik i Høyanger som friske og reine naturen. å tena seg rik». Dei som før måtte dra reiste til sjøs og busette seg i Sør- over Atlanterhavet kunne no reisa ein Amerika rundt andre verdskrigen og like Flytting frå Vik til Høyanger kort veg over Sognefjorden for større etter. Men industriarbeidarborna vart velstand og lukke. nok ikkje så knytte til røtene som dei Johan Anderson Lilleøren som vaks opp på gardar i Vik, dei fekk (1894–1938) Eit anna bumiljø ein større utferdstrong mot meir spen- Johan vart gift 1926 med Jenny Inge- Dei nye bustadane i Høyanger hadde nande jobbar i andre stader enn i heim- borg Olsdotter Skilbred (1903–) frå nok ein betydeleg høgare standard enn bygdi. På den andre sida møtte dei som Gaular. Johan var fabrikkarbeidar i 1926 det som var vanleg på gardane i Vik voks opp i Høyanger eit samfunn som i og Jenny tenar. Foreldra til Johan var kommune, her tenkjer eg særleg på inn- større grad hadde arbeidsplassar utanfor Anders Helgeson Tryti og Ingeborg Ols- lagt varmt og kaldt vatn, bad og toalett. jordbruket med gode inntektsmogeleg- dotter. Verket gav lån til husbygging mot at det heiter nær bustaden, først og fremst vart bygt med plass til utleige. Slik fekk Verket. Dei hadde mogelegheiter og ut- Olaf Sørenson Atterås ein store familiebustadar som familien nytta dei mogelegheitene dei hadde. (1901–1965) kunne bruka fullt ut i når det ikkje var Olaf var fødd i Mundal i Fjærland. trong for utleige meir. – men og ureining Då han vart gift 14. desember 1929 stod Dei som voks opp i Høyanger kjende Eg skal ikkje uttala meg for mykje han oppsett som arbeidar i Høyanger, og ikkje den plikta som eldstemann på om helsetilstanden til dei som flytta til det heldt han fram med resten av livet. gardsbruket kjende til å overta gards- Høyanger. Det å få arbeid og delta i eit Kona Trina Jakobsdotter (1904–1995) bruket etter foreldra, sjølv om mange av samfunn i ekspansjon og økonomisk budde med dei sju borna på Vetleøyri i borna etter dei som flytta til Høyanger framgang, er helsefremjande i seg sjølv, huset deira på bnr 1/92 Atterstad, ho var og byrja på Verket, der fedrane arbeidde trass i ein vert rykt opp med røtene frå dotter til Jakob Olson Lilleøren (1878– , og overtok huset etter foreldra når den tid kom, eller fekk husvære i huset når dei skulle skipa familie. Denne andre generasjonen i Høyanger flytte ofte til Årdal like etter andre verdkrigen, for der var eit nytt industrieventyr på gang. Ein vil tru at når borna vaks oppi eit så urbant samfunn med gode skuletid- bod, vart det lettare å ta vegen om høg- are utdanning og yrke som var litt finare enn dei ein tradisjonelt kjenner frå Sogn på den tida. Kvinner flytta vel oftare litt lenger bort for å gifta seg inn i meir urba- ne miljø og enn det som var vanleg i Vik.

Proletarisering og utferdstrong Mentaliteten i eit industrisamfunn var klart prega av arbeidarkultur og andre av dei verdiane storsamfunnet hadde å by på. Kjartan Fløgstad skriv om dette Olaf Atterås (1901–1965) og Trina Jakobsdotter Lilleøren (1904–1995) med alle borni, bilet- fenomenet i fiksjonsromanen «Dalen et er teke i 1951 i konfirmasjonen til Margit. Olaf arbeidde i Høyanger der han trefte Trina Portland». Han vaks opp i Sauda, eit til- som var hushjelp i bygdi. Dei gifte seg i 1929. Olaf pendla til Høyanger, familien budde på svarande industrisamfunn på den tida. Vetleøyri. Namnet Atterås er frå Hyllestad. Framme Gerd, Olaf, Trina, Leif. Bak Borgny, Det same fenomenet har Fløgstad teke Sigurd, Margit, John og Signe. Fotoeigar: Margit Helgås.

46 PRIDLAO NR. 2/2015 1945), Fiske-Jakob, og kona hans, Syn- dei andre syskena og nytta. Stina flytte (1995–) og Espen (2004–). Foreldra til neva Hansdotter Sætevik (1877–1962) til Høyanger og vart gift 1917 med Ole Lars Kjetil er Oddmund Larsson Skeie frå Bø sokn i Hyllestad. Foreldre til Olaf Steingildra (1880–1959) frå Sauland i (1945–) og Erna Endredotter Vange Sørensen Atterås var lausarbeidar Søren Telemark. Ole arbeidde i Høyanger, var (1945–). Endreson Atterås og Brita Olsdotter. anleggsarbeidar og i 1921 vart han kalla Olaf kom til Høyanger frå oppvekst i stikningsformann. Born: Anna (1918– Olav Person Fosse (1895– Hardanger og byrja på Høyanger verk. 1990) vart busett på Geilo og i 1948 gift 1960) og Marta Johannes- Han var fabrikkarbeidar heile sitt liv, med Oddmund Skår (1914–1982), ar- dotter Brekke (1897–1977) han fall død om på arbeidsplassen og beidde i butikk, Arne Olav (1919–1987) Olav Person Fosse (1895–1960) frå fekk ikkje oppleva pensjonisttida. Han vart gift 1948 med Inger Johanne Mathi- Per-garden, bnr 7/2 på Fosse vart gift i trefte Trina i Høyanger, der ho var hus- sen (1916–1988) og var laboratoriemed- 1927 med Marta Johannesdotter Brekke hjelp som ung. Etter at dei gifte seg, flyt- arbeidar på Høyanger verk. Hans (1897–1977) frå bnr 30/4 på Brekke. te dei til Vik og budde i foreldreheimen (1920–) vart gift i 1953 med Anna Ysta- Dei budde i Høyanger der Olav var hennar saman med foreldra. Olaf budde nes og busett i Kinsarvik i Ullensvang snekkar på Høyanger verk. Born: Marta på hybel i Høyanger og reiste imellom og var snekkar , Sverre (1922–1993) (1928–) og gift med Torstein Solheim med rutebåtane. Trina var i mange år ei vart i 1954 gift med Aasta Ingebjørg frå Telemark og busett i Asker og var av dei fire «passarane» på Vik herme- Zeiner og var industriarbeidar, først på sjukepleiar, Anna (1933–) var tekstilfor- tikkfabrikk når den var i drift. Rjukan og sist på Karmøy, Rigmor mingslærar og gift med bankmannen Familien hadde sauer, gris og høns (1925–) budde i Oslo og dreiv butikk. Tormod Folgerø frå Stord, busett på på eigedommen på Vetleøyri. Høy og Arne Olav og Sverre nytta namnet Tux- Stord, og Gunnvor (1935–) busett på lauv til dyra fekk dei frå ein teig dei leig- en som mellomnamn, ikkje dei andre bruk 1/140+1/144 på Flåten under Sæbø de hjå Arnfinn Seim på bnr 3/1 på Seim syskena. Arne Olav (1919–1987) var i i Vik. oppi lia rett over Vik hermetikkfabrikk, marinen og Sverre (1922–1993) var i Olav var i fylgje flyttemeldinga Hagateigane. Dei bar tørrhøyet og lauvet fallskjermtroppane i Storbritannia under snekkar då han flytta til Høyanger den 1. på ryggen ned frå denne teigen og hadde 2. verdskrig. Dei var med på sabota- april 1930, flyttemeldinga vart merkeleg det inn i løa. Familien hadde arbeids- sjeaksjonar i Noreg og tok seg deretter nok ikkje send før 17. mai 1936. Ut frå plikt på Seim for leiga. Løa var bygd over til Sverige. Årstala og nokre fami- flyttemeldingane er det tydeleg Olav saman med bustadhuset ved sida av kjø- lieopplysningar er funne i slektsheftet har vore vekependlar i fleire år, familien kenet. I kjellaren var det ein liten fjøs til «Ola og Anna Tuxen sine etterkomma- flytta etter mellom 1935 og 1940. Dei sauer og gris og høns i hønsegarden. rar». Heftet vart utgjeve i samband med leigde først bustad på Dale før dei flytta Huset deira vart bygt i 1814, i fylgje inn- slektstreff for denne familien i Vik som- til bustad i Villabyen. Marta flytta inn att riss på bjelken. Denne bjelken var så maren 1989, i det heftet kan ein og finna siste åra og er gravlagd i Vik. låg at høge menn som kom inn, stanga i opplysningar om ein generasjon lenger Foreldre til Olav var Per Nilsson den. Huset var overteke av sonen til framover for familien Storgildra. Fosse frå Myrkaskog (1863–1937) og Olaf, Leif Atterås og selt til Vik Verk, Anna Olsdotter Turvoll (1867–1942) og som reiv det. Johanne Erlingdotter foreldra til Marta var Johannes Anfinson Stokkebø (1928–) Brekke (1855–1937) og Marta Jondotter Kirsten Marie Thune, frå bruk 39/18 på Hopperstad er busett i Hønsi ((1864–1947). NRK-medarbeid- gift Færøyvik (1955–) Høyanger der ho har vore rekneskaps- aren Halvor Folgerø frå Stord er son til frå Vetleøyri vart gift med dåverande medarbeidar, men flytte ikkje direkte frå Tormod og Anna. lensmannsbetjent Geir Færøyvik og flyt- Vik til Høyanger. Ho budde først i Oslo te juni 1981 til Høyanger og vart busett 1948–1954 og arbeidde i IBM, budde i der med mannen Geir Færøyvik (1953–) Ålhus i Jølster 1954–1959 og deretter i frå Færøy i Solund. Dei er skilde. Born: Høyanger. Ho vart i 1956 gift med bank- Anja (1979–) busett i Boston USA og mannen Ragnar Aaland (1929–) frå Skei Eirin 1987 student i Bergen. i Jølster. Dei har borna Edel Johanne (1957–) busett i Mosvik i Nord-Trønde- Stina Olsdotter Tuxen lag, Per Erik (1958–), Arne Hogne (1888–1943) (1964–) og Karianne (1966–). Dei tre Stina Olsdotter Tuxen var dotter til yngste bur alle på Kyrkjebø. Foreldra til handelskar/hestehandlar Ola Tuxen Johanne var Erling Olson Stokkebø ( Hansson Vange (1855–1921) frå bruk 1894–1957) og Hjørdis Magnusdotter 4/11 på Tenål, men fødd som innerstson Ramsli (1893–1970). Marta Johannesdtr. Brekke (1897–1977) og i Sæbø og mora var strandsitjardotter Munnlege kjelder: Margot Sandvoll og Olav Person Fosse (1895–1960). Olav var Anna Andersdotter Tenold (1860–1909) Johanne Aaland. snikkar på verket i Høyanger. Olav begynte frå Vetleøyri. Dei gifte seg i 1888. Ola å arbeida i Høyanger i 1930, men pendla budde i ei leigd stova i tunet på Vange, Lars Kjetil Skeie (1968–) fyrste åri. Born: Marta 1928, Anna 1933 men då Stina vart fødd budde familien flytta til Høyanger i 1993, er fabrikkar- vart gift med Tormod Folgerø og er mor til på Føli og ho vart der heimedøypt då beidar ved Høyanger metallverk og var Halvor Folgerø i NRK og Gunnvor 1935 6.3.1888 etter å ha vorte fødd 14.2.1888. gift med Laila Aven (1972–) frå Høyan- som bur i Flåten i Vik. Fotoeigar: Gunnvor Stina nytta etternamnet Tuxen, slik ger. Dei er skilde og har borna Odd Inge Fosse.

PRIDLAO NR. 2/2015 47 Elling Olson Nummedal Edvard G. Kinden (1898–1992), (1871–1947), bak til høgre, flytta til Høyanger og Edling pao Reset, var ein av dei første arbeidde som målar. Framme Hans Risløv som byrja på anlegget i Høyanger i (1901–1988) og Anders Halrynjo (1898– 1916, skriv Sjur Aase i ein artikkel om 1971). Bak Sigmund Refsdal (1899–), til Elling i tidsskriftet Pridlao 3/88. Men USA 1926, Ivar Refsdal (1897–1987) Elling var og andre stader på anleggsar- og Edvard Kinden (1898–1993). beid seinare og vart seinare og resten av Fotoeigar: Olga Refsdal Atterås livet busett i Vik. Han hadde og ein uekte son i Vik. Foreldra var Ole Monsson var ivrig fjellvandrar på Vikafjellet. Olaf Nummedal (1832–1916) frå Seljestø og (1930 –2014) var jernbanetilsett og bu- Durdei Ellingdtter Lønne (1833–1891) sett i Hokksund i Øvre Eiker. frå Lånefjorden. Johanna var dotter til Ragnhild A. Ovri (1856–1898) og 1882 Ingebrigt J. Sverre Karlson Nummedal Hallrynjo (1856–1936) og var syster til (1900–1964) og Turid Jons- Anders som tok over garden. dotter Feidje (1900–1982) Sverre vart gift med Turid Jonsdotter Lasse Johnson Halrynjo Feidje i 1933 frå Instabø under Feidjane (1871–1955) i Feios. Ho var skild etter å ha vore gift Lasse var byggmeistar og hadde risdalen, på bnr 6/20 under Voll. Ole med Sigurd Ivarson Sætre. Sverre og mange mann i arbeid. Han var busett på budde på hybel og pendla med rutebåten Turid vart busette i Høyanger. Sverre og bruk 1/57 i Røysane og dreiv husbyg- kvar veke mellom heimen i Vik og Høy- Turid fekk ein son Sverre (1934–). Turid ging i Vik, mellom anna arbeidde han anger. Kona til Ole, Ingeborg Ivarsdot- hadde hatt eitt barn med første mann sin samstundes på løa på bruket til familien ter Rislåg (1892–1969), var mykje med og, det døydde før det var eitt år gamalt. på Hallrynjo etter brannen og huset til på baking rundt på gardane. Sverre Karlson var son til Karl Olson Thommassen på Sjøtun etter brannen. I Nummedal (1875–1949) frå Reset bnr Høyanger var Lasse under oppbygginga Edvard Guttormsen Kinden 8/3 i Nummedal og Tea Hovland. Karl med fleire personar både frå Vik og frå (1898–1992) kjøpte gard ved Farsund og dreiv pren- andre bygder. Han arbeidde på fleire hus og Johanna Torsdotter Stadheim (1901– teverk i stova si. Etterkommarar fortel at samstundes i Høyanger. Av dei som var 1991) flytte frå Vik til Høyanger i 1928, på sine eldre dagar budde han i Kvines- med kan nemnast Ola Sveinson Åse i fylgje flyttemeldingane. Men då sonen dal. (1896–1946) busett i Orvedal, Tormod Gunnar vart fødd i januar 1930 var bu- Sverre Karlson kom til Høyanger, Voll (1908–1968), Anders Olson Tenold staden Stadheim i Vik og sonen vart usikkert kva tilknyting Sverre Karlson (1891–1962), Stedje-Anders, busett bnr døypt i Vik kyrkje. I Høyanger bygde har hatt til Høyanger før, men han vart 41/22 i Telthusvegen og Botolv Gut- han hus og vart målar, først privat og konfirmert i Høyanger med bustad Hov- tormson Fjærestad (1865–1938) frå bnr deretter målar på Høyanger verk. Born: land og fødestad Bergen og faren, typo- 34/5. Av folk utanfor Vik som var med i Lussi (1928–2011) busett i Bergen, graf Karl Nummedal hadde i 1914 Vik og som truleg var med i Høyanger Gunnar (1930–2004) busett i Bergen, adresse Notodden. Sverre Karlson ar- kan nemnast ein Hjellum frå dåverande Marta (1931–) gift Lønne, bur i forel- beidde på Høyanger verk, men av helse- Brekke herad. Lasse var vekependlar til dreheimen i Høyanger, og Tordis (1932) messige årsaker flytte han i 1946/1947 Høyanger. gift Iversen og busett i Stavanger. Nam- til Askøy og arbeidde i uteseksjonen på Lasse var og ut att til Høyanger no- net Kinden lever vidare i familien, då kommunen der som altmogelegmann kre år etter oppbyggingsperioden og ar- barnebarna til Tordis, Lasse og Kristof- ein del år og siste åra budde Turid og beidde, det var så seint at sonen John fer, heiter Kinden Endresen. Sverre i Bergen der sonen, sjøoffiser (1919–2004) og var med. Men John sat- Johanna og familien var på stølen til Sverre (1934–) budde. sa på bilar då han vart vaksen, for å garden Stadheim på Vollafjellet i som- Her er det usikkert kvar Turid budde koma attende til byggjearbeid då han marferiane så lenge mora til Johanna i sitt første ekteskap og om Karl Olson var eldre. Ein må gå ut frå at Lasse heilt stidde der. Nummedal også budde i Høyanger ei tid fram til andre verdskrigen og hadde Edvard Guttormsen Kinden var bror i sine yngre dagar. Karl Olson Numme- byggjearbeid i Høyanger i periodar. til Ole Guttormson Kinden, foreldra til dal var i alle fall bror til Elling Olson Lasse var gift med Brita Olsdotter Sted- Johanna Tordotter Stadheim var Tor Nummedal omtala over. je (1874–1957) og hadde seks born. Jonson Stadheim (1865–1938) frå Hop- perstad og Marta Endredotter Stadheim Johanna Ingebrigtsdotter Ole Guttormson Kinden (1866–1956). Halrynjo (1895–1974) (1889–1970) Ho flytta til Høyanger og gifte seg var frå garden Kinni, son til Guttorm El- Ola Sveinson Åse (1896–1946) med Nils Stølen (1893–1962) frå Veita- lendson Kinden (1847–1925) og Lussi var bygningsmann og hadde eit lite strondi. Han arbeidde på Høyanger verk. Olsdotter Hove (1852–1929). Ole var gardsbruk i Orvedal. Han var gift med Dei bygde hus på Dale. Borna var Inge- målar, truleg tilsett som målar ved Høy- Anna Olsdotter Orvedal (1903–1984). brigt (1919 –) som vart elektrikar ved anger verk. Der arbeidde han lenge, Han bygde hus på bruket, og familien Høyanger verk og busett på Dale. Han kona og borna budde på Teigum på Ov- med kone og tre born budde på bruket i

48 PRIDLAO NR. 2/2015 Orvedal, medan Ola var ei tid i Høyan- de (1900–1990) frå Lærdal. Foreldra til Johanna Jonsdotter Refsdal ger på bygningsarbeid. Det var bygging Olaf var John Johnson Åse og Randi (1906–1987) av privathus. Han vekependla og budde Larsdotter Seljestø (1858–1915). Olaf Johanna Jonsdotter Refsdal (1906– nok på hybel der ute. Det er tydeleg han flytte til Høyanger i 1926 og arbeidde på 1987) var ugift og arbeidde i Høyanger byrja å arbeida i Høyanger før han gifte Høyanger verk. Born: Ruth Margrete på ei systove tilhøyrande Gribbestad. seg i 1929 og arbeidde der fast eller i (1928–) vart gift i 1950 med Ingfred Ho kom seinare att til Vik og var anlegg- periodar fram til rundt starten på 2. Nilsson Bøe (1922–) på Ytre Bø i Hylle- skokke ei kort tid hjå NVE – Statkraft- verdskrigen eller like før. Flyttemeldin- stad og dei dreiv gardsbruket der frå verkene og budde som pensjonist hjå ga hans til lensmannen i Vik var 1. april 1949. Ingebjørg Johanna (1929–) er gift systera Brita Refsdal (1903–) i Borgsto- 1928. Seinare dreiv han med snikkar- med Håvard Lund og busett i Oslo. Jan va i Sjøtunvegen. arbeid i Vik, mellom anna bygde han døydde heilt liten, og tvillingane Jan og Johanna var dotter til sersjant Jon opp att ein fjøs på Teigum som var råka Marit var fødde i 1933. Jan (1933–ca Nilsson Sæbø (1859–1934) og Sitona av brann. 1970) vart gift og busett i Sverige. Marit Ivarsdotter Refsdal (1871–1961). Med kone heime på det vesle gards- (1933–) vart gift med Adolf Bakketun bruket med gardsdrifta der og tre små og busett i Erdal i Lærdal. Familien leig- Kari Larsdotter Brekke born med året mellom kvar fødsel, gjorde først hus og fekk sidan eige hus i (1936–) de at han fann det naudsynt å byrja å Høyanger og det er no selt. Kari frå bnr 30/5 på Brekke flytte til arbeida i Vik for å kunna hjelpa meir til Høyanger 1960 og vart hjelpepleiar på heime. Borna hugsa at Ola fekk kjøpt Gjertrud Johnsdotter Åse sjukehus og seinare sjukeheim og gifte leikar til borna som ikkje var å få kjøpt i (1896–1938) seg med industriarbeidar Magne Samu- Vik, ein barnesykkel som var stor stas Gjertrud Johnsdotter Åse var syster elsen (1936–2012). Dei hadde borna med når dei skulle på Øyri, dei kunne få til Olaf. Ho hadde huspost i Høyanger Helge (1964–1993) som omkom i bilu- god fart ned bakkane på Klyv. og vart gift med drosjesjåfør Magnus lukke, Lars Magne (1965–) busett i Ber- Thorsen (1905–1958). Dei fekk sonen gen og Ove (1970–) også i Bergen. Då Olaf Johnson Åse (1898–1985) Gunnar som vart skipselektrikar og vart ho vart enkje, flytta ho til Bergen og er frå bruk 15/5 på Åse flytta til Høyanger busett på New Zealand, han er truleg busett på Olsvikåsen. og vart gift med Solveig Persdotter Mol- fødd etter 1930. Gjertrud døydde tidleg.

Johanna J. Refsdal (1906–1987) som me her ser framme til venstre arbeidde i Høyanger på ei systove. Ho kom attende til Vik og var anlegg- skokke ei tid, og budde som pensjonist i Borgstova med systeri Brita. Johanna var ugift. Her er ho fotografert i 80-års dagen til Sitona Refsdal i 1951. Framme Johanna Refsdal, Ragnhild Refsdal (gift Tenold), Guttorm Tistel, Sitona Refsdal, John Refsdal, Brit Gunnlaug Tistel (Risløv), Gyrid Refsdal (Fjærestad), Brita Fjærestad (Jacobsen), Odd Tenold, Sture Tenold, Inga Refsdal (Flæte), Eli Refsdal og Sigrun Refsdal (Seim). Bak Bjørn Tenold, Sigmund Flæte, Astrid Vange (Tenold), Torhild Thue (Tistel), Brita Halrynjo (Refsdal), Helga Nummedal (Tenold), Gudrun Refsdal, Brita Refsdal, Ivar J. Refsdal og Rognald Flæte. Eigar: Olga Refsdal Atterås.

PRIDLAO NR. 2/2015 49 Olav Helgeson Skjerven ger. Born: Grethe Hagen (1944–), gift drengen Nils Ivarson Botnen (1883–) (1918–2008) Drange, kontorfunksjonær og busett i frå Lavik. gift med Åsta Midthjell (1924–) frå Haugesund, Bjarne Hagen (1946–) bu- Høyanger. Han var frå Ovri, han var fan- sett Ås i Akershus, fagleiar laborant, Johan Jonson Tryti ge i tysk konsentrasjonsleir under andre Sven Johan Hagen (1948–) busett i Før- (1901–1976) verdskrigen, var kontorsjef i Vik kom- de, bioingeniør, Åge Vidar Hagen Johan Jonson Tryti (1901–1976) var mune først i 1960-åra og vart lensmann (1950–) gift 1973 med Berit Oskars- gift med Rakel Rasmusdotter (1903– i Høyanger. Han var busett på Austreim dotter Larsen (1949–) frå Høyanger og 1990) frå Romsdal. Johan bygde hus og på Kyrkjebø. Han overtok garden på busett der, Bodil Oline Hagen (1956–) – var fabrikkarbeidar ved Høyanger verk, Ovri bnr 25/4 i 1990, men var busett i gift Bakketeig og busett i Fyllingsdalen då eldste søstera fekk familie budde dei Høyanger. No er det barnebarnet hans, i Bergen, radiograf. to generasjonane i kvar sin etasje. Born: Helge Jonson Risløv (1977–) som eig Foreldra til Signe var Otto Svendson Målfrid Julie (1927–1993) gift Systad og driv garden. Born: Margrete (1949– Svendsen (1890–1980) og Brita Adams- var busett i Høyanger og arbeidde i bu- 20?) og gift på garden Kinni i Vik, Anna dotter Reutz Midlang (1890–1928). For- tikk, Anny (1932–2002), gift Danielsen, ( 1952–) busett i Sandnes i Rogaland, eldra til Johan var Johan Johanson Ha- var først busett i Høyanger, men ho og Helge Arthur (1961–) busett i Åsane i gen (1878–1960) og Gudrun Olsdotter mannen flytte til Oslo, ho var barnepleiar. Bergen. Dyrdal (1889–1980). I fylgje flyttemeldingane til lens- Johanna Jonsdotter Tryti mannen i Vik flytta Olav Skjerven til Jon Guttormson Fjærestad (1905–1980), Høyanger 14. mars 1941, då var han (1874–1918) vart gift 1930 med Nils Arne Mathias- gardsarbeidar. Det var nok seinare han Jon var ein flink bygningsmann i Vik. son Øyehaug (1904–1984) frå Bryggja i flytta endeleg til Høyanger. I 1900 bygde han hus til Johannes Olson dåverande Davik herad, han var fabrik- Tryti på bnr og i 1900 på Brennene, han karbeidar ved Høyanger verk. Dei bud- Johan Johan-Benjaminson bygde og på Åse. Han bygde mellom de i leilegheit i Høyanger. Born: Arne Hagen (1878–1960) anna våningshuset på bnr 35/6 etter (1931–1990) var busett i Høyanger og Johan vart gift i 1912 med Gudrun garddelinga der kring 1920. Han bygde var bademeistar, og John (1937–2014) Olsdotter Dyrdal (1889–1980) frå Mår- og eit hus i Gildhus, det måtte vera lær- busett i Høyanger og var mekanikar/ en. Balvoll skriv om denne familien: arbustaden der i 1914. Seinare var han portvakt ved Høyanger verk. «Dei fekk borna Johan 1913, Ola 1915, på arbeid i Høyanger, familien med Borghild 1918, Birgit 1921, Marie 1923 kona Gyrid Ivardotter Refsdal (1873– Orlaug Nilsdotter Tryti kom til bnr 35/2 Midlang, Ingvald 1925, 1952) og seks ungar budde i Brennene. (1907–1981) Einar 1927, Gerd Johanne 1933–2007 Gudmund Balvoll skriv i gards- og ætte- Orlaug vart gift i 1927 med jord- kom til bnr 35/2 Midlang. Denne hus- soga at Jon var på anleggsarbeid i Høy- bruksarbeidar og plassmannsson Einar lyden budde i eige oppsett hus i Hagen anger og at Jon hadde så dårleg kosthald Nilsson Østerbø (1892–1978) frå Ikje- til dei flytta til Høyanger omkring 1926, i Høyanger at han fekk blødningar i fjorden, han var fabrikkarbeidar ved i alle fall før 1928. Stova vart seld og munnen, det måtte vera skjørbuk, man- Høyanger verk. Dei hadde hus. Born: sett opp att på Hopperstad. Johan og no- gel på C-vitamin, og han døydde av det. Erna (1928–) er ugift og busett i Høyan- kre av borna kom tilbake til Vik då Jo- Han dreiv truleg med bustadbygging i ger og har vore butikkmedarbeidar, han vart pensjonist ca. 1942. Dei budde Høyanger og. Gerd (1934–2008?) var busett i Oslo og nokre år i Vossastova bnr 34/15 Brustad, Inger (1938–) er busett i Oslo og har ved skulehuset på Bøadalen. Deretter Anna Jonsdotter Tryti vore tilsett i bank og butikk. Far til Or- kjøpte dei eit gamalt hus med grunn i (1899–1988) laug var Nils Ivarson Botnen og far til Bøatunet, bnr 36/18 under lnr. 104, og Anna vart gift 1925 med Sigurd Larsson Einar var Nils Lasseson Østerbø. bygde hus der.» Nestegjerde (1902–1991) frå Jostedal, I fylgje flyttemeldingane flytta fami- han var fabrikkarbeidar ved Høyanger Svein Johnson Hønsi lien inkludert fem born til Kyrkjebø den verk. Sigurd byrja på Høyanger verk (1907–1972) 13.11.1925. Foreldra til Johan var Johan rundt 1920, Anna kom til Høyanger like Svein flytte til Høyanger i 1938. I Benjamin Ellingson Hagen (1839– etter 1920. Dei hadde eige hus i Høyan- fylgje flyttemeldingane flytta han til 1925) og Bryteva Nilsdotter Fjærestad ger. Born: Lars (1925–2003) fabrikkar- Høyanger 5. februar 1937. Han dreiv (1837–1907). Foreldra til Gudrun Ols- beidar ved Høyanger og gift med Olga først snekkarverkstad i leigde lokale på dotter Dyrdal (1889–1980) var Ola (1926–1991), Sven Johan (fødd mellom Dale saman med Harald Høyvik, og Gudmundson Dyrdal og Brita Ivarsdot- 1930 og 1934) og død som barn, tvillin- laga møblar. Dei slutta begge og verk- ter Mjelleli (1856–). gane Astrid (1935–) busett i Sandefjord semda vart lagd ned. Svein starta deret- var legesekretær og Sverre (1935–2013) ter med eigen verkstad med bustadhus i Signe Ottosdotter Svendsen var sjømann og seinare industriarbeidar, etasjen over nedst på Dale, like framom (1918–2008?) busett i Høyanger. (nordaust for) Fundo. Dette dreiv han Signe frå Midlang og Johan Johan- Foreldre til Anna, Johan, Johanna og resten av sitt yrkesaktive tilvære. På det son Hagen (1913–1988) budde på Dale. Orlaug var Jon Helgeson Tryti (1867– meste hadde Svein 25 mann i arbeid. Johan var fabrikkarbeidar på Høyanger 1904) og Marta Lassedotter Tenold Produkta var glas, dørar, trepper og kjø- verk. Signe arbeidde som samaritt/hjel- (1866–1936), men Orlaug var frå Marta ken, ikkje møblar meir. Mykje av pro- pepleiar på Fylkessjukehuset i Høyan- Lassedotter sitt andre ekteskap med dukta gjekk til Årdal i samband med

50 PRIDLAO NR. 2/2015 Svein Hønsi (1907–1972) og kona Inger Prestegård (1912–2001) frå Voss. Svein flytta til Høyanger i 1938 og dreiv snikkarverkstad der. Fyrst i leigde lokale der dei laga møblar. Så bygde han eigen verkstad og hadde på det meste 25 mann i arbeid. Dei laga glas, dørar, trapper og kjøken og selde mykje til Årdal under oppbyggingi der. Etter Svein overtok eit nytt selskap som gjekk konkurs pga hard konkurranse. Olav A. Hønsi arbeidde på verkstaden til onkelen i 7 år før han flytta heim att. Utlån foto: Arnhild Hønsi Jensen, Høyanger Snikkarverkstaden til Svein Hønsi med bustad for familien i andre etasje. I dag er bygningen nytta som kommunalt velferdssenter for funksjonshemma. Utlån foto: Arnhild Hønsi Jensen, Høyanger. oppbygginga av industrisamfunnet der år på kontoret til onkelen Svein Hønsi anger ei tid før han flytta til Årdal. Han inne. sin trevarefabrikk, også etter at Svein reiste rundt i bygdi og måla private hus, Då Svein slutta med verkstaden, slutta og fabrikken vart overteken av an- mellom anna sykla han til Nordeide når skulle eit nytt aksjeselskap overta, det dre. Guri vart gift i 1956 med Arthur han hadde målaroppdrag der ute. vart ei ny tid med stor konkurranse frå Gerhard Nordeide (1918–) og busett på store industribedrifter og avsetninga til Nordeide. Han var ikkje odelsgut og Kjell Sandvoll (1959) Årdal vart mindre, bedrifta gjekk kon- dreiv ikkje garden, men dei hadde hus og Elin Bang Olsen kurs og vart nedlagd. Bygget står forts- der og han arbeidde som industriarbei- Kjell frå bruk 26/55 Bakketun på att og er innreidd som kommunalt vel- dar ved Høyanger verk. Born: Agnar Vodlareina og Elin Øysteinsdotter Bang ferdssenter for funksjonshemma. (1957–) som er busett i Oslo og Anne Olsen (1962) frå Prestberget har borni: Svein Hønsi (1907–1972) var gift Sissel (1961–) er gift 1987 med Reidar Jan Roger (1983–), Nicolai 1986–) og med Inger Prestegård (1912–2001) frå Hansson Grønli (1958–) og bur i Høy- Jøran (1988–). Kjell har vore busett i Voss. Borna var Ingeborg (24.12.1940), anger og har tre born. Høyanger sidan 1984 då han er vedlike- sekretær og gift med lærar John Jenson Foreldra til Guri var Alf Jonson haldsingeniør ved Høyanger metallvek, Sørebø og busett i Borre i Vestfold, Hønsi (1894–1944) og Anna Perdotter og ho er tilsett innan pleie og omsorg. Gunlaug (1945–2010) var helsearbeidar Fosse (1898–1988). Dei flytta dit frå Ulsteinvik etter eit par og gift med ingeniør Kjell Arne Sivert- år der. sen og busett i Oslo og Arnhild (1949–) Tormod Karlson Voll Foreldra til Kjell er Lars Nilsson er sekretær og gift med lærar Magne (1908–1968) Sandvoll (1926–) og Guri Nilsdotter Arne Jensen og bur i Høyanger. Tormod vart i 1934 gift med Marta Fosse (1932–) og foreldra til Elin er Øy- Foreldra til Svein Hønsi var Jon Alf- Johannesdotter Måredal (1905–1973). stein Bang-Olsen (1933–2013) og Aud son Hønsi (1854–1927) og Guri Olsdot- Born: Marta (1934–) og Ernst Sunde Marie fødd Myklebust (1934–) ter Vangsnes (1865–1949). (1937–1989) frå Høyanger og busett på Austrheim, Bjarne (1936–) sjømann, Ingebjørg Amundsdotter Olav A. Hønsi (1928–) ugift busett i Bergen, Oddny (1939–) Hopperstad (1898–1989) Brorsonen til Svein, Olav A. Hønsi i busett i Bergen og Jan 1943 busett i Åle- Ingebjørg var frå bruk 39/8 på Hop- Vik, var i Høyanger og arbeidde på snik- sund og Bergen. perstad og gift med Anders Andersson karverkstaden til onkelen. Olav hadde Tormod var frå bruk 26/8 og var son Baggetun (1900–1989) frå bruk 3 Bag- med kona Borgny Endredotter Fjære- til Karl Tollakson Voll (1880–1969) og getun under garden Haugen i Jostedalen. stad Brekke (1929–) og dottera i sju år Anna Sveinsdotter Voll (1874–1961). Anders flytte i 1926 til Høyanger. Inge- før Olav kom attende til Vik for å byrja Marta var dotter til Johannes Hansson bjørg og Anders gifte seg i Bergen i 1929. på anlegget i Vik i slutten av 1950-åra. Måren (1872–1954) og Marta Bergedot- Anders var fabrikkarbeidar på Høyanger ter Måredal (1874–1929). verk og busett i Høyanger livet ut. Born: Guri Alvdotter Hønsi (1923–) Tormod var høgare funksjonær ved Alfred (1929–1956) var flytelegrafist og Guri, syster til Olav A. Hønsi (1928), Høyanger verk. Broren Kristian Karl- døydde i ei militær flyulukke ved Eids- flytta til Høyanger og arbeidde i mange son Voll (1913–1989) var målar i Høy- voll, Kari (1931–), gift Berg og busett i

PRIDLAO NR. 2/2015 51 Borghild Larsdotter Rysjedal (1910–1995) I fylgje flyttemeldingane var ho fødd på Vangsnes, flytta 27.1.1930, ho hadde ved flytting yrkestittelen hushjelp. Borghild var dotter til Lars Andersson Rysjedal (1877–1946) og Mathilde Oluffa Botolfsdotter Koldingsnes (1884–1968). Då Borghild vart fødd, var foreldra innerstfolk på Hovland på Vangsnes, difor er ho døypt i Vangsnes kyrkje. Gift med ein Skjerven. Sonen Johannes hadde familie i Høyanger.

Lilly Marie Larsdotter Sognnes (1917–2002) Ho vart gift i Høyanger. Lilly Marie var dotter til Lars Andersson Rysjedal Anders A. Baggetun (1900–1989) frå Jostedalen og Ingebjørg Amundsdtr. Hopperstad (1898– (1877–1946) og Mathilde Oluffa Bot- 1989) frå Vik med deira fem born. Dei gifte seg i Bergen i 1929, Anders arbeidde på verket i olfsdotter Koldingsnes (1884–1968). Høyanger. Bak Alfred 1929, Kari 1931, Johannes 1938, Jenny Ester 1935 og Oddvar 1932. Fotoeigar: Kari Berg, Høyanger. Kristian Johnson Hove (1893–1971). Høyanger, hjelpepleiar, Oddvar (1932–) Harald Guttormson Fjærestad Kristian var frå bruk 1/5 i Sæbø og snikkar, Jenny Ester (1935–), sjukepleiar, (1931–1972) busett i Bergen med familie seinare, gift Ljones og busett i på Ulset i Bergen Harald var frå Halvardhaugen under men var ei tid på anleggsarbeid i Høyan- og Johannes (1938–) elektrikar, busett på Hatlekolo. Han vart busett i Høyanger, ger. Han var flink til å skriva livsminne Kyrkjebø. ugift telemontør med eige hus. Foreldra og hadde mange historier frå Vik som er Foreldra til Ingebjørg var Amund var Guttorm Botolvson Fjærestad vortne delte med lesarane av dette tids- Botolfson Hopperstad (1859–1958) og (1897–1983) og Birte Endredotter skriftet. Sjå om hans arbeidsminne frå Jensina Olsdotter Stadheim (1866– Skjerven (1900–1964). Høyanger i Pridlao 2/2004. 1954). Albert Larsson Sognnes Bjarne Martin Johson Hove Thora Helgedotter Skjerven (1912–1987) (1891–1977) (1910–1975) Albert vart gift 1941 med Svanhild Bjarne Martin var frå bruk 1/5 i Thora flytte i fylgje flyttemeldingane Gullaksdotter Larssen (1920–) frå Høy- Sæbø og vart seinare busett på bnr 41/15, til Høyanger 1.7.1935. Foreldra hennar anger. Albert var son til Lars Andersson han var snikkar i Høyanger ein periode. var Helge Helgeson Skjerven (1881–) Rysjedal (1877–1946) og Mathilde Dottera Inga Bjarnedotter Hove og Anna Olsdotter Brekke (1887–), dei Oluffa Botolfsdotter Koldingsnes (1884– (1923–1996) og Ivar Anderson Vikøren kjøpte gard på Ovri og ho var oppvak- 1968). Albert og syskena tok namnet (1916–) frå Vikøyri busette seg i Høyan- sen der. Det var ikkje lang tid ho var i Sognnes etter nabogarden Sågnes i Hyl- ger. Inga vart seinare attgift og flytta til Høyanger, for i 1940 gifte ho seg med lestad. Albert var oppvaksen i området Trondheim. Ole Olson Hove (1907–1987) og vart Øyane under garden Grov, ved idretts- buande på Hove resten av livet. bana. Far til Albert hadde og jordstykke Arvid Håvard Bjarneson Hove under Prestgarden i Prestberget. Forel- (1934–) Olav Amundsen Hopperstad dra til Svanhild var Gullak Larsson Fitje Arvid Håvard var frå bnr 41/15. Han (1895–1973) (1892–1978) frå Ortnevik og Kristina var først i Høyanger, flytta deretter til Olav frå bruk 39/8 vart gift med Veum (1890–1982) frå Jostedal. Bergen. Foreldre var Bjarne Martin Ragna Nilsdotter Simlenes (1893–1968) Albert og Svanhild fekk i Høyanger Jonson Hove (1891–1977) og Mari Jo- frå Fresvik. Olav var fabrikkarbeidar Liv Gerd 1943 og Karen Margrethe hannesdotter Tenold (1896–1972). I ved Høyanger verk. Familien flytta til 1947. Liv Gerd Sognnes vart i 1962 gift 1972 budde Arvid Håvard i Jonsvollgata Høyanger og kom attende til Hopper- med Erling Nilsson Vangsnes frå Høy- i Bergen og seinare i Fyllingsdalen. stad for å overta garden. Dei har nok anger, son til Nils Vangsnes (1913– budd i leigde lokale i Høyanger. Famili- 1987), busett i Høyanger. Liv Gerd og Øyvind Dyvardson Johansen en kom attende i alle fall før 1933. For- Erling fekk tre døtrer. Karen Margrethe (1928–) eldra til Olav var Amund Botolfson (1947–) vart i 1966 gift med Gunnar Øyvind frå Sørum i Akershus og Hopperstad (1859–1938) og Jensina Leirdal (1944–) frå Høyanger, og dei Alvhild Olsdotter Grindhaug (1931–) Olsdotter Stadheim (1866–1954). Forel- fekk ei jente og ein gut. frå Marifjøra flytte til Kyrkjebø i 1982 dra til Ragna var Nils Torkelson Hauke- etter at han hadde pendla ei stund. Dei vik (1870–1918) og Anna Sofie Tor- var i Vik busett i Prestberget, bnr 41/159 steinsdotter (1872–1957) frå Sogndal. Røysi. Øyvind var bedriftselektrikar

52 PRIDLAO NR. 2/2015 ved Vik Verk og fortsette på Høyanger og i 1964 gift med Bergljot Johanne Margit Martinsen (1910–1986) verk. Born: Kjell Otto (1963–) kom sei- Henrydotter Myrekrok (1942–) frå Hau- Margit Martinsen eller Margit Cice- nare til Skjetten i Akershus og arbeider i kebø, fem born, Sigmund (1929–) vart lie Martinsdotter Vikøren (1910–1986), ABB i Oslo og er gift med Sigrun Berge busett på Årdalstangen og var fabrikkar- i fylgje flyttemeldingane hushjelp og frå Kyrkjebø og Frank (1964–) vart bu- beidar ved Høyanger verk, Ola (1933–) flytte 25.11.1929 til Høyanger. Foreldra sett på Kyrkjebø og har arbeidd på Fun- vart busett i Øvre Årdal og var fabrik- var «baadsmand», handelsmann og jek- do og no i Safeclean og er gift med Unni karbeidar ved Høyanger verk. I 1971 teførar Martin Styrkson Vikøren (1868– Berge frå Kyrkjebø . vart huset på Vikøyri overført til borna. 1935) og Sitona Jensdotter Vikøren Rognald bygde hus i Kyrre Grepps- (1868–1943). Ho har nok ikkje budd Anne Britt Olsdotter Svendsen gate i Høyanger og var fabrikkarbeidar lenge i Høyanger, for Sofie vart seinare (1978–) ved Høyanger verk. Familien var atten- buande i Årdal som ugift. Anne Britt frå Prestberget, bnr 1/48- de i Sagatunet i Refsdal om somrane og 7, flytte til Høyanger. Ho flytta dit midt i arbeidde på garden. Anna Edvardsdotter Vikøren 1990-åra og tok utdanning som barne- Foreldra var Rognald var Ola Jonson (1921–1999) og ungdomsarbeidar og arbeidde som Flæte (1878–1909) og Synneva Tollaks- Anna vart gift 1947 med Øystein Jo- det før ho etter 2005 tok høgare utdan- dotter Finden (1871–). Inga var dotter til hannesson Rørvik (1918–2000) frå ning i Bergen og er undervisningsin- sersjant Jon Nilsson Sæbø ( 1859–1934) Klævoll, dei vart busette i Høyanger. spektør i Lindås. Anne Britt er dotter til og Sitona Ivarsdotter Refsdal ( 1871– Born: Inge (1949–) busett i Tønsberg og Olav Torleifson Svendsen (1955–) og 1961). Arne (1951–) var først gift med Torill Olaug Midtbø (1953–2015) frå Voss. Torbjørnsen i Høyanger og etter skils- Ragna Andersdotter Vikøyri misse gift med Bjørg Myklebust (1962) Sigurd Lasseson Vikøren (1905–1983) frå Sandane og busett i Høyanger. Forel- (1899–1991) Ragna vart gift i Høyanger i 1927 dra til Anna var Edvard Andersson Vik- Sigurd frå Vikøyri vart gift med Ly- med fabrikkarbeidar Hallvard Reknes øren (1892–1973)(Moses) og Kristina dia Samsonsdotter Skåren (1897) frå (1899–) fødd i Borgund i Lærdal og dei Thomasdotter Nese (1896–1978). Forel- Naustdal. Born: Lyder 1920, Samson to vart busette i Høyanger. Då ho gifte dra til Øystein var Johannes Olson Rør- 1922, Nilla 1922, Reidar Normann seg i 1927 er etternamnet Iversen. Forel- vik og Ingeborg Øysteinsdotter Klævold 1924 og Erling 1925. Sigurd var fabrik- dre var musikkfenrik Anders Ivarson (1889–1931). karbeidar i Høyanger i alle fall i 1924 og Vikøyri (1875–1956) og Johanna An- 1925. I fylgje gards- og ættesoga var han dersdotter Sæbø (1879–1960). Butikk- Oluf Theodor Andersen fyrbøtar, fabrikkarbeidar i Framfjorden dame Ragna Andersen (1905–) flytta til (1897–1971) og familien flytta til Askøy. Foreldre var Høyanger i fylgje flyttemeldingane 24/6 Oluf Theodor gifte seg med Inge- strandsitjar Lasse Ellingson Vikøren og 1925. I 1927 var ho tenar. Born: Ruth borg Rekve (1899–1980) frå Bulken på Ragnhild Hermundsdotter Valsvik. (Oslo). Voss. Familien flytta til Vik i 1932 og til Høyanger 1947, der vart Oluf og kona Aaslaug Johnsdotter Vikøren Ingebjørg Andersdotter buande resten av livet. Oluf var typograf (1903–1994) Vikøyri (1912–2002) i «Sogn Folkeblad» som seinare endra Aaslaug gifte seg 1927 med fabrik- Ingebjørg var syster til Ragna, ho namnet til «Sogn Dagblad». Dei hadde karbeidar Harald Ananiasson Råsberg flytta og til Høyanger og vart gift fem søner: Hermann (1922–) flytta til (1897–1973) frå Hyllestad. I fylgje flyt- med Oskar Mikaelson (Mossestad) Het- Årdal og grunnla byggevareforretningen temeldingane flytte ho den 1.4.1927. le (1909–1998) frå Viksdalen. Han var Andersen som familien hans fortsatt eig, Ho var dotter til skomakar John Øy- bror til Anna Eline Mikaelsdotter Mos- Nils (1926–) og Arne (1928–) flytta og steinson Vikøren (1862–1949) og Inger sestad (1905–1985) som vart gift på til Årdal, Gunnar (1930–) fekk familie i Olsdotter Vikøyri (1863–1931) og han bruk 22/2 på Undi. Ingebjørg og Oskar Høyanger og arbeidde på Høyanger var son til Ananias B. Råsberg. Aaslaug var barnlause, men under krigen tok dei verk, Agnar (1934–) vart typograf og og Harald hadde sønene John som var til seg ein gut dei hadde mykje med å vart buande i Høyanger. radiotelegrafist i Bergen og Arne (1928– gjera også seinare. 1999) som var ugift industriarbeidar i Gunnar Andersen Høyanger. Sofie Martinsen (1908–) (1930–1997) Sofie Martinsen som ho kalla seg i Gunnar var son til Oluf Theodor An- Rognald Olson Flæte (1902– 1930, eller Sofie Martinsdotter Vikøren dersen. Gunnar vart i 1958 gift med 1976) og Inga Jonsdotter (1908–). I fylgje flyttemeldingane flytta Gunnvor Antonsdotter Nesse (1934–) Refsdal (1894–1970) hushjelp Sofie Martinsen i oktober 1930 frå Høyanger. Born: Geir ( 1959–), ugift Rognald og Inga hadde hus på til Høyanger. Foreldra var «baadsm- i Asker, Turid (1963–) ugift på Voss, Vikøyri under garden Sjøtun og flytta i and», handelsmann og jekteførar Martin Frode (1968–) busett i Høyanger, Astrid fylgje flyttemeldingane 26.2.1926, bud- Styrkson Vikøren (1868–1935) og Sito- (1969–) gift 1991 med Rune Håkonson de seinare i Årdal. Born: Synneva na Jensdotter Vikøren (1868–1943). Ho Breivik (1968–) frå Høyanger busett (1927–) vart gift med Tor Oppedal og har nok ikkje budd lenge i Høyanger, for der, og Ingrid (1969–) busett i Flekke i busett i Bergen, ho kom tidleg i rullestol, Sofie vart seinare buande i Lærdal. Fjaler. John (1928–) vart busett i Høyanger som fabrikkarbeidar ved Høyanger verk

PRIDLAO NR. 2/2015 53 Andrina Knutsdotter Linde Hans Christian Jakobsen nol-Tuxen (1887–1958) og Birgit Ma- (1908–1978) (1892–1966) rie Steffendotter Lilleås (1893–1971). Andrina var i fylgje flyttemeldinga- Snekkar Hans Christian og kona Ma- Ellen var dotter til snekkar Hans Christi- ne «tjenestepike» og flytte til Høyanger rie Marianne Thomsen (1893–1977) frå an Jakobsen (1892–1966) og kona Ma- 1.3.1928. Foreldra var dagarbeidar Knut Hjøring i Danmark flytte til Høyanger i rie Marianne Thomsen (1893–1977) frå Sjurson Lindehagen (1863–) og Karen mellomkrigstida. Familien budde i Tor- Hjørring i Danmark. Olsdotter Vikøyri (1863–) som budde på vgade 33 på Hamar i 1915, Hans var Vikøyri bnr 1/97 under Sæbø. Andrina snikkar på Gamlehaugen i Fana etter det, Rognald Andreas Limmesand gifte seg med Hans Olson Øye (1903– i alle fall i 1918. (1885–1938) 1967) frå Lærdal, og dei vart busett i Dei kom til Vik før brannen på Rognald Andreas vart gift med Mar- Høyanger resten av livet. Hans var son Vikøyri og leigde først Larsen-huset, bnr ta Gjertsdotter Nordeide (1882–1927). I til Ola Oveson Øye (185–1945) og Jør- 1/235, der dei budde i 1922 og budde 1914 budde dei på Kyrkjebø, så i Ramsli. gine Hansdotter Seim Lægreid Haugen deretter mellom anna ei tid i sjukestova. Rognald Andreas og Marta hadde Peder (1874–1952) frå Årdal. Borna til Andri- Dei bygde hus på Vetleøyri bnr 3/31 på (1911–1959) og Ingeborg Marta (1914– ne og Hans: Judith (1931–) gift med An- Seimstrondi og deretter flytta dei til 1914) som døydde av «medfødt svag- ders Lien og busett i Ytre Arna, Karen Høyanger, ein stad det var rikeleg med het». Peder vart industriarbeidar, busett (1932–) gift med Johan Nesse og busett arbeidsoppgåver for ein god handverkar. i Høyanger og gift 1940 med Emma ved Espeland i Arna, Olav (1934–) gift Truleg Hans var vekependlar før famili- Mathilde Mathiassen (1908–1997) frå med Unn Signy Olsen og busett i Høy- en flytta ut. Aunevignes i Lyngdal i Vest-Agder og anger og Kirsten (1932–) busett i Dan- Hans dreiv i mange år eigen snikkar- hadde tre born, Arne Torry (1941–) vart mark. verkstad der han laga møblar og likkis- busett i Kristiansand, Harald (1944–) og ter m.m. Svigersonen Svein var med og Tormod (1949–) flytta til Lyngdal. Peder Anny Karoline Knutsdotter hjelpte han ein del der. Snekkarverksta- var møbelsnikkar og teikna hus og had- Linde (1903–) den i Høyanger står fortsatt. de gått kunst- og handverksskule i Oslo. flytte til Høyanger og var busett der og I starten arbeidde Hans truleg ei kort Peder var industriarbeidar sidan det var flytte deretter til Årdal. Anny arbeidde tid på Høyanger verk. Familien levde betydeleg betre betalt enn å vera mø- på kafeen Smia i Folkets hus. Ho var resten av livet i Høyanger. Hans gav og belsnekkar m.m. Emma flytta ned att til ugift. ut ei bok i Høyanger: «Hjemmesnekke- Lyngdal med borna då ho vart enkje. ren», ei nyttig lærebok for hobbysnek- Foreldra til Emma var Tobias Mathias- Svanhild Knutsdotter Linde karar, boka kom i to opplag. Sjå omtale sen og Hjalma Tobine Hanssen. (1914–2003) av sonen og dottera til Hans og Marie. Rognald vart borte i samband med flytte til Høyanger, men kom tilbake til torpedering av skipet han reiste med un- Vik då foreldra vart gamle og vart buan- Svend Aage Hansson Jacobsen der 1. verdskrigen og kona Marta gifte de i Vik. Svanhild arbeidde som hus- (1915–1979) seg att og fekk ei dotter i den trua at han hjelp, men var aktivt med i arbeidet med Svend Aage var fødd på Hamar var død. Rognald kom attende etter sju drifta av Falkenhytta på fjellet. Ho var 24.7.1915 og døypt i Hjørring i Dan- år og kona fekk sjokk. Sidan ho hadde ugift. mark 25.12.1915. Han flytta frå Vik til fått ny familie flytta han ikkje inn att hjå Høyanger 10.11.1930 og døydde 1979. henne. Han var med eit tivoli som var i Solveig Reidarsdotter Fedje Usikkert kva arbeid han hadde, han flyt- Vik og drukna der 25. september 1938. (1962 –) ta seinare inn att til Vik og overtok og Sjå Pridlao 1/2003. Solveig flytte til Høyanger i 1982 og vart busett i huset til foreldra på Vetleøy- Marta Gjertsdotter Nordeide vart har arbeidd som reinhaldar og er gift ri. som enkje attgift med enkjemannen An- med Bjørn Wangensteen (1961–) frå dreas Bergeson Austrheim frå Nordeide Valdres. Born: Kenneth 1981, Ronny Leif Georg Hansson Jakobsen truleg i 1918, dei vart busett i Høyanger 1983, Aleksander 1985, Stian 1987, An- (1918–2001) etter å ha flytta dit i 1920. Dei fekk dot- nette 1993 og Torbjørn 1994. Ho er dot- Leif Georg flytte til Høyanger tera Ingeborg i 1920, ho flytte til Ås- ter til Reidar Nilsson Fedje (1937–2003) 1.5.1936 og vart då kalla lærling. Sjå el- gårstrand og vart gift med Wiggo The- og Anna Sofie Hansdotter Fimreite les omtalen av foreldra. odorsen Jacobsen frå Horten i 1941 og (1937–). dei har borna John Henry (1941–), Svein Tenol-Tuxen (1920–2008) Svend (1950–), Ove (1956–) og Wenche Astrid Johanna Andersen og Ellen Louise Hansdotter (1962–). (1955–) Jacobsen (1922–1998) Rune Lee Astrid Johanna frå bruk 41/109 på flytte til Høyanger med familien i 1948 Tomtebu flytta til Høyanger i 1980 etter og budde der til 1969 då dei flytta atten- Maskinstrikning å ha vore borte på skule nokre år, ho ar- de til Vik og vart buande i Vik resten av Da eg har anskaffet mig ny tids- beider som lærar i Høyanger. Born: Ida livet. Svein var industriarbeidar på Høy- mæssig strikkemaskin, der strikker (1990–) busett i Bergen. Foreldra til As- anger verk ved sida av å arbeida som baade grovt og fint garn, anbefaler trid Johanna er Johan Anderson Ander- kunstmålar og fiolinspelar, samt arbeid eg mig til hurtig og pen utførelse av sen (1918–2014?) og Borgny Marie på svigerfaren sin snikkarverkstad. Han alt slag strikkearbeide. Olsdotter Atterås (1930–). var konservatorieutdanna i fiolinspel og var son til kunstmålaren Johan Te- Albertine Vaage Thorsen

54 PRIDLAO NR. 2/2015 Hans Jacobsen 1892–1966

Frå Danmark til Vik og Høyanger Hans Jacobsen var ein av dei mange som hamna i Høyanger, men han hadde fyrst budd i Vik og hadde arbeidd på Vik Trevarefabrikk. Han bygde seg hus like før Kyrelvi, Strandstuen. Hans var far til Ellen (1922–1998) som vart gift med Svein Tenol-Tuxen. Hans var dansk og hadde læretidi si der som snekkar før han kom til Noreg, det var harde tider i Danmark, bestefaren laut flakka rundt i Danmark, dei måtte rasjonere på brødskivene, det var nesten ikkje råd å få seg arbeid. Hans var utlært møbelsnekkar, men det baud på store problem å livnære seg ved sitt yrke i Danmark.

Motgang og medgang og med seg hadde han Hans Jacobsen. Hans Jacobsen (1892–1966) med to av døtr- Marie fortalte ein gong om korleis Fabrikken skulle produsera møblar, ene, Rigmor f. 1926 til venstre og Ingrid f. dei kom hit til landet. Dei hadde vore til trapper, vindaugo, dører og kister. 1920 til høgre. Hans og Marie (1893–1978) nyttårsgudsteneste i heimbyen. Sidan hadde fem born, dei andre var Svend 1916, stod dei ilag med nokre vener og disku- Sjølvhjelpne Leif 1918 og Ellen 1922. Rigmor var hus- terte framtida. Det var ein vakker frost- Truleg var det ikkje nok for ein fami- hjelp ei tid, så jobba ho på Hotell Continen- klar kveld. Nokre av deira vener fortal- lie å livberge seg med å arbeide i fabrik- tal i Oslo. Ho var gift ei tid med ein Dale. de då at dei hadde høyrt at i Noreg var ken. Difor hadde Hans ein verkstad for Ingrid var diakon og arbeidde på Høyanger det mangel på fagfolk i snikkar-faget. seg sjølv, attåt arbeidet i fabrikken. sjukeheim. Systeri deira Ellen (1922–1998) Denne opplysninga ført til at dei be- Verkstaden hadde han i eit naust i ein pe- vart gift med Svein Tenol-Tuxen. Fotoeigar: stemte seg for å utvandra til Noreg. riode. «I Vik var bøndene opplærde til å Aino Vigdis Tenol-Tuxen. snikra sjølve», sa dottera Ellen. Den første sjanse Då dei kom til Noreg, måtte dei få Kommunal spareånd Far arbeidde i fabrikken, men han var seg eit arbeid so fort det let seg gjera. Han far tok til å arbeide med ein ikkje fast tilsett, men jobba nokre år li- Hans fekk sjå ei annonse i ei avis, dei gong han kom til Vik, i 1920, eg hugsar kevel. Pendla kvar veke Høyanger – Vik, averterte etter ein snikkar som kunne fattigforstandaren bestilte ei likkista, det gjekk om ein annan, livet gjekk sin laga likkister, det var på Hamar. Hans og den skulle ikkje ha føter, heller ikkje vante gang,» fortalde sonen Leif Georg Marie var truleg berre ei kort tid på Ha- skulle den ha oppbygd lok. Slik vart kis- Jacobsen i Årdal. I denne tida fekk dei mar, i høgda to år etter informantane si ta tre kroner billigare, i fylgje fattig- oppleve ein betydeleg betring i deira opplysning. Men dei var lenge nok, til at forstandaren,» fortel dottera Ellen. Ho økonomiske liv, familien hadde mykje dei fekk håp om eit betre tilvære. Det fortel vidare: «Dei målte opp lengdi til meir middel å rutte med, det må ha føl- var i 1915 dei kom til Hamar. den personen som var død, sume tider, tes som som befrielse. Som vi veit har Sidan reiste dei til Birkeland i Fana for å spara nokre alen. Eg hugsar ein det ikkje vore slik alltid. prestegjeld. Hans fekk nok ein del opp- gong dette vart gjort. Pappa begynte for drag i Bergensdistriktet, familien opp- seg sjølv, verkstaden stod nede ved Frel- Rasjonalitet heldt seg lenger der enn på Hamar. Hans sesarmeens hus.» Hans måtte arbeide Hans hadde eigentleg to arbeidsplas- fekk blant anna arbeid hjå enkefru Mic- hardt i ei bygd der marknaden var be- sar, ein i Høyanger, og ein i Vik. «Far helsen. Huset ligg ved Nordåsvatnet. grensa. kombinerte yrka sine, gjekk på skift i fabrikken, arbeidde på snikkarverk- Kontaktar Smeldtedigelen Høyanger staden både i Vik og Høyanger,» fortel Kjennskap til personar var viktig, og NACO Leif. Sjølv om ein ikkje var fagutlært til slike som visste om kvar det var trong Hans Jacobsen fekk monopol på all alt ein føretok seg, måtte ein vera viljug for fagfolk. Valdemar Andersen var ein likkisteleveranse i Høyanger. Verksta- til å setja seg inn i nye ting, tremateriale, slik person. I 1920 vart Vik Trevare ski- den låg nedanfor Bedehuset på Sæbø. kontra jern og metall.» Pappa var ein pa av eit aksjeselskap i Bergen. Vik tre- Han fekk leiga seg eit husvære hjå Sæl- type som stod på,» sa dottera Ellen. «Alt vare skulle som namnet seier vere i Vik. land, det var i 1926, fortalde sonen Leif i reiskap vart kjøpt. Far høvla med høv- Valdemar Andersen skulle stå for drifta, Georg Jacobsen i Årdal. lemaskin i fabrikken på NACO, og i Vik

PRIDLAO NR. 2/2015 55 på «Trevaren», det vart mykje meir kom til sjukehuset, tala han over seg på rens forlag, Høyanger, trykt i Reklame- nøyaktig, og det var arbeidsbesparande engelsk! trykk A/S, Bergen. Det vart pause i ar- for ein handverkar,» fortalde sonen Leif. beidet på snikkarverkstaden, inntekta til Hans Jacobsen bygde seg verkstad i Intellektuell verksemd far vart bra høg av salet,» fortalde sonen Vik etter at han flytte til Høyanger. Dot- I Høyanger tok Hans Jacobsen til Leif. Det var på 1950-talet, han tok ein tera Ellen fortel: «Mor og far kjøpte eit med å skrive ei bok til dei som hadde pause. jordstykke av Hans Seim, bygde bustad- behov for å gjera noko sjølve, ting dei hus og verkstad, dei eigde ned til sjøen skulle ha heime, bruksgjenstandar o.s.v. Skår i gleda og opp forbi der Vangsnes-vegen går no, Denne boka heiter «Hjemmesnekkeren.» Ein overlærar Lundbo tok frå Hans verkstaden låg ned mot sjøen, på ein «Hjemmesnekkeren» vart svært populær Jacobsen æra for den einaste boka som mur som er ein 3–4 meter høg.» blant folk. I 1944 var det til då selt 34000 var ei bok om møbelsnekkararbeid, ved Far hadde alltid to høvelbenkar på bøker, og då var det 10de opplag. Svein å ikkje nemne Hans sitt namn i boka, same staden, slik at to personar kunne Tenol-Tuxen fortel: «Bøkene vart opp- slik det var avtala mellom dei. Dottera arbeide samstundes. Etter freden til bevart på låven til Ragnar Sæbø i pakkar, Ellen seier: «Det gjekk sterkt inn på 1946, hjelpte eg til på verkstaden, reiste som etter kvart vart frakta ned til kaien, pappa, han var nesten på gråten over ein då i det militære. Det vart snikra likkis- og sendt til bokhandlarar rundt om i lan- slik urett mot han. Svein Tenol-Tuxen ter og møblar. Me bygde stovehuset i det. Eg hugsar at me frakta store bokpak- fortel: Denne boka skulle dei gi ut ilag 1927, under garden Seim,» fortalde Leif. kar på kjerra. Alle yrkesskular i landet Hans og Lundbo, sistnemnde fekk ord- Bustadhuset er nemnt ovanfor, det brukte «Hjemmesnekkeren» heilt fram na det slik at bestefaren sitt namn ikkje var bygd i to etasjar. Om han som selde til 60-talet då kom det ei svensk bok om vart nemnt.» dei jord til Strandstuen, seier dottera El- snikkararbeid. Eg meiner å hugsa at det (Sjå artikkel om Hans i Pridlao len at han reiste til Amerika, var der ei vart opptil 90000 eksemplar av boka 1–98) stund, og kom deretter attende til Vik, «Hjemme-snekkeren». Aino Vigdis Tenol-Tuxen han hadde falt ned frå eit hustak. Då han Boka er utgjeven på Hjemmesnekke- Høyangerminne Aino Vigdis Tenol-Tuxen fortel det var ikkje alle varer som var så lett å kom til bygda. Det var flest gutar, det I Høyanger budde vi i eit hus som få tak i. I 1950-åra fekk vi rasjonerings- var kjekt å sjå dei, om det var nokon vart kalla «Gamleposten» avdi det had- kort til å handla importerte fødevarer, som såg kjekke ut. de vore postkontor der tidlegare. I til- som sukker, kaffi og mjøl. Det var treng- Om vintrane var det vanleg å ta tral- legg til bustaden vår i tredje etasje had- sel på Samyrkelaget når vi skulle handla, lebana til Høyanger-fjella for å gå på ski. de og bokhandlaren bustaden sin der. I men stemninga i butikken tykte vi alltid Der var det rikeleg med snø og i godt ver huset var der og eit trykkeri til Sognea- var god. kunne vi kosa oss på lange skiturar. Vi visa, eit fyrrom, som det eingong vart Frå den tida me budde i Høyanger, gjekk til Falken-hytta for å drikka ein brann i, og i andre etasje doktarbustad. I hugsa eg vi hadde mange gode kulturtil- varm kopp buljong. Splitkeinskia vart første etasje var det postkontor og bok- bod som ikkje kom alle born i Sogn til mykje brukt på turar til Sipla og Grim- handel. Bustaden vår bar preg av liten del. Eg kan nemna konsertar for skule- sosen. plass til dei ulike gjeremåla. elevane. Konsertane vart haldne på Fol- På Øvre Sæbø gjekk vi over Høyan- Bestefar arbeidde på snekkarverk- kets hus i regi av Rikskonsertane. Eg gerelva på ei hengebru. Vi såg elva langt staden på Sæbø. Vi ungar var med, hugsar spesielt ein gong Robert Levin under, den såg vill og farleg ut, men det stundom konstruerte bestefar dragar til spela på klaver og Camilla Wiiks på fio- gjekk alltid godt på desse gåturane våre. oss, som vart måla i sterke fargar. Beste- lin. Vi tykte vi var modige som våga gå over mor hjelpte mor i huset, det var skjørt På Folkets hus gjekk vi forventn- elva der! som skulle strykast, dampast, sokkar ingsfulle på kino. Der fekk vi oppleva Det var kjekt å vitja ein ven som som skulle ha ein omgang med stoppe- både tyske og amerikanske musikalar, hadde mange teikneseriehefte i ei rose- nåla. Fru Nesse strikka nydelege gensar- var det filmar over aldersgrense måtte måla kiste, på regnversdagar med støtte ar til oss! foreldra vera med oss borna. Andre fil- av loffskiver med sukker, eller sirup på, Det var kjekt å bu så nær kaianlegget. mar som kan nemnast, var dokumentar- var det kjekt å sitja inne og lesa. Vi kunne raskt gå på kaien for å fiska til film om samfunn og levetilhøva der. På skulen hugsar eg det var elevar kattane. Når mjølkeruta «Solrenning» Far spela fiolin og måla bilete frå med foreldre mange stadar i frå, både i eller «Bjørghild» kom, fekk mor og far Høyanger og omegn ved sida av arbei- Sogn og Sunnfjord og resten av landet. besøk av vener og familie. Då var rom- det ved aluminiumsverket. Mor støtta Men nynorsk vart det lagt vekt på å læra, ma fylt til brestepunktet! Då samlast dei desse kulturelle interessene til far, og det same gjaldt formskrift. for å dele opplevingar frå siste tida, og tok vare på oss så han skulle få fred med I feriane var vi søskena saman med verdsproblem vart og løyste i stova vår speleøving og måling. far og mor i Bjordal på sørsida av fjor- når det kom kjende. Noko vi jenter tykte var kjekt om den inst i Fuglesetfjorden, litt lenger Dette var tidleg i etterkrigstida, og haustane, var når nye yrkesskuleelevar vest enn Høyanger. Vi var og i Birkåsen

56 PRIDLAO NR. 2/2015 i Vadheim og i Norevikane. Norevikane han augo i meg og vifta med ligg mellom Vadheim og Lavik på nord- peikefingeren. «No sit du sida av Sognefjorden. stille akkurat her og ventar Av aktivitetar vi hadde i oppvekst- til eg kjem att. Her må det miljøet i Høyanger, kan nemnast mykje aksjonerast.» uteleik etter skuletid, gøymespel, hop- Ein time seinare kom petau og ballspel. Det var mange ungar han att og sa berre at eg å vera saman med i Høyanger sidan det skulle innfinna meg på per- budde så mange menneske så tett. Inge- sonalkontoret hjå NACO niørbustadene i Kloumanns allé tykte vi snarast. Vel, så gjort og eg var vakre, og det var kjekt på koma på fekk audiens hjå akkuret besøk til vener nede ved sjøen. Me tykte den personalkonsulenten eg dei budde svært fint der nede. hadde møtt eit par timar før. Det var flott å veksa opp i Høyanger, Det vart overhodet ikkje utruleg mange aktivitetar som leikarring, nemnt noko som helst om ballettskule, danseskule, turning, hand- min tidlegare «tragiske vi- ball, speidar, kor osv. Ungdomskveld sitt.» Vi hadde visst aldri kvar tysdag med levande musikk. sett kvarandre før. Persona- Det var ein flott park, beplantning lia vart notert og eg fekk be- overalt og springvatn, alltid velstelt med skjed om å melda meg for stakittgjerder til pynt. Me bada på Skjeg- verkstadformann Arne Jo- gestranda mellom nausta eller i elvane. hansen. Han tok mot meg Når me var på skiturar på fjellet kun- heime og eg vart innbeden ne me ha skia i eit hus som vart kalla på kaffe av fru Johansen. Skistallen. Ofte var trallebana full, då Flott mottak. tok dei sprekaste beina fatt og gjekk opp Den 6. desember etabler- alle trappene! te eg meg som hybelbuar Ellen (1922–1998) og Svein Tenol-Tuxen (1920–2008) hjå fru Inga Kirkebø i Kyrre med May Trude. Biletet er teke utafor posthuset i Høyan- Steinar Bungum fortel Greppsgt. og fekk både hy- ger der dei budde. Fotoeigar: Aino Vigdis. Frå desember 1962 til august 1963 bel og full pensjon hjå hen- arbeidde eg som praktikant ved verksta- ne. Morgonen etter mønstra eg på i verk- Og så vart eg godt kjent med to arnafjorden til NACO i Høyanger. Bakgrunnen stadkontora og vart behørig introdusert dingar som då var busette i Høyanger. var at eg skulle studera ved NTH, mas- for formennene Årdal, Haugen og Lende. Det var Sjur Valsvik og Kåre Sveinsbø. kinlinja frå september 1963 og måtte ha Lende vart sjefen min dei fyrste to måna- Vi reiste mange gonger saman til Arna- 8 månaders godkjent verkstadpraksis før dene. fjorden med langruta på laurdagar. I sa- oppstart. Og så fekk eg mentor. Det var Erling longen på «Hornelen», »Gula» og dei Det var vanskeleg å få slik praksis, Fossen, også kalla «Lynet». Lynet var andre båtane i langrutetrafikken kom me og eg fekk mange avslag på søknadene fantastisk grei mot meg og eg arbeidde tre opp i harde politiske samtalar over mine. Også frå NACO i Høyanger. Etter saman med han ute i elektrolysehallane kaffekoppen. Sjur let seg riva med og ein mislukka introduksjonstur til Bergen med mekanisk vedlikehald i tillegg til han hadde ei røyst som høyrdest over og omland omkring 1. desember 62 kom anna arbeid. I hallane vart eg som alle i salongen og lenger enn det, og då eg med langruta til Høyanger og tok inn ukjend motteken med stor skepsis. Då han attpå til grylte knyttneven i bordet hjå familien Skudal/Colliander som var Fossen fortalde at han hadde med ein for å understreka sitt Moskvatru enga- nære slektningar. NTH-praktikant kom klasseskilnaden sjement vart det litt uro omkring oss. Eg manna meg opp og tok turen inn- fram. Overklassegutar hadde dei ikkje Kapteinen vart tilkalla, men det vart ein om personalkontoret hjå NACO med bruk for, dei var «folkefiendar de luxe», hyggeleg prat mellom oss fire. Kaptei- papira mine, det kunne vel ikkje skada? men då det kom fram at Gjertin Bungum nen var nemleg Leif Skjerven, syskin- Aller nådigst fekk eg foretrede for ein var onkel til gutungen då hende det barnet mitt frå Framfjorden. Då vart det personalkonsulent og framførde mitt noko. Motstanden mot studenten vart «koseprat» mellom 4 arnafjordingar og ærend…om eg kunne få praksisarbeid? borte som dogg for sola. Sjur vart absolutt frikjend for uhøvisk Før eg fekk avslutta fekk eg vita at Eg er sikker på at onkel Gjertin sitt framferd. NACO ikkje hadde råd til å ha ulærde omdøme og at han var veldig godt likt I slutten av august 1963 var opphal- folk på verkstaden og så fekk eg vita som person og elektroformann var heile det mitt i Høyanger over etter 8 månader kvar døra var. Det var det. grunnen til det. med mykje støv og røyk i elektrolyse- Avslaget var litt sårt og eg måtte ha Det sosiale livet i Høyanger var av- hallane. Det var miljøpåverknad eg sleit litt kompensasjon. Difor oppsøkte eg grensa og for meg vart det litt kino på med minst eitt år. onkelen min, Gjertin Bungum i Werge- Folkets Hus og sur kaffi på «Smia» og Elles vil eg hugsa alle på verkstaden lands gata. Han var då i arbeid og kom så det veldig kjekke: Besøk hjå slekt: og takka dei som enno kanskje er att for heim til lunsj og fann nevøen sin vel Skudal,Colliander m.fl. og Gjertrud veldig godt samhald og at dei velvillig oppvarta av Pernille. Årsaka til at eg var Kristiansen som var frå Holane og var og med humør «gjorde litt mekanikar av akkurat der og då kom fram. Då sette dotter til bestefarsystra mi. meg».

PRIDLAO NR. 2/2015 57 Om Guhaugen, gravskikkar og samfunn

«Guhaugen» på Hove låg i si tid domi- nerande til nordaust på Moa-terrassen, nesten heilt ute på kanten, vel synleg og med vidt utsyn. No ser vi han berre att som ein rest mellom vegen og stova på bruket som på folkemunne framleis ber namn etter haugen (fig. 1). Dersom ein ikkje veit at her ligg ein haug, er det heller ikkje sikkert ein vil leggje merke til han. Namnet «Guhaugen» har haugen frå Gue, som etter segna skal ha budd på Hove og blei gravlagt i nettopp denne haugen (sjå bygdeboka for Vik side 481). Vi kjenner namnet iallfall tilbake til 1847. Då blei det brukt av sokneprest Foto av det delvis rekonstruerte beltet fotografert med vår tids profesjonelle kamera. Foto: Svein Skare, ©Universitetsmuseet i Bergen. Steinar Houge i eit brev til Bergens Mu- seum om funna han hadde gjort då han grov ut haugen saman med landhandlar Valentinsen, som eigde grunnen. I heilt ny tid har Gue dukka opp som «høv- ding» i Guhaugspelet av Jens Brekke, oppført første gong i 2015. Oppgåva med å grave ut Guhaugen var det altså soknepresten Hauge og landhandlar Valentinsen som tok på seg. Etter Hauge har vi eit brev som gjer greie for hovudtrekka i granskinga: Hougen var 134 Skridt i Omfang, og uagtet Toppen er indsunket ved en for- søgt Gravning, omtrent 6 Alen høi. Gravningen foregik fra N mot S: Efterat en Mængde store runde Stene var ryddet af Veien kom man omtrent 3 Alen fra den nordre Rand og lige i Bunden af Hougen til et gravkammer, dannet af smaa Side- Beltet frå Guhaugen teikna av konservator Lorange ved Bergens Museum. Frå dagbok 1873. stene og en meget svær Overligger. Den- ©Universitetsmuseet i Bergen. ne Grav gik i N og S, var 3 alen lang 1 ½ Al bred og 1 Alen høi samt fyldt i Bun- 6. hundreåret. Eit funn av våpen frå vik- kjenner ikkje til fleire meldingar frå han den med en meget fin sort Muld. Yderst i ingtida har og blitt assosiert med denne om saka. Graven i det nordvestlige Hjørne stod 2 haugen (Fett og Fett 1951 s. 104), men i På denne tida var det ingen Lov om Urner umiddelbar ved Siden av hveran- brevet frå Houge i 1847 heiter det at des- kulturminne som sa at alle funn eldre dre, nemlig Skjoldbulen nedgravet til se sakene var funne «i en lille Houg 200 enn reformasjonen var statens eigedom, Randen i Jorden og med et Treelaag Skridt vestenfor Gu-Hougen», noko og det var følgjeleg heller ikkje innleve- over, samt Steenurnen, i begge var Aske. også Per Fett har tatt omsyn til i registre- ringsplikt til musea. Arkeologi var knapt Langs med disse laae det krumme Sverd, ringsheftet for Vik som kom ut i 1954. etablert som eit fag, og utgravingsmeto- Spydet og de fleste af de øvrige Jernvaa- Vidare skriv Hauge at sidan grava han dane kunne derfor vere rett tilfeldige og ben. Inderst i Graven fandtes Levninger fann låg i utkanten av haugen, kunne det utilfredsstillande målt mot vår tids krav. af Kobberurnen og ved den laae Beltet godt vere fleire graver der. Han tenkte På denne bakgrunnen må ein seie at og de øvrige Bronzesager».1 seg nok at haugen opphavleg må ha blitt Houge og Valentinsen gjorde ein god Eit leirkar blei sidan funne i ei lite bygd over ei anna sentralgrav. Det er in- jobb, med innsending av funna og knap- mura kiste annan stad i haugen. Oske og gen urimeleg tanke. I så fall er truleg pe, men informative funnopplysningar. jernrestar tyder på at dette var del av ei sjølve Guhaugen yngre enn dei gravene Hovudfunnet i Guhaugen er eit grav- branngrav. Det spannforma leirkaret da- vi kjenner derifrå. Ifølgje brevet frå funn frå midten av det sjette hundreåret. terer grava til omtrent same tid som vå- 1947 hadde Hauge planar om ei etter- Slik det går fram av brevet frå sokne- penfunnet ovanfor, første halvdel av det graving for å finne ut av dette, men vi prest Houge, var dette utan tvil ei våpen- 1. Brev i Universitetsmuseet i Bergen sitt arkiv. Det tidlegare Bergens Museum ber i dag namnet Universitetsmuseet i Bergen.

58 PRIDLAO NR. 2/2015 grav med kremering. Grava låg i ei leis til på Hove og Voll, ti om vi tel med største Moahaugen då ha tatt meir enn mannslang hellekiste, noko som kan sy- Guhaugen, som no altså nesten er heilt eit halvt år, medan Guhaugen ville ha nest underleg all den tid grava var brent. fjerna. Dei største av Moahaugane er ca. blitt reist på ca. to månader. Når ein no Ein kan kanskje tenkje seg at kista opp- 30 meter i tverrmål med høgder opphav- veit at det på Moaterrassen blei reist ti havleg var bygd for ei ubrent gravferd. leg rundt 4 meter eller meir. Ei gruppe store haugar på to til tre hundreår – kan- Dette var ein skikk som no var i ferd mindre haugar («Småhaugane») som i skje ein for kvar generasjon – blir dette med å gjere seg gjeldane også i Vik, hovudsak ser ut til å ha romma graver ei imponerande mobilisering av arbeids- noko vi skal komme tilbake til. Frå tid til frå vikingtida, ca. 800–1030 e. Kr., blei kraft. Og slik som terrassen ligg øvst i annan ser vi at ubrente og brente grav- fjerna alt på 1800-talet. Dei låg litt len- bygda vel synleg frå flatbygda, har det leggingar er lagde i same kista, men det ger inne på terrassen – den mest domine- nesten vore som ei scene som gjorde det er ikkje nemnt spor etter det her. Der- rande plassen ytst ute på terrassekanten mogleg for folket å følgje med i det som imot var det to urner til brente bein. Den hadde haugbyggjarane i yngre romartid gjekk føre seg. Dette må ha vore ein eine var av «stein», den andre var skjold- og folkevandringstid tatt. maktdemonstrasjon som har gjort inn- bukla, altså frå eit skjold. Var det då to Guhaugen ligg/låg eit godt stykke trykk på alle omkring. Sjølv om gravleg- menn i grava? Så langt ein kan sjå, er det frå Moahaugane og Småhaugane. Han ging i haug var etter måten vanleg i jarn- ikkje noko ved gravgodset som tyder på låg nord for steinkyrkja og heilt ute på alderen, er samlingar av haugar av denne det. Men så skal ein vel heller ikkje ven- terrassekanten. Han skal ha vore heile storleiken heller sjeldne. Det er elles te at gravskikkar før, eller for den skuld 30 meter i diameter og 3,5 meter høg, verdt å merke seg at 3- og 400-tala er det no, skal følgje det moderne dagleglivets om vi skal tru dei som grov han ut. Dette tidsrommet då dei fleste vestnorske stor- logikk. er ein storleik som dei nest største av haugane blei bygde (Ringstad 1986 s. Var det til dømes logisk å legge kost- Moahaugane. Dei mektige haugane har 201). Slik sett er utviklinga i Vik repre- bare våpen ned i grava? Eller verdfulle blitt tolka slik at Hove var den domine- sentativ for eit større område. smykke? Her var lagt ned eit sverd med rande garden i tidsrommet ca. 300 – ca. bronseknapp, spyd, skjold og nokre pile- 600 e. Kr., og kanskje lenger enn det. Gravskikkane i haugane på spissar. I sørenden av grava låg eit prakt- Eva og Per Fett omtalar Hove som «høv- terrassen belte med dyrehovudornamentikk og ei dinggarden» (Fett og Fett 1951). Kvar I tillegg til Guhaugen kjenner vi funn stor krossforma spenne (figs. 2, 3 og 4). ny haug som kom opp skreiv seg inn i frå fem av dei ni Moahaugane. Med eitt Slike var og oftast dekorerte med dyre- gardshistoria og prega nærmiljøet. Dei unntak – ei vikingtidsgrav sekundært hovud, men i dette eksemplaret endar blei rammeverket for etterkomarane sett inn i ein eldre haug – er alle gravene foten i ei halvrund plate. sine liv og tradisjonar. frå periodane vi kallar yngre romartid og folkevandringstid (ca. 200 – 600 e. Kr.). Når blei haugane reiste? Dei er også dei eldste gravene på terras- Her må vi støtte oss på sjølve grave- sen. Minst tre av Moahaugane har rom- ne. Desse vil datere haugane dei ligg i, ma meir enn ei grav. men sidan ingen av haugane er total- Sjølve gravskikken, her i tydinga ri- granska, blir det noko usikkert om ein tual og ordning av sjølve gravrommet, faktisk har funne dei eldste gravene. var i dette tidsrommet mangslungent, Som det ser ut i dag, blei dei første Moa- prega av impulsar frå mange ulike sta- Det krossforma haugene reiste på 300-talet. På 400-talet der. Det første vi legg merke til, er at spennet frå grava. kom ein ny haug, og på 500-talet kom to både ubrent og brent gravlegging var i Foto: ©Universitets- til. Ein av desse var Guhaugen. bruk. Det neste er at våpen og smykke, museet i Bergen. Moderne eksperiment med haugbyg- gjenstandar vi ofte reknar som sikre ging tyder på at kvar arbeidar på ein dag teikn på kvinne- og mannsgraver, nesten kunne flytte frå 0,4 til 2 kubikkmeter ikkje finst i dei gravene haugane opp- masse. Dersom ein reknar at det maksi- havleg blei bygde over. Det kjem først i Nærmiljøet og historia male volumet av eit dagsverk ved byg- sekundærgravene (graver plasserte i ein Guhaugen høyrer til i ein saman- ging av ein haug er to kubikkmeter eldre haug). heng. Som vi tenkjer på han i dag, rela- (Ringstad 1986 s. 22), kan arbeidet for Dei aller fleste gravene er brann- terer han seg både til det som fann stad dei største Moahaugane, som er rekna til graver – det var nok den lokale skikken. før haugen blei bygd, og til det som kom 2010 kubikkmeter, ha kravd meir enn Dei døde har gjerne vore plasserte på etter. Vik er som kjent ei bygd særs rik 1000 dagsverk (Ringstad 1986 s. 22–25 bjørnefellar, og gravgåvene har oftast på fornminne. Eva og Per Fett, som og 217). Guhaugen var truleg noko min- vore av bein: spelebrikker, nåler, skeier, skreiv om førhistoria i bygdeboka for dre og lågare, av Ringstad rekna til godt kammar. Der kan óg vere restar av glas Vik (1951), kallar desse, og tida dei og vel 1050 kubikkmeter, og vil etter og bronsekar frå framande land, slik spenner over, for ein fjerde dimensjon i same reknemåte ha tatt kanskje 600 som i den haugen som truleg blei opp- opplevinga av bygda. Her har forn- dagsverk i byggetid. Seier vi derimot at ført først. minnemiljøet på terrassane øvst i bygda arbeidarane berre kunne flytte ein ku- ei sentral rolle. bikkmeter masse pr. dag, noko som kan Nye tider Frå ei side sett er Guhaugen ein av vere vel så sannsynleg, vil bygginga ha Det som er tydeleg å sjå for den som mange storhaugar på Moaterrassane. I kravd dobbelt så mange dagsverk. Med kjenner vestnorske gravskikkar på den- alt ni slike store haugar kjenner vi fram- ti mann i arbeid ville bygginga av den ne tida, er at her kom eit skifte frå midt-

PRIDLAO NR. 2/2015 59 en av romartida (dei fire første hundre- åra e. Kr.) fram mot folkevandringstid. Den «enkle» branngravskikken i dei eldste Moahaugane høver med gravskikken vi kjenner (men her er svært få funn) frå Vestlandet generelt i bronsealderen og den eldste delen av jarnalderen. Det vi kallar «gravgåver», og som vi gjerne Forgylt relieff- trur representerer sider ved den døde sitt spenne frå liv og gjerning, synest oss svært enkle kvinnegrav i ein og lite kostbare, ikkje minst når vi ser av Moahaugane. dei i høve til dei store haugane som her Foto: Svein Skare. blei bygde over gravene. Hovudsakleg ©Universitets- handlar det om gjenstandar av bein: museet i Bergen. kammar, skeier, nåler og spelebrikkar. Kostbare metall, sjølv jernet, er sjeldan ande kvinna var høgt respektert og rekna are hadde gjort: Verda var i endring, og å sjå i graver frå romartid. Per Fett som ein del av familien då ho blei grav- det fekk også verknad på norske bygder. (1944) har jamvel hevda at det var tabu lagt i familiehaugen. Relieffspennet (fig. Ein tenkjer seg at ættesamfunnet, der å legge jern i somme branngraver i den- 5) og resten av smykkeutstyret tyder på makt og ære var sterkt knytta til tilgang ne eldste tida. Han minner også om at ho kan ha hatt tilknytting til Jæren på jord, no var på vikande front. Utvik- sjølve gjenstandane har hatt funksjonar (Kristoffersen 2000 s. 144). Kanskje linga i Europa etter at Romarriket fall i relaterte til det heilage: kammane, som kom ho til Hove gjennom ein ekteskaps- 476 hadde skapt nye konstellasjonar og blei brukte til å stelle håret der livskrafta allianse? Då forstår vi og at det var vik- nye moglegheiter. Folk blei meir mobi- sit, og spelebrikkene, som representerer tig å respektere gravskikkane frå heim- le. I staden for å knytte seg til ei geo- eit heilagt spel i norrøn religion, Desse staden hennar. Utan gjensidig respekt, grafisk eining som gard eller landskap, tankane kom Per og Eva også inn på i ingen god allianse. utvikla dei germanske stammane på bygdeboka for Vik (Fett og Fett 1951). Meir eller mindre på same tid blei kontinentet det som gjerne blei kalla en Detaljane i tolkinga kan ein alltids dis- altså Guhaugen bygd, kanskje nettopp «personforbundsstat» (Steuer 1989), eit kutere. Sjølv om det for oss synest å over våpengrava med stasbeltet som blei fellesskap basert på personlege rela- vere ein klår ubalanse mellom kostnad- presentert innleiingsvis. Dette er den sjonar og truskap. Det utvikla seg etter ane som blei investert i dei svære, ar- første våpengrava det blei bygd eigen kvart eit slags krigararistokrati. Eit slikt beidskrevjande gravminna og i dei spar- haug over på Hove, og den einaste i slik system gjorde det mogleg å slå seg fram same gravgåvene i denne tidlegaste peri- ein stor haug. I dei eldre gravene var vå- i verda sjølv om ein ikkje hadde vore alt- oden, er dette likevel noko som vi finn pen ikkje å sjå, men frå no av er det des- for heldig i utgangspunktet. Det førte igjen i mange av dei aller største grav- se som dominerer mannsgravene både med seg stor mobilitet både geografisk minna frå vestnorsk jernalder (sjå Ring- på Hove og i resten av bygda. Fleire av og sosialt. Ifølgje denne tankegangen stad 1986). Så må vi kanskje tenke om Moahaugane får no sekundærgraver var det ikkje «landet» eller for den saks att når vi skal forstå kva gravgåvene med våpen. Den yngste av desse er ei skuld, «garden» som var viktig, men den symboliserte. Eg vil helst tru det må vikingtidsgrav frå 900-talet. Krigarrolla enkelte sin lojalitet til leiaren. Det var tyde at dei gravlagde hadde hatt viktige var no for nokon blitt ein profesjon, og ein typisk germansk måte å organisere og svært ærerike oppgåver i styringa av det var krig som gav ære for menn. seg på, og innebar at «staten» ikkje had- samfunnet og i religiøs samanheng. Sak- de faste geografiske grenser, men flytta ene ein fekk med seg i grava represente- Ein krigarhøvding? seg med deltakarane og relasjonane dei rer mest truleg desse funksjonane. Kven var han så, denne mannen som imellom. Det såkalla hærfølgjet sto sen- Sjølv om nokre av dei gravene vi blei gravlagt i Guhaugen? Han hadde tralt, men slekta var óg viktig. Gard og kjenner frå det neste hundreåret og sy- nok ein fot i begge leirar, for å seie det eigedom må utan tvil også ha vore sen- nest vere i samsvar med den eldre skik- slik. Han kunne umogleg ha vore uvitan- trale, særleg for leiarane, som mellom ken, kjem det no noko nytt til. Om lag de om tradisjonane etter dei eldre anna måtte ha tilgang til ressursar. midt på 500-talet blei ei kvinne gravlagt Moa-haugane, i alle fall om han var lo- Slik kunne kanskje unge menn frå ubrent i ei mannslang kiste. Slik grav- kal, og det må vi tru at han var som fekk norske landskap reise ut i verda og tene ferd hadde ein ikkje sett før der på gar- slik ein svær haug. Sjølv var han likevel under ein hærførar frå ei annan ger- den! Denne kvinna blei gravlagt med fødd inn i ei ny tid. I denne nye tida var mansk stamme. Då ville (krigar)identi- smykke av eit heilt nytt slag og utstyr ikkje gard og ætt det einaste som var teten hans vere knytta til dette hær- som nøkkel, saks og knivar. «Framand» viktig, men kontaktnettet, for å bruke ei følgjet og denne leiaren. Kanskje blei som ho var, ser det likevel ut til at kista, moderne nemning. Som vi er blitt inter- vår mann i «Guhaugen» sjølv ein slik og kanskje haugen, blei bygde særskilt nasjonaliserte på slutten av det 20. leiar? I denne samanhengen kan det vere for henne. Sidan kom det ei eller to hundreåret, blei ein også det i folkevan- verdt å nemne at danske forskarar har gravleggingar til inn i same kista, truleg dringstida. meint å kunne finne vestnorske oldsaker fleire frå same familie, men desse heldt Våpengravene, brente og ubrente, i eit dansk krigsofferfunn, noko som ty- seg til dei gamle skikkane med kremer- signaliserer langt på veg det same som der på at krigarar frå våre kantar har tatt ing. Vi må tolke dette slik at den fram- kvinnegrava med alle smykkene tidleg- del i krigføring på Jylland i romartid (Il-

60 PRIDLAO NR. 2/2015 kjær 1990 s. 337 ff), kanskje til og med i ren sin og kunnskapane sine dit dei kom, Hanish, Morten 2001. Gravritualene – fortel- spissen for eit eige hærfølgje. Ein kam og tok eventuelt nye innsikter med seg linger om ære? Hovedoppgave i arkeologi. Universitetet i Bergen funnen på Tryti står sentralt i denne ar- heim att. I samfunn av små landsbyar Hedeager, Lotte 2011. Iron Age Myth and gumentasjonen. Kanskje fór menn frå eller til og med einskildgardar som her Materiality. An archaeology of Scandinavia Vik ut på slike ferder? Og kanskje kom hos oss, fekk ein nykomar stor påver- AD 400 – 1000. London and New York 2011 andre unge menn frå kontinentet til No- kingskraft. Samla blei dette ei storstilt Ilkjær, J. 1990. Illerup Ådal 1–2. Die Lanzen reg for å prøve lukka her? og kontinuerleg kulturutveksling som und Speere. Jysk Arkæologisk Selskabs Det var innanfor slike organisasjonar sette djupe spor. I Vik vitnar funna frå Skrifter XXV:I. Aarhus. at både nye våpenmotar og dyreorna- seinare periodar om nettopp det: ein Kristoffersen, Siv 2000. Sverd og spenne. mentikken som skulle bli felles for store heldt fram med å dyrke kontakten med Dyreornamentikk og sosial kontekst. Kristi- deler av Europa vaks fram og utvikla framande land gjennom heile forhistoria ansand 2000 seg. I funna frå Hove er drag av dyre- og inn i kristen tid. Nissen Meyer, Eva 1935. Relieffspenner i Norden. Bergens

Guhaugbeltet som blir nytta på Guhaugspelet og laga av Jens. Til venstre er det eldstein, pinsett, syl og i rommet til høgre hadde ein knusk. Foto: A. I. Sæbø.

PRIDLAO NR. 2/2015 61 Vik er en herlig Bygd

Bred og mægtig strækker Dalen sig I Vik staar den gamle Haave sten- og læse Livets Skrifttegn der og over- fra Sjøen udover Sletter med svag kirke, som den snurrige Idealist Blix føre dem paa sig selv. Dette er sikrere Stigning. Langt oppe deler den sig i to havde indkjøbt, restaureret med me- end at se sig selv i et Speil. Speilet Fører, hvoraf det ene ender med Fjeld- gen Kunst og ypperlig Smag og som bedrager saa ofte. Jeg bestemte mig til overgangen til Mørkedalen. Fjeldene nu efter hans Død er foræret af hans at prøve Jagten i Vik i Aar sammen skogkledte lige til Snegrænsen. Hele Broder og Arving til Staten. Jeg gik med Helje. Det kunde jo endnu hæn- Bygden er som en dyrket Have. Frugt- ind og besaa Kirken sammen med en de, at vi kom til at gjørde Ret for os, avlen har taget et Opsving, som jeg Del Bønder fra Ortnevik. Jeg var nok naar blot min nye «Stella» vil vise sig aldrig havde kunnet ane, og det i Løb- betaget af Kirkens eiendommelige som en hæderlig Arvtager efter den et af kun faa Aar. Terrænet, hvor Frug- Skjønhed, jeg med. Men med Glæde gamle «Stella». Helje fortalde mig, at tavlen drives, er delt ind i Teiger for var jeg Vidne til, at mit Reisefølge var han gjerne ønskede Arbeide i eller de forskjellige Aarsklasser. Over- endnu mere betaget. «Dette er isand- omkring Bergen og bad mig om en risling er almindelig anvendt. Paa en hed et Guds Tempel,» ytrede en af Attest. Den skal han faa herved. Er Gaard havde man lige til femhundre- dem. Blix ligger begravet i Kirken. der nogen, som har Brug for en hæn- de Fods Slanger for at kunne naa til Hvor underlig igrunden et saadant dig Mand, som kan alt og er villig til overalt. Slige Potetesagre, som jeg saa sentimentalt Indfald passer ind i den- alt, gjør sit Arbeide uden Braak, er i Vik, har jeg ikke seet noget anne gamle grovhugne Mands Karakter. nøisom og beskeden og i Besiddelse detsteds udenfor. Hesteavlen staar Kjøbe sig en gammel Kirke og restau- af et friskt Humør, saa ber han hen- høit. Der er stationeret flere Hingste af rere den for at umdanne den til et vende sig til Subbe Helje i Vik. Bedre største Sort rundt om paa Gaardene – Mausoleum for sig selv. Midt i Skibet Attest kan jeg ikke give Manden, og blant andre «From», der kan rose sig ligger der indfældt et nyt Bræt i gul- det bedste ved den er, at det er sand, af et ganske ualmindeligt smugt Af- vet, en Krans ligger ovenpaa for at hvad Attester sjelden er. kom. Elvene er reguleret. Der var fle- vise, at her ligger Peter Blix begravet. Paa Hjemturen blæste det en frisk re Gange indtruffet stygge Udskjær- Hvor vi allesammen dog har vanske- Kuling. Vi maatte borde Dampskibet inger, som havde forvoldt store Tab. ligt for at rive os løs fra Verden. Hvor midtfjords og dertil bruge en Ottering Nu er der bygget for paa lange Stræk- det falder os svært at «dø Døden» – med fire Mand i Skyds. Endda var det ninger, saa slige Ulykker er hindret den død, som ingen Mand kjender netop saa vidt vi klarede os fra at for Fremtiden. Husene er gode, smugt mellem den døde og alt det, som lever drive agterover. Strøget mellom Ort- malet og altid næsten omringet af og virker. Hvor vi dog allesammen nevik og Vik er ualmindelig veirhaar- Haver. Vi har den Fordel hos os paa klamrer os til Livet, søger at tvinge de de. Det blæser støt der, og alle Vinde Vestlandet, at Brugene er smaa og levende til at mindes os. Et lysere sætter Sjø. Jeg vilde blive træt af at bo netop derfor ogsaa Nødvendigheden Bræt indfældt i et gulv, en vissen paa slige Strøg. Denne Ulingen fra saa meget større til at dyrke dem vel Krans – det er de Baand, som han har Morgon til Kveld og saa det at være Der er Fisk i Fjorden, Lax i Elvene troet at skulle kunne knytte sit Minde bundet af Veiret, maatte ligge veirfast, og Vilt paa Fjeldene og i Skogen. Vik fast til Slegten ved. Han har taget feil – nei, det vilde jeg ikkje kunde holde er en herlig Bygd. Jeg kunde ikke denne Gang. Endnu lever hans Minde ud. Aldrig kan en Mand føle sig lyk- tænke mig et lunere Sted at hvile ud iblandt os. Endnu lever hans Gjernin- kelig, viss han ikke føler sig fri. Der- i for en gammel Jægersmand. Der ger. Naar de er visnet, da berger intet for er Tateren den lykkeligste Mand. kunde man gaa og rusle i Veiene om ham. Det lyse Bræt og den visne Han er aldrig fast. Han er den Mand, Vaarmorgenen og høre Orren spille. Krans – det er da kun døde Tegn over som er helt fri. Den fri Omstreifer. Om Vinterkveldene kunde man lytte en Død Mand. til Haren, naar den slaar Floke i Kul- I Vik fik jeg Anledning til at hilse O.W. Fasting i 1902 den og raaber «Huttetu». Og saa kun- paa min gamle Ven og Jagtkammerat de man mindes sine Ungdomsbedrift- Helje – «Subbehelje» kaldet. Han var er, mindes dem slig, at man fik den gift nu og havde flere Barn, men paa gamle Børse ned af Væggen og gav Jagt var han færdig at reise strax. Det sig ivei med at pudse den op for saa var ikke noget til at studse paa det. El- atter at hænge den tilbage paa Væg- lers havde jo Aarene sat sine Merker gen, – «til Vaaren kommer, ja vent til paa ham med. Hvor nogen vil vide, Vaaren kommer». Den Vaar, den kom- hvorledes han selv er ældet, saa be- mer aldrig. høver man kun at se paa sine Venner

62 PRIDLAO NR. 2/2015 pridlao 2015 div. sider_ PRIDLAO ny 18.02.15 12.33 Side 3

VIK

ARNAFJORDEN

VANGSNES Utmarkslåttar LE Haverskåri Johannes O. Dale fortalde: Kvart av turrhøyet frå hesjane til dette bruket sin Denne teigen låg høgt oppe, sør for bruka på Fremme-Le hadde sin teig i teig i Sværene og linte det ned til tunet. Fremme-Le over dei nordlege husa på Haverskåri, bnr. 54/1 og 54/2. Teigen Denne linestrengen kunne ein ta ned i Dale. Den låg under bruk 56/8 på Dale, låg oppe i Haverskåri, det var bratt og Heggdalane og hekta på der. Ikkje lauv i Holmen. Johannes Johannesson Lee ulendt,FEIOS stuttorvslått. Dei rende råhøyet denne teigen, det var mykje åre, det vart (1879–1956) var oppe og såg om det var ned att på linestreng ned til tunet på i Heggdalane og Brennene dei henta noko å slå då han overtok bruket i 1933, Fremme-Le og hesja det der. Det var lauvet. I teigen var det tre hesjar, ei hes det var og store utfordringar å få tørr- høge oppstig og opsar ein måtte forsera på 21 rom, dei to andre hadde 10–15 høyet ned. Det er truleg at fabrikkstyrar for å koma opp til slåtteteigen. Teigen rom kvar. Det vart slutt på slåtten i den- Fredrik Aagård ikkje slo så høgt oppe då låg rett over husa på Fremme-Le. Johan- ne teigen 1944–45. han var styrar av Framfjord talkmølle nes O. Dale (1928–) var dreng der ein delvis under og like etter 2. verds- sommar,FRESVIK truleg 1943, og då slo dei fort- Sværene krigen. Denne teigen var slåtteteig då satt i Haverskåri. Johannes O. Dale fortalde: På bruk Eilif Olason Øvre-Helland (1830–1881), 56/7 og 10 på Dale, no etter utskiftinga Holm-Eilve, og familien hans dreiv DALE bruk 56/5, 56/4 og 56/12. Det var 12 bruket. Gjelet hesjar stuttorvslått i teigen som låg til Gunnvor Trå fortalde: Ein utmarks- merkes med Le, ut mot Havergjelet. Det Oddastegane (Stegane) teig på vestsida av Daleelvi, der kvart av var 12 hesjar i denne teigen. Det var Johannes O. Dale og Gunnar Idar dei to bruka under vegen (nedtuningane) linesteng ned til tunet på Dale frå Svære- Lee fortalde: Fredrik Aagård, styrar ved på Dale hadde sin teig ved sida av kvar- ne, den strengen nytta ein til tørrhøyet Framfjord talkmølle, slo til sauene sine andre, bruk 1 Potehaugen og bruk 3, både frå Sværene og Kyrahaugen, dei på bnr 56/8 i Holmen. Han slo ulike kvi- Lassebruket. Gjelet ligg ved sida av teig- tok løypestrengen ned i Heggdalane for er på dette bruket, men her kan nemnast en på Vestrafjellet, på ein hammar og å festa på børane derifrå. at han og slo oppe18 på Oddastegane.pkt Han under den hammaren renn elvi Gravseta var i Framfjorden like etter 2. verds- som kjem frå Kvilesteinvatnet og renn Langfjellet krigen, i alleEuphemia fall i 1948. Han hadde tør- ut i Daleelvi ved Sandbakken bru. I Gjel- Johannes O. Dale fortalde: Bruk rhøyet ned i ei løe på Gjødlene der Olav et vart det slege til midt i 1960-åra. Dei 56/4 og 56/12 hadde teig i dette området, JohannessonUCAS Dale (1953–) Bold har huset sitt hadde mange hesjar der, både troehesjar under Havergjelet framom eller sør for, no, og8/11 han pkt hadde truleg sauene sine hjå og strenghesjar. Det var stuttorvslått, det Fremme-Le. Dette området vart og kalla ein gardbrukar på Dale. Arbeidarane på var bratt og ulendt terreng. No er det att- Leite-Sværen sidan dette bruket på Dale talkummølla2 pkt strek var på med ramme og fora- prikkar inn for vakse. Tørrhøy og lauv bar dei på ryg- vart kalla Leite. Frå nedsida på Lang- han.5 Dei pkt linte strek tørrhøyet under ned. No etter ut- gen til Vestrafjellet og linte det ned på fjellet vart høyet lint heim, frå lenger skiftinga tilhøyrer teigen bruka 56/5, strengen frå Vestrafjellet og heim. Lauv- oppe på Langfjellet vart det drege ned 56/4 og 56/12. et turka dei heime før dei hadde det inn på sloe. Usikkert om alt på Langfjellet Bruk 56/8, Holmen på Dale, vart på låven. vart lint i den tida eigar av bruket på kjøpt av Johannes Johannesson Lee Dei reidde kunstgjødsel opp, i tid- Dale slo teigen. Det vart slutt tidleg i (1879–1956), styrar for talkummølla i legare tid har dei nok reidd naturgjødsel mellomkrigstida eller før med å slå i Framfjorden og busett ved Teigabryggja og. Det tok ein halv time å gå frå tunet teigen, truleg at Ola Lee Dale (1877– i Valsvik, bnr 59/22, kort tid etter vart og opp dit. Når dei skulle opp dit og fora 1967) ikkje slo der etter han kom til bru- eigedommen seld til eigaren av talkum- inn, bar dei middag og nonsmat med seg ket i 1920-åra, kanskje paktaren rundt mølla, skipsreiaren og industrieigaren om morgonen. Dei teigane som er om- 1920 slo der. Gjert Larsson Lee (1889– Jakob Kjøde på Paradis i Fana, truleg tala nedafor, er teigar på austsida av dal- 1978) på bnr 54/1 slo denne teigen nokre Vestlandets rikaste mann i mellomkrigs- føret på Dale og høyrer til gardsbruka. år og drog tørrhøyet ned på sloe til tunet tida. Det var hus på bruk 8 på Dale på på Fremme-Le. Det vart slege i denne den tida, men dei vart ikkje nytta til å ha Kyrahaugen teigen fram til rundt 1940. Usikkert om tørrhøy og sauer i. Stovehuset, som i Johannes O. Dale fortalde: På bruk det vart teke ut lauv i teigen. realiteten var einaste huset på bruket, 56/7PRIDLAO og 10 NR.på Dale, 1/2015 no etter utskiftinga ville Jakob Kjøde ha til sin eigedom på3 på bruk 56/5, 56/4 og 56/12. Dette var Sauaklanten Paradis i Fana og setja opp der. Alt var ein teig over Dale ut mot Havergjelet. Gunnar Idar Lee og Johannes O. teke ned og merka og køyrt ned til Elvi var her merke mellom Dale og Le. Dale fortalde: Sauaklanten ligg på høg- talkummølla og sendt med ein større Teigen gjekk ut til Havergjelet. Dei bar de med Sværene, men ligg litt lenger sør. lastebåt til Bergen.

PRIDLAO NR. 2/2015 63 HELLANE Bakkane Utmarsteigen Bakkane ligg ved Klybberg, det er kort veg å gå frå husa på garden. Det var ein stad, i Kleivane, der det var stygt å gå, der hadde dei sett Vetlehaugen nedi boltar i fjellet og festa stolpar til å x Revangane gå over. Det var to teigar i Bakkane, x Hundastrek Inste og Ytste, med ein løypestreng frå Inste og ein frå Ytste Bakkane ned til området ved Kvernhuset. Det strengspelet med to feste viser vel no og. Det var over 30 hesjar i dei to teigane, både strenghesjar og troehesjar, men hesjane var korte. Det var svært bratt, men dei slo heilt nedpå kanten. Det var Oppå Valsvikhammaren var det to teigar, Vetlehaugen og Revangane. Der var linestreng ned stygt terreng under. Dei slo i Bakkane til på Jarvehaugane. Det vart slege der i alle fall under siste krig. Nedst ved Valsvikhammaren like etter 1960. var ein liten teig, Hundastrek. Deler av teigen forsvann då vegen kom. Foto: Fylkesarkivet SFFf-880003.0299. VALSVIK Ferekletten der, berre raun for skaving til kyrne. Ved om sommaren når dei hadde lang ferie. I Her var det slåtteteigar både på Ned- vart det hogge mykje av og lint ned sa- Valsvik var det ikkje lærarjord, slik det ste og Øvste Ferekletten, her var utløer man med raun. Lars Rasmusson Valsvik var t.d. på Sæbø og i Gildhus i Vik. Han og linestrenger og. I boki om utløer står (1869–1953) på bruk 59/1 sat om kveld- måtte ta til takke med teigar der eigaren det mykje om Ferekletten, sjå side 91. ane på sine eldre dagar og skov. Teigen ikkje ville slå lenger fordi det låg for skifta eigar etter utskiftinga over utmar- langt unna garden og var for bratt og Vetlehaugen og Revangane ka i 1943. Det var fleire bruk som eigde ulendt. Bertinus linte tørrhøyet ned på Oppå Valsvikhammaren var det to i denne teigen. Det var linestreng ned til linestreng. Stakstø ligg over den såkalla teigar, Vetlehaugen og Revangane. Dei Valsvik. Blysteinfossen, lett synleg nede frå byg- tilhøyrde bruk skifta eigar ved utskift- di, like sør for Holalivegen. Det er ein inga på utmarka, utskiftinga vart ferdig Vetledalen og stranda mot foss i elvi Blysteingroi som går om lag i under andre verdskrigen. Bruk 59/1 had- Vadbergane merket mellom beiteteigane i Holalii og de teigane før utskiftinga og bruk 59/5 Kvart av bruka i Valsvik hadde ut- lia til garden Flete, Einsvamarki og etter. Det var linestreng ned som var fes- marksteigar på Vetledalen, på vestsida Klanten. Teigen ligg langt oppe og langt ta ved det noverande feriehuset til Hå- av dalføret over elva frå garden Dalsvær, sør i Holalli, ikkje langt nedafor hei- vard Bungum på Jarvehaugane, bnr dei køyrde turrhøyet ned. På strondi frå mestølen Hidlerane og garden Bungane. 59/20, skilt ut frå 59/1. Det vart slege i Valsvikhammaren til Vadbergane vart desse teigane, og ein linte ned i alle fall tørrhøyet frakta med båt grunna Vals- Byrje sommaren og hausten 1943 og line- vikhammaren. Her var det og fleire løer. Byrje er den store hammaren som er strengen vart seinast nedteken 1945. Det på vestsida av Framfjordelvi rett overfor kan tyda på at dei nye eigarane etter ut- Stakstø Dalsvær og Ytre-Le. Her måtte dei gå skiftinga ikkje slo der. Steinar Bungum fortalde: Det er bort frå Hellane-vegen for å koma til tei- Stakstø over Blysteinfossen i Bungalii. gane sine, det var smal og trong veg Hundastrek Far min fortalde at Håkon Straume og nordover frå denne vegen. Her hadde Nedst på Valsvikhammaren i vestre delvis han sjølv slo der i to/tre somrar bruk 1 i Valsvik løe, og den hammaren del av hammaren låg det ein liten teig først på 1940-talet før Håkon drog til er omtala i heftet om utløer i Vik sidan som tilhøyrde bruk 59/6, i alle fall etter England. Elles var det her lærar Bertines bruk 1 i Valsvik hadde løe der. Dei andre utskiftinga som slutta under andre Straume hausta for til sauene sine i man- bruka linte ned til Dalsvær (rett over verdskrigen. Denne teigen låg så langt ge år. Bertines døydde i 1937. Her vart elva frå garden Dalsvær) og køyrde nede at då vegen gjennom Valsvik- graset turka og bore heim som turrhøy. heim halvannan kilometer med ein gong hammaren vart bygt dei første åra etter Bertinus Straume, som var lærar i om sommaren. På Byrje slo ein kanskje andre verdskrigen, vart del av området Valsvik frå 1899–1937, dei om lag første fram til rundt 2. verdskrigen. dei slo på skote ned. Det er truleg at tør- 15 åra og på Dale, slo i Stakstø-teigen til rhøyet vart turka flatt og sett i stakk. bnr 51/1 på Holane. Det var ein utmark- Bolsva steig eigarbruket ikkje ville slå i lenger. Steinar Bungum fortalde: På Bols- Mehammaren Når Bertinus byrja å slå på Stakstø, er sva sør for Turelva var det også slått og Teigen ligg rett over Krokane, ham- uvisst. Bertinus nytta uthuset til lærar- Kristen-Tor i Hola hausta her, men had- ralaget rett over Krokane. Ligg rett over bustaden ved Valsvik skule og hadde de ikkje løe eller linestreng. Bolsva er Valsvik. Ein går opp frå Krokane og sauer der om vinteren. ein rund hammar rett over bruket Høy- vidare oppover. Så langt nolevande per- I eldre tid var det vanleg at lærarar garden under Holane (bruk 51/7) over sonar hugsar, har dei ikkje hogge lauv skulle ha husdyr og ha jord dei skulle slå midtlies under Haveren like sør for elva

64 PRIDLAO NR. 2/2015 Til venstre nede ved sjøen Tangen, Raudsteinane og Holaviki under Holane, og Rundøyri under Ådlane, samt sjøsida til Valsvik. Over der ser me garden Holane (Nerholane og Holatunet) og litt av den eldre del av bustadfeltet på Ådlane. I utmarka ser vi frå venstre elva Tura, hammaren Bolsva og lenger nede i lia teigen Laoen, Skitnegotao, Stakstøteigen, Skredteigen, Sithiller, Sjurteigen, Eiriksteigen og Storhammaren. Over frå venstre ser ein Torhammaren og Hagane, og over der midt på biletet mot høgre slåtteteigane i Haveren som vart slegne fram til rundt 1. verdskrigen, med mellom anna teigen Nyløa. Heilt på toppen Maripynten på 1070 m.o.h. Alt dette under garden Holane. Lengst til venstre øvst oppe ser ein så vidt i stølsvegen frå Saursete til Turdalen. På høgre sida vidare ser ein til høgre for Holatunet slåtteteigen Kalshammaren, over der Hage-Le og Storesteinane under Flete. Over der heilt til høgre Leshaugen og over der gruvene over Ytre Le. Øvst lengst til høgre Haver- novi mot Havergjelet. Mellom Holatunet og Leshaugen ser ein gangvegen dit og gangvegen opp til gruvene gjennom den sørlege delen av Hangane. På tvers av biletet frå Le mot elva Tura går den gamle stølsvegen gjennom Haveren frå Holane/Le til fjellstølen Turdalen som tilhøy- rde Holane. Foto: Liv Engan

Tura. Om Bolsva vart selt til Tor særskilt svulsten ikkje vart «for stor» slik at trin- Hildur Teigen (1926–2014) tenestejente eller om det høyrde til Holane-delen av sa eller linehelda kunne hoppa av eller på dette bruket, og ho var med og slo, bruket hans på Flete bnr 53/1, bnr 51/3, det vart sleng på det som vart lina. truleg siste året. Truleg at Sjur Holen er usikkert. Tor var ein gardbrukar som (1914–) og var dreng og slo på Svåi på nytta ut alle slåtteteigar han kunne for å Svåi den tida. Det er usikkert korleis dei fekk få ekstra tørrhøy og fleire dyr i fjøset. Svåi er ein slåtteteig under gards- høyet ned eller om dei hadde hesjar der, Det gav ekstra inntekt, og Tor var svært nummer 51 Holane nedafor nordre del men truleg hadde Tor Flæte ein løype- ivrig for å få maksimalt med avling og av fjellområdet Haveren over garden streng ned til Hola som dei rende det dermed pengar ut av bruket. Dei mange Holane, nord mot elva Tora. Det er ein ned på. murane heime på bruket vitna om stor liten teig med minimal avling, og det er innsats med oppdyrking. vanskeleg terreng både i teigen og på ve- Haveren gen opp. Teigen er nord for Torhamma- Med området Haveren meiner eg om- Reparasjon av linestrengar ren og ligg nær Bolsva, truleg nord for rådet på garden Holane, bruk 51, i fjellet Steinar Bungum fortalde: Elles var Bolsva mot elva Tora. Teigen høyrde til Haveren som ligg under toppen på heile Framfjorden «full» av linestrengar bruk 51/3 før utskiftninga på Holane i Maripynten og over Torhammaren/ og før wirestrengane kom var far min, 1937, i alle fall slo Tor Kristenson Flete Hagane. Eit svært bratt og ulendt om- Edvard, mykje brukt som problemløysar (1873–1941) på Flæte på bruk 53/1 og råde høgt over garden Holane. Frå gar- når kompaktstrengane slitna. Han hadde Holane 51/3 denne teigen nær hans teig den Le og på tvers av Haveren bort mot verktøyet klart for utrykking: blåselam- på Bolsva, mogeleg det var eigen avtale elva Tora går stølsvegen til Tordalen, pe, fleire filer, boraks og messingtråd. han hadde med annan eigar på Holane fjellstølen til garden Holane. Her hadde Strengendane vart nøye fila til med mot- om slåtten. Etter utskiftinga var Svåi bruka på Holane beite for sauene utover hakar og brotstaden vart nøye omvikla slegen av bruk 51/2, Kristian Johanson på 1900-talet før dei meir og meir gjekk med messingtråd før blåselampa vart Hauglum (1906–1991). Kristian hadde over til å ha sauene gåande i området oppfyrt og flammen frå den smelta mes- like før andre verdskrigen overteke bru- rundt heimestølen Hidlerane. I mellom- singtråden og det vart ein kompakt ket etter far sin og slo i teigen Svåi no- krigstida beita bruk 4 sauene i Haveren, svulst på brotstaden. Det var viktig at kre få år. I 1942, pluss minus eitt år, var medan bruk 1 beita sauer både i Have-

PRIDLAO NR. 2/2015 65 ren og i Bungali/Hidlersmarki. I Have- etter jordskiftet i 1937. Her var det ein stokkvegen gjekk forbi, difor bar dei ren var det slutt på slåtten like før stor slåtteteig på denne lange hammaren, tørrhøyet heim til Holatunet på ryggen. 1925. Det er små teigar i svært bratt og der ein gjekk opp ved merket mellom Bruket hadde stor tenarstab med mann- ulendt terreng, mellom anna eit område 51/4 og 51/1 i Strupen helt sør på denne lege tenarar og tenestjenter, det let seg vart kalla ved Nyløa. Tørrhøyet vart hammaren. Det var løypestreng ned til nok gjera å bera tørrhøyet på ryggen. visst kasta utføre Haverberget og ned i Nærholane etter utskiftinga, før var det Det var lite slåttemark her og det viser hagane, der det var både løer og line- løypestreng til Holatunet. Storham- ikkje i skogen no etter teigane. strenger for å frakta det ned. maren gjekk nordover til elvi Kattugla På Laoen var det vel dåverande kone Det er fortalt om ei tenestjente frå til merkes med Eirikteigen. på bruk 51/1, Brita Olsdotter Hauglum, Modalen som vart kalla Stora-Marta, ho fødd Hellen (1830–1885) vart «Ihjel- vart seinare busett på Leikanger og fekk Eirikteigen slaaet af Sten» som det står i klokkar- familie der. Ho var med på høyslåtten i Teigen er på bnr 51/4 på Holane og boka eller «Ihjelslaaet ved en fra Fjeldet Haveren, og truleg i samband med kas- er ein teig rett nord for Storhammaren, kommende Sten» som det står i ministe- ting av tørrhøy utføre og ned i Hagane rett over Kalvatreet. Teigen ligg oppå rialboka. I alle høve hende det 26. au- skal ho ha dotte utfor fjellet mellom Ha- hamralaget som går ut frå Storham- gust 1885 og den 31. august var det veren og Hagane. Ho landa i mykje tørr- maren rett nord for elvi Kattugla, teigen gravferd. Ho var der ute i samband med høy under, og vart visst ikkje skada har hatt vel eit par dekar slåttemark. høyslåtten. Det er fortalt at ho vart noko særleg. Det må ha hendt mellom Den vart teken ut av bruk som slåtte- boren heim att til Holane på ei båre laga 1910 og 1920. mark i 1960-åra og har ikkje vore nytta av trestokkar. Lege vart ikkje tilkalla. Meir om slåtten i Haveren kan ein til ved heller etter det. Det var eigen li- Mannen Jon Johnson Hauglum (1831– lesa i boka «Utløer i Vik, Vangsnes og nestreng ned til 40 meter frå løa på bru- 1922) var i robåten utpå Holaviki og Arnafjorden,» side 82, 85–87, der ein ket. Teigen er for det meste vakse att høyrde steinsprang over, han rekna med kan lesa om Nyløa, løa til garden Le i med skog no. Ein finn ikkje i gards- og at no vart ho vel råka sidan ho arbeidde Haveren og høyplassen under Kvitheller, ættesoga nokon Eirik som har gjeve i området. samt slåtten i Øvre og Nedre Haverskår. namn til teigen. Der kjem det fram at Torkel Johannes- Mellom Le, Holane og Flete son Halset (1905–1985) og Kristian Sjurteigen I skorane på gangvegen like under Olai Johannesson Sørevik (1875–1958) Teigen er på bnr 51/2 rett nord for Leshaugen, fall Brita Knutsdotter Hane- slo ved Nyløa i Haveren og frakta tørr- Eirikteigen i same høgde over havet og kam (1868–1923), fødd Krogsnes, utfor høyet til høvesvis Hallsete og Sand- oppå same hamrelaget. Det gjekk line- og vart drepen den 3, september 1923. bakken. Dei slo der etter at eigarane streng ned til bruket. Ein går ut frå at Usikkert om det var under arbeid eller sjølve hadde teke teigane ut av bruk. teigen er oppkalla etter Sjur Styrkson om det var då ho skulle bera tørrhøybør Det kjem og fram på side 86–87 i Vikøyri Hauglum (1840–1905) som ned frå teigen. Ho og ektemannen nemnde bok at garden Le også nytta den hadde vore lærar i bygdi og vart gift Rognald Halvarson Hanekam (1873– sørlege delen av fjellområdet Haveren med odelsjenta på bruket og eigde og 1954) budde ved bryggja på Klubben på godt. Sidan Le ligg så høgt oppe og tett dreiv bruket frå 1868 til 1893. Sjur had- Nese, akkurat der snuplassen ved kaien inntil Haveren, kunne dei nytta ut tørr- de bruk 51/7 som kårbruk, men det er er i dag. Rognald var skomakar, og dei høyet i skorane i Haveren betydeleg len- usikkert om denne teigen har vore med hadde i mange år legekontoret for Nese ger enn gardane nede på Holane. På der og dermed vore utmarksteig for kår- i huset sitt. Dei hadde nokre dyr i uthus, bruk 1 på Le slo dei til 1956 i Haveren, bruket hans som vart skilt ut i 1893 med og måtte altså så langt for å finna høve- har Arne Lee fortalt. tinglysing 1918. I alle høve skriv gards- lege teigar for å få for til dyra sine. Det er tydeleg det var mogeleg for og ættesoga om Stakstøteigen og Dei bar turrhøyet ned frå teigen un- både folk og sauer å gå opp frå hagane Skredteigen som vart ein del av bruk der Leshaugen og ned til bryggja i Hau- til Haveren, ein trong ikkje gå vegen om 51/7 Høygarden som var Sjur Styrkson gen i Holaviki. Derifrå rodde dei det Le eller gruva på Le. sitt kårbruk etter at han forlot bruket. med båt til Nese. Denne teigen var len- Stakstøteigen ligg på Stakstø litt høgare ger oppe og lenger søraust enn Hage-Le Sitheller oppe og lenger nord, nord for elva Tura. og Storesteinane, som ligg ved gangeve- Garden Holane, i alle fall bruk 4, Skredteigen ligg truleg nord for Sjur- gen til Le og har vore slegne fram til hadde og slåtteteigen Sithedler i lia nord teigen dersom det ikkje er same teigen. rundt år 2000. for Torhammaren, under Haveren. Det Sjå meir under Stakstø. August–september 1923 var ein var to hesjar i denne Sithedler-teigen og ulukkesmånad for dei som slo i utmarka teigen var i drift fram til 2. verdskrigen. Skitnegota og Laoen i Framfjorden, for 6. august 1923 om- Tørrhøyet vart borte sørover til Torham- Skitnegota og Laoen var utmarks- kom Ole Johnson Holen då han skulle maren og hatt inn i løa til bruk 4 der og teigar nord for Eirikteigen og Sjurteigen lina ei høybør på løypestrengen i skora- om seinare på året lint ned på linestren- og lenger nede mot sjøen. Ved utskift- ne mellom Dalsvær og Le, det var vel i gen til Holane. inga i 1937 gjekk teigane til det nyopp- området Leshagane. Nokre hundre me- retta bruket 51/8 Raudsteinane. I teig- ter sør for der Brita Hanekam omkom. Storhammaren ane har det nok ikkje vore slege etter an- Storhammaren er den store hamma- dre verdskrigen og etter bruksdelinga. Taong-Ola-løa i Einsvamarki ren rett over Nærholane på bruk 51/4, Dette tørrhøyet låg ikkje mykje høgare under Klanten og har høyrt til det bruket både før og oppe enn Holatunet og den såkalla Tore- Johannes Flæte, Magnus Bungum og

66 PRIDLAO NR. 2/2015 Rune Lee fortalde: Einsvamarki er eit Ved Botnafossen bratt og ulendt område for beite, hjorte- var det to jakt og vedhogging over og aust for utmarkslåttar, ei Hola under Flete og aust for elvi Tura. på kvar side, Der eig brukarane på Flete. Klanten er Vetlemelen og ein rund hammar over Einsvamarki, Storemelen. Det hammaren er lett synleg nede frå byg- var bruki i da, og der oppå slo i alle fall Ola Johan- Kjelven som slo nesson Flæte (1825–1898), Taong-Ola, her, bruk 4 i på Flete (frå Taongjen under Holane) i Storemelen og eldre tid. Bruk 53/3 eig teig like under bruk 1 i Vetle- klanten og oppå Klanten. Under klanten melen. I Vetle- er det ein liten hammar, der Ola Johan- melen var der ei nesson Flæte (1825–1898), hadde tørr- utløe, så høyet høyet under. Det var sett opp stokkar vart frakta ned på m.m. som i vår tid har vore restar av. sloe om vinteren. Taong-Ola slo på Klanten i si tid, og han Frå Storemelen har truleg slege under Klanten og. Han var det linestreng, har truleg kasta ned tørrhøyet frå Klan- og ein linte ned ten og hatt det inn under denne ham- graset rått og maren. hesja nede. Det Taong-Ola var den første brukaren var bratt opp, på dette bruket, som vart skilt ut frå bruk men elles greitt å 53/2 i 1857 og Ola var brukar til 1873, koma seg fram. han var på kår til han døydde i 1898. I dag er her Usikkert om sonen Johan Olson Flæte heilt attvakse. (1857–1945) slo på og ved Klanten og Foto: Liv Engan nytta denne helleren. Det gjekk løype- streng frå under Klanten og ned til hei- meløa til Taong-Ola i Hola der dei linte tørrhøyet. Reknar med det ikkje var løy- pestreng frå oppå Klanten og ned. Seinare har brukarane på Flete lint ned ved frå Einsvamarki på løypestreng som går ned på sørsida av elva Tura. skorane. Der går og den noverande trak- INDREFJORDEN torvegen som vart bygd like etter tusen- Storemelen Allskorane årsskiftet som er kalla Holalivegen. I På kvar side av Botnafossen var det Allskorteigen er ein teig som låg un- Allskorane går merket mellom Holane slåtteteigar som vart slegne truleg til der bruk 50/1 og som ikkje vart med då og Bungane og der var Allskorgrindi, 1945, men ikkje etterpå. Begge slåttane resten av det bruket minus ei hustomt den grindi bøndene på Holane sleppte vart slegne av bruki i Kjelven. Johannes nede ved sjøen vart bruk 50/3 Midttun sauene over når dei hadde sauene til Kjelven frå bruk 4 slo i Storemelen. Dei og selt til ny eigar i 1934. Denne teigen fjells om vårane, det gjaldt sauer som frakta graset ned rått på linestreng og eigde Lars Karlson Bungum (1883– gjekk i Hidlersmarki. Ein del sauer, og hesja det nede. Truleg var det nok gras 1962) også etter salet av garden. I nokre særleg før mellomkrigstida gjekk saue- til to hesjar på 20 rom. Det var viktig at år etter salet gav denne teigen turrhøy til ne i Haveren, men det gav store tap. linebørane ikkje vart for tunge slik at sauene Lars hadde på Tangen nede ved strengen slitna for det var eit voldsamt sjøen. Det er usikkert om han linte tørr- Utmarksteig mellom stølane strev å skøyta. Det var bratt opp til Sto- høyet ned på eigen streng eller om han Hidlerande og Saursete remelen, men elles fint å gå. I dag er det bar det opp til Bungane og linte det på Garden Bungane hadde ein utmark- attvakse med skog. Bungastrengen ned til sjøen. I alle høve steig mellom stølane Hidlerane og Saur- måtte dei bera turrhøyet på ryggen opp sete med linestreng ned til Bungane, tru- Vetlemelen til Bungane medan Lars tidlegare dreiv leg ned til Hedla rett over husa på Denne utmarkslåtta låg på venstre bruket på Bungane. garden. I tillegg til gras frakta dei ned side av Botnafossen og var mindre enn Allskorane ligg rett nord for Blyste- ved, og dei hogg stølsved dei bar opp til Storemelen. Her slo Lars i Botnen frå infossen i om lag same høgde over havet stølen på Saursete. På Saursete var det bruk 62/1. Det var ei utløe her i si tid, så som fossen. Usikkert om og bruk på Ho- ikkje skog. Denne teigen låg nærare ein hesja der og frakta høyet ned på sloe lane har hatt teig i Allskorane, i alle fall elva Tura og Haveren enn Hidlerane og om vinteren. Det var ei slags jytta der har ikkje den vore slegen i manns minne. Saursete. Det er usikkert kor lenge dei som ein kunne nytta. Gangvegen til Bungane, og dermed og slo i teigen, bruk 50/2 eigde der, usik- stølsvgen til Hellerane, Saursete og dei kert om bruk 50/1 også eigde der. Åse bruk 60/1 andre stølane i området, går forbi All- På dette bruket hadde dei ikkje noko

PRIDLAO NR. 2/2015 67 utmarksteigar over tunet, men hadde på Eitrestrondi fram til slutten av mel- Munnlege kjelder: Anders J. Hønsi, oppdyrka område nedanfor tunet der dei lomkrigstidi. Men der vart ikkje lauva. Jenny Hønsi, Alf Sværen, Jon Sværen, slo med langorv, oppå hamrane over Ås- Berta Kjellaug Åse og Leif Jarle Åse. berg. Her hadde dei løe, køyrde opp om Åse bruk 60/6 vinteren. På dette bruket var det fleire teigar, Slåtteteigar i utmarki slik eg Kolgarhaugen og Tassmyri der var det hugsar det 1935–1948 Åse 60/2 løe, elles var ein stad som ikkje ho hug- Og eg tek med berre dei plassane der Storskori var inst, i sørvest, på Ås- sa namnet på der dei linte ned tørrhøyet. eg har vore med på slåtten. strondi. I Storskori slo ein med stuttorv, Frå Kolgarhaugen hadde bruket line- På vårt bruk var alltid fyrst slått i hesja og bar turrhøyet inn til husi på Ås- streng ned som kom ned rett nord for Saudlebakkane, og det varde 3–4 dagar. berget. Det er fortalt om Hermund Kris- bustadhuset. Arbeidsfordelinga var nokolunde slik: tenson Åse (1858–1936) som var gikt- Far min og eg reiste tidleg om morgo- broten på sine gamle dagar, at han gjekk Åse bruk 60/8 nen opp i Saudlebakkane, og me hadde opp dit med to stokkar når han skulle Dei hadde ikkje utmarksteigar, men med oss trinser, tog og nyslipte ljåar, opp der for å slå. Dette var på 1930-talet, hadde slåtteteig oppå hammaren over stuttorvar, 2–3 til kvar slåttekar. Mor i slutten av 1940-åri var det slutt på slåt- husa, der dei hadde løypestreng ned i kom oftast med varm middagsmat, som ten her. merket med bruk 60/4. På dette bruket svært ofte var lapskaus, og eit treli- Småskori var rett under Storskåri. var det ein løypestreng som gjekk ned til terspann med mysa frå Halsetdalen fylg- Der vart det og hesja, ein hadde turrhøy- husi frå området like over. de med. Resten av dagen raka ho saman et ned i båten og frakta det til Åsberg. det høyet me hadde slege og særleg far Det vart slege her til 1971. Åse bruk 60/13 la det i korte tau og bar børa på ryggen I Åshagen under dette bruket var det fram til «påhenget» og linte det heim til Åse bnr 60/3 dyrka utmarksteig over husa på Åsber- Tuftalekvina. Seinare då eg vart større, På dette bruket var det tre teigar der get, og dei slo med langorv, hadde løy- gjorde også eg det. mest var stuttorvslått. Terrenget var ik- pestreng ned til husa. Dette bruket had- Eg fekk ofte reisa heim litt tidlegare kje verre enn at dei kunne køyra med de teigen Mjelkesletten rett over husi, på kvelden, for nokon måtte vera og ta hest og kjerre. På desse tre teigane ar det der var løe. Dei bar turrhøyet ned til høybørane av linestrengen. Når alt var slått til utover i 1950-åra. teigen Lindhamrane og derifrå linte dei heimlint vart høybørene lagde langsmed Bruni ei lita slåttemark mest for turrhøyet ned til tunet. hesjane. Og taua vart gjort klare til neste stuttorvslått. dag. Då vart det mor sin jobb å hesja det Kleivi var ei kvi med sommarfjøs og Hallsete gnr 61 neste dag, og ha middag med til Saudle- nokre få hundre meter med slåttemark, Tre utmarksteigar, Kåfjellet, Saudle- bakkane den dagen. Slik gjekk dagane var langorvslått. bakkane og Hamrane. Dette var stut- stort sett til me var ferdige med slåtten i Hundafossen låg rett over der den torvslått, med unnatak på hamrane der Saudlebakkane. vesle elva som renn ned på Åsestranda, bruk 1 og 3 hadde både langorvslått og Det var det same opp att når me byr- oppå hamralaget. stuttorvslått. ja å slå på Kåfjellet. Linestrengen me Frå Kolgarhaugen hadde bruket li- Kåfjellet hadde ikkje bruk 3 nokon brukte når me linte høy frå Saudlebak- nestreng rett inn på låven. teig. Dei linte ned rått tørrhøy frå Kå- kane, var festa oppe på Brekkehidleren, fjellet og hesja det heime. Bruk 2 og 4 slik at ein kunne lina ved og lauv derifrå. Åse bruk 60/5 hadde løypestreng frå Kåfjellet til Bren- Strengspelet var ved løa i Tuftadlekvina. Dei brukte løypestrengen på bruk 3 nene. Bruk 1 hadde løypestreng ned frå Strengspelet til linestrengen frå Kå- for å lina lauv frå området under Høg- Kåfjellet til Tuftadlekvina. Dei slo på fjellet var og der ved løa. Det var ca. staberget og ned til tunet på bruk 3. I Kåfjellet til 1946. 8–10 meter mellom desse to strengspela. eldre tid vart det slege i dette området. Saudlebakkane – derifrå hadde Eg kjenner ikkje til at desse to linestren- Bruni – dei bar tørrhøyet opp frå bruk 61/1 løyprestreng ned til Tuftadle- gane vart slakka ned i «kvilestilling» når Bruni, der var stuttorvslått med eit par kvina, bruk 3 hadde løypestreng ned til dei ikkje var i bruk. Når me linte høy, hesjar med to fyllingar. Trona, bruk 4 hadde linestreng til Toene. lauv eller ved frå Kåfjellet, måtte me Kleivi der var sommarfjøs og dei slo Hamrane – øvst på Tuftadlekvina passa på at ikkje linebørene vart for tun- i hesjane og gav turrhøyet til kyrne me- hadde både bruk 2 og 4 linestreng til Tå- ge, for linestrengen var lang og kunne dan dei var i sommarfjøsen, dermed vart ene, båe bruka hadde ein i lag. På Ham- slitna. Men same kor varsame me var, det ikkje frakta heim, langorvslått. rane var slo dei fram til Fellesfjøsen slitna han av og til likevel. Åsstrondi. I eldre tid vart det slege kom etter tusenårskiftet. Bruk 3 hadde Når strengen slitna, var det eit sværa på Åsstrondi og ført til indrefjorden løypestreng ned til Tåene, bruk 3 linte strev å dra endane i hop att, ein måtte med båt og køyrt opp til Åse. Dette bru- tørt høy ned frå Hamrane. I samband skråfila endane surra rundt med mas- ket hadde truleg ikkje slått der etter før- med bygginga av gardsvegen frå Frett- singstreng, og dekka godt med Borax. ste verdskrigen. Før utskiftingi eigde heim til Åse vart spelet flytta over vegen. Deretter vart det laga bål under skøyten dette bruket Åsstrondi, men ikkje no Bruk 1 linte høyet rått ned frå Hamrane, og når messingen og Boraxen smelta, lenger. det same gjorde bruk 3. Bruk 2 og 4 had- var skøyten ferdig. Dette arbeidet vart På Eitrestrondi var det ikkje slått på de troehesjar på Hamrane og linte kalla å lodda linestrengen. dette bruket så lenge nolevande veit, tørt høy ned, dei to bruka hadde kvar si Vegen me brukte til Saudlebakkane men truleg før. Nøtter var ein å plukka løe der. og Kåfjellet, gjekk over Tuftadlehaugen

68 PRIDLAO NR. 2/2015 og vidare innover lia, med avstikkar til en og frakta det i robåt over til Nese. Det hadde sin linestreng ned til Belhagen, Saudlebakkane og vidare til Kåfjellstru- var nokre hundre meter flatt terreng å strengane kom ned framom Belhagakvi- pen og slåtteteigane med strengfeste litt bera høyet, det var ikkje noko problem. na. Strengane var svært bratte og dei lenger oppe i lia. Det var fast eteplass på måtte vel nytta trekrokar for at farten ein stor stein med god utsikt over gren- Stølsgard – slått og støling ville vorte for stor med trinser. Råhøyet da. Her var og linestrengen festa, her var Det var stølsgarden på Beitelen som vart køyrt ned til sjøen i Belhagen og og strengspelet for ein linestreng som vart slegen. No er seltufta godt synleg. frakta med robåt til Nese. Dei seinaste gjekk til Svålberg. Eg hugsa berre ein Slik nolevande personar hugsar, var åra det vart slege vart det nytta motorbåt. gong at den strengen vart nytta til å lina Beitelen først og fremst ein geitestøl, Høyet vart hesja og tørka på Nese. høy på, som me lasta om og sende vida- der båe bruka på Nese hadde geiter der. re til Tuftadlekvina. Dei seinare åra det vart slege på Beite- Vegen opp Slåttetida på Kåfjellet var til vanleg len, var det dei åra dei slo då dei ikkje Dei to brukarane på Nese hadde tre kring 10.–15. august. Eg kan minnast at hadde geiter der. Siste året det vart støla vegar opp til Beitelen. Den raskaste var me høyrde kyrkjeklokkene på Nese byr- på Beitelen, var i 1933. Då var det An- frå Belhagen, via Jobakken og Gjerde, ja å ringja 14. august i 1945 ca. kl. 15. ders O. Nese (1903–1963) som hadde som over er omtala som ein vanskeleg Om kvelden då me kom heim att, fekk geitestiet sitt der. (Om Anders O. Nese i veg . Den andre halvdelen av vegen frå me vita at kyrkjeklokkene ringde for at «Pridlao» 2/2013, side 69–72) Det året dei teigane og opp på Beitelen, er bety- den andre verdskrigen var slutt. Og 2–3 var det to budeier der, ei var Mathilde deleg betre. Denne vegen er ikkje sær- år etter krigen var det og slutt med slått i Klausdotter Breivik (1894–1975) frå leg eigna til å jaga sauer i, men det går utmarka. Hyllestad. Ho kom til Arnafjorden det med spreke ungbeist. Ein må rekna med Eg var med Johannes Kjelven året for å vera budeie hjå Anders O. denne vegen vart mest nytta av brukara- (1906–1983) ein dag i slåtten på Store- Nese (1903–1963), same året vart ho ne på dei to gardane når dei slo og støla melen. Her og vart høyet lint heim rått, gift med enkjemannen Georg Johan på Beitelen. linespelet var i nærleiken av gardshusa Steffenson Nese (1890–1962) og busett Den andre vegen er frå Hest, under på Kjelven. På Storemelen var det ein på Nese resten av livet. Hestnosi og under fjellet, kryssa elvane liten flate som var slegen med langorv Eitt år like etter 1930 var Kristina O. austover til Beitelen. Dette er den vanle- dagen før. Eg var med på å slå resten av Nese («Kristina Pao Fæle») (1892– ge vegen dei nyttar med sauer både no slåtten med stuttorv. 1963) budeie på Beitelen. Ho hadde no- og tidlegare. Eg hugsar nista Klara Kjelven kre dagar med Trygve Fretheim ( 1923-). Den tredje vegen dei nytta til Beite- (1914–1953) sende med oss på slått den Veden dei hogg på Beitelen vart kasta len, var vegen frå Indrefjorden om Ni- dagen. Ei spekefleskeskiva ca. 1 cm utføre og ned i Belhagen og rodd over til garstølen og ned att frå egga over til tjukk og 10–12 cm lang til kvar slåttekar. Nese. Dei hogg mykje ved på Beitelen. Beitelen. Det var ein lang omveg og ein Dette vart delt i to måltid, og rikeleg måtte om Indrefjorden. med flatbrød til. Eg var med Johannes Jobakken og Gjerde Munnlege kjelder: Olav E. Nese og Fretheim (1900–1982) i to dagar med Det var to utmarksteigar som låg om Jon M. Nese. slåtten på Beitelen, då overnatta me i eit lag midt oppe i lia mellom Belhagen og gamalt sel som var der på eigedommen Beitelen på belhagasida av Beitelen. Taubane til Hestnosi til Lasse Monsson Nesse, Maons-Lasse, Mellom første og andre elvi frå Beitelen Sjølv om ein ikkje slo på Hestnosi, er (1887–1969). Beitelen var i nokre år låg teigen Gjerde, mellom andre og tred- det verd å nemna at Johannes Otterskred brukt som geitestøl og selet var frå den je elvi frå Beitelen låg teigen Jobakken. (1913–1973) bygde ei taubane frå Tenne, tida. Det vart ei kald natt, for der var ik- Svært bratte teigar, på Jobakken var det frå bruk 64/4 sitt område på Tenne og på kje sengklede, me brukte regnkleda som flatare midt i teigen, og det var det flata- skrå opp lia til Hestnovi, høgt over Ten- dyne. Høyet linte me heim på linestreng re området dei slo. I Jobakken var det så ne. Denne vart ikkje nytta til å frakta tør- som hadde sitt spelfeste i Tønndalen. bratt at var det vått og glatt på marki rhøy på, men vart ei kort tid nytta til å Anders J. Hønsi kunne ein ikkje ha regnklede, glei ein frakta ned ost på, og den vart etter slut- kunne ein sigla utføre. Vegen opp til ten på stølsdrifta på Hestfjellet i 1946 Neseslått på Beitelen desse to teigane gjekk i vanskeleg ter- teken ned i Myrane for å lina ved ned til På gard 64 Nese var før utskiftinga i reng, vegen frå desse teigane og opp til Tenne. Det var planar om stort sal av ved slutten av 1950-åra to bruk som hadde Beitelen var mykje betre. hoggen der oppe. Det vart lite brukt. eigedom på Beitelen, det var bruk 3 og 4 Bruk 5 på Nese, Markus-garden, slo Denne veieren var over ein desi- som eigde kvar sin halvpart av Nese- i desse teigane. I 1939 sende Markus meter tjukk, den var kjøpt hjå Framfjord teigen. Ved uskiftinga over utmarka på Markusson Nese senior (1876–1961) to talkmølle og det var nytta dugnad med Nese sist i 1950-åra, fekk bruk tre heile mann i veg for å slå der, ein av dei var mykje folk for å få veieren opp på Hest- teigen på Nese. Nese-teigane vart sleg- Andreas Vollevik (1912–1999). Dei nosi. ne til og med andre verdskrigen, det vil kom seg ikkje opp den vanskelege ve- I dag er det meste av veieren og tau- seia at Lasse Monson Nese (1887–1969) gen frå Belhagen, og etter det har teiga- bana borte, men oppe på Hestnosi er det på bruk 3 og Endre Olson Nese (1895– ne i Jobakken og Gjerde ikkje vore sleg- ein stor stein det er festa ein bolt i. Den 1949) slo sine teigar. ne. Det tyder at det var i 1938 siste året støypte plata for nedre feste står att på Dei bar høyet frå Nesteigane aust til desse teigane vart slegne. eigedommen til 64/4 på Tenne. løypestrengen til Fretheim og linte det Råhøyet vart lint ned frå desse teiga- Resten i neste nummer av Pridlao. ned til Frettheim, køyrde det ned til sjø- ne på linestreng, kvar av dei to teigane Rune Lee

PRIDLAO NR. 2/2015 69 Flytting frå Arnafjorden til Høyanger

Sverre Andersson Alrek som bakar. Han vart først gift med Mar- Brekke (1869–1940) frå Brekke i Ortne- (1918–1984) og Målfrid ta Knutsdotter Hauglum (1853–1908), vik og Olina Larsdotter Finden (1887–). Olsdotter Alrek (1928–) og då ho døydde, med systera hennar, Olina var syster til den kjende ostefabri- Sverre frå bruk 75/1 og Målfrid frå Ragnhild (1884–). Steffen fekk setja kanten, Synnøve Finden. bruk 75/2 flytta i 1978 til Kyrkjebø si- opp hus i Haugen på Holane, Haugstova Sigrid og Leif hadde borna Marit dan ho arbeidde på Tronvik og han var og hadde bakeri i kjellaren. Haugstova Oline (1946–) som flytta til Bærum og rekneskapsførar i Høyanger. Foreldra til står fortsatt, no under bruk 51/2 der veg- var jordmor der, Nils (1951–) er ugift i Sverre var Anders Olson Alrek (1878– en til Ådlane går ut frå fylkesvegen. Høyanger. 1920) og Eli Torsteinsdotter Hest (1874– Steffen baka og ei tid på Nese og på 1949), og foreldra til Målfrid var Ola Nessane og hadde til slutt gard på Alrek, Gjertrud Sjursdotter Stavedal Jakobson Alrek (1886–1980) og Laura bruk 75/3. Familien selde garden på Al- (1914–) Kristina Severinsdotter Austgulen rek, og sonen Håkon (1913–) med fami- Gjertrud, syster til Sigrid Stavedal (1897–1974). lie flytta til Årdalstangen for å byrja i omtala over, flytte til Austrheim på Kyr- industrien, dottera Marta og dei gamle kjebø og vart busett der, i 1939 gift med Gerhard Severinson Alrek foreldra flytta til Høyanger. Bjarne Gunnarson Austrheim (1905– (1902–1977) 1964). Born: Gunnar (1939–1984) gift og 1929 gift med Ida Lassedotter Steinar Gustavson Alrek 1964 med Gerd Ølstad (1943–) frå Lak- Teigen (1899–1988) frå Norvikane. (1936–) sevåg og busett på Austrheim, Sigmund Gerhard var fabrikkarbeidar i Høyanger flytta til Høyanger først i 1960–åra. Han (1942–) gift 1966 med Ann Sissel Knut- då han gifte seg. Gerhard var uekte son vart i 1963 gift med Ingebjørg Aksnes sdotter Nilsson (1947–) frå Austrheim til Severin Sjurson Geithus (1880–) frå frå Underdal. Han arbeidde ved Høyan- og busett der, og Rolf Helge (1949–) Hustavenes og Jensina Ingebrigtsdotter ger verk og var elles først mannskap på gift i 1972 med Lillian Berit Bjarnedot- Alrek (1883–). Born: Gerda (1918–) og båtar. Born: Ingunn (1963–), gift Idar ter Aal (1949–) frå Hyllestad busett på gift 1940 med Karl Jansen (1919–1956) Strømmen i Måløy og Geir Helge Austrheim. Gunnar var son til Gunnar frå Høyanger og busett der, Magnhild (1967–) gift med Aslaug Huseklepp Bergeson Austrheim (1867–) og Marta (1930–1992) busett i Godvik i Bergen, (1968–) og busett i Høyanger. Rasmusdotter Markeset Elvebakken Jon (1933–1993) vart gift 1974 med (1874–). Sonja Løland (1943–1996) frå Høyang- Alfred Sjurson Stavedal er og busett der, og Bjørn (1936–) gift (1906–1975) Konrad Leidolf Sylvarnes 1959 med Anne Karin Midtbø (1938–) frå bruk 73/1 Stavedal og Anna Her- (1900–1977) frå Flora busett i Høyanger. mundsdotter Liljedahl (1919–1994) frå Konrad vart gift med Astrid Sørevik bruk 43/1 i Juvik. Alfred vart fabrikkar- (1901–2002) frå Sørevik på Høyanger Marta Steffensdotter Hansen beidar på Høyanger verk. Alfred over- sørside. Foreldra til Konrad Leidolf var (1910–1998) tok i 1961 eigedommen 73/3 Lokao et- Markus Knutson Sylvarnes (1851–) og og 1935 gift med Sigmund Linde frå ter Johan Stavedal (1878–1969) då Trine Oline Lassedotter Mjølsvik Lindane var busette på Dale i Høyanger. Johan flytte til Nese for kårbustad. Dei (1854–) frå Ortnevik. Konrad og Astrid Sigmund var industriarbeidar på Høyan- leigde husvære hjå ein smed som heitte vart busette med eige hus i Høyanger, og ger verk. Dei bygde hus på Dale, og på Torvund og det husværet leiger sonen dei var flittige å vitja Sylvarnes sjølv om loftet i huset budde foreldra til Marta, fortsatt. Anna hadde Jon Håkon (1943–) familien flytta i 1905. Konrad Leidolf Steffen Hansson Rutlin (Steffen Han- frå før, og dei fekk ikkje born saman. arbeidde på Høyanger metallverk. Born: sen) (1875–1955) og andre kona han Bruket på Lokao vart deira eigentlege Magnar Terje (1935–), busett med fami- vart gift med i 1908, Ragnhild Knutsdot- eigedom ved at Anna budde sommar- lie i Rådalen i Bergen, og Åslaug (1928– ter Hauglum (1884–) frå bruk 51/4 på halvåret der, og dei slo og selde tørrhøy- ) gift i 1952 med Torgeir Person Dale Holane. Steffen og Ragnhild budde først et, i starten hadde dei kanskje ei ordning (1924–) frå Høyanger, og dei er busette på kår på Alrek, men siste tida frå 1950– med sauer og, usikkert om ho budde der på Dale i Høyanger og har borna Astrid 51 budde dei i Høyanger. om vinteren. (1960–) er busett i Førde, Randi (1964–) Marta og Sigmund var barnlause og og Per (1970–), dei to siste er busette på den familien er dermed utdøydd i Høy- Sigrid Sjursdotter Stavedal Dale i Høyanger. anger, huset vart seld til sonen til ein av (1914–2002) deira gode naboar. Marta Linde skreiv gift 1944 med Leif Nilsson Brekke Gunnhild Bertinsdotter nokre artiklar med barndomsminne frå (1913–2003) frå Ortnevik. Sigrid var Bungum (1918–2005) Framfjorden i Pridlao eitt av dei siste dotter til Sjur Olsson Stavedal (1872– Gunnhild gifte seg 1946 med Per åra ho levde. 1952) som i 1900 vart gift med Marta Samuelson Dale (1917–2007). Per var Steffen Hansen var husmannsson frå Olsdotter Lee (1872–1922) frå bruk 4 på frå Dale i Høyanger og der vart dei bu- Rutlin i Sogndal og kom til Framfjorden Le. Leif var son til Nils Ingebrigtson sette. Gunnhild flytta til Høyanger 8. ok-

70 PRIDLAO NR. 2/2015 Det var to snekkarar frå Vik som arbeid- Arne Botolfson Finden (1969–) de mykje på dette huset, mellom anna Arne er busett på Kyrkjebø og ar- Bjarne Hove. beidde på Fundo aluminium og etter at Lars var son til Jon Larsson Finnen bedrifta vart sterkt redusert byrja han på og Anna Kristendotter Røyrvik (1868– oljeplattform i Nordsjøen. Han overtok 1949). Astrid var eldste dotter til Mons huset etter Jon Botolfsen Finden (1911– Anderson Bekken (1876–1977) frå Bek- 1994) og er gift med May Helen Tenne- ken i Lavik, busett på Østerbø, og Guri foss (1973–), fødd i Årdal og oppvoksen Bergedotter Østerbø, borna tok namnet på Kyrkjebø. Dei har Sander 1998 og Fredheim. Emma 2006. Lars og Astrid hadde tre born: Gull- bjørg (1930–1994) gift 1951 med Sig- Sivert Tollakson Finnebotten Astrid Sørevik (1901–2002) frå Sørevik og vald Sandvik frå Tysse og busett først i (1890–1971) Konrad Leidolf Sylvarnes (1900–1977). Tysse i Samnanger og seinare i foreldre- Sivert vart i 1910 gift med Petra Konrad arbeidde på Høyanger metallverk. heimen i Høyanger, Alvhild (1935–) gift Hansdotter Frivik (1890–1969). Forel- Dei var flittige til å vitja Sylvarnes etter at 1955 med Arthur Øren og busett i Høy- dre til Sivert var husmannen Tollak Stef- dei hadde flytta til Høyanger. Dei fekk to anger, Jarle Magnar (1945–) gift først fenson Finnebotten (1846–1938) og In- born: Åslaug 1928 og Magnar Terje 1935. med Hilde Reithaug frå Røros og busett geborg Larsdotter Nese (1845–1934). Fotoeigar: Randi Dale, Høyanger. i Lillesand. Petra sine foreldre var Hans Olson Fri- vik (1845–1925) og Randi Perdotter tober 1940. Born: Sigbjørn (1947–) og Dyrnesli (1858–). I 1914 og 1916 budde 1970 gift med Brita Fortun (1946–) frå familien i Dyrnesli og Sivert er då kalla Lærdal, busett på Dale i Høyanger, Åse fabrikkarbeidar, i 1918 kalla industri- (1951–) ugift i Høyanger og Bjarne arbeidar ved kjemisk-teknisk fabrikk. (1953–) sambuar med Hege Tveit og bu- Kjemisk-teknisk fabrikk er nok Vad- sett i Bergen. heim elektrokjemiske fabrikk. I 1919 Foreldra til Per var Samuel Sjurson var Sivert flytta til Høyanger og arbeid- Dale (1880–1957) og Hilda Sofie Si- de med aluminiumstransport og i 1927 monsdotter Valle (1879–1925). Gunn- skiftarbeidar. I 100-årsperioden frå 1915 hild var dotter til Bertin Eilifson Bun- –2015 er han den første vi møter i Høy- gum (1889–) frå Bungane, familien til anger/Kyrkjebø frå Vik med yrket fa- Bertin budde 1918–1923 i Vollavik, så brikkarbeidar. på Nese før han flytte til Lindås. Flytte- Born: Olav (1910–1989) vart busett i melding ut av Vik kommune for famili- Øvre Årdal, Ragna (1912–) var busett i en til Bertin Bungum var 4.11.1926. Høyanger og gift med Olav Buue Bertin var først dreng og seinare motor- (1910–1985) frå Vinstra og hadde to mann. Mora til Gunnhild var Synneva Lars J. Finden (1899–1990) flytta frå gards- born, Ingeborg (1914–2010) var busett i Andreasdotter Vollevik (1896–). bruk i Finnen i 1926. I Høyanger arbeidde Høyanger og gift med Anders Ivarson han som snikkar og vart gift med Astrid M. Mannebrekke og hadde to born, Lars Lars Jonson Finden Fredheim (1905–1969). Dei fekk tre born: (1916–) flytte til Oslo, Tollak (1918–) (1899–1980) Gullbjørg 1930, Alvhild 1935 og Jarle Mag- flytte til Husnes, Gjertrud (1919–1983) Lars vart gift 1929 med Astrid Mons- nar 1945. Fotoeigar: Alvhild Øren, Høyan- flytte til Årdalstangen, Hedvig (1921–) dotter Fredheim (1905–1969) frå Øster- ger. flytte til Lillehammer, Håkon (1925– bø. Lars var snikkar og til tross for at 2004) vart busett i Høyanger og gift han hadde eige gardsbruk, flytte han til Brita Jonsdotter Finden 1951 med Solveig Pettersen (1927– Høyanger. Faren sat med heimelen til (1898–1980) 2013) frå Høyanger og hadde to born, bruket, og det vart selt og drive saman Brita Jonsdotter Finden (1898 Arne Willy (1929–) flytte til Øvre Årdal med anna bruk då Lars Botolfson Fin- –1980) var syster til Lars Jonson Finden. og Sverre (1930–) til Øvre Årdal. den kjøpte bruket i Finnen. I følgje flyt- Ho var ugift og arbeidde på garden til temeldingane flytta han til Høyanger Anders Hjetland, mellom anna som Haldor Ingolf Knutson 5.6.1926 og hadde tittel industriarbeidar. budeie. Ho var på slutten på Kyrkjebø Finnebotten (1914–1998) Lars vart forskalingssnekkar hjå NACO alders- og sjukeheim. Haldor var fødd i Vollevik og tok et- og arbeidde mykje i og ved krafttunne- terpå etternamnet Vollevik. Haldor var lar. Han fekk gjort første del av husbyg- Jon Botolfson Finden son til Knut Haldorson Finnebotten ginga før krigen, og det vart ferdiggjort (1911–1994) (1883–1915) og Sofie Gerhardine An- etter krigen og sto klart til jul 1946. Det Jon Botolfson Finden (1911–1994) dreasdotter Vollevik (1885–1986). Hal- var stor trong for hus i Høyanger på den og gift med Klara. Dei hadde ikkje born. dor vart gift ca. 1946 med Hjørdis Lola tida, og for å få lån hjå NACO var vil- Han flytte til Høyanger og dreiv ei tid Eiriksdotter Menes (1919–) frå bruk 1 kåret utleige. Han hadde hagehusvære gartneri saman med ein annan, trekte på Menes i Balestrand. Born: Svanhild med peis i underetasjen, to husvære i an- seg ut og vart forsikringsmann. Han var Lovise (1946) gift med Ragnar Mykle- dre etasje og utleigerom i tredje etasje. busett på Kyrkjebø. bust og busett på Sunnmøre, Erna Karin

PRIDLAO NR. 2/2015 71 (1950–) gift med Stein Rune Nordeide Lars Olson Nese (1894–) Sverre (1927–1996) vart gift i 1950 (1946–) og busett i Høyanger og Reidun Lars frå garden Fæle på Nese og med Olaug Øren (1924–1992) og hadde (1952–), gift med John Kjellstrup Gjertrud Andreasdotter Nesse (1888–) borna Venke (1950–) gift med Roald (1950–) og busett i Loddefjord i Bergen. frå plassen Vetleviki. Born Jenny (1918), Næss (1949–), han er Norges ambassa- Haldor arbeidde på Høyanger verk Olav (1919), Margit (1921) og Alv dør til Irland, eigentleg busett i Bærum. og var busett i Høyanger også som pen- (1923), Leif (1927). Dei flytte til -Kyr sjonist. Foreldra til Haldor var Knut kjebø 20.11.1925 i fylgje flyttemelding- Hilda Sitona Tomasdotter Nese Haldorsen (1883–1915) og Sofie Ger- ane. Før budde dei på Nese med fire (1893–1965) hardine Andreasdotter Vollevik (1885– born og flytte seinare til gard på Hop på Hilda vart i 1929 gift med Arne Sjur- 1956) og foreldra til Hjørdis var Eirik Askøy, der han og familien hans vart bu- sen Sagen (1900–1981) frå Vadheim. Kristofferson Menes (1874–1962) og ande. Dei var i Høyanger ei kortare tid, Hilda Sitona var frå bruk 64/9 Bakken Lovisa Tomasdotter Feten (1890–1974). Lars arbeidde i alle fall i tunnel i an- på Nese og foreldra var Tomas Helge- leggsperioden, og han fekk silikose me- son Nese (1856–1937) og kona Kari Alvhild Hermundsdotter dan han var der. Sjursdotter Koldingsnes (1860–1937). Geithus (1923–) I 1913 var Lars og Ragnvald Johan- Foreldra til Arne var Sjur Arneson Sa- Alvhild frå Geithus flytte til Høyanger nesson Lavik ved bryggja på Nese då gen (1877–) og Anna Bergedotter Austr- som jordbruksarbeidar 25. oktober 1942. dei to fall ut av jollen ved bryggja på heim (1878–1954). Det var nok ikkje lenge ho var i Høyang- Nese. Båe fall i sjøen, Lars freista å red- Hilda Sitona og Arne fekk dottera er, for ho flytte til Bergen og budde sida Ragnvald og heldt han ei tid, men Anna i 1930 som flytta til Oslo. Ho var dan der med familien sin. måtte sleppa. Like etter kom det ein på butikktilsett og gift med jernbanefunk- bryggja og redda Lars, Ragnvald fann sjonær Tor Eriksen frå Flisa i Hedmark. Ola Hansson Salbu (1890–1940) dei drukna dagen etter. Born: Hilde og Trond Vegar. Ola frå bnr 97/41 på Vangsnes og Munnlege kjelder: Kjell Arne Brita Hansdotter Hustavenes (1898– Sigrid Tomasotter Nese Sem-Johansen og Elisabeth Bergset. 1961) var busette i Hustavenes etter at (1899–1976) Olav var vorten enkjemann etter eitt års Sigrid og Karl Henry Sem Johansen Bjørg Eli Olsdotter Nese ekteskap med Unni Ellendsdotter Vangs- (1895–1969). Dei budde kring 1922 på (1977–) nes (1876–1916) på Vangsnes og gift Nese og Karl pendla til Høyanger verk Bjørg Eli flytte til Høyanger først i med Brita. Olav arbeidde ei tid i Høyan- på arbeid der han i desember 1921 var 1993 grunna skulegong, og kom attende ger og det er uvisst når han var pendlar «opsynsmand», i 1924 arbeidde han på i 1999 og er sjukepleiar. Sambuar med frå Hustavenes og når han var busett der. fabrikken i Høyanger, deretter flytta fa- Jarand Vik Olsen (1977–) frå Larvik. Olav reiste og ein del som mannskap på milien til Høyanger mellom oktober i Born: Ho har Lisa 1999 og dei har Leo båtar. I 1929 var Olav busett i Høyanger 1924 og august 1925 og då var Karl Nikolai 2010. Foreldra er Olav Endre- og med yrkestittel kaiformann, tydeleg Henry reparatør og i 1928 var han monson Nese (1941–) og Astrid Olaug Hel- var han heilt fram til 1939 busett der si- tør. På Nese fekk dei Karl (1921–2007) lem (1952–). dan ingen av borna er døypte i Arnafjord (Årdal), Trygve (1924–1924) døydde mellom 1930 og 1939. I fylgje gards- og knapt to månadar gamal av bronkitt, Dag Magnarson Nese (1968–) ættesoga var dei to periodar busette i Trygve (1925–2002) (Oslo), Sverre Dag flytta til Høyanger i høve arbeid i Høyanger. (1927–1996) (Årdal). Dei hadde og hatt 1995 og bur der fortsatt. Han er sambuar Også etter at Olav døydde i 1940 eit barn som døydde før 1921. Sigrid var med Evily Gregoria Navarro (1978–) budde enkja og borna på Kyrkjebø, elles frå bruk 64/9 Bakken på Nese og forel- frå Venezuela, han er Nordsjø-arbeidar, i budde enkja og borna og på bnr 64/12 dra var Tomas Helgeson Nese (1856– 2014 på Njord-plattformen. Dei har to på Nese. Foreldra til Olav Hansson var 1937) og kona Kari Sjursdotter Kol- felles born: Mathias Bladimir Navarro Hans Person Salbu (1866–1925) og In- dingsnes (1860–1937). Nese (1996) og Mia Kimberly Navarro geborg Kristensdotter Olderkalv (1864– Karl (1921–2007), industriarbeidar i Nese (2002). Foreldre: Magnar Georgs- ). Foreldra til Brita Hansdotter var Hans Årdal, vart gift i 1950 med Målfrid Vetti on Nese (1937–) og Marie Johanne, Larsson Norevik (1858–1948) i Husta- frå Årdal og hadde sønene Kjell Arne fødd Molde (1940–). venes (Hans i Neset) og Kristina Knuts- (1950–), elektroinstallatør, gift med dotter Geithus (1865–1909). Kristin Mofosbakke (1954–) og busett i Odd Jarle Magnarson Nese Hallingby, Ringerike, og Stein Idar (1966–) Borghild Marie Engum (1953–), lærar, skilt frå Tone Skaranger Odd Jarle flytta til Høyanger i 1993 (1920–1993) og andre gong gift med Ingrid Dønnem og budde der til 2002. I den første tida Borghild frå bnr 64/10 på Nese flytta og busett i Øvre Årdal. arbeidde han på Fundo Alumnium og til Høyanger, truleg i 1960-åra, som hus- Trygve (1925–2002) var først gift i deretter offshore. Han flytta i 2002 til hjelp og vart gift med ein enkjemann 1949 med Liv Jacobsen (–1950). Dei Myklebust i Sørbøvåg, Hyllestad, der Sigmund Gunnarskog (1928–1991). Et- hadde borna Elisabet (1950–) gift 1971 han no er busett. Han har frå tida i Høy- ter å ha vore hushjelp i familien gifte ho med Harald Bergset (1940–) og bur i anger døtrene Nathali (1994–) og Mira seg med han. Dei hadde ikkje felles Høyanger. Trygve vart gift på nytt med (1995–). Foreldre: Magnar Georgson born. Foreldra hennar var Ola Olson En- Reidun Ram (1928–) i 1953 og fekk Nese (1937–) og Marie Johanne, fødd gum (1882–1954) og Brita Karlsdotter borna Vigdis (1956–) som bur i Moss og Molde (1940–). Nese (1886–1967). Kathrin (1958–) som bur i Oslo.

72 PRIDLAO NR. 2/2015 Snekkar Jon Knutson Sveinsbø verket, dei femten siste åra var han kai- Steien (1911–1985) frå Bergen. Bern- (1893–1961) formann fram til han vart pensjonist, hard var fabrikkarbeidar ved Høyanger Snekkar Jon Sveinsbø vart gift med rettnok eitt år før grunna ei arbeidsuluk- verk og reiste dit i 1920-åra. Han var ak- Margit som kom frå Vadsø (1900–). Dei ke. Sjur hadde bustadhus i Hålandsreina tiv i samfunnslivet, styreleiar i Høyan- flytta frå Indrefjorden 28.5.1929 til Høy- i Høyanger der familien budde då han ger samvirkelag i ei årrekkje og leiar i anger, han vart der industriarbeidar på arbeidde på verket. Sjur kjøpte i 1959 distriktsstyret for Kooperasjonen i Sogn Høyanger verk og busett i Høgereina. Dei bruk 64/1 på Nese, og overtok farsgar- og Fjordane i mange år. Kona Torborg var barnlause. Han var aktiv i det kriste- den. Som pensjonist budde Sjur og kona var engasjert i Høyanger arbeidarparti, lege arbeid kring bedehuset, Frelsesarme- på garden på Nese, der sonen var gard- særleg arbeiderkvinnelaget som ho og en og arrangerte husmøte i huset sitt. brukar. Dottera Alvhild (1932–) vart bu- var med å skipa. No er det ein veg på Foreldra til Jon var Knut Jonson Åd- sett på Fjellhamar i Lørenskog og sidan Dale i Høyanger som er kalla Torborg lane (1861–1935) og Ragnhild Lars- Trondheim. Sonen Bjarne Jostein Mor- Walsviks veg. Born: Astrid (1931–) vart dotter Kjelven (1870–1922). gan (1942–) overtok bruket på Nese, bnr busett på Kirkenær, Margit (1933–) bu- 64/1 og bruket i Jarvane bnr 59/5, og sett på Kyrkjebø, Bjørn Tore (1944–) Kåre Albertson Sveinsbø vart i 1968 gift med Guri Johansdotter busett på Kyrkjebø og Jarle (1946) bu- (1935–) Nesse frå Ådlane (1949–). Barnebarna sett i Søgne i Vest-Agder. Kåre Sveinsbø vart gift med Eldbjørg til Sjur, tvillingane Ståle og Inger Johan- Foreldra til Sjur, Bernhard og Håkon Endredotter Nese (1936–1994). Born: ne Walsvik (1977–) er busette i Høyan- var Markus Sjurson Hauglum (1875– Elin (1957–) busett på Målsnes i Kvams- ger, fødde og oppvaksne på Nese, barne- 1966) og Anna Botolfsdotter Dale øy sokn, Sølvi (1961–) busett i Førde og barnet Kjartan Frode (1969–) budde (1878–1948). Frank Robert (1966–) busett i Oslo. fleire år i Høyanger i siste halvdelen av Foreldra til Kåre var Albert Knutson 1990-åra. Haakon Markusson Walsvik Sveinsbø og Kristina Petterdotter Fosse (1917–1994) (1995–2003) frå Vik. Foreldra til Eld- Kjartan Frode Bjarneson Haakon frå bnr 59/5 Jarvane i Fram- bjørg var Endre Olson Nese (1895– Walsvik (1969–) fjorden flytte til Høyanger 15. februar 1949) og Else Ludvigsdotter Hauge Kjartan og Dagmar Magnedotter 1937 i fylgje flyttemeldingane, han vart (1908–1995). Rinde (1975–) budde fleire år i Høyan- då kalla snekkar. Han var ikkje lenge i Kåre var frå 1958 busett i Høyanger, ger med familien etter å ha flytta frå Høyanger fordi han gifte seg snart og i hadde bustad på Kyrkjebø. Han var Prestberget i Vik. Han var industriarbei- 1947 flytta han til Årdal der han vart bu- funksjonær på Høyanger verk, sersjant, dar på Fundo i siste halvdel av 1990-åra, ande resten av livet. vernepliktig løytnant og til slutt major i før dei flytta attende til Arnafjorden etter Heimevernet med ansvar for området ei tid busette i Vik. Born: Andreas 1993, Sjur Olson Hellen (1891–1974) frå Vik til Masfjorden og Askvoll. Vart Torgeir 1995 og Jon-Magne 1996. Sjur frå bruk 58/1 på Hellane og i frå slutten av 1970-talet og resten av yr- 1921 gift med Inga Jondotter Tenold kesaktivt tilvære Sivilforsvarsadjutant Ståle Bjarneson Walsvik (1977–) (1891–67) frå bnr 4/29 Tenål-Neset i og Sivilforsvarsinspektør ved Sogn po- Ståle frå Nese bruk 1 er busett i Høy- Vik. Foreldra til Sjur var Ola Tollakson litikammer på Leikanger. anger. Han har overteke hus etter beste- Hellen (1850–1924) og Gjertrud Sjurd- faren og har budd i Høyanger som sku- otter Hallsete (1860–1937). Foreldra til Henning Olson Valsvik (1963–) leelev på vidaregåande, frå 1999 på Inga var Jon Guttormson Hønsi (1853– Henning flytta til Høyanger i 1987 Kyrkjebø og frå 2001 fast busett i Høy- 1936) og Brita Nilsdotter Vikøyri for å arbeida for Hydro energi og var der anger. Han har arbeidd innan elektro, (1853–1942) gardbrukar i Tenål-Neset. fem år før han byrja hjå Hydro offshore, Kaberion (før ABB og YIT) og seinare Det er usikkert om Sjur arbeidde i Høy- Brage-plattformen. Han vart gift med lærar ved Høyanger vidaregåande skule, anger før han gifte seg. Dei kjøpte hus Ellen Merete Bøyum (1961–) frå Høy- han arbeider no offshore. Han vart i og budde første åra på bruk 1/29 Dyrdal- anger. Dei fekk ein son, Kenneth i 1991 2010 gift med Jeanette Wølke Friis seigedommen ved Vikjahalli i Vik. Alle som døydde same året. Dei har adoptert (1980–) frå Danmark og har borna Inge- borna er fødde før dei flytta til Høyanger, to born frå Russland, Kristian Nikita borg (2011–) og Ingrid (2014–). men Gjertrud vart fødd i Høyanger fordi (1994–) og Andre Vaslij. dei budde midlertidig då i pendlarhus- Inger Johanne Walsvik (1977–) været til Sjur. Sjur pendla til arbeid i Sjur Markusson Walsvik Inger Johanne frå Nese bruk 1 flytta Høyanger i den tida familien budde i (1900–1985) i 1993 for å gå på Høyanger vidaregåan- Vik. Sjur frå Jarvane i Valsvik bnr 59/5 de skule og har vore busett i Høyanger I 1934 selde dei huset til Aslak Jon- gift 1931 med Emma Marie Johansdot- sidan, er no tilsett på NAV Høyanger og son Dyrdal (1872–1946) og kona Hanna ter Håland (1907–1999). Etter konfir- vart i 2008 gift med lærar Lidvar Berge Elisabeth Hansdotter Stordale (1892– masjonsalderen var Sjur gruvearbeidar i (1976–) frå Årdal. Born: Emma Marie 1982) og flytta til Høyanger, pendlinga gruva på Le og på Framfjord talkmølle. (2011–) og Emanuel (2012–). mellom familien i Vik og arbeid i Høy- Han flytte til Høyanger hausten 1921 anger vart for slitsamt i lengda. Dei flyt- ifylgje flyttemeldingane. Men allereie i Bernhard Markusson Walsvik ta i 1933. Sjur vart kalla anleggsarbeidar 1919 byrja han å arbeida i Høyanger. (1903–1987) då han budde i Vik og seinare fabrikkar- Først arbeidde han på kraftanlegget, tun- Bernhard frå Jarvane i Valsvik og beidar ved Høyanger verk. I Høyanger neldrift til Roesvatn. Seinare vart det på 1930 gift med Torborg Jakobsdotter leigde dei husvære, og dei vart buande i

PRIDLAO NR. 2/2015 73 Sjur O. Hellen eige hus. Årstalet dei flytte til Høyanger (1891–1974) og Inga er litt usikkert, men det nok like etter at J. Tenold (1891– dei hadde gifta seg i Arnafjorden. 1967) med dei fem borni deira. Framme Gjertrud Jonsdotter Hauglum Gunnar 1931 og (1894–1965) Johanne 1929, bak Gjertrud Jonsdotter var frå bruk 1 på Ola 1923, Brita 1925 Holane og vart gift med industriarbeidar og Gjertrud 1926. Oskar Kristiansen og busett i eige hus Sjur fekk seg arbeid på Sæbø-sida i Høyanger. Dei hadde ik- på verket i Høyanger kje born. Foreldra til Gjertrud var Jon og pendla i byrjingi. Jonson Hauglum (1831–1922) og Marta Familien budde i Dyr- Tolleivdotter (1857–1912). dalhuset ved Vikjahalli til dei selde Gjertin Larsson Bungum huset i 1934, året (1894–1978) etter at dei hadde Gjertin var frå bruk 2 på Bungane og flytta. Fotoeigar: 1921 gift med Pernille Einardotter Berge Johanne Fristad. (1898–1987). Gjertin var son til Lars Tollefson Bungum (1854–1939) og Hansina Nilsdotter Ytre Bø (1861– Høyanger resten av livet. Han hadde ik- dotter til Steffen Jakaboson Dale (1878– 1938) frå Hyllestad. Pernille var dotter kje verv i lokalsamfunnet der. ) og Helga Ivardotter Lavikhaugen frå til Einar Lasseson Ytre Berge (1856– Born: Ola (1923–1976) var busett på Eksingedalen (1880–). 1942) og Sofie Andersotter Vamråk Lambertseter i Oslo, Brita (1925–2011) (1862–1964). Born: Snefrid (1922– vart gift Borlaug og var butikkmedarbei- Steffen Jakobson Dale (1878) 1926), Hildur (1926–), busett på Håland dar på Domus i Sogndal, Gjertrud Steffen gifte seg med Helga Ivardot- på Kyrkjebø og gift 1952 med Lauritz (1926–) vart gift Strøm og busett i Ås- ter Lavikhaugen frå Eksingedalen Arthurson Breivik frå Harstad (1923– gårdstrand i Vestfold, Johanna (1929–) (1880–). Barn i Kyrkjebø: Helga Sol- 1991), dei har tre born, og Snefrid vart gift Fristad og busett Høyanger og veig 1926 medan dei var gardbrukarar i (1927–) flytte til Canada. Gunnar (1931–2014) var busett i Dram- Dyrdal. Denne familien flytta først til men. Dyrdal og vidare til Austreim på Kyrkje- Ole Larsson Bungum bø, truleg arbeidde ikkje Steffen i Høy- (1912–1939) Torhild Gjertina Fosse anger. Foreldra til Steffen var Jakob Ole var frå bruk 1 på Bungane, flytta (1922–1989) Nilsson Almelid Dale (1832–1894) og til Høyanger etter flyttemeldingane 18. Torhild frå bnr 58/1 Hellane var ugift Olina Steffensdotter Dale (1849–1936). mai 1937, han var anleggsarbeidar i tun- og arbeidde på Øren hotell i Høyanger nel på Høyangerfjellet og døydde i ei frå 1958, då ho flytta frå Hellane, til ho i Marit Johansdotter Nesse ulukke 4. mars 1939. Det er fortalt at 1975 saman med andre familiemedlem- (1947–) han gjekk visst for tidleg inn att i tunne- mar skaffa seg hus i Hopperstadmarki i Marit gifte seg med Arve Mikal len etter ei dynamittsalva vart trykt av, Vik. Foreldra var Jakob Jonson Fosse Martinusson Nordstrand frå Ålesund. og det førde til at han vart røykforgifta (1881–1949) og Tea Olsdotter Hellane Dei flytta til Høyanger frå Bergen i 1975. og døydde. Han var ung og uetablert og (1881–1958). Marit er sjukepleiar og har arbeidd som hadde berre Høyanger som arbeidsplass. leiande helsesyster fram til pensjonering Han er teken med her sidan han var ar- Sigbjørn Jarl Jensen (1961–) sommaren 2014. Arve Mikal er lektor beidar på kraftanlegget som skulle for- Sigbjørn frå Dale i Framfjorden vart bu- ved Høyanger vidaregåande skule. Born: syna Høyanger verk med energi, men i sett i Vadheim med familie. Han er te- Ingerid (1973–) busett i Oslo og kultur- fylgje lensmannsmeldinga over dødsfall, ken med her grunna at han arbeidde i medarbeidar i NRK, Solveig 1975 er var det ved Stølsvatn i Langedalen i Ba- industrien i Høyanger, Fundo frå rundt busett i Moss og Jaran 1980 er busett i lestrand han omkom. Eit vatn på 772 1980 til bedrifta vart nedlagd og han Bergen. meter rett nord for Nokken og vest for gjekk over til Fjord 1 sine ferjer. Fundo Foreldre til Marit er Johan Markus- Esefjorden. Ola vart gravlagd frå Arna- er rett nok teken opp att no med nye ei- son Ådlane (1922–1970) og Ingerid Lei- fjord kyrkje 7. mars. garar. Foreldra hans var Signy Kristians- dulfsdotter Finden (1925–1998). Far til dotter Sørevik (1925–1991) og Arne Arve er Martinus Roald Nordstrand Ingeborg Cecilie Bungum Eliot Jenssen (1926–1982.) (1916–) frå Ålesund. (1890–1979) Ingeborg Cecilie var frå bruk 2 på Jenny Steffensdotter Dale Anna Olsdotter Skjerven Bungane og Gustav Coliander (1886– (1909–) (1916–1993) 1966) vart busette i Høyanger. Foreldra Jenny vart i 1936 gift med Nils Nil- Anna vart gift i 1952 med Odd Høy- til Ingeborg var Lars Tolleivson Bun- sen Viken (1909–) frå Kyrkjebø. Han um (1920–1999). Odd arbeidde på Høy- gum (1854–1939) og Hansina Nilsdotter var gardsarbeidar på Kyrkjebø. Ho var anger verk, dei var barnlause og hadde Ytre Bø (1861–1938). Truleg hadde dei

74 PRIDLAO NR. 2/2015 ikkje eige hus i Høyanger, dei var ei tid son Hest (1900–1983) frå Bjordal. Dei flytta til Holmestrand som Lars og gjor- leigebuarar hjå Gjertrud Hauglum og hadde dottera Gunvor (1942–,) ugift og de. Oskar Kristiansen. Born: Alfred (far til busett i Florø. Dorthea Bertina Norevik (1894–) BT-journalist Arne Coliander), Inga Foreldre til Johanna var Karl Jens- frå Hustaveneset arbeidde ei kortare tid (1920–2002) gift med Mathias Skudal son Limmesand (1852–1924) og Tea som ung i Høyanger. Ho var ugift og (1907–1994) og busett i Høyanger, Hil- Kristendotter Nissestad (1860–1925). flytte seinare til Vik og vart buande der. dur gift med Einar Østensen og busett i Foreldra til Ingvald var Nils Jensson Steinar Edvardson Bungum (1941–). Stavanger og Gustav Emil (–1950) Hest (1851–1936) og Guri Andersdotter Han var på Høyanger verk eitt års tid ca. døydde i snøskred på Høyangerfjellet då Søreide (1862–1955). Hest er eit gards- 1960 og budde hjå ein slektning etter han var oppe til faren som var dam- namn i Bjordal. artium før han byrja på sivilingeniør- vaktar på fjellet. studiet. Midlertidig busette i Høyanger Kristian Lasseson Lee (1918– Kristine Sveinsdotter Vikøren I tillegg til dei som flytte til Høyan- 2008) arbeidde hjå anleggsentreprenø- (1919–) ger eller var pendlarar over lengre tid, ren F. Selmer i Ulldalen på Høyanger- Kristine frå Holane flytte til Høy- var Høyanger ein stad med stor aktivitet fjellet med tunnelarbeid. Dei budde i anger, i fylgje flyttemeldingane 4. mars og mange arbeidsplassar og det trekte til brakker. Det var i alle fall i 1964 og eitt 1939 som hushjelp. Det må vera henne seg folk frå andre bygder for ein kortare års tid etter og eit par år før. flyttemeldingane omtalar, men fødsels- tidsperiode. Anna Olsdotter Hauglum (1922–) året i denne protokollen var to år feil. Frå Arnafjord sokn kan eg nemna: arbeidde ein kortare periode rundt 1950 Ho vart ikkje buande i Høyanger så len- Edvard Bertinson Bungum (1920– ved Ørens Hotell. ge, ho flytta til Skjeberg i Østfold med ) frå Vollavik arbeidde på Høyanger Berta Kjellaug Åse (1932–) arbeid- familien sin. Systera hennar, Lussi verk og budde midlertidig ei tid der før de ei tid på kafeen Matstova. (1916–) vart busett på ein gard på Nord- han reiste til sjøs og seinare vart busett i Rune Lee eide resten av livet. Bergen. Andreas Ingebrigtson Røyrvik Johanna Karlsdotter Nissestad (1937–) og broren Lars Ingebrigtson (1907–) Røyrvik frå Finnabotnen arbeidde ved Johanna var frå bruk 49/2 på Nisse- Høyanger verk ei kortare tid før Andreas stad vart i 1935 gift med Ingvald Nils- overtok og dreiv bruk 67/1 og seinare

Fyrste firehjulstraktoren i Vik, ein Deutz, kjøpt av Einar Nese (1918–2006) sommaren 1951 for 11000 kr. Dieselmotoren var på 15 hk., og traktoren vog 1200 kg. Traktoren var tohjulsdriven og hadde ikkje hydraulisk løft, men mekanisk. Det var store ting å få ein traktor i bygdi, og han vart mest nytta til transport, men og til slått og pløy- ing. Mange leigde Einar og traktoren til køyre- jobbar. Når han skulle til Framfjorden og Indref- jorden, vart traktoren førd dit med båt. Her er Einar på traktoren med slåmaskin og Solveig Finnebotten (1916-2007) står attmed. Foto- eigar: Gjertrud Gudny Heggenes.

Anton O. Hauglum (1914–1979) på mopeden sin, ein Tempo lett laga på Jonas Øglands fabrikk på Sandnes. Her fotografert i Haugen rett vest for Holaviki der han tek ein pause nedst i Holavegen. Biletet er teke i 1967 eller eit par år seinare. Det er slik folk i bygda hugsar han når han var på veg til eller frå dampsikpsbryggja i Valsvik, der han var skipsekspeditør i mange år før båtrutene vart nedlagde i august 1973. Han eigde og dreiv bruk 51/4 frå 1956 til 1979 og var elles fast på lasting når Framfjord talkummølle hadde båtar ved kai som skulle las- tast. I bakgrunnen Haugstova, som vart bygd av bakar Steffen Hansen (1875–) frå Sogndal, ektemannen til faster til Anton, stova tilhøyrde bruk 51/4, etter 1937 bruk 51/2. På biletet kan ein og skimta bustadhuset til Einar Bertinusson Straume (1914–1999) på Ådlane bruk 52/8 og 9, huset er no feriehus for lærarekteparet Ove Ingvaldson Ulvund (1961–) og Kjellfrid Mikkelsdotter Bøyum (1958–), busette på Voss. I bakgrunnen kan ein sjå nordvestlege delen av Valsvikhammaren like ved dampskipsbryggja. Fotograf og eigar: Rune Lee.

PRIDLAO NR. 2/2015 75 pridlao 2015 div. sider_ PRIDLAO ny 18.02.15 12.33 Side 3

VIK

ARNAFJORDEN

VANGSNES

Frå Vangsnes til Høyanger FEIOS

Nils Thomason Vangsnes Foreldra til Olaf var plassmannen (1913–1987) Olav Olson Hov (1841–1898) og Tor- Nils gifte seg i 1938 med Henny El- bjørg Knutsdotter Osen (1842–). Forel- lingdotter Teigen (1920–1992) frå Høy- dra til Jensina var Lars Lasseson Osland Thomas Kristian Vangsnes (1890–1974) flyt- anger. Dei hadde borna Sven Erling (1844–) og Anna Endredotter Hest taFRESVIK til Høyanger etter å ha vore jekteeigar, (1938–) som var murar vart gift med Liv (1854–1934) dagarbeidar på Vangsnes og tenar på Ham- Gerd Albertsdotter Sognnes (1943–) og Jensina Larsdotter Hest var uekte marsnes. Han var gift med Synneva Hjelseng busett i Høyanger og Turid (1944–) som dotter til Lars Lasseson Osland (1844– (1889–1946) frå Balestrand, og dei flytta vart gift 1964 med Egil Lidal (1943–) 1890), i kyrkjeboka og kalla Vadheim, truleg til Høyanger etter 1920. Dei fekk bor- frå Balestrand og busett i Høyanger. som var husmannsson frå Øyra på Os- na: Marta Kristine 1911, Nils 1913, Per Gaardmandskone Synneva N. Frivik land og busett i 1873 på garden Hest. 1915 og Synneva 1919. Begge foto: Sven Er- 1857–1926 døydde i Høyanger, men det Mora var Anna Endredotter Hest (1854– ling Vangsnes, Høyanger. stod Vangsnes som bustad. 1934). Jensina vaks opp på garden Hest i Bjordal då mora vart gift med Torstein Thomas Kristian Person Olaf Olson Indre Borlaug Hansson Førsund. Men det er mogeleg Vangsnes (1890–1974) (1884–1973) Jensina nytta etternamnet til faren, Os- Thomas Kristian frå bruk 97/25 vart Olaf var husmannsson frå plassen land. 18 pkt i 1911 gift med Synneva Nilsdotter Hjel- Haugen under bruk 2 på indre Borlaug seng (1889–1946) frå Balestrand. Born: og var gift 1906 med Jensina Larsdotter Anders I.Euphemia Vangsnes (1902?–) Marta Kristine (1911–1997) som vart Osland (1873–1947) frå Bjordal. Born: AndersUCAS og Hilda LarsdotterBold Ølm- gift i Høyanger med Anders Johnsen Aslaug Karolina (1906–) vart gift og bu- heim (1898–) fekk i januar 1926 sonen Borlaug, Nils (1913–1987), Per (1915–) ande i Bergen, Thea (1907–) vart gift Ludvik8/11 i pktHøyanger. Då sonen vart fødd vart gift med Helga Nordgulen (1918–) med båteigar/førar Hans Johanson Fjæ- stod det Anders I. Vangsnes, medan det frå Høyanger og busett i Høyanger, og restad og vart buande i Balestrand og var 2ein pkt Andreas strek påIvarson ramme Vangsnes - prikkar som Synneva (1919–) som flytta til Årdal og Gunhild (1910–) vart først busett i Oslo var fødd5 pkt på strek Vangsnes under i desember 1901. vart først gift med Odd Larsen og deret- og seinare i Nord-Noreg. Hilda var truleg dotter til Lars Larsson ter Sten Hanssen. Dei flytta i 1920-åra, Olaf Borlaug arbeidde på anlegg på og Marta Johnsdotter busette på Midtun før 1928, til Høyanger etter at Thomas fjellet i Høyanger då han var ung. Etter i Norane. hadde vore dagarbeidar på Vangsnes og at dei vart gift i 1906 og i alle fall til tenar på Hammarsnes i 1910 og elles bu- 1910 budde dei i Feios, dei flytta deret- Martin Olson Frivik (1909–) sett på Hammarsnes frå 1910 og i alle ter til eigedommen Salbu, bnr 97/41 på Martin var ugift, arbeidde ei tid i fall til 1915, i 1919 var familien på Vangsnes og vart busette på eigedom- Høyanger og vart seinare sjømann og Vangsnes. Han vart fabrikkarbeidar ved men på Vangsnes frå like etter 1929 og flytte seinare til Kristiansand. Han var Høyanger verk og det var truleg tidleg i budde der resten av livet. Huset låg på frå Vetlehagen, bnr 97/40 på Vangsnes. 1920-åra. Han dreiv med jektefart og var oppsida av vegen der Helge Øksdal Han vart kalla «Dar for siste øre» av di jekteeigar før han flytta til Høyanger. (1957–) har sagbruket sitt no. Om Olaf han nytta dette uttrykket så ofte. Martin Foreldra til Thomas var Per Olson pendla til arbeid i Høyanger eller om fa- var son til Ola Markusson Frivik (1877– Vangsnes (1847–1931) og Marta To- milien i tida 1910 til 1929 kan ha budd i 1974) og Johanna Gabrielsdotter Ruske- masdotter Vangsnes (1850–1919). Høyanger, er usikkert. dal (1886–1916)

PRIDLAO NR. 1/2015 Nils T. Vangsnes Erik Olson Fjærestad (1968–) 3 (1913–1987) til Erik frå garden Tveit på Vangsnes. venstre og kona Foreldra er Olav Einarson Fjærestad Henny E. Vangsnes f. Tveit (1939–2015) og Solveig Johanna Teigen (1920–1992) i Perdotter Tveit (1939–) flytta til Høyan- bryllaupet til sonen ger rundt 1990 og var industriarbeidar, Sven Erling f. 1938. var då ugift, seinare flytta han til Mong- Brudi er Liv Gerd stad og er busett på Alversund. Sognnes (1943–). Sven Erling var murar Rune Lee og busett med familie i Høyanger.

76 PRIDLAO NR. 2/2015 Utmarkslåttar Vangsnes

Kast På Kast mellom Vangsnes og Feios, en att på fjorden og frakta den til Vangs- gjelet hadde bruk 97/54 og 66 til å lina frå Risjo til Kaldagjelet vest for nes med båt. Det var nok same metode ved på. Feios-tunnelen, låg dei to Kast-teigane. som Oluf Vangsnes dreiv etter 1947. Det var fleire bruk som hadde teigar der, Knut Midttun har ikkje fortalt om han Hovland det var bnr 97/14 Åkregarden og bnr slo i teigen etter at han overtok bruket i Utslåtten i Turtndalen (Seim) 97/54 og 97/66 på Ytre Vangsnes. Der 1915, men det har vore slege i den teigen Denne historia har eg frå far min (Tor har mellom andre Johannes Knutson tidlegare, i tillegg til at dei lauva. Hovland). Eg trur at den går tilbake til Vangsnes (1864–1912) vore brukar og På bruk 97/44 (Hopperstad-bruket) då Per Markusson Hovland (1799– 97/15 i Midttun som Knut Ingebrigtson var det teigar, den eine innom Risjo og 1876) og kona Lussi Anfinsdotter f. Vangsnes (1897–1989) hadde tidlegare. den andre ved Feios-tunnelen. I den Seim (1791–1876) hadde garden sidan Det førelåg ein del avtalar bøndene i vestlegaste stod det ein løypestreng, Lussi venteleg hadde nære skyldfolk på mellom om utnytting av teigane. Oppe i kanskje nytta til høy? Det vart hogge Seim. lia hadde dei utløer dei hadde tørrhøyet ved på dette bruket og løypa ned til sjø- Turtndalen ligg ovafor Galden ikkje i, men nede ved sjøen kasta dei råhøyet en og ført med båt til Vangsnes, men det langt utafor Gotevik i 400 meters høgd ned til båtane og frakta det med feringar var før 1930-åra. Dei lauva rundt 2. og oppover og med stupbratt terreng og robåtar til Vangsnes og hesja det ved verdskrigen der i teigane og førde med ned mot fjorden. Grovi Migande kjem Gjestgjevarhuset på innsida av Geili, båt til Vangsnes. ned frå dalføret og Trodlavatnet ligg rett mellom den nye og den gamle vegen ovafor om lag 600 m.o.h. Her hadde sei- som går opp der. Det området hadde ein Novi mingane slåtteteigar, men ingen utløe så slags allmenningsfunksjon for bøndene Ved Novi mellom Kast og Vangsnes vidt eg veit. Det skal finnast restar av tett ved sjøen. Deretter køyrde dei tørr- har det vore utmarksteigar som i manns bakkemurar oppe i Turtndalen. Eg var høyet heim. Det vart nok slutt på slåtten minne ikkje har vore slåttemark. Novi og såg etter dei ein gong, men kunne ik- nede ved sjøen på Kast før 1920. ligg på andre sida av Berjo-gjelet, der kje finna noko. Høyet som dei hausta Åkregarden, bnr 87/14, lauva på elvi ned frå Kråkevatnet renn. Ein må her vart ført ned det bratte terrenget til Kast då Lasse Elendson Vangsnes ganske langt opp der for å finna område fjorden og teke i båt der. Så rodde dei (1856–1924) hadde bruket. Lasse var på som var tenlege for slåttemark. Det er inn til Djuvik med det og bar det på ryg- sjøen med jekt og kona Guro Johannes- planta gran i området, lenger oppe veks gen opp til Hovland der dei hadde ei geit dotter, fødd Borlaug (1865–1952) sam- furu vilt. Folk på Vangsnes har mellom i pensjon. Motytingi frå Hovland var ein an med dreng og jente var der og lauva. anna henta juletre i området. Teigane stor geitost. Dei frakta lauvet i robåt til Vangsnes. har vore nytta til vedhogst. Ein har kasta Dette handla om ekstrem ressursut- Bruka på Vangsnes har hatt mykje nytte ved utføre og ned til sjøen og teke veden nytting, og ein kan nok lura på kva som av lauv frå teigane på Kast. Det er litt heim med båt. I teigen til bnr 97/12 og var drivkrafti, og kva denne geitosten usikkert om bruk 97/14, Åkregarden, 36, no Per Otto Vangsnes, er det ein løy- ville ha kosta med dagens lønsnivå. har slege høy og frakta råhøy frå Kast til pestreng. Denne løypestrengen kan ha Vangsnes, men frå 1947 og i alle fall til vore nytta til ved under krigen eller før, Slåtteteigen på heimastølen Seldalen 1949 dreiv Oluf Lasseson Vangsnes men seinare vart berre veden kasta ut- Onkelen min Theodor Hovland for- (1900–1971) med byvedhogst i Loms- føre. Men løypestrengen er og vorte nyt- talde litt om drifti her. Seldalen ligg i gjelsteigen på Kast, der hadde dei felles ta til å halda seg i for folk som går opp- om lag 400 meters høgd. Her var det løyping med bruk 97/15, garden til Knut over i det bratte terrenget. Difor er det inngjerda slåtteteig. Gjerdet var til dels Midttun. Dei hogg ved oppi lia og løypa folk som går der som trur dette er ein mur av naturstein med sprakje oppå og det ned til båt. Oluf kom att frå konvoi- sikringsstreng for gåande. Det kan ha til dels berre sprakagarde. Dei hadde fart i 1947 og overtok garden i 1949, dei vore til gras og lauv. eige høyrom i enden av selet. Dette er første åra dreiv han mykje med byved- På bnr 97/29 og 84 hjå Sunde hogg omtala i boki om utløer i Vik. Det var drift på Kast. Åkergarden på Vangsnes dei ved på slutten av 2. verdskrigen i linestreng frå Seldalen ned til Hovland, hadde tre teigar på Kast, det var deira teig, ved vart løypa ned til sjøen og men også oppover til fjellstølen Myt- Lomsgjeldsteigen i midten, ein teig vest teke med båt til Vangsnes. Dei hogg og ingen som ligg eit par hundre meter høg- ved Risjo og ein teig inne ved Feios- nerv, truleg i 1943 der og tørka den og re. Lina oppover vart også nytta i drifti tunnelen. linte den ned på løypestrengen til bnr av slåtteteigen ved at turre kyraruer vart Under 2. verdskrigen lauva dei i teig- 97/54 og 66, dåverande Kristian Johan- sanka inn på Mytingen, Dei vart tredde ane nede ved sjøen på Kast og frakta nesson Vangsnes (1898–1965). Den inn på sprakateinar, ein 8 – 10 stykke på lauvet i båt til Vangsnes, i alle fall bruk gjekk heilt i berget nede ved sjøen og kvar, og lint ned til Seldalen der dei vart 97/54 og 66. det var lett å lessa over i båt. Nerva vart brukte til gjødsel. Denne aktiviteten har I teigen til Knut Midttun, bnr 97/15, bytt i smågris med ein gardbrukar i Vik. eg ikkje høyrt om andre stader, men har Knut fortalt at dei løypa ved i elvi I Vik var det då mykje torvtak og stor også her handlar det om ei form for res- som kom ned Kaldagjelet. Dei tok ved- trong for nerv. Løypestrengen i Kalda- sursutnytting som var heilt ekstrem.

PRIDLAO NR. 2/2015 77 Slåtteteigen i Inngjerdhola Øygarden Mellom Vik og Vangsnes Inngjerdhola ligg i ein bakke ned er ein forholdsvis stor slåtteteig på bort- Klantane mot Hovlandselvi om lag midt mellom imot 10 dekar. Her var det både som- Erik Lidal fortalde: Bruk 43/3 og Hovland og Øygarden, altså eit stykke marfjøs og utløe. Den ligg om lag 700 til 43/4 hadde kvar sin teig på Klantane ovafor Hovland. Det var bruk 2 på Hov- 800 meter ovafor garden på ca. 300 me- som no er drive saman. Dei hadde løy- land som eigde denne teigen. Siste akti- ter høgd. Høyet vart frakta heim på sle- pestreng der dei linte tørrhøyet ned. Det ve brukaren var Edling Hovland. Edling de om vinteren. Er framleis i drift, men er på høgde med garden Hovland, om var flink med tekniske ting, mellom no er det bilveg fram. lag 200 meter over havet. Løypestren- anna bygde han seg vindmølle til drift gen vart teken ned då det kom kraftline i av sag og dreiebenk. Også frå Inngjerd- Brandhaug området. Det vart slutt på slåtten i denne hola var det linestreng for transport av Tilhøyrer bruk nr. 2 på Hovland og teigen like etter 2. verdskrigen. Dei lau- høy og ved nedover til garden, men Ed- ligg 700 til 800 meter innafor garden på va der og, lengre fram i tid enn dei slo ling visste råd til også å frakta gjødsel om lag same høgd. Her var det 2 teigar der. No er det beite, det er kome veg til oppover med hjelp av lina. Då brukte med utløer. Høyet vart frakta heim på Klantane og det har vore og er veding i han ein kasse til å ha gjødsli i. Kassen slede om vinteren, men dei siste åri med området. vart så dregen oppover lina etter ein vai- handkjerre. Teigane var i drift til i 60-åri. er. I øvste enden hadde han eit spel med Sagarabben handveiv. Botnen av kassen var hengsla, Skåri og Laurdagsslette. Erik Lidal fortalde: Bruk 43/4 hadde så med eit handgrep fekk han tømt den, Tilhøyrer Hovland bruk 1 og ligg ne- teig på Sagarabben. Det er kulturbeite men det kan ikkje ha vore lett å veiva dafor gardstunet. Var i drift fram mot no. Dei hadde løypestreng ned frå teigen den inn. Eg vil tru lina var om lag 150 til 1940. Her var det utløe (Skåraløa). og truleg linte dei høyet ned rått og he- 200 meter. Dette kan eg sjølv hugsa, og Knut Hovland sja det på heimebøen. Det er på høgde han dreiv nok med dette til eit stykke ut med garden Hovland. Elles same opp- i 50 åri. lysningane som under Klantane. Rune Lee

kjølde for bringa», segjer han, og etter det gjorde ein inkje. Den treskoen, denne setning liver han, og difor søv som han brukar paa spaden, hev han Han han og um neterne, naar det er kaldt, forsynt med pansarstaal i svikken med vottar paa henderne og raudhuva (millom hælen og solen paa undersi- Stor-Ola trekt langt nedyver øyro. da), so han inkje skal lida naud under Han bur aaleine i stova si, steller spadingi. Ja, du, han er inkje noko tan- Øksi si, spaden sin og jarnstauren vas- seg sjølv i alle maatar, kokar, bøter, kaløysa, han Stor-Ola, det tarv du in- kar han upp so visst kvar kveld… vaskar aat seg. Ja, aa vaska er han no kje innbilla deg. Hev du høyrt gjete han Stor-Ola? so radt utifraa med det – inkje noko Til aa syngja folkevisor er han ein Det er nasjonal kar det, du. Ungkar kvinnfolk kan gjera han det etter. Øksi liten meister, og allstødt hev han eigne paa sytti aar i vadmaalsbrok og trøya si, spaden sin og serleg jarnstauren melodiar til deim – det er no det, som av same material. vaskar han upp so visst kvar kveld, er det likaste av alt saman. Og du kann Han spjelkar inkje halsen sin med naar dei hev vore brukte um dagen, og tru, det er gut, som kann krulla dei til stivety den karen. Istadenfor stivety stundom kvar gong, han gjeng til – han stend heilt paa høgd med ein brukar han av dei egte gamaldags maals og (kvar gong han skal stad og gramofon i so maate. Er det noko han raudrosute halsklutarne. Og inkje øy- eta). er byrg av, so er det det at han hev so delegg han pengarne sine med aa kjø- Han er radt ein kjempekar, han god røyst. Han segjer sjølv, at ingen pa farge paa sokkarne. Ja, han hev Stor-Ola, og so er han so makalaus til kann melda seg med honom i song, for pengar, han Ola. aa grava veiter. Du kann tru det er vei- ingen er so breid um brjostet som han, Kvite sokkar gjeng han i allstødt, ter, som kann taka imot vatn, desse det hev skreddaren sagt honom. og hev han paa seg dei gamaldags sm- veiterne hans Ola, og so godt avsletta Ja, det er radt ein sole til kar i man- aaskorni sine, som er 10 aar gamle og og avpussa dei er og, ein kunde mest ge maatar, han Stor-Ola. inkje nett smalhansar paa taai, attaat tru han hadde brukt høvel til det, so alt det andre, so er han radt staut aa slett er det fraaseggjort. Ein kann inkje Nicolaus frå «Solsprett» sjaa til. innbilla seg, at han hev faat det so slett Endaa han er ein ungkar paa sytti berre med den gamle spaden sin. aar, er han like spretten og lettføtt. Og jamt stend han i knebrok, naar Kvitleggja som han gjeng, trippar han han er beitegravar, men um ein vilde avstad, som var han ei rjupa. bruka mikroskop, so kunde ein vera Ja du, det er gut, som er lettføtt og urædd for, at ein inkje saag ein einaste tidig. Og vyrk um helsa si er han. søyleprikk paa kvite-sokkarne hans, «Det er um aa gjera aa inkje faa naar han slutta um kvelden. Nei du,

78 PRIDLAO NR. 2/2015 pridlao 2015 div. sider_ PRIDLAO ny 18.02.15 12.33 Side 3

VIK

ARNAFJORDEN

VANGSNES

FEIOS

Skotaslaottao Utmarkslåttar Feios låg i skaret over heimestølen og støls- gardenFRESVIK Nyasete. Dette er eit område der ein ferdast på saueleit og hjortejakt. Det 1. Palnespranget, der ein mann med ei er grunn til å tru det var slått i desse tei- Bendikslåtta tørrhøybør fall utføre og slo seg ihel. gane i si tid, men det var før mellom- På Hjedl under Feidjane er det ein 2. Kjeringahola. Dette ligg nede ved sjø- krigstida. Det står fortsatt spor etter utmarksteig som er kalla Bendikslåtta. en og det var ei kone som bar ei høy- raukstø, det var lauving der. Lauv og Den er nok oppkalla etter Bendik Arne- bør og fall på fjorden. Ho freista hal- turrhøy vart sikkert drege ned på sloe. son Djupevik (1818–1901) frå Vik, hus- da seg i høybøra, men det lukkast ho Ein kan spørja om der har vore løe ein mann på Feidjane. Han fekk slå utmark- ikkje med så lenge, og høybøra flaut gong i tida. steigar utanfor husmannsplassen og. og kona for under vatn og drukna. Etter utskiftinga høyrer området tru- Her nytta han løypestreng for å få høyet Det var vel både garden Hove og leg til utmarka til Tveit og Dale, det er ned. Bendikslåtta ligg under bruk husmenn (Hatleviki) som nytta desse over utmarka til Tjønn. I same området 159/15. teigane, seinare vart det vel nokså jord- ligg Ivarslåttao og Monsslåttao. lause folk buande18 i Osen pkt som fekk slå. Utmarksteigar Hove EirikslåttaEuphemia og Skårateigen er to slike Ivarslåtta Under Hove i Feios var i eldre tid teigar, i Skårateigen var dei utløa Skå- Turrhøyet der vart nok teke ned i løa teigar i ulendt terreng i lia over Hatle- raløa. DetUCAS kan ha vore utløerBold i andre tei- i Småskorane og tørka der. Husmannen viki vest for bruk 175/1 som det heitte gar og her i eldre tid. Desse vegane er no Elling under Helland slo der. Namnet før delinga. Under bruket var det og hus- nytta8/11 til å pktferdast på for hjortejegerar om Ivarslåtta kjem frå far til Elling Ivarson mannsplassar som Hatlevki. Frå desse haustane. Berdal som var husmann og steinarbei- teigane kunne dei ha tørrhøyet ned til 2 pkt strek på ramme - prikkar dar på Helland, Ivar Bårdson Olstad sjøen og frakta det innover med båt, el- Feiosdalen5 pkt strek under (1841–1897) frå Sogndal. Ivar var sko- ler dei kunne bera det på gangevegar inn Lasse Steingjerde har fortalt at dei makar og hadde plass på Veiene under til Hove i svært ulendt terreng. Det er to støla i Feiosdalen. Korleis kunne dei bruk 5 i Berdal. Han var gift i 1872 med stader på desse vegane som har fått koma seg der? Var det berre at hestane Marta Ellingdotter Berdal (1834–1903). namn etter hendingar på staden. hans beita der? Rune Lee

Per Lunde 1871–1956 Slekt Ivar Olsen Rinde Per Hansson Grinde (1871–1956) og 1895 Då Per fylte 75 år 20. juni 1946 sto det fyl- Kari Randine Johnsdtr. Lunde (1873–1949): 1897–1971 gjande i Sogns Avis: Jon 1896–1941. Ugift, hadde farsgarden. Ivar vart tilsett i Rinde kyrkje som kyrkje- Per Lunde frå Feios vert 75 år. Han er frå Harald 1897–1904. tenar i 1951. Før han var både faren Ole J. Grinde i Leikanger. Han vart i ung alder gift Randi 1900–1902. Rinde (1862–1940) og broren Sigurd som med Kari Randine Johnsdtr. Lunde (1873- Kristen 1902–. Gift 1948 m/Brita Nicolaidtr. var sjuk nokre år, gravarar, ringjarar og kyr- 1949), dei gifte seg i 1895. Per fekk med Oppedal kjetenarar. Han ringde med kyrkjeklokka henne garden då ho var jordajenta. Dei har Ragnvald 1903–. Gift 1932 m/Borghild Kris- tiandtr. Sørevik (1907–1988). åleine, og han trekte og belgen for organis- havt 9 born. Borghild 1906–. Gift m/Magne Fugleberg, ten. Ivar var og gravar og fekk 25 kr pr. grav. Lunde er ein av dei fremste gardane på PRIDLAO NR. 1/2015 Sunnhordland. Kyrkjetenarløni var 1500 kr pr år (1957).3 austsida i Feiosdalen. Per har no lete frå seg Hilda 1908–1993. Ugift. Han hadde 17 faste og ein del ekstra gudste- garden til sonen Ragnvald og teke seg kår. Gunvor 1910–2012. Gift 1940 m/Olav S. nester. Han ber alderen godt. Er ånds- og lekams- Fedje, Vangsnes. Klokkeskrifti: O. Olsen & Søns Klok- frisk og lett på foten. Han er ofte å sjå på Kjellaug 1915–. Gift Olav Dyrhaug, Årdal. kestøberi, Nauen pr. Tønsberg. posthuset og handelsstaden, og kvier seg ik- Rinde-familien kom frå eit lite bruk med kje for å gå den over 5 km lange og delvis berre eit par kyr, og det var laksafisket som tunge vegen frå og til garden. Han har vore Rask oppklaring var hovudinntektskjelda deira. Men dei var mykje nytta i det kommunale i heradet. Med av innbrot i Feios. Natt til tysdag vart det og kyrkjetenarar i fire generasjonar, og i til i heradsstyre, skulestyre, likningsnemnd og i gjort innbrot i Dagfinn Dale sin forretning i saman over 100 år. Det begynte med Jon J., soknestyret, og har vore prestemedhjelpar til Feios, og stole 400 kroner, øl, hermetikk, ol- så Ole J., Sigurd, Ivar og til sist Oddvar Rin- nyleg. Han er kristeleg interessert, og er med jepumpe og ein del andre saker. Politiet fekk de. Ole J. var kyrkjetenar i 55 år og for det i dei ymse misjonslag i bygdi. fort mistanke til ein fiskebåt som hadde vore fekk han Kongens fortenestmedalje i sølv. Når han no rundar dei 75, ynskjer me han på staden, men gått att i fem-tida tysdag mor- Oddvar Rinde slutta som kyrkjetenar i 1974. tillukka med dagen, og at han framleis får ha gon. Båten fekk politiet tak i i Lavik tysdag Ole J. Ringde inn det nye hundreåret i den gode helsa og det ljose humør i åri som kveld. Det var tre yngre menn og to jenter 1900, og under den ringingi klovna kyrkje- kjem. om bord. Den eine av dei er frå distriktet, dei andre frå andre kantar. Dei fem vedgjekk og klokka, visstnok fordi det var så kaldt. Odd- innbrotet er dermed oppklara. S/SA torsdag var ringde inn det nye tusenåret i 2000 og det 16. september 1976. gjekk utan problem.

PRIDLAO NR. 2/2015 79 Frå Feios til Høyanger

Anders Johnson Borlaug pelshaug frå Luster og busett i Høyan- (1899–1978) ger, Tordis (1933–2010) gift med Ras- Anders arbeidde ved Høyanger verk mus Magnus Nordanger frå Bergen og heile tida han var yrkesaktiv. Han vart busett i Bergen og Kjell (1933–2001) gift 1934 med Marta Kristine Thomas- gift med Ingeborg Nordnes frå Varalds- dotter Vangsnes (1911–1997). Foreldra øy i Hardanger og busett i Årdal. Kristi- til Marta Kristine flytta i 1920-åra til an Borlaug var fabrikkarbeidar ved Høyanger og byrja på Høyanger verk, Høyanger verk frå 1919, bygde bustad- men ho var budeie i Feios først i 1930– hus i 1922. Han hadde og vore kvalskyt- åra. Born: Nancy (1934–), gift Kristian- tar på kvalbåt og selfangar før han ar- sen og var busett i Sigdal i Buskerud og beidde på verket, var og ein periode i Trygve Johan (1937–) gift med Marit arbeid på Fylkesbaatane. Foreldra til Karin Larssen frå Ortnevik og busett i Kristian var Brita Olsdotter Borlaug og Høyanger. Marta var dotter til Thomas Johannes Ingebrigtson Henjesand. Klara (1931–2004) og Torbjørn K. Borlaug Kristian Person Vangsnes (1890–) og (1930–2002). Torbjørn var fabrikkarbeidar Synneva Nilsdotter Hjelseng (1889– Torbjørn Kristianson Borlaug ved verket, men han hadde og ei tid frakte- 1946), dei flytte og til Høyanger og han (1930–2002) og Klara Ovidia båt. Fotoeigar: Tore Borlaug, Stjørdal. arbeidde på Høyanger verk. Borlaug (1931–2004) Torbjørn var son til Kristian og i Kristian Fedje 1893– Kristian Johannesson Borlaug 1953 gift med Klara Ovidia frå bnr 157/1 Kristian, Skre-Kristian, vart gift og (1894–1981) Indre Borlaug. Foreldra til Klara var busett i Høyanger. Han budde der visst Kristian frå Borlaug budde ei tid i Nils Torson Indre Borlaug (1909–1989) livet ut. Erdal, han vart i 1921 gift med Thea og Gunhild Jonsdotter Ytre Borlaug Hansine Olsdotter Frønningen (1900– (1910–1989). Familien vart buande i Jørgen Olson Borlaug 1991) frå Vetle-Frønningen. Born: Høyanger, det var far til Torbjørn som (1894–1975) Ragnhild (1920–) gift med Harald Hel- reiste til Høyanger. Torbjørn var fabrik- Jørgen arbeidde på Høyanger verk lem og busett i Høyanger, Olav Johan karbeidar ved Høyanger verk, men han det meste av sitt yrkesaktive liv og heilt (1924–1985) gift med Anna Bjørnset frå hadde og ein fraktebåt han reiste rundt til han vart pensjonist. Foreldra var Ole Flora og busett i Vestskogen i Tønsberg, med langs kysten, den hadde han i alle Iversen Ytre Borlaug (1856–1940) og Bjarne Kårfinn (1926–) gift med Gyda fall i drift først i 1950-åra. Borna til Tor- Synneva Monsdotter Grindedal (1864–). Mjølsvik og busett i Årdal, Torbjørn bjørn og Klara Ovidia er Johnny (1961– Jørgen budde på Ytre Borlaug der han (1930–2002) gift med Klara Ovidia 1995) busett i Høyanger og Tore (1963–) hadde hus og der konene (vart tidleg en- Nilsdotter Borlaug (1931–2004), Erling busett i Stjørdal. kjemann) og borna budde. Han var Oddvar (1937–) gift med Kristina Stup- pendlar og konene styrde garden (bruk 158/5) på Borlaug. Jørgen hadde eit eitt- romshusvære i Høyanger. På Borlaug hadde dei sauer og frukttre, i starten han var i Høyanger hadde dei visst ei ku og. Jørgen budde ei kort tid på Storheim på Sæbø på Radøy etter at han var gift, truleg var han på Radøy i 1928. Huset på Ytre Borlaug er no feriehus til sonen Jørgen Olson Borlaug, busett i Førde. Jørgen vart først gift med Anne Ras- mine Storheim (1899–1942) frå Sæbø på Radøy og attgift i 1949 med enkja Torbjørg Olsdotter Lindborg (1904–), fødd Haukanes frå Djupevik. Borna, som var frå første ekteskap: Olav (1922–) gift med Ingeborg Djupevik og busett i Årdal som industriarbeidar. Thea Hansine Frønningen (1900–1991) og Kristian J. Borlaug (1894–1981) med alle borni Jacob (1924–) var ei tid sjømann og gift deira. Kristian arbeidde ved verket i Høyanger frå 1919 og bygde seg hus i 1922. Før hadde i 1956 med Milla Nødtveit og busett på han blant anna arbeidd i Fylkesbaatane. Framme Tordis 1933, Thea, Kristian og Ragnhild morsgarden på Radøy og Sigveig 1920. Bak Erling 1937, Kjell 1933, Olav 1924, Bjarne 1926 og Torbjørn 1930. Fotoeigar: (1928–) gift 1959 med Arne Sæhle og Erling Borlaug, Høyanger. busett på Slettebakken i Bergen.

80 PRIDLAO NR. 2/2015 Anders Johnson Feidje dra til Unni var Anders Mikkelson Hove Olav var gift med Jenny Ingebrigtsdot- (1884–1971) (1842–1908) og Brita Nilsdotter Berdal ter Flete (1925–) frå Fresvik. Olav reiste Anders er døme på ein som arbeidde (1853–1938). Far til Edvard var Johan til Høyanger like etter konfirmasjonen i Høyanger i anleggstida, bygde mellom Arneson Kyrkjebø og Brita Ellingdotter og arbeidde først som dreng hjå ein anna taubane. Han reiste til Høyanger Nordeide (1857–1937). Born: Johan gardbrukar på Hjetland før han byrja på som heilt ung og kom attende og over- (1920–) gift med Åsta Gersdorf Bøhmer Høyanger verk. Han var og på anleggs- tok bruket. Anfindsen (1925–) frå Vestnes i Roms- arbeid i Høyangerfjella, i alt nærare 30 dal og busett på Kyrkjebø, Anders år busett i Høyanger. Den tida han var i Erling Iversen (1905–) (1922–) gift med Kari Saanum frå Høy- Høyanger var han ugift. Etter at han Erling Iversen (Austgulen) vart gift anger i 1947 og busett i Bergen, Borgny kom inn att til Feios gifte han seg og dei og busett i Høyanger. Foreldre var Ivar (1924–1942) og Arne (1928–) gift med fekk borna: Odd Jarle (1948?–), busett Ellingson Austgulen (Feidje) (1875– Reidun Gulbrandsen Dahl frå Skarnes i på Leikanger, Einar Inge (1950–) flytte 1912) og Anna Monsdotter Feidje 1957 og busett i Trondheim. til Årdal, Anne Marie bur på Kaupanger, (1877–1952). Han tilhøyrde familien Ove (1954?–) bur i Stjørdal, Solveig bur Austgulen på Feidjane, faren Ivar kom Olaf Johanson Rinde på Leikanger og Sverre (1961–) bur på til Feidjane og gifte seg til bruk 59/14. (1895–1927) Leikanger. Familien flytta deretter til Erling tok Iversen som familienamn og Olaf frå Trangane under bruk 5 på Fosse på Leikanger og budde der resten nytta ikkje gardsnamnet faren kom frå i Rinde og Astrid Olga Karlsdotter Kristi- av livet. Jenny var Ingebrigt Johannes- Gulen eller gardsnamnet der han var ansen (1898–). Dei hadde og ei tid bruk son Bjørnetun (1880–1957) og Marta oppvaksen. Erling vart gift i 1927 med 97/16 på Vangsnes. Dei fekk Roar Ver- Pedersdotter Flete (1883–1974). Borna Elisabeth Konstanse Olaisdotter Lihaug ner i 1924 i Høyanger og på Vangsnes til Olav og Jenny var: Odd, Anne Marie. (1904–) og busett i Høyanger. Born: fekk dei Kåre Johan (1923–1923). Olaf Ivar Iversen vart kaptein i Forsvaret og var kontormann/lønningssjef og forel- Kjell Olav Ivarson Borlaug Ola Iversen (1929) vart funksjonær på dra hans var snikkar Johan Johnson (1951–) og Marie Gerd Sveins- eit fylkeskontor på Leikanger. Borna var Brandanger (1853–1923) og Marta Ro- dotter Orvedal (1955–) mykje hjå bestemora på Feidjane under landsdotter Hereid (1854–1923). Dei Kjell Olav frå Feios og Marie Gerd andre verdskrigen. flytta frå Høyanger til Vangsnes i 1919 frå bruk 16/4 i Orvedal, gifte i 1977, for å ta over bruk 97/16 på Vangsnes, flytta til Kyrkjebø i 1988 og busette seg Ole Eirikson Hagen (1897–1986) men tydelegvis frå 1924 har dei budd i der, men arbeider i Høyanger. Før dei Ole Hagen frå Hermansverk var på Høyanger, 3. april 1927 døydde Olaf i kom til Høyanger, budde dei ei tid i arbeid i Høyanger i oppbyggingstida. Høyanger. I 1931 var det enkja Astrid Oslo og sju år frå 1981 i Årdal. Ho ar- Han vart gift til Feios i 1922 med Inge- Olga som eigde bruket på Vangsnes. El- beider som ergoterapeut og han som in- borg Feidje (1900–1983) og overtok les var familien lenge busett i Svelgen, geniør på Høyanger verk. To born Idar gard der samstundes som han etterpå og mellom anna då dei gifte seg. (1982–) og Svein (1986–) som begge er var på arbeid ulike stader. Sjå nærare om ingeniørar og busette i Bergen. han i Pridlao 2/2011. Ingvald Eirikson Rinde (1900–) Kjell Olav er son til Ivar Andersson Ingvald gifte seg i 1928 med Anna Borlaug og Anna Øvre- Hove frå Håum. Kjellaug Olsdotter Sjøtun Jensdotter Husabø (1901–), flytte til Marie Gerd er dotter til Svein Jonson (1928–2013) Høyanger og vart busett der. Ingvald var Orvedal (1921–1989) og Anna Alfdotter Kjellaug frå Drege vart gift i 1954 son til skomakar og hellebrotsarbeidar Hønsi (1921–2015). med Leif Ølmheim (1930–) frå Høy- Eirik Nilsson Ytre Borlaug (1874–1961), anger og familien vart busett resten av Sag–Eirik, som budde på Haugarne un- Borghild Eiriksdotter Hove livet i Høyanger. Kjellaug flytta i 1954. der bruk 1 på Rinde, og kona Anna Ei- (1906 –1961) Foreldra til Kjellaug var Ola Hansson riksdotter Feidje (1873–1962). Anna Borghild flytta til Høyanger og gifte Sjøtun frå Hafslo og Elsa Marie Jons- Jensdotter Husabø var dotter til gardbru- seg i 1933 med Johannes Johannesson dotter Ytre Borlaug (1907–). Det var kar og skomakar Jens Larsson Husabø Nes (1899–1945). Foreldra hennar var far-en til Leif som hadde flytta til Høy- (1873–) og Kari Andersdotter Husabø Eirik Lasseson Hove (1871–1909) og anger. Born: Oddvar (1955–) bur i Høy- (1863–). Ingvald og Anna gifte seg ikkje Sigrid Ivardotter Våtevik (1872–1948) anger, Liv Kirsten (1956–) bur i Førde/ i Høyanger. Dei må ha reist til Høyanger frå Balestrand. I bygdeboka for Leikan- Høyanger og Rune (1958–) er gift med etter 1928. Born: Karl vart industri- ger står det Næss og i bygdeboka for Hege Petersen og bur i Høyanger. arbeidar gift med Lilly frå Hammerfest Luster står det Nes. Slektsnamnet Nes og busett i Høyanger, Erling var gift på Veitastrond vert skrive både Nes og Unni Andersdotter Hove med Borgny Sunde frå Jølster, elektro- Næs, gardsnamnet er Nes. Denne fami- (1886–1988) arbeidar på Sunndalsøra og Jostein lien nyttar Nes. Usikkert når Borghild Unni vart i 1919 gift i Høyanger med (1933–) vart gift med Johanna frå Aust- flytte til Høyanger. Johannes og Edvard Johanson Kyrkjebø (1883– evoll, han var marineoffiser på Håkons- Borghild var barnlause, han arbeidde på 1974) og busett på Kyrkjebø. Edvard var vern og busett på Sotra. Høyanger verk og døydde like etter 2. i 1919 gardbrukar og jektesiglar. Unni verdskrigen. Borghild fortsette som var heimeverande i Feios då ho gifte seg. Olav Eirikson Rinde reingjeringshjelp på Høyanger verk. I Dei busette seg på gardsbruket på Kyr- (1907–2005) gards- og ættesoga for Luster, bind 8 kjebø sidan han var gardbrukar. Forel- Olav var bror til Ingvald omtala over. Veitastrond står fylgjande:

PRIDLAO NR. 2/2015 81 Johannes Johannesson Nes, f. 13.8. Olav Olson Osen (1890–1980) Annbjørg Persdotter Lunde 1899, flytte kring 1916 som fabrikkar- Olav og Johanne Torbjørnsdotter (1967–) beidar til Høyanger, men gifte seg i (1893–) vart busette i Høyanger. Dottera Annbjørg frå Hove i Feios flytta i Feios 16.9.1933 med Borghild Eiriks- Kirsten var døypt i Høyanger 3. novem- 1985 til Høyanger og vart gift Morits- dotter Hove f. på Hove i Feios 26.3.1906. ber 1920, elles usikkert når dei flytta. gård. Ho er no sambuar med Per Gunnar Johannes heldt fram som fabrikkarbei- Olav var fabrikkarbeidar. Born: Kirsten Thue (1956–) frå Kvamsøy. Ho har tre dar i Høyanger, og parfolket budde der, (1921–). Foreldra til Olav var Anna born med etternamn Lunde Moritsgård: men Johannes døydde under opphald på Gunnardotter Osen og Ola Hansson Sondre (1989–), Anders (1992–) og Ve- Hove i 4.11.1945. Borghild døydde i Bjørkum frå Erdal i Lærdal. bjørn (1994–). Foreldra er Per Ragn- Høyanger 26.4.1961. Dei var barnlause. valdson Lunde (1936–) og Gerd Ovidia Hove. Rune Lee

forming i tre, sau, eggerettar, rommet mitt, fiske og friluftsliv, grønsaker og as- Feios 4H-klubb Maisol pirantsløyfe. Sistnemnde oppgåve var truleg obligatorisk for dei yngste. Klara Fester Borlaug (1919–2008) dreiv og fagfolk i landbruket, som Eimhjellen Alderen på medlemmane varierte frå 4 H-klubben i Feios som vaksenleiar frå 4H og Birger Meland frå det lokale 18 til 10 år og heldt seg stabil heile peri- heile tida klubben var i drift. I fylgje landbrukskontoret. oden. referat frå ein haustfest i 1978 i «Sog- Klubben deltok på 4 H leir, i alle fall Av innslaga på haustfestane kan ningen/Sogns Avis» hadde klubben då ein gong på Mo i 1974 eller 1975 med nemnast sketsjar, songframføring, pro- vore i drift i ni år, og det er då rimeleg å fire deltakarar i tillegg til vaksenleiaren. logar, dikt, loddsal, folkeviseleik, mer- tru at det var i 1970 den vart skipa, utan Medlemane var inndelt i seniorar, keutdeling, konkurransar, lysbiletfram- at vi har noko dato for det. Vi har arkiv- juniorar og aspirantar. Medlemstalet føring, opplesing og film. materiale til og med 1980, det har truleg gjekk litt nedover dei siste åra. I 1971 4H-klubben hadde ei tid gulrotåker ikkje vore aktivitet etter 1980, i tilfelle 25, 1972 17, 1973 25, 1974 20, 1976 17, på eit stykke dei fekk disponera av gar- kort tid. Klubben har ikkje vorten teken 1978 18, 1979 12 medlemmar. den til Klara og Jens. Heradsgartnar opp att etter at Klara slutta med drifta. Kasserarar har i kronologisk rekkje- Birger Meland på Leikanger var med på Møta i 4 H-klubben var på Fedje fylgje vore vore Jon Ove Borlaug, Øy- dette gulrotprosjektet som fagleg råd- skule, faste samlingar i skuleåret kalla vind Borlaug, Inger Marie Tveit, Kari gjevar. Inntektene av gulrotsalet gjekk klubbmøte, om lag ein gong i månaden. Anita Brendskog, Bente Hove, Aud til klubbkassen. Medlemane hadde haustfest på skulen, Fedje og Odd Inge Fedje Klara Fester Borlaug (1919–2008) og dei hadde oppgåver dei skulle gjera i Av oppgåver kan nemnast: «Dyret var frå Ytre Borlaug. Ho vart i 1948 gift løpet av sesongen. I 1978 var haust- mitt», baking, prydsaum, kosthald, hus- med Jens Jonson Borlaug (1898–1991), festen i ungdomshuset. På haustfestane dyrhald, strikking, «juniorleiaren», dei dreiv «Jo-garden» på Borlaug. kom det tilreisande frå organisasjonen knyting av ryer, baking, steinsamling, Rune Lee Vellukka haustfest for «Maisol» «Maisol» 4 H klubb hadde haustfest i Feios laur- dag den 21. oktober. Festen var i ungdomshuset som var fint pynta med lauv og blomster. Det er no 9 år sidan klubben «Maisol» vart starta. Premieutdelinga var noko tidleg på kvelden, så medlemane slapp å venta på den. Det var Bir- ger Meland og Halldis Hove som delte ut premi- ane. Medlemane hadde laga ei fin utstilling der ein kunne sjå mykje fint av det medlemane hadde laga. Medlemane hadde laga til eit variert program med sketsjar, song og musikk. Nokre av medlemane kom med eit svært vellukka innslag, ein pantomime som heitte «Prinsessa». Det vart servert mat, kaffi og saft i pausen, og folk hadde elles høve til å kjøpa brus, ships og sjokolade i kiosken. Frå 4H-fest. Frå venstre Dag Ove Borlaug, Erik Berdal, Dag Henning Hove, Gerd Foreldre og vener hadde møtt fram for å sjå Oddvin Tveit, Bente Feidje, Aud Feidje, Inger Feidje, Odd Inge Feidje, Annbjørg kva 4H medlemane hadde laga til. Lunde, Ingunn Vikøren, Sissel Vikøren og Bente Hove. Fotoeigar: Jon Ove Borlaug.

82 PRIDLAO NR. 2/2015 Bønder i Feios 1701−1723 I artikkelen «Gardar og gardseige i Feios fram til 1723» i Pridlao nr 1− 2015 er det ein bolk om bønder i Feios i åra 1701−1723. Som støtte for teksten på side 73−77 hadde forfattaren Gudmund Balvoll sett opp tabell 6 som viste kven som var bønder på alle namngardane ved folketeljinga i 1701, i lister frå 1711 og 1718 og i matrikkelutkastet i 1723. Diverre vart innhaldet forvridd under arbeidet før trykking slik at tabellen på side 74 vart uforståeleg. Her følgjer difor den originale tabellen.

Tabell 6. Bønder i Feios i åra 1701, 1711, 1718 og 1723 og matrikkelskyld 1723

Namngard 1701 1711 1718 1723 Laup Indre Borlaug Ola Botolvson 56 år Johannes Johannes Johannes 2,50 Ytre Borlaug Peder Hansson 54 Peder H. Hans Peder J. 2,33 Knut 1,17 Feidje Anders Anfinnson 53 Anders An. Anders An.* Anders An. 2,11 Anfinn Johansson 64 Anfinn Anders Tr. Anders Tr. 2,58 Sjur Sjurson 44 Sjur Sjur Sjur 1,11 Nils Larsson 45 Ola Alfson Ola A. Ola A. 2,42 Ingebrigt Anderss. 70 ? Tomas Tomas 0,92 Mons Mons 0,92 Eirik Johannesson 65 Ola Tollakson Ola To. Ola To. 1,33 Lasse Larsson 42 Lasse Hans Ta. Hans Ta. 1,11 Løsebolteig Ola Lasseson 56 − − − 0,25 Rinde Anders Larsson 60 Anders Anders Anders 2,67 Tjønn Lasse Torson 50 Lasse Lasse Lasse 1,56 Endre Torsteinson 50 Ola Ola Ola 1,61 Drege Lasse Jonson 36 Lasse Lasse Lasse 1,83 Peder Olason 43 Peder Peder Sjur 2,17 Tveit Jon Botolvson 64 − Fleire Mons 0,75 Dale Jon Bårdson 74 − − − Sjur Jonson 40 (Sjur) Sjur Sjur 1,42 Lunde Ingebrigt Lasses. 73 (Torstein?) Torstein Torstein 1,67 Sætre Svein Anfinnson 52 Svein Svein Svein 2,14* Sæterli Elling Pederson 54 Hermund Hermund Hermund 0,50 Grindedal Nils Torson 40 Nils Nils Nils 1,25 Smedje Ola Olason 45 Ola Ola Ola 1,25 Helleland Ola Johanesson 51 Anders M. Anders M. Anders M. 0,83 Nils Jonson 34 Nils Anders O. Anders O. 0,71 Kristoffer Nilsson 62 Mons Mons Mons 0,47 Åfet Torstein Eirikson 54 Torstein Torstein Eirik 2,00 Ingebrigt Toralds. 25 Ingebrigt Ingebrigt Ingebrigt 2,00 Knut Halvarson 27 (Knut) Knut Knut 1,17 Johannes Johannes Johannes 1,17** Bergum Anbjørn Eirikson 80 Eirik Eirik Eirik 1,33 Stjernegjerd Anfinn Markuss. 40 Anfinn Anfinn Anfinn 2,25 Berdal Ola Sjurson 46 Jens H. Jens H. Jens H. 1,30 Hans Hans 0,65 Kristine Jensdtr 35 Nils Nils Nils 3,25 Asbjørn Sjurson 40 Asbjørn Jens A. Jens A. 1,32 Hove Nils Pederson 50 Nils Nils Nils 2,60 Sjur Olason 27 Sjur Sjur Sjur 2,07 Osen Ola Larsson 52 (Botolv?) Botolv Botolv 0,33

* Namngarden Sæter hadde i tillegg 0,53 laupar drive frå Sæterli. ** Namngarden Åfet hadde i tillegg 0,67 laupar drive frå Bergum.

PRIDLAO NR. 2/2015 83 pridlao 2015 div. sider_ PRIDLAO ny 18.02.15 12.33 Side 3

VIK

ARNAFJORDEN

VANGSNES

FEIOS

FRESVIK

Utmarkaslåttar i Fresvik

Me har her samla dei opplysningane me enkel uteløe i Kolåsen. Ho var bygd på smal teig med 3 hesjar som låg vest for har fått tak i om utmarkaslåttar i Fresvik 30-talet av Jens Hov og Erling Vikdal. husa. Teigen høyrde til bruk 3. Dei bar frå Kolåsen og til Simlenes. Det er lite Løa vart brukt til høy og av og til lauv. tørrhøyet heim18 til husa. pkt Der var ikkje som er nedskrive om dette emnet og si- Om sommaren når dei vaksne slo på dei løypestrengEuphemia for det var berre 50 meter å dan det er lenge sidan slåtteteigane var i mest utilgjengelege plassane var ungane bera. bruk, så er det også begrensa kva folk plasserte i løa, for foreldra var redde at Øvsta-gjerdaUCAS hadde linestrengBold ned til hugsar om bruken av teigane. Me veit at ungane skulle ramla i elvi. Dei leika i husa. Bruk 2 hadde fire hesjar med den i Bakkane, området frå Skau og opp til løa og hadde også ei huske der. lengste8/11 hesja pkt på 60 golv. Bruk 3 hadde ei grensa mot Solali, var det slåtteteigar. Dei brukte rennestreng frå løa og hesje i teigen sin. Dei slo der til etter Nedst vart det etter kvart oppdyrka og ned til sjøen. Høybørane vart så lasta midten2 pkt av strek 1960-åra. på ramme Dei brukte- prikkar ikkje der slo dei vanleg enghøy og kunne også om bord i båt, og rodde inn til Fresvik. naturgjødsel,5 pkt strek men under nytta kunstgjødsel ha åkrar. Lenger oppe var det berre Så bar dei høyet eller lauvet heim på som dei bar opp. Dei henta ut både lauv storr-gras. Når dei var ferdige med å slå ryggen, eller drog det heim på hand- og ved i teigen. engi så var det å ta fatt på storrgraset. kjerre. Løa vart sist brukt på 1960-talet. Bruk 1 hadde eitt gjerde over eige- Det var vanleg at dei slo så langt opp dommen til bruk 2. Teigen til bruk 1 var som til Urdi, like opp under brattfjellet. Djupevik i bruk fram til 1951–1952. Men husmenn og strandsitjarar var heilt På stølen Stølshaug var det ei inn- oppe i fjellskårane over Urdi og slo gras gjerdsle for kvart bruk, men det var bruk Haukaneset der. Skog var det lite av nedom Urdi på 3 som hadde klart størst areal på sin teig. Garden er svært brattlendt, og løype- denne tida. Husmenn og strandsitjarar Bruk 3 hadde linestreng rett ned på lå- strengane kom godt med til transport fekk ofte lov til å bryta seg opp små ven, dei to andre bruka hadde så lite at både av høy og lauv. Garden hadde slåt- åkrar i bakkane og så måtte dei gjera eit dei stappa det berre i sekk. Til slutt kom temark nede ved sjøen ved Vidhammar- visst arbeid for det hjå eigaren som beta- alt på stølsgarden inn under bruk 3. Dei gjelet. Her hadde dei ei løe som stod ling. Kanskje kan det ha vore same prak- slo i inngjerdslene på stølsgarden til over vegen innom elvi. Ho vart brukt til sis i andre deler av Fresvik der hus- slutten av 1950-åra. Dei inngjerdslene i byrjinga av 1970-talet. Dei hesja og mennene fekk slå på dei mest utilgjen- som er nemnde nedanfor, vart slegne til hadde høyet i løa til dei kunne frakta det gelegePRIDLAO plassane. NR. 1/2015 like etter 1970, men då vegen kom i i båt inn til Haukaneset. Så var det å 3ta 1976 vart det slutt på denne slåtten. høyet på ryggen att og bera det opp i løa Kolåsen Teigen på inste og ytste Moshamma- på Haukaneset. Dei siste som budde i Kolåsen reiste ren låg nede ved sjøen aust for Djupevik Neset ligg nede ved sjøen utom Hau- til Amerika i 1862. I seinare tid vart om- og tilhøyrde bruk 2. Dei brukte båt til kaneset. Her hadde Kristian Bjørnetun rådet brukt til slåttemark og beite. Ragn- føring av tørrhøyet og så vossavinsjen ein liten slåtteteig. Han hadde også ei vald Bøtun (Stega Ragnvald), Kristian til å frakta tørrhøyet opp frå sjøen til lita løe, nærmast som eit skur, der han Grundeland (ReineKristian), Ola J. Hov husa. Dei slo gras til 4–5 hesjar på Mos- kunne ha inn høyet til han fekk ro det (JensOla) og Erling Å. Vikdal (SellaEr- hammaren. inn til Fresvik. På Lyngneset hadde ling) hadde alle teigar i Kolåsen. Dei Aksnes-gjerda låg aust for Djupevik Kristen K. Bøthun ein teig. Begge desse budde inne i bygda og hadde nokre dyr, og høyrde til bruk 2. Dei førde tørrhøyet eigarane i Haukanes budde nede ved så det var kjærkome å ha desse slåtte- med båt til Djupevik og bar det opp til sjøen i Fresvik og måtte difor frakta markene. Tørrhøyet vart frakta ned til husa sidan dette bruket ikkje hadde høyet inn til Fresvik med båt. strondi med linestreng og i robåt inn til vinsj. Det var 3–5 hesjar i teigen nede Det gjekk fleire løypestrenger ned til Fresvik. Høy og lauv kunne og vera rått ved sjøen. Haukaneset, men dei blei fjerna då Fres- når det vart frakta inn til Fresvik. Lauvet Gjerdene var to inngjerdsler som låg vikvegen kom. Når ein skal opp til Hau- vart løypt på streng ned til sjøen, veden vest for Djupevik og høyrde til bruk 3. kastølen så svingar vegen ut mot gjelet vart anten løypt på streng eller fløytt på Dei bar tørrhøyet frå Gjerdene og inn til like før ein er oppe. Her heiter det Stakk- elvi ned til strondi. Dei brukte ikkje å ha vinsjen og vinsja det opp til husa. Det staong. Ordet kjem av at dei lauva og lauvstakk i Kolåsen. same gjorde dei med møka. Det var to stekte lauvet. Frå Stakkstaong gjekk det I sekstiåra slutta eigarane med slåt- hesjar på kvart gjerde. Dei gjerda som er løypestreng over gjelet og bort på Hol- ten, og Vigdalen slo graset nokre år og nemnde her har fylkesvegen til Fresvik ten og derifrå ny løypestreng ned til sjø- sette opp rennestrenger over elva. Det teke det meste av, elles er området til- en. Graset på selbøen på Haukastølen var to strenger som gjekk over elva frå vakse med skog, blei slege og tørka, og så bar dei høybør- Kolåsen til Vigdalen. Det stod også ei Vetla-gjerda var ein liten, lang og dene eit stykke nedover til ein stor mur

84 PRIDLAO NR. 2/2015 Kvite tall

Biletet er teke frå Bjønnstigen og viser Bakkane. Ein ser tydeleg Urdi som var avgrensing av utmarkaslåtten. Berre husmenn var i hamrane over Urdi og slo i eldre tid. 1 Husmannsplassen Holten. 2 Uteløe i Bøtunbakkane. 3 Uteløe til Lia-Per. 4 Svartajytta. 5 Skausgarden med uteløe. 6 Almenningen. Foto: Anna Marie B. Øyri.

utplanta med gran og løa ligg midt inne i granskogen. Nedanfor Skausgarden var det eit innegjort område som var al- menning for bygdarane, dvs dei som budde i flatbygdi. Området grensa mot Nybø i nord og vart brukt som beite for hestane og heimekyr om sommaren. der det var oppsett rennestreng. Nede gane bøndene brukte. Over den gamle ved sjøen stod det to rennespel, eitt med slåttemarki, mellom Øybøgjelet og Bjørnetun strengen frå Haukastølen og eitt med Bjønnstigen låg teigen Halsen. Ein teig På hovudbruket, bnr 139/12, hadde streng frå Holten. Om haustane var dei det ikkje er kjent no at det har vore gras- dei til liks med andre bruk på Bjørnetun oppe på stølen og raka saman ospelauvet slått i, men me veit at dei henta ut tøm- og i bygdi elles, teigar på heimestølen og rende også det nedatt til gards. Lauvet mer der. Det vart planta ut gran i Halsen Engi. Bruk 139/12 hadde tre teigar som var ei viktig forkjelde, og det blir fortalt og det øverste som ikkje vart utplanta, er var inngjerda. Dei kalla kvar teig for at om ein hadde for få gode lauvingstre i dag fullstendig attvokse med lauvskog. stølsgjerde. Dei slo der berre ein gong på garden, så var det ikkje uvanleg at ein Her oppe var det mykje lauving. Øvst i for året. Dei slo ikkje hå men dei beitte i fekk lauva eitt eller fleire tre på naboei- Halsen ligg stølen Orrahaug. I eldre tid staden for. Møka som låg i dungar utan- gedommen. har det nok kanskje vore grasslått også i for fjøsen på Engi vart køyrd ned og nyt- Veden var heller ikkje lett å få i hus. dette området. Eigedomsforholda i Hal- ta heime. Dette vart og gjort etter andre Han måtte løypast ned til sjøen. Lenger sen og i utmarka elles vart endra ved verdskrigen. Dei lauva i området og ute mot Djupevik var det endå brattare utskiftninga i 1942–45. lauvet vart sett opp i rauk (stekt) og køy- og der måtte dei løypa veden på sjøen og rt heim om vinteren på slede. så plukka han oppatt i båt og kanskje Skau I liene som høyrde til Bjørnetun lau- også flota ein del etter seg heim til støi i På husmannsplassen Holten hadde va dei og rende ned på løypestreng. Dei Haukaneset. Skau i seinare tid eit stykke med om lag hadde ein løypestreng ned til støls- seks trohesjar. Det var løe der og det gjerdet på Engi. Heime i bygda hadde Øyri gjekk taubane opp. Den var opphavleg dei ein løypestreng ned frå Tjøreham- Frå Skotaviki og utover til Merkes- for frakting av tømmer ned, men med ei maren. Namnet Tjørehammaren kom av skreda var det småteigar der ein slo fram korg med netting i botnen kunne dei at dei drog tjøretunner ned på hamma- til midt på 60-talet. Det var Indrelid som senda ned tørrhøy. Løa på Holten står ren for mellombels lagring. Løypestren- eigde dette området, Øyri slo mot å pas- framleis. Dei slo i området fram til midt- gen vart nytta til lauv og ved. Både bruk sa laksenota på Indrelid sin del. Dei he- en av 1960-åra. No er det kome skogs- 139/12 og bruket til Nils Bjørnetun, bnr sja og bar tørrhøyet inn i Mettaløa som veg dit. Det er gjerde rundt bøen, men 139/3 (no Agnar Bøthun) hadde løype- stod like utom Skotaviki. Om vinteren det er ikkje vedlikehalde. Men framleis streng ned derifrå og dreiv på same henta ein høybørar der etter kvart som viser bøen og den gamle slåttemarka måten. Dei tørka lauvet og bar det til ein hadde bruk for det. Etter 1963 då godt. No kryp lauvskogen meir og meir løypestrengen og rende det ned med Øyri overtok gnr 151–2 etter Kristen K. inn på bøen. Dei lauva ikkje der oppe og krokar. Dei rende og rått lauv ned frå Bøtun slo dei også teigen hans mellom hogg heller ikkje ved. Tjørehammaren og sette det opp og tør- Merkesskreda og Haukaneset. Tørrhøy- Siste husmannen på Holten skulle ka det heime. Dei måtte nytta krokar for et blei frakta inn til Øyri i robåt. Kristen vera Mikkel K. Skau. Han var son til å løypa ned lauvet, fordi dei bremsa my- hadde også ein hage nærare Haukaneset, Knut Johannesson Henjum og Mari kje meir enn trinser. Særleg tungt og rått og denne blei slegen kvart år til fram på Mikkelsdtr Høgheim. Mikkel var berre lauv kunne få god fart ned den bratte lia. 90-talet. Før vegen kom i 1976 vart høy- 13 år då faren døydde i ei ulukke i 1870. Elles var det teigar på Fresvikåsen et frakta i båt, seinare vart graset køyrt Mikkel var skreddar. Han gifte seg i som det vart henta lauv, tømmer eller inn til Fresvik. 1880 og drog til Amerika. ved frå. Dette var teigar bruk 139/12 Skau hadde eit stølsgjerde på Brua- hadde før utskiftinga på utmarka. I des- Hov bakken på Fremstestølen på Engi. Der se teigane, Sveteigen, Hyttehaugteigen, På Hov hadde bruka teigar over ut- stod det også ei lita løe. Dei slo i støl- Storehaugteigen og Lindeskredteigen garden med løypestreng ned både for steigen fram til 1960-åra. henta dette bruket tømmer og ved og løyping av tørrhøy, ved og lauv. Lauvet På Skausgarden som ligg over Solali frakta ned på slede om vinteren. Det var vart sette opp i rauk og lint ned. Hus- viser restar av ei uteløe som nok vart sjølvsagt mest tømmer som vart frakta mennene slo i utkanten av dei heimetei- nytta då dei slo her oppe. No er området ned. Dei som budde oppe i Fresvikåsen

PRIDLAO NR. 2/2015 85 fekk lauva i teigane i tillegg til brukaren sjølv. Når dei vann ut tømmer i desse teigane, vart alt materiale av furuene nytta. Kvisten vart skava og sett opp i klyngjer og køyrt heim om vinteren.

Bøthun Gardane på Bøtun, Skau, Høgheim, Bjørnetun m. fl. hadde teigar nær garden og oppover i liane der dei slo, lauva og hogg ved og hadde løypestrengar ned til tuna. Frå gamalt av har det vore slege oppe i skårane, men etterkvart vart det lauv og ved dei fortsette med øvst oppe. Heilt frå Buastrondi og opp til Solali var det utmarkaslåttar. I dette terrenget vart det brukt stuttorv og dott. Ofte slo ein berre annakvart år slik at marka skulle klara «ta seg att», sidan det sjølv- sagt ikkje blei gjødsla her. Fleire bruk hadde også små løer i utmarka. Bøtun Biletet er teke frå Mulakamben. 1 Utmarksområdet Gardane syd for Breilid. 2 Bråtamosida. bruk 15 hadde ei lita tømra løe like un- 3 Kjeringabakken. 4 Dorragjerdet. 5 Åva. Foto: Anna Marie B. Øyri. der granfeltet oppe i Bakkane. Lia-Per teigen rett sønnafor hadde også ei løe men i vår tid har det vorte køyrt ned eit lite dalsøkk noko til høgre og ovanfor som har vist spor etter heilt til det siste. med hest. Slåtten vart nedlagd midt i fjøsen dei hadde på Nybø. I slutten av Høyet blei lagra i løene til snøen kom, 1970-åra, men i seinare tid har Jardar 30-åra slo dei framleis ovanfor fjøsen. medan lauvet blei stekt i rauk. Det var Bøtun (1959–) teke opp att slåtten i det- Dei slo opp til der denne steinen stod, og vanleg å dra høyet, lauvet eller veden te området. Han slo der og køyrde graset då hadde dei ei stor hesje ovanfor fjøsen. ned på sloe. Sloe var busker dei hogg og ned fram til 2010. Lenger oppe var det Uti 40-åra slo dei berre opp til fjøsen. gjorde klare når dei dreiv med inn- teigar med stuttorvslått i eldre tid. No står steinen i skogkanten. Heile om- haustinga. På snøføre lesste dei på sloen rådet vidare oppover til Svartajytta er og drog det nedover lia langs ei drage- Høgheim skogvakse. gote, ei løype. Over byggjefeltet på Høgheim er det Lassegarden bruk 21 har eit langt og utmarksteigar som høyrer til bruk 141/6 Hatleli heller smalt inngjerda område over på Høgheim. Dei bar tørrhøyet ned eller I Hatleli hadde dei på bruk 148/1 og Øvstevegen. Dette vert kalla Bakka- nytta hest for det var ikkje løe i teigen. 148/3 to løypestrenger frå småteigane gjerdet og her slo dei og frakta høyet No er heile området beite, grasslåtten over husa. I utmarksteigane vart det ned til garden. Bruket hadde også gjerde vart lagd ned i 1960-åra. Lenger oppe veda og lauva i tillegg til foret dei hausta på Fremmestølen. var det lauving og vedhogging sidan det inn. Sjurgarden bruk 3 slo i Bakkane i ut- vaks spesielt mykje fin bjørkeskog der. Dorragjerdet – bnr 148/5. Dette er marka over innmarka. Kvar gard hadde Området er på 6–7 dekar. ein liten teig som ligg over husa til Laila utmarkaslått over sine teigar. I eldre tid Hatlelid Nilsen i grensa mot Rune Hat- vart det også slege på strendene inn for- Svartajytta lelid. I denne teigen har det vorte slege bi Simlenes: Staven, Frudalen, Borhus I 1904 skjedde ei tragisk ulukke i fram til 1970-åra. Det var ikkje køyre- og Fysseneset. Sjur Pederson Bøthun bakkane nedanfor Svartajytta. Familien veg opp i den teigen og heller ikkje løe (Vetle-Sjur) 1851–1934, var i desse tei- Torkildsen dreiv med slåtten oppe i bak- der. Alt graset blei slege med langorv og gane og slo gras. I seinare tid var det ved, kane ved Svartajytta. Dei budde nede i dei bar tørrhøyet ned på ryggen. Namnet lauv og sjølvsagt tømmer ein henta her. bygda, så dette var nok utmarkaslått i Dorragjerdet kjem av at Pernille El- Båt måtte nyttast til fraktinga attende til det bratte terrenget ovanfor innmarka. lendsdtr. Breilid som budde på Nilsa- Fresvik. Tømmeret måtte fløytast slik at Kona Anna Ellendsdtr. Haukenes og gjerdet overtok teigen truleg etter den dei kunne få skore det på sagbruk i Fres- mannen Johan Thorkildsen og borna ugifte syster si Anna. Pernille vart kalla vik dreiv og sende rådder (grasrullar) nedet- Dorra og namnet har fylgt teigen fram Bøtun bruk 15 har teigar oppe i Fres- ter bakkane. Anna var på veg nedatt og til vår tid. Etter Pernille overtok dottera vikåsen. Garden Svea fekk løyve til å mannen trudde ho var kommen ned frå Marta Monsdtr. både Nilsagjerdet og lauva der. Det var mest bjørk dei lauva. bakkane. Difor sende han i veg ei rådde. Dorrateigen og etter ho sonen Erling Garden hadde lite innmark og hadde Graset var vått og tungt og rådda fekk Breilid. No eig Jomar Hov teigen. trong for det tilskotet til dyreforet. Furu- stor fart. Oppe på Nybø blei ho treft av skogen var det viktigaste på Fresvikåsen rådda og slegen i hel. Dette var den 31. Kjeringabakken og den nytta gardbrukarane sjølve. august 1904. Oppe på reina over Kjeringabakken Månsgarden bruk 18 har løe oppe i På staden der ho døydde sette dei 147/1 hadde folk nede i bygdi åker. Det Bakkane. Det er streng ned for lining, seinare opp ein minnestein. Han stod i gjaldt styrmann Knut Thomasson Tøn-

86 PRIDLAO NR. 2/2015 der (1891–1968) frå Drego i Nærøyfjor- Sletteskårane som ligg til venstre for Id- Vegen til stølen Rauneholten gjekk forbi den. Han gifte seg i 1924 med Gjertrud lebakkgjelet bar ein tørrhøyet over gje- her. Når ho Metta slo i Sletteskårane, Olsdotter Breilid (1894–1983) frå Brei- let og bort til stølen og løypa det ned. overnatta ho i ein hidler som dei kalla lid. Foreldra hennar hadde før 1894 vore Dei måtte vel ha ei form for bremsing på Mettahidleren, slik slapp ho gå heilt ne- paktarar på Drægo. Knut hadde ein liten strengen for å unngå for stor fart ned til datt til Tretteteig. Metta hadde truleg åker med poteter og grønsaker under an- husa i Tretteteig. høyet frå Sletteskårane inn i Storehidle- dre verdskrigen. Dei bar avlinga ned att Det var sjølvsagt stuttorvslått i dette ren. Dette er ein hidler til høgre for til huset dei hadde like over Fresvik sku- området. Dei lauva mykje der også, men Rauneholten. Det viser ein kvit flekk i le. Familien Tønder med borna Olav dei har nok sett opp rauk lenger nede. berget ovanfor hidleren, så han er lett å (1926–) som vart buande i Bergen, og Lauvet bar dei ned til tunet. Og sjølvsagt få auga på nede frå vegen. Tora Bergljot (1931–) som vart buande var det også mykje bering av høybørar Vegen er ikkje så lang frå Sletteskå- Voss, budde i eit hus rett over skulen på frå bakkane og ned til husa på garden. rane, så her kunne ho bera hit høyet og garden Bøtun. Området der familien Her var ikkje terreng verken for hest el- det ville liggja turt til ho hadde høve til Tønder fekk ha åker, er beite no. ler slede. å få det nedatt til Tretteteigen. Den tid Husmannsplassen Heimste Haugen det var geitesti på Rauneholten stod Gardane vart fråflytt i 1897 etter at Tretteigskreda også geitene innunder her i dårleg ver. Dette er eit utmarksområde sør for hadde rasert plassen. Året før var hus- Lenger nede ligg Svarthidleren, men Ivarlid og det strekte seg fram til mer- mannen på Fremste Haugen flytt frå denne var ikkje so stor at han blei nytta kesgarden. Området høyrde visstnok bygda. Der Heimste Haugen var, er det til høyberging. under Høgheim, men der brukarane på no oppdyrka slåttemark. På Fremste Når me i dag ser opp på dei bratte Breilid og Flæte hadde beiterett. Før no- Haugen var det to stovehus pluss uthus, fjellsidene og det terrenget som ho Met- levande personar hugsar, vart det slege rundt plassen er det no beitemark. Løa ta brukte til slåttemark, verkar det heilt gras i dette området og truleg bore heim. med fjøs under reiv noverande eigar. usannsynleg at nokon skulle klara å liv- Dette var stuttorvslått og det vart slege Det viser også murar etter stovehus der. berga seg på denne måten. Men ho Met- når beisti var i fjellet. Me veit ikkje om På den tredje der fjøset var under stove- ta og hennar samtidige var vane med å graset vart hesja eller om graset vart huset, står mur att. Med husmennene klara seg med lite, og dei måtte ta graset frakta heim og hesja på heimebøen. Det forsvant og utnyttinga av graset i utmar- der det var å finna. Redde for å arbeida er også usikkert om det berre var bønde- ka. Ved- og lauvressursen har vore rikt kunne dei i alle høve ikkje vera. ne på Høgheim som slo her, eller om utnytta på garden i lang tid etter at hus- andre gardar og hadde rett til slått der mennene forsvann. Ormaskredteigen eller fekk slå hjå Høgheimsbøndene. Frå ligg midt for Holegjerdet på vestsida av mellomkrigstida og framover er det ber- Sletteskårane elvi. I ein kontrakt for ein husmanns- re lauv og ved som har vorte teke ut i Mette Hansdtr. Hov (1791–1885) plass i Tretteteig i 1835 står det opp- dette området. gifte seg i 1835 med Per Monsson Sim- rekna kva som skulle høyra til plassen lenes som var steson til Lasse i Trettetei- og her er Ormaskredteigen nemnd med Breili gen. Dei fekk difor ein plass på garden slåttemark og uthus. No er det tett skog Bnr. 144/1 hadde berre utmarksslått i og dei sette seg opp eit stovehus og eit her med or og sprake og det viser ikkje Lauvhoggane sør for heimestølen Engi. uthus på Fremste Haugen som det fram- spor etter slåttemarka. Det var vel noko som truleg høyrde leis viser restar etter. Dei fekk ei dotter, under Bøtun frå først av, sidan Eirik Ol- Maria, men ho døydde same året ho var Bråtamosida sen Bøtun ( 1838–1896 ) kom frå Bøtun fødd. Per var krøpling, og mykje av ar- Det er dalsida frå gardane Breilid og men kjøpte seg gard i Breilid. beidet fall difor på ho Metta. Det er vel sydover som kallast så. Her er no skog Elles var det inngjerda slåttemark i difor naturleg at det er ho Metta på Hau- og beitemark. Gardane på Bjørnetun og Breilid og utmarka var felles. Bnr. 144/5 gen, som ho vart kalla, me veit mest om. visstnok gardar på Bøtun som eigde på hadde før utskiftninga slåttegjerde på Men det blir fortalt at han Per ofte sat den sida av heimestølen, hadde sine Holegarden. Dette er ein vanleg utmark- inne og vølte skor, det var eit arbeid han Bråtamoteigar. Det var berre ved og steig mellom Tretteteig og Engi på aust- kunne klara. lauvteigar. Lauvet vart hengt opp tørt og sida av elva. Det var langorvslått der, Ho Metta på Haugen budde litt nord sett i rauk. Dei køyrde det heim om vin- men dei siste åra før utskiftninga, vart for Kalvatræskreda, men ho var støtt teren. det nytta slåmaskin. Høyet blei lagra i redd for denne skreda som gjekk kvar På andre sida av elva var det også løa og køyrt heim om vinteren med hest vår. Difor sette ho seg opp eit lite skjul linestrengar ned til vegen. Der hadde og slede. framom skreda, og der var ho når ho var brukarane som hadde teigar i området redd at skrea skulle komma. Dette vesle løypestrengar for lauv og ved. Når dei Tretteteig skjulet kalla dei ”Himmerike til ho Met- løypa der, nytta dei mest krokar, men og Husmennene i Tretteteigen hadde ta”. Men dette huset blei teke av trykket trinser. slåttemark og åker rundt husa og like frå Idlebakkskrea, så det var nok ikkje Namnet Bråtamosida skriv seg frå over husa, men dei slo i utmarksområde so trygt der heller. den tid dei dreiv bråtedyrking i utmarka. der gardbrukaren ikkje slo. Det har tru- Metta slo i Sletteskårane. Ho hadde Dei hogg ned skog og la den i bråtar og leg vore to løypestrengar ned, ein frå ei løa, Bergaløa, under Mettabakken. brende det opp. Oska nytta dei så til å området ved stølen på Rauneholten og Løa stod meir enn midtlia, over Kalva- gjødsla jorda med. Denne brotedyrkinga ein lenger nede, frå Mettabakken. Frå træhammaren men under Småskårane. skulle ta til her i Noreg etter 1600-talet,

PRIDLAO NR. 2/2015 87 Sandbakkegarden Sandbakken ligg ved Myri, på Bråta- mosida rett ovanfor Heimstestølen på Engi. Her låg ei gammal lauvløe ute på reinekanten. Viss ein går opp traktorve- gen til Myri skal murane etter løa liggja nett til høgre oppe på reinekanten i merket mellom Olav J. Bøtun og Marianne Bøthun. Det var Brekke-Nils, Nils Jens- son Breilid (1857–1938), som brukte denne løa. Nils var dreiar. Dei hadde bruk 5 på Høgheim, Bendikgarden, men garden vart flytt til Brekka i utskiftning. Familien flytte til Ryum i Aurland i 1911. Brekke-Nils hadde tenkt å dyrka opp Myri heimom Vetl-eingji, men dette blei det ikkje noko av. Møk var ofte mangelvare i gamle dagar, og anna gjødsel hadde dei ikkje på den tid. Det blei herma etter Brekke-Nils då han ynskte seg meir møk på marka si Biletet er teke frå Vetlengjeholten under Nonhaugen. 1 Sletteskårane. 2 Ormaskredteigen. 3 og sat på Brekka og såg opp på fjellet Holegjerdet. 4 Bråtamosida.5 Mettaløa. 6 Stølen Rauneholten. Foto: Anna Marie B. Øyri. Middagshaugen: Gi at heile Middags- haugen hadde vore møk! og det skulle vera kvenar som flytte inn måtte nytta seg av all tilgjengeleg mark over grensa som fyrst lærde dei norske for å få avling. Lauvløe på Vetl-eingi bøndene denne kunsten. I skogbygdene I utgangspunktet var dette felles bei- Løa låg i Vetleingjestrupen fremst på på Austlandet var bråtedyrkingi mykje temark, likevel fekk ein tydlegvis lov til Vetl-eingi til høgre for stølsvegen. Det bruka, men at dei også her i Fresvik har å leggja inn sine gjerde i denne marka var Per J. Bøthun, JakobPer (1883– drive med dette syner det tydelege mer- utan at nokon protesterte. Kanskje var 1958) som hadde løe her. Ho var i bruk ke etter i utmarka framover mot hei- dette noko alle gjorde. Kanskje meinte fram til 1950-talet og vart brukt til opp- mestølen, og namnet Bråtamo vitnar om dei også at dei etter denne utskiftninga bevaring av lauv. Me veit ikkje kor gam- det same. hadde rett til graset i sine teigar. Det hei- mal ho var eller kven som bygde ho. Gamle folk fortalde at dei skulle dyr- ter nemleg i utskiftningspapira at garda- Men ho var bygd av vanleg reisverk. ka eit slag neper på denne måten. Det ne vart tillagt sine teiger med «græs, løv, Lauvet vart frakta heim med hest og sle- ser ut for at etter bråtedyrkinga slutta, ris og buskov samt fureskov hvis deruti de på vinterstid. Tufti etter løa og løype- har dei opprudde plassane vorte nytta til findes». Kanskje rekna dei også med at strengspelet viser enno. slåttegjerde, for ei mengd med slike slåt- når Holegarden fekk liggja i fred, så tegjerde var det i utmarka oppover heile måtte også dei andre ha rett til sine tei- Tundalen dalen. No er dei mest alle utlagde til bei- gar og kunna leggja inn gjerde. Dette Truleg har dette vore fjellstøl for te att. Sprake og annan skog har vakse hadde nok ikkje gått i dag i eit sambeite. folk i Fresvik, men etter kvart flytte dei utover, men enno kan ein sjå merke etter største gardbrukararene som hadde hest steinrydding og anna arbeid på dei fleste Ei huldrekyr til Jordalen. Tundalen vart difor fjellstø- av desse stadene. Gamle Nils hadde slåttegjerde på len til småbrukarane og husmennene. I ei utskiftning i 1679 er det nemnt Bråtamosida. Dei kalla det Knut-Nils Stølen vart nedlagd i 1925. Det skulle eit inngjerda slåttegjerde som leiglen- garden i lang tid etterpå. Han hadde vera Gyrid Bjørnetun som var den siste dingane i Holum og Grundeland har lagt også løa der. Ein dag han sat frampå som støla her. inn. Dette er Holegarden. Truleg er dette gjerdet og såg seg ikring, såg han ei blå- Rundt selmurane vaks det tidlegare det einaste gjerdet på denne sida i 1679. sidut kyr komma heim over Engjareset ei mengd brennenesle, og eldre folk for- Seinare vart det lagt inn slåttegjerde og heim til Storestein. Ho belja og bar tel om ein gammal husmann som kvar frametter heile denne sida. seg. Ein augneblink kasta Nils augo av sommar gjekk fram i Tundalen og skar Ved Storeskaden i 1743 vart det hal- ho. Då var ho som sokki i jordi. Dette brennenesle, la det i byrder og bar det de skjønn og då er det slåttegjerde heilt var ei huldrekyr meinte han Nils. heimatt, endå det var over ei mil å gå. frå Ivarli til Vetleingji. På Vetleingji låg Gamle-Nils er truleg Nils Knutson Brennenesle vart rekna for å vera godt Vetleingjegarden. Alle desse gjerda er Høgheim (1800–1887). Han hadde plass krøterfor, og dei var vane med å gå lan- no beitemark og skog med unnatak av under Bjørnetun på VetleJohans-eige- ge vegar for å få tak i foret. Anna Bøt- Holegarden som framleis viser godt. dommen framom ungdomshuset. I 1865 hun (Teig-Anna) hugsa at då ho var jen- Alle teigane vart såleis truleg oppdyrka var han husmann med jord. Teigen hans tunge (fødd i 1908) så var dei framme i mellom 1679 og 1743, så i desse åra har Nils på Bråtamosida låg i merket med Tundalen og slo brennenesle og bar hei- det gått føre seg ei storstilt nydyrking. Holegarden på nordsida. matt til for. Årsaka var nok at folketalet auka og ein

88 PRIDLAO NR. 2/2015 Lauvhoggane – midt for Skitdikjet. Det var Lass-Ola, kre skårar og kom så ned til ei stor Lauvhoggegarden Ola Andersson Bøthun (1860–1939), berghylle oppe i Syrinjene der det veks Skogutskiftninga i 1679 omfatta som hadde denne løa i teigen sin. mykje bjørk. Frå denne hylla er det langt også Lauvhoggane. Papira seier at ned i dalbotnen. Her lauva dei heile da- Lauvhoggane skal «være felles mark for Då fanten stal sokkane gen, og til slutt kasta dei lauvkjervane alle forbemeldte jorder», så dette områ- hans Eirik utfor stupet, og skulle henta dei att nede det var sameige for dei fleste gardane i Eirik dreiv og slo på Bøtunstykket i i dalen. Desse kjervane blei visstnok al- Fresvik like fram til 1880. Då vart dei Lauvhoggane. Då han var på veg fram dri henta, seier soga. Men då dei var fer- einige om å dela Lauvhoggane. Tre til slåttestykket la han merke til ein dige for dagen, klatra han Gulbrand opp menn vart valde til å stå for denne delin- framandkar som gjekk inn i Bøtunselet i ei lita bjørk som sto og lutte seg utover ga: Mikkel P. Bøthun, Hermund H. der han Eirik brukte å kvila seg. Seinare stupet og sette seg til å huska i denne Bjørnetun og Eirik B. Breilid, og dei på dagen skulle han Eirik inn i selet og bjørka. Dei andre karane vart sjølvsagt delte på fylgjande måte: då la han merke til at dei nye sokkane temmeleg forfærde over denne framfer- Bruki som hadde rett i almenningen hans var vekke. Han hadde sett at da, men han Gulbrand var ikkje den som vart delte i 6 grupper slik at det var om framandkaren var på veg opp Tundalen hadde høgdeskrekk. Det blir også fortalt lag like stor skyld i kvar gruppe. Almen- mot Jordalen. Han sette etter, og på trap- at han ikkje ville ta same vegen attende, ningen delte dei så i 6 jamstore partar og pa til eit sel i Tundalen sat framandka- men han gjekk rett nedover og kom ned sette merke mellom partane. Når denne ren, som var ein fant, med dei stolne i Storedalen på denne måten. Her skal delingi var ferdig kom almenningseiga- sokkane på. Eirik reiv sokkane av fanten det vera omtrent uråd å gå. Dei andre rane saman og såg til at det vart sett opp og dengde han rundt øyro med dei og karane gjekk sjølvsagt attende den ve- nr på teigane (partane) som var delte. tok dei så med seg heimatt! gen dei var komne. Denne skåra fram- Ein mann frå kvar gruppe trekte så lodd Eirik Olsen Bøtun ( 1838–1896 ) var om fremste Syrinja blir framleis kalla om kva teig dei ulike gruppene skulle ha. son til Olav Jonson Bøtun ( 1809–1872 Gulbrandskåri. Når dette var gjort kunne kvar gruppe ) og Marta Eiriksdt Otternes ( 1807– Ut frå kva tid desse tre karane levde skifte sitt område mellom eigarane i si 1887). Eirik gifte seg med Kari Berntsdt. kan me kanskje klara å antyda ein tids- gruppe, slik at kvar fekk sin teig utskild. Stølås og dei budde i Bøtun til 1867, periode for når denne lauvinga har fun- Dette vart gjort seinare. Dei delte då ut men flytte så til Breilid. ne stad. Gulbrand var fødd i 1819, frå skyldi på gardane. Bøtun-Ola i 1809 og Teiga-Per i 1828. Det er att ein eller to teigar i Lauv- Lauving i Gulbrandskåri Bøtun-Ola døydde alt i 1872, 63 år gam- hoggane som ikkje er delte mellom dei I Tretteteigen var det to husmanns- mal. Kanskje er det rimeleg å tru at ulike bruki. Desse vart brukte som ho- plassar, Fremste og Heimste Haugen. lauvinga kan ha funne stad mellom 1850 pateigar (sameigeteigar). Grunnen kan Metta på Haugen budde på Fremste og 1870. vera at det var så mange eigarar at skulle Haugen medan Tomas Nilson Hatleli dei dela på kvar enkelt ville det bli svært (1789–1871) var fyrste husmannen på Jarvaslætti små teigar. Heimste Haugen. Tomas vaks opp i Hat- Per H. Bøthun skriv i ein artikkel om Området vart nok nytta både til slåt- leli, men han fekk bygsla plassen på stadnamn i Fresvik at jarva kjem av det temark og til lauving, og me veit at iall- Heimste Haugen i Tretteteig, og borna gamalnorske ordet jòrfi, og jarvaslætti fall Bøtungarden og Lasse-garden had- hans var fødde og vaks opp der. Han tyder då slætti der det er stein, grus eller de eigne uteløer. Bøtunløa låg på vart kalla Tomas på Haugen etter plas- snøhaugar. Slætti peikar nok sikkert her Lauvhoggeflaten og tufti skulle visa for sen han budde på. Tomas gifte seg i på at dei i eldre tider har hatt slætte der, ein del år sidan. Det viser framleis ein 1816 med Sigrid Gulbrandsdtr. Høg- slege gras der. Det høyrest utruleg ut for stor mur der etter rydding. heim, og dei fekk fem born: Nils 1816– oss no, men i gamle dagar for dei og Det er framleis restar etter lauvrauk i 1841, Gulbrand 1819–1914, Johannes klorte og slo seg grasbyrdar både her og mange teigar frå Engi til Huldafossen. 1821–1918, Kari 1825–1827 og Jens der, ofte langt oppe i fjelli og i ulenda. Dei fleste bøndene i Fresvik hadde- tei 1828–. Der folk no tykkjer det er stygt å gå laus- gar rundt Engi. Før jordskiftet i 1970 Den nest eldste, Gulbrand var vel det reipa, der gjekk dei gamle med tunge hadde halve stølen eigedom frå Engi og ein kallar ein bygdeoriginal. Han vart grasbyrder på ryggen. framover til Huldafossen fremst i dalen. heile 95 år gammal, og på slutten gjekk Resten eigde nedover frå Engi mot Fres- han mest på legd. Dei siste åra skulle Stølsområdet Aova vik. Desse teigane var for beite og han visstnok vera mykje hjå Bendik J. Aova er heimestølen til Breilid gnr. lauving. Dei fleste gardane hadde inn- Breilid, der han låg på låven om somma- 144 og 145 og Flete gnr. 142. Bruk 144/2 gjerdsle på Engi der dei slo graset og ren. Før han kom på legd budde han i eit Bruavoll under Breilid hadde sel der og køyrde det heim på slede om vinteren. lite hus som sto i Grundeland. dreiv med geiter fram til 1960-talet. Foret vart oppbevart i eigne løer eller Det går mange historiar om han Gul- Synneva Breilid (1907–2004) stia geite- tilbygg til sela. brand som var ein heller uredd kar i sine ne der i mange år, og ho var den siste yngre år. Ein gong skulle han vera med som hadde geiter på Aova. Dei hadde Løhaug i Lauvhoggane på lauving saman med han Ola i Bøtun rundt 50 geiter, men av og til kunne ho Området blei nytta til lauving og ein (1809–1872). Han Hans-Per på Teigen ha andre brukar sine geiter og. Fleire hadde her ei løe til å leggja lauvet inn i (1828–1902) skulle også vera med. Ka- bruk i Breilid hadde sel der. til ein fekk frakta det heim til gards. Løa rane gjekk fram Storedalen, opp Hulda- På Aova var det og inngjerda slåt- låg på ein haug på venstre side av elva botn og tok så til venstre heimover no- teteigar for brukarane. Der hadde Per

PRIDLAO NR. 2/2015 89 Flete, bruket til Dagfinn Flæte no, og 1855), men er no i Grønli si eige. hadde dei ein teig dei kalla Flæteteigen. Olav Flæte på garden Skinnteigen inn- Syrdalsgjerdet var ein slåtteteig på Den var kjøpt frå garden Flæte. Den an- gjerdsle med slåttemark. Det same garden Grønli. Den låg eit kvarters gon- dre på strondi var Tjualøyphola, den gjaldt Anders Bøtun som slo inngjerdsla ge frå tunet rett nedom fylkesvegen. som låg lengst sør mot grensa til Aur- til Ivarli under Øvre Breilid, Harald A. Den teigen har vore slegen i eldre tid, land kommune. Frå teigane på strondi Breili, Olav Breilid og Jørgen Breilid. dei bar graset opp, truleg rått og hesja frakta dei lauvet i båt. Dei slutta med Dei slo inngjerdsla på Aova fram til før- det oppe ved husa. Det var stuttorvslått. lauving i 1970-åra. ste halvdel av 1950-åra. Dei hadde ei Det var eigentleg ein skogateig, men det høysvol ved sela dei lagra tørrhøyet i og vart rydda litt for slått. No er teigen opp- Kjelder: så henta dei det ned i vinterhalvåret. dyrka og utvida. Bygdebok for Leikanger, band I og II Uteløer og sommarfjøsar i Fresvik Grønli Simlenes Munnlege kjelder: Storehaugteigen og Haukateigen var Det var ikkje utmarksslåttar på Sim- Konrad Heimlid, Ragnhild Settevik. Ha- skogateigar under bruket på Grønli. Der lenes, men dei hadde teigar dei lauva i. rald Hov, Inge Øyri, Jon Skau, Olav J. vart det lauva og veda. Kanskje det har Under andre verdskrigen vart det lauva Bøtun, Hans Bjørnetun, Eivind Breili, vore slått i eldre tid. Dei sette lauvet i og teke heim 3000 kjervar. Det var dei Jomar Hov, Borgny Hov, Rune Hatlelid, rauk og køyrde det ned om vinteren med same teigane dei hogg ved i, men terren- Anne Sigrid Kvammen, Gunnar Høg- hest og slede. Veden vart køyrd heim i get var ikkje slik at dei kunne ha slåtte- berg, Botolv Hov, Aslak Otterhjell, Mar- strangar på slede om vinteren. mark i teigane. Mellom ytste Simlenes- tin Simlenes, Arvid Breilid, Jarle Brei- Haukateigen har fått namnet sitt av groi og inste Simlenesgroi, rett over lid, Jardar Bøtun, Petra Bøtun, Kåre di den i si tid vart kjøpt frå Haukenes. husa, hadde dei lauvteig der dei nytta Bøthun, Signy Hauglum, Olav K. Hov Teigen vart seld frå Haukanes til Johan- løypestreng til å få ned lauvkjervane. med fleire. nes Hermundsson Hov (tinglyst 19. juni Inne på strondi mot Aurland grense Anne Marie Bøtun Øyri og Rune Lee

Bilkøyring i Fresvik Sognebygden i Freeborn Per Solheim byrja å køyra drosje i 1958 Botolf Bridly i Albert Lea, Minneso- Menighed, og blant mine Pligter var og han hadde drosjeløyvet fram til 1960. ta mindes gamle Dage den at ringe med Kirkeklokken, naar Håkon Simlenes tok bilsertifikat i 1945, Presten kom til Kirken. men då var det ikkje bilar å få. Han måtte Jeg skal denne Gang fortælle om et Den Prest, som vi hadde den Gang, venta ei tid før han fekk seg bil. Nye bilar Træskelag vi hadde i vort Nabolag i hadde to Heste, som saa ud som arabis- var det ikkje råd å få kjøpa i det heile, han Sognebygden i Freeborn County. Det er ke Heste, de var hvide og sorte. En fekk då tak i ein brukt Chevrolet lastebil. nu over et halvt Hundre Aar siden. Det Søndag, da jeg var paa Udkig efter Pre- Han hugsa ikkje årstalet, det var vel ca. var 16 mand i Arbeidslaget, og alle sten, saa jeg et Spand Heste, som var 1947–1948. Han bytte kort tid etter til ein hedte de Ola. Vi skulde træske hos Ola hvide og sorte, og jeg skyndte mig med annan brukt Chevrolet lastebil. paa Skulelandet. Det var i den Tid, da at ringe med Kirkeklokken. Men da de Håkon Simlenes reiste til Fortun og vi brugte Heste. kjørende kom til Kirken, opdaget jeg, køyrde på kraftanlegget der. Det var ikkje Ola Kvit og Per Ola var de som at jeg hadde tatt feil. Det var ikke Pre- stor timebetaling på arbeidet, men dei drev Træskemaskinen. Gjeithus Ola var sten. Jeg hadde ringet Klokken for El- fekk stundom køyra på akkord, noko som den, som stod på «Poweren», som drev ling Hans og Christen fra Feten, som kunne betra innteninga, men førde ofte til Træskemaskinen. Gamle Dons Ola og ogsaa hadde hvide og sorte Heste. Hans lange arbeidsdagar. Håkon bytte bil att i unge Dons Ola var paa en Stak. Aamund sa til mig: «Hvorfor ringte du med Kir- Fortun, men i 1960 slutta han med laste- Ola og Baatel Ola var også paa en Stak. keklokken for os?» Jeg svarte: «Hvor- bil og byrja å køyra drosje i Fresvik. Han Blue Earth Ola og Elling Hans Ola skar for kom du med sorte og hvide Heste, hadde drosjeløyve og køyrde drosje i Baand. Edling Ola maalte Grøn med en akkurat som Presten vor? Men ligevel, Fresvik til han slutta for aldersgrensa. halv Bushel, Ola paaa Feten holdt sæk- baade du og Christen med de fine Hes- Då Håkon slutta, overtok dotteri, kene, Rognald Ola og unge Braili Ola tene dere er vel værd lidt Klokkerin- Nann Ingunn, drosjeløyvet, og ho hev det kjørte Grøn. Gamle Braili Ola og Kjæ- ging». framleis. dlar Ola var i Halmen. I den Tid hadde folk Respekt for Fyrste personbilen i Fresvik var det Det var en lang dag. Det var ikkje 8 Presten. Naar han kom, lettet Mand- dei som arbeidde på Sveens sagbruk som Timars Dag den Tid. Klokken 12 hold- folkene altid paa Hatten. kjøpte. Det var vel straks etter krigen. tes Middag og Klokken 4 fik de Kaffe Botolf Bridly (fødd 1869) Albert Det gjekk ei stund før det vart vanleg å ha og andre gode Sager, og Manden de Lea, Minnesota. bil, men etter kvart auka det på, og når træsket for spanderte Dram, og i den Fra «Northmand Emissæren,» ut- dette er skrive i 1999 er det ein eller fleire Tid var det respektabelt at faa en Dram. gjeve i Grand Foks og Northwood, bilar i kvart tun. Og saa en anden Hændelse. Jeg var N.D., Mai 1947. Olav Otterhjell i mange Aar Kirketjener i Oaklands

90 PRIDLAO NR. 2/2015 Utmarksteigar Vigdal

Åsmund Andreas Vigdal (1939–), man- fjellsida tok av frå Reset over Galdagje- Nesteholten, ligg ein mur etter ei gamal geårig industriarbeidar og no busett i Hy- let. Dette var nok den stølen som var i utmarkløa; i dagleg tale kalla Holtaløa. drovegen på Årdalstangen, fortel om ut- bruk før stølen i Nonhaugbakkane. Det Vidare går stien opp på Øvsteholten og marksteigar i Vidal i ei oppgåve han har er ein lun plass som ligg 350 meter over fram under Engjafjellet, ovanfor Bjør- skrive om garden der han vaks opp. Her havet, der det i dag berre er murane att. keholten. er eit redigert utdrag av oppgåva med Her står kjempestore almetre over heile I dette området var det ein strandsit- oversyn over utmarksteigar i Vigdal. lia, sikkert fleire hundre år gamle. Desse jar inne frå bygda, Johannes heitte han, vart lauva heilt fram til gardsdrifta vart som sanka fór om sumrane. Det han slo Skogateigar nedlagd, og var prega av lauving frå ga- og lauva måtte berast til sjøen og roast Tett ved garden låg Tjørehjellen. malt av. Almen veks best der det er lunt inn til bygdi. Det vart mange turar opp Han var om lag åtte meter i diameter, og og varmt, og her sto sola på heile dagen for å henta fór, men dette var nok eit Tømmerløypet, der tømmer frå støls- og vegetasjonen er frodig. godt tilskot til å fø dei få dyra han hadde. marka og Resateigen vart løypt ned. Det Frå Reset, der me hadde fast kvile Bestemor Marta fortalde at ein gang han var mykje stor og fin furuskog her i Re- når me fór til støls, tek også stølsvegen kom opp i tunet og skulle på fórsanking, samarka, og spik til hjellen var det nok av opp til den stølen som sist var i bruk, bad ho han inn og baud på mat, som av i gamle vindfall og tyristubbar. Her er om lag 400 meter over havet, i Hol- skikken var når det kom folk til gards. det også tydeleg at det har vore ein tøm- tamarka. Her var det dårleg med vatn, Då gret han og sa han ikkje hadde ete merveg, der tømmer frå Resateigen vart og vatn treng ein mykje av på stølen. om morgonen. Det vesle som var heime køyrt heim til løypet og vidare løypt ned Derfor vart det lagt vassrøyr frå Galda- måtte ungane få. Det vart nok sikkert til Garden. gjelet, halvveges heim til stølen og til også stølsmat seinare på dagen. I det som er kalla Resateigen, vart rabben framfor selet. Der var det plas- det i sekstiåra anslege at det var 500 m3 sert eit stort kar der beisti kunne drikka. Høyslått hogstmogen skog der då Elmar kjøpte Ulempa var at det ofte gjekk steinsprang Slåtten framme på garden og i Alme- han hjå bestefar Ellend. Teigen var det som slo av røyrene. Då måtte mannfolka bakken var det siste som vart slege av siste av kåret som gjekk inn att i garden. opp til støls for å kappa og gjenga røyre- dyrka mark. Deretter vart det slege alle Det var JørnNils, Nils Bjørnetun, som ne, så springen fungerte igjen. utslåttane som me måtte slå med stutt- takserte teigen. Prisen var 1800 kroner. Frå stølen gjekk stien fram forbi vas- orven der det ikkje var fulldyrka. Nokre Elles i stølsmarka er det óg mykje fin sinntaket i Galdagjelet, fram forbi Sva utslåttar på Snytta, Straumsnes, i Kol- og stor skog. og Eingjabakkane og vidare over til åsen og på Nesaflaten kom deretter. Sei- Nonhaugbakkane ved Bruahammaren. nare vart det lauva også på Snytta. I Grasteigar Her var det bru over elva før i tida. Stien Djupeviki der bestefar Anders Aksnes Frå Stegagjelneset og på skrå over gjekk også fram i Myrkjeli. Kvar haust hadde bruk vart det i nokre år slege gra- lia var det laga eit steingjerde som vart plukka me tytebær her. Blåbær plukka set og hausta frukta. kalla Kyragarden. Det enda i ein ham- me i Nonhaugbakkane. Elles var det bær mar som vart kalla Kyrahammaren. I overalt, og det vart plukka og selt ein Lauving eldre tid var det ikkje vanleg med gjer- god del – det gav nokre kroner, det òg. Håslåtten måtte gjerast unna og be- dehald. Det var meir vanleg med gjeting, Ein haust – det måtte vera i 1952 – vart rast inn i løa, og lauvinga tok til i august. og då brukte ein steingjerde til å halda Elmar, som var matros på «Firda», som Lauving var triveleg arbeid når det var dyra borte frå heimemarka om sumaren. gjekk i lasteruta Bergen – Sogn, spurd fint vêr. Lauvteigane vart lauva sjuande Frå Kyrahammaren gjekk ein løype- av gamle los Bendiksen om han kunne kvart år, og det var lauva nær husa og streng som vart brukt til å senda lauvet skaffa 50 kilo tytebær. Jau, då, det var framme i markene, som låg lengre vek- ned til Garden. Etter at husa vart flytta nok av bær, og det vart mange turar i ke. Det var mest bjørk som vart lauva. heim i Vigdalen, rundt år 1870, vart det marka for å henta dei heim. Ein stor kas- Dette var geitelauvet, og gamal, stor også sett opp løypestreng heim dit. se, som det hadde kome spikar i til Fres- steinbjørk vaks overalt. Me måtte kliva Nedanfor Garden, der Vigdalselva vik Handelslag, vart fora med papir. I opp og nava (hogga) ned lauvet, og der- og Stølsdalselva møtest, ligg eit område denne vart bæra pakka, og me leverte etter snela i hop i kjerv – fire vaksne ne- som heiter Almebakken, og ei inngjerda dei då los Bendiksen og «Firda» var i var med lauv i kvar. Osp var det mest av slåttemark kalla Almebakkgjerda. Den- rute til Fresvik att. oppe i Holten, opp på. ne slåttemarka dyrka far opp fyrst i Utpå sumaren, når den store snø- 1930-åra. Etter krigen dyrka Elmar om skavlen var borte, kunne ein ta seg opp Skogsdrift lag eit mål til. Frå Almebakken er det frå Myrkjeli og opp på Botnafjellet Ei viktig innkome var skogsdrift og bru over stølselva til Tråna, og sti vidare fremst i stølsdalen. Frå stølen i Hol- vedhogst for sal. I fleire år hogg far og til Tuftene og Nonhaugbakkane. tamarka (stølsmarka) – i daglegtale kal- Elmar ved på Snyttestølen, ut på stranda. Lat meg gå tilbake til Resateigen. la Vigdalstølen – går ein sti opp på Nes- Dei reiste i mørkni med båten ut til Båt- Stølsvegen til Gamlestølen på Engja- teholten. Her, tett ved stien under asva og gjekk derfrå og opp midtlia til

PRIDLAO NR. 2/2015 91 hogstplassen, ofte i meterdjup snø. Her beidet var farleg, på sleipe steinar og nådde tak i det. Det skulle hengjast opp vart hogge mange mål ved gjennom flei- svaberg, med tømmerhake til hjelp. Åtte beistafritt! re vintrar til ti mål kunne det bli for dagen, og der- Det vart lauva om lag 1800–2000 Veden vart send på løypestreng, fyrst som vasstanden heldt seg, dreiv me på kjerv på kvart av bruka så lenge me had- over Yste Jerva, deretter på ny streng til alt var kome heim på Elvahaugen. de geiter. Alt lauvet gjekk ikkje inn i lø- ned i Birtateigen, som det heiter nede Men dersom elva minka, var det mykje ene. Då vart det sett i rauk på faste ved sjøen. Der vart han kappa opp, arbeid å få veden heim til dammen, der raukstød rundt om i marka. Dette var kløyvd og sett opp i mål – klar til leve- han vart sett opp so han turka opp. oppmurte flater som ein på ein spesiell ring. Leveringa vart gjord ved at det Veden, som fyrst var vorten turr og måte la opp i ei såte det turre lauvet, så kom ei stor kuttar som veden vart lasta so fløytt i elva, vart seld til Torkel Sim- regn og fukt ikkje trengde inn i lauvet. om bord i. På Presthiller, noko lengre lenes, som leverte ein del av han til sar- Eit vanleg dagsverk var rekna til ute på stranda, dreiv det under krigen dinfabrikken Viking. Når han var fløytt i seks tjuv. Då var det arbeid for ein mann mykje folk og hogg ved til Bergen Kom- elva, var han seigare og gav meir røyk å hogga ned lauvet. Me lauva bjørk, osp, mune. Farbror Jørgen og sønene hogg og mindre varme under røyking av sar- ask, alm, og selje. Å sitja i lauvdungen ved på utsida av Insta jerva i høgd med dinar. og få seg mat, er noko eg hugsar var tri- Snyttestølen. Det hende fleire gonger at dammen veleg. Det kunne vera kald graut med Seinare byrja me å hogga ved i Nesa- rauk og alt hamna på sjøen. Då laut me surmjølk til klokka ti, spekeflesk, flat- li, framme i dalen. Når me var fri frå samla det opp og få det på land, noko brød og kalde nypoteter midt på dagen skulen hogg me gamal lauvbjørk, kappa som medførte mykje ekstraarbeid. Års- og kaffi og brødmat til nonsmat. ho i to- og trealningar og løypa dette ned aka til at dammen rauk var at han tetta Ute på Snyttestranda vart det også til elva. Der vart veden kappa opp i seg til med rusk og rask som elva førte lauva noko om haustane. Annafaster og kubb, som seinare vart kløyvd. Eg hug- med seg. Med mykje ved og regn som bestefar lauva i Birtateigen, på Gull- sar at det ofte var kaldt å stå og kløyva sette inn med regn så elva vaks til flaum, skrestranda og utanfor nausta. Då var veden. Det var ikkje lett å få kløyva han. vart det for stor belastning på dammen. me gutungane med; Arthur, Ola, Leif og Ein – ofte to – jernkilar måtte til. Me slo Ved vart også levert til Bergen. Det eg. Visse forventningar om nokre kroner med slegga, heile dagen, og arbeidet var var han SimlenesOla, (Ola Simlenes) i belønning hjelpte på interessa til å hjel- tungt. Me fekk eit avbrot i ein liten mat- som frakta veden dit. Han hadde ei pa dei. Når lauvet var turt var me med pause. Då stod me og stampa med føte- skøyte som tok 50 mål ved, og gjorde og rodde det inn dit dei budde i Fresvik. ne for å halda varmen på beina. Det var fleire turar kvart år med ved frå distrik- Dette utdraget er henta frå oppgåva: ofte ti til tolv kuldegrader så langt fram- tet. Elvahaugen er borte no, då vegen «Tidt eg minnest ein gamal gard». Gar- me i dalen, og i tillegg var det ein gjen- kom gjekk han beint gjennom denne. den Vigdal og livet der før i tida. Eit til- nomtrengande dalatrekk. Seinare har eg Også på andre sida av elva i Kolås- bakeblikk ofte lurt på kvifor me ikkje laga oss eit hagen vart det hogge ved av dei som Åsmund A. Vigdal, 2005 bål å varma oss på. Svaret må vera at det eigde der. Veden vart og fløyta heim ikkje var vanleg. elva i åra etter krigen. Ein del tømmer Når kvelden kom, var det godt å vart hoggen i Resateigen eller nærare i Jordbrukskurs koma til husa att, få byta klede og få marka, då mest til eige bruk. i Fresvik varm middag på kjøkenet, der vedkom- Rett over husa i Vigdalen er det my- Dagane frå måndag 16. til torsdag 19. fyren frå Kverner Ovnsstøperi stod nes- kje kjempestor furuskog – tre som er my- mars var det jordbrukskurs i Fresvik. ten raudglødande i omnskroken. kje over famnen i omkrins. Dei er 30 Kurset vart vel søkt av bygdefolk og in- Ein haust hogg me fem mål bjørke- meter høge, kvistfrie med ein liten topp. teressa var stor. Der var foredrag um dei ved oppe i Aksli, på toppen av Nesafos- Her hogg me ikkje. Det hende stormen fleste emne innan jordbruket. M.a. tala sen. Veden vart løypt ned hamrane, kap- braut overende tre, og desse vart henta ut, dyrlækjar Ullestad um husdyrsjuk- pa og kløyvd nede ved Nesaflaten, der men skogen skulle verna mot steinsprang, domar, heradsagronom Søvik um små- me hadde resten av veden. og skulle ikkje rørast. Her oppved Svar- næringar i jordbruket, skogassistent 30 mål ved kunne bli hogge om vin- tesvåi står det ei gamal furu. Det må to Vonen tala skogen si sak, elles tala Rek- teren. Veden blei fløyta i elva om suma- mann til for å femna rundt ho. Mykje kedal, Valset, Lunde og Venås. Fylkes- agronom Tveit styrde kurset. Etter kvart ren i snøsmeltinga, når vassføringa i elva kvist, ikkje noko tre som kan brukast til foredrag var det høve til ordskifte og var stor nok. Også på nabogarden hjå material, men eit mektig syn er ho. spurnader, og mange nytta høvet. Jørgen dreiv dei vedhogst lengre heime i I 1920-åra planta Far gran fleire sta- Siste kursdagen – torsdagskvelden dalen i Breiagjøtta (Storeskreden som ho der ved vasstaket og framme på Garden, var det avslutnad med ekte bondefest, er kalla i skulddelingspapir). Fløytinga medan Jørgen planta nede ved naustet rjomegraut og kringlor. Jens Lunde var me saman om, det var om å gjera å og over husa i Vigdalen. I femtiåra plan- heldt festtala, og klokkar Bøthun spela vera mykje folk under dette arbeidet. ta Elmar eit felt i oppe Holten. fela. Elles var det mange som hadde I elva ovanfor brua laga me dam. To Holtahamrane i mot stølsmarka. ordet. Ein sers vellukka fest. grove ospetre vart lagde over kvarandre Herfrå vart det sendt på løypestreng ned Bygdefolket er takksame for at kur- med halvannan meter avstand Så vart framanfor løa, Holtastrengen. Osp vart set vart lagt her til bygdi, og det er vona det sett tett med stek, eller beine tre som også lauva framanfor Hagen. at det kan visa etter dei tankane som er sådde desse dagane. veden stoppa mot. Her var det arbeid for Askelauvet vart hogge langs elva, to mann å lempa veden opp på Elvahaug- nede under husa. Når kvelden kom, vart Meldar i avisa Sogn 22. mars 1935 en. To – tre mann reinska elva. Dette ar- det hengt opp så høgt at ikkje geitene

92 PRIDLAO NR. 2/2015 Frå Fresvik til Høyanger

Ingvald Bøthun (1918–1991) Ingvald gifta seg med Mary Andrea Magnar (1926–) til Holmestrand, Brita Olaf Lasseson Hauglum Ulevik (1923–1999) i Odda 24.4.1943. (1919–2006 gift) med Lars Larsen frå (1904–1981) Ekteparet flytta truleg til Høyanger i lø- Ortnevik, busett Høyanger. Lars var son gift med 1928 Sigrid Bjørklid (1908– pet av våren/sommaren same år. Eldste til Anders Larsen Bjørkli 1982) frå Gran på Hadeland og busett i barnet Inger vart fødd i Høyanger 18. Høyanger. Dei siste åra budde Olaf og september 1943. Ho gifta seg seinare Botolv Lasseson Hauglum (1897–) Sigfrid i Øvre Årdal. Born: Else (1926–) med Bjørn Magne Ulriksen fødd i Odda i 1925 gift med Olga Andersdotter Grøs- vart gift med Arvid Bjørklid frå Gran på 1941.Ekteparet Bøthun flytta til Odda i land Andersen (1903–) frå Høyanger og Hadeland og busett i Asker, Svanhild 1949 og dotteri Else Marie Bøthun vart busett i Høyanger, i 1926 kalla skiftfor- (1929–1989) vart gift med industriarbei- fødd i Odda 21.01.1950. Ho gifta seg mann. Barn: Borghild (1923–) gift med dar Leif Alfred Fossen (1925–1998) frå med Tord Lier (1952–), fødd i Stock- Botolv Stølsbotten og busett i Årdal, Høyanger og busett i Høyanger, Asta hom av norske foreldre. Bjarne Leonard (1926–) busett Årdal og (1935–) vart gift med Olav Ve (1927–) Oddbjørn også til Årdal. og busett i Øvre Årdal, vart skild og no Ellend Olson Simlenes (1874–) busett i Asker. Ellend Olson Simlenes (1874–) gifte Jens Lasseson Hauglum (1898–) seg i 1895 med Brita Tollaksdotter Bue- i 1922 gift med Inga Sørensdotter Hal- Gjertrud Lassedotter Hauglum ne, og dei vart busette i Høyanger. den og busett Oslo. Jens Hauglum fekk (1906–1994) sonen Åge i Høyanger i 1922. Jens vart frå bruk 10 på Holum i Fresvik og i Borna til Lasse og Brita på kalla messestyrar i Høyanger i 1922. 1932 gift med smed Erling Ingolfson Buareina – Hauglum Han flytta så til Oslo, der han starta eit Aven (1905–1963) frå Vadheim, arbeid- Borna til Lasse Larsson Holum frå firma som sonen Åge driv i dag. Det er de ved Høyanger metallverk. Born: Lagmannsvik (1870–1940) og Brita litt usikkert om han har budd i Høyanger, Sverre Bjarne (1935–) busett i Holme- Botolvsdotter Lagmannsås (1870–1911) men eg reknar med han har budd der ei strand og har vore industriarbeidar der. budde på Buareina, bruk 10 på Holum i kortare tid som ung og truleg vore tilsett Foreldra til Erling var Ingolf Einarson Fresvik. Dei vart buande i Fresvik, me- ved Høyanger verk. Aven (1879–)og Sigrid Torkelsdotter dan dei fleste av borna reiste til Høyang- Norevik (1878–1962). er. Sønene og svigersønene arbeidde Leif Lasseson Hauglum ved Høyanger metallverk. Denne famili- (1900–1974) Målfrid Kristiansdotter en vart inngift med familien Bjørklid frå gift med Lovisa (1899–1982) og busett i Hauglum (1918–) Gran på Hadeland, men dei vart busette Høyanger. Dei hadde ikkje born, men Målfrid frå Holum bruk 9 vart 1945 i Høyanger. adopterte ei jente. gift med Magnus Olson Bøtun og busett i Høyanger og Fresvik. Born: Kjell Odd- Marta Lassedotter Hauglum Harald Lasseson Hauglum vin (1949–) er tannlege i Sogndal. Mag- (1895–1989) og 1918 (1902–1982) nus hadde diverse arbeid og tok lærar- smed Lars Andersen Bjørklid (1893– var fabrikkarbeidar og gift i 1939 med skule i vaksen alder og flytta til 1969), frå Gran på Hadeland, var busette Anna Marie Larsdotter Gjerde (1904– Høyanger der han vart lærar til han i Høyanger og hadde 4 born. Born: Leif 1978) frå bruk 207/3 Gjerde under gar- gjekk av med pensjon, flytte då inn att til (1924–2013) gift med Astrid og overtok den Hellegård i Jostedal og busett i Høy- Fresvik med familien. Foreldra til Mål- bustaden til foreldra og hadde ikkje anger resten av livet. Dei hadde ikkje frid var Kristian Johanson Holum born. Albert ( 1921–1998) til Årdal, born, men han hadde ei dotter frå før. (1886–1961) og Marta Olsdotter Hov (1891–).

Kjellaug Kristiansdotter Hauglum (1919–) Kjellaug vart gift 1943 med Ivar Ol- son Nordgulen (1919–) og busett i Høy- anger. Born: Oddbjørn (1945–) var gift og er skild frå Harriet Kvitle frå Sømna,

Brita Botolvdotter Lagmannsås (1870–1911) og 1892 Lasse Larsson Hauglum (1870–1940) hadde 9 born, og av dei vart 7 busette i Høyan- ger. Det gjeld Marta, Botolv, Jens som etter kvart flytta til Oslo, Leif, Harald, Olaf og Gjertrud. Framme Gjertrud, Brita og Marta. Bak Olaf, Harald, Leif og Botolv. Fotoeigar: Svein Ove Fossen, Høyanger.

PRIDLAO NR. 2/2015 93 han var kranførar i Nordsjøen, Kristian Same familie som Kristen, men fødd an- 1907. Seinare flytte huslyden ned til sjø- (1952–) er formann på Høyanger verk nan stad før dei kom til Høyanger i 1923. en. Familien tok namnet Bøtun. Han ar- og gift med Wenche Klara Olsen frå Dette ekteparet er i alle fall gravlagde i beidde sist i Høyanger og i 1927 var han Sunndalsøra. Dei vart båe busette i Høy- Høyanger. bakar. anger. Kjellaug er syster til Målfrid Litt usikkert om familien flytta til nemnd over og Sigrun omtala nedanfor. Borna til skomakar Andreas Høyanger eller om Hans berre var pend- Lasseson Bøtun (1866–1956) og lar. Etter at Hans døydde, budde Synne- Sigrun Kristiansdotter Hauglum Anna Botolvsdotter Djupevik va og Borghild i Fresvik, så gifte Synne- (1924–). (1873–1963) va seg att med bror til Hans, Anders Sigrun var ugift i Høyanger og ar- Kari (1900–1987) vart gift med in- Ingebrigtson Bøtun (1891–), og Synne- beidde på kontoret til Høyanger samyr- dustriarbeidar Bjarne Johan Magnussen va og Anders vart busette i Høyanger. kelag, flytte til Fresvik som pensjonist. Thuland (1910–1991) frå Askvoll og bu- Borna til Hans og Synneva er tydeleg Ho var syster til Kjellaug og Målfrid sett i Høyanger. Born: Amy Margareth fødde på Leikanger og Fresvik, han må omtala over. (1939–) er apotek- og asylmottaksarbei- ha reist til Høyanger etter 1921 og det er dar, gift og skild og busett i Førde. kort tid han fekk bu i Høyanger. Men dei Kjartan Isakson Hauglum (1948–) Kristine (1905–) vart i 1927 gift fleste av borna som vaks opp, vart buan- Kjartan vart gift med Anne Tyra med industriarbeidar Peder Olson Buue de i Høyanger. (1950–). Born: Kjartan er sivilingeniør (1905–) og busett i Høyanger. Peder var Born: og no busett i Drøbak. Han var busett i fødd i Nord Fron og son til Ole P. Buflo- Anna (1905–1976) vart gift i 1927 Høyanger 1983–1991 i samband med at ten. Dei hadde ikkje born. I 1927 var med industriarbeidar Rognald Olson han var direktør ved Hydro sin slugfa- Kristina omtala som tenar. Moum (1899–1978 ), son til Ole Ivarson brikk i Høyanger. Foreldra til Kjartan Signe (1907–) gift i 1928 med indus- Moum, frå Hermansverk. Anna og var Isak Kristianson Hauglum og Olina triarbeidar Åsmund Sjurson Røyrvik Rognald vart busett i Høyanger der dei i Mikaelsdotter Bøtun (1929–). (1903–) frå Kyrkjebø. Dei budde i Høy- alle fall var busette i 1927. Born: Harry anger og flytte seinare til Årdal. Born: (1928–2003/2004) sjømann og skips- Kristen Hansson Grønli Asta (1929–) gift med Harald Lægreid handlar i Gøteborg og Malvin (1941–) (1894–1942) og busett i Årdal. ugift sjømann busett i Høyanger. Kristen var frå garden Grønli. Forel- Leiv (1910–2000) vart gift i 1937 Ingrid (1907–1997) vart gift i Høy- dra til Kristen var Hans Kristenson med Ella Thora Hjørdis Eriksen (1917– anger med Oskar Skilbrei (–1982) frå (Bjørnetun) Grønli (1871–1902) og Kari 1999) frå Tofte i Hurum. Dei vart buset- Gaular, og dei flytte seinare til Sygna i Jensdotter Fimreite (1858–1928) frå te i Høyanger og frå 1948 i Fresvik. Han Gaular. Born: Haldis (Oslo), Molly, As- Sogndal. Faren døydde tidleg og famili- var industriarbeidar. Born Lillian (1954– trid og Jensy. en selde garden til nye folk. Kristen vart ) omsorgsarbeidar busett i Fresvik og Andrine Karoline (1909–1910) gift med Birte Jonsdotter Lidal (1889–) gift med Jomar Hov, Arne John (1939–) Agnes (1911–1994) vart gift i 1946 frå Fjærland (dotter til husmann John er industriarbeidar i Høyanger og seina- med Håkon Olav Hansson Randal Åmundson Lidal) og dei hadde borna: re butikktilsett gift med Britt Jorunn (1908–1977), og dei hadde bruk 1 på Klara (–1942), Brita vart gift Nordmann Vedå og busett på Dalekvam, Aud Karin garden Randal på Sandøy i Gulen. Hå- og busett i Holmestrand, Hans (1920– (1947–) er reinhaldar, vart gift med og kon dreiv vegarbeid og sildesjau attåt 1994) vart industrimekanikar og busett i skild frå Arve Midttun og busett i Øvre gardsarbeidet. Dei har sonen Harald Høyanger, Johannes vart industriarbei- Årdal. Otto (1946–) som overtok bruket og dar og busett i Årdal, Jenny vart gift Olav (1915–1992) vart gift 1944 dreiv i alle fall i 1996 med sauer og lak- Svendson og var medarbeidar i mannen med Mari Andersdotter Sagen (1912– seoppdrett og vart gift med Arnhild Li- sin kjøtforretning og busett på Fagernes. 1989) frå Bergmål i Naddvik i Årdal og nadotter Johnson (1948–) frå Bergen. Kristen og eldste dottera døydde tidleg busett i Høyanger. Han var industriar- Ingvald (1918–1991) gift i Høyan- under andre verdskrigen grunna tuber- beidar. Born: Eva (1945–) er gift i med ger i 1943 med Marry Andrea Ullevik kulose. eigar av konsulentselskap Einar Dagfinn (1925–1999) frå Odda. Dei flytta i 1951 Kristen og familien vart først buande Jonson Østerbø (1943–) frå Høyanger til Odda og busette seg der. Ingvald var i Etne i Sunnhordland før han i 1923 og busette på Sælen i Fyllingsdalen i målar på Høyanger metallverk og seina- flytta til Høyanger og arbeidde som Bergen. Foreldra til Mari var Anders Ol- re målar på Det Norske Nitridaksjesel- kommunearbeidar der. Dei budde ulike son Sagen (1883–) og Mari Johannes- skapet på Eitreimsneset i Odda. I Høy- stader i bygdi for til slutt å ha kommunal dotter Hovland. anger dreiv han og lakkeringsverkstad bustad fram til 1960–åra. for bilar. Ved sida av arbeidet som målar Hans Ingebrigtson (Ohnstad) hadde han utdanning frå kunstindustris- Brynjulf Grønlien (1922–2009) Bøtun (1883–1926) kule i måling, dreiv mykje med rosemå- Brynjulf vart gift med Solveig Lavik Hans var strandsitjarson under bruk ling og målte ein del bilete som folk i (1926–2010), fødd i Høyanger, dotter til 1 på Bøtun, delvis oppvaksen i Aurland, Fresvik har. Dessutan var han i yngre arbeidar Hans Lavik og Astrid Sjursdot- vart gift med Synneva Andersdotter Tor- alder sersjant i Forsvaret. Ei tid dreiv ter. Det er usikkert om han er i familie snes frå Balestrand. Hans var bakar og han rosemåling på fulltid. Born: Inger med Kristen Hansson Grønli omtala budde fyrste tida på Hanehaug, men Synnøve (1943–) sekretær ved Aker over eller om Brynjulf er frå Fresvik el- kom att til Fresvik og budde då på Høg- Stord og gift med Bjørn Magne Ulriksen ler har foreldre derifrå. Han kan vera av heim og Skau, han flytte til Fresvik etter (1941–) frå Odda og busett på Stord, og

94 PRIDLAO NR. 2/2015 Else Marie (1950–) er jurist og gift med ger og Nils August arbeidde frå 29. april Svein Andersson Grøthe Tord Lier (1952–) og busett i Oslo. 1916 på Høyanger verk, han var røyrleg- (1902–1981) Borghild (1921–) og 1947 gift med gjar. Då NACO opna badet sitt i 1924 Svein var fødd og oppvaksen ved industriarbeidar Sverre Magnussen My- fekk Nils August ansvaret for dette. Ver- sjøen under garden Høgheim. Foreldra rekrok (1906–1990) frå Haukebø ved vet gav han for ettertid oppnamnet «ba- var frå Grøthe på Ljøsne i Lærdal og Vadheim og busette i Høyanger. Born: demesteren.» Han var den første nestfor- nytta Grøthe som slektsnamn. Dei bud- Henry (1948–) som er busett i Klæbu i mannen i Høyanger Kjemiske Industri- de på plassen i 1900, men i 1902 budde Sør Trøndelag og Steinar (1951–) gift arbeidarforening og var talsmann for dei under Holum i Fresvik og Anders med Rigmor Molvik frå Høyanger busett den moderate fløyen i foreininga. Dette var arbeidar. I 1910 var faren Anders på Austrheim, no skild og gift i Førde. og meir til kan ein lesa om Nils August i steinarbeidarformann og familien budde Foreldra til Hans og Anders var In- boka «Bluss». under bruk 1 på Bøtun. Foreldra til gebrigt Hansson Ohnstad (1856–1935) I Høyanger vart Nils August ordførar Svein var jernbane-vegarbeidar og kyr- frå Indre Frønningen og Anna Nilsdotter i Kyrkjebø kommune 1926–1931 og har kjetenar Anders Olson Grøthe (1862– Indre Frønningen. fått gata der rådhuset står, oppkalla etter 1953) og Anna Lassedotter Buene seg. Seinare flytta Nils August og Inge- (1859–1930), og dei hadde plass utan Nils August Nilsson Gunnarskog borg til Aurland og kjøpte eit småbruk jord under bruk 17 og budde ved sjøen (1884–1958) under garden Gjerløv, bruket vart kalla under Høgheim. Familien Gunnarskog var frå Sveri- Voni. Der budde Nils August og Inge- Svein vart gift 18.12.1926 i Bergen ge og tre brør Nils August, Karl og Os- borg resten av livet. med Maria Sjursdotter Røneid (1906– kar kom til Noreg og var rallarar på Ber- Borna til Nils August og Ingeborg 1974) frå husmannsplassen Lunden un- gensbana. Nils August og i alle fall eine var: Gudrun Nelly (1911–2007 ) som der bruk 6 på garden Røneid i Gaupne, broren budde og ei tid i Seljord i Tele- vart gift i 1930 med Trygve Arneson og busett resten av livet i Høyanger, han mark. Nils August vart gift i 1910 med Austrheim (1916–1987) og Lars (1914– var industriarbeidar. Dei hadde tre born: Ingeborg Larsdotter Nedberge (1872– 1949) var anleggsarbeidar i Hol i Hal- Anna vart gift og busett i Høyanger og 1954) frå Aurland. Dei treftest då ho var lingdal, Dale i Bruvik og i Aurland der Signe (Signy) vart gift og busett i Høy- kokke på Uppsete. Nils August budde han omkom i arbeidsulukke. Han var anger. Foreldra til Maria var Sjur Ander- «ved sjøen» på Bøtun nokre år før fami- gift med Valborg Holen (1913–1998). son Røneid (1870–1950) og Susanna lien flytte til Høyanger, i alle fall i 1914, Dei fekk fire born: Asbjørn 1942, Sigrid Andreasdotter frå Bukti under Bolling- men ikkje i 1911. Broren Oskar var og 1944, Ingrid 1947 og Liv Vigdis 1949. borg i Gaupne. busett i Høyanger med familie, han fekk Ein av fire søner til Gudrun Nelly var sonen Sigmund i 1928 med kona Signe Arild Lars Austrheim (1938–2007) som Kari Andersdotter Grøthe (1891–) Kristensdotter (–1928). var tilsett i Sognekraft og busett i Vik. Kari var syster til Svein Arne over Etter 1914 reiste familien til Høyan- Far til Trygve Austrheim var Arne og vart gift med industriarbeidar Olav Austrheim som var Moen. Dei hadde seks born, to av søne- lærar i mange år på ne var Torleif, gift på ein gard i Trøgstad Sylvarnes. i Østfold, og Anders gift og busett i Høyanger.

Andreas Anderson Grøthe (1899–) Andreas vart busett i Odda. Men i 1920 fekk han sonen Johan med Sigrid Johannesdotter Søreide (1900–). Då var Andreas fyrbøtar på D/S «Framnes» og busett i Fresvik og ho på Søreide. Sigrid vart seinare gift med ein Stubberud og busett i Høyanger, dei var barnlause. Foreldra hennar var Johannes Lasseson Osland (1850–1927) og Brita Gjertsdot- ter Berge (1856–1932).

Hansine Andersdotter Grøthe (1897–) Hansine vart gift på Austlandet. Litt usikkert om syskena til ovannemnde og Lasse Andersson Grøthe, som vart gift Familien Gunnarskog. Til høgre Valborg Gunnarskog f. Holen (1913–1998) med dåpsbarnet og busett i Stavanger, også var ei kort Ingrid, og framom dei Asbjørn (1942–1987). Bak dei Nils August Gunnarskog (1884–1958) tid i Høyanger. og bortanfor er kona Ingeborg Gunnarskog f. Nedberge (1872–1954), mellom dei Margunn Det var ein del som arbeidde i Høy- Gunnarskog som var dotter til ein av brørne til Nils August og busett på Osterøy, ho var fad- anger for kortare periodar, det gjaldt og der, og til venstre Lars Gunnarskog (1914–1949) som var gift med Valborg med dotteri Sigrid ugifte yngre kvinner som var på Mat- f. 1944. Asbjørn, Sigrid og Ingrid er sysken. Fotoeigar: Ingrid Gunnarskog, Aurland. stova eller på hotell. Rune Lee

PRIDLAO NR. 2/2015 95 pridlao 2015 div. sider_ PRIDLAO ny 18.02.15 12.33 Side 92

Returadresse: PRIDLAO v/Accountor – Sogn Økonomi AS, 6893 Vik 1. Borghild Hove 2. Agnes J. Brekke 3. Marta A. Tryti 4. Emma Grønsberg 5. Stina Vange 6. Anna Fagerheim 7. Gudrun Lilleøren 8. Kari Vange Orvedal 9. Erling Orvedal 8. Kari Vange 7. Gudrun Lilleøren Fagerheim Anna 6. Vange 5. Stina 4. Emma Grønsberg Tryti A. 3. Marta Brekke J. Agnes 2. Hove 1. Borghild Øksdal 10. Mons Thorsen 11. Petra Hopperstad 12. Gjertrud Hønsi 13. Anna Geithus 14. Monsina Tenold 15. Guri Åse 16. Anna Refsdal 17. Agnes Christensen 18. Svanhild Linde 19. Anna Refsdal 17. 15. Guri Åse 16. Anna Geithus 14. Monsina Tenold Petra Hopperstad 12. Gjertrud Hønsi 13. Øksdal 10. Mons Thorsen 11. 27. Ragna Tonstad 26. Presten Voll 25. Borghild Arne Rivedal 24. 23. Olav Hove Vange 22a. Harald Lilleøren A. Bastiansen 21. Jon Hønsi Hopperstad 22. Halrynjo 20. Lars Voll Brita Arne 31. Leif Følid 32. Bjarne Karlsen 33. Sven Jakobsen 34. Odd Helleland 35. Olav Skagen 36. Lasse Refsdal 37. Tryti Orvedal 30. Endre 28. Kirsten Svendsen 29. Trond Fjærestad 39. Erlend Skjerven. Fotoeigar: Kari Fjærestad. Otterstad 38. Ingvald Tryti Konfirmantar 1929: