In dit nummer: Na de finish van een 'marathon der kameraden' in Pietermaritzburg Foto: Brett Eloff/HH Sportboycot: lOC-voorzitter Samaranch gaat ver Pagina 3 Pagina 15 2 Namibië: vrijheid en democratie, verzoening en werkloosheid Inhoud: IOC-bestuur wedijvert met EGministers pagina 3. Redactioneel: de haast van de EG met het opheffen van sancties pagina 4. Reportage: wie merkt er iets van het nieuwe Zuid-Afrika? pagina 6. Interview met Andrew Boraine (Planact): 'Het probleem is het geld daar te krijgen waar het nodig is' pagina 8. Je moet er geweest zijn pagina 10. De Klerk zoekt steun bij thuislandleiders pagina 12. Interview: de smalle marges van de Namibische economie pagina 15. Renamo verbreekt bestand in Mozambique, Frelimo in ideologische verwarring pagina 18. Boekbespreking: 'De betoverde berg' door Etienne van Heerden pagina 20. Elisabeth Eybers krijgt P.C. Hooftprijs voor gedichten in het Afrikaans pagina 21. Agenda/Verschenen pagina 22. Colofon Vijftiende jaargang, nummer 5 mei 1991 Redactieadres: Oudezijds Achterburgwal 173, 1012 DJ Amsterdam Telefoon: (020) 623 22 29 Uitgave van: -Boycot Outspan Aktie, Oude Vest 79, 2312 XT Leiden Telefoon: (071) 14 21 24 - Komitee Zuidelijk Afrika Oudezijds Achterburgwal 173 1012 DJ Amsterdam Telefoon: (020) 627 08 01 -Werkgroep Kairos, Kromme Nieuwegracht 10 3512 HG Utrecht Telefoon: (030) 31 97 14 Een jaarabonnement kostf 18,50; buitenland f30, -; per luchtpost buiten Europa f45, Voor wijze van abonneren en doorgeven van adreswijzigingen zie pagina 23/24. Redactie: Annet Berutsen, Sietse Bosgra, Hans Buis, Ditty Eimers, Brenda Filippo, Hanne Obbink, Luuk Obbink en Evert de Vos Eind- en bureauredactie: Arie van Dalen Vormgeving: Maarten Messie Layout- ontwerp: Van Dalen, Karsten & Messie Aan dit nummer werkten verder mee: Robert Dorsman, Frank Hendriks, Kees Neefjes en Pim Wiersinga Druk en zetwerk: Meboprint Amsterdam Aäl, 4*P-

TOP-SPORT De trage vrijlating van politieke gevangenen, de obstakels die ballingen ontmoeten als zij willen terugkeren en het voortdurende geweld hebben het veranderingsproces in Zuid-Afrika in een diepe crisis gebracht. In de internationale gemeenschap maakt dat weinig indruk. Daar lijkt een wedloop aan de gang wie het snelst de boycot van het apartheidsland ongedaan weet te maken. De ministers van buitenlandse zaken van de Europese Gemeenschap zijn razendsnel, maar worden desondanks op de hielen gezeten door de bestuurderen van het Internationaal Olympisch Comité (IOC). In de internationale en niet in de laatste plaats de Zuidafrikaanse pers wordt druk gespeculeerd over de kansen van Zuid-Afrika op deelname aan de Olympische Spelen van Albertville en Barcelona. Het blanke deel van Zuid-Afrika verkeert al in een jubelstemming, vooral door uitspraken van IOC-voorzitter Antonio Samaranch. Samaranch gaat ver. Half maart, nog voor een onderzoekscommissie van het IOC naar Zuid-Afrika afreisde, verklaarde hij in de New York Times dat hij Zuidafrikaanse sporters al in actie wilde zien op de Olympische Winterspelen van Albertville in februari 1992. Hij zei toen: 'Het IOC moet niet wachten tot de situatie in ZuidAfrika genormaliseerd is. Als er in twee of drie sporten geen apartheid meer bestaat, waarom zouden we daar nietpositiefop reageren?' Samaranch weet dat het oplaten van dergelijke proefballonnen niet in overeenstemming is met het officiële IOC-beleid en dat zijn uitspraken vooruitlopen op de stand van de discussie in ZuidAfrika. Het is met name aan de druk en de IOC-bestuur wedijvert met EG-ministers grote opofferingen van de Afrikaanse landen te danken dat het van oudsher conservatieve IOC in de loop der jaren een stringente anti-apartheidspolitiek heeft ontwikkeld. De dreiging van een Afro-Aziatische boycot van de Olympische Spelen in Mexico (1968) was van grote invloed op ZuidAfrika's royement uit het IOC (1970, Amsterdam). De Afrikaanse boycot van de Olympische Spelen in Montreal (1976) en die van de Gemenebestspelen in Edinburgh (1986) bevestigden Afrika's sleutelrol in de sportboycot van Zuid-Afrika. Een direct gevolg van de Afrikaanse stellingname was dat het IOC in juni 1988 een aantal principes vastlegde in de 'Verklaring over apartheid in de sport'. Zuid-Afrika's terugkeer in de Olympische beweging werd afhankelijk gesteld van de afschaffmg van de apartheid, zowel in sport als maatschappij, en nadrukkelijk gekoppeld aan goedkeuring door de Afrikaanse IOC-leden. De uitspraken van Samaranch staan op gespannen voet met deze principes. Vijf eisen De onderzoekscommissie van het IOC, die van 23 tot 27 maart een bezoek aan Zuid-Afrika bracht, zit beter op de officiële IOC-koers. De commissie formuleerde vijf voorwaarden voor erkenning van het Interim Olympisch Comité van Zuid- Tribunes in ZuidAfrika met links de supporters van het IOC-bestuur Foto: KZA Amand la mi1991

Vervolg van pagina 3 Afrika (Inocsa), dat een week voor het bezoek van de IOC-delegatie gevormd werd. Inocsa bestaat uit vertegenwoordigers van zowel de blanke als de non- raciale sportorganisaties. Het vroegere blanke Zuidafrikaans Olympisch Comité (Sanoc) is erin opgegaan, evenals zijn non-raciale tegenhanger Sanroc. Ook de drie nationale federaties van sportbonden Nosc, Sacos en Cosas hebben er zitting in. Inocsa zal officieel tot de Olympische beweging kunnen toetreden als voor begin oktober aan de volgende eisen is voldaan: - de apartheid moet afgeschaft zijn; -de blanke en non-raciale sportbonden moeten geïntegreerd zijn; -de betrekkingen met de Afrikaanse sportorganisaties moeten genormaliseerd zijn; - Inocsa moet voldoen aan de bepalingen van het Olympisch Handvest; -Inocsa dient goede relaties met de internationale sportfederaties te ontwikkelen. Het optimisme bij blank Zuid-Afrika is groot. De blanken zijn over het algemeen sportgekke buitenmensen en ze willen dolgraag weer meetellen in de internationale sport. Zwart Zuid-Afrika staat gereserveerd of ronduit afwijzend tegenover het streven het land op korte termijn terug te (advertentie) Bundel verhalen van Zuidafrikaanse schrijvers Bij de winkel van het Komitee Zuidelijk Afrika is tijdelijk voor een speciale prijs verkrijgbaar de literaire bundel Een kwestie van identiteit: verhalen van Zuidafrikaanse schrijvers. Deze bundel werd in 1986 samengesteld door Robert Dorsman en Vernie February en bevat bijdragen van onder anderen Sipho Sepamla, Miriam Tiali en Es'kia Mpahlele. De thematiek van de verschillende verhalen is zeer actueel. De identiteit van zwarten in Zuid-Afrika wordt in het dagelijks leven nog steeds op ingrijpende wijze bepaald door de apartheid. De bundel kost f 10, - (inclusief verzendkosten) en is te bestellen door overmaking van het bedrag op giro 600657 ten name van het KZA te Amsterdam, onder vermelding van de titel. brengen in de internationale sportarena. Het standpunt dat het IOCbestuur half april in Barcelona formuieerde wordt als te simplistisch van de hand gewezen. De IOC-top stelde dat de apartheid ophoudt te bestaan wanneer de apartheidswetten zijn ingetrokken. Aan dit IOC-standpunt kleven twee fundamentele problemen. Om te beginnen zal de Zuidafrikaanse grondwet zeker niet voor oktober worden ingetrokken. Omdat deze grondwet de zwarte bevolking het kiesrecht onthoudt, is zij feitelijk de belangrijkste apartheidswet. Sacos, de meest radicale non-raciale sportkoepel, stelt onomwonden dat de sportboycot moet doorgaan totdat er een nieuwe grondwet is vastgesteld. Het non-raciale Nosc, de drijvende kracht achter de toenadering tussen zwarte en blanke sportbonden, laat iets meer ruimte. Deze organisatie, die de grootste Zuidafrikaanse sportbonden (voetbal, rugby, cricket) in haar gelederen heeft, stelt als voorwaarde dat er sprake moet zijn van 'een onomkeerbaar en diepgaand proces' dat tot afschaffing van de apartheid leidt. In de praktijk betekent dit dat de onderhandelingen op politiek niveau over een nieuwe grondwet in een vergevorderd stadium zullen moeten zijn. Gezien de huidige stand van zaken in de besprekingen tussen het ANC en de regering-De Klerk is het zeer twijfelachtig of dit obstakel in oktober uit de weg zal zijn geruimd. Het tweede probleem is de wijze waaróp de apartheidswetten worden ingetrokken. Veelzeggend is het voorbeeld van de intrekking van de Wet op de Bevolkingsregistratie. De tekst van de vervangende wet zegt letterlijk: 'Niettegenstaande de intrekking van de Wet op de Bevolkingsregistratie, zal de uitvoering van de bepalingen van deze wet gewoon doorgang vinden, alsof de intrekking van de wet niet heeft plaatsgevonden'. Ook de intrekking van de landwetten en de groepsgebiedenwet is heftig gekritiseerd: de vier miljoen zwarte Zuidafrikanen die in de loop der jaren door het apartheidsregime van hun land zijn verdreven, krijgen ervan geen vierkante centimeter terug. Het is moeilijk vol te houden dat met het op deze manier afschaffen van apartheidswetten een einde aan de apartheid wordt gemaakt. Zelfs Willie Basson, voorzitter van de blanke sportkoepel Cosas voorziet grote problemen indien te vroeg tot opheffig van de sportboycot wordt besloten: 'Als zo'n beslissing niet de steun heeft van een grote meerderheid van de Zuidafrikanen, dan zullen de protesten en demonstraties tegen internationale sportcontacten voortduren'. Half om half Volledige integratie van de zwarte en blanke sportbonden is de tweede belangrijke voorwaarde die het IOC aan de Zuidafrikaanse sport stelt. Volgens Sam Ramsamy, als voorzitter van Sanroc een vermaard lobbyist voor de sportboycot en nu voorzitter van Inocsa, liggen de kansen half om half dat deze voorwaarde op tijd vervuld wordt. Op dit moment is voetbal de enige sport die echt is geïntegreerd, maar in bijna alle sporten met zwarte en blanke sportbonden zijn fusiebesprekingen aan de gang, zoals bij atletiek, tafeltennis, tennis, golf, boksen, rugby, cricket, zwemmen, gymnastiek en softbal. Als bonden fuseren betekent dat echter nog niet automatisch dat er van een werkelijke integratie gesproken kan worden, want dat veronderstelt Een golfer en zijn dat zowel blank als zwart middelen 'caddy'op de golfals sportfaciliteiten, uitrusting, be- baan van Houghton stuursleden, coaches en trainers in- biJjohannesburg brengen. Het grote geld, de kennis en Foto: Impact/HH meer dan tachtig procent van de sportfaciliteiten bevinden zich nu nog in handen van de blanken. Steun Het IOC, maar ook de Nederlandse politiek, heeft wel oog voor dit probleem. Het IOC heeft daarom twee miljoen dollar uitgetrokken als bijdrage voor het wegwerken van de achterstand van de zwarte sport. De Nederlandse regering en de Tweede Kamer besloten in maart tot 'steun aan projecten gericht op het inhalen van de achterstand van het sporttechnisch en bestuurlijk kader bij nonraciale sportorganisaties' (nota Nederlandse regering). Minister Van den Broek sprak in het Kamerdebat over Zuid-Afrika over de wenselijkheid van 'technische ondersteuning van sportorganisaties in Zuid-Afrika waarvan bekend is dat ze intussen zijn geïntegreerd'. De 'Verklaring over apartheid in de sport' van het IOC uit 1988 houdt in dat een hernieuwd Zuidafrikaanse lidmaatschap van het IOC afhankelijk is van het oordeel van de Afrikaanse vertegenwoordigers in de Olympische beweging. Hoewel een aantal Afrikaanse regeringen op dit moment in de kwestie-Zuid- Afrika van weinig standvastigheid getuigen, ligt het in de lijn van de verwachting dat de Olympische Comités van de Afrikaanse landen pas akkoord zullen gaan met Zuid-Afrika's terugkeer wanneer de Zuidafrikaanse nonraciale sportorganisaties, Nosc en Sacos, en het ANC daartoe een signaal afgeven. Frank Hendriks A mandia

WIE MERKT ER IETS VAN HET NIEUWE ZUID-AFRIKA? Niet elke verandering beweegt Het nieuwe Zuid-Afrika komt er aan. Dat is het tegenwoordige beeld van het land van de apartheid. Wat is daarvan te merken in Zuid-Afrika en vooral: wie merken daar iets van? Een impressie van Hans Buis, die als lid van een delegatie van de vereniging Lagere overheden tegen apartheid (Lota) enkele weken in het land verbleef. De Overberger Hotel, ver verwijderd van de stad Caledon in de Kaapprovincie, omringt zijn gasten met luxe. Buiten liggen de mensen in of naast het zwembad, er zijn natuurlijke warmwaterbronnen en als zo vaak in Zuid-Afrika is het uitzicht fantastisch. Binnen zijn in een zaal op een eigenaardige manier zo'n zestig mensen gepropt. Dicht langs de muren staan lange tafels waar iedereen achter zit, zodat er niet alleen een uitgestrekte rechthoek ontstaat, maar ook een grote leegte in het midden van de zaal. Veruit de meerderheid van de aanwezigen is blank, niettemin oordeelt bijna iedere spreker dat dit het begin is van een dialoog: een gedenkwaardige bijeenkomst van ondernemers, plaatselijke bestuurders, het ANC, het PAC en de civic associations (basisorganisaties) uit de townships. Het samenzijn, een weekend lang, is georganiseerd en betaald door de Consultative Business Movement; waar ter wereld hebben zich ooit ondernemers in een beweging verenigd? Basil Davidson, ANC'er en wetenschapper, zit broederlijk naast Keith Bryer van de oliegigant BP. Bryer houdt een hartstochtelijk pleidooi voor meer samenwerking tussen gemeenten, bedrijven en de civics in de townships. En, zegt hij: 'Wij vinden ook dat de vijftien miljoen rand voor een nieuw vliegtuig voor president De Klerk beter aan het bouwen van huizen besteed A mandla had kunnen worden'. In een minder me ..,1~ demagogische bui zegt hij dat er meer nodig is dan het afschaffen van alle apartheidswetten: 'Hoe zorgen we ervoor dat onze gescheiden steden meer gaan lijken op die van Europa en de Verenigde Staten?' Een antwoord op die vraag komt er tijdens de bijeenkomst niet. De dialoog en kennismaking met elkaar is nog vers. In de pauze spreken enkele ondernemers de Nederlandse bezoekers aan. Het grootste probleem in Zuid- Afrika, onthult ondernemer Peter James, is dat de zwarten zo lui zijn. Twee zinnen later verandert hij die uitspraak in: 'De arbeidsproduktiviteit is hier bijzonder laag'. Weer terug in de conferentiezaal legt Roger Macfarlane van het staatselektriciteitsbedrijf Eskom uit waarom iedere inwoner van Zuid-Afrika recht heeft op stroom in zijn woning. In een land dat zo graag op Europa wil lijken probeert hij het liberale ondernemerspubliek ervan te doordringen dat het aanleggen van elektriciteit in de townships niet alleen geld kost, maar voor de samenleving als geheel van bijzonder voordeel is. Hij klinkt alsof hij zelf ook pas dit voor zijn bedrijf gunstige argument heeft ontdekt. Olieblikken Is dit nu een uiting van de veranderingen in Zuid-Afrika? In Brown's Farm, een lieflijke naam voor een krottendorpje meer dan een half uur rijden van het centrum van Kaapstad, stelt een van de bewoners de vraag: 'Hoe kijkt u tegen de veranderingen aan? Van ver af kunt u misschien iets positiefs ontdekken.' Niet in Brown's Farm zelf in elk geval. Het enige echte onderkomen is het gemeenschapshuis. Dat heeft nog het meest weg van een kerk: lange banken staan voor de verhoging aan het eind van de zaal. De krotwoningen zijn, zoals overal elders in het land, opgebouwd uit kromme boomstaken, afvalhout, opgeknipte olieblikken, met plastic op het dak. In de buurt van Milnerton, een van 64 gemeenten die de stedelijke regio Kaapstad vormen, is zo'n zelfde kamp te vinden. Een van de bewoners ('Ik ben al meer dan twintig jaar werkloos') draagt zijn nichtje op de arm. Het rechteroog van het kind is niet in orde; op haar armen en benen zitten zweren. Aan de andere kant van de snelweg staan de paardestallen van de raceclub. Een toonbeeld van netheid. De negentiende eeuw keert terug in Green Point, een van de zes townships van Kimberley, een kleine vijfhonderd kilometer van Johannesburg. Dicht tegen de spoorlijn aan, waar de stoomloc's nog steeds heen en weer schuiven, staat eenzaam een rijtje van zes huizen. In deze huizen, alle niet groter dan één kamer, wonen zeker vijfenzeventig mensen. Een jong echtpaar heeft tegen een voorgevel schuinaflopend een stuk plastic gespannen. De talrijke rondlopende kinderen wijzen er herhaaldelijk op: 'Dit is hun huis'. De ruimte er onder biedt net genoeg ruimte voor hun matras. Er lijkt niet veel veranderd sinds Kimberley ontstond. In 1871 vonden de gebroeders Johannes en Diederik de Beer op Colesberg Kopje diamanten. De stad Kimberley is groot geworden door de onuitputtelijk lijkende diamantmijn. Hier werden voor het eerst de zwarte en blanke arbeiders bovengronds strikt van elkaar gescheiden. De mijn is al jaren uitgeput en het overgebleven 'grote gat' in de grond is een toeristische attractie. Eén civic De geschiedenis van Kimberley is op een kunstwerk in de bibliotheek terug te vinden. In het midden van de collage prijkt de beeltenis van Cecil Rhodes, die in 1880 de machtige De Beers Mining Company oprichtte en acht jaar later de rechten op al de ontginningen in de Kimberley-mijn verwierf. In een zijzaal van de bibliotheek vergaderen de zes civics van de townships rond Kimberley. Enkele weken daarvoor is er een akkoord bereikt met het blanke bestuur van de stad over de betaling van huur en elektriciteit. De volgende stap zal het onderhandelen over een ongescheiden Kimberley zijn. De zes civics hebben daarom al besloten op te gaan in één Kimberley Civic Association.

Ontstaat hier stukje bij beetje het 'nieuwe Zuid-Afrika' waarover F.W. de Klerk en N. Mandela reppen? Namibiëpark In Wattville, de zwarte township bij de blanke stad Benoni, even ten westen van Johannesburg, zijn op een andere manier de onderhandelingen succesvol geweest. De blanke gemeenteraad heeft voor het eerst in haar bestaan toegestaan dat de township er een stuk grond bij krijgt. Daar kunnen nu door de bewoners zelf huizen gebouwd worden. De gemeente zorgt voor elektriciteit, waterkranen en wc's. Ideaal is het nog lang niet, de krotten die tot nu toe illegaal opeengepakt op een klein veldje stonden, worden zorgvuldig afgebroken en legaal in het uitbreidingsgebied weer opgebouwd. Een van de civic-leiders, Emmanuel Boshielo, is er tevreden over. Problemen lijken zich alleen voor te doen met de inwoners van een andere blanke stad, Brakpan, die aan het nieuwe stuk township grenst. In de verste uithoek, waar Brakpan en het nieuwe Wattville elkaar raken, hebben de bewoners een park gedacht. Het zal als naam Namibiëpark krijgen, om uit te drukken dat samenwerking tussen blank en zwart wel degelijk tot de mogelijkheden behoort. Een ander en groter park, dat centraler in de township komt te liggen, is vernoemd naar de stadsarchitect van het blanke Benoni. 'Zo kan hij er niet onderuit van dit park iets moois te maken', grinnikt de voorzitter van de civic, Abe Nyalunya. Onderhandelen is een moeizaam proces en niet meer dan een voorwaarde voor veranderingen. In Johannesburg, waar het eerste belangrijke akkoord in Zuid- Afrika tussen een civic (die van Soweto), een gemeentelijk en een provinciaal bestuur is getekend, komt regelmatig de Joint Technical Committee bij elkaar om de gemaakte afspraken uit te werken. Op een warme donderdagochtend in maart vergadert een sub-commissie over het grote probleem van de huisvesting. Het plan is zo'n zeventigduizend huizen die nu nog beheerd worden door de gehate zwarte gemeenteraden, over te hevelen naar een corporatie. In het grote gebied Soweto zijn officeel drie zwarte gemeentebesturen: Diepmeadow, Dobsonville en Soweto. Het is niet de eerste keer dat de connissie over dit punt vergadert. Het doen van voorstellen en het nemen van besluiten wordt al maanden opgehouden omdat er niet genoeg cijfermateriaal voorhanden is. Niemand weet hoeveel de huizen waard zijn en of er nog grote huurachterstanden zijn. En eigenlijk weet ook niemand om hoeveel huizen het gaat: is er veel of weinig illegaal bij gebouwd? De noodzakelijk gegevens moeten van de drie zwarte gemeenteraden komen. Een meer dan keurige ambtenaar van Diepmeadow (even blank als de meeste aanwezigen) betoogt tien minuten lang waarom het bijna onmogelijk is de noodzakelijke cijfers op een rijtje te zetten. De moeizame discussie brengt de voorzitter, een hoge ambtenaar van de provincie Transvaal, tot wanhoop. Als hier het nieuwe Zuid-Afrika geboren moet worden, gaat het in elk geval zeer langzaam. Ondertussen blijft iedereen elkaar vriendelijk bij de voornaam noemen, totdat drie ambtenaren van de gemeentebesturen van Soweto, een half uur te laat, binnenkomen met een karrevracht papier. Wat maanden lang onmogelijk bij elkaar te harken bleek, komt nu vers van het kopieerapparaat binnenzetten. Watwille Foto: Hans Buis Geliefd refrein Op vele plaatsen in Zuid-Afrika wordt vergaderd, onderhandeld, pressie uitgeoefend om de situatie van de zwarten te verbeteren, maar niet elke verandering beweegt. In de Zuidafrikaanse media is er weinig tot niets over terug te vinden. Het begrip verandering is daar gereduceerd tot het peilen van de gemoedstoestand van Mandela en De Klerk. Verder brengen de dagbladen, in schreeuwende krantekoppen, telkens een nieuwe tekst bij een geliefd refrein: Zuid-Afrika gaat er weer bijhoren. Zelfs als een luze cruiseschip noodgedwongen in de haven van Kaapstad aanlegt vanwege een defect aan de stuurinrichting, verwelkomen de kranten dat als een teken van hun nieuwe Zuid-Afrika. Hans Buis A mandia 7

ANDREW 'Het te Civics, het is een nieuwe term in anti-apartheidsland. Civics zijn bewonerscomités die oorspronkelijk zijn ontstaan als actiegroepen die de boycot van de lokale verkiezingen organiseerden. Na verloop van tijd transformeerden de civics zich tot organisaties die zich inzetten voor de rechten en belangen van de bewoners van een township. Nu zijn veel civics in onderhandeling getreden met plaatselijke overheden om eisen ingewilligd te krijgen. Planact assisteert hen hierbij. Boraine: 'Een onderhandelingsteam van een civic wordt meestal geconfronteerd met een hele stapel gegevens waaruit moet blijken dat bepaalde politieke eisen onhaalbaar zijn. Wij krijgen dan bijvoorbeeld een week de tijd om te kijken of dat echt zo is.' Waakhond Civics zijn vrijwilligersorganisaties. 'Honderden mensen steken er hun vrije tijd in', vertelt Andrew Boraine, 'zoals in Alexandra, een township bij Johannesbrug waar op tweeënhalve vierkante kilometer 157.000 mensen wonen. Daar komen elke maand zo'n tweehonderd afgevaardigden van dertien zones bij elkaar. Elke zone is onderverdeeld in een aantal afdelingen en een afdeling bestaat weer uit een aantal straatcomités. Het zijn echte basisorganisaties.' De civics hebben een brede achterban, maar bij onderhandelingen komt het ook aan op kennis en vaardigheden. Juist op dat punt zouden Nederlandse gemeenten kunnen bijspringen. Boraine: 'Dat kan door trainingen en door financiële ondersteuning zodat er een aantal beroepsA mand a krachten aangesteld kunnen woriM den'. Die trainingen kunnen volgens Planact het best in Zuid-Afrika zelf gegeven worden. 'Dan profiteren er de meeste mensen van.' 'Ook voorbeeldprojecten die aan daadwerkelijke verbetering van de omstandigheden werken, komen voor ondersteuning in aanmerking', aldus Boraine. 'De civic in Alexandra is bijvoorbeeld bezig met een "Peoples Bus Company", een busmaatschappij die democratisch beheerd wordt. Als het project slaagt, kan het een voorbeeld zijn voor andere civics. Mislukt het, dan hebben mensen er een hoop van geleerd.' De plaatselijke onderhandelingen zullen van wezenlijk belang zijn voor de toekomst van Zuid-Afrika. Met name een gemeentelijke herindeling is erg belangrijk. Door zwarte woongebieden onder hetzelfde bestuur te brengen als de blanke steden komen de veel hogere 'blanke' belastingopbrengsten aan veel meer mensen ten goede en kan het niveau van voorzieningen langzaam maar zeker worden gelijkgetrokken. In dit proces zien de civics zichzelf niet als de nieuwe gemeentebesturen. Boraine: 'Een aantal leiders zal wel overstappen naar het democratisch gekozen gemeentelijk bestuur. Maar de civics blijven bewonerscomités die een belangrijke mobilisatiefactor vormen en ze zullen als een soort waakhond het hele proces in de gaten houden.' Collega-havenstad 'Die civics lijken veel op onze bewonersorganisaties', concludeert de Rotterdamse wethouder Yvonne de Rijk na een reis naar Zuid-Afrika. De wethouder stond aan het hoofd van een gemeente-delegatie die onder andere Johannesburg en Durban bezocht. Rotterdam heeft een antiapartheidsfonds dat jaarlijks een miljoen gulden uitkeert. Vorig jaar werd Beatrice Digu voor de tent die zij met haar familie in het centrum van 7ohannesburg opzette, toen de familie nog in juli vorig jaar op grond van de Groepsgebiedenwet uit hun flat werd gezet. Op de tent onder meer een steunbetuiging aan de civics en een pleidooi om Johannesburg en de omringende townships onder één bestuur met én gemeentelijk belastingsysteem te brengen. Foto: Anna Zieminski/HH een groot gedeelte van dat geld aan Dakawa en Mazimbu, vluchtelingenkampen buiten Zuid-Afrika, besteed. Nu wil Rotterdam vooral projecten binnen Zuid- Afrika steunen. Vandaar de 'fact fmding'-missie. De 'grootste haven ter wereld' heeft de traditie haar hulp vooral te richten op een collega-havenstad. In dit geval op Durban. Een stad met grote problemen. 'De armoede is er verschikkelijk', constateerde De Rijk. 'In een stad met zo'n drieëenhalf miljoen mensen wonen er anderhalf miljoen in krottenwijken. Ik bedoel dan niet de townships, daar is teminste nog een aannemer aan te pas gekomen. Nee, die mensen wonen in zelfgemaakte bouwvallen van hout, plaatijzer en karton. In die wijken zijn helemaal geen voorzieningen, geen elektriciteit, weinig water, geen scholen, noem maar op.' Ook het Rotterdamse miljoen is hier een druppel op een gloeiende plaat. Daarom wil Rotterdam vooral helpen bij de opbouw van organisaties. De havenstad heeft daarbij behalve voor het ANC vooral belangstelling voor de civics in Durban. Er doet zich echter een probleem voor. De Rijk: 'Durban heeft een grote Indische gemeenschap en de Indische civics zijn

'W BORAINE VAN "PLANACT' BEPLEIT STEUN AAN CIVICS t probleem is het geld daar e krijgen waar het nodig is' perfect georgaiseerd. We zouden daar met een gerust hart zo een aantal z m projecten kunnen ondersteunen. Maar als je de allerarmsten wilt bereiken, zul je bij de zwarte bevolking moeten zijn. En juist die civics zijn zeer slecht georganiseerd. Die hebben helemaal niets, geen kantoor, geen telefoon, geen transport. We moeten erover nadenken over hoe we hier effectief kunnen helpen.' Voorschieten Andrew Boraine erkent het probleem. 'Je kunt grote fouten maken als je zwakke structuren met een groot bedrag opscheept. Dan kan er van alles mis gaan. Het is in zo'n geval beter om een overkoepelend orgaan te subsidiëren. Dan kan dat het geld op een verantwoorde wijze doorsluizen.' Ook zou het volgens Boraine een idee zijn om een regionaal ontwikkelingsfonds op te richten. Civics kunnen daar dan subsidie-aanvragen indienen voor projecten. Ook zou zo'n fonds een functie kunnen vervullen bij het aantrekken van binnenlands kapitaal. Boraine: 'Met een startsubsidie of lening van zo'n fonds op zak is het altijd een stuk gemakkelijker om aanvullende fmanciering te vinden.' Het bezoek aan Nederland van de Planact-vertegenwoordiger is tamelijk succesvol verlopen. In veel gemeenten zal het onderwerp 'civics' op de agenda van verschillende commissies staan. De voorgestelde plannen zullen variëren van het aanbieden van stage-plekken hier tot training daar en het financieren van projecten. Een bezoek aan Enschede zal waarschijnlijk in juni tot concrete (financiële) resultaten voor de civic in Alexandra leiden. Voor Nederlandse begrippen vrij snel. Maar de veranderingen in Zuid- Afrika wachten daar niet op. 'Natuurlijk heb ik begrip voor jullie democratische procedures', zucht Boraine, 'maar Alexandra heeft dat geld nu dringend nodig. De onderhandelingen daar brengen ontzettend veel werk met zich mee. Kan het KZA het niet even voorschieten?' Evert de Vos In het weekend van 9/10 maart j.l. braken in de township Alexandra gevechten uit tussen bewoners van de arbeidersbarakken -aanhangers van de Zulu-beweging Inkatha afkomstig uit Natal - en de overige bewoners. De gevechten hebben al aan tientallen mensen het leven gekost. Het is opmerkelijk dat de gevechten vanuit de andere townships zijn overgeslagen naar Alexandra. Alexandra was tot dusver vredig gebleven. De plaatselijke bewonersorganisatie, de Alexandra Civic Organization (ACO), had zich steeds onafhankelijk opgesteld en had steeds geprobeerd de bewoners van de arbeidersbarakken (hostels) bij haar activiteiten te betrekken. De civic telt dan ook veel hostelbewoners onder haar leden. Onlangs werd een historisch akkoord gesloten tussen de ACO, de provinciale autoriteiten van Transvaal, het plaatselijke zwarte bestuur en ver- scheidene andere organisaties. Het lijkt geen toeval dat de gevechten drie dagen later losbraken. Het akkoord betekent namelijk het einde van het zwarte gemeentebestuur, dat als handlanger van het apartheidsregime wordt gezien. De ACO heeft nu grote bevoegdheden gekregen op het gebied van land- en huizenbeheer. Er is een begin gemaakt met het vormen van één niet-raciaal bestuur, met één belastingsysteem. Velen suggereren dat leden van het nu aan de kant gezette gemeentebestuur samen met Inkatha het geweld bewust hebben uitgelokt om zo het akkoord te ondermijnen. Burgemeester Mokoena schijnt het gerucht te hebben verspreid dat op grond van het akkoord de hostels moeten worden afgebroken. Het geweld betekent in ieder geval dat, net als in veel andere townships, de activiteiten van de civic ernstig doorkruist worden. Het geweld in Alexandra Inkatha-leden in Alexandra verzamelen zich op 9 maart voor hun hostel. Die dag werd ook Alexandra het toneel van gevechten tussen de militante aanhang van Buthelezi en andere townshipbewoners. Foto: Brett Eloff/HH Amanda

De apartheid op kerkhoven in Transvaal zal verdwijnen. De Zuidafrikaanse regering heeft een wijziging voorbereid van de wet die gemeentelijke overheden in Transvaal het recht gaf aparte gedeelten van kerkhoven aan zwarten en blanken toe te wijzen. De voorgestelde wetswijziging maakt voorts een einde aan de apartheid in crematoria en - ook aan de levende mens is gedacht- op markten en in eetgelegenheden. Het wordt ook verboden om blank en zwart verschillende tarieven voor ambulance-diensten te rekenen. De wetswijziging laat echter op een aantal andere terreinen de bevoegdheid van Transvaalse gemeenten om racistische bepalingen uit te vaardigen onaangetast. Zo mogen gemeenten nog steeds bepalen dat wasserijen de was van zwarten en blanken apart moeten behandelen. De voor de wetswijziging verantwoordelijke regeringsambtenaar: 'Dit is nieuw voor mij. We hebben echt geprobeerd... Als dit waar is, hebben we iets over het hoofd gezien.' Wie dacht dat de letters ANC staan voor Afrikaans Nationaal Congres, is redelijk op de hoogte, maar toch niet helemaal. Sinds enige tijd opereert er in Zuid-Afrika namelijk een bank onder de naam Afrikaans Nationale Coöperatie (ANC), een bank waar je lid van moet zijn om leningen te kunnen krijgen. Het vertrouwde zwart, groen en geel zijn de huiskleuren van de bank en ook de lidmaatschapskaart doet erg denken aan het enige echte ANC. Hoewel dit laatste ANC de bank inmiddels gedwongen heeft haar naam te veranderen in SANC-bank, hebben inmiddels veel mensen de bank hun vertrouwen gegeven en zijn lid geworden. Met de belofte dat zij tegen een verwaarloosbaar lage rente flinke sommen geld zouden kunnen lenen, brachten zij hun spaargeld naar de ANC-bank. En daar houdt het fmanciële verkeer op. Mensen die komen zeuren om een lening, krijgen te horen dat zij te weinig spaargeld hebben ingelegd of dat zij moeten leren geduldig te zijn. Een pompbediende die zijn baan opzegde om van de lening een minibus te kopen, pikte het niet en stapte naar de politie. 'Die had er wel lol in dat ik door het ANC was beroofd', aldus de berooide pompbediende. Een regen van klachten heeft er wel voor gezorgd dat de tegoeden van de bank zijn bevroren en dat de directie binnenkort aan de rechter moet vertellen waar al het geld is gebleven. Politie, douane en de opsporingsdienst van de belastingen FIOD hebben op 13 maart in Heesch en Uden een inval gedaan bij het Wijnexpeditiekantoor Heesch, zo bericht het blad NN. Het bedrijf wordt verdacht van het versnijden van wijnen, valsheid in geschrifte, belastingontduiking en het illegaal stoken van whisky. Een van de vier BV's die tezamen het Wijnexpeditiekantoor Heesch vormen, is Caves Hubert Uden, een van de grootste importeurs in Nederland van Zuidafrikaanse wijnen. Het bedrijf probeert die wijnen vooral aan de man te brengen via bijeenkomsten van pro-apartheidsclubs als de Nederlands ZuidAfrikaanse Werkgemeenschap (NZAW) en advertenties in blaadjes van dergelijke clubs. 'Dachten al die "vrienden van Suid-Afrika" lekkere Zuidafrikaanse wijn te bestellen en te drinken, blijkt het achteraf slechte Franse wijn geweest te zijn met een Zuidafrikaans etiket', aldus NN. Als uitvloeisel van de gesprekken met het ANC opende de regering-De Klerk eind vorig jaar de mogelijkheid voor ballingen om naar Zuid-Afrika terug te keren. Niet dat dat gemakkelijk is gemaakt, het is een hele rompslomp om toestemming te krijgen. Ook is het voor de ballingen niet erg bemoedigend dat er op vragenformulieren die zij moeten invullen doodleuk naar hun 'ras' wordt gevraagd. Slechts een paar honderd van de in totaal dertig- á veertigduizend ANCballingen hebben tot dusver van de mogelijkheid tot terugkeer gebruikt gemaakt. Dat aantal wordt overtroffen door het aantal nieuwe ballingen. Zeker duizend mensen, waaronder veel jongeren, zijn de laatste maanden Zuid-Afrika ontvlucht vanwege het geweld in Natal en verscheidene townships. De vluchtelingen gaan veelal te voet naar Botswana, Swaziland of Mozambique. Van daar worden zij door het ANC overgebracht naar het Chelstone Transit Centre, een opvangkamp nabij de Zambiaanse hoofdstad Lusaka. De bedoeling is dat de ballingen vandaaruit naar elders gaan. Zo regelde het ANC vorig jaar voor zo'n vijfhonderd ballingen een beurs waarmee zij in Nigeria naar school of universiteit konden gaan. Voor de nieuwe golf van vluchtelingen hoopt het ANC plek te vinden in Kenia en India. De toevloed van vluchtelingen veroorzaakt in het kamp grote problemen. Het centrum, dat drie barakken met in totaal een kleine honderd kamers en een aantal tenten omvat, is slechts berekend op driehonderd mensen. Er is nu een tekort aan voedsel, water en medicijnen. Door het watergebrek is een slechte sanitaire situatie ontstaan en dreigt een epidemische uitbarsting van ziekten als tyfus en cholera. A mandla ,,,, 1991

~î~r PAV? In 1984 zaten er zeventien Nederlandse bedrijven in Zuid-Afrika, drie jaar geleden nog twaalf. Volgens de Nederlandse regering zijn er daarvan nu nog slechts vijf over. Een van die vijf is Van Leer, groot geworden in vaten en verpakkingsmateriaal. In februari 1990 opende Van Leer een nieuwe fabriek (kosten ongeveer vijftien miljoen gulden) in het Zuidafrikaanse Ezakheni. Dat was een prestatie, want het contract voor de bouw en de goedkeuring van het ontwerp vonden pas tien maanden eerder plaats. 'We moesten onze produktie uitbreiden om aan de groeiende vraag te voldoen', zo verklaarde Van Leer-directeur Martin Rawlins vorig jaar tegenover het Zuidafrikaanse dagblad Business Day. Al in 1988 had Van Leer een nieuwe produktiehal geopend bij zijn fabriek in Springs. De Europese Gemeenschap besloot in 1986 tot een verbod op nieuwe investeringen in Zuid-Afrika. Omdat Nederland zijn wetgeving niet op tijd klaar had, besloot Van den Broek op aandringen van de Tweede Kamer en in het bijzonder de PvdA-fractie daarin - een 'herenakkoord' met het bedrijfsleven te sluiten, ook met Van Leer. Zowel de investeringsstop, die in december j.1. door de Europese top definitief is opgeheven, als het 'herenakkoord' zijn een flop geworden, zo moet nu worden vastgesteld. De aanpak van de Westeuropese regeringen is niet serieus geweest en lijkt slechts tot doel te hebben gehad om de critici van de apartheid op een afstand te houden. Ook andere bedrijven breidden hun investeringen in Zuid-Afrika uit. In 1990 investeerde Shell 25 miljoen gulden in de winning van de grondstof kaolin via het bedrijf Dalsig. Shell bouwde bovendien vijftien zogenaamde ultra-cities, rustpunten langs snelwegen met naast de benzinepomp restaurants en hotels. Shelldirecteur Brian King verklaarde dat het bedrijf 'de bouw van ultra-city stations aandurft om de betrokkenheid van Shell bij Zuid-Afrika te onderstrepen'. Ook wat betreft Philips verschenen herhaaldelijk berichten in de Zuidafrikaanse pers over nieuwe produktielijnen, maar het is onduidelijk in hoeverre het daarbij om vervanging of uitbreiding gaat. Philips blijkt echter zelfs lak te hebben aan het nog bestaande wapenembargo tegen ZuidAfrika. Volgens de Citizen van 25 maart van dit jaar levert Philips aan de Zuidafrikaanse marine in Durban een nieuw communicatie-systeem. En terwijl andere bedrijven zeer voorzichtig waren om niet bij 'Mossgas-project' betrokken te raken, levert Philips ook daar het communicatie-systeem, aldus wederom de Citizen, nu van 26 maart. Bij het 'Mossgas-project' gaat het om de winning van gas in de Mosselbaai en het omzetten van het gas in olie met het doel om het olie- embargo te doorbreken. Geheel in overeenstemming met het beleid van nationale verzoening heeft het parlement van Namibië met algemene stemmen het lied 'Namibia, land of the brave' tot nationaal volkslied uitgeroepen. Hoewel de Swapo de meerderheid heeft in de assemblée werd besloten niet het Swapo-lied tot volkslied uit te roepen, maar via een prijsvraag tot een geheel nieuw lied te komen. Bij de onafhankelijkheid, ruim een jaar geleden, deed zich een pijnlijk moment voor, toen geen nieuw volkslied ten gehore kon worden gebracht. De regering heeft nu de radio gevraagd het lied regelmatig uit te zenden, zodat iedere Namibiër het binnenkort uit volle borst kan meezingen. W4 KU INFPJ WEK ý A mand la n,,' 199

ANC HEEFT NOG NIET VEEL TE BIEDEN De Klerk zoekt steun bij thuislandleiders Brigadier Oupa Gqozo wordt na zijn greep naar de macht in Ciskei omringd door bewonderaars Foto: Peter auf der Heyde/HHï Het had zo mooi kunnen zijn. Alle zwarte Zuidafrikanen verdreven naar onafhankelijke 'thuislanden', met uitzondering van een beperkt aantal dat nodig is om de blanke welvaart in stand te houden. Die droom van Hendrik Verwoerd -een nachtmerrie voor de vele gedeporteerden - lijkt voorbij. In het nieuwe Zuid-Afrika zal geen plaats meer zijn voor het thuislandensysteem. Maar het is voor De Klerk nog niet te laat om nog één keer zijn voordeel te doen met de vervallen thuislandenstructuur. Het ideaal van de Nationale Partij -tien onafhankelijke thuislanden met een nagenoeg onuitputtelijke arbeidsreserve en een overwegend blank Zuid-Afrika - is nooit werkelijkheid geworden. Transkei was het ministaatje dat in 1976 als eerste het stempel 'onafhankelijkheid' van de Zuidafrikaanse autoriteiten kreeg opgedrukt. Later volgden Bophuthatswana, Venda en Ciskei. En toen hield het op: de overige zes -QuaQua, Lebowa, KwaNdebele, KwaZulu, KaNgwane en Gazankulu - bleven steken in de status van 'zelfbesturende thuislanden', deels als gevolg van het verzet in deze thuislanden tegen afscheiding. De mislukking werd compleet doordat geen land ter wereld de onafhankelijkheid van de vier zogenaamde TBVC-landen erkende. Alleen Zuid-Afrika zelf beschouwde de inwoners van deze staatjes als buitenlanders. (TBVC: Transkei, Bophuthatswana, Venda, Ciskei.) Sinds De Klerk begin vorig jaar zijn hervormingen aankondigde is duidelijk geworden dat de huidige structuur van de thuislanden niet kan voortbestaan, ook al omdat leiders van een aantal van deze versnipperde ministaatjes openlijk hun steun voor het ANC hebben uitgesproken. In mei vorig jaar stelde minister Stoffel van de Merwe van informatie dat onafhankelijkheid van de zes niet meer het streven van de thuislandenpolitiek was. In maart van dit jaar ging De Klerk nog een stap verder door te verklaren dat 'de deur openstaat naar de herintegratie' van de TBVC-landen. In Ciskei is de schijn van onafhankelijkheid feitelijk al opgegeven doordat de militaire leider Oupa Gqozo eind februari vier minis- Verschuiving In de discussie die in de Zuidafrikaanse kranten over de thuislanden wordt gevoerd, valt een verschuiving waar te nemen van de vraag óf de vier onafhankelijke thuislanden weer bij Zuid-Afrika moeten worden gevoegd, naar de vraag hóe dit moet gebeuren. Alleen thuislandleider Lucas Mangope van Bophuthatswana houdt nog stug vol dat zijn imperium zelfstandig is en dat herintegratie altijd nog kan plaatsvinden als de nieuwe grondwet van ZuidAfrika hem aanstaat. Serieus valt dit nauwelijks te nemen: zonder financiële en militaire steun uit 'buurland' Zuid-Afrika kan Mangope het wel vergeten. Toch kan de vervallen thuislandenstructuur het minderheidsregime nog goed van pas komen. Want als het aan De Klerk ligt, is er voor de leiders van de thuislanden in het on- Amandi!a derhandelingsproces een schone rol weggelegd. De laatste maanden is de Nationale Partij druk aan het lobbyen geweest om de steun van de thuislandleiders te verwerven. Het lijkt erop dat De Klerk een brede niet-raciale conservatieve coalitie aan het smeden is, die hem kan steunen in zijn streven naar een staatsvorm waarin autonomie voor regio's en bevolkingsgroepen centraal staat. In dat geval zullen de thuislandleiders moeten kiezen aan welke kant van de onderhandelingstafel zij gaan zitten en dat is niet zo gemakkelijk. Echt veel heeft het ANC hen niet te bieden. Het ANC heeft zich immers altijd fel verzet tegen de thuislandenstructuur, het systeem waarop hun macht was gebaseerd. Op het eerste gezicht lijken de thuislandleiders meer te verwachten te hebben van de Nationale Partij, die - zoals blijkt uit de begin dit jaar uitgelekte blauwdruk voor een nieuwe grondwetmikt op een staatsvorm waarin verschillende regio's een grote zelfstandigheid krijgen. Maar als het ANC erin slaagt deze plannen van tafel te krijgen, staan de thuislandleiders met lege handen. Wellicht zullen ze dan tot de conclusie komen dat zij hun kaarten beter op het ANC hadden kunnen zetten om in het toekomstige Zuid-Afrika een politieke rol van betekenis te kunnen blijven spelen. Korrels zout Aanvankelijk leek het erop dat De Klerk geen schijn van kans had in zijn pogingen de thuislandleiders over de streep te trekken. Tijdens de euforie na de vrijlating van Mandela leek het er even op dat de thuislandleiders zich massaal bij het ANC zouden aansluiten. Toen De Klerk hen kort na zijn toespraak van februari 1990 uitnodigde om eens over de toekomst van Zuid-Afrika te komen praten, vonden alleen de leiders van KwaZulu en QuaQua het de moeite waard om de reis naar Pretoria te ondernemen. Langzamerhand lijken de verhoudingen zich echter te wijzigen. Enkele maanden geleden kreeg De Klerk wel alle leiders van de 'zelfbe- sturende' thuislanden rond de tafel en hij is erin geslaagd de leiders op één lijn te krijgen voor de zogenaamde multi-partijenconferentie die binnenkort moet plaatsvinden. Volgens het progressieve weekblad New Nation spraken de leiders van Gazankulu, QuaQua en Lebowa zich na de ontmoeting met De Klerk uit voor de vorming van een federale staat waarin de thuislanden in een nieuwe vorm kunnen voortbestaan. De voorheen ANC-gezinde thuislandleider Hudson Ntsanwisi van Gazankulu zou bovendien overwegen zijn partij om te vormen tot een nationale politieke partij, á la de Inkatha Freedom Party van KwaZulu-leider Buthelezi. Maar rond dezelfde tijd liet Ntsanwisi weten dat hij het streven van het ANC naar een gekozen grondwetgevende vergadering en een interim-regering steunde. Het valt niet mee tussen twee kwaden de minste te kiezen en uitspraken van leiders die erop uit zijn hun eigen positie veilig te stellen, moeten met enige korrels zout worden genomen. Duidelijk is wel dat het ANC niet auto- Een dorp in Transkei Foto: Kadir van Lohuizen Amanda

Het 'thuisland' Bophuthatswana is in werkelijkheid nog matisch op de steun van de thuislandaanzienlijk meer ver- leiders hoeft te rekenen. snipperd dan bij de De meest in het oog springende verschaal van deze kaart andering heeft zich echter voorgekan worden aangege- daan in het 'onafhankelijke thuisven. land' Ciskei. Toen brigadier Oupa Kaart: Amandla Gqozo hier in maart vorig jaar via een staatsgreep aan de macht kwam, liet hij over zijn doelstellingen geen onduidelijkheid bestaan. Eén van zijn eerste acties was het opheffen van het verbod van het ANC en andere organisaties. Terwijl hij een podium deelde met plaatselijke leiders van het UDF en het ANC, verklaarde hij in een toespraak dat Ciskei in de toekomst weer bij Zuid-Afrika zou moeten horen. Sinds Gqozo heeft laten weten de plaatselijke traditionele leiders in Ciskei buiten spel te willen zetten, is de verhouding echter flink bekoeld. Hij kwam heftig in aanvaring met Contralesa, de aan het ANC gelieerde organisatie van traditionele leiders, en hij dreigde zelfs de intrekking van het verbod van deze organisatie ongedaan te maken. Leider Chris Hani van Umkhonto we Sizwe kreeg in februari te horen dat hij doodgeschoten zou worden als hij zich in Ciskei zou vertonen. Hij zou betrokken zijn A mand[a geweest bij een mislukte staatsgreep ..11991 eerder dit jaar, een beschuldiging die door het ANC met kracht van de hand is gewezen. Toch lukt het De Klerk zeker niet om alle thuislandleiders voor zijn karretje te spannen. Generaal Bantu Holomisa van Transkei is vrijwel onvoorwaardelijk in zijn steun aan het ANC. Hij is door De Klerk al op zijn vingers getikt, omdat hij een deel van de subsidiestroom uit Pretoria gebruikt om door Chris Hani georganiseerde massabijeenkomsten financieel mogelijk te maken. Holomisa heeft er nooit een geheim van gemaakt dat Transkei wat hem betreft weer bij Zuid-Afrika ingelijfd kan worden zodra er een nieuwe grondwet is, al vindt hij wel dat de bevolking hierover via een referendum het laatste woord moet hebben. Geen enkele dode Ook leider Enos Mabuza van KaNgwane heeft bedankt voor de eer om aan de kant van De Klerk aan de onderhandelingstafel te zitten. Uit onvrede met de beslissing om Ciskei financieel extra te ondersteunen, terwijl KaNgwane vanwege de ANCgezindheid van Mabuza al jaren kort wordt gehouden, legde hij in maart zijn functie als thuislandleider neer. KaNgwane is het enige thuisland dat er geen patserige parlementsgebouwen en paleizen op na houdt en het is ook het rustigste thuisland van ZuidAfrika. Tijdens het bewind van Mabuza is er bij politiek geweld geen enkele dode gevallen. Of de politieke rol van Mabuza met zijn aftreden is uitgespeeld, is maar zeer de vraag. Het is op zijn minst opmerkelijk dat hij zijn aankondiging deed op het moment dat Nelson Mandela, een persoonlijke vriend van Mabuza, op safari was in een natuurgebied in KaNgwane. Zelf heeft hij laten weten geen politieke ambities te hebben, maar eventuele aanbiedingen in overweging wil nemen. Volgens commentaren in verschillende bladen heeft Mabuza voldoende politiek gewicht om bruggen te slaan tussen de grote verscheidenheid aan politieke stromingen in Zuid-Afrika. 'Als voormalig gast op Downingsteet 10, waar Thatcher moest aanhoren hoe hij de kachel aanmaakte met de Britse politiek, zal Mabuza wellicht tot grotere hoogte stijgen in de post-apartheidspolitiek dan enig andere functionaris uit de thuislanden', schrijft een correspondent van het Britse dagblad The Independent. Maar dan niet als thuislandleider. Luuk Obbink

ECONOMISCHE POLITIEK AAN HANDEN EN VOETEN GEBONDEN Namibië: vrijheid en democratie, verzoening en werkloosheid Op 21 maart vierde Namibië het eenjarig bestaan als onafhankelijke republiek. De zelfstandigheid heeft het land vrijheid en democratie gebracht. Met succes werd een politiek van verzoening gevoerd om vijanden van weleer in vrede met elkaar te laten leven. Maar de nieuwe regering heeft een belabberde economie geërfd en dat uit zich vooral in een hoge en nog groeiende werkloosheid. De mogelijkheden om daar iets aan te doen zijn door allerlei omstandigheden uiterst beperkt. Medewerkers van de Namibia Development Trust, opgezet om ontwikkelingsgelden te kanaliseren, hopen dat de creatie van kleine bedrijfjes voor zwarte boeren een uitweg biedt. Namibië kende al een enorm hoge werkloosheid. Precieze cijfers ontbreken, maar geschat werd dat veertig procent van de beroepsbevolking zonder werk zat toen het land onafhankelijk werd. Sindsdien is de werkloosheid slechts toegenomen. Vooral in Ovamboland en in de hoofdstad Windhoek vormen groepjes van veelal jonge mensen, die op strategische plekken (bij bouwprojecten, op kruispunten en dergelijke) op werk wachten, een vertrouwd beeld. Sommige Namibiërs zijn bitter gestemd. De Swapo-regering moet het daarbij ontgelden. 'Voor de verkiezingen struikelde je hier over de Swapo-politici', zo wordt bijvoorbeeld in Ovamboland gezegd, 'maar nu zien we hun niet meer. Ja, soms komen er een aantal limousines voorbij flitsen, maar we hebben geen idee wie daar dan in zitten.' Lindi Kazombaue en Daniel Mahua van de Namibia Development Trust (NDT), die oniangs in Nederland waren, vragen begrip voor de problemen waarvoor de regering van Sam Nujoma zich gesteld ziet. Het economisch beleid is aan vele beperkingen onderhevig. 'Een nieuwe regering heeft altijd haar groeipijnen, het kost tijd', aldus Daniel Mahua, assistenthoofd projecten van de NDT. Hij is niet pessimistisch: 'Zwarte boeren kunnen nu subsidies krijgen en dat is een hele verbetering'. De gelden worden gebruikt om waterputten te slaan en land vruchtbaarder te maken. Vroeger kwamen zwarte boeren niet voor dergelijke subsidies in aanmerking. De politici begeven zich nu misschien niet zoveel onder het volk, maar 'gewone mensen hebben nu wel toegang tot de regering', zo zegt Lindi Kazombaue, coördinator van de NDT. Ze noemt het voorbeeld van een conferentie over huisvesting: 'Behalve het ministerie namen daaraan ook gemeenteraden en plaatselijke comités deel. De stem van gewone burgers werd op deze manier door de regering gehoord. Ze konden duidelijk maken welke problemen er zijn op het gebied van huisvesting, zoals hoge huren en hoge bouwkosten. Ook konden ze suggesties aandragen ter verbetering van de woonomstandigheden. Maar', erkent de NDT-coördinator, 'de situatie is nog lang niet zoals die zou moeten zijn.' Onder curatele Door allerlei omstandigheden valt het ook niet mee om de situatie te verbeteren. Er keerden 42.000 ballingen naar Namibië terug, op een totale bevolking van 1,5 miljoen zielen geen gering aantal. De Verenigde Naties vroegen de Namibische Raad van Kerken een programma voor hun opvang op te zetten, maar er viel nauwelijks werk voor hen te vinden. De overheid heeft bijna geen banen te bieden. De zogenaamde 'contactgroep' van de Verenigde Naties voor Namibië, met daarin alleen Westerse landen, stelde in 1982 een aantal 'principes' vast waaraan het land na de onafhankelijkheid moest voldoen. Zo moest Zuid-Afrika ertoe bewogen worden om in te stemmen met de onafhankelijkheid, maar het liet zich er niets aan gelegen liggen. Het werpt een wat vreemd licht op het begrip ,onafhankelijkheid' als een nieuwe natie zo onder curatele wordt gesteld. Namibië is echter te sterk op de steun van de internationale gemeenschap aangewezen om 'de principes van 1982' terzijde te schuiven. En krachtens deze principes kan niemand uit overheidsdienst worden ontslagen. In de collectieve sector konden de exballingen dus niet aan werk komen. In de particuliere sector werden zij ook niet met open armen ontvangen, In de Namibische hoofdstad Windhoek staan jongeren uit de township Katatura bij een bouwproject te wachten in de hoop op werk Foto: Ton Vanderplas Amangw vooral het grote aantal niet dat in het Oostblok heeft gestudeerd. Ex- vrijheidsstrijders kunnen lang niet allemaal in het nieuwe nationale leger aan de slag. Ook degenen die in dienst waren van de vroegere bezettingsmacht, maken in het kader van de verzoeningspolitiek aanspraak op een plaats in het leger. Omdat er geen sprake is van een directe oorlogsdreiging, is de omvang van de strijdkrachten echter beperkt gehouden. Landverdeling Ook andere afspraken in het kader van de verzoeningspolitiek beperken de economische speelruimte van de regering. Herverdeling van land onder zwarte boeren zou een belangrijke bijdrage aan de werkgelegenheid kunnen betekenen, maar de regering kan vanwege de verzoenings-afspraken geen land onteigenen. Lindi Kazombaue: 'De minister van landbouw heeft gezegd dat de regering geen enkele boerderij van een blanke boer aan de zwarten zal geven'. 'Het meeste en het beste land is in handen van een kleine blanke elite', betoogt Daniel Mahua. 'Het is een moeilijke kwestie, maar er zal toch een oplossing voor moeten worden gevonden. Veel mensen lijden onder de ongelijke verdeling van het land.' De regering moet er ook rekening A mandla .0, 1991 mee houden dat rigoreuze hervormingen buitenlandse investeerders zouden kunnen afschrikken en tot kapitaalvlucht zouden kunnen leiden. Omdat volgens 'de principes van 1982' ambtenaren niet kunnen worden ontslagen, heeft de democratisch gekozen regering bovendien te maken met een behoudend ambtenarenapparaat. Zij ondervindt daarvan nogal wat tegenwerking. Zelfwerkzaamheid Ook de NDT moet vanwege deze omstandigheden binnen smalle marges haar werk doen. Toch heeft de organisatie verscheidene initiatieven ontplooid om delen van de Namibische economie tot ontwikkeling te brengen. Daniel Mahua: 'De NDT heeft momenteel programma's op het gebied van landbouw, watervoorziening, onderwijs, eerstelijns-gezondheidszorg en werkgelegenheid. Voorts is er een afdeling die onderzoekt welke behoeften er bij de bevolking leven en krijgt de positie van vrouwen bijzondere aandacht.' De NDT stimuleert de zelfwerkzaamheid van de bevolking. 'Daarom organiseren we werkgroepen, waarin we mensen hun eigen prioriteiten laten opstellen', vertelt Lindi Kazombaue. 'We dagen hen uit om zelf initiatieven te nemen, want oplossingen kunnen niet alleen van de regering komen.' Op het gebied van de gezondheidszorg tracht de NDT uitvoering te geven aan het regeringsbeleid om deze om te vormen van een curatief naar een preventief systeem. Voorkomen is immers goedkoper dan genezen. 'Voor de bevolking is dit nieuw. Men is gewend om pas naar de dokter te gaan wanneer men ziek is', zegt Kazombaue. 'Om zoveel mogelijk mensen te bereiken, verbindt de NDT de eerstelijnszorg met traditio- Nabij Oshakati in Ovamboland. De ND Tspant zich in om de landarbeiders te organiseren en om regionale boerenbonden op te zetten, waaruit een nationale bond moet voortkomen. 'Die bond moet een rol spelen in de oplossing van de landkwestie', aldus Lindi Kazombaue. Foto: Bob van der Winden /H (advertentie) ANC-stof Ook dit jaar heeft het Bevrijdingsfonds van het Komitee Zuidelijk Afrika stof laten drukken voor de ANC-Women's League in ZuidAfrika. Hiervan is een deel bestemd voor de verkoop in Nederland. Het gaat om stof van honderd procent katoen, groen met kleurenopdruk, van 120 centimeter breed. De prijs is tien gulden per strekkende meter. Te bestellen bij Komitee Zuidelijk Afrika, O.Z. Achterburgwal 173, 1012 DJ Amsterdam, 020-6270801. nele vormen van gezondh Wat betreft de werkgelegen den 1'ijvoorbeeld markt- e facmteiten gerealiseerd v, wen die nijverheidsp vervaardigen. De NDT besteedt veel tijd aan het helpen opzetten van boerenbonden, waaruit t< een sterke nationale bo voortkomen. 'Deze natior moet een rol spelen in de . - van de landkwestie. Bovendien moeten de landarbeiders georganiseerd worden', aldus Kazombaue. Een televisie-uitzending over thuis* werksters heeft in Namibië geleid tot een belangrijk debat, zo vertellen de twee NDT-functionarissen. 'De documentaire ging over de slechte arbeidsomstandigheden van thuiswerksters. Het programma is met onze steun tot stand gekomen. Vrouwen vertelden erin hun levensgeeidszorg.' schiedenis', vertelt Kazombaue. theid wor- 'Een vier weken voortdurend debat n krediet- in de media was het resultaat. Blanoor vrou- ken vonden dat zo'n programma niet rodukten te rijmen was met het idee van verzoening. Die mensen willen niets ter en energie discussie stellen. Dat is verkeerd.' regionale De uitzending leidde ook tot racistiezijnertijd sche aanvallen op zwarten. Zij zound moet den niet hard genoeg werken, lui zijn ale bond en te veel drinken. Er waren blanken oplossing die verklaarden dat zij hard gewerkt hadden voor wat ze nu bezaten en dat de vruchten van die inspanningen hun niet zomaar mochten worden ontnomen. Toch zijn Kazombaue en Mahua blij met het debat. 'Er was een goede discussie geweest over de verzoeningspolitiek, door de tv-uitzending werd het debat geopend over gelijkheid', aldus Lindi Kazombaue. 'In Namibië bestaat bij velen de neiging om te denken: iedereen is nu toch gelijk? Maar hoe kun je nu van gelijkheid spreken als zo weinig zwarten goed onderwijs krijgen? En als een blanke boer tien boerderijen heeft en zoveel anderen niets bezitten? Voor ons heeft de oplossing van de landkwestie de hoogste prioriteit. Wij zien in het realiseren van zelfstandige bedrijfjes voor zwarte boeren de meest haalbare oplossing van het werkloosheidsprobleem.' Kees Neefjes i iti! ! i!¸ r i!ii Amanda 2

RENAMO VERBREEKT BESTAND IN MOZAMBIQUE Frelimo in verwarring Op 1 december vorig jaar werd in de Italiaanse ambassadeur in MozamRome een gedeeltelijke wapen- bique, die voorzitter is van de commissie. stilstand gesloten tussen de re- Behalve van de Mozambikaanse en gering van Mozambique en de Zimbabweaanse regering en de opstandelingen zitten in de controleopstandelingonbeweging Re- commissie vertegenwoordigers van namo. Bovendien stelde de rege- de Verenigde Staten, de Sovjet-Unie, ring vrije verkiezingen in het Groot-Brittannië, Frankrijk, Portugal, Italië, Zambia, Kongo en Kenia. vooruitzicht. Stappen op weg Zelfs Kenia, het enige land dat het naar vrede in een land waar de Renamo openlijk steunt, stond achter de veroordeling. Het was een oorlog volgens schattingen van moeilijke onderneming, maar de de Verenigde Naties meer dan commissie bezocht negentien van de een miljoen mensen het leven 52 genoemde plaatsen en vond nergens een spoor van Zimbabweaanse heeft gekost. Het Renamo heeft troepen. het bestand echter alweer verbroken. De regerende Frelimo- Voldoende wapens partij verkeert ondertussen in Het is opvallend dat de Amerikaanse grote verwarring, regering, die in Angola de rebellen van de Unita van wapens voorziet, in het geval van Mozambique achter de Frelimo-regering staat. Mozambique ontvangt het hoogste bedrag aan H et beperkte bestand hield in dat Amerikaanse hulp van alle Afride Zimbabweaanse troepen, die aan kaanse landen. de zijde van het regeringsleger strij- Vanaf 1980 was het Renamo praktisch den, werden teruggetrokken naar geheel afhankelijk van Zuidafritwee 'corridors'. Deze lopen langs de kaanse steun. Hoewel er nog regelmatwee spoorlijnen, die Zimbabwe ver- tig berichten opduiken over voortbinden met de Mozambikaanse ha- gaande samenwerking, lijkt de steun vens Beira en Maputo. Het Renamo van Pretoria aanzienlijk afgenomen. van zijn kant zou de corridors niet Malawi, dat nauwe betrekkingen met meer aanvallen. Een internationale Zuid-Afrika onderhoudt, sloot in controlecomnmissie ging toezicht hou- 1986 de militaire bases van het Reden op de naleving van de overeen- namo op zijn grondgebied. De hoop komst, dat een beëindiging van de buitenAl snel kwamen er berichten over landse steun ook het einde van Rebestandsschendingen door de Rena- namo zou betekenen, is evenwel niet mo-rebellen. Volgens het Renamo bewaarheid. was het juist andersom: Zimbab- Wapens om de strijd voort te zetten weaanse troepen zouden zich op 52 zijn er voldoende in Mozambique. Er met name genoemde plaatsen buiten is zelfs sprake van illegale export van de twee corridors bevinden. Die re- kleine vuurwapens naar Zuid-Afrika, den gaf het Renamo op, toen het in waar de prijzen op de zwarte markt februari aankondigde het bestand aanzienlijk hoger liggen dan in Moniet langer te zullen respecteren. zambique. De wapens worden verDe internationale controlecommissie overd op het Mozambikaanse leger, reageerde woedend op het besluit van of worden door het onderbetaalde en het Renamo. 'Als je een overeenkomst ondervoede regeringsleger verkwansluit, kun je die niet zomaar schenden, seld. zeker niet als er een internationale com- Het Renamo heeft zijn eigen oorlogsmissie van toezicht is ingesteld. Dan economie ontwikkeld. Dorpen wormandm a moet je de landen die deel uitmaken van den overvallen en alles van waarde and1a de commissie respecteren', verklaarde wordt weggesleept, waarbij de dorps- bewoners als dragers moeten dienen. De gestolen spullen gaan naar Renamo- bases of worden in het buitenland verkocht. Als gevolg van de langdurige oorlog beginnen de doelwitten in Mozambique die voor plundering in aanmerking komen echter schaars te worden. De overvallen richten zich nu steeds vaker op dorpen die even over de grens in Zimbabwe en Malawi liggen. Verder verdient het Renamo geld via overeenkomsten met regeringen en grote bedrijven, waarbij het zich laat belonen als het bepaalde objecten niet aanvalt. Zo sloot de Zuidafrikaanse elektriciteitsmaatschappij Eskom een overeenkomst met het Renamo die het mogelijk maakt de hoogspanningsleiding van de Caborra Bassa-dam naar Zuid-Afrika te herstellen. De regering van Malawi sloot in augustus 1989 een akkoord over herstel van de spoorlijn die Malawi verbindt met de Mozambikaanse haven Nacala. Een aanval op 11 maart j.l. op een konvooi dat onderweg was van Malawi naar Zimbabwe, had waarschijnlijk tot doel nieuwe concessies van de Malawiaanse regering af te dwingen. Bij de aanval vielen 25 doden. Naprama-beweging Dat het Renamo de wapenstilstand saboteert, lijkt erop te wijzen dat de beweging weinig succes verwacht van een krachtmeting via de stembus. Maar ook de rebellen begrijpen dat ze niet eeuwig kunnen doorgaan met de oorlog. In de centraal en aan de kust gelegen provincie Zambezia is het Renamo begonnen met een campagne om steun onder de bevolking te krijgen. Er werden landbouwgereedschappen en zaden uitgedeeld en op bijeenkomsten werden verontschuldigende woorden gesproken over wreedheden uit het verleden. Gehate commandanten werden overgeplaatst. Het Renamo moet in Zambezia niet alleen concurreren met het Frelimo, maar ook met de succesvolle Naprama-beweging onder leiding van de 29-jarige 'profeet' Manuel Anonio. Het groeiende leger volgelingen van

FM CAI 4 rx. flC~ deze sekteleider meent dat hij uit de dood is opgestaan om de opdracht van Jezus Christus uit te voeren een eind aan de oorlog te maken. Op massale plechtigheden worden de volgelingen ingezegend, waardoor ze beschermd zouden zijn tegen kogels. Slechts uitgerust met speren en andere traditionele wapens hebben de fanatieke sekteleden een groot gebied veroverd, waar honderdduizenden mensen nu in vrede leven. In vroeger dagen zou het Frelimo een dergelijke sekte krachtig hebben bestreden. Onder druk van de omstandigheden heeft het Frelimo echter zijn ideologische bagage grotendeels begraven en geleerd de opvattingen van de bevolking te respecteren. Het regeringsleger geeft de beweging van Manuel Antonio alle ruimte. Bij de nieuwe politieke organisaties die in Mozambique worden gevormd, is een sterke tendens waar te nemen tot tribalisme, tot het opkomen voor lokale en regionale belangen, en soms ook tot een terugkeer naar de waarden en de structuur van de traditionele samenleving. Het Frelimo wordt verweten dat het te- veel bestaat uit mensen uit het zuiden van het land, het meest ontwikkelde deel van Mozambique. De hegemonie van de zuiderlingen heeft de mensen uit het noorden van het land van het Frelimo vervreemd en heeft soms geleid tot toenadering tot het Renamo. Naast regionalisme en tribalisme steekt ook racisme de kop op. De eerste nieuwe politieke partij die zich aandiende, Palmo, keerde zich in haar eerste publikatie tegen Mozambikanen van Europese en Aziatische afkomst en tegen mensen van gemengd bloed. Een dergelijk racisme leeft ook op binnen het Frelimo, waar zwarte Mozambikanen zich in hun carrière belemmerd voelen door mensen van Europese of Aziatische komaf, die vaak beter zijn opgeleid dan zij. Verlamd De oude idealen van het Frelimo - de opbouw van een moderne samenleving langs socialistische lijnen, vrouwenemancipatie, anti-racisme en anti-tribalisme - staan onder grote druk. De Britse journalist Paul Fauvet, die in Mozambique werkzaam is, beschreef de reactie van het Frelimo op de ontwikkelingen: 'Frelimo ondervindt geen enkele concurrentie vanuit de linker hoek of vanuit het politieke centrum. Bovendien is het de enige beweging die landelijk is georganiseerd. Maar in plaats van de vruchten te oogsten van alle politieke veranderingen die het Frelimo op gang bracht, lijkt de beweging verlamd. Gedeeltelijk is dit te verklaren vanuit een probleem dat zich in alle eenpartijstaten voordoet. Veel mensen sluiten zich op verkeerde gronden aan bij de regeringspartij: ze beschouwen dat als de kortste weg naar carrière en voorrechten. Als de partij haar koers verandert en kiest voor een meerpartijen- democratie, zijn ze de kluts kwijt en voelen ze zich zelfs verraden.' 'Voor alle mensen' 'Binnen het Frelimo heerst een grootscheepse ideologische verwarring. Toen het congres in 1989 het marxisme-leninisme overboord zette, kwam er niets samenhangends voor in de plaats. Het Frelimo werd tot "partij voor alle mensen" gebombardeerd, dat wil zeggen voor kapitalisten zowel als voor arbeiders. "Een partij van alle mensen" heeft echter alleen maar zin in een eenpartijsysteem. In een meerpartijen-democratie zoekt iedere partij steun bij een bepaalde sector van de samenleving. Zo geeft de Palmo openlijk toe dat zij "de kleine en middelgrote zakenman- vertegenwoordigt. Het Frelimo moet zijn koers nog bepalen en zal dat waarschijnlijk doen op zijn buitengewoon congres, dat in augustus wordt gehouden. Het moet kiezen of het terugkeert naar de oorsprong van de beweging en zijn steun zoekt onder de boeren en arbeiders, of dat het in de gunst wil komen van de zich uitbreidende bourgeoisie. Deze sector is vooral sinds de "liberalisering" als gevolg van het dictaat van het Internationaal Monetair Fonds aanzienlijk gegroeid.' Sietse Bosgra 'Samora leeft en bekommert zich om ons', zegt het affiche aan de muur, maar op het ogenblik lijkt de geest van de in 1986 omgekomen Samora Machel het Frelimo verlaten te hebben Foto: Pieter Boersma/HH Amanda

BETO VEREND BOEK OVER ZUIDAFRIKAANS PLATTELAND Het medeplichtige universum van Etienne van Heerden Etienne van Heerden Foto: Uitgeverij Meulenhoff Met 'De betoverde berg' roept Etienne van Heerden een traag en broeierig universum op dat door legenden, schuldbesef en alledaagse apartheid wordt beheerst. De plaats van handeling, de Toorberg (Afrikaans voor Toverberg) is een soort ZuidAfrika in miniatuur. Van Heerden trekt alle registers van de romankunst open om te bewijzen dat niemand die zich een oordeel aanmeet over de Zuidafrikaanse geschiedenis, de waarheid in pacht heeft. Maar wat is belangrijker: het bewijs of het verhaal? Etienne van Heerden is in 1954 te Johannesburg geboren, heeft drie romans op zijn naam staan en doceert Nederlandse literatuur aan de Rhodes University in Grahamstown. André Brink beschouwt hem als 'de belangrijkste figuur van de jongste Amandla generatie prozaschrijvers in het AfriA i 1991 kaans'. De betoverde berg is dan ook een roman van allure, het proza is vloeiend, de verbeelding draait op volle toeren. De herinnering aan de families op de Toorberghoeve blijft na lezing geruime tijd naspoken. De familiekroniek komt op dreef door de komst van Abraham van der Ligt, rechter-commissaris en beminnelijke antiheld. Een jaar na dato wordt hij erop uitgestuurd om de dood op te helderen van Druppeltjie, een wat vreemd jongetje dat in een boorgat viel. De rechter weet wat hij wil: 'Uiteindelijk, zo had hij zichzelf beloofd, zou hij een uitspraak doen waarin aanklacht, getuigenverklaringen en vonnis helderder waren dan het helderste water uit een boorgat. ' Dit lukt niet. De rechter-commisaris ziet over het hoofd dat de eerste vraag, gesteld aan de derde betrokkene, allang geen eerste vraag meer is. Kaatjie Danster hoort een schot, maar ziet niet wie schiet. Ze wil het niet zien. Hoewel ze tot de arme tak van de Moolman-familie behoort, is ze trots op haar verwantschap met de machtige eigenaren en wil ze niet dat de naam Moolman in diskrediet wordt gebracht. Haar dochter heeft weer een andere invalshoek: zij denkt dat de wonderdokter Druppeltjie het gat in heeft getoverd. Gaandeweg blijkt iedereen verwikkeld in een systeem van medeplich- tigheid. Het lot van de landbezitter is verweven met de diensten van de kruidendokter, het testament van StamAbel bindt de katholieke outcasts aan het protestantse centrum. Mensen die elkaar op straat het masker van de apartheid opdrukken, delen dezelfde intieme geschiedenis. Als het al mogelijk is om van één geschiedenis te spreken. De Toorberg is een van die oorden waar sagen murmelen in beken en bronnen en waar geesten ronddolen over de hellingen. Sharpeville en Johannesburg zijn ver weg, nauwelijks meer dan namen in de verhalen van Oneday Riet, een rondreizende pastor die opstand predikt en in het cachot belandt. Misschien dat Oneday voor het ANC wel eens een succesje heeft geboekt, maar op de Toorberg, waar hij vandaan komt, sorteert zijn boodschap geen effect. Nevelen De betoverde berg is een meeslepend en sfeervol verhaal. Een knappe zet is ook dat Van Heerden de doden getuigen laat zijn. Meesterlijk is de roman net niet. Aanhef en ontknoping laten te wensen over. Wie een roman laat beginnen met 'Volgens Kaatjie Danster... ', offert meteen de eerste drie pagina's op aan het -op dat moment nog abstracte - idee dat de waarheid altijd vervormd wordt door een waarnemer. De afloop wordt verknoeid door het omgekeerde euvel: daar wordt het inmiddels niet meer abstracte - idee weer opgeofferd aan een dramatisch effect. Abel Moolman, op de hielen gezeten door de rechter-commissaris, ziet blijkbaar geen andere oplossing dan zich een kogel door de kop te jagen. Hier zou een confrontatie tussen levenden een tour de force zijn geweest, de belangrijkste jonge schrijver in het Afrikaans waardig. En wie wil bewijzen dat de ultieme waarheid zich in nevelen verliest, moet niet komen aanzetten met kruitdampen. Pim Wiersinga Etienne van Heerden, De betoverde berg. Vertaling Rob van der Veer. Uitgeverij Meulenhoff, Amsterdam 1991. Prijs f 39,50.

P.C. HOOFTPRIJS VOOR ELISABETH EYBERS 'Een Grote Dame' Elisabeth Eybers krijgt op 31 mei de P.C. Hooftprijs, de belangrijkste literaire prijs in Nederland. Eerder ontving zij al de Herman Gorterprijs van de stad Amsterdam (1976) en de Constantijn Huygensprijs (1978). Dat moet iets zeggen over de kwaliteit van haar poëzie. Eybers schrijft haar gedichten in het Afrikaans. Zij is dat al die jaren na haar komst naar Nederland in 1961 blijven doen. De woorden van de dichter Willem Jan Otten in het NRC Handelsblad van 11 december 1987 zijn veelzeggend voor het belang dat van Nederlandse kant aan haar dichterschap wordt toegekend: 'Twee grote dames kent onze poëzie, Ida M. Gerhardt en Elisabeth Eybers. (...) Eybers, in mij ogen de grootste en compleetste, heeft bij mijn weten nooit de titel van Grote Dame gekregen. De reden daarvoor moet gelegen zijn in de aard van het Nederlands dat zijn schrijft: Afrikaans.' Dit brengt ons bij de kern van de zaak: waar hoort Eybers thuis, in Nederland of Zuid-Afrika? Elisabeth Eybers werd in 1915 in Klerksdorp (Transvaal) geboren als dochter van een Nederduits-Gereformeerd predikant. Zij debuteerde in 1936 met de bundel Belydenis in die skemering. Daarna verschenen met grote regelmaat nieuwe bundels van haar hand. In 1961, nadat zij gescheiden was van de Zuidafrikaanse zakenman Albert Wessels, vertrok zij naar Nederland. Zowel in Nederland als in Zuid-Afrika groeide door de jaren heen de bewondering voor de kernachtigheid, de eenvoud en de zeggingskracht van haar gedichten. Elisabeth Eybers is geen politieke balling, zoals veel mensen denken. 'Suid-Afrika, toe ek jou moes verlaat/ niet om jou domheid maar om eie eer...', luidt het in het gedicht Nolens volens (uit: Bestand, 1982). In een interview met René 't Sas in Vrij Nederland van 20 december 1986 zegt zij: 'Ik ben blij dat er in ZuidAfrika zoveel gisting en verzet tegen de apartheid is, maar ik vind het belachelijk wanneer mijn vertrek uit het land me als een deugd wordt aangerekend. Ik ben om persoonlijke redenen weggegaan. Mijn huwelijk was mislukt, ik voelde me ongelukkig, ik wilde een nieuw bestaan opbouwen.' 'Of kruis en dwars' Dat heeft haar er niet van weerhouden kritische geluiden te laten horen. Het bekendste gedicht waarin sprake is van kritiek op haar land is waarschijnlijk Regspraak, waarin een scherp protest doorklinkt tegen de dood van Steve Biko. Het gedicht Naturalisasie, uit de bundel Dryfsand (1983), is misschien nog scherper. Hierin wordt gesproken over de ambtelijke rompslomp in Nederland wanneer iemand zich wil laten naturaliseren (Eybers verkreeg in 1986 het Nederlanderschap). Dan volgt de dodelijke wending: 'In my geboorteland is dit niet half/so ingewikkeld, duur dit nooit so lank./Dáár kan 'n ondeurgrondelike dekreet/jou howendien rangeer van Bruin tot Blank,/selfs tot Sjinees, van Asiaat tot Swart/of omgekeer of kruis en Regspraak bij die dood van Steve Biko Mite van uitverkorenheid verhef ons bo die later leer van naasteskap maar demonstreer met raakgeplante vuis die feit dat skending van 'n medemens intiem aan selfontering grens. (Uit: Bestand, Uitgeverij Querido, 1982) dwars, daar weet/jy minstens jy's nie Elisabeth Eybers doodgewoon 'n mens. (...) Foto: Uitgeverij Elisabeth Eybers is bepaald ongeluk- Querido kig met de wijze waarop hier over Zuid-Afrika wordt gedacht en van actievoerend Nederland moet zij niets hebben. In Trouw van 28 februari 1985 laat ze zich tegenover de dichter Rob Schouten ontvallen: '(...) de gemiddelde Nederlander (voelt) zich te gemakkelijk ethisch superieur. Hij heeft iets betweterigs, helemaal wanneer het Zuid-Afrika betreft.' En in het eerder genoemde Vrij Nederland-interview zegt ze: 'Natuurlijk is het goed dat zich ook hier stemmen verheffen tegen de apartheid, dat heeft ook wel een bepaald effect. Maar bij bekrompen en eng-moralistische standpunten voel ik me niet thuis. Wanneer er over Zuid-Afrika gepraat wordt slaat men meteen een smalend toontje aan, maar ik heb gemerkt dat de mensen hier niet toleranter zijn dan ginder.' Misschien kan Elisabeth Eybers dat beter weten dan wie ook. Robert Dorsman Het verzamelde werk van Elisabeth Eybers verscheen in 1990 bij Uitgeverij Querido en Van Oorschot (Versameide gedigte, prijs f49,50). Over haar werk en persoon verscheen in 1990 bij Querido Uit liefde en ironie, met bijdragen uit Zuid-Afrika en Nederland A m la (f37,50). ma i9 Van geweld vergeven In Amstelveen en Hoofddorp werden op 20 april sponsorlopen Themaweek Zuid-Afrika en manifestaties met , Jongerencentrum De Tagrijn in Hilversprekers, dans en mu- sum organiseert van 21 tot en met 25 mei ziek georganiseerd. In een themaweek in het kader van de camHoofddorp speelde pagne 'Gooi en Vecht voor een vrij Zuideen groepje scholieren Afrika'. Op dinsdag 21 mei wordt een een straattoneelstuk, Zuidafrikaanse film gedraaid. Op woenswaarin ruzie werd ge- dag 22 mei is er een 'meidenavond' met maakt over de vraag de Zuidafrikaanse schrijfster en journaof een vakantie naar liste Enmma Huismans. Donderdag de Zuid-Afika onder de 23ste is er een Afrikaanse disco-avond huidige omstandighe- met 'acts'. Vrijdag 24 mei treden The den 'kan' of niet. Genuines open zaterdag de 25ste sluit een benefiet-disco de week af. Foto: Kees Neefies Nadere informatie: De Tagrijn, Koninginneweg 44, Hilversum, telefoon 035-215841 (Ad Smit). Pinksterdienst In Laren wordt op 19 mei een oecumemsche pinksterdienst voor Zuid-Afrika georganiseerd. De dienst begint om 12.00 uur. Forumavond Ingeleid door een dia-presentatie wordt A m andla in het kader van de campagne 'Gooi en ..i 19I Vecht voor een vrij Zuid-Afrika' op don- derdag 23 mei in De Warrekam te Laren een forumavond georganiseerd over de toekomst van Zuid-Afrika. In het forum in ieder geval Karel Roskam en een vertegenwoordiger van het ANC. Tournee Op zaterdag 25 mei vindt een muzikale tournee plaats in het Gooi. Hilversum (10.00 uur), Bussum (11.30) en Laren (13.00 uur) worden daarbij aangedaan. Bij deze gelegenheid wordt ook informatie verstrekt over de ontwikkelingen in Zuid- Afrika en wordt er gecollecteerd voor het ANC-kantoor in Bloemfontein. Sponsorloop De ANC-steungroep Wageningen organiseert dit jaar haar jaarlijkse sponsorloop in het kader van de campagne 'Gelderland voor een vrij Zuid-Afrika'. Geld wordt bijeen gelopen voor het ANC-kantoor in Noord-Transvaal. Voor minder sportief aangelegde mensen is er een programma met bands, sprekers en informatiestands. De presentatie is in handen van Vpro's Yvette Forster. 'Weer doden bij onlusten tussen aanhangers van de rivaliserende groeperingen ANC en Inkatha. Dit weekeinde...'. Het begint zo langzamerhand dezelfde dreun te worden als de dagelijkse filemeldingen van de radionieuwsdienst verzorgd door het ANP. Zelden of nooit wordt erbij iets vermeld over de oorzaken van de steeds weer oplaaiende gewelddadigheden. Verbazing hoeft dat niet te wekken: de achtergronden van het conflict zijn al lang niet meer in drie of vier zinnen uit te leggen. In de onlangs bij de Werkgroep Kairos verschenen brochure 'Zuid-Afrika: van geweld vergeven' wordt een kleine tachtig pagina's besteed aan de achtergronden van de spiraal van gewelddadigheid waarin Zuid-Afrika is terecht gekomen. 'Een complex conflict, dat maar al te vaak wordt afgedaan als onderling zwart geweld', zo is in de inleiding te lezen. Het valt ook in tachtig pagina's niet mee om een sluitende verklaring te vinden voor de vele vormen van geweld waar Zuid-Afrika mee te maken heeft. De apartheid heeft generaties lang frustraties, haat, armoede en verdeeldheid gezaaid en is dan ook de belangrijkste verklaring die de brochure geeft voor het geweld. Verder wordt er veelvuldig verwezen naar het bestaan van een 'derde macht'. 'Er zit een vos achter de wolven die ons verscheuren', citeert de brochure een slachtoffer van het geweld. Het eerste deel van het boekje geeft in vogelvlucht een schets van het hoe en het waarom van het geweld in Zuid-Afrika. Het tweede deel bevat een aantal hoofdstukken waarin nader wordt ingegaan op de verschillende aspecten van het conflict: het politiegeweld, de dreiging van extreem-rechts, de politieke moorden, het geweld in Natal en in de woonoorden, de stijgende criminaliteit en de rol van jongeren bij het geweld. Het boekje pretendeert een poging te zijn 'enig inzicht te verschaffen in het helse conflict waar Zuid-Afrika in terecht is gekomen'. Een bescheiden pretentie die dan ook wordt waargemaakt. Maar meer dan 'enig inzicht' kan het boekje niet geven. Een geweldscultuur laat zich niet zo gemakkelijk verklaren. 'Zuid-Afrika: van geweld vergeven' is te verkrijgen bij Werkgroep Kairos, Kromme Nieuwegracht 10, 3512 HG Utrecht, telefoon 030-319714, en kost f7,50 (exclusiefporto).

KOMITEE ZUIDELIJK AFRIKA NIEUWS OP DE EIGEN PAGINA CAMPAGNE VOOR EEN VRIJ ZUID-AFRIKA NADERT HOOGTEPUNT 'Het is wel stress' In Brabant is de stand nu, halverwege de actie, 23.000 gulden. In Utrecht vindt op 5 mei een massale kunstveiling met 110 kunstwerken plaats en Wageningen hoopt op 1 juni weer te vlammen met een massale sponsorloop. De campagne 'Nederland voor een vrij Zuid-Afrika' bereikt haar hoogtepunt. In meer dan veertig plaasten vinden dit voorjaar activiteiten plaats. De opzet waarbij plaatselijke anti-apartheidsgroepen zelf actiedoel en actiemethoden bepalen, blijkt aan te slaan. Er ontstaat een hele schakering aan verschillende actievormen, toegespitst op de plaatselijke situatie. Zo gaat men in Laren op 30 april drop en lekkere hapjes aan de feestvierende oranje-klanten verkopen, probeert men het in Huizen die dag met de verkoop van nog bruikbare 'rommel' en organiseert Wageningen weer de daar traditioneel succesvolle sponsorloop in het kader van de campagne. Actievoerders gaan kapitalistische trekjes vertonen als ze op fondsenjacht zijn voor het goede doel. Zo geeft het Zuidelijk Afrika Platform Tilburg voorf 5,- enf 10,-'aandelen in een vrij Zuid-Afrika' uit. Radio Noord-Brabant vatte de zaak serieus Vele plaatsen maken ook op de regio toegespitst publiciteitsmateriaal. Folders met oproepen van Gullit, Mandela en Carry Tefsen rolden de afgelopen lopen weken in een oplage van vele tienduizenden van de persen. In Brabant heeft men een krant met een oplage van 30.000 exemplaren gemaakt waarin burgemeester Van Kemenade van Eindhoven van zijn reis naar Zuid-Afrika verslag doet. Zijn indruk van Zuid-Afrika: 'Ik weet niet wat ik zie en ik kan niet bevatten dat mensen elkaar zoiets aandoen'. Professioneel In Utrecht wordt de kunstveiling professioneel aangepakt. Henk Westbroek, bekend van de Vara en de popgroep Het Goede Doel treedt op 5 mei op als veilingmeester. Honderdtien kunstenaars hebben hun deelname toegezegd en een heuse catalogus moet koopkrachtige en sympathisernde kunstkopers naar het evenement lokken. Verder heeft men in Utrecht een uitgebreid programma met tentoonstellingen, een sponsorloop, theatervoorstellingen, concer- op en belde een woordvoerder op met de vraag of er een beursnotering was aangevraagd. De verslaggever had blijkbaar de kleine lettertjes niet gelezen. Die vermelden namelijk: 'In te wisselen over dertig jaar op het ANChoofdkwartier in Johannesburg'. ten, lezingen en een kerkdienst. Hier is het goed gelukt om allerlei verschillende groepen bij de campagne te betrekken. 'Het levert wel een enorme hoeveelheid stress op', zegt Sylvia Dangé, coördinatrice van de actie in Brabant. Ook hier heeft men een uitgebreid programma met activiteiten in Oss, Eindhoven, Breda, Tilburg, Den Bosch en Oisterwijk. 'Iedereen kijkt uit naar de slotmanifestatie, en niet alleen omdat die heel leuk belooft te worden', lacht ze. 'Vooral de rustige zondag erna lijkt me heerlijk.' Gelukkig worden de Brabanders elke weer opgemonterd als ze naar hun actiegirorekening kijken. Daar staat nu al 23.000 gulden op. Een 'bakkie' voor ANC Noord-Natal Het ANC-kantoor in Noord-Natal heeft het KZA verzocht een 'four wheel drive'- auto met laadbak te financieren. Het ANC moet in NoordNatal onder zeer moeilijke omstandigheden werken. Het thuisland KwaZulu, de thuisbasis van Inkatha, ligt namelijk in Noord-Natal. Veel afdelingen moeten daarom met gevaar voor eigen leven half-ondergronds opereren. Daarnaast zijn de wegen in het gebied erg slecht. Ze hebben niets aan het door het ANChoofdkwartier verstrekte busje. Het KZA zoekt nu een aantal plaatselijke anti-apartheidsgroepen die campagne willen voeren voor dit 'bakkie op wielen'. Belangstellenden kunnen contact opnemen met Evert de Vos of Sietse Bosgra (KZA, 020-6270801). Aandeel in een vrij Zuid-Afrika f 10,giro 8223 Zuidelijk Afrika Platform Tilburg Tilburg o.v.v. Brabant voor een vrij Zuid-Afika Stort gul en onbeheerst i tr dertig j. b. ,IC- odt ~. J.ha.a.~g Amandla mei 1991 Frene Ginwala Foo: KzA Ginwala gaat terug Half april nam Frene Ginwala afscheid van Nederland. Frene was verbonden aan het ANCkantoor in Londen, waar ze zich met name bezig hield met sancties. Ze legde ook grote belangstelling aan de dag voor de campagnes in Nederland tegen Shell. In de laatste tien jaar is er een bij zondere band met haar ontstaan. Nu ze gaat werken op het bureau van Nelson Mandela in Johannesburg, kwam ze speciaal nog even langs om afscheid te nemen van Kairos, het Shipping Research Bureau en het KZA. Frene Ginwala blijft zich ook in ZuidAfrika pincipieel opstellen tegen de apartheid. Zo weigert ze 'indemnity' (vrijwaring van gerechtelijke vervolging) aan te vragen bij het apartheidsregime omdat een van de eerste vragen op het formulier een vraag over haar 'ras' betrof. Bij een bank in Zuid-Afrika kreeg ze hetzelfde probleem toen ze een rekening wilde openen. Als het ANC in Johannesburg zijn intrek neemt in het vroegere Shellgebouw, zal Frene Ginwala daar pas binnengaan als het Shell-embleem van het gebouw is afgehaald: 'Anders start ik een actie tegen het ANC'. Enschede tegen Apartheid steunt Alexandra Civic Civics zijn organisaties van townshipbewoners die het heft in eigen hand hebben genomen en strijden voor een non-raciaal lokaal bestuur. De gemeentebesturen van de townships, marionetten van de apartheid, worden door vrijwel niemand meer serieus genomen. De feitelijke macht ligt vaak bij de civics. Civics zijn in staat massale huurboycots op touw te zetten, civics onderhandelen met de autoriteiten over betere voorzieningen, civics bouwen huizen en discussiëren over het gemeentebestuur van de toekomst. In Nederland zijn er steeds meer Lota-gemeenten die de civics ondersteunen. Maar ook voor plaatselijke anti-apartheidsgroepen liggen hier mogelijkheden. Zo heeft Enschede tegen Apartheid besloten de civic in Alexandra te steunen. Tot nu toe werkte deze civic uitsluitend met vrijwilligers. Door de steun van Enschede tegen Apartheid kan begonnen worden met het vrijstellen van iemand voor het broodnodige organisatorische werk. Een idee voor voor andere groepen? Van geweld vergeven De Kairos-uitgave 'Zuid-Afrika: van geweld vergeven', besproken in de rubriek 'Verschenen' elders in dit nummer, belicht de achtergronden van het geweld dat Zuid-Afrika in zijn greep houdt. Het boekje gaat in op alle aspecten van het complexe conflict, dat maar al te vaak wordt afgedaan als 'onderling zwart geweld'. De brochure is ook bij het KZA te bestellen. Zij kost f 7,50 (exclusief verzendkosten). Scholierenpakketten Bij het KZA komen veel vragen om informatie binnen. We stelden daarom onder andere speciale scholierenpakketten samen. Deze bestaan uit folders over verscheidene onderwerpen (zoals de geschiedeis van de apartheid, het ANC, Nelson Mandela, sancties, jongeren en vrouwen in Zuid-Afrika) en kunnen gebruikt worden in het onderwijs: bij het houden van spreekbeurten, voor het maken van werkstukken, of in lessituates. De pakketten worden samengesteld naar niveau (lager, middelbaar of hoger onderwijs) en naar onderwerp. Er is ook een speciaal pakket dat bruikbaar is in het onderwijs aan volwassenen. De pakketten zijn te bestellen tegen verzendkosten (ongeveer vijf gulden). Geef bij bestelling duidelijk aan voor welk onderwijstype het pakket bedoeld is en welke onderwerpen het moet omvatten. Bestellingen telefonisch of schriftelijk- bij het Komitee Zuidelijk Afrika, Oudezijds Achterburgwal 173, 1012 DJ Amsterdam, telefoon 020-6270801. Er is ook een volledige lijst van bij het KZA voorradig informatie- en actiemateriaal beschikbaar. Abonnementen/Adreswijzigingen Het abonnementsgeld (fl8,50 in Nederland, Europa f30, - en buiten Europa f45,-) moet worden overgemaakt naar giro 600657 van het Komitee Zuidelijk Afrika te Amsterdam. Door meer te storten steunt u het werk van het Komitee. Het doorgeven van adreswijzigingen bij voorkeur schriftelijk door terugzending van het gecorrigeerde adresbandje. Bestelling materiaal/informatie Materiaal is te bestellen door overmaking van het noodzakelijke bedrag op giro 600657 van het Komitee Zuidelijk Afrika te Amsterdam onder vermelding van het gewenste materiaal. Er is een lijst beschikbaar met informatie- en actiemateriaal die u telefonisch kunt opvragen: 020-6270801.