This Is That Lady Beauty
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Kirsten Doornbos, 3468321 GKMV08008: Masterscriptie 13-11-2014 Eerste lezer: Dr. Linda Boersma Tweede lezer: Dr. Saskia de Bodt Aantal woorden: 18.938 woorden THIS IS THAT LADY BEAUTY De invloed van het prerafaëlitische vrouwbeeld op de veranderende maatschappelijke positie van de Britse vrouw in de tweede helft van de negentiende eeuw 1 VOORWOORD “This is that Lady Beauty”, zo schreef Dante Gabriel Rossetti over het schilderij Sibylla Palmifera uit 1868. Wat voor Rossetti de belichaming van schoonheid was, was niet bepaald de standaard schoonheid in het Victoriaanse tijdperk. Vandaag de dag wordt de schoonheid van de prerafaëlitische dame over het algemeen door eenieder erkend. Voor mij gelden de prerafaëlieten als meesters der esthetica en ik ben al vanaf mijn eerste aanraking met kunst in de ban geraakt van de visuele verleiding van de prerafaëlieten. In 2012 werd deze fascinatie voor deze kunstenaarsgroep versterkt na het zien van de tentoonstelling Pre-Raphaelites: Victorian Avant-Garde in het Tate Britain in Londen. Het werd mij hier goed duidelijk hoe anti-academisch de kunst van de prerafaëlieten daadwerkelijk was. Vanwege mijn interesse in de geschiedenis van tweede helft van de negentiende eeuw, wist ik dat tegelijkertijd met de prerafaëlieten de eerste suffragettes opkwamen in Engeland. In mijn hoofd gingen radertjes werken: zou het afwijkende vrouwbeeld dat de prerafaëlieten aan de wereld presenteerden kunnen samenhangen met de vrouwenemancipatiebeweging in de tweede helft van de negentiende eeuw? En zie daar: mijn onderwerp voor de masterscriptie was geboren. Mijn dank gaat uit naar dr. Boersma voor haar begeleiding tijdens het schrijven van deze scriptie. Mijn tweede lezer dr. De Bodt verdient hierin eveneens mijn dank. Daarbij ben ik eenieder die mij heeft geholpen in het schrijfproces zeer erkentelijk; Elize Breugem, Catelijne van den Bosch, Sikko Doornbos, Haike Heidstra, Patricia Lay, Cathérine Minczeles, Kim de Rijk, Sarah Schönberger, David Snels, Marie Stel, Milou Terpstra en Margret van Wijk verdienen hierbij een bijzondere dank. 2 INHOUDSOPGAVE Inleiding p. 4 Hoofdstuk 1: De prerafaëlieten p. 7 1.1 Artistieke revolutiedrang p. 7 1.2 Het kunstenaarsbroederschap p. 10 1.3 Nieuwe generaties prerafaëlieten p. 14 Hoofdstuk 2: Een nieuwe vrouw p. 17 2.1 “Regular yet uncommon features” p. 17 2.2 De ideale schoonheid p. 22 2.3 De prerafaëlitische dracht p. 30 2.4 Kledinghervorming voor de geëmancipeerde vrouw p. 34 Hoofdstuk 3: Veranderende vrouwelijkheid p. 39 3.1 Victoriaanse interpretatie van ‘vrouwelijkheid’ p. 39 3.2 Prerafaëlitische interpretaties van ‘vrouwelijkheid’ p. 42 3.3 ‘Vrouwelijke seksualiteit’ in Europa p. 48 3.4 Tweedeling binnen het prerafaëlitische schoonheidsideaal p. 50 3.5 De opkomst van de femme fatale p. 53 Hoofdstuk 4: Het effect van de prerafaëlitische kunst p. 56 4.1 Esthetische invloeden van de prerafaëlieten p. 56 4.2 Geëmancipeerde intimi p. 59 4.3 Prerafaëlitische kunstenaressen p. 60 Conclusie p. 69 Bronvermelding p. 71 3 INLEIDING William Holman Hunt, John Everett Millais, Dante Gabriel Rossetti, William Michael Rossetti, James Collinson, Frederic George Stephens en Thomas Woolner: in 1848 richtten deze zeven wat excentrieke jongemannen hun aanvankelijk geheime artistieke groep op: The Pre- Raphaelite Brotherhood (PRB). Uit onvrede over het stoffige karakter van de Royal Academy richtten zij een clandestien kunstenaarsgenootschap op, dat een artistieke revolutie in Engeland diende te ontketenen. De prerafaëlieten waren niet alleen een stel artistieke bohemiens met revolutiedrang, zij behandelden de vrouw anders dan destijds de norm was. Zo stimuleerden zij vrouwen tot het hebben van een artistieke carrière en zagen zij de ideale vrouw in onconventionele schoonheid. De sensuele en zelfbewuste vrouw is één van de meest belangrijke thema’s voor de prerafaëlieten. Daarbij moedigden ze het dragen van niet- modieuze kleding aan bij vrouwen, waardoor hun bewegingsvrijheid niet werd belemmerd door de korsetten en hoepelrokken die het modebeeld van de tweede helft van de negentiende eeuw domineerden. De vrouwen op het prerafaëlitische doek lijken voor een eenentwintigste-eeuwse publiek nogal passief en flegmatisch afgebeeld. De negentiende- eeuwse kijker zag echter een antiburgerlijke vrouw. De prerafaëlitische vrouw werd afgebeeld met karaktertrekken die eigenlijk niet als vrouwelijk worden beschouwd, maar eerder bij het ideaalbeeld van het mannelijke aansluiten. Deze ontwikkelde zich zelfs tot enigszins androgyne wezens en er lijkt daarom sprake te zijn van gendervervaging in de kunst van de prerafaëlieten. De PRB ontstond in een maatschappelijk turbulente tijd: Engeland urbaniseerde, het treinennetwerk werd aangelegd, stoommachines werden uitgevonden, industrialisatie vond overal in Europa plaats, Londen werd een economische metropool. Niet alleen de maatschappij, ook de academische kunst was tegen het midden van de negentiende eeuw steeds verder geraakt van de natuur. Academische kunst had niets meer van doen met het imiteren van de natuur, maar veel meer met het idealiseren van de natuur.1 Daarbij ontstonden er in de tweede helft van de negentiende eeuw veel sociale bewegingen, waardoor vrouwenrechten wijdverspreid onder de aandacht kwamen. Het is opvallend dat er in dezelfde tijd er een nieuw vrouwbeeld in de Engelse kunst werd gepresenteerd, namelijk de prerafaëlitische vrouw. Gezien het anti-academische en daardoor onconventionele karakter van de prerafaëlitische kunst, leek het mij interessant om de relatie tussen artistieke en maatschappelijke ontwikkelingen van de tweede helft van de negentiende eeuw te onderzoeken. 1 Tim Barringer, Jason Rosenfeld, Alison Smith, Pre-Raphaelites: Victorian avant-garde, tent. cat. Londen (Tate Britain) 2012, p. 9. 4 In de kunst van de prerafaëlieten wordt het Victoriaanse begrip van de termen ‘mannelijkheid’ en ‘vrouwelijkheid’ ter discussie gesteld door het presenteren van een onconventioneel vrouwbeeld.2 De vraag die hierbij rijst is of dit samenhangt met het verlangen om het vrouwbeeld in de Victoriaanse samenleving te veranderen, of zijn er andere beweegredenen te ontdekken voor het onderzoek naar de betekenis van ‘man’ en ‘vrouw’ in het werk van de prerafaëlieten? De onderzoeksvraag die in deze scriptie centraal staat is dan ook: heeft het prerafaëlitische vrouwbeeld een versterkende werking gehad op de veranderende maatschappelijke positie van de Britse vrouw in de tweede helft van de negentiende eeuw? In het eerste hoofdstuk wordt ingegaan op het ontstaan van de Pre-Raphaelite Brotherhood: wie waren deze mannen en wat wilden zij bereiken met hun kunst? Om een duidelijk inzicht te krijgen in de relaties tussen de kunstenaars en hun muzen hebben de boeken Desperate Romantics: the private lives of the Pre-Raphaelites van Fanny Moyle (Londen 2009) en Wives and Stunners: The Pre-Raphelites and their muzes van Henrietta Garnett (Londen 2012) als leidraad gediend. Bronnen die ondersteunend zijn geweest bij het onderzoek naar de prerafaëlieten en de vrouwencultus3 zijn The Legend of Elizabeth Siddal van Jan Marsh (Londen 1989) en Pre-Raphaelite Women: Images of Femininity in Pre-Raphaelite Art van Jan Marsh (Londen 1987). In het tweede hoofdstuk komt het onconventionele vrouwbeeld van de prerafaëlieten aan bod. In hoofdstuk drie wordt dieper ingegaan op de betekenis van ‘vrouwelijkheid’ in de Victoriaanse samenleving en in hoeverre de prerafaëlitische vrouw hiervan afwijkt. Er is in de loop der jaren meermaals onderzoek gedaan naar het verbeelden van de vrouw in prerafaëlitische kunst. Ook is de vrouwencultus van de prerafaëlieten onderzocht vanuit een feministische methode. Belangrijke bronnen hierbij zijn Vision & Difference: Femininity, Feminism and the History of Art van Griselda Pollock (Londen 1998) en J. B. Bullen’s The Pre-Raphaelite Body: fear and desire in painting, poetry, and criticism (Oxford 1998). Hoewel in deze literatuur de al dan niet feministische en gendervervagende beeldtaal van de prerafaëlieten wordt onderzocht, wordt weinig verheldering geboden over in hoeverre de kunst van de prerafaëlieten van invloed is geweest op de vrouwenemancipatiebeweging in de tweede helft van de negentiende eeuw in Engeland. In dit onderzoek zal daar dan ook het zwaartepunt liggen. In het laatste hoofdstuk van mijn masterthesis wordt het effect van de prerafaëlitische kunst behandeld. Prerafaëlitische kunstenaressen en feministes in de directe omgeving van 2 J. B. Bullen, The Pre-Raphaelite Body: fear and desire in painting, poetry, and criticism, Oxford 1998, pp. 182- 194. 3 Met vrouwencultus wordt gedoeld op de haast obsessieve manier waarop de prerafaëlieten vrouwen hebben afgebeeld. 5 de prerafaëlieten staan centraal. Er wordt ingegaan op de mate waarin deze kunst vrouwen heeft kunnen helpen in hun strijd om gelijkheid en dus in welke mate prerafaëlitische kunst een versterkende werking heeft gehad op de veranderende maatschappelijke positie van de Britse vrouw in de tweede helft van de negentiende eeuw. 6 HOOFDSTUK 1: DE PRERAFAËLIETEN Het ontstaan van de avantgardistische kunstenaarsgroep Voordat de al dan niet feministische voorstellingen van de prerafaëlieten aan bod komen, wordt kort ingegaan op de aard van de groep en haar leden. In dit hoofdstuk wordt met name ingegaan op de meest prominente figuren binnen de kunstbeweging: John Everett Millais (1829-1896), William Holman Hunt (1827-1910) en Dante Gabriel Rossetti (1828-1882). De vraag die in dit hoofdstuk centraal staat is: wat maakte de prerafaëlieten een avantgardistische