2 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B.
Goran Škatarić, Radovan Pejanović, Velibor Spalević, Dejan Zejak, Gordana Radović, Branislav Dudić: Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke)
Izdavač: Centar za razvoj agrara U suizdavaštvu sa: Naučnim društvom agrarnih ekonomista Balkana GEA (Geo Eko-Eko Agro), naučnim međunarodnim udruženjem istraživača iz oblasti geo nauka, ekologije, ekonomije, agronomije Razvojnom akademijom poljoprivrede Srbije, Beograd, Srbija Univerzitetom Privredna akademija u Novom Sadu, Srbija Evropskim univerzitetom Beograd, Srbija
Za izdavača: dr Slobodan Nanevski
Urednici: Prof. dr Velibor Spalević, glavni i odgovorni urednik Prof. dr Radovan Pejanović, urednik, Dejan Zejak, ko-urednik
Recenzenti: Prof. dr Zoran Njegovan Univerzitet u Novom Sadu; Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, Srbija Prof. dr Marina Nacka Univerzitet „Sveti Kiril i Metodij” u Skoplju Fakultet za poljoprivredne nauke i hranu, Skoplje, Sjeverna Makedonija Dr Dragan Radanović Delegation of the European Union to Montenegro Prof. dr Zorica Vasiljević Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet, Srbija Lektor Radomir Ilić
Grafički dizajn Velibor Spalević
Fotografije Vaso Knežević, dipl.ing. šumarstva; Ribo Raičević, kolaž na strani 6 te fotografije na strani 174; Velibor Spalević, fotografije na strani 199.
Tiraž: 500 komada Štampa: ArtgrafikA, Podgorica
CIP - Kaталогизација у публикацији Национална библиотека Црне Горе, Цетиње
ISBN 978-9940-9364-5-7 COBISS.CG-ID 17270532 Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 3
SADRŽAJ
Radovan Pejanović OD AGRARNE PRENASELJENOSTI DO DEAGRARIZACIJE (Istorijski koreni naših agrarnih problema) ...... 007-046
Goran Škatarić, Velibor Spalević, Dejan Zejak POLJOPRIVREDA I RURALNI RAZVOJ CRNE GORE ...... 047-130
Gordana Radović AGRARNI BUDŽET I AGRARNA POLITIKA U FUNKCIJI RAZVOJA POLJOPRIVREDE I RURALNOG RAZVOJA U REPUBLICI SRBIJI ...... 131-172
Branislav Dudić ISKUSTVA SLOVAČKE U OBLASTI AGRARNE POLITIKE I RURALNOG RAZVOJA ...... 173-199
4 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B.
“Poljoprivreda je bila prvo zanimanje čovjeka, obuhvata cijelu planetu, osnova je svih ostalih industrija.” E. W. STEWART
“Čovjeka koji živi na selu i od sela definiše jednačina ljudske sreće i ljudske vrline. ” C. L. ALLEN
“Plodno zemljište samo po sebi ne nosi poljoprivredu do savršenstva.” E. H. DERBI
“Poljoprivreda izgleda vrlo lako kada je vaš plug olovka, a vi ste hiljadu milja od polja kukuruza.” D. D. EISENHOWER
“Farmer je jedini čovjek u našoj ekonomiji koji sve kupuje na malo, prodaje sve na veliko i plaća teret u oba smjera.” J. F. KENNEDY
“Rast poljoprivrede je dokazani pokretač smanjenja siromaštva. Kada poljoprivreda podstiče rast, rast je dvostruko efikasniji u smanjenju siromaštva od rasta zasnovanog na drugim sektorima.” G. MDOE
“Poljoprivrednici koji će da uspiju su oni koji će na svojim imanjima ugraditi nove tehnologije.” S. BLADE
“Oni koji uče, ali ne primjenjuju svoju nauku slični su seljaku koji ore, a ne sije.” R. TAGORE Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 5
Monografija „Agrarna politika i ruralni razvoj (iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke)” autora Gorana Škatarića, Radovana Pejanovića, Velibora Spalevića, Dejana Zejaka, Gordane Radović i Branislava Dudića obrađuje uvijek aktuelnu temu agrarne politike i ruralnog razvoja u Crnoj Gori, Srbiji i Slovačkoj. Koncipirana je i napisana sa ciljem da približi čitaocu ovaj važan segment privrede i društva. Poglavlja publikacije obrađuju kretanja i neke od aktuelnosti u ovom sektoru i čine povezanu cjelinu, koja predstavlja trenutnu širu sliku sela i poljoprivrede u tri navedene države. Kao koordinator projekta, u ime Centra za razvoj agrara zahvalan sam za izuzetne kontribucije autorima poglavlja: prof. dr Radovanu Pejanoviću i doc. dr Gordani Radović iz Novog Sada, Srbija; doc. dr Branislavu Dudiću, Bratislava, Slovačka; te prof. dr Goranu Škatariću i prof. dr Veliboru Spaleviću, Podgorica, Crna Gora. U isto vrijeme zahvalan za koorinaciju i podršku kod koncipiranja projekta saradnicima Naučnog društva agrarnih ekonomista Balkana; GEA (Geo Eko-Eko Agro), naučnim međunarodnim udruženjem istraživača iz oblasti geo nauka, ekologije, ekonomije, agronomije; Razvojnoj akademiji poljoprivrede Srbije, Beograd, Srbija; Univerzitetu Privredna akademija u Novom Sadu, Srbija; te Evropskom univerzitetu Beograd, Srbija. Neizmjernu zahvalnost dugujemo recenzentima: prof. dr Zoranu Njegovanu iz Novog Sada, prof. dr Marini Nacki iz Skoplja, dr Draganu Radanoviću savjetniku Delegacije Evropske unije u Crnoj Gori i prof. dr Zorici Vasiljević iz Beograda, koji su autorima pomogli da dostignu zavidan kvalitet predstavljenog istraživanja, brzo upućujući komentare i dajući povratne informacije o materijalima autora, predlažući poboljšanja i preporučujući uredničkom timu prihvatanje poglavlja za publikovanje u ovoj Monografiji.
U Bijelom Polju, april 2021. godine Dejan Zejak Projekt koroordinator
Štampanje publikacije „Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Srbije, Crne Gore i Slovačke)“ je podržano u okviru projekta: “Diversifikacija ekonomskih aktivnosti u ruralnom područjima jugoistočne Evrope kroz razvoj lanca vrednosti” koji sprovodi Stalna radna grupa za regionalni ruralni razvoj (SWG) u jugoistočnoj Evropi u partnerstvu sa Nemačkom organizacijom za međunarodnu saradnju (GIZ). 6 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 7
8 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B.
Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 9
Prof. dr Radovan PEJANOVIĆ 1
OD AGRARNE PRENASELJENOSTI DO DEAGRARIZACIJE (Istorijski koreni naših agrarnih problema)
Rezime Istorijskom metodom autor analizira dva važna agrarna fenomena: agrarnu prenaseljenost i deagrarizaciju. Prvi problem je vezan za nerazvijeno društvo, a drugi za zemlju u razvoju. Oba čine sadržaj agrarnih problema. Na primeru naše zemlje, odnosno zemalja bivše zajedničke države – Jugoslavije, vidi se širina i dubina ovih agrarnih problema. Iskustvo Zapadne Evrope potvrđuje tezu da je pogrešna ekonomska i agrarna politika glavni uzročnik ovih pojava. Autor posebno ističe socio-ekonomske faktore deagrarizacije, kao aktuelnog problema naše poljoprivrede i sela. Navode se sledeći najvažniji faktori deagrarizacije: strategija privrednog razvoja; nepovoljan ekonomski položaj poljoprivrede; dohoci u poljoprivredi i demotivacija; politika zapošljavanja; tehničke promene u poljoprivredi; drugi (društveno-ekonomski) faktori deagrarizacije. Autor predlaže mere agrarne i ruralne politike, po ugledu na EU, u rešavanju ovog važnog društveno-ekonomskog problema.
Ključne reči: agrarna prenaseljenost, deagrarizacija, istorijski pristup, industrijalizacija, agrarna politika, ruralna politika.
1. UVOD Agrarna prenaseljenost je posebno obeležje nerazvijene seljačke poljoprivrede. Seosko stanovništvo se povećava, ali ne i zemlja od koje se živi, što vodi njegovoj sve većoj pauperizaciji. Ona nastaje kada u poljoprivredi živi više ljudi nego što je potrebno za obradu zemljišta i više nego što ih ona može zaposliti i ishraniti. Agrarna prenaseljenost se manifestuje: u malom posedu i rasparčanosti zemlje; u ograničenoj mogućnosti primene savremene agrotehnike;
1 Dr Radovan Pejanović, red. prof., Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu ([email protected]) 10 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. u velikoj rasprostranjenosti sporednih poljoprivrednih zanimanja; u degradaciji stočarstva, itd. Takvo stanje u poljoprivredi smanjuje prinose, tržišne viškove i dohodak i prouzrokuje osiromašenje poljoprivrednih proizvođača. Ovaj oblik hronične bolesti (poljo)privrede ima i danas ogromne razmere u nerazvijenim zemljama.2 U nas je bio karakterističan za vreme prve i početkom druge Jugoslavije, da bi tokom tzv. socijalističke industrijalizacije bio zamenjen procesom deagrarizacije, koji traje do današnjih dana. Deagrarizacija je proces migracije stanovništva sa sela u gradove, odnosno to je kod nas napuštanje individualne poljoprivrede i prelazak u društvenu privredu, uključujući tu i društvenu poljoprivredu, kao i razne državne službe. To je opšta pojava savremenog društva, s tim to je u nas jako izražena. Tako je u SFRJ od rata do popisa stanovništva 1981. godine čak oko šest miliona ljudi prešlo iz poljoprivrednog u nepoljoprivredni status. Od sredine pedesetih godina obim migracije je bio veći od prirodnog priraštaja. Od tada se, ustvari, dešavaju kvalitativne promene u razvoju poljoprivrede i sela kod nas. Naime, od tada dolazi do masovnog raspada naturalne proizvodnje na selu, masovnog uključivanja seljaštva u društvenu podelu rada preko tržišta i njihovog zapošljavanja u društvenoj privredi. Međutim, druga strana medalje je starenje poljoprivrednog stanovništva (senilizacija) i devitalizacija sela, sa svim pratećim negativnim društveno-ekonomskim posledicama. Deagrarizacija je savremena pojava vezana za strukturne promene u privrednom i društvenom razvoju pojedinih zemalja. U razvijenim zemljama deagrarizacija je prateća pojava izgradnje moderne privredne strukture u kojoj umesto primarnog sektora dominira sekundarni, a potom tercijalni sektor (sektor usluga). Analogan proces, ali često u deformisanom obliku, odvija se danas u zemljama u razvoju. Taj deformisani oblik deagrarizacije ispoljava se u nas kroz ubrzan transfer radne snage iz poljoprivrede i sa sela, kroz nekontrolisani beg sa sela i iz poljoprivrede, što je zabrinjavajuća pojava. I umesto pozitivnog, dobili smo negativni efekat, koji se ispoljava višestruko: (1) deagrarizacijom nismo izgradili modernu privrednu strukturu (od 1986. do 1996. god. primarni sektor u društvenom proizvodu SRJ pokazuje tendenciju izrazitog rasta, a tercijalni sektor tendenciju pada); (2) ispraznili smo sela, koja su ostala bez kvalitetne radne snage; (3) „natrpali” smo gradove, i stvorili novi problem — umesto agrarne prenaseljenosti dobili smo urbanu (gradsku) prenaseljenost, praćenu nezaposlenošću i masovnim siromašenjem, sa nizom pratećih (dodatnih) problema. Deagrarizacija se, dakle, u nas javlja kao ograničavajući faktor razvoja poljoprivrede i sela. Deagrarizacija ima, naime, mahom, negativne posledice, po naše selo: (1) demografske posledice (starenje poljoprivrednog stanovništva,
2 Prema nekim proračunima, agrarna prenaseljenost zemalja jugoistočne Evrope, u razdoblju između dva svetska rata, iznosila je čak do 30%. Velika agrarna prenaseljenost prisutna je i danas u nerazvijenim zemljama Azije, Afrike i Južne Amerike. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 11 feminizacija, devitalizacija); (2) socijalne posledice (ugrožena socijalno-kulturna heterogenost sela: smanjnjenje seoske porodice i labavljenje unutrašnjih veza u odnosu na pređašnju porodičnu zadrugu; (3) posledice u agrarnoj strukturi (marginalizacija i gašenje individualnih poseda, promene u perspektivi socijalne reprodukcije individualnih poseda). Uzroci ovog fenomena su mnogobrojni i mogu se grupisati u sociološke i ekonomske faktore. Primarni su, po našem mišljenju, ekonomski faktori deagrarizacije.
2. AGRARNA PRENASELJENOST U PRVOJ I DRUGOJ JUGOSLAVIJI
2.1 Agrarna prenaseljenost u prvoj Jugoslaviji Robovanje turskom feudalizmu kao i posledice austrougraske vladavine, čine teško istorijsko nasleđe, koje je ostavilo nenadoknadive posledice po društveno-ekonomski razvoj Srbije i Crne Gore. Zakasneli i nedovoljni razvitak kapitalizma nije omogućio normalni odliv seoskog stanovništva u gradove, tako da je višak seoskog stanovništva morao ostati na zemlji jačajući sitnosopstvenički i naturalni karakter poljoprivrede. Ekonomski prostor za seljake postao je nedovoljan; broj seljaka i broj gazdinstava na istoj zemljišnoj površini povećavao se; tehnika proizvodnje je stagnirala ili sporo i neznatno napredovala; materijalni uslovi života su se pogoršavali — nastajala je prenaseljenost poljoprivrede.3 U prvoj Jugoslaviji odnos poljoprivrednog stanovništva i nepoljoprivrednog stanovništva bio je izrazito nepovoljan. Od ukupnog stanovništva, po popisu 1921. godine, poljoprivredom se bavilo čak 80,4%, a po popisu 1931. godine, 76,3%. Zbog velikog priraštaja stanovništva (15,8% godišnje), apsolutni broj poljoprivrednog stanovništva naglo je rastao (za deset godina 1.455.051), dok je njegovo relativno opadanje bilo neznatno. O tome svedoče uporedni pokazatelji o procentu poljoprivrednog stanovništva (u 1937.): Holandija (20%), SAD (21%), Danska (30%), Francuska (29%), Čehoslovačka (33,0%), Italija (45%), Mađarska (52%), Jugoslavija (76,3%).4 Prema navedenim podacima procenat poljoprivrednog stanovništva tadašnje Jugoslavije bio je više nego dva puta veći od Čehoslovačke i više nego tri puta veći od Holandije i SAD. To je imalo negativne posledice na produktivnost rada, na njeno stagniranje i opadanje. Ispoljavala se tendencija povećanja učešća živog rada u proizvodnji ili sve manjoj količini proizvoda u odnosu na broj
3 N. Čobeljić, K. Mihajlović, Pitanje agrarne prenaseljenosti u Srbiji, Ekonomist, Beograd, br. 1/1953. 4 Prema: Institut za ekonomiku poljoprivrede FNRJ, citirano prema članku M. Todorovića, Naša stvarnost, Beograd, br 1/1953. 12 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. poljoprivrednog stanovništva. Slaboj produktivnosti rada odgovarao je mali dohodak i niska kupovna moć poljoprivrednih proizvođača. Kao pokazatelj agrarne prenaseljenosti može da posluži i odnos poljoprivrednog stanovništva prema poljoprivrednoj potrošnji. U prvoj Jugoslaviji taj odnos je varirao, počev od severnih krajeva (Vojvodina i Slavonija), gde se broj poljoprivrednog stanovništva na 100 ha produktivnog zemljišta približavao srednjeevropskom proseku, do pasivnih krajeva (Dalmacija, Hercegovina, Crna Gora i Makedonija), gde je gustina dostizala 200-360 stanovnika na 100 ha obradivog zemljišta i spadala među najveće na svetu. Dok se evropski prosek kretao od 35-40 stanovnika na 100 ha poljoprivrednog zemljišta, dotle je u prvoj Jugoslaviji dolazilo dvostruko više: Jugoslavija (81,60), Engleska (7,13), Estonija (22,14), Holandija (26,71), Letonija(30,69), Danska (33,97), Švedska (40,63), Švajcarska (44,75), Austrija (44,91), Nemačka (47,63), Mađarska (59,24), Čehoslovačka (61,07), Finska (62,49), Poljska (65,66), Norveška (79,75), Rumunija (81,59), Bugarska (89,62), Italija (90,47).5 Još je veći broj poljoprivrednog stanovništva, ako računamo na 100 ha oranične površine. U godini 1931. na 100 ha dolazilo je 151,5 stanovnika, a 156,8 stanovnika na 100 ha oranične površine. Sa porastom apsolutnog broja poljoprivrednog stanovništva prenaseljenost je rasla. Znatno brži porast poljoprivrednog stanovništva od porasta poljoprivrednih površina imao je za posledicu dalje deljenje postojećih gazdinstava, s obzirom na broj novih brakova i porodica koje su nastajale. Pored toga, što je pretežna većina gazdinstava mala, što je prosečna veličina gazdinstava takođe mala, ona su još iscepkana na sićušne parcele. Prosečan broj parcela jednog gazdinstva bio je veći od 10. Takvo stanje poseda otežavalo je ekonomsku racionalizaciju i ograničavalo konkurentsku sposobnost gazdinstva. U takvim uslovima rezultati rada nisu bili u srazmeri sa uloženim naporima. Još su snažnije posledice agrarne prenaseljenosti, ako posmatramo veličinu seljačkog gazdinstva i broj članova porodice. Ovaj odnos je važan, jer je u određenim uslovima obezbeđivao ishranu i izdržavanje porodice sa raspoloživog poseda. U severnim delovima zemlje taj odnos je bio relativno povoljan, pošto je na jednog člana porodice dolazilo od 0,95—1,67 ha oranične zemlje. Drugačija je situacija bila u Crnoj Gori i Dalmaciji, gde je na jednog člana dolazilo 0,25 odnosno 0,19 ha. U ovim krajevima procenat gazdinstava koja ne mogu da se ishrane do iduće žetve penjao se čak na oko 74%. Problem agrarne prenaseljenosti, mada je postojao i pre stvaranja države SHS (kasnije Jugoslavije), nije uziman u obzir sve do svetske krize 1929—1932. godine. Ovo se objašnjava činjenicom da je posle Prvog svetskog rata postojala
5 Prema: O. Frangeš, Problem relativne prenaseljenosti u Jugoslaviji, Arhiv Ministarstva poljoprivrede, Beograd, 1958, str. 11. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 13 povoljna konjuktura za poljoprivredu.6 Međutim, upravo je to gorući problem tadašnjeg sela. Umesto tretiranja stvarnih problema pisalo se, međutim, o blagostanju i bogatstvu našega sela. Sa pojavom seljačkih dugova optimizam je počeo da bledi,7i iza fasadnog prosperiteta krila se velika beda, praćena agrarnom prenaseljenošću. Nju je u Srbiji prvi uočio M. Avramović u svome radu „Naše seljačko gazdinstvo” (1928), gde je izneo njene uzroke (raspadanje patrijarhalne, naturalne privrede i sporo, ali neumitno prodiranje kapitalizma i novčarske privrede), kao i njene fatalne posledice za našu poljoprivredu.8 Spor razvitak industrije i gradova, značajan je uzročnik agrarne prenaseljenosti, jer oni nisu bili u stanju da apsorbuju priraštaj, a još manje da reše problem viška seoskog stanovništva, koji je nastao u prošlosti. Iz istih razloga nije došlo ni do formiranja jačeg unutrašnjeg tržišta, koje bi bilo podstrek za razvitak poljoprivredne proizvodnje. Interesantno je da među predlozima predratnih ekonomista industrijalizacija dolazi na poslednje mesto. Ne zato što su autori (O. Frangeš, R. Bićanić, R. Popović) potcenjivali značaj industrije, već što objektivno, u prilikama predratne Jugoslavije, nisu postojali uslovi za veću industrijalizaciju. Umesto industrijalizacije predratni ekonomisti su isticali druge metode, kao „pretvaranje šumskog tla u oranice.” Ova je mera, međutim, neadekvatna, pošto je proces osvajanja novog šumskog tla još ranije bio završen. U nemogućnosti da nađu rešenje ovog problema neki od predratnih ekonomista predlažu iseljavanje „suvišnog stanovništva”. Po njima to je „ventil za olakšavanje demografskih napetosti u prenapučenim krajevima države.” Ni druge predratne mere (kolonizacija, agrarna reforma, komasacija, razvijanje domaće radinosti i dr.) nisu pokazale praktične rezultate.
2.2. Agrarna prenaseljenost u drugoj Jugoslaviji Posle Drugog svetskog rata stanje u socijalističkoj Jugoslaviji nije se, po pitanju agrarne prenaseljenosti, mnogo razlikovalo od predratnog. Naime, do 1948. godine apsolutni broj poljoprivrednog stanovništva raste, a u periodu 1948—1953. godine počinje da opada.
6Najplodniji krajevi tadašnje države nisu osetili rat i razaranje. Severna Srbija, Vojvodina i Slavonija sačuvale su poljoprivredni inventar i raspolagale velikim viškovima žita i kukuruza, a Bosna i Hrvatska stočnim viškovima. Austrija, Italija, Čehoslovačka i Nemačka su predstavljale veliko tržište za agrarne viškove. Njihova tražnja bila je tim veća što je Rusija posle Oktobarske revolucije prestala da bude snabdevač ovih zemalja, a prekookeanske zemlje još se nisu bile pojavile kao konkurenti. 7Do 1925. godine seljaci nisu imali dugova. Zaduženje je počelo da raste narednih godina, tako da su 1928. godine seljački dugovi iznosili tri milijarde dinara, da bi u doba krize iznosili sedam milijardi. 8Prema: D, Čobeljić, Problem relativne prenaseljenosti naše poljoprivrede, Socijalistička poljoprivreda, Beograd, br. 4/1954, str. 27—46. 14 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Činjenica da je do 1948. godine sve veći broj poljoprivrednog stanovništva morao ostati u poljoprivredi odrazila se na posedovnu strukturu. Uz to, agrarnom reformom, politikom otkupa i poreza, boljim tretiranjem nižih kategorija gazdinstava, nastupile su veće promene u posedovnoj strukturi poljoprivrede. Broj poljoprivrednih gazdinstava povećao se od 1.185.725 u 1931. godini na 2.407.077 u 1950. godini. Pored toga, promenjeno je učešće pojedinih kategorija gazdinstava, kako u ukupnom broju gazdinstava, tako i u ukupnoj poljoprivrednoj površini.9Porastao je broj sitnih gazdinstava, dok je opao broj gazdinstava u višim kategorijama. Na taj način je sitnosopstvenička struktura naše poljoprivrede još jače došla do izražaja. Ostajanje viška poljoprivrednog stanovništva na zemlji, dalje sitnjenje posedovne strukture, uticaj navika povezanih sa ostacima prošlosti svi ti i slični oblici agrarne prenaseljenosti sprečavali su efikasniju primenu mehaničkih i hemijskih sredstava namenjenih našoj poljoprivredi. U takvim uslovima produktivnost rada, posmatrana kroz prinose po ha, pretežno je zavisila od elementarnih prilika. Kao što je poznato, klimatske prilike bile su nepovoljne, stoga petogodišnji prinosi po hektaru nisu prevazilazili desetogodišnji predratni prosek. Usled istih razloga ni ukupna poljoprivredna proizvodnja nije pokazivala neki napredak u odnosu na predratnu.10 Agrarna prenaseljenost kao pojava velikih razmera, sa dugim istorijskim nasleđem, nije mogla biti rešena u relativno kratkom periodu. Rešenje ovog problema zahtevalo je, naime, duži vremenski period, uz novu strategiju privrednog razvoja, koju je proklamovala nova vlast, zasnovanu na industrijalizaciji zemlje.
3. DEAGRARIZACIJA U DRUGOJ I TREĆOJ JUGOSLAVIJI
3.1 Karakteristike deagrarizacije U periodu 1947-1984. godine smanjuje se broj poljoprivrednog stanovništva, sa 10.606 hiljada u 1947. godini na 4.277 u 1984. godini. Od 1945. do
9Broj gazdinstava do 2 ha smanjio se. Za isti procenat manja je bila i površina koju su ta gazdinstva imala, što znači da su ostala prosečno iste veličine. Broj gazdinstava od 2—5 ha porastao je za 16%, ali im je površina koju zauzimaju manja, tj. došlo je do smanjenja prosečne veličine gazdinstava od 3,38 ha na 2,84 ha. Takođe se povećao broj gazdinstava od 5 do 10 ha, ali su oslabila u zemljištu od prosečno 7,18 ha 1931. godine na 5,51 ha 1950. godine. Broj gazdinstava u kategoriji preko 10 ha manji je za 18,7%. Ova kategorija je naročito oslabila u zemljištu od prosečne veličine 17,9 ha 1931. godine pala su na svega 11,1ha 1950. godine. (Ž. Damjanović, Bitne promene u posedovnoj strukturi poljoprivrede FNRJ, Socijalistička poljoprivreda, Beograd, br. 1/1952. godine). 10Prema: D Čobeljić, Problem relativne prenaseljenosti naše poljoprivrede, Socijalistička poljoprivreda, Beograd, br. 4/1954, str. 27—46.
Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 15 1980. godine u socijalističkoj Jugoslaviji se zbio jedan od najburnijih ruralnih egzodusa koje pamti ekonomska istorija. Udeo poljoprivrednog stanovništva u ukupnom smanjio se od 73% u 1945. godini na ispod 30% u 1980. godini. Poljoprivredno stanovništvo se smanjilo u istom periodu za oko 6,2 miliona ljudi.11 U periodu 1949—1960. godine indeks migracije poljoprivrednog stanovništva iznosio je 107. U sledećem desetogodištu (1960—1970) indeks migracije bio je 132, a u desetogodištu 1970-1980. iznosio je 155. Transfer poljoprivrednog stanovništva u nepoljoprivredne delatnosti odvijao se ili preseljavanjem u gradove i industrijske centre, ili ostajanjem na poljoprivrednim domaćinstvima i zapošljavanjem u nepoljoprivrednim delatnostima. Od 1961. do 1971. godine prosečan godišnji transfer poljoprivrednog stanovništva iznosio je oko 217.000 lica. Deagrarizacija se u proseku odvijala direktno, a kasnije sve više školovanjem mladih generacija i njihovim ostankom u gradovima. Razvijenija područja (Slovenija, Hrvatska) imala su više zaposlenih u nepoljoporivrednim delatnostima, veći društveni proizvod po stanovništvu i manje poljoprivrednih stanovnika na 100 ha obradive površine, nego nedovoljno razvijena područja (BiH, Crna Gora, Makedonija i Kosovo). Međutim, učešće poljoprivrednog stanovništva je nešto veće u AP Vojvodini i na teritoriji uže Srbije zbog povoljnih prirodnih uslova za razvoj poljoprivredne proizvodnje, kao i zbog nešto usporenijeg transfera poljoprivrednog stanovništva u nepoljoprivredne delatnosti u nedovoljno razvijenim opštinama ovog dela Srbije. Broj poljoprivrednika stalno se smanjivao i to apsolutno i relativno, na svim područjima Jugoslavije. U Republici Srbiji te promene su date u tabeli 1. U Vojvodini je 1948. godine poljoprivredno stanovništvo činilo 68,1% od ukupnog stanovništva Vojvodine. Za nešto više od pola veka (1948—2002) udeo poljoprivrednog u ukupnom stanovništvu Vojvodine opao je za oko šest i po puta (sa 68,1% na 10,6%). Pri tom se proces deagrarizacije najintenzivnije odvijao u periodu između 1971. i 1981. godine (učešće poljoprivrednog u ukupnom stanovništvu Vojvodine smanjeno je sa 39% na 19,9%).
11“Pedeset godina samoupravnog razvoja Jugoslavije”, Beograd, 1981. Savezni zavod za statistiku, st.14. Prema rezultatima popisa iz 1981. god. seoska domaćinstva u Jugoslaviji od 1945—1981. godine napustilo je 5.250.000 mladih ljudi („Politika“, Beograd, 03. 04. 1983, str. 6).
16 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Tabela 1. Ukupno i aktivno poljoprivrednog stanovništva Republike Srbije Godina Pokazatelj Srbija Uža Srbija Kosovo i Vojvodina Popisa ukupno Metohija ukupno 3.719.296 2.317.651 640.629 761.016 1971. aktivno 2.069.064 1.501.220 182.738 385.106 % 55,6 64,8 28,5 50,6 ukupno 1.684.045 1.035.988 388.619 269.438 1991. aktivno 1.040.699 754.544 136,572 149.583 % 61 72,9 35,1 55,5 Indeks ukupno 4.650 4.550 6.175 3.539 1971=100 aktivno 50 50 75 39 ukupno -3.9 -3,9 -2,5 -5,1 Stopa aktivno -3.4 -3,4 -1,4 -4,6 Izvor: Popis stanovništva 1971. i 1991. godine, Statistički godišnjaci Jugoslavije, SZS, Beograd.
Tabela 2. Stanovništvo AP Vojvodine (ukupno, aktivno, poljoprivredno) 1961. 1971. 1981. 1991. 2002. Ukupno 1.854.965 1.952.533 2.034.772 2.013.889 2.031.992 stanovništvo Poljoprivredno 961.000 761.016 391.426 268.438 269.438 % od ukupnog 52 39 19 13 13 stanovništva Ukupno aktivno 816.071 837.173 853.228 879.900 912.800 stanovništvo Aktivno poljopr. 457.400 385.106 213.307 149.583 125.506 Stanovništvo % od ukupnog 56 46 25 17 14 stanovništva Izvor: Popis stanovništva, domaćinstava i stanova, Republički zavod za statistiku, Beograd.
Iz tabele 1 se vidi da se poljoprivredno stanovništvo smanjilo za nešto više od dva miliona lica, odnosno 54%. Učešće poljoprivrednog u ukupnom stanovništvu Srbije drastično se smanjilo sa 44% (1971) na 17,9% (1991). Slične promene su se desile i u pogledu smanjivanja broja aktivnih poljoprivrednika, koji je opao za nešto više od dva miliona lica, odnosno za 50%, što znači da je svaki drugi aktivni poljoprivrednik proteklih trideset godina napustio poljoprivredu. Od 6.722 sela u Srbiji u 5.010 je prisutno demografsko gašenje. Taj proces i dalje traje. U tabeli 2 pokazane su novije tendencije u kretanju ove pojave na primeru Vojvodine. Vidi se izrazit pad poljoprivrednog stanovništva (sa 52% u 1961. na 13% u 1991). Taj pad je još drastičniji kod aktivnog poljoprivrednog stanovništva (sa 56% u 1961. na 17% u 1991). Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 17
18 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. 3.2 Deagrarizacija i senilizacija Činjenica da poljoprivredu napuštaju uglavnom mladi ljudi dovodi do senilizacije poljoprivrednog stanovništva i devastacije12 seoskih područja. Pored toga, nizak prirodni priraštaj na području uže Srbije i Vojvodine i depopulacija na toj osnovi, uslovili su značajne promene u starosnoj strukturi poljoprivrednog stanovništva (tabela 3).
Tabela 3. Članovi gazdinstava* prema starosti, AP Vojvodina (1981, 1991, 2002)
Godina Broj članova gazdinstva prema godinama starosti popisa Ukupno do 14 g. 15-24 25-34 35-44 45-54 55-60 60 g. i više 1981. 906980 138,734 129,179 118,431 114,508 174,635 68,914 162,574 1991. 803,392 124,910 100,705 94,720 116,113 110,918 83,000 173,026
Ukupno do 14 g. 15-27 28-49 50—64 od 65 2002. 620.621 82,245 103.689 180.653 136.801 115.452 Izvor: Popis stanovništva, domaćinstava i stanova RSZ, Beograd, za odgovarajuće godine popisa. *Pod gazdinstvom se podrazumeva svako domaćinstvo, osim kolektivnog, koje je u vreme popisa koristilo najmanje 10 ari obradivog zemljišta. Starenje stanovništva na seoskim gazdinstvima uslovilo je pojavu tzv. staračkih gazdinstava. Reč je o gazdinstvima sa dva, najčešće sa jednim članom, koji pripadaju grupi starog radno-neaktivnog stanovništva (tabela 3 i 4). Prema popisu iz 2002. godine Srbija je imala 7.498.001 stanovnika (bez Kosova i Metohije) od čega u gradu živi 4.225.896 stanovnika, a u seoskim sredinama 3.272.105 stanovnika. Rezultati popisa ukazuju da je u poslednjem međupopisnom periodu nastavljen proces intenzivnog demografskog starenja stanovništva. U selima je taj proces još izraženiji u odnosu na grad. Učešće populacije do 15 godina se smanjilo na 15,70% (tabela 4) u odnosu na ukupni broj stanovništva, a populacija omladine od 15—29 godina beleži dalji pad i obuhvata 20,20% stanovništva. Kada je reč o populaciji starih (50-64 godine i 65 i više godina) podaci ukazuju da se njihov broj znatno uvećao.
12Na nivou Srbije kao države, gradsko stanovništvo je demografski mlađe od seoskog, a na selu je, takođe, veće i učešće staračkog kontigenta u ukupnom starom stanovništvu. Brže starenje seoskog stanovništva uslovljeno je, pre svega, masovnim migracijama selo-grad, koje su se odlikovale izrazitom selektivnošću migranata prema starosti i polu (najviše se preseljava mlađe sredovečno stanovništvo, više žene nego muškarci). Prema G., Panev: Trendovi demografskog starenja i feminizacije starih u Srbiji, Stanovništvo, Beograd, br.. 3-4/1998, str. 43-59. O ovome videti: Jelić S., Jovanović T.: Osnovni faktori ruralnog razvoja Srbije i Crne Gore, Agroznanje, Banjaluka, br. 3/2004, str. 73-82; Samardžija Jovana: Obeležja ekonomske strukture seoskog stanovništva Vojvodine, Letopis naučnih radova, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, br. 1/2004. str. 199-209. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 19 Tabela 4. Struktura stanovništva prema starosti u Srbiji u 2002. godini Starost (god) Ukupno % 0-14 1.176.770 15,70 15-19 495.651 6,60 20-24 512.429 6,90 25-29 504.566 6,70 30-49 2.115.837 28,20 50-64 1.404.322 18,80 65 i više 1.240.505 16,50 Nepoznato 47.921 0,60 Ukupno 7.498.001 100,00 Izvor: Republički zavod za statistiku, Beograd, 2002. godine, str. 14.
Prema navedenim podacima stanovništvo u seoskim sredinama Srbije je zašlo u dublju demografsku starost. Stari 60 i više godina predstavljaju preko četvrtine, odnosno 26,4%, a populacija mladih do 20 godina nešto više od petine, tj. 22,3% ukupnog stanovništva u seoskim sredinama. Prosečna starost stanovništva u selima je 41,6 godina. Proces starenja seoskog stanovništva Srbije je nastavljen i u 21. veku. Sela se prazne posebno u brdsko-planinskim područjima. Broj sela sa veoma malim brojem stanovnika se povećava, što je posledica starenja, depopulacije i usitnjavanja poseda. Tako od ukupno 4.528 naselja u seoskim sredinama u 60% naselja stanovništvo se prema starosnoj strukturi nalazilo u poslednjem stadijumu demografske starosti. U 87% svih naselja seoske sredine stanovništvo je u stadijumu duboke i najdublje demografske starosti. U 98 sela živi minimalan broj stanovnika, od 1 do 20, i u njima žive uglavnom stari ljudi što znači da će i ova sela ostati prazna. Mladih u selima Srbije je sve manje. Blizu 200 sela nema ni jednog stanovnika mlađeg od 20 godina. Mnoga sela u skoroj budućnosti ostaće bez stanovništva prvenstveno u brdsko-planinskim područjima. Sela se demografski prazne i nemaju budućnost, ukoliko se ne preduzmu značajnije mere ekonomske i agrarne politike. Prema popisu iz 2002. godine od ukupno 201.475 seoskih gazdinstava na području AP Vojvodine, čak na 146.042 (ili 72,48%) nema individualnih poljoprivrednika (Tabela 5).
Tabela 5. Broj individualnih poljoprivrednika po gazdinstvu na području AP Vojvodine Broj individualnih Broj gazdinstava Procenat učešća poljoprivrednika Jedan 29.440 53,11 Dva 20.164 36,37 Tri 4.523 8,15 Četiri i više 1.316 2,37 Ukupno 55.433 100 Izvor: Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u 2002. godini. Republički zavod za statistiku, Beograd, 2004. 20 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Iz tabele se vidi da je najviše gazdinstava sa jednim članom, (preko polovine), koji se bave poljoprivredom. To su, uglavnom, ona gazdinstva na kojima nema naslednika, odnosno naslednici nisu zainteresovani da nastave poljoprivrednu proizvodnju.
3.3 Socio-ekonomske teorije deagrarizacije U periodu posle Drugog svetskog rata u Srbiji se zbio jedan od najburnijih ruralnih egzodusa u svetu. Radi upoređivanja valja istaći da je Švedskoj trebalo 70 godina da bi se udeo poljoprivrednog stanovništva u ukupnom smanjio sa 71% na 41% (od 1840. do 1910. godine). SAD-u je za približno jednako menjanje socijalno-ekonomske strukture stanovništva bilo potrebno 90 godina (1820. godine imale su 72% poljoprivrednika, a 1910. godine 32%). Japan, poznat po svom brzom privrednom razvoju, imao je 1887. godine 78% poljoprivrednika, a na 33% stigao je tek 1960. godine (nakon 73 godine).13 Francuskoj je trebalo čak 90 godina da bi smanjila broj poljoprivrednika za nešto manji postotak (imala je 1866. godine 63% poljoprivrednika, a 23% u 1951. godini). U Srbiji i Crnoj Gori taj proces se odvija znatno brže. Ekonomska nauka je utvrdila činjenicu da je smanjivanje udela poljoprivrednog stanovništva u ukupnom stanovništvu posledica privrednog razvoja koji sve više traži radnu snagu iz poljoprivrede.14I pored toga, pitanje uzroka zbog kojih poljoprivrednici napuštaju selo ostalo je i dalje diskutabilno. S tim u vezi susreću se dve grupe gledišta. Jedna su sociološka, druga su ekonomska. Prema sociološkim gledištima transfer poljoprivrednika u nepoljoprivredne delatnosti uslov je i posledica industrijalizacije, ali i istovremenog delovanja čitavog niza neekonomskih faktora. Ističe se „civilizacijska revolucija", koju je industrijska revolucija unela u selo i dezintegrisala seoske zajednice i koja magnetski privlači seoske mladiće i devojke u centre gradskih zbivanja. Pojačane komunikacije s ostalim svetom (širenje pismenosti, radija, televizije, pa i film i putovanja) povećale su socijalnu mobilnost nekad slabo pokretljivog poljoprivrednika. Demonstracioni efekat „potrošačkog” društva u gradovima, koji je sve češći na malim i velikim ekranima, deluje podsticajno na napuštanje sela. Stvaranje mogućnosti zapošljavanja u gradu (makar to bila i slabo plaćena mesta) sa boljim mogućnostima školovanja dece i perspektivama koje izgledaju privlačne, uzrok su masovnog bega sa sela. Masovni mediji, tvrde sociolozi, pokazuju seljaku da se može živeti udobno, slobodno i lako, bez mnogo rada na teškoj zemlji; bez brige oko kiše ili
13Podaci prema: S. Kuznets, Modern Economic growth, New Haven 1967. 14„Svaka razvijena podela rada dobijena posredstvom robne razmene ima za posledicu razdvajanje grada i sela. Može se reći da se čitava istorija društva svodi na kretanje ove suprotnosti.” (K. Marks, Kapital I, Prosveta, Beograd, str. 314). Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 21 mraza koji bi mogli nauditi usevima; bez straha pred ćudima prirode i tržišta, pred kojima je on nemoćan. Menjaju se zato i osnovne vrednosti seljaštva: to više nije strpljivi rad na zemlji predaka uz egzistencijalni minimum; miran život u prirodi uz veliku porodicu. Sve više se ističe da su glavni ciljevi života materijalno blagostanje, uz nesputan život, gradske slobode i slobodno kretanje u nepoznatom svetu. Iako postoji evolucija u sagledavanjima socioloških razloga bega sa sela, ipak svima njima je zajedničko što sociološke promene u društvu smatraju dominantnom snagom ruralnog egzodusa. 15 Nasuprot tome, ekonomska teorija od dvadesetih godina XX veka, na osnovu kvantitativne analize vremenskih serija o stanovništvu i dohotku, pokušala je da dokaže da je glavni uzrok napuštanja sela niska produktivnost poljoprivrednog rada u odnosu na rad u nepoljoprivrednim delatnostima.16 Savremena ekonomska teorija17 ističe dve grupe ekonomskih faktora poljoprivrednog egzodusa. Jedni su repulzivni (koji poljoprivrednike teraju iz poljoprivredne delatnosti). To su: relativno niski dohoci u poljoprivredi spojeni s teškim uslovima poljoprivrednog rada, nesigurnošću proizvodnje i plasmana i teškoćama usvajanja nove proizvodne tehnike; na to se nadovezuju i nepovoljan ekonomski i društveni status poljoprivrednika, zaostalost u razvoju sela i neki drugi momenti. Drugi su tzv. atraktivni faktori, koji privlače poljoprivrednike u nepoljoprivredne delatnosti. To su, pre svega, viši, kontinuirani i sigurniji dohodak u nepoljoprivrednim delatnostima, spojen s povoljnim uslovima rada (ne radi se na polju, po kiši, po suncu ili na mrazu); penzijsko i zdravstveno osiguranje; uz to se manje radi, pa su i mogućnosti zabave i razonode veće; godišnji odmor se koristi u najpovoljnije doba; socijalni i politički status radnika je svuda ugledniji; mogućnosti izbora rada su neuporedivo veće, itd.
15 Dragoljub Jovanović, Agrarna politika, Narodna misao, Beograd, 1930; Radomir Lukić, Civilizaciona revolucija na selu, Sociologija sela, 1971; Irwin Sanders, Chaning Rural Societies, Prevod u časopisu Sociologija sela, 1/1973; V. Puljiz, Egzodus poljoprivrednika, Institut društvenih istraživanja, Zagreb 1977; Mješovita domaćinstva i seljaci radnici u Jugoslaviji, Institut društvenih istraživanja, Zagreb 1980; S. Šuvar, Između zaseoka i megalopolisa, Centar za sociologiju sela, Zagreb 1973; V. Đurić, Beg sa sela i njegove ruralne implikacije, Sociologija sela, br. 13—14/66 16 Colin Clark, The Condistions of Economic Progress, London 1957; slična istraživanja vrši i organizacija FAO čiji rezultati potvrđuju napred iznetu tvrdnju (FAO: Agriculture in the World Economy, Rome 1955). 17 B. Maksimović, Prelazak poljoprivrednog stanovništva u nepoljoprivredne delatnosti, Stanovništvo, 1/1969, 5-20; D. Breznikș Neke demografske karakteristike poljoprivrednog stanovništva u Jugoslaviji, Ekonomska revija, 1-2/1976, 27-48; V. Stipetić, Brži razvoj poljoprivrede jedan od preduvjeta stabilizacije jugoslovenske privrede, Ekonomist, 1- 4/1966, 341-361; Zbornik radova posvećen proširenoj reprodukciji u jugoslovenskom društvu, JAZU i Informator, Zagreb 1980, 231-283; P. Marković, Migracije poljoprivrednog stanovništva, Gledišta, Beograd, br. 11/1972; P. Marković, J. Babović, Srbija na pragu XXI veka, prvi i drugi tom, Beograd, 1998, 1999. 22 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Pored faktora koji podstiču odlazak iz poljoprivrede, postoje i faktori koji usporavaju deagrarizaciju. Starije stanovništvo teško napušta poljoprivredu, pogotovo ako je nepismeno ili slabo obrazovano; uz to teže se odlučuje i ako se radi odlaska u nepoljoprivrednu delatnost mora odseliti u drugi kraj, daleko od dotadašnjeg poljoprivrednog gazdinstva, itd. Iskustvo Srbije pokazuje tzv. etapni transfer radne snage: kada poljoprivrednik (obično muškarac) nađe zaposlenje (privremeno ili trajno) u blizini svog gazdinstva, tada se on zapošljava (prva faza) kako bi ostvario neku dopunsku zaradu, koja će njegovoj porodici omogućiti ili izgradnju nove i bolje kuće, ili nabavku mašina, automobila ili nečeg drugog. Prihodi koji se na taj način ostvaruju (iako su bili zamišljeni samo kao privremena pomoć dohotku poljoprivrednog gazdinstva) postaju sve značajniji deo ukupnog prihoda domaćinstva. Na taj način povremeni rad izvan poljoprivrede postaje stalan, a poljoprivredna delatnost se predaje u ruke ostalih ukućana najčešće žena i dece. U drugoj etapi poljoprivredno gazdinstvo se prilagođava novoj situaciji: prelazi se na gajenje kultura koje traže manje rada ili se kupuju poljoprivredne mašine (koje zamenjuju živi rad); napuštaju se od kuće udaljena zemljišta, teži se da se posed zbije oko kuće. U trećoj etapi deca se obično definitivno udaljuju od poljoprivrednog domaćinstva, odlazeći u grad.
3.4. Ekonomski faktori deagrarizacije Od mnoštva ekonomskih faktora koji su delovali i deluju na napuštanje poljoprivrede u Srbiji i Crnoj Gori, najznačajniji su, po našem mišljenju, sledeći:
3.4.1. Prvobitna socijalistička akumulacija Ovaj fenomen, koji se javio odmah nakon tzv. socijalističkih revolucija, prvo u Rusiji 1918.godine, potom u drugim zemljama bivšeg SSSR-a i zemljama istočne i jugoistočne Evrope, najbolje je objasnio teoretičar ruskog socijalizma E. Preobraženski u svom poznatom delu „Nova ekonomika”.18 Preobraženski razlikuje socijalističko društvo u kojem su sredstva za proizvodnju najvećim delom podržavljena, od socijalističkog društva u kojem na selu dominiraju sitna seljačka gazdinstva. U prvom slučaju akumulacija se vršila na bazi suviška proizvoda što ga je davao socijalistički (državni) sektor proizvodnje. U drugom slučaju akumulacija se vršila na osnovu oduzimanja viška proizvoda od sitnih robnih proizvođača, samostalnih seljaka, koji su se nalazili izvan socijalističkog sektora privrede. To prelivanje viška proizvoda iz poljoprivrede u industriju ima prirodu eksploatacije jedne društvene klase (seljaka) od strane druge društvene klase (radnika). To je tzv. „prvobitna socijalistička akumulacija”, koja je, kako se tada
18 Preobraženski E.: Nova ekonomika, Zagreb, 1984. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 23 smatralo „istorijski nužna”. Smatrana je „ekonomskim zakonom prelaznog perioda u nerazvijenim socijalističkim privredama”. Preobraženski smatra da nakon socijalističke revolucije seljaci i radnici ne mogu mirno koegzistirati. Socijalistička industrija zauzima položaj metropole, prema kojoj stoji sitni seljački posed kao kolonija, koju metropola mora da eksploatiše. Metode te eksploatacije mogu biti različite. Preobraženski nije ni za metod oporezivanja, ni za metod nasilnog oduzimanja viškova, što je inače uveliko rađeno. Najpodesnije sredstvo za tu eksploataciju je sistem „makaza cena”, tj. relativno visokih cena za industrijske proizvode relativno niskih cena za poljoprivredne proizvode. To je zapravo prikrivena forma oporezivanja sitnih seljaka, onemogućavanja njihovog ekonomskog razvitka i neminovne proleterizacije sela. Bio je to ujedno i atak na Lenjinovu koncepciju tzv. nove ekonomske politike (NEP-a) i saveza radnika i seljaka u periodu izgradnje socijalizma. Ovaj metod se zadržao do danas. Krah Lenjinovog koncepta NEP-a i prevladavanje staljinizma značilo je deklarativno da prelivanje jednog dela sredstava namenjenih akumulaciji iz poljoprivrede u industriju nema karakter eksploatacije. To je, navodno, „put bržeg razvitka industrije i poljoprivrede, a i celokupne društvene zajednice”. Izgrađena industrija je pretpostavka i za razvitak poljoprivrede. Stoga brza industrijalizacija zemlje postaje glavni društveni zadatak, “cilj kome podjednako moraju doprineti i radnici i seljaci, a i svi drugi društveni slojevi”. Na izgrađenoj industrijskoj osnovi počiva, navodno, razvitak socijalističke poljoprivrede, postepeni preobražaj sela, te povezivanje seljačkih gazdinstava u širok sistem socijalističkih zadružnih organizacija. Time je, zapravo, usvojen koncept tzv. socijalističke industrijalizacije, kao metod privrednog razvoja. Za razliku od tzv. kapitalističke industrijalizacije, koja je, po pravilu, započinjala razvojem lake industrije, industrijalizacija socijalističkih zemalja otpočinjala je razvojem teške industrije, koja je isporuči- vala osnovna sredstva za proizvodnju. Koncept industrijalizacije, koji je usvojen i primenjen u socijalističkim zemljama, pa i kod nas, uz izrazito forsiranje teške industrije, izazvao je radikalne promene u ekonomskom razvoju zemlje, i snažno je uticao na sve druge oblasti društvenog delovanja i života zajednice. Naglo se promenila socijalna struktura stanovništva, brzo se razvijala urbanizacija i gradski način života.
3.4.2. Strategija privrednog razvoja, strukturne promene i deagrarizacija Navedena nasleđena agrarna prenaseljenost bila je jedan od motiva izbora ubrzane industrijalizacije, kao strategije našeg posleratnog privrednog razvoja. Međutim, taj koncept razvoja je, pre svega, nekritički preuzet od tadašnjeg 24 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Sovjetskog Saveza, kao koncept socijalističkog razvoja.19 Ovaj koncept je realizovan navedenim metodom prvobitne socijalističke akumulacije. Suština ovog metoda je uvećanje mase i stope akumulacije i to pre svega izvlačenjem kapitala iz poljoprivrede, zatim prinudnim ograničavanjem potrošnje stanovništva i besplatnim javnim radovima. Kod velikog dela seoskog stanovništva, na osnovu ovoga, formirano je osećanje nesigurnosti i nepoverenja u poljoprivredu, što se ogledalo u masovnom napuštanju sela. Koncept razvoja poljoprivrede u funkciji razvoja industrije kasnije je zamenjen konceptom razvoja poljoprivrede radi zaštite životnog standarda stanovništva, što je prisutno do današnjih dana, posebno tokom i nakon sankcija i ekonomskih kriza koje potresaju naše društvo od 90-ih godina prošlog veka, do današnjih kriza u 21. veku. U strukturi društvenog proizvoda došlo je do bitnih promena u odnosu između favorizovane industrije i zapostavljene poljoprivrede. Industrija je zauzela dominantno mesto u ukupnoj proizvodnji. Njeno učešće u društvenom proizvodu 1950. godine bilo je 22%, a 1979. godine preko 38%. U istom periodu učešće poljoprivredne proizvodnje je opalo sa 30% na 14%. Mit industrijalizacije bio je snažniji od neophodnog ravnomernog razvoja. U celokupnom posleratnom periodu ulagano je oko dva i po puta više u industriju nego u poljoprivredu. Kao posledica toga izmenjena je privredna struktura zemlje. Tako je u Vojvodini (izrazito agrarnom regionu) industrija povećala učešće sa 23,75 u 1950. na 46,6% u 1989. godini, a poljoprivreda smanjila učešće na 24,5% u istom periodu.20 Istovremeno je izrazito povećan broj industrijskih radnika i drastično smanjen broj poljoprivrednika. Ni do danas nije potpuno prevladan jednostran odnos prema industriji, kao gotovo jedinom indikatoru napretka privrede. I onda kada se pokušavalo da se uspostavi ravnoteža u privrednom razvoju, u praksi je planirana ravnoteža narušavana, industrija je izbijala u prvi plan. Povremeni akcenat na ubrzanju razvoja drugih grana i delatnosti ( npr. poljoprivrede) više su izraz nužde, političke potrebe i sl., nego stvarne dugoročne orjentacije. Međutim, i pored toga, u razvoju poljoprivrede Srbije ostvarene su krupne strukturne promene, kako u
19Industrijalizacija je bila i put rešenja agrarne prenaseljenosti. U tome su se slagali svi naši tadašnji ekonomisti. Razilazili su se u pogledu pravaca i karaktera industrijalizacije. Problem je u nas što je forsirana teška industrija, tj. industrija sa visokim organskim sastavom, a manje prostora i mesta je bilo za industriju sa nižim tehničkim sastavom kapitala (prerađivačka i sitna seljačka industrija sa domaćom sirovinskom bazom).
20Prosečne godišnje stope rasta industrijske proizvodnje u Vojvodini su bile visoke: 8,2% (1951-1980); 8,3% (1951-1960); 8,1% (1961-1970); 8,25 (1971-1980) U istom periodu prosečne godišnje stope rasta poljoprivredne proizvodnje su se smanjile: 4,9% (1951—1980); 4% (1951—1960); 2,4% (1961—1970); 3,6% (1971—1980). Izvor: Savezni zavod za statistiku, Trideset godina samoupravnog razvoja Jugoslavije, Beograd, 1981, str. 8.
Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 25 proizvodnji tako i u društveno-ekonomskom preobražaju. Od sitne naturalne došlo se do krupne, savremene poljoprivredne proizvodnje. Rast fizičkog obima poljoprivredne proizvodnje bio je vrlo dinamičan, ako se ima u vidu start od koga se pošlo. Pri tom nisu sve grane poljoprivredne proizvodnje imale isti položaj, niti su mere ekonomske politike podjednako stimulisale njihov razvoj. Ratarstvo, a u okviru njega proizvodnja žita, odnosno pšenice, u većem delu posleratnog perioda imalo je bolji položaj. Stočarska proizvodnja, iako u celini pokazuje kvantitativne promene (rasni sastav, proizvodnost po grlu, itd.), ipak je znatno niža nego što su potrebe prerade i objektivne mogućnosti ove poljoprivredne grane. Tendencija smanjenja učešća radno intenzivnih grana poljoprivrede (stočarstva) ima za posledicu odliv radne snage iz poljoprivrede. Navedeni koncept privrednog razvoja imao je za posledicu relativno nepovoljan ekonomski položaj poljoprivrede, koji se, logično, negativno odražavao i odražava na zaposlenost radne snage u ovoj oblasti.
3.4.3. Nepovoljan ekonomski položaj poljoprivrede kao faktor deagrarizacije U čitavom posleratnom periodu položaj poljoprivrede u primarnoj i sekundarnoj raspodeli nacionalnog dohotka bio je nepovoljan, sa manje ili više izraženim tendencijama. Nepovoljan ekonomski položaj poljoprivrede izražava se, pre svega, u nepovoljnim odnosima razmene, koja se ostvaruje putem tzv. makaza cena na tržištu poljoprivredno-prehrambenih proizvoda, koje su gotovo stalno otvorene na štetu primarne poljoprivredne proizvodnje. Na taj način se, u stvari, deo akumulacije iz poljoprivrede preliva za razvoj nepoljoprivrednih delatnosti. Prema nekim proračunima samo u periodu 1947. do 1952. godine na ovaj način je izvučeno iz poljoprivrede za razvoj industrije FNRJ preko pet milijardi dolara. Proces „izvlačenja” je posebno pojačan 90-ih godina, u Srbiji, da bi se nastavio do današnjih dana. U sekundarnoj raspodeli položaj poljoprivrede je, takođe, nepovoljan, što se vidi iz relativno visokog učešća poreza, doprinosa i kamata na kredite u strukturi viška proizvoda poljoprivrede. Sve je to rezultiralo u tendenciji pada stope akumulativne, reproduktivne i investicione sposobnosti poljoprivrede. Politikom cena, investicionom, kreditno-monetarnom, poreskom politikom, poljoprivreda se permanentno „drži” u nepovoljnom ekonomskom položaju. Obavezni otkup, prinudna kolektivizacija, zemljišni maksimum, „makaze cena”, neizmireni dugovi seljacima i sl. — sve su to metodi koji su doprineli i doprinose „begu sa sela”. Nepovoljan ekonomski položaj poljoprivrede posebno je došao do izražaja za vreme sankcija i kriza, pri čemu je poljoprivreda podnela najveći teret. Politikom cena država je agrarne proizvode držala i drži u depresiranom položaju, čime je želela i želi da obezbedi naglašenu socijalnu funkciju. Kreditna politika, kroz politiku visokih kamata, „ubitačno” je delovala na ionako loš 26 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. ekonomski položaj poljoprivrede. Politikom neselektivnog uvoza nije se štitila domaća proizvodnja. Hiper inflacija je „opustošila” poljoprivredu. Proces dezinvestiranja, koji traje više decenija, doveo je do topljenja kapitalne baze poljoprivrede. Postojeća oprema je u velikoj meri amortizovana i tehnološki zastarela, pa je sa njom nemoguće ostvariti cenovno i kvalitativno konkurentnu proizvodnju. Oskudica kapitala predstavlja ozbiljno ograničenje oživljavanju investicione aktivnosti u poljoprivredi. Upravo to je bio razlog relativno niskih stopa rasta poljoprivredne proizvodnje (i pre 90-ih), posebno u 90-im godinama što, na žalost, traje do danas.
Tabela 6. Stope rasta poljoprivredne proizvodnje
SFR Jugoslavija AP Vojvodina Period Planirano Ostvareno Planirano Ostvareno 1961-65. 7,5 1,4 9,1 6,3 1966-70. 4,6 3,0 5,2 3,2 1971-75. 3,5 2,8 5,0 3,1 1976-80. 4,0 2,0 5,0 2,2 Izvor: Dugoročni program ekonomske stabilizacije, Beograd, 1982, str. 9.
Nepovoljan ekonomski položaj poljoprivrede u dotadašnjem razvoju Jugoslavije negativno je uticao na opredeljenje pojedinaca za rad u ovoj privrednoj oblasti, što se zadržalo do danas.
3.4.4. Dohoci u poljoprivredi i demotivacija kao faktori deagrarizacije Na relativno niske dohotke u poljoprivredi uticali su veličina poseda, politika cena poljoprivrednih proizvoda i nepovoljan ekonomski položaj poljoprivrede. Mali zemljišni posed je bio dominantan u jugoslovenskoj poljoprivredi. Pri tom se on smanjivao,21 tako da je u periodu 1960—1991, god. prosečna veličina individualnih gazdinstava smanjena u SRJ sa 4,43 ha na 3,43 ha ili za 29% (mereno ukupnim površinama), odnosno sa 3,12 ha na 2,36 ha ili za 32% (mereno obradivim površinama). Prosečna veličina individualnih gazdinstava u našoj zemlji je, dakle, veoma niska. Ona se kreće od 2,75 ha ukupne, odnosno
21 U isto vreme u razvijenim zemljama odvijao se suprotan proces politikom ukrupnjavanja. Prosečna veličina gazdinstava u nekim razvijenim zemljama (1970) iznosila je: SAD 155 ha, Kanada 295 ha, Engleska i Vels 52 ha, Francuska, Danska i Švedska po 23 ha, Nemačka 13 ha itd. (Prema: Novi podaci o djelovanju zakona koncetracije i centralizacije u kapitalističkoj poljoprivredi, Ekonomika proizvodnje hrane, br.5/1978, str. 3-31). Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 27 1,35 ha obradive površine u Crnoj Gori, do 2,91 ha ukupne, odnosno 2,76 ha obradive površine u Vojvodini. Sa prosečnom veličinom od 3,43 ha ukupne, odnosno 2,36 ha obradive površine, naša individualna gazdinstva spadaju među najsitnija u Evropi. Pogled u strukturu zemljišnog poseda govori da se veliki broj poseda nalazi u kategoriji ispod 3 ha. Prema popisu iz 1991. godine takvih gazdinstava u SRJ bilo je čak 60,5%. Ona su posedovala 22,8% površina individualnog sektora. U odnosu na stanje u 1960. godini, broj ovakvih gazdinstava je povećan za 15 procentnih poena, a njihov udeo u ukupnim površinama za 7,6 procentnih poena. U toku je, dakle, dalje pogoršanje, ionako veoma nepovoljne posedovne strukture individualnih gazdinstava. Ovako sitan zemljišni posed smatra se donjom granicom ekonomski održivog poseda u mnogim zemljama zapadne Evrope. Pored veličine poseda, na relativno niske dohotke u poljoprivredi uticala je i pomenuta politika cena poljoprivrednih proizvoda. Kao posledica toga, u 50- tim godinama, prosečno je aktivni poljoprivrednik imao dohodak koji je iznosio samo trećinu prosečnog nacionalnog dohotka, a samo 6% od dohotka koji se ostvarivao u industriji. Kasnije su ti procenti povećani, ali su dohoci u poljoprivredi ostali relativno niski u odnosu na dohotke u drugim delatnostima. Tako je 1976-1978. godine prosečni poljoprivrednik ostvarivao samo 39% od prosečnog društvenog proizvoda, što su ga ostvarivali radno aktivni u tadašnjoj Jugoslaviji.22 Usled nepovoljnog ekonomskog položaja dohoci u poljoprivredi su dugo vremena bili relativno niski i niži su u odnosu na dohotke nepoljoprivrednih i mešovitih domaćinstava. Pored toga, dohodak poljoprivrednika je i nestabilan, jer zavisi od klimatskih faktora, od tržišnih uslova (koji su veoma promenljivi) kao i od volje države, što i danas dolazi do izražaja. Značajan demotivacioni faktor u poljoprivredi su i stalno poremećeni interni i eksterni pariteti cena. Dispariteti cena, zajedno sa relativno niskim i nesigurnim dohocima u poljoprivredi, uslovili su da seljak beži sa zemlje, ili jednom nogom ostaje na njoj (mešovita domaćinstva), a drugom nogom je u fabrici (gradu).
3.4.5 Politika zapošljavanja kao faktor deagrarizacije Politikom zapošljavanja Država i Partija su forsirali i podsticali zapošljavanje u gradovima (industriji), zapostavljajući, zanemarujući i ignorišući naša sela, koja su se i zbog toga sve više praznila. Udeo industrijskih radnika u privredi se izrazito povećao. Tako na primer, u SFR Jugoslaviji je to povećanje na hiljadu radno sposobnih stanovnika iznosilo: (1952); 95,1% (1960); 112,3% (1970);
22 Prema: Zbornik radova posvećen proširenoj reprodukciji u jugoslovenskom društvu, str. 278. 28 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. 149%(1980). U Vojvodini je bila slična tendencija : 43,9% (1952), 83,75 (1960); 110,9% (1970); 150,9% (1980), U isto vreme smanjeno je poljoprivredno stanovništvo u Jugoslaviji od 1948. do 1979. godine za 4,3 miliona (ili preko tri puta), tako da je početkom 80-tih godina tek svaki treći stanovnik Jugoslavije bio vezan za poljoprivredu.23 Pored zapošljavanja u zemlji, ekonomski prosperitet u razvijenim zemljama Zapadne Evrope u 60-im godinama prošlog veka, omogućio je zapošljavanje jednog dela naše radne snage u inostranstvu, što je dodatno pokretalo poljoprivrednike iz sela, što se i danas dešava. Uporedo sa pražnjenjem sela javila se, u gradovima, nezaposlenost. Nezaposlenost se u nas (SFRJ) kontinuirano povećavala: 1965. godine iznosila je 7,0%, 1975. (13,1%), 1985. (16,8%) i 1996. (25,7%). Za tri decenije ona je porasla 3,7 puta, dok je apsolutni broj registrovano nezaposlenih porastao 7,5 puta — od 109 hiljada (1965), na 810 hiljada 1996. godine.24
3.4.6 Razvoj tehnike i promene u poljoprivredi i deagrarizacija Tehničke promene su, takođe, odigrale krupnu ulogu u deagrarizacionom procesu. Ove promene se ogledaju u stalnom povećanju mehaničke vučne snage (traktorizacija) i smanjivanju stočne vučne snage. Tako je u SFRJ u 1950. godini stočna vučna snaga bila zastupljena sa 97%, a mehanička samo sa 3%, dok je u 1989. godini stočna vučna snaga opala na 11%, a mehanička porasla na 89%. Navedene promene su imale za posledicu zamenu živoga rada opredmećenim, što je objektivno rezultiralo u višku radne snage u poljoprivredi. Taj proces se i danas odvija, iako usporeno zbog teškoća koje prate našu (poljo)privredu. Kada je u pitanju tehnika, danas se javlja u nas kao ozbiljan problem amortizacija, remont i zamena dotrajale, zastarele i moralno obezvređene poljoprivredne tehnike. To vodi paradoksalnoj situaciji: tehnika koja je zakonomerno zamenila i istisnula živi rad nije u stanju da u potpunosti obavlja svoju funkciju, što može da rezultira u retrogradnom procesu - ponovnom vraćanju živog rada, umesto tehnike i povećanju stočne vučne snage, što se dešava u nekim malim nerazvijenim gazdinstvima.
3.4.7. Svojinski odnosi i deagrarizacija Kao deo navedene strategije privrednog razvoja SFRJ forsiran je razvoj društvenog sektora, uz zapostavljanje, čak i „gušenje“ razvoja privatnog sektora. Favorizovanost društvene poljoprivrede ilustruju podaci po kojima je proizvodnja ovog sektora u posleratnom periodu rasla po stopi koja je mnogo puta veća od stope rasta privatnog sektora. Neravnopravan položaj ova dva
23 Prema: Savezni zavod za statistiku, isto, str. 215-218. 24 Statistički godišnjak Jugoslavije, SZS, Beograd, 1998. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 29 sektora ostvarivao se i održavao merama agrarne politike: investicionom, politikom cena, poreskom i kreditnom politikom i drugim merama. Učešće društvenog sektora u poljoprivrednoj proizvodnji se povećavalo. U društvenom proizvodu poljoprivrede to učešće je povećano sa 12,3% u 1950. na 25,5% u 1979. godini. U Vojvodini društveni sektor je povećao učešće sa 66,8% u 1952.godini, na 85,87% u 1988. godini. Zapostavljenost privatnog sektora zadržala se dugo vremena. Mi smo se dugo bavili društvenim sektorom, kome smo opraštali i dugove, čime smo u dosta slučajeva nagrađivali nekvalitetni menadžment nekih društvenih preduzeća, koja su se olako zaduživala, a kažnjavali kvalitetni menadžment, one koji su se racionalno ponašali i uspeli da održe firmu ne zadužujući se. Istovremeno se zapostavljao privatni sektor, koji je podneo najveći teret krize i sankcija, i koji se uz to pokazao vitalnijim i sposobnijim od velikog dela društvenog sektora. I pored toga, njima ne samo da se ništa nije otpisivalo, nego im se nije isplaćivalo ni ono što su teškom mukom stekli i pošteno zaradili. Rast poljoprivredne proizvodnje po pojedinim oblicima svojine dat je u tabeli 7.
Tabela 7. Kretanje poljoprivredne proizvodnje po pojedinim oblicima svojine SFRJ (1955=100)
Godina Društveni sektor Privatni sector 1955. 100 100 1965. 419 117 1975. 735 142 1980. 951 152 1984. 1196 158 1985. 1121 145 Izvor: SGJ, za odgovarajuće godine.
Iz tabele se vidi izrazita disproporcija u razvoju društvenog i privatnog sektora poljoprivrede socijalističke Jugoslavije.25 Razvoj društvenog sektora je, očito, forsiran i favorizovan.
25 Videti detaljnije naše radove: R. Pejanović, Ekonomski faktori transfera radne snage iz poljoprivrede, Zbornik za društvene nauke, Matica srpska, Novi sad, br. 74/1983; R. Pejanović, Deagrarizacija kao agroekonomski fenomen, Letopis naučnih radova, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, br. 1-2/1998, str. 15-27; R. Pejanović, N. Tica: Tranzicija i agroprivreda, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 2005, str. 17-47. 30 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. 4. O ISTORIJSKIM KORENIMA NAŠIH AGRARNIH PROBLEMA
Četvorovekovna vladavina Turske ostavila je teško istorijsko nasleđe, posebno u Srbiji, koja je najviše i platila „ceh“ otomanskog imperijalizma. Srbija je, na početku XIX veka, sa manje od milion stanovnika, bila mala zemlja i jedan od najnerazvijenijih regiona u Evropi, „Suviše udaljena od centra Osmanskog carstva da bi bila uključena u predindustrijsku podelu rada, odvojena sanitarnim koridorom od susedne Dvojne monarhije i Srednje Evrope, bez infrastrukture i prirodno pogodnih staništa, njena privreda je počivala na primitivnim kućnim zadrugama i seoskim zajednicama, koje su živele u međusobno udaljenim staništima, od slame, bez građanstva, bez racionalnih upravnih institucija i bez obrazovnog i pravnog sistema… Društvena i ekonomska modernizacija morala je da počne bukvalno ex nihilo“.26 Prihvatamo ocenu istoričara (Mari - Žanin Čalić, Socijalna istorija Srbije) koji smatraju da se društvena istorija Srbije prelomila u prvim decenijama XIX veka. Iz činjenice da u njoj nije dovršena agrarna reforma proizišle su one karakteristike koje su je učinile zemljom zaostalom u razvoju. Srpsko zakonodavstvo posle sticanja autonomije (Građanski zakonik 1844), pri održavanju zadruge, čuvalo je njenu nepokretnu imovinu, i istovremeno dopuštalo podelu velike familije.27 To je dovelo do usitnjavanja poseda: u prvoj deceniji XX veka još uvek je 62,1 odsto svih srpskih gazdinstava imalo posed ispod pet hektara, na kome nije bilo moguće podići proizvodnju ni novom tehnikom obrade zemlje, ni novim poljoprivrednim kulturama. „Vekovni nulti rast” (podvukao R.P.), kako bi rekao citirani Zundhauzen. Zakon o okućju vezao je seljaka za posed, na kome nije mogao „ni da živi, ni da umre“.28 Posledica toga je konstantno siromaštvo. Mari - Žanin Čalić pominje jednu anketu, koju je u predvečerje Prvog svetskog rata vršio Savez srpskih zemljoradničkih zadruga, a koju potvrđuju i službeni podaci: „Dve trećine imanja (organizovanih u zadruge) raspolagala je sa manje zemlje nego što je bilo neophodno za pokrivanje egzistencijalnog minimuma. Najmanje pedeset odsto je tražilo prihod van poljoprivrede. Više od polovine nije imalo potpunu zapregu, trećina ni jedan plug, niti bilo koju zemljoradničku alatku, 18 odsto nije imalo sopstvenu kuću, 28 odsto je živelo u izuzetno nezdravom smeštaju, 30 odsto uveče nije imalo svetla, 38 odsto ni jednom nije spavalo u krevetu”.29 Začarani krug siromaštva se zatvarao: „Prenaseljenost sela je vodila siromaštvu, siromaštvo je bilo uzrok niskom obrazovanju; nisko obrazovanje je
26 Holm Sundhaussen, München, 1989. Prema: Latinka Perović, Nesavladive unutrašnje kontradikcije, Helsinška povelja, Beograd, br. 83-84/2005, str. 30. 27 Čalić Mari – Žanin: Socijalna istorija Srbije 1815-1941, Beograd, 2004, str. 37. 28 Isto, str. 41. 29 Prema: Mari – Žanin Čalić, Soijalna istorija Srbije, str. 70. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 31 onemogućavalo modernizaciju poljoprivrede; to je uzrokovalo neproduktivnost, siromaštvo, prenaseljenost”.30 Unutrašnja dinamika bila je neznatna: esnafska zatvorenost zanata i kontrolisana trgovina; nedostatak kapitala za razvoj industrije koja svoje ozbiljnije početke beleži tek u poslednjoj deceniji XIX veka, nedostatak slojeva u čijem je interesu modernizacija (sve do Drugog svetskog rata udeo seljaštva u stanovništvu Srbije iznosio je 76 odsto).31 Nosioci političke modernizacije u Srbiji bili su pripadnici srpske inteligencije, koja se školovala na zapadnoevropskim univerzitetima, najviše u Nemačkoj i Francuskoj. Ali, instaliranje modernih političkih institucija (relativno rano formiranje političkih stranaka 1881/82; liberalni Ustav 1888; parlamentarni sistem vladavine 1903; sloboda štampe) u ekonomski arhaičnoj i socijalno pertifikovanoj zemlji, ličilo je na „ugrađivanje avionskog motora u kola sa stočnom zapregom" 32 Od 1804. do 2006. godine Srbija je prošla trnovit put: od pobunjene pokrajine Osmanske imperije, preko poluzavisne knjaževine (1830, 1833, 1838) i nezavisne države kakvom je postala na Berlinskom kongresu (1878), teritorijalnog proširenja u balkanskim ratovima (1912, 1913), stvaranja jugoslovenske države na kraju Prvog svetskog rata (1918) i njenog sloma (1941), do njene obnove na federativnim osnovama na kraju Drugog svetskog rata (1945) i njenog raspada u ratovima u poslednjoj deceniji XX veka, i ponovnog osamostaljivanja (2006). I dok se kapitalizam u Zapadnoj Evropi razvijao uveliko, kod nas je istorija „činila svoje”. Problemi su se množili i uvećavali, do današnjih dana. Demografski trendovi su, posebno, nepovoljni. Jedan od važnih uzroka biološkog „trošenja” su česti ratovi: u poslednja dva veka bilo ih je deset. Samo u Prvom svetskom ratu, Srbija je izgubila 28 odsto celokupnog stanovništva, od čega su dve trećine bili civili. U poslednjim ratovima stanovništvo je smanjeno za 70.000 ljudi, uprkos izbeglicama iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine i sa Kosova i Metohije. Demografska rasprostranjenost srpskog naroda je znatno smanjena, a njeno stanovništvo stari (prosek je preko 40 godina). Posebno zabrinjava egzodus mladih ljudi. U poslednjoj deceniji XX veka Srbiju je napustilo 400 do 500 hiljada mladih obrazovanih ljudi između 20 i 30 godina (33%), između 31 i 35 godina (22%). Među mladima koji su anketirani u 2005. godini, njih 50 odsto želi da potraži posao u nekoj drugoj zemlji, jer u svojoj zemlji ne vide nikakvu perspektivu. Taj trend se zadržao do današnjih dana. Istorijski koreni naših ekonomskih (i agrarnih) problema su, dakle, duboki i sveobuhvatni. Mi smo ih u ovom radu pokazali kroz prizmu agrarne prenaseljenosti i deagrarizacije, koji su samo „vrh ledenog brega”, prateće pojave mnogo većeg problema — svekolike društveno-ekonomske krize, koja dugo egzistira na našim prostorima.
30 Dimitrije Đorđević: Ogledi iz balkanske istorije, Beograd, 1989, str. 218. 31 Latinka Perović: Nesavladive unutrašnje kontradikcije, Helsinška povelja, Beograd, br. 83-84/2005, str. 30. 32 Dimitrije Đorđević, isto, str. 129. 32 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B.
Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 33 5. ISKUSTVA ZAPADNE EVROPE
Istorija kapitalizma, čija je „kolevka“ Zapadna Evropa, sadrži više faza razvoja: trgovački, agrarni, industrijski, postindustrijski kapitalizam. Svakoj od navedenih i drugih faza razvoja prethodio je odgovarajući teorijski – ekonomski koncept, doktrina razvoja. Drugim rečima, sa razvojem kapitalizma razvijala se i ekonomska teorija, koja je inače stekla samostalnost i ugled sa pojavom ovog društveno-ekonomskog sistema. Ekonomska teorija je jedinstvena u oceni da je za opstanak, učvršćenje i razvoj kapitalizma, kao novog društveno-ekonomskog sistema, „zaslužna“ prvobitna akumulacija kapitala.
5.1 Prvobitna akumulacija kapitala Reč je o istorijskom procesu rastavljanja proizvođača od sredstava za proizvodnju, koncentracija tih sredstava u ruke kapitalista i pretvaranje proizvođača u klasu najamnih radnika. Osnovu ovoga procesa čini eksproprijacija sitnih poljoprivrednih i gradskih proizvođača, seljaka i zanatlija, od zemlje i od sredstava za rad. Ovaj proces je praćen nasiljem svake vrste, izvođen sa „najnepoštenijim vandalizmom pod nagonom najbestidnijih, najprljavijih, najpodlijih i najgnusnijih strasti” (Karl Marks). Svaka zemlja, koja je proživela razdoblje prelaza iz feudalizma u kapitalizam ima svoju vlastitu istoriju prvobitne akumulacije kapitala i svoje epohalne prevrate, koji su služili kao poluga kapitalističkoj klasi u njenom stvaranju. Prvobitna akumulacija odvijala se u pojedinim zemljama u različitim istorijskim epohama, njene faze tekle su svuda drugačijim redom. Svakoj su zemlji, takođe, svojstvene specifične metode prvobitne akumulacije. Najranije je započela i u klasičnim se oblicima odvijala u Engleskoj. Kmetstvo je u Engleskoj iščezlo krajem XIV veka, tako da su u narednom stoleću ogromnu većinu stanovništva činili slobodni seljaci sa samostalnom privredom. Njihova je eksproprijacija polazna tačka razvitka, koji stvara na jednoj strani najamne radnike, a na drugoj strani kapitaliste. Predigra toga razvitka odigrala se u poslednjoj trećini XV i prvim decenijama XVI veka, kada je raspuštanjem feudalnih imanja bila bačena na tržište rada prva masa proletera. Drugi korak su učinili sami feudalci, najurivanjem seljaka sa zemlje, da bi oranice pretvorili u pašnjake. Trebao im je novac, a do njega se najlakše moglo doći prodajom vune, kojoj je naglo porasla cena, procvatom flamanske vunarske manufakture (pretvaranje oranica u pašnjake). Proces nasilne eksproprijacije dobija nov podsticaj reformacijom i oduzimanjem crkvenih dobara, koja je za njom sledila. Svoj parlamentarni oblik otimačina dobija u dekretima, kojima su lendlordovi poklanjali sebi opštinsku 34 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. zemlju (Bills for Encloswees of Commons). Poslednji veliki proces eksproprijacije zemljoradnika od zemlje bio je Clearing of Estates (čišćenje dobara, u stvari od ljudi koji su živeli i radili na njima). Tako je gradska industrija dobila potrebnu masu nezaštićenog proleterijata, a poljoprivreda mogućnost nesmetanog kapitalističkog razvoja. Manufaktura, međutim, nije bila još toliko razvijena da bi usisala toliku masu proletera, a s druge strane nisu ni eksproprisane narodne mase tako lako prihvatile nov način života. Zemljom su krstarile mase prosjaka, skitnica i razbojnika. Država je odgovorila tzv. „krvavim zakonodavstvom” protiv skitničenja, koje je za nezaposlene predviđalo drastične sankcije, čak do pogubljenja. Novu klasu (kapitalista) država je pomagala i na taj način što je dekretom odredila minimalni radni dan i maksimalni iznos najamnika. Pored ovoga, poznate su i druge metode prvobitne akumulacije kapitala, posebno kolonijalni sistem, sistem državnih dugova, poreski sistem i protekcionistički sistem zaštitnih carina (posebno agrarni protekcionizam). Sve su te mere i metode omogućavale razvoj i širenje kapitalizma i formiranje moćnih industrijskih kapitalista. Sve je to ostavilo krupne posledice po poljoprivredu i selo.
5. 2 Industrijska revolucija i industrijalizacija Industrijska revolucija je prevrat u proizvodnoj tehnici, što ga izaziva pronalazak i primena novih izvora energije i nove tehnike i tehnologije. Prvi prevrat ove vrste pripremio je razvitak kapitalističkog načina proizvodnje. Naglo širenje tržišta zahtevalo je, naime, velike količine proizvoda, koje više nije mogla isporučiti manufaktura. S druge strane, međusobna konkurentska borba terala je kapitaliste da krenu putevima koji će omogućiti smanjenje proizvodnih troškova, povećanje produktivnosti rada i dobijanje relativnog viška vrednosti. To je omogućilo prelaz na mašinsku proizvodnju. Neposredni uslovi za tu promenu stvaraju se posle 1733. godine, kada je John Kay pronašao „leteći” čunak (flying shuttle) i njime udvostručio radni efekat tkačnica. Ubrzo je primena tog izuma stvorila „usko grlo” u predionicama i zahtevala poboljšanje tehnike predenja. Rešavanje tog problema počinje 1760. kada je Nargreaves pronašao čuvenu mašinu „Jenny”, koja je omogućavala da se istovremeno opslužuje više vretena. Sledio je ubrzo čitav niz daljih pronalazaka i usavršavanja, posebno izum parne mašine Džemsa Vata (James Watt), koji je patentiran 1769., ali se tek krajem veka počeo masovno primenjivati. Industrijska revolucija je, dakle, najpre zahvatila englesku tekstilnu industriju, koja je u to doba predstavljala preko 60% engleskog izvoza i stoga zahtevala masovnu proizvodnju i visoku produktivnost rada. Zatim se ona proširila i na ostale grane industrije. Taj prevrat od manufakture do mašinske proizvodnje izvršen je u Engleskoj od 1760. do 1830., a u drugim razvijenim Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 35 kapitalističkim zemljama nešto kasnije. Taj prevrat se u ekonomskoj teoriji naziva prvom industrijskom revolucijom. Krajem XIX i početkom XX veka počinje druga industrijska revolucija, koja se zasniva na širokoj primeni električne energije, izgradnji električnih dalekovoda, razvoju hemijske industrije, upotrebi benzinskih motora i eksploataciji nafte. Treća i četvrta industrijska revolucija odvija se brzim tempom upravo u naše vreme. Ona se temelji na mirnodopskoj primeni atomske energije, sve široj upotrebi sintetičkih materijala i plastičnih masa, kao i na elektronici, automatizaciji i kompjuterizaciji proizvodnih procesa.33 U pitanju je zapravo moderna naučno-tehnološka revolucija.34 Naučno-tehnička revolucija predstavlja ubrzano i radikalno menjanje tehnike i tehnologije proizvodnje pod uticajem nauke i njene vodeće uloge u društvenoj proizvodnji. To je proces koji se bitno razlikuje od ranijeg tehničkog progresa i ima sledeća obeležja: (1) Odlučujuću ulogu ima sada nauka, koja postaje neposredna proizvodna snaga, kao napr. atomska fizika, elektronika, hemija, matematika, kibernetika, biologija, biofizika, bionika, itd.; (2) Povezuju se i spajaju nauka i tehnika u jedan jedinstveni proizvodni kompleks, tako da se naučna otkrića odmah primenjuju, a primena nove tehnike izaziva dalji razvoj nauke; (3) U toku je proces stalnog menjanja tehnike i tehnologije proizvodnje, a isto tako se menja materija koja se prerađuje, kao i način informisanja i upravljanje proizvodnim sistemima i njihovim delovanjima; (4) Menja se često i uloga čoveka u proizvodnom procesu, pogotovo karakter njegovih delatnih funkcija. Direktno sudelovanje u tehnološkim procesima nadomešta umno delovanje, kao što je kontrola, projektovanje, programiranje, itd.; (5) Nauka i tehnika prodiru kako u proizvodnju, tako i u svako drugo društveno delovanje — upravljanje, usluge, finansije, kultura, obrazovanje, zdravstvo, itd.; (6) Stvaraju se materijalno- tehničke mogućnosti za neprekidan rast produktivnosti i efikasnosti ljudskog rada i smanjenje troškova proizvodnje; (7) Naučno-tehnička revolucija, kroz usavršavanje sredstava za rad, ogromno povećava antropogeni tok materije i energije, ali i sve više narušava prirodnu dinamičku ravnotežu biosfere, pogoršavajući i ugrožavajući uslove čoveka i drugih živih bića.
33 Četvrta industrijska revolucija temelji se na digitalizaciji i zahvata i poljoprivredu. 34 Dvadeseti kao i XXI vek su vekovi nauke i tehnike. Pomenućemo najvažnija naučno- tehnička dostignuća XX veka: proizvodnja i distribucija električne energije, automobil, vazduhoplovstvo, tehnologije vodosnabdevanja, elektronika, radio i televizija, poljoprivredna mehanizacija, računarske tehnologije, telefon, tehnologije kondicioniranja – rashlađivanja vazduha, autoputevi, kosmičke letelice, internet, tehnologije snimanja, kućni aparati, zdravstvene tehnologije, naftne i petrohemijske tehnologije, laser i optičko vlakno, nuklearne tehnologije, novi materijali (Videti: Matejić, V., Pregled tehnološkog razvoja u svetu tokom XX veka i kratka analiza njegovog uticaja na opšti razvoj; Tehnologija, kultura i razvoj, zbornik, Beograd, 2001., str. 9-25. 36 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Tehnički, a potom naučno-tehnički progres, praćeni su industrijalizacijom kao osnovnim modelom ekonomskog razvoja. Industrijalizaciju su najpre uvele najrazvijenije kapitalističke zemlje (Engleska, Francuska, Nemačka, SAD, Japan, itd.), a tek potom druge zemlje sveta. U prošlosti je taj proces trajao od 50 do 100 godina. Industrijalizacija je bila istorijski zadatak kapitalizma. Međutim, u velikom broju zemalja nije došlo do industrijalizacije, zbog njihove kolonijalne i polukolonijalne zavisnosti, kao i težnje visokorazvijenih kapitalističkih država da ih pretvore u svoje agrosirovinske priveske. Industrijalizacija je, dakle, faza privrednog razvoja u kojoj kapital i rad i relativno i apsolutno napuštaju agrarne aktivnosti i prelaze u industriju.35 Zaposlenost u poljoprivrednim delatnostima se smanjuje sa brzim rastom produktivnosti i relativno sporim rastom tražnje za agrarnim proizvodima, što izaziva višak rada u poljoprivredi.36 Industrijalizacija je izazvala promenu u ekonomici i ekonomskom razvoju razvijenih zemalja, a snažno utiče i na sve druge oblasti društvenog delovanja i života zajednice. Naglo se menja socijalna struktura stanovništva, brzo se razvija urbanizacija i gradski način života. Urbana eksplozija je jedna od posledica navedenog procesa, koja znači nagli rast velikih gradova i njihovo širenje u okruženju. U zapadnom i razvijenom svetu ovo se vezuje za procese metropolitanizacije, koji su bili tipični za zapadnu Evropu 60-ih i 70-ih godina prošloga veka, za severnu Evropu desetak godina kasnije. U posleratnom periodu došlo je, pod uticajem naučno-tehničkog procesa, do pravog industrijskog buma na Zapadu, koji je delovao na stambeno tržište i razvoj saobraćaja, što je dovelo do ogromnog urbanog širenja velikih gradova. To je, naravno, bilo svojstveno za velika prostranstva i velike aglomeracije u SAD, kao i u Evropi, u prvom redu u V. Britaniji, kao najstarijoj i najurbanizovanijoj zemlji. Proširilo se i na druge zemlje u zapadnoj Evropi, na obalu Atlantika i centralnu Evropu. Urbana eksplozija manifestuje se multiplikacijom stanovništva i multiplikacijom urbanog na račun ruralnog područja. Razvijeni svet Zapada eksplozivne procese urbanizacije i metropolitanizacije prihvatao je kao izazove vremena i civilizacije. Uspešno im se suprotstavljao, savlađujući probleme uređenja i opremanja urbanizovanog zemljišta, gradeći, pre svega, moćnu
35 Jedan od prvih ekonomista koji je objasnio proces rasta i razvoja kao uspon industrije bio je A. Luis. Po njemu, uspon industrije je omogućen postojanjem jeftinog rada u poljoprivredi, koji je spreman da pređe u industriju kada se za to ukažu prilike. 36 Zaposleni u poljoprivredi EEZ i EU krajem 80-ih čine 8%, a krajem 90-ih godina prošlog veka svega 4,5%. Učešće poljoprivrede u GDP iznosilo je krajem 80-ih 3,5%, a krajem 90-ih 1,8%. Prema: Popović Vesna: Evropska agrarna podrška i održivi ruralni razvoj, doktorska disertacija, Ekonomski fakultet, Beograd, 2002, str. 36); R. Pejanović: Ogledi iz agrarne i ruralne ekonomije, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 2013. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 37 saobraćajnu mrežu za brzi individualni saobraćaj (SAD, Kanada), kao i javni saobraćaj metropola (Evropa), dislocirajući industrijske kapacitete iz tradicionalnog centra u predgrađa i priključujući prateće usluge i aktivnosti, formirajući potpuno novi imidž urbanizovanih područja. Urbana eksplozija u nerazvijenim zemljama dobijala je i dobija, nasuprot razvijenih, izgled i karakter urbanog haosa, koji je stvorio i stvara mnoge nove probleme, socijalne, ekonomske, ekološke, tehnološke i političke probleme.
5.3 Fiziokratizam i neoruralizam Fiziokrati (grč. fysis — priroda + kratein — vladati) su francuski ekonomisti XVIII veka, sledbenici francuske političko-ekonomske škole koji izvor blagostanja i napretka vide u poljoprivrednoj proizvodnji. Najvažniji predstavnik i osnivač škole je Fransoa Kene, a najznačajniji njegov sledbenik A. Tirgo. Najznačajniji fiziokratski spisi objavljeni su od 1748. do 1780. To je doba u kojem Francuska doživljava brz raspad feudalnog načina proizvodnje, a njena je privreda nestabilna, zaostala i loše vođena. Striktno sprovođena ekonomska politika merkantilizma davala je izuzetan položaj eksportnoj industriji i trgovini, a zapostavljala je sve ostale privredne oblasti, naročito poljoprivredu. Seljaštvo je bilo pogođeno velikim poreskim obavezama, te je tako ova važna grana privrede propadala. Fiziokratska škola nastaje kao reakcija na teške privredne prilike i kao oštra kritika merkantilističke teorije i politike. Ona izgrađuje celovit pogled na privredi život društva i daje prvo sistematsko shvatanje kapitalističke proizvodnje. Osnovu fiziokratskog shvatanja čini učenje o prirodnom poretku, koji se ogleda u unutrašnjim zakonitim zbivanjima. Pojedinci imaju vlastite interese, koji ih podstiču na određeno delovanje, a ti se interesi podudaraju sa interesima celine. Stoga, po njima, privreda može biti prepuštena sama sebi, da egzistira i da se razvija silom samih svojih unutrašnjih zakona, bez posredovanja i intervencije države. Na principima laissez faire - laissez passer i slobodne konkurencije subjekata, treba da se temelji celokupna ekonomska aktivnost društva. Središnja tačka fiziokratske analize je višak, koji nastaje po njima u proizvodnji, i koga oni nazivaju produit net. U toj analizi oni odbacuju merkantilističko verovanje da bogatstvo nastaje i da se povećava u razmeni. U procesu prometa samo se razmenjuju ekvivalenti, tj. proizvodi jednake vrednosti. Povećanju društvenog bogatstva pridonosi jedino materijalna proizvodnja i to samo jedna njena grana — poljoprivreda. Osnovu tog shvatanja čini grubo, bukvalno, naturalističko shvatanje bogatstva, čije se povećanje poistovećuje sa povećanjem same materije. Posmatra li se poljoprivreda u takvom svetlu, onda ona doista pokazuje svojstva koja se tako očigledno ne mogu zapaziti ni u jednoj drugoj grani rada. Zemljoradnik dobija prilikom žetve više žita nego što mu je potrebno da nadoknadi troškove proizvodnje, koji se sastoje od utrošenog semena i vlastite godišnje prehrane. 38 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Takav višak proizvoda — odnosno, kako ga fiziokrati nazivaju, produit net (čisti proizvod) — ne postoji u industriji, a još manje u trgovini. Štaviše, ovde se u toku prerade i premeštanja lako može izgubiti deo ranije proizvedene materije. Očito je da u poljoprivredi deluje neki faktor koji sam po sebi daje takav učinak. Produit net nije rezultat viška rada, već je dar prirode — „fizički rezultat plodnosti tla”. Svi se drugi ekonomski procesi i sve druge privredne pojave tumače na način koji dokazuje opravdanost te osnovne koncepcije. Najveća je zasluga fiziokrata što su prebacili predmet istraživanja političke ekonomije iz oblasti prometa u oblast proizvodnje. Dobijanje viška proizvoda osnovni je cilj i smisao kapitalističkog načina proizvodnje. Prema tome, proizvodan je, po njima, samo rad koji isporučuje višak proizvoda. To je rad u poljoprivredi, kao najvažnijoj privrednoj delatnosti. Fiziokratska škola je bila kratka veka i imala je mali broj neposrednih sledbenika u drugim zemljama. Ali njen je uticaj baš zbog navedenih doprinosa bio veoma snažan, te je delovao na dalji razvoj ekonomske misli, veoma slično delovanju engleskih ekonomista ranog klasičnog perioda. Oba doprinosa sjedinio je u jedan celovit sistem (Adam Smit, „otac” moderne ekonomije).37 Njihovo učenje o poljoprivredi i njenom značaju za društvo nije, na žalost, uzeto u obzir u teoriji i praksi ekonomskog razvoja. Koncept industrijalizma je preovladao i u ekonomskoj teoriji i u ekonomskoj praksi, sa svim njegovim pozitivnim i negativnim posledicama. Upravo zbog ovog poslednjeg, zbog negativnih posledica, koje su sve očitije, mi se i vraćamo na fiziokrate. Neoruralizam se javlja u periodu druge polovine 60-ih i prve polovine 70-ih godina prošlog veka, kao reakcija na tretiranje dotadašnje uloge i doprinosa poljoprivrede ukupnom nacionalnom razvoju, bilo u inicijalnim ili kasnijim fazama, kada je poljoprivreda stavljana u podređen položaj u odnosu na industriju. Ovaj pokret se javlja prvo kao izazov za rešavanje brojnih problema nerazvijenog sveta, među kojima je najveći onaj oličen u postulatu „hrana - siromaštvo - populacija”. Na drugoj strani razvijeni svet je pritisnut problemom hiperprodukcije hrane, što je rezultat industrijalizacije poljoprivrede, omogućene „zelenom revolucijom" (od početka 50-ih), koju karakteriše agrohemijski industrijalizam.38 U periodu intenzivne industrijalizacije, izazvane naučno-tehničkim progresom, dolazi do ubrzanog ruralnog egzodusa.39Nestaju mnoge farmerske
37 Videti detaljnije: Pejanović R.: Ekonomija (za agroekonomiste), „Dnevnik“, Novi Sad, 2000. 38Prema: Vujatović Zakić Zorka, Stojanović Žaklina, Renesansa ruralnog sveta – projekcija za dvadeset prvi vek, Institucionalne reforme i tranzicija agroprivrede u Republici Srbiji (3), Ekonomski fakultet, Beograd, str. 1-26. 39Za ilustraciju ruralnog egzodusa može se uzeti slučaj Francuske, gde je godišnja stopa nestajanja porodičnih farmi izgledala ovako: 1955-66. god. 2,28%; 1963-67. god. 2,89%; Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 39 porodice ili se prinudno sele u mešovita gazdinstva (part-time farming), što podrazumeva dodatne izvore dohotka van gazdinstva. Ispražnjena ruralna područja ostaju izvan glavnih tokova razvoja, dok urbanizovana ne nude adekvatno zaposlenje i pristojan standard življenja, onima koji sve masovnije pristižu u industrijska predgrađa. Koncept industrijalizacije poljoprivrede, u kojoj dominira krupni biznis, baziran na subvencionisanom izvozu svoje hiperprodukcije, sve više pokazuje simptome krize i svoga naličja. Manifestacije krize su: ekološki problem, koji ugrožava održivi razvoj (poljo)privrede; ugrožena institucija porodičnog gazdinstva (full-time farming) u smislu ekološke, socijalne, političke i ekonomske destabilizacije; neracionalno korišćenje prirodnih resursa, čime je zapostavljen razvoj mnogih ruralnih područja, zbog čega je narušen ravnomeran regionalni razvoj; urušeni brojni oblici seoske kulture i tradicije, kao značajni faktori specifičnosti zemalja, sa aspekta globalizacije, i dr. (Videti moju knjigu “Razvojni problemi privrede i društva”, 2017). Nagomilani problemi, kao posledica industrijalizma, ukazali su u razvijenim zemljama, na potrebu reforme teorije i prakse privrednog razvoja, kao i na reformu agrarne politike. Prekomerna industrijska koncentracija na urbanim područjima prouzrokovala je devijacije u demografskoj i socijalnoj sferi, posebno na manje razvijenim, rubnim i napuštenim prostorima. Time je ugrožena i ekološka komponenta mnogih razvijenih regiona. Bili su to ključni razlozi za pristupanje novoj razvojnoj filozofiji, koja je imala za cilj smanjenje prostornih, demografskih, ekoloških i drugih deformacija. Ovi, ali i drugi razlozi, doveli su do evolucije koncepta ruralnog razvoja, antipoda klasičnog industrijskog razvoja. Mere ruralnog razvoja se odnose, ne samo na oblast poljoprivrede, već na brojne druge aktivnosti „oko poljoprivrede“, koje čine kompleks ruralne ekonomije. O demografskoj devijaciji govori tabela 8. Integralni ruralni razvoj (IRR) je interdisciplinarni, multisektorski koncept, koji podrazumeva primenu principa održivog ekonomskog razvoja.40
1967-75. god. 3%. Slična kretanja sreću se i u drugim razvijenim zemljama tržišne privrede. (Prema: Hugues Lamarche: Family Farming in France – Crisis and Revival, print. in Family Farming in Europe and America, ed. by Boguslav Galecki and Eugen Wilkening (1987), p. 209). 40Ideja o održivom razvoju lansirana je početkom 1970-tih. Kao takva ona je, međutim, postala šire poznata tek 1987. godine kada je zvanično objavljena u izveštaju Brundtland komisije — svetske komisije za okruženje i razvoj pod nazivom „Naša zajednička budućnost" (WCED: Our common future) na čijem čelu se nalazio Gro Harlem Brundtland. U ovome izveštaju „održivi razvoj" je definisan kao onaj razvoj koji je usmeren tako da se zadovolje potrebe sadašnje generacije i to na način koji ne dovodi u pitanje mogućnost budućih generacija da podmire svoje potrebe. Počev od 1992, godine „održivi razvoj” je usvojen u UN (Samit o planeti Zemlji u Rio de Zaneiru 1992 — Rio deklaracija). Od tada ovaj koncept, kao prioritetni cilj ekonomskog i socijalnog razvoja, usvojen od strane vlada mnogih zemalja, tako da na njemu praktično insistiraju brojne 40 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Tabela 8. Starosna struktura poljoprivrednog stanovništva u EU-15 (2002)
0-25 25-34 35-44 45-54 55-64 65 i više EU-15 8 17 24 24 18 9 Belgija 14 28 23 20 13 2 Danska 16 19 19 17 21 8 Nemačka 9 16 29 25 16 5 Grčka 6 14 18 23 29 10 Španija 9 21 28 21 19 2 Francuska 7 18 27 31 14 3 Irska 7 17 21 23 18 14 Italija 6 20 26 25 17 6 Luksemburg 9 13 28 36 12 2 Holandija 19 19 24 20 14 4 Austrija 7 16 29 28 14 6 Portugalija 3 7 12 18 24 36 Finska 9 14 24 30 18 5 Švedska 12 11 20 21 21 15 Velika Britanija 12 20 26 18 17 7 Izvor: Yearbook of Agriculture 2003, Eurostat.
Politika ruralnog razvoja je ohrabrila diversifikaciju ekonomskih aktivnosti, promovisala lokalne i regionalne inicijative čime je neutralisala nasleđe različitosti i svakoj od zemalja omogućila autentičan pristup u sklopu jedinstvenog koncepta razvoja. Pozitivni ekonomski, socijalni i demografski trendovi na ovim teritorijama, učinili su danas ruralnu Evropu potpuno drugačijom u odnosu na šezdesete godine prošlog veka. Osnovni cilj savremenog koncepta održivog razvoja je revalorizacija koncepta kompleksa ruralnih područja. Kako je pod uticajem intenzivnog tehnološkog razvoja na urbanim i industrijskim područjima stvoren deficit prirodnih resursa, a neretko i njihova devastacija, razvojni potencijali su se neminovno usmeravali i razmeštali prema ruralnim područjima, ka novim eksploatacijama. Suprotno ovim tendencijama, optimalno koncipirana politika ruralnog razvoja može delovati povoljno na održivost prirodnih resursa, ali i na demografsku strukturu i prostorni raspored stanovništva. Koncept ruralnog razvoja je dobio podsticaj u naučno utemeljenim i pragmatski osmišljenim merama čiji je cilj efikasno i održivo korišćenje ukupno raspoloživih resursa (koncept integralnog ruralnog razvoja – IRR). vladine organizacije, lokalne vlasti, pa čak i pojedinačne korporacije. (Videti: R. Pejanović, Razvojni problemi privrede i društva, Akademska knjiga, Novi Sad, 2017).
Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 41 Danas postoji opšta saglasnost da je model industrijalizacije, koncentracije i hiperdinamičnog razvoja većih industrijskih centara pokazao nedostatke u odnosu na decentralizovani model IRR. Koncept održivog razvoja je postao nadgradnja razvojne strategije razvijenih zemalja. Kao primer mogu se navesti zemlje OECD koje su od sredine 1980-ih posebno zainteresovane za uvođenje koncepta ruralnog razvoja. Postoje brojni razlozi za pozitivan odnos prema ovakvom načinu tretiranja ruralnog sektora. Jedan od osnovnih je shvatanje da se ruralna područja moraju razvijati na široj i kompleksnijoj osnovi, a ne kao do tada, isključivo na razvoju primarne poljoprivredne proizvodnje. Takav integralni pristup se manifestovao u interakciji pet ključnih segmenata razvoja na tim područjima, a to su: ekonomski, socijalni, institucionalni, demografski i ekološki. Ekonomska dimenzija je vezana direktno za finansijsku krizu poljoprivrednog sektora, posebno u izrazito ruralnim područjima razvijenih zemalja. Ekonomska kriza u poljoprivredi nije prouzrokovana samo slabostima unutar ovog sektora, već je rezultat ukupne ekonomske krize u tim zemljama. Migracija u razvijene industrijske centre je povećala troškove za njihovo održavanje, uz pojavu kontinuiranog iseljavanja sa ruralnih područja gotovo svih razvijenih zemalja što je postalo pravilo. Pod pritiskom rešavanja ovih, ali i drugih problema, vlade razvijenih država su pokazale ozbiljan interes prema konceptu IRR. Francuska, kao kolevka fiziokratizma, prva je lansirala novi model integralnog ruralnog razvoja. Tokom 70-ih godina sprovođen je zvanični „Plan ruralnog razvoja", koji je sadržao brojne mere usmerene na unapređenje poljoprivrede, naročito na prostorno planiranje, koje je realizovano kroz posebne ugovorne procedure za zaštitu i razvoj određenih regionalnih celina. Pozitivni efekti su brzo bili vidljivi: u periodu 1975—81. godine stopa nestajanja porodičnih farmi svedena je na 2%, za razliku od prethodnih perioda, kada je ova stopa bila znatno veća. U Austriji je ovaj koncept integralnog ruralnog razvoja predstavljen kroz „Program za razvoj planinskih područja”. Italija ulazi u „ruralnu fazu” preko reforme strukturnih fondova krajem 80-ih godina. Portugalija i Irska počinju modernu „ruralnu fazu“ 1991., kroz program Lider (Razvoj ruralne ekonomije kroz integralne projekte). Za manje razvijene zemlje je poučan primer Španije, koja nije posedovala odgovarajuće institucionalne resurse potrebne za implementaciju koncepta IRR.41Ova zemlja je karakteristična i po svom geografskom i geostrategijskom položaju, ali i po nedostatku infrastrukture, koji mnoga njena područja čini ekonomski interesantnim i izolovanim. Strategija IRR je implementirana kroz posebne programe, na taj način da je Vlada Španije u početnoj fazi investirala u industrijske pogone na ruralnim područjima. Rezultati ovih mera su vidljivi u
41Videti: Antonio Barquero, Inicijative za lokalni razvoj, Glasnik poljoprivredne proizvodnje, prerade i plasmana, broj 1-2/88, str. 42-45, Beograd, 1988. 42 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. otvaranju novih radnih mesta i korišćenju prirodnih resursa na ruralnim teritorijama. Došlo je do povećanja broja malih i srednjih preduzeća, a privatne konsultantske agencije su unele savremenu tržišnu logiku i filozofiju na ruralna područja. Tražena su takva rešenja, kojima se ne narušava ravnoteža između prirode i čoveka, kako bi ovi prostori ostali ekološki očuvani i pored inteziviranja aktivnosti na ekonomskoj valorizaciji i rešavanju socijalnih i demografskih problema. Veoma su interesantna iskustva Švajcarske u podršci malim porodičnim farmama, maloj privredi u celini, posebno razvoju turizma.42Provođenje efikasne ruralne politike može biti primer kompatibilnosti agrarne, ruralne i globalne razvojne politike. Naravno, Švajcarska je zemlja koja može obezbediti finansijska sredstva za razvoj ruralnog kompleksa. Zahvaljujući izgrađenim institucijama ona može uspešno i realizovati planirane projekte. Tradicionalno, jedinstvena politika ruralnih područja u ovoj zemlji se vodi više od pola veka. Osnova švajcarskog pristupa je dominacija regionalnog nad sektorskim. Ovome doprinosi i državno uređenje koje je po mnogo čemu specifično u svetu. Rezultati politike koja je vođena ogledaju se, prvenstveno, u optimalnom prostornom uređenju (posebno u brdsko-planinskim područjima), gde se u kontinuitetu provodi optimalna i fleksibilna ruralna politika.43 Koncept integralnog ruralnog razvoja javlja se, dakle, u EEZ polovinom 70-ih godina prošlog veka. Za zvanični početak primene ovog koncepta u Evropi smatra se usvajanje dokumenta u Evropskoj komisiji pod nazivom „Budućnost ruralnih društava” 1988. godine. Iste godine je izvršena i reforma strukturnih fondova Zajednice. Strukturni fondovi su: Fond za evropski regionalni razvoj (ERDF), Evropski socijalni fond (ESF) i Garantni fond (EAGTF) sa dve sekcije („Guarantee” and „Guidance”). Na taj način, zajednička agrarna politika (CAP) Evropske zajednice prerasta u zajedničku agrarnu i ruralnu politiku (CARPE — Common Agricultural and Rural Policy for Europe) EU. Osnovni cilj CARPE predstavlja „stvaranje ekonomski i ekološki održive poljoprivrede u uslovima stimulisanja integralnog ruralnog razvoja poručija EU“. Neoruralizam je, dakle, oličen kroz koncept integralnog ruralnog razvoja koji sve više dobija na značaju u EU koji bi trebao da bude putokaz i za naše zemlje.
42Videti: Simon Huber, Formulisanje ruralne politike u Švajcarskoj, Glasnik poljoprivredne proizvodnje, prerade i plasmana, broj 1-2/88, str. 34-37, Beograd, 1988. 43Prema: Popović, G., Evropska iskustva u primeni koncepta ruralnog razvoja, Ekonomika poljoprivrede, Beograd, br. 1-2/2004, str. 45-58. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 43
6. ZAKLJUČAK I PORUKA
U XX veku naše (Srbija i Crna Gora) selo je prošlo i prolazi Scile i Haribde u svome razvoju. Od agrarne prenaseljenosti do ubrzane deagrarizacije — dve su negativne krajnosti toga razvoja. Istorijski koreni naših agrarnih problema su duboki i široki. Agrarna prenaseljenost, kao pojava velikih razmera, nastala u pretkapitalističkoj i kapitalističkoj prošlosti naše zemlje, opterećivala je privredu i društvo, kao teško istorijsko nasleđe. Ostajanje viška poljoprivrednog stanovništva na zemlji, dalje smanjenje posedovne strukture, uticaj navika povezanih sa ostacima prošlosti — svi ti i slični oblici agrarne prenaseljenosti sprečavali su efikasniju primenu mehaničkih i hemijskih sredstava namenjenih našoj poljoprivredi. U takvim uslovima produktivnost rada, posmatrana kroz prinose po hektaru, pretežno je zavisila od klimatskih prilika. Socijalistička Jugoslavija uspela je, nesumnjivo, da reši problem agrarne prenaseljenosti, i to putem industrijalizacije zemlje.44 Došlo je do oslobađanja suvišne radne snage iz poljoprivrede i izgradnje intenzivne poljoprivrede. U tom smislu deagrarizacija je objektivan, pozitivan proces, vezan za strukturne promene u privrednom razvoju. To je ubedljivo pokazalo i pozitivno iskustvo razvijenih zemalja. Međutim, kod nas je ubrzana deagrarizacija postala ozbiljan društveno- ekonomski problem, koji ostavlja brojne negativne posledice po razvoj poljoprivrede i sela. Starenje poljoprivrednog stanovništva svakako je najteža posledica, ali su tu i druge posledice: pražnjenje sela, pritisak seoskog stanovništva na zapošljavanje u gradovima, itd. Uzroci ovog društveno-ekonomskog fenomena su mnogobrojni. Ekonomski faktori su primarni. Oni su kompleksni i svode se na demotivaciju kao faktor koji nagoni ljude da beže sa sela i poljoprivrede. Od mera ekonomske (agrarne) politike kojima bi se zaustavio navedeni proces i stvorili uslovi za razvoj i zapošljavanje u poljoprivredi ističemo sledeće: promena strategije privrednog razvoja u smislu favorizovanja razvoja poljoprivrede i agroindustrije; obezbeđivanje uslova za povoljniji ekonomski položaj poljoprivrede (ekvivalentna razmena, pariteti cena, relativno veći dohoci i stabilniji uslovi na tržištu); u strukturi poljoprivrede stimulisati razvoj radno intenzivnih grana (stočarstvo); promena dosadašnje politike zapošljavanja u
44Navedenu tvrdnju najbolje ilustruje iskustvo Crne Gore. Razvoj Crne Gore u SFRJ predstavljao je njen ekonomski i društveni preporod. Od izrazito zaostale poljoprivredne zemlje, sa 76,0% poljoprivrednog stanovništva 1948. godine, razvila se Crna Gora u industrijsku, saobraćajno povezanu, prosečno razvijenu zemlju, sa svega 7,1% poljoprivrednog stanovništva 1991. godine. Raspadom SFRJ i tragičnim 90-im godinama, Crna Gora je ponovo došla u nezavidan položaj, izazvan burnom istorijom Balkana. 44 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. smislu podsticanja zaposlenosti u poljoprivredi (afirmisati razvoj farmerske proizvodnje praćene povoljnom kreditnom politikom na selu, graditi mala i srednja preduzeća na seoskim područjima, itd.); ulagati u infrastrukturne objekte na selima. Politikom cena, investicionom, uvozno-izvoznom, kreditnom, poreskom politikom, država može i treba da usmerava privredni razvoj ka ovoj za nas perspektivnoj privrednoj delatnosti i vraćanju mladih ljudi u sela. Umesto do(sadašnjeg) industrijskog modela razvoja, nužan je model integralnog ruralnog razvoja, po ugledu na EU, koji se zasniva na principima ravnomernog razvoja, uz strogo uvažavanje ekoloških standarda (Videti “Zelenu agendu” EU).
Prof. dr Radovan Pejanović University of Novi Sad, Faculty of Agriculture
FROM AGRICULTURAL OVERPOPULATION TO DEAGRARIZATION (Historical roots of our agrarian problems)
Summary
Using the historical method, the author analyzes two important agrarian phenomena: agrarian overpopulation and deagrarization. The first phenomenon is related to an underdeveloped society, and the second one to a developing country. Both situations make up the content of agrarian problems. The breadth and depth of these agrarian problems can be seen on the example of our country, ie. the countries of the former common state - Yugoslavia. The experience of Western Europe confirms the thesis that the wrong economic and agrarian policy is the main cause of these phenomena. The author especially emphasizes the socio-economic factors of deagrarization, as a current problem of our agriculture and villages. The following most important factors of deagrarization are listed: economic development strategy; unfavorable economic position of agriculture; income in agriculture and demotivation; employment policy; technical changes in agriculture; other (sociological) factors of deagrarization. The author proposes measures of agrarian and rural policy, following the example of the EU, in solving this important socio-economic problem.
Key words: agrarian overpopulation, deagrarization, historical approach, industrialization, agrarian policy, rural policy. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 45
Prof. dr Radovan Pejanović, biografija
Prof. dr Radovan Pejanović, redovni profesor iz oblasti Ekonomija, Agrarna ekonomija Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu, rektor Univerziteta u Novom Sadu (2013)
Radovan V. Pejanović rođen je (1951) u Bačkom Dobrom Polju. Gimnaziju je završio u Vrbasu (1970), a Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu (1974), gde je i magistrirao (1977) i doktorirao (1981). Redovni je profesor iz političke ekonomije, ekonomije, agrarne i ruralne ekonomije, kao i metodologije naučnog rada na osnovnim, master i doktorskim studijama na Poljoprivrednom fakultetu Univerziteta u Novom Sadu, na kome je prošao sva univerzitetska zvanja, od asistenta do redovnog profesora, za koga je izabran 1997. godine. Njegov nastavni i obrazovni rad je veoma bogat i uspešan. Boravio je na specijalizacijama i studijskim posetama u velikom broju zemalja (godinu dana na Ekonomskom fakultetu Lenjingradskog državnog univerziteta). Objavio je veliki broj radova – preko 900 bibliografskih jedinica (udžbenika, monografija, naučnih i stručnih radova, projekata, recenzija, beseda, osvrta i intervjua). Mentor je većeg broja diplomskih, magistarskih, master i doktorskih radova. Knjiga „Uvod u metodologiju ekonomskih nauka“ proglašena mu je knjigom godine za 2010. Godinu na Poljoprivrednom fakultetu u Novom Sadu (Departman za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela). Bio je dugogodišnji glavni i odgovorni urednik časopisa Agroekonomika, predsednik izdavačkog saveta časopisa Ekonomika poljoprivrede, kao i član redakcije nekoliko (domaćih i međunarodnih) časopisa. Organizator je velikog broja naučno – stručnih skupova, savetovanja i simpozijuma. Pored Poljoprivrednog fakulteta držao je nastavu i na Prirodno matematičkom i Tehnološkom fakultetu Univerziteta u Novom Sadu. Bio je u dva mandata predsednik je Naučnog društva agrarnih ekonomista Balkana. Redovni je član Naučnog društva ekonomista Srbije, redovni član Matice srpske, član Antropološkog društva Srbije 46 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. i drugih organizacija i institucija. Redovni je član nekoliko strukovnih akademija: Međunarodne menadžerske akademije, Razvojne akademije poljoprivrede Srbije i Srpske kraljevske akademije naučnika i umetnika. Aprila 2018. g. primljen je u Evropsko – Mediteransku akademiju nauka i umetnosti (EMAAS) sa sedištem u Atini (Grčka). Urednik je ekonomskih izdanja u izdavačkoj kući Akademska knjiga iz Novog Sada, u kojoj je izdao nekoliko knjiga (između ostalog i knjigu “Gorštaci i Vojvodina”). Bio je inicijator osnivanja i predsednik Upravnog odbora Fondacije za rešavanje stambenih potreba mladih nastavnih i naučnih radnika i umetnika Univerziteta u Novom Sadu, a sada je upravitelj Fondacije. Bio je član Odbora Fonda dr Zoran Đinđić (koji svake godine dodeljuje nagradu najboljim mladim istraživačima). Bio je inicijator osnivanja i prvi predsednik Upravnog odbora Vojvođanskog klastera organske poljoprivrede, bio je član Upravnog odbora Regionalne privredne komore – Novi Sad, Studentskog centra Novi Sad. Bio je šef Katedre, zamenik direktora Instituta, prodekan za finansije (u dva mandata), prorektor za finansije (u dva mandata), v.d. rektor, član i zamenik predsednika Saveta Fakulteta i Univerziteta, predsednik Senata Univerziteta. Bio je predsednik Upravnog odbora naučnog instituta „Institut za kukuruz - Zemun Polje“, zamenik predsednika Nadzornog odbora “JP Nacionalni park Fruška gora”. Bio je član Vladine ekspertske komisije za realizaciju projekta „Južni tok“, bio je član Saveta eksperata UNESCO katedre preduzetništva UNS-a. Učestvovao je u mnogim nacionalnim i međunarodnim naučno – istraživačkim projektima (i kao saradnik i kao rukovodilac), u izradi investicionih studija, izveštaja o proceni vrednosti kapitala, revizorskih izveštaja, ekpertiza sudskih veštaka. Bio je rukovodilac projekata Vlade AP Vojvodine: „Master plan održivog razvoja Fruške gore 2012 – 2022“ i „Regionalni prostorni plan AP Vojvodine“. Dugogodišnji je predsednik komisije „Najbolji u agrobiznisu“ kao i komisija „Najbolji u turizmu“ i „Najbolji u obrazovanju“ Novosadskog sajma. Bio je potpredsednik upravnog odbora lista „Poljoprivrednik“ i predsednik je izdavačkog odbora knjige (godišnjaka) “Poljoprivrednikov poljoprivredni kalendar”. Predsednik je komisije za dodelu povelje „Kapetan Miša Anastasijević”, kao i Programskog odbora „Dunavski biznis forum”. Bio je predsednik Organizacionog odbora prvog i drugog Simpozijuma (naučno – stručnog skupa), sa međunarodnim učešćem, pod nazivom: „Pivo, pivarstvo, pivarske sirovine i oprema” (Zrenjanin, 2017, 2018). Jedan je od organizatora i učesnik prvog međunarodnog naučnog skupa (Green Room Sessions 2018 – International GEA Conference), 01 – 03. XI 2018, Podgorica (Crna Gora). Dobitnik je Oktobarske nagrade grada Novog Sada (2010), Oktobarske nagrade grada Vrbasa (2018), kao i većeg broja priznanja, zahvalnica, povelja i sertifikata. Izabran je za profesora emeritus 2019. godine na Evropskom univerzitetu u Beogrdau. Godine 2021. Izabran je od strane Vlade Republike Srbije za Predsednika fonda za nauku Republike Srbije. Sa porodicom (suprugom i dva sina) živi i radi u Novom Sadu. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 47
48 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 49
Prof. dr Goran ŠKATARIĆ, Prof. dr Velibor SPALEVIĆ, Mr Dejan ZEJAK45
POLJOPRIVREDA I RURALNI RAZVOJ CRNE GORE
Rezime Crna Gora je jedna od 22 zemlje Mediterana, ali je na kontinentu većinom svoje teritorije brdsko-planinsko područje, čije rijeke teku u dva mora: Jadransko i Crno more. Zbog svojih fizičko-geografskih karakteristika suočava se sa problemom nemogućnosti razvoja intenzivne poljoprivredne proizvodnje. Sa druge strane, raspolaže sa povoljnim prirodnim uslovima za proizvodnju visoko- vrijedne hrane. Pašnjaci i livade, koji su većinski zastupljeni u odnosu na druge poljoprivredne površine, pružaju velike mogućnosti za gajenje stoke i dobijanje zdravstveno-bezbjednih proizvoda. Takvi proizvodi su traženi na tržištu EU, te u drugim razvijenim djelovima svijeta, što je komparativna prednost crnogorske (poljo)privrede. Pored toga, razvoj agrara je značajan i zbog podrške razvoja turizmu, koji je dominantna privredna grana Crne Gore. Upravo trenutna dešavanja u vezi sa pandemijom Covid-19 ukazuju na važnost diversifikacije razvoja privrede jedne zemlje u nekoliko pravaca. Ne smije se zapostaviti proučavanje šansi razvoja sektora poljoprivrede; ukazivanjem na rizike donošenja brzih i prijekih odluka; prevođenjem slabosti, uz budžetske podrške, u snage ovog sektora; donoseći odluke naslonjene na znanje i iskustva, sopstvena i inostrana, težeći buđenju ovog nepravedno zapostavljenog privrednog sektora. Za realizaciju navedenog strateškog opredjeljenja potrebno je, međutim, prevazići mnogobrojna ograničenja. Najveća su, svakako, nedovoljna finansijska sredstva, kao i zabrinjavajuća demografska slika crnogorskog sela.
45 Dr Goran Škatarić, vanredni profesor, Nacionalni parkovi Crne Gore, kontakt: [email protected], www.geasci.org/Skataric; Dr Velibor Spalević, docent iz oblasti nauke o zemljištu na Univerzitetu Crne Gore, vanredni profesor Univerziteta Privredna akademija u Novom Sadu, izvršni director GEA (Geo-Eko-Eko-Agor) kontakt: [email protected], www.geasci.org/Spalevic; Mr Dejan Zejak, doktorand Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Beogradu, izvršni direktor Centra za razvoj agrara Crne Gore, kontakt: [email protected], www.geasci.org/Zejak. 50 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Krupna ograničenja u razvoju crnogorske poljoprivrede i sela imaju duboke istorijske korjene. Jugoslovenski model privrednog razvoja je generalno pozitivno uticao na privredni razvoj Crne Gore, ali je ostavio negativne posledice na razvoj njene poljoprivrede i sela. Pravilno postavljanje trase agrarne politike i ruralnog razvoja mora biti instrument koji je u funkciji tranzicije agroprivrede Crne Gore; uvažavajući opredijeljenost društva prema evropskim intergracijama, ne zapostavljajući pri tom komunikacije sa Svetskom trgovinskom organizacijom i drugim međunarodnim subjektima; nikada ne zaboravljajući da je ruralni razvoj dio šireg koncepta održivog razvoja. Cilj ovog istraživanja je bio predstavljanje stanja u sektoru poljoprivrede od sredine prošlog vijeka pa do danas, uz uporednu analizu postojećeg stanja poljoprivrede i sela Crne Gore sa početka XXI vijeka.
Ključne riječi: poljoprivreda, ruralni razvoj, održivi razvoj, Crna Gora.
1.UVOD
Poljoprivreda je oblast proizvodnje u kojoj se proizvode, dorađuju ili prerađuju primarni proizvodi biljnog i životinjskog porijekla radi zadovoljenja određenih čovjekovih potreba. Ruralni razvoj je integralna, teritorijalno zaokružena privreda sela i ruralnih područja, koju čini skup međusobno povezanih privrednih djelatnosti i drugih aktivnosti. Pored primarne poljoprivedne proizvodnje tu dijelom može da bude uključena i prerađivačka industrija, vodoprivreda sa ribarstvom, šumarstvo, lovstvo, trgovina, zanatstvo, turizam (Premović i sar, 2018), te brojne aktivnosti vezane za prostorno uređenje, očuvanje zdravlja ljudi, obrazovanje i permanentna obuka, očuvanje ekološke ravnoteže. Period poslednje dvije dekade, s početka XXI vijeka pokrenuo je niz pitanja iz oblasti ekonomije i ekonomske politike. U sklopu toga, postala su aktuelna i pitanja agrarne politike. Crna Gora teži priključivanju Evropskoj Uniji, a od strane EU su već odavno jasno postavljenja pitanja na koja treba odgovoriti u procesu pridruživanja. Neka pitanja na temu šta je to Crna Gora uradila tokom prethodne dvije dekade, dio je odgovora koja su predstavljena u ovom radu. Predmet istraživanja su agrarna pitanja Crne Gore. Riječ je, naime, o važnom problemu društveno-ekonomskog razvoja, jer je Crna Gora velikim dijelom teritorije agrarna zemlja, koja se značajno naslanja na turizam, što otvara pitanje odnosa poljoprivrede i turizma. U tom korpusu pitanja svakako je bitna diskusija u vezi sa crnogorskim selom, te pitanje demografskog pražnjenja i starenja crnogorskog sela, te niz drugih negativnih pojava, koje prate razvoj ove države: zemlje Balkana, jednako države Mediterana, geografske Evrope. Crna Gora se, kao i neke druge države u okruženju, nalazi u procesu pristupanja EU. Ovo pitanje je značajano za sagledavanje i sa spoljnjeg i sa Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 51 unutrašnjeg aspekta. Od rešavanja problema ruralnog razvoja zavisi, naime, sudbina poljoprivrede i sela ove države. Riječ je o savremenom tranzicionom procesu koga je potrebno teorijski koncipirati, diskutovati, osmišljavati, što se upravo postiže i ovakvim istraživanjima. Praktični značaj ovog rada proizilazi iz iznošenja, putem mjerljivih indikatora predstavljenih analiza, odnosa države prema poljoprivredi i selu, revitalizacije sela, i sl. U širem smislu, cilj istraživanja je bio predstavljanje pregleda stanja i osnovne analize po sektorima koje bi ukazale na trendove tranzicione reforme u poljoprivredi Crne Gore, s početka XXI vijeka. Rezultati istraživanja ukazuju na stepen razvoja pojedinih grana poljoprivrede, koji mogu biti od koristi privredi praćenjem predloga naučnih pristupa modela privrednog razvoja. Glavni cilj istraživanja je analiza dosadašnjeg razvoja poljoprivrede i sela Crne Gore, kao i sagledavanje perspektive razvoja sa aspekta transformisane agrarne politike i novog koncepta ruralnog razvoja. Analiza literature iz oblasti agrarne politike i ruralnog razvoja ukazuje na slične ili približne stavove drugih autora sa stavovima koje iznosimo po ovom pitanju, što ukazuje na pravilnsti analiza i zaključaka koje iznosimo. Autori su jedinstveni u stavu da je poljoprivreda najbitnija grana privrede Crne Gore, bivajući direktno ili indirektno uključena u održivost privrednog sistema Crne Gore, te većine privrednih aktivnosti njenog stanovništva, koje je privredno vezano za ruralni prostor ove zemlje ili crpi prihode iz poljoprivrede. Ovo stavlja u prvi plan pitanja ruralnog razvoja, te pravilnog tumačenja i razvoja agrarne politike zbog ispravnog trasiranja puta održivosti i razvoja našeg sela. Tokom rada na ovom istraživanju konsultovali smo, s tim u vezi, veliki broj literaturnih izvora iz ove oblasti: kako crnogorskih autora, tako i autora iz regiona, kao i savremenu literaturu autora iz država članica Evropske Unije. Od autora dosadašnjih istraživanja iz ove oblasti posebno smo obratili pažnju na prethodna istraživanja projektnog tima Evropske komisije iz prve dekade ovoga vijeka, projekta kojim je rukovodio Velibor Spalević, senior menadžer za poljoprivredu i ruralni razvoj Evropske agencije za rekonstrukciju Evropske komisije (EAR, 2001-2008.; DEU, 2008-2014.), ekspertskog tima koji je predvodio Emil Erjavec (2006.); u timu sa Miroslavom Rednakom, Tinom Volk, Lukom Juvančićem, Alešom Kuharom, Božidarkom Marković, Miomirom Jovanovićem, Zoranom Jovovićem i Anom Mugošom; te kontribucijama dobijenim od saradnika na pripremi teksta: Budimirom Fuštićem, Natalijom Perović, Svetozarom Savićem, Biljanom Lazović, Momčilom Radulovićem, Radisavom Dubljevćem, Neđeljkom Sijeranom, Miodragom Jovančevićem, Natašom Mirecki, Slavkom Mireckim, Dejanom Lauševićem, Dragoljubom Mitrovićem, Vukićem Pulevićem, Branislavom Perićem, Aleksandrom Despotović, Jelenom Latinović; uz koordinaciju službama Ministarstva poljoprivrede od strane Milutina Simovića, ministra, Milana Markovića, 52 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. pomoćnika, uz podršku Branimira Vujačića, Lidije Rmuš, Slavice Pavlović, Radane Damjanović, Zorke Prljević. Jednako važna su nam bila prethodna iskustva autora Zorke Zakić- Vujatović, Milana Milanovića, Veselina Vukotića, Radovana Pejanovića, Zorana Njegovana, Žarka Kalezića, Bogdana Bulatovića, Aleksandre Despotović, Miomira Jovanovića, Milovana i Branislave Božović, te i prethodna istraživanja Gorana Škatarića, Branislava Dudića, kao i rad na specifičnim istraživanjima Centra za razvoj agrara rukovođenim od strane Dejana Zejaka i drugih naših kolega. Posebno izdvajamo radove prof. Zorke Zakić-Vujatović, kao i profesora Radovana Pejanovića, Zorana Njegovana i Nedeljka Tice, čije smo nalaze radova uveliko konsultovali, njihove stavove koristili za postavljanje osnova kod pregeda današnjeg stanja, te na kraju donošenja sopstvenih zaključaka. Ovdje posebno ističemo značaj radova navedenih autora koji su svojim istraživanjima, zapažanjima, iznošenjem stavova, potpuno osvijetlili budućim čitaocima pitanja agrara jugoslovenskog modela privrednog razvoja, gdje je poljoprivreda Crne Gore bila uključena punih sedam dekada. Proučavajući njihova istraživanja, prenosili smo brojne njihove stavove budućim čitaocima, navodeći sve nas zainteresovane za ovu tematiku na ovu vrijednu literaturu i zabilježena iskustva prvaka iz oblasti proučavanja sela i agrara nekadašnjih jugoslovenskih prostora. Aktivnosti na pripremi strateških dokumenata iz oblasti agrarne politike i ruralnog razvoja se ponavljaju ciklično. Setekli su se uslovi za izradu cjelovite analize ovog strateškog pitanja društveno-ekonomskog razvoja. Ovaj naš osvrt na aktuelana pitanja poljoprivrede Crne Gore je podrška, kako ranijim, tako i tekućim inicijativama na teme razvoja agrara Crne Gore.
2. POLJOPRIVREDA CRNE GORE U JUGOSLOVENSKOM MODELU PRIVREDNOG RAZVOJA
Period industrijalizacije i dualnog modela privrednog razvoja Poslije Drugog Svjetskog rata razvoj poljoprivrede u Crnoj Gori, nije dobio velikog zamaha, jer je u Jugoslaviji nastupio period industrijalizacije. Ovaj proces davanja prednosti industrilalizaciji u odnosu na poljoprivredu je tekao sve do devedesetih godina prošloga vijeka (Škatarić, 2008; Škatarić, 2010). Tehnološki razvoj i inovacije nisu dovoljno dobro ispratile sektor poljoprivrede u Crnoj Gori. Ima zabilježenih napredaka što se tiče razvoja institucija, posebno Poljoprivrednog Instituta (kasnije Biotehničkog instituta, danas Biotehničkog fakulteta; 1937-2021.); razvoja Agrokombinata „13. jul“ (1963-2021.). Ima zabilježenih rezultata u selekciji stoke i introdukcije novih sorti u sektoru biljne proizvodnje, ali analizirajući to, koristeći mjerljive indikatore ekonomskog Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 53 napretka, to nije napredak koji je poljoprivredu postavljao na mjesto koje bi trebalo da joj pripada, „uprkos početnim proklamacijama da će upravo opšta industrijalizacija zemlje stvoriti uslove za snažniju ekspanziju agrara. Uzroke ovakvom stanju treba tražiti prevashodno u društveno-ekonomskim prilikama na jugoslovenskom prostoru tokom toga perioda.“ (Pejanović, Tica, 2005). Posebnu pažnju kod analize ovog posleratnog perioda treba obratiti na kritičku analizu dva značajna faktora: (1) „adekvatnost primijenjenog modela privrednog razvoja, tj. industrijalizacije; (2) ideologizacije agrarne politike, koja je umjesto principa jedinstvenosti, poprimila brojne atribute dualnosti, naročito u pogledu tretmana društvenog i privatnog sektora u oblasti agrara.“ (Zakić-Vujatović, 2000). Poratni period, sve do sukoba sa Sovjetskim Savezom, je slijedio sovjetski model industrijalizacije. S početka pedesetih ekonomska misao tadašnje Jugoslavije počinje da prati fenomenom industrijalizacije koji je ujedno i misao tadašnje svjetske ekonomije. „Izrazito pozitivistički pristup industrijalizaciji našao je svoje mjesto i u modelima dualne ekonomije (DE) koji dominiraju u teoriji privrednog razvoja zemalja u razvoju.“ (Zakić-Vujatović Zorka, 2000). Jugoslavija se u tom trenutku geopolitički nalazi na granici između Zapada i Istoka. Razvijajući sopstveni model samoupravnog sistema ubijedila je države Zapada da radi unutar svog zatvorenog privrednog sistema, što je kao otklon od Sovjetskog Saveza i istočnog bloka pozitivno prihvaćeno na Zapadu. Potom Jugoslavija postaje osnivač pokreta Nesvrstanih zemalja, što je još jedna potvrda Zapadu da je to otklon od Istočnog bloka. Privreda tada razvija određene komponente modela dualne ekonomije, a industrijalizacija postaje motor privrednog razvoja (Škatarić, 2008; Škatarić, 2010). „Na žalost, u nas nisu do kraja ispoštovani osnovni principi modela dualne ekonomije, naročito ne oni koji se odnose na uspostavljanje ravnoteže u razvoju agrarnog i neagrarnog sektora posle završene inicijalne faze razvoja. U tom smislu, može se reći da je tokom svih pet decenija, jugoslovenska agrarna politika obojena brojnim dimenzijama dualizma koje su svojstvene samo početnoj fazi ukupnog privrednog razvoja...“. “Upravo u ovome se mogu tražiti dugotrajni uzroci ostajanja poljoprivrede na periferiji industrijalizacije, uprkos očekivanjima da će industrijalizacija dovesti do ekspanzije agrara“ (Zakić-Vujatović Zorka, 2000). Kako je pravilo da svaka akcija ima svoju reakciju, u jugoslovenskom društvu toga doba, a gdje je i Crna Gora bila integrisana u tom sistemu, na tezu razvoja industrije, išlo se do neke mjere i kao odgovor sa uravnoteženjem razvoja agrarnog i neagrarnog sektora. Već krajem 1950-tih se u teoriji privrednog razvoja pridaje veći značaj poljoprivredi. To je bio momenat saglasnosti između zapadne i istočne teorije što se tiče nauke o poljoprivredi, kada naučnici iz ove oblasti uče jedni od drugih, bez obzira na političke barijere koje postoje između dva bloka. Ovo je imalo uticaja i na praksu vođenja agrarne politike u pojedinim zemljama, pa i refleksije u Crnoj Gori, gdje je isticano da poljoprivreda ne može biti zanemarivana (Škatarić, 2008). 54 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. U Crnoj Gori se pojačava podrška institucijama koje se bave poljoprivredom, posebno Poljoprivrednog instituta koji se konsoliduje i organizuje svoj rad u Podgorici. Tim istraživača sa ovog Instituta osniva i naučni časopis “Poljoprivreda i šumarstvo”, koji od 1955. u kontinuitetu od tada do sada izlazi 68 godina. Redakcioni odbor tada čine inž. Vido Đakonović, dr. Đokica Mijušković, inž. Marko Mićunović, inž. Ljubo Pavićević, inž. Milan Redžić, inž. Marko Ulićević, te inž. Vojislav Mijušković, koji je bio odgovorni urednik, u ime Poljoprivredne komore NR Crne Gore. Časopis su dalje kao glavni i odgovorni urednici vodili inž. Zlata Radulović, inž. Branko Bulatović, akademik Ljubo Pavićević, Dr Zora Vučinić, Dr Velibor Spalević, Dr Milić Čurović, do danas (2021.). Društveno-ekonomski trendovi tokom dvadesetog vijeka uputili su naučnike iz čitavog svijeta da se okrenu jedni drugima poštujući sistem veza i odnosa od koga zavisi i rast i razvijenih i nerazvijenih. Prihvatajući nespornu ispravnost koncepta industrijalizacije u inicijalnoj fazi razvoja, početkom pedesetih godina XX vijeka, čitava plejada kasnije vodećih ekonomista, uradila je svoje doktorske disertacije iz ove problematike. Njihovi zaključci ušli su u veliki broj univerzitetskih udžbenika. Dio ovih doktoranata u svojim izučavanjima je napustila oblast agrara, što je imalo uticaja i na nastavne planove na fakultetima: izučavanje ove oblasti skreće se na periferiju, pa je i tamo vrlo često determinisano postulatima kao što su uloga i značaj KPJ, odnosno SKJ, u razvoju poljoprivrede. Ovi trendovi su zabilježeni i u Crnoj Gori što se tiče agroeknomske nauke. Kako tada (XX vijek), tako i danas (XXI vijek): Od četiri doktora nauka iz oblasti agroekonomije i ruralnog razvoja, dva su prihvaćena od strane sistema akademske zajednice, dva nisu u prilici da primjenjuju svoja znanja u krugu akademske zajednice (2021.). Ni jedna djelatnost ne može biti posmatrana izolovano, već samo u sklopu uzajamnih veza i odnosa preko kojih djeluju jedna na drugu doprinoseći tako podsticanju sveukupnog razvoja. Crnogorska agrarna politika bi trebala, uključivanjem svih raspoloživih snaga, da bude artikulisana kao jedan cjelovit, dobro osmišljen program razvoja, baziran prevashodno na efikasnosti korišćenja raspoloživih resursa u zemlji (kako prirodnih, tako i ljudskih). O ovom nalazimo preporuka kroz iskustva primjene zajedničke agrarne politike Evropske Unije kod brojih autora (Njegovan, 2001.; Lozano-Tello i sar, 2021.). Problem je vođenja ovog sistema uticaj parcijalnih interesa, te površno poznavanjime modela dualne ekonomije koji su namijenjeni zemljama u razvoju. Period od Drugog svetskog rata do danas, u početku karakteriše agrarna politika obojena dualnostima koje odražavaju svojevrsna lutanja u relativno nestabilnim društveno-ekonomskim prilikama na našim prostorima. „Dugo ispoljavane dimenzije dualnosti unutar jugoslovenske agrarne politike ogledale su se kroz sledeće pojave: (1) nekontrolisan egzodus na relacijama selo-grad koji je usporio uspješni prelazak poljoprivrede u višu fazu razvoja, odnosno pretvaranje agrarnog u razvijeno Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 55 društvo; (2) trajna opsesija „industrijalizacijom“ koja je potencirala dualni razvoj primarnog i prerađivačkog segmenta unutar savremenog agrarnog sektora; (3) uporno insistiranje na podruštvljavanju osnovnih faktora poljoprivredne proizvodnje, koje je za rezultat imalo stvaranje oaza moderne poljoprivrede u moru primitivne seljačke ekonomije; (4) dugotrajno onemogućavanje seljaka, pomoću podržavljenja zadruga, da se poslovno organizuju preko ovih, tradicionalno-usvojenih, kao svojih organizacija; (5) nedostatak jedinstvene proizvodne strategije bazirane na komparativnim prednostima svih segmenata unutar savremenog agrarnog sektora.“ (Zakić-Vujatović, 2000). Prema Pejanoviću, Njegovanu i Tici (2007) „klasični dualizam – u čijoj biti je suprotstavljanje industrije poljoprivredi, mora uključiti u analizu dvije bitne činjenice: (1) nespornost primjene modela u inicijalnoj fazi razvoja; (2) primjena makaza cijena kao jedinog mehanizma za regulisanje odnosa između agrarnog i neagrarnog sektora privrede.“ „Ističući neizbježnost negativnih cijena poljoprivrednih proizvoda u modelu industrijalizacije (kao i u modelima DE tokom inicijalne faze razvoja) treba naglasiti da „makaze cijena“, kao instrument zahvatanja iz poljoprivrede, nisu izum modela industrijalizacije, odnosno modela DE. Takozvanu negativnu politiku cijena za poljoprivredne proizvode u inicijalnoj fazi razvoja koristile su mnoge zemlje: Engleska (Corn Law), Japan (visoko oporezivanje poljoprivrednik 1878-1917.), Argentina (višestruki devizni kurs 1944-1955.), Burma i Gana (državna trgovinska komora), kao i sve socijalističke zemlje poslije Drugog svjetskog rata. U svim navedenim slučajevima cilj je bio isti: osiguranje jeftinog hljeba i sirovina za rastući industrijski sektor, kako bi se maksimizirao, i u gradove transferisao profit pomoću neekvivalentne razmjene poljoprivrednih proizvoda. Naravno, ovdje ne treba smetnuti s uma da se ovakva politika cijena vodi samo u ograničenom periodu, tj. samo u inicijalnoj fazi privrednog razvoja određene zemlje. Međutim, kao što je poznato, jugoslovenska ekonomska politika je predugo zadržala ovakve odnose između agrarnog i neagrarnog sektora i to kroz klasični dualizam neprekidnog forsiranja „industrijalizacije“ (ne samo u vanpoljoprivrednom sektoru, nego i unutar agrarnog sektora). Osim toga, ovakav dualizam, ostao je tvrdokoran usled pretjerane ideologizacije podruštvljavanja osnovnih faktora poljoprivredne proizvodnje (prije svega zemljišta), što je istovremeno vodilo deformisanom ponašanju ostalih faktora proizvodnje (radne snage i kapitala). Pored ovih promašaja ekonomske politike, koji se vezuju za klasični dualizam, a koji su uzrokovali zastoj u razvoju agrara, daljoj analizi treba dodati i ostale, već spomenute, poddimenzije dualizma u oblasti agrara“ (Pejanović, Njegovan, Tica, 2007).
Egzodus na relaciji selo-grad Migracije, bez sumnje, predstavljaju jedan od značajnih uzroka usporenog prelaska crnogorske poljoprivrede u višu fazu razvoja koja je normalno očekivana kao posledica primijenjenog modela industrijalizacije, odnosno modela dualne ekonomije. Na sve to, stavljanje po strani preporuka nauke iz agrarne politike i ruralnog razvoja i dugotrajno zapuštanje planiranja dovelo je do egzodusa na relaciji selo-grad sa teškim posledicama (Škatarić i sar., 56 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. 2018). Dominacija staračkog stanovništva (Škatarić, 2010), bez mogućnosti značajnije biološke reprodukcije, nagovještava neminovan, tih i veoma bolan nestanak (gašenje) mnogih seoskih naselja (Lukić i sar., 2001). Demografski indikatori u Crnoj Gori pokazuju dugoročni negativan trend nasuprot globalnim demografskim kretanjima. Socio ekonomski faktori utiču značajno na demografska kretanja (Škatarić, 2008; Škatarić, 2010). Ovaj stav potvrđuje ranije iznesene stavove Dragoljuba Jovanovića koji još tridesetih godina prošlog vijeka tvrdi da „Iako postoji evolucija u sagledavanjima socioloških razloga bijega sa sela, ipak svima njima je zajedničko što se sociološke promjene u društvu smatraju dominantnom snagom ruralnog egzodusa“. Uzroci smrtnosti takođe predstavljaju oblast kojoj je neophodno pristupiti sistematski i uregnento, jer veliki broj građana umire od hroničnih nezaraznih bolesti. Ekonomske migracije se ne mogu prevenirati bez adekvatne socijalne i ekonomske politike (Stamenović i Ćuzović, 2019). Ukoliko država ne preduzme značajnije mjere podrške stanovništvu crnogorskog sela, nestanak sa sela i ruralnih prostora Crne Gore se može desiti još prije kraja ovog vijeka, ukoliko se ovakvi trendovi nastave. Ruralne oblasti su devastirane, dok je migracija ka gradovima veoma prisutna. Prema Zakić-Vujatović (2000), „udio poljoprivrednog stanovništva od 75%, koji su SAD imale 1800. godine, mi smo imali 1950. godine. To znači da su naša područja u tom pogledu iza SAD više od 150 godina. Dalje, SAD 1981. godine imaju 4% poljoprivrednog stanovništva, dok je u isto vrijeme kod nas oko 20%. Dakle, za smanjenje od oko 70 procentnih poena SAD je trebalo 150 godina, dok se kod nas, u Crnoj Gori, u tadašnjoj Jugoslaviji, za samo 30 godina poljoprivredno stanovništvo smanjilo za čitavih 55 procentnih poena. Pojavljuje se niska produktivnost fiktivno zaposlenih, što donosi niske dohotke, usled čega je veliki broj ljudi upućen na „povratak zemlji“ u vidu tzv. mješovitih radnika (polutana), a što opet povratno utiče na dalja usporavanja rasta produktivnosti, kako u vanpoljoprivrednom, tako i u poljoprivrednom sektoru. “ Glad za industrijom unutar agrosektora lišena je svake ozbiljnije naučne analize, koji je u krajnjoj liniji doveo do neusklađenog razvoja prerađivačkih kapaciteta i njihove sirovinske osnove. Dio rešenja se može naći u ekonomskom razvoju, adekvatnom javnom zdravlju i formiranju fondova za demografski razvoj (Stamenović i Ćuzović, 2019).
Kombinatski tip agrarnih preduzeća Nosioci politike industrijalizacije našeg agrara bili su Agrokombinati. Kroz vrijeme, njihova poslovna efikasnost postaje diskutabilna u novim tržišnim uslovima privređivanja. Kod nas u Crnoj Gori ovo pitanje je zaključeno najkasnije u odnosu na druge republike bivše Jugoslavije. Upravo ovih dana (2021.) vruće je pitanje poslednjeg od aktivnih agrokombinata: pitanje Plantaža, AD. 13. jul. Podgorica. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 57 „Tokom 1980-tih, kada se jugoslovenska privreda u cjelini ozbiljnije suočava sa krizom, agroindustrija se svrstava u grane sa posebnim problemima. Njihovi korjeni su raznovrsni i duboki – kako na strani okruženja, tako i unutar agrosektora. Među uzrocima, koji su agroindustriju doveli u problematično stanje, najznačajniji su sledeći: pripadanje prerađivačkih kapaciteta u većini slučajeva agrokombinatima koji nisu svoju razvojnu politiku bazirali na marketing konceptu. Konstantno je zadržavanje dualne strukture u segmentu primarne proizvodnje; finansijska nedisciplina kao opštevladajuća odlika ponašanja privrednih organizacija unutar postojećeg privrednog sistema; primjenjivanje neadekvatnih kriterijuma vrednovanja investicija; neefikasan kadrovsko- upravljački sastav u svim funkcijama poslovne politike; stagnacija tržišta; kolizija između formiranja cijena poljoprivrednih proizvoda i sistema formiranja kamata koje opterećuju agrar u cjelini; stalni pad finansijskih rezultata poslovanja i rast gubitaka u agroindustriji i sl.“ (Zakić-Vujatović, 2000). Problemi agrokombinata su stvoreni kroz prenapregnuti program investiranja i time što on nije podvrgavan naučno-fundiranim kriterijumima vrednovanja investicija, primjenom mješavine socio-ekonomskih aspekata, po kojima se može opravdati skoro svaka investicija.
Zadrugarstvo Od nastanka prvih zadruga do danas, osnovni razlozi i ciljevi zadružnog organizovanja bili su vezani za ostvarenje boljih ekonomskih efekata u poslovanju u odnosu na samostalno obavljanje poslovanja, u oblasti poljoprivrede i u drugim djelatnostima. Socijalni i drugi aspekti zadružnog organizovanja takođe imaju veliki značaj za članstvo zadruga i širu društvenu zajednicu, međutim, ekonomski razlozi za zadružno organizovanje imaju primarnu ulogu nad ostalim ciljevima (Kardelj, 1983; Nestorov i sar., 2015). Zadrugarstvo na području Crne Gore nema značajnu ulogu za razvoj poljoprivrede, a u bivšoj Jugoslaviji zaustavljeno je odmah po konstituisanju nove socijalističke države. Naime, pri Vladi FNRJ formiran je Komitet za zadrugarstvo preko koga su, državnim dekretima ukinuti stari zadružni oblici kako bi se otvorilo polje za formiranje Seljačkih radnih zadruga. Sistem Seljačkih radnih zadruga prelazi u Opšte poljoprivredne zadruge. Početkom 1960-tih, forma zadruga prelazi u preduzeće, kasnije se utapajući u kombinat. Kombinati preuzimaju zadružne ekonomije, pretvarajući zadrugu u preduzeće, kada dolazi do raspada zadružnog sistema kod nas. U Crnoj Gori većina zadruga je zadržala samo ime: u suštini to su bile obične trgovinske organizacije (Škatarić, 2008; Škatarić, 2010).
Kooperacija Po napuštanju kolektivizacije kolhoznog tipa kod nas je prokalmovana kooperacija kao model socijalističke transformacije poljoprivrede, gdje imamo prerastanje sitne poljoprivredne proizvodnje putem proizvodne saradnje između seljačkih gazdinstava i krupnog društvenog gazdinstva. Ni kooperacije nisu zaživjele u uslovima razvoja poljoprivrede Crne Gore (Škatarić, 2010). 58 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. „Uzroke za promašaje kooperacije treba tražiti u sledećim činjenicama: (1) opšti položaj poljoprivrede koja je, uprkos brojnih deklaracija institucionalnog sistema na čijem čelu je bila jedna partija, u praksi ostala zapostavljena privredna grana (u smislu ravnopravnih uslova privređivanja); (2) zadruga kao seljakova poslovna organizacije je gušena, tako da se ova vremenom pretvorila u običnu trgovinsku organizaciju koja se rukovodi prevashodno užim interesima svoga radnog kolektiva; (3) favorizovanje krupnih društvenih gazdinstava (kombinatskih giganata) čime su, naročito tokom ZUR-ovskog sistema, zadruge kao osnovne organizacije kooperanata unutar kombinata, pretvorene u obične priveske, čiji su osnovni zadaci svedeni na sirovinsko snabdijevanje kombinatske industrije koje inače nije bazirano na paritetnim cijenama u međusobnoj razmjeni; (4) posvećivanje sve manje pažnje organizovanom informisanju seljaka o novim mogućnostima u proizvodnoj orijentaciji i sl. Logično je da se u ovakvim prilikama seljak, prepušten sam sebi, mora udaljiti od zadruge, a što nije dobro ni za seljaka ni za zadrugu koja ostaje bez članstva.“ (Zakić-Vujatović, 2000).
Finansiranje Do početka ratova devedesetih godina poljoprivreda se u našem regionu finansirana iz primarne emisije, koja je u finansiranju proizvodnje učestvovala i do dvije trećine. Kada je napušten ovaj sistem, prešlo se na finansiranje iz realnih izvora (Škatarić, 2010). Samofinansiranje se pokazalo kao jak udar na poljoprivredu. Analiza investicija u poljoprivredi pokazuje da su investicije bile veoma niske i nedovoljne. U Crnoj Gori je zabiježena i nepovoljna tehnička struktura poljoprivrednih investicija.
Tržište poljoprivrednih proizvoda Raspad SFRJ, sankcije, embargo i ratovi devedesetih uticali su na gubitak tržišta, što se odrazilo na smanjivanje proizvodnje. To je dovelo do toga da da danas nismo u stanju da koristimo pogodnosti ukidanja carinskih dažbina od strane EU, kao i neke od statusa stečenih ranije kao partner Ruskoj Federaciji. Zakon o uređenju tržišta poljoprivrednih proizvoda uređuje način i mjere uređenja tržišta poljoprivrednih proizvoda, uslove za aktiviranje pojedinih mjera uređenja tržišta, korisnike mjera uređenja tržišta poljoprivrednih proizvoda, njihovu kontrolu i druga pitanja od značaja za tržište poljoprivrednih proizvoda. Uređenje tržišta u skladu sa odredbama ovog zakona primjenjuje se na poljoprivredne proizvode iz sljedećih sektora: 1) žitarice; 2) šećer; 3) hmelj; 4) maslinovo ulje i stone masline; 5) voće i povrće; 6) prerađevine voća i povrća; 7) vino; 8) živo drveće i cvijeće; 9) goveđe meso; 10) svinjsko meso; 11) ovčje i kozje meso; 12) jaja i živinsko meso; 13) mlijeko i mliječni proizvodi; 14) pčelarski proizvodi; 15) ostali proizvodi. Lista proizvoda za svaki sektor utvrđuje se propisom organa državne uprave nadležnog za poslove poljoprivrede, a ažuriranje liste vrši se u skladu sa izmjenama Carinske tarife, u procesu usklađivanja sa Kombinovanom nomenklaturom Evropske unije i harmonizovanim sistemom. U cilju prikupljanja podataka o cijenama i količinama određenih poljoprivrednih proizvoda sa domaćeg reprezentativnog tržišta, njihovu administrativnu kontrolu i kontrolu na terenu, kao i obradu i izvještavanje za domaće potrebe i potrebe izvještavanja prema Evropskoj komisiji uspostavlja se AMIS sistem. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 59 3. AKTUELNA DEŠAVANJA U POLJOPRIVREDI CRNE GORE
3.1 Polazne osnove Prvi pomeni Crne Gore kao naziva za današnju teritoriju datiraju iz XIII vijeka vezano za područje Zete. Od XVI do XIX vijeka, Crna Gora je bila teokratija kojom je vladao niz vladika-knezova; 1852. transformisana je u sekularnu kneževinu. Crna Gora je priznata kao nezavisna suverena kneževina na Berlinskom kongresu 1878. Proglašena je kraljevinom 1910. Nakon Prvog svjetskog rata, tokom kojeg se Crna Gora borila na strani saveznika, Crna Gora postala je dio Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, koja se kasnije uobličila u Kraljevinu Jugoslaviju 1929. godine. Po završetku Drugog svjetskog rata ulazi u sastav Federativne Narodne Republike Jugoslavije (1946.), Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (1963.) kao jedna od šest republika. Kod raspada Jugoslavije 1992. godine, Crna Gora sa Srbijom čini Saveznu Republiku Jugoslaviju, a nakon 2003. godine je dio Državne zajednice Srbija i Crna Gora. U maju 2006. godine, Crna Gora se pozvala na pravo prema Ustavnoj povelji Srbije i Crne Gore da održi referendum o nezavisnosti od dvodržavne zajednice (21. maj 2006. godine), te je formalno obnovila svoju nezavisnost 3. juna 2006. godine. Crna Gora se 2017. pridružila NATO-u i trenutno je u procesu pristupanja EU, zvanično se prijavivši za pridruživanje EU u decembru 2008.
Slika 1. Karta Crne Gore (Spalević, 2021.) 60 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Površina kopna Crne Gore je 13.812 km2. Karaktriše je mediteranska klima, sa toplim i suvim ljetima i jesenima, relativno hladnim zimama sa velikim sniježnim padavinama u unutrašnjosti. Obala je vrlo raščlanjena sa uskim obalnim pojasem koji je u zaleđu sa krševitim visokim krečnjačkim planinama i visoravnima. Srednja nadmorska visina je 1.086 m; najniža tačka: Jadransko more 0 m; najviše tačke: Prokletije (Zla kolata, 2534 m, Dobra kolata, 2528 m); Durmitor Kuk (Bobotov kuk, 2.522 m). Struktura korišćenja zemljišta je sledeća: poljoprivredno zemljište: 38,2% (procijenjeno 2018.); obradivo zemljište: 12,9% (procijenjeno 2018.); usjevi: 1,2% (procijenjeno 2018.); pašnjak: 24,1% (procijenjeno 2018.); šuma: 40,4% (procijenjeno 2018.); ostalo: 21,4% (procijenjeno 2018.). Navodnjavano zemljište 24 km2 (2012.). Prema popisu iz 2011. godine Crna Gora ima 620,029 stanovnika (zavisno od izvora: 622,137, 2019.). Od toga je 63,3% urbano (392,020 stanovnika) i 36.77% rurano stanovništvo (228,009 stanovnika). Najmanje ruralnog stanovništva je u Budvi (16,77 %) i Podgorici (16,25%). U 12 opština je učešće od preko 50% ruranog stanovništva. Opštine sa najvećim procentom ruralnog stanovništva su: Andrijevica sa 79,33%, Šavnik sa 77,20%, Berane sa 67,4% i Bijelo Polje sa 66,56%. U ove četiri opštine sa sjevera Crne Gore živi preko 14% ukupnog stanovništva. Stanovništvo Crne Gore čine Crnogorci 45%, Srbi 28,7%, Bošnjaci 8,7%, Albanci 4,9%, Muslimani 3,3%, Romi 1%, Hrvati 1%, ostali 2,6%, neizjašnjeni 4,9% (popis 2011.), od čega je pravoslavaca 72,1%, muslimana 19,1%, katolika 3,4%, ateista 1,2%, ostalih 1,5%, neizjašnjenih 2,6% (popis 2011). Stanovništvo je sledeće starosne strukture: 0-14 godina: 18,14% (muški 57.402 / ženski 53.217); 15- 24 godine: 12,78% (muškarci 40,220 / žene 37,720); 25-54 godine: 39,65% (muškarci 120.374 / žene 121.461); 55-64 godine: 13,41% (muškarci 40.099 / žene 41.670); 65 godina i više: 16,02% (muškarci 42.345 / žene 55.351) (procijenjeno 2020). Populaciona piramida stanovništva za Crnu Goru prikazana je na slici 2 i ilustruje starosnu i polnu strukturu stanovništva, a generalno ova analiza se koristi da pruži uvid u socijalnu stabilnost, kao i ekonomski razvoj.
Slika 2. Populaciona piramida stanovništva za Crnu Goru Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 61 Populacija je raspoređena po horizontalnoj osi, a podaci o muškom polu su prikazani lijevo, a ženskog pola desno. Muška i ženska populacija su podijeljene na petogodišnje starosne grupe predstavljene kao vodoravne trake duž vertikalne ose, sa najmlađim starosnim grupama na dnu i najstarijim na vrhu. Oblik populacione piramide postepeno se razvija tokom vremena na osnovu plodnosti, mortaliteta i međunarodnih migracionih trendova (Mićković i sar, 2020). Ukupna prosječna starost stanovnišva je 39,6 godina; muški: 38,1 godina; žene: 41,1 godina (proc. 2020.); poređenje zemlje sa svijetom: 54. Stopa rasta stanovništva je predstavljena vrijednošću -0,4% (procjena 2021.); poređenje zemlje sa svijetom: 223. U Crnoj Gori statistika bilježi podatatk 11.35 rođenih na 1.000 stanovnika (procjena 2021.); poređenje zemlje sa svijetom: 168. Što se tiče mortaliteta: 10,37 smrtnih slučajeva na 1.000 stanovnika (procjena 2021.); poređenje zemlje sa svijetom: 28. Neto stopa migracije predstavljena je vrijednošću -4,95 migranata na 1.000 stanovnika (procjena 2021.); poređenje zemlje sa svijetom: 201. Najveća gustina naseljenosti koncentrisana je na jugu, jugozapadu; krajnja istočna granica je najmanje naseljeno područje. Gradsko stanovništvo čini 67,5% ukupnog stanovništva (2020). Teritorija Crne Gore administrativno je podijeljena na 24(25) opštine: Andrijevica, Bar, Berane, Bijelo Polje, Budva, Cetinje, Danilovgrad, (Golubovci), Gusinje, Herceg Novi, Kolašin, Kotor, Mojkovac, Nikšić, Petnijica, Plav, Pljevlja, Plužine, Podgorica, Rožaje, Šavnik, Tivat, Tuzi, Ulcinj, Žabljak. Raspored stanovništva Crne Gore po opštinama (u procentima) je prdstavljen na slici 3.
Slika 3. Stanovništvo Crne Gore po opštinama u procentima
3.2 Ekonomski pregled Crnogorska ekonomija prelazi na tržišni sistem poslovanja. Oko 90% crnogorskih državnih preduzeća je privatizovano, uključujući 100% bankarstva, telekomunikacija i distribucije nafte. Turizam, koji čini više od 20% crnogorskog BDP-a, svake godine dovede tri puta više posjetilaca od ukupnog stanovništva Crne Gore (uz izuzetak vezano za situaciju pandemije COVID-19, 2020/2021.). 62 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Nekoliko novih luksuznih turističkih kompleksa je u različitim fazama razvoja duž obale, a dio ponude je vezan sa turistima na jahtama i kruzerima. Pored turizma, energetika i poljoprivreda se smatraju za dva druga stuba privrede. Iskorišćeno je samo 20% hidroenergetskog potencijala Crne Gore. Crna Gora planira da postane neto izvoznik energije, a izgradnja podvodnog kabla prema Italiji trebalo bi da pomogne da se ispuni taj cilj. Crna Gora koristi evro kao domaću valutu, mada nije zvanična članica euro zone. U januaru 2007. godine Crna Gora se pridružila Svetskoj banci i MMF-u, a u decembru 2011. godine i Svetskoj trgovinskoj organizaciji (STO). Crna Gora je započela pregovore o pridruživanju EU 2012. godine, ispunivši uslove koje je postavilo Evropsko vijeće, koje je pozvalo Crnu Goru da preduzme korake u borbi protiv korupcije i organizovanog kriminala. Državni aparat prepoznaje potrebu za uklanjanjem prepreka kako bi ostala konkurentna i otvorila ekonomiju stranim investitorima. Neto direktna strana ulaganja u 2017. godini dostigla su 848 miliona dolara46, a ulaganja po stanovniku su jedna od najviših u Evropi, zbog niske stope poreza na dobit. Najveći strani investitori u Crnoj Gori, prema podacima iz 2017. godine bili su Norveška, Rusija, Italija, Azerbejdžan i Mađarska. Crna Gora trenutno dinamično radi na izgradnji svoje putne i remontu željezničke mreže, te razmatra i moguća proširenja kapaciteta svog sistema vazdušnog saobraćaja. Vlada Crne Gore je 2014. godine izabrala dvije kineske kompanije za izgradnju dionice autoputa (trenutno dužina dionice od 41 km), koja će postati dio kineske inicijative Pojas i put. Dug Crne Gore, koji je u 2018. iznosio 65,9% BDP-a, narastao je na 80%47 nakon što je otplata kineskoj banci kredita za autoput od 800 miliona evra započela 2019. godine. Crna Gora je prvi put uvela porez na dodatu vrednost (PDV) u aprilu 2003. godine i uvela diferencirane stope PDV-a od 17% i 7% (za turizam) u januaru 2006. godine. Vlada Crne Gore povećala je ne-turističku stopu poreza na dodatu vrijednost (PDV) na 21% od januara 2018. godine, sa ciljem smanjenja javnog duga. BDP sastav, prema sektoru je sledeći: poljoprivreda: 7,5% (procjena 2016.); industrija: 15,9% (2016.); usluge: 76,6% (procjena za 2016. godinu); Potrošnja domaćinstva: 76,8% (procjena za 2016. godinu); državna potrošnja: 19,6% (procjena za 2016. godinu); ulaganje u fiksni kapital: 23,2% (procijenjeno 2016); ulaganje u zalihe: 2,9% (procijenjeno 2016.); izvoz roba i usluga: 40,5% (procijenjeno 2016.); uvoz roba i usluga: -63% (procijenjeno 2016.). U tabeli 1. predstavljeni su reprezentativni makroekonomski podaci za Crnu Goru.
46 (Po izvoru Centralna Banka - web site), ukupne strane direktne investiciju u Crnu Goru u 2017 su bile 659,232.90 (u 000 Eura). 47 (Po izvoru World bank “Western Balkans Regular Economic Report” No 18 str 83) javni dug Crne Gore (centralne vlasti) u odnosu na Bruto Društveni Proizvod (BDP) u 2018 je bio 70.1% (totalni, ukupni dug je bio 163.9%, ali ga niko ne upotrebljava u analizi), a u 2019. 76.5%, dok je procijenjeni dug u 2020 dostigao 92.9% od BDP-a (javni dug i javno garantovani dug je procijenjen u 2020 na 97% od BDP). Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 63 Tabela 1. Makroekonomski podaci za Crnu Goru Ukupni Prosj. god. GDP realna Realni BDP BDP per drzavni stopa Godina stopa rasta (000 Eur) capita (Eur) dug (mil. inflacije (%) Eur)** (%) 2015 3,575,158 5,873 3.4 2.276,65 1.5 2016 3,762,294 6,354 2.9 2.402,96 -0.3 2017 4,140,711 6,908 4.7 2.627,8 2.4 2018 4,517,394 7,495 5.1 3.152,98 2.6 2019 4,852,591 7,959 4.1 3.708,67 0.4 *Izvor svih podataka Monstat,a, ako nije drukčije navedeno; ** Podaci uključuju u sebi ukupni spoljni dug, (izvor Ministarstvo finansija Crne Gore), Standard & Poors izvjestaj 2018. za Crnu Goru potvrdjuje ocjenu “stabilno”, B+/B.
Poljoprivredni proizvodi koji karakterišu proizvodnju crnogorskog sela su: mlijeko, krompir, grožđe, povrće, paradajz, lubenice, pšenica, jabuke, kupus, ječam. Industriju karakteriše proizvodnja čelika, aluminijum, roba široke potrošnje. Radna snaga je procijenjena na 167.000 (proc. 2020.); poređenje zemlje sa svijetom: 174. Radna snaga, po zanimanju, je raspoređena na sledeći način: poljoprivreda: 7,9%; industrija: 17,1%; usluge: 75% (procjena 2017.); Stopa nezaposlenosti; 15,82% (procjena 2019.); 18,8% (procjena 2018.); poređenje sa svijetom: 178. Stanovništvo koje se nalazi ispod granice siromaštva je procijenjeno na 24,5% (procjena 2018.). Izvoz. 422,2 miliona dolara (procjena za 2017. godinu); 362 miliona dolara (procjena za 2016. godinu); poređenje zemlje sa svijetom: 180. Uvoz. 2,618 milijardi dolara (procjena za 2017. godinu); 2,29 milijardi dolara (procjena za 2016. godinu); poređenje zemlje sa svijetom: 159. Izvoz dobara iz Crne Gore u odnosu na BDP u 2016. je bio 8.9%; u 2017. je bio 8.9%; u 2018. je bio 9.4%; u 2019. je bio 9.4% i procijenjeni u 2020. je bio 9.2% od BDP (izvor: World bank “Western Balkans Regular Economic Report” No 18 str. 83). Trgovinski bilans u odnosu na BDP je u 2016. bio -22.5%; u 2017. je bio -23.5%; u 2018. je bio -23.9%; u 2019. je bio -21.1% i procijenjeni u 2020. -22.7% od BDP (izvor: World bank “Western Balkans Regular Economic Report” No 18 str. 83). Partneri zemlje, što se tiče izvoza su: Srbija 17%, Mađarska 15%, Kina 11%, Rusija 7%, Bosna i Hercegovina 6%, Njemačka 6%, Italija 5%, Poljska 5% (2019.). Prema statistikama izvoz roba čini: aluminijum, pakovani ljekovi, automobili, vino (2019.). Partneri zemlje, što se tiče uvoza su: Srbija 30%, Bosna i Hercegovina 8%, Hrvatska 8%, Italija 6%, Grčka 6%, Njemačka 5% (2019.). Prema statistikama na vrhu liste uvoza roba su: rafinisana nafta, automobili, pakovani ljekovi, rekreativni čamci, cigarete (2019.). Crna Gora se svrstava među privredno manje razvijene zemlje. Na privrednu razvijenost, u znatnoj mjeri uticao je kasni početak industrijalizacije, političke promjene u regionu, ratno okruženje i dr. Crna Gora je, kao jedna od najmanje razvijenih republika bivše Jugoslavije, prošla period ubrzane 64 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. industrijalizacije, koji je kulminirao visokom stopom privrednog rasta krajem sedamdesetih i početkom osamdesetih godina, da bi od kraja osamdesetih i tokom devedesetih godina prošlog vijeka došlo do osjetne stagnacije privrednog razvoja. Ekonomske sankcije Organizacije ujedinjenih nacija, ratno okruženje, hiperinflacija, relativno dug tranzicioni period, nepovoljno su uticali na efikasnost i konkurentnost domaće privrede, a time, dodatno, istakli socijalne probleme (izražena stopa nezaposlenosti, enormno visok broj penzionera i dr.). Proizvodnja hrane i poljoprivreda imaju još uvijek značajnu ulogu u privrednom razvoju Crne Gore. Učešće poljoprivrede, lova i šumarstva u BDP Crne Gore iznosi 11,3% (2019.). Sa druge strane, učešće izdataka za ishranu, piće i duvan, u ukupnim izdacima domaćinstava (prosjek za sva domaćinstva), bilježi i dalje relativno visok nivo, uz tendenciju kontinuiranog smanjenja. Evidentna je razlika između učešća u BDP s jedne, kao i učešća zaposlenih u poljoprivredi sa druge strane, jer statistika prati kretanje broja zaposlenih u preduzećima, ali ne i na poljoprivrednim gazdinstvima. Neke tendencije o promjenama na tržištu radne snage i u strukturi aktivnog stanovništva daju podaci o učešću aktivnog poljoprivrednog, u ukupno aktivnom stanovništvu. Tako je od popisa 1961. do poslednjeg popisa 2011. godine učešce aktivnog poljoprivrednog, u ukupnom aktivnom stanovništvu, smanjeno sa 53,6% na svega 8,8%. Ovome je neophodno dodati i velike promjene u strukturi radne snage, kao i migracionim kretanjima iz ruralnih u urbana područja, uslovljena najviše ekonomskim motivima.
3.2.1 Agobudžet Crne Gore za period 2010. do 2020. godine U tabeli 2 predstavljeni su iznosi vrijednosti Agobudžeta Crne Gore za period 2010. do 2020. godine, koji predstavlja najvažniji instrument podrške razvoju agara na državnom nivou. Pored ove podrške, poljoprivredni proizvođači mogu koristiti budžetska sredstva podrške i od sredstava lokalnih samouprava, koja predstavljaju samo dopunska sredstva, ali su svakako dobra podrška proizvođačima. Analizirajući tabelu 2 uočava se da je 2010. godine Agrobudžet iznosio preko 18.5 miliona evra. U periodu 2010 – 2015. uočljiva je opadajuća funkcija podrške. U 2011. godini Agrobudžet je manji za skoro 3 miliona evra u odnosu na referentnu 2010., a od 2012., 2013., 2014. i 2015. godine Agrobudžet je za oko 4 miliona manji u odnosu na 2010. godinu. U tom periodu iznos Agrobudžeta se kretao u intervalu između 14 do 15 miliona evra. U naredne dvije godine (2016. i 2017.), korisnici Agrobudžeta dobijaju nešto veću podršku; njegov iznos je u intervalu od 16 do blizu 17 miliona evra. Od 2018. godine dolazi do stabilzacije podrške koja je tek tada na nivou 2010. godine (18.671.145 €, 2010.; 18.787.500 €, 2018.). Od tog momenta, prvi put se koristi i oko 20 miliona evra međunarodnih sredstava. Rast Agrobudžeta u odnosu na 2010. godinu je uočljiv i tokom 2019. kada je ovapodrška preko 22 miliona evra nacionalnog budžeta, sa skoro 20 miliona međunarodnih donacija i kredita, od čega je svakako najznačajniji EU IPARD program. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 65 Tabela 2. Agobudžet Crne Gore za period 2010. do 2020. godine Period Iznos Iznos Agrobudžeta iz usvajanja Agrobudžeta iz drugih sredstva Agrobudžeta sredstava Budžeta EU/donacije/krediti 2010. Februar, 2010. 18.671.145 € - 2011. Mart, 2011. 15.736.000 € - 2012. Maj, 2012. 14.579.500 € - 2013. April, 2013. 14.143.000 € - 2014. Januar, 2014. 14.029.778 € - 2015. Februar, 2015. 14.975.018 € - 2016. Februar, 2016. 16.218.746 € - 2017. Januar, 2017. 16.900.092 € - 2018. Januar, 2018. 18.787.500 € Donacije: 16.603.300 € Kredit: 4.565.000 € 2019. Januar, 2019. 22.317.500 € Donacije: 22.950.000 € Kredit: 7.100.000 € 2020. Januar, 2020. 24.404.500 € Donacije: 27.326.000 € Kredit: 8.992.000 € Izvor: www.gov.me
U 2020. godini Agrobudžet je preko 24 miliona evra budžeta Crne Gore; za oko 10 miliona je veći nego 2013. godine. Za posmatrani period dekade 2010- 2020. Agrobudžet 2020. dobija najveću podršku do tada. Iznos Agrobudžeta iz nacionalnog budžeta za period: 2010-2020. Predstavljen na slici 4., a termin usvajanja Agrobudžeta (za isti period) na slici 5.
Slika 4. Iznos Agrobudžeta iz nacionalnog budžeta (period: 2010-2020.)
66 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B.
Slika 5. Termin usvajanja Agrobudžeta (period 2010-2020.)
Kako je poljoprivredna proizvodnja sezonskog karaktera, važno je utvrditi u kom periodu su sredstva Agrobudžeta za podršku dostupna njegovim potencijalnim korisnicima. Za posmatrani period od 2010. do 2020. godine Agrobudžet je najranije usvajan u mjesecu januaru (2014., 2017., 2018., 2019. i 2020.), zatim imamo primjer da je usvajan od strane Vlade tokom februara (2010., 2015. i 2016. godine), dok je najkasnije usvojeni Agrobudžet u ovom referentnom periodu bio u 31. maja 2012. godine (slika 5.). Učešće agrobudžeta u nacionalnom budžetu prikazano je u tabeli 3.
Tabela 3. Učešće agrobudžeta u nacionalnom budžetu (EUR) Godina Iznos nacionalnog budžeta u evrima Agrobudžet (EUR) 2020. 2,640,000,000 24,404,500 2019. 2,384,000,000 22,317,500 2018. 2,380,000,000 18,787,500 2017. 2,005,790,487 16,900,092 2016. 2,125,615,876 16,218,746 2015. 1,963,260,900 14,975,018 2014. 1,509,031,975 14,029,778 2013. 1,375,793,668 14,143,000 2012. 1,378,561,776 14,579,500 2011. 1,378,561,776 15,736,000 2010. 1,138,170,000 18,671,145 Izvor: Doneseni zakoni o budžetu u reprezentovanom periodu, web site Skupština CG Procentualno učešće Agrobudžeta u nacionalnom budžetu za period 2010-2020. ilustovano je predstavljeno na slici 6. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 67
Slika 6. Procentualno učešće Agrobudžeta u nacionalnom budžetu (period 2010-2020.) 68 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Analizirajući podatke iz tabele 3 (Učešće agrobudžeta u nacionalnom budžetu (EUR)), te slike 6. (Procentualno učešće Agrobudžeta u nacionalnom budžetu za period 2010-2020.) uviđamo sledeće činjenice: -U 2010. Podrška sektoru poljoprivrede preko linije Agrobudžeta iznosi 18,671,145, što predstavlja procentualno učešće od 1.64% nacionalnog budžeta; - Nacionalni budžet je u stalnom rastu rastu za period 2010-2020. (y = 1E+08x + 9E+08; R²=0.9436); Funkcija rasta Agrobudžeta ne prati rast nacionalnog budžeta za isti period istraživanja (y = 684727x + 1E+07; R² = 0.4409). - Procentualno učešće Agrobužeta u nacionalnom budžetu za 2010. iznosi 1,64%, dok je 2015. i 2016. godine 0.76%, a 2020. godine 0.92%; prosjek za period 2010- 2020. je 0.98% (slika 6). - Projekcijom u Strategiji 2006., za 2010-2012. godinu bila je planirana podrška preko Agrobudžeta u iznosu od 23,900,000. Podaci dobijeni iz statistike, predstavljeni u prethodnoj tebeli 3 i na slikama 4 i 6 ukazuju da projekcije predstavljene ovim planskim dokumentom nisu ostvarne kroz Agrobudžet.
3.2.2 Direktorat za plaćanja Ministarstva poljoprivrede Direktorat za plaćanja je jedna od organizacionih jedinica Ministarstva koja se trenutno bavi odobravanjem i isplatom sredstava bespovratne podrške za mjere ruralnog razvoja iz IPARD II programa 2014-2020., kao i odobravanjem i isplatom podrške za mjere direktnih plaćanja finansiranih iz nacionalnog budžeta. Osnovan je 2011. godine kao Sektor za plaćanja u Ministarstvu poljoprivrede i na samom početku imao je četiri zaposlena. Crna Gora je postala kandidat za članstvo u Evropskoj uniji, te može da koristi sredstva iz Instrumenta pretpristupne podrške (tzv. IPA) za države kandidate, u okviru kojeg postoji oblast politike „Poljoprivreda i ruralni razvoj“ (tzv. IPARD). Da bi mogli da koristimo sredstva preko ovog Instrumenta, neophodno je bilo da se formiraju organi upravljanja i kontrole, pa je Vlada u oktobru 2011. godine imenovala Operativnu strukturu za IPARD, koju su sačinjavali Sektor za ruralni razvoj, kao Upravljačko tijelo i Sektora za plaćanja, kao IPARD Agencija. Crna Gora je počela sa pripremama za implementaciju IPARD-a, ali je u međuvremenu počelo novo programsko razdoblje 2014-2020. (budžetski period), koje je zahtijevalo da se donese novi set programa i dokumenata, kako bi se moglo pristupiti implementaciji EU sredstava podrške, koristeći pri tom: IPARD program, Okvirni sporazum za IPA-u, Sektorski sporazum za IPARD i dr. Uporedo s tim procesom, Sektor za plaćanja (sadašnji Direktorat za plaćanja) Ministarstva poljoprivrede je implementiralo projekat „MIDAS“ finansiran od strane Svjetske banke, koji je bio namijenjen kako za jačanje institucija, tako i za unaprjeđenje konkurentnosti poljoprivrednih proizvođača kroz isplatu bespovratnih sredstava podrške za projekte za mjere ruralnog razvoja (primarna poljoprivredna proizvodnja). Rezultat ovog projekta se sastoji u tome što je Direktorat za plaćanja, kao implementaciona jedinica, za vrijeme trajanja ovog projekta isplatio ukupno 659 projekata vrijednosti preko 6.5 miliona evra podrške. Dodatno, ovo je bilo svojevrsna priprema za početak implementacije IPARD-a u Crnoj Gori. Ovdje je neophodno pomenuti i „IPARD like projekte“, koji su trajali u periodu od 2014. do 2019. godine, a u okviru kojeg su sredstava namijenjena za poljoprivredu i ruralni razvoja za programski period 2007-2013., a koja su ostala Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 69 neiskorišćena zbog nepostojanja akreditacije strukture za implementaciju, implementirana kroz IPA komponentu i „Jačanje institucija“. Rezultat ovih projekata se sastoji u tome što je Direktorat za plaćanja, kao implementaciona jedinica za vrijeme trajanja ovog projekta od ukupno apliciranih 862 projekta, isplatila 424 korisnika sa iznosom investicije od 23,77 miliona EUR (bez PDV-a), sa isplaćenim iznosom podrške od 8,98 milona EUR. Ovo je bilo svojevrsna priprema za početak implementacije IPARD-a u Crnoj Gori, kako zaposlenih u Direktoratu, tako i svih ostalih aktera i tijela neophodnih za implementaciju (Ministarstvo poljoprivrede, Ministarstvo finansija, lokalne uprave, tehnička tijela i dr).
Trenutna situacija i nadležnosti Direktorata za plaćanja Direktorat za plaćanja je organizaciona jedinica Ministrastva poljoprivrede, šumarsva i vodoprivrede. Trenutno Direktorat za plaćanja ima 82 zaposlena lica. Od ukupnog broja, 61 zaposleni ima ugovor na neodređeno vrijeme, dok je njih 21 zaposleno po osnovu ugovora o djelu (stanje: maj 2021.). Kada je u pitanju polna struktura, u Direktoratu za plaćanja je zaposleno 55 žena i 27 muškarca. Što se tiče starosne strukture, 24 zaposlenih je starosne dobi između 20 i 30 godina, 49 zaposlenih je starosne dobi između 30 i 40 godina, dok je 9 zaposlenih starije od 40 godina. Od ukupnog broja zaposlenih, njih 79 ima visoku stručnu spremu, dok 3 zaposlena imaju srednju stručnu spremu. Od zaposlenih sa visokom stručnom spremom, imamo 45 inženjera poljoprivrede, 19 ekonomista, 6 pravnika, 2 specijalista informacionih sistema, 1 specijalistu prirodno matematičkih nauka, 2 specijalista političkih nauka, 1 inženjer elektrotehnike, 1 inženjer metalurgije, 1 specijalista engleskog jezika i 1 prehrambenog tehnologa. Na osnovu važeće sistematizacije (april 2021. godine) Direktorat za plaćanja čine: Direktor, Direkcija za direktnu i tržišnu podršku, Direkcija za administrativne poslove, Direkcija za strukturnu podršku (čine ga: Odsjek za tehničke i ekonomske analize, Odsjek za oglašavanje i autorizaciju projekata, Odsjek za autorizaciju plaćanja), Direkcija za kontrolu na terenu (čine je Odsjek za kontrolu na terenu za mjere ruralnog razvoja i Odsjek za kontrolu na terenu za mjere direktne i tržišne podrške), Direkcija za budžet, računovodstvo i izvršavanje plaćanja (Odsjek za računovodstvo i budžet i Odsjek za izvršavanje plaćanja), Direkcija za IT, Direkcija za poljoprivredne registre i regionalnu koordinaciju (Odsjek za regionalnu koordinaciju, Odsjek za poljoprivredne registre i Odsjek za SIZEP) i Direkcija za nepravilnosti, rizike i izvještavanje. Pored toga, u Odjeljenju za unutrašnju reviziju MPŠV-a, sistematizovana su dva radna mjesta unutrašnjih revizora za Direktorat kako bi se ispunili zahtjevi IPARD II programa. Direktorat za plaćanja sprovodi mjere ruralnog razvoja koje se finansiraju i iz sredstava pretpristupne podrške EU za ruralni razvoj i iz nacionalnog budžeta. Crna Gora ima na raspolaganju 39 miliona EUR iz pretpristupnih fondova. Ovaj Direktorat implementira javne pozive koji su namijenjeni poljoprivrednim proizvođačima i prerađivačima na način što korisnici realizuju investicije po pravilima koja su jasno definisana i propisana nakon čega dobijaju sredstva bespovratne podrške. Trenutna organizaciona struktura i procedure poštuju kriterijume za podjelu dužnosti na poslove autorizacije, izvršavanja i računovodstva i obezbjeđuju uslove za implementaciju po principu “četiri oka”. 70 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Direktorat za plaćanja je nadležan i za uspostavljanje i sprovođenje Integrisanog sistema administracije i kontrole (IACS) instrumenta za pružanje podrške direktnim plaćanjima, komplementarnim nacionalnim plaćanjima i mjera ruralnog razvoja na osnovu površine. Direkcija za direktnu i tržišnu politiku sprovodi mjere direktnih plaćanja povezanih sa površinom. U saradnji sa Svjetskom bankom počelo je građenje ovog sistema kontrole. U ovom trenutku sprovode se nacionalni programi direktne podrške i dostignuti su različiti nivoi u pogledu razvoja procedura i IT podrške. Razvijena je geoprostorna aplikacija za podnošenje zahtjeva za direktnu podršku, radi se elektronsko ucrtvanje parcela. Uvezan je sistem na način što geoprostorna aplikacija preuzima podatke iz ostalih postojećih potvrđenih registara, npr. Registra poljoprivrednih gazdinstava, Registra životinja, itd. Takođe, Direkcija za IT i Direkcija za poljoprivredne registre i regionalnu koordinaciju je nadležna za uspostavljanje, održavanje i ažuriranje registara potrebnih za implementaciju IACS sistema. Formiran je Registar poljoprivrednih gazdinstava koji je osnova za pruženje svakog vida podrške za sve programe koje sprovodi MPŠV. Organizaciona struktura Direktorata za plaćanja uključuje i 6 regionalnih kancelarija. Formirana je prva regionalna kancelarija u Bijelom Polju u kojoj je angažovano 4 službenika. Svrha regionalnih kancelarija je i olakšavanje rada poljoprivrednim proizvođačima. Preko regionalnih kancelarija vrše se sledeći poslovi: ažuriranje Registra poljoprivrednih gazdinstava, ažuriranje Sistema za identifikaciju zemljišnih parcela (SIZEP), pomoć u izradi zahtjeva za direktna plaćanja i mjere ruralnog razvoja na osnovu površine, prijem i evidentiranje zahtjeva za direktna plaćanja, administrativna i terenska kontrola zahtjeva. Direkcija za regionalnu koordinaciju je nadležana za koordinaciju rada regionalnih kancelarija. Naročito je bitna i uloga drugih institucija sa kojima Direktorat sarađuje, da bi što uspješnije sprovodili akeditovane mjere. Direktorat je u komunikaciji sa poljoprivrednim proizvođačima, savjetodavnim službama, a sve u cilju što uspješnijeg rada što se tiče korišćenja sredstava opredijeljnih preko EU fondova.
Implementacija MIDAS projekta Projekat za institucionalni razvoj i jačanje poljoprivrede (MIDAS projekat) pokrenut je u junu 2009. godine. Kroz pet javnih poziva MIDAS, apliciralo je 1467 korisnika, ugovoreno je 794 projekta, od čega su realizovani i isplaćena sredstva za korisnike 659 projekata. Ukupna vrijednost investicije za svih 5 javnih poziva iznosi 12.79 miliona EUR, dok je iznos bespovratnih sredstava 6.53 miliona EUR. Isplata prvih realizovanih investicija počela je u 2011. godine, dok je poslednja isplata bila u 2016. godini. Putem ovih javnih poziva poljoprivredni proizvođači su se mogli prijaviti za podrške u sektoru stočarstva (sektor mljekarstva, stočarstva, ovčarstva i kozarstva, svinjogojstva, živinarstva, pčelarstva), biljne proizvodnje (voće, povrće, pečurke i biljne kulture, aromatično i ljekovito bilje, vinogradarstvo, maslinarstvo) i akvakulture. Prihvatljive investicije koje su podržane su: nabavka mašina, izgradnja/rekonstrukcija/adaptacija objekata, izgradnja staklenika, nabavka opreme, nabavka grla, sadnog materijala, rješavanje pitanja stajnjaka, izgradnja bazena za čvrsto stajnjak i tečno stajsko đubrivo.
Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 71 Tabela 4. Projekti po sektoru i opštini investiranja Broj plaćenih projekata Iznos investicije (sa PDV-om) Iznos podrške 659 12.791.950,61 6,532,040,647 Plaćeni projekti po sektoru investiranja Sektor investicije Broj plaćenih Vrijednost investicije (sa PDV) Iznos Akvakultura 6 172,322.71 86,161.36 Biljna proizvodnja 159 3,265,080.51 1,640,184.82 Mješovita bilj. proizv. 92 1,553,049.82 779,571.49 Vinogradarstvo 23 596,985.04 303,090.50 Povrtarstvo 21 453,694.20 226,847.10 Ratarstvo 14 385,760.35 192,880.18 Voćarstvo 5 106,340.93 53,170.47 Pečurke 3 143,700.17 71,850.09 Maslinarstvo 1 25,550.00 12,775.00 Stočarska proizvodnja 494 9,354,547.39 4,805,694.48 Mljekarstvo 322 6,431,692.84 3,275,724.05 Mješ. mljekarska pr. 102 1,514,013.16 809,145.73 Ovčarstvo 35 573,024.15 299,645.63 Pčelarstvo 16 250,285.90 125,142.95 Živinarstvo 12 381,166.74 193,160.81 Kozarstvo 4 82,258.00 41,822.00 Svinjogojstvo 3 122,106.60 61,053.30 Ukupno 659 12,791,950.61 6,532,040.65 Plaćeni projekti po opštini investiranja Opština Iznos Investicije Iznos podrške Broj projekata Andrijevica 169,781.71 89,704.60 15 Bar 23,053.50 11,526.75 3 Berane 931,875.33 487,700.41 75 Bijelo Polje 1,975,671.10 1,005,289.62 82 Cetinje 185,825.81 96,261.37 8 Danilovgrad 1,057,935.87 535,509.61 44 Herceg Novi 52,580.08 26,290.04 3 Kolašin 133,521.67 68,732.03 10 Kotor 42,616.70 21,308.35 3 Mojkovac 81,882.16 41,377.18 7 Nikšić 2,363,867.76 1,205,803.35 107 Petnjica 14,950.99 7,475.50 1 Plav 351,667.86 186,412.72 22 Plužine 342,475.41 179,370.98 26 Pljevlja 1,262,483.62 639,460.54 64 Podgorica 2,402,507.94 1,212,148.58 112 Rožaje 376,422.78 191,397.00 19 Šavnik 379,334.08 194,345.52 26 Ulcinj 295,224.71 152,694.49 12 Žabljak 348,271.53 179,232.01 20 UKUPNO 12,791,950.61 6,532,040.65 659 72 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Implementacija IPARD like projekata IPARD like projekti pokrenuti su kroz povjereničke fondove I i II koje je finansirala Evropska unija, a implementiralo Ministarstvo poljoprivrede u saradnji sa Svjetskom bankom. Projekti su trajali od 2014. do 2019. godine. Kroz IPARD like projekte aplicirala su ukupno 862 korisnika, od čega su podržana 424 korisnika sa iznosom investicije od 23,768,148.05 EUR bez PDV-a, tj. sa iznosom podrške od 8,979,581.92 EUR. Kroz IPARD like 1 (primarna proizvodnja) isplaćeno je ukupno 347 projekata. Ukupna vrijednost podržanih investicija je 10,283,288.52 EUR (sa PDV- om), dok je ukupna isplaćena podrška 5.059.833,61 EUR. Isplata prvih realizovanih investicija počela je u 2016. godini, dok je posljednja isplata bila u 2019. godini. Putem ovih javnih poziva poljoprivredni proizvođači su se mogli prijaviti u sektoru stočarstva (sektor mljekarstva, stočarstva, ovčarstva i kozarstva, svinjogojstva, živinarstva, pčelarstva), biljne proizvodnje (voće, povrće, pečurke i biljne kulture, aromatično i lekovito bilje, vinogradarstvo, maslinarstvo) i akvakulture. Prihvatljive investicije koje su podržane su: nabavka mašina, izgradnja/rekonstrukcija/adaptacija objekata, izgradnja staklenika, nabavka opreme, nabavka grla, sadnog materijala, rješavanje pitanja stajnjaka, izgradnja bazena za čvrsto stajnjak i tečno stajsko đubrivo.
Tabela 5. IPARD like 1 - Isplaćeni zahtjevi po opštinama Broj isplaćenih Vrijednost investicije Iznos podrške Opština zahtjeva (sa PDV-om) (EUR) (EUR) Andrijevica 2 46,517.35 21,442.61 Bar 4 140,480.71 63,775.16 Berane 20 519,753.65 264,713.9 Bijelo Polje 57 1,888,316.57 967,736.43 Cetinje 2 25,167.94 12,689.72 Budva 2 72,513.25 32,242.75 Danilovgrad 13 322,258.92 142,876.81 Gusinje 6 138,048.90 74,171.89 Herceg Novi 3 81,816.72 41,252.12 Kolašin 2 34,465.66 17,428.35 Mojkovac 4 73,377.08 39,093.56 Nikšić 53 1,592,673.95 815,412.41 Petnjica 11 301,496.49 157,342.58 Plav 10 231,425.93 120,966.18 Pljevlja 32 754,037.57 393,544.32 Plužine 7 171,854.72 90,215.91 Podgorica 78 2,382,537.65 1,047,365.75 Rožaje 14 538,996.40 280,459.61 Šavnik 11 366,240.36 193,354.49 Ulcinj 6 246,680.53 107,457.74 Žabljak 10 354,628.17 176,291.32 Ukupno 347 10,283,288.52 5,059,833.61 Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 73 Tabela 6. IPARD like 1 - Isplaćeni zahtjevi po sektorima Broj Vrijednost Iznos podrške Sektor investiranja isplaćenih investicije (sa PDV- (EUR) zahtjeva om) (EUR) Mljekarstvo 179 5,458,121.51 2,794,488.62 Govedarstvo 3 119,692.83 53,811.70 Ovčarstvo 25 680,229.19 358,906.47 Kozarstvo 3 101,573.64 48,183.09 Svinjogojstvo 7 290,633.01 141,304.86 Živinarstvo 3 158,978.63 66,797.75 Voćarstvo i povrtarstvo 65 1,633,167.81 749,879.28 Ratarstvo 17 438,393.46 222,484.53 Šampinjoni 4 247,172.80 103,854.12 Vinogradarstvo 13 413,940.55 178,835.93 Maslinarstvo 2 106,505.00 46,525.00 Akvakultura 6 289,870.29 121,794.25 Pčelarstvo 20 345,009.79 172,968.02 Ukupno 347 10,283,288.52 5,059,833.61 Kroz IPARD like 2 (prerada) isplaćeno je ukupno 77 projekata. Ukupna vrijednost podržanih investicija je 9,374,643.56 EUR (sa PDV-om), dok je ukupna isplaćena podrška 3,919,748.32 EUR. Kroz četiri poziva korisnici su bili crnogorski prerađivači, subjekti u poslovanju hranom životinjskog i biljnog porijekla. Putem javnih poziva prerađivači su se prijavljivali u sektoru prerade mlijeka, mesa, voća, povrća, pečurki, ljekovitog bilja, vina, maslina i akvakulture. Investicije koje su podržane su: nabavka mašina, opreme, mehanizacije, izgradnja / rekonstrukcija / adaptacija objekata, opremanje objekata u cilju dostizanja standarda.
Tabela 7. IPARD like 2 - Isplaćeni zahtjevi za isplatu po opštinama Isplaćenih Vrijednost investicije (sa Opština Iznos podrške (EUR) zahtjeva PDV-om) (EUR) Berane 2 4,563.00 2,262.64 Bijelo Polje 7 34,845.78 17,367.94 Cetinje 4 309,398.74 127,850.72 Budva 2 40,151.16 16,591.39 Danilovgrad 6 530,434.84 219,187.95 Kotor 2 143,851.69 59,442.85 Mojkovac 2 152,387.4 62,970.00 Nikšić 6 919,283.12 384,200.96 Pljevlja 1 123,041.68 50,843.67 Plužine 4 746,703.59 311,193.12 Podgorica 13 1,682,988.12 698,676.76 Rožaje 13 2,314,252.99 972,375.20 Tivat 4 683,043.8 286,993.2 Ulcinj 1 43,538.73 18,293.59 Žabljak 10 1,646,158.92 691,498.33 Ukupno 77 9,374,643.56 3,919,748.32 74 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Tabela 8. IPARD like 2 - Isplaćeni zahtjevi po sektorima Broj Ukupan iznos Iznos Sektor investiranja isplaćenih investicije (s PDV- podrške projekata om)
Prerada voća, povrća, pečurki 19 2,252,455.79 936,396.12 i aromatičnog bilja Prerada maslina 2 143,851.70 59,442.85 Prerada mesa 21 3,749,356.79 1,570,888.92 Ribarstvo i akvakultura 3 172,177.51 71,626.00 Sektor vina 6 502,768.48 207,931.75 Prerada mlijeka 16 2,508,839.36 1,051,441.54 Oprema za čuvanje mlijeka 10 45,193.93 22,021.14 Ukupno 77 9,374,643.56 3,919,748.32
Implementacija IPARD II programa Nakon usvajanja strateških dokumenata i propisa (IPARD II program, Okvirni i Sektorski sporazuma za IPARD), Crna Gora je u novembru 2017. godine dobila akreditaciju, tj. Evropska komisija je Crnoj Gori dala ovlašćenje za realizaciju zadataka izvršenja budžeta iz pretpristupne podrške EU u oblasti poljoprivrede i ruralnog razvoja - IPARD II za dvije mjere: Mjera 1 – investicije u primarnu proizvodnju i Mjera 3 – investicije u preradu. Dobijanjem ove akreditacije, Direktorat za plaćanja postao je IPARD Agencija koja je nadležna za sprovođenje mjera ruralnog razvoja koje se finansiraju iz IPARD programa za period 2014-2020. Takođe, u avgustu 2020. godine, Crna Gora je dobila akreditaciju za još jednu mjeru – Mjera 7 Diverzifikacija gazdinstava i razvoj poslovanja. Mjera 1 – Investicije u fizički kapital poljoprivrednih gazdinstava Prvi javni poziv za dodjelu sredstava finansijske podrške za Mjeru 1 „Investicije u fizički kapital poljoprivrednih gazdinstava“ Programa razvoja poljoprivrede i ruralnih područja Crne Gore u okviru IPARD-a II 2014–2020“ objavljen je u februaru 2018. godine i trajao je do 15. maja 2018. godine. Primljeno je ukupno 389 zahtjeva za dodjelu podrške, ugovoreno je 245 zahtjeva, dok je 191 korisnik podnio zahtjev za isplatu podrške, od kojih je 178 već isplaćeno sa iznosom investicije od 7,23 miliona EUR bez PDV-a, tj. sa iznosom podrške od 4,82 miliona EUR. Drugi javni poziv za dodjelu sredstava finansijske podrške za Mjeru 1 „Investicije u fizički kapital poljoprivrednih gazdinstava“ Programa razvoja poljoprivrede i ruralnih područja Crne Gore u okviru IPARD-a II 2014–2020“ objavljen 20. februara 2020. godine. Prijem zahtjeva za ovaj Javni poziv je bio od 24. februara do 19. maja 2020. godine, ali je prijem zahtjeva produžen za 90 dana i trajao do 19. avgusta 2020. godine. U okviru drugog Javnog poziva podnijeto je ukupno 180 zahtjeva za dodjelu podrške, od čega je do sada ugovoreno 100 zahtjeva, ostali zahtjevi su u fazi obrade. Iznos investicije ugovorenih projekata iznosi 7,52 miliona EUR bez PDV-a, dok potencijalni iznos podrške iznosi 5,1 milion EUR. Za 2021. godinu, planirano je objavljivanje još jednog javnoga poziva kroz ovu Mjeru. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 75 Mjera 3 – Investicije u fizički kapital vezano za preradu i marketing poljoprivrednih i ribljih proizvoda Prvi javni poziv za dodjelu sredstava finansijske podrške za Mjeru 3 „Investicije u fizički kapital za preradu i marketnig poljoprivrednih i ribljih proizvoda“ bio je otvoren za prijave u periodu od 16. maja 2018. do 16. jula 2018. godine. Primljeno je ukupno 45 zahtjeva za dodjelu podrške, ugovoreno je 20 zahtjeva, za 6 korisnika ugovor je raskinut, dok je trenutno aktivnih realizacija investicija 8. Do sada je 9 korisnika podnijelo zahtjev za isplatu (realizovalo investiciju) i 7 ih je isplaćeno sa iznosom investicije od 4,17 miliona EUR bez PDV-a, tj. sa iznosom podrške od 2,08 miliona EUR. Drugi javni poziv za dodjelu sredstava finansijske podrške za Mjeru 3 „Investicije u fizički kapital za preradu i marketnig poljoprivrednih i ribljih proizvoda“ je objavljen 4. septembra 2019. godine. Prijem zahtjeva za dodjelu podrške za ovaj Javni poziv je bio od 4. septembra do 20. decembra 2019. godine. Primljeno je ukupno 52 zahtjeva za dodjelu podrške, ugovoreno je 26 zahtjeva. Tri zahtjeva za isplatu su podnijeta, od kojih je jedan isplaćen sa iznosom investicije od 56,463.54 EUR bez PDV-a, tj. iznosom podrške od 23,332.04 EUR. Treći javni poziv za dodjelu sredstava finansijske podrške za Mjeru 3 „Investicije u fizički kapital za preradu i marketnig poljoprivrednih i ribljih proizvoda“ je objavljen 15. decembra 2020. godine. Prijem zahtjeva za ovaj Javni poziv je bio do 15. marta 2021. godine, ali je prijem zahtjeva produžen za 30 dana i trajao je do 15. aprila 2021. godine. Primljeno je 36 zahtjeva za dodjelu podrške 20,522,779.38 EUR bez PDV-a, s potencijalnim iznosom podrške od 10,261,389.69 EUR. Za 2021. godinu, planirano je objavljivanje još jednog javnoga poziva kroz ovu Mjeru. Mjera 7 – Diverzifikacija gazdinstava i razvoj poslovanja U avgustu 2020. godine, Crna Gora je dobila akreditaciju za Mjeru 7 Diverzifikacija gazdinstava i razvoj poslovanja. U okviru ove Mjere, moguće je objavljivanje javnih poziva kroz tri podmjere: 7.1 – ruralni turizam; 7.2 - prerada na gazdinstvima; 7.3 – podrška zanatstvu. Objavljivanje javnoga poziva za ruralni turizam planiran je za maj 2021. godine. Raspoloživi budžet €6.1 miliona.
3.2.3 IFAD - Razvoj klastera i tansformacije ruralnih područja Osnovni cilj RCTP-a je da doprinese transformaciji životnih uslova manjih poljoprivrednih proizvođača ili gazdinstava u sjevernoj Crnoj Gori, omogućavajući im da postanu komercijalno konkurentni i otporniji na klimatske promjene. Ovo se postiže kroz poboljšanje ekonomskih mogućnosti za primarne proizvođače, zasnovanih na konkurentskim farmama i agrobiznisima koji su povezani i integrisani u profitabilnije lance vrijednosti, uz održivo korišćenje prirodnih resursa Crne Gore. Razvojni cilj projekta je da poveća učešće siromašnijih poljoprivrednika u inkluzivnim, profitabilnim i ekološki održivim lancima vrijednosti kako bi manji poljoprivredni proizvođači kroz direktno povećanje ili unaprijeđenje sopstvene proizvodnje, postali značajna karika u lancu vrijednosti i posledično povećali prihode i imali druge benefite, te postali tržišno aktivniji i ekonomski snažniji. Projekat je fokusiran na ruralna područja u sjevernom, planinskom regionu, gdje su poljoprivredna domaćinstva iznad 600 76 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. metara nadmorske visine. Projekat je usmjeren ka manjim proizvođačima, koji zbog manjka znanja, inicijative, povjerenja, loše infrastrukture, nijesu bili vidljivi donosiocima odluka na lokalnom ili državnom nivou; nijesu bili obuhvaćeni različitim lokalnim, Vladinim, nevladinim ili međunarodnim fondovima. Projekat je poseban akcenat stavio na rodnu ravnopravnost i mlade, na njihovo osnaživanje i razvijanje njihovih poslovnih vještina. U pitanju su dakle one socijalne kategorije kojima je nedostajalo snage, znanja i dovoljno ličnog angažmana ili hrabrosti da traže različite vrste usluga, ili da se izbore za određene povlastice. Projekat podržava osnaživanje rodno osjetljivih lica. Siromašne žene i muškarce postavlja kao pokretače sopstvenog razvoja, a ne kao žrtve, izazivajući ih da se suoče sa praktičnim rodnim pitanjima. Projekat se sprovodi kroz komponente: (1) Razvoj Klastera lanca vrijednosti u cilju održivog razvoja i transformacije ruralnih područja; (2) Razvoj ruralne infrastrukture. Kroz Projekat se razvija ukupno 12 klastera na teritoriji 7 crnogorskih opština. Do kraja 2020. godine podršku je dobilo 584 korisnika, sa investijom od 1,84M € i ukupnom podrškom od 0,94M€. Takođe, investirano je u 2 otkupna centra za mlijeko, jedan u Nikšiću i drugi u Mojkovcu, kao i u sanaciju Internata u Šavniku koji koriste pitomci koji pohađaju srednju poljoprivrednu školu. Komponenta 2 podrazumijeva investicije vezano za putnu infrastrukturu, sanaciju klizišta, vodosnabdijevanje (vodne akumulacije – višenamjenske sisteme za navodnjavanje). Na teritoriji pomenutih 12 klastera do kraja 2020. godine je investirano ukupno 6,82M€ u poboljšanje ruralne infrastrukture. Asfaltirane su dionice ukupne dužine blizu 80 km. Vrijednost ovih investicija je bila 5,04M€, dok je ukupna podrška bila 3,75M€. Takođe, investirano je u multifunkcionalne sisteme za vodosnabdijevanje kao i u sisteme vodnih akumulacija. Vrijednost ovih investicija je bila 1,78M€, dok je podrška bila 1,32M€.
3.3 Poljoprivredna proizvodnja 3.3.1 Prirodni uslovi Klima Klima je najčešće definisana kao prosječno (srednje) stanje vremena kroz određeni vremenski (osmatrani) period. Prema Rubinstein (1952) predstavlja prosjek karakteristika vremenskih procesa, koji su uzrokovani Sunčevim zračenjem, osobinama podloge i atmosferskom cirkulacijom koja je zavisna od njih. Standardni period osmatranja je 30 godina, po definiciji Svetske Meteorološke Organizacije. Po biološkoj definiciji, klima je kompleks klimatskih uslova koji sa drugim činiocima neke određene sredine određuju postojanje, razvitak, razmnožavanje i migracije živih organizama. Klima se proučava preko posmatranja njenih elemenata, činilaca i modifikatora (www.meteologos.rs). Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 77 Izvor podatka o klimi Crne Gore preuzeli smood zavoda Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju Crne Gore (www.meteo.co.me). Specifičnost položaja Crne Gore, sa aspekta vremenskih i klimatskih prilika, proizilazi iz činjenice da se ona nalazi u zoni izražene termičke asimetrije, između hladne sjeverne Evrope i veoma tople sjeverne Afrike. Upravo iznad Crne Gore vrši se intenzivna razmjena, toplih vazdušnih masa koje idu ka sjeveru i hladnih koje sa sjevera idu ka jugu. Veoma često iznad Crne Gore dolazi do sudaranja i miješanja vazdušnih masa sa ekstremno različitim fizičko- meteorološkim osobinama. Na vrijeme i klimu u Crnoj Gori velikog uticaja imaju orografija, planine i doline, njihova orjentacija, blizina Jadranskog mora, te blizina velike vodene površine kao što je Sredozemno more i blizina velike kopnene površine koja je postavljena sjeverno. Položaj Crne Gore je takav da veliki akcioni sistemi kao što su Đenovski ciklon, Jadranski ciklon, Islandska depresija, Crnomorska depresija, Azorski anticiklon, Sibirski anticiklon, Centralno-evropski anticiklon, hladni frontalni sistem sa sjevera-Arktički hladan front i topli-tropski front sa juga, snažno utiču na vremenske prilike i klimu ovog područja. Dominantni klimatski tipovi su: maritimni tip, kontinentalni tip, planinski tip. U kontinentalnim i planinskim oblastima osnovni klimatski tipovi su međusobno modifikovani i veoma često isprepleteni na jednom prostoru, stvarajući i određene podtipove klime unutar primarnog klimata. Tako, maritimni tip klime zadire duboko u koninentalni dio vršeći modifikaciju klasičnog kontinentalnog i planinskog klimata koji vlada u tim oblastima. Dakle, kao posljedica modifikacije, možemo imati kontinentalni tip klime modifikovan planinskim tipom ili kontinentalni tip modifikovan maritimnim tipom, pa čak i planinski tip klime modifikovan maritimnim tipom. Na teritoriji Crne Gore mogu se izdvojiti šest klimatskih regija sa prepoznatiljvim klimatima, ali ne i sa jasno definisanim granicama. Osnovne klimatske regije sa prepoznatljivim klimatima su: (1) Primorje, koje karakterišu duga i topla ljeta i blage zime sa velikim količinama padavina; (2) Zetsko-bjelopavlićka ravnica, koju karakterišu duga, topla i suva ljeta sa visokim temperaturama i toplim noćima, blage zime sa velikim količinama padavina i nižim temperaturama od primorske oblasti; (3) Planinsko zaledje Jadrana, koje je oblast sa najvećom količinom padavina u Evropi, vezano za planinski predio iznad Kotorskog zaliva (Krivošije). U toj oblasti, na strmim padinama Orjena u mjestu Crkvice (940mnm) godišnje prosječno padne oko 5000 mm (što predstavlja evropski maksimum padavina), a u rekordnim godinama blizu 7000 mm, sa izraženim padavinama orografskog karaktera. (5) Kontinentnalni dio sjevera države nadmorske visine u prosjeku do približno 700 m su oblasti sa najmanjom godišnjom količinom padavina, koja je ravnomjerno raspoređena u toku godine. (6) Koninentalni predjeli nadmorske visine oko 1000 78 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. m, koji se nalaze u planinskim oblastima na sjeveru Crne Gore karakterišu kratka i vlažna ljeta, a zime duge i oštre, sa čestim mrazevima i niskim temperaturama, koje naglo opadaju sa visinom. (7) Planinski predjeli nadmorske visine iznad 1500 m karakteriše sniježno šumska klima sa dugim hladnim zimama i oblastima gdje se sniježni pokrivač zadržava tokom cijele godine. Dominantni vjetrovi u Crnoj Gori su sjever-sjeveroistočni i južni. Od lokalnih vjetrova najpoznatiji su bura na Primorju, a u letnjem periodu vjetar s mora (danju) i vjetar s kopna (noću) kao dnevni periodični vjetrovi.
Zemljište Zemljište obuhvata fizički prostor – pedosferu, koja je nastala pod određenim topografskim uslovima (reljefa), a uslovljeno: geologijom (matični supstrat i hidrogeološke prilike), hidrosferom (površinske i/ili podzemne vode), klimom (padavine i temperatura), vegetacijom (prirodne i antropogene biocenoze), te rezultatima aktivnosti čovjeka kao što su hidromelioracije (Šimunić i sar., 2020), terasiranje, fertilizacija, obrada zemljišta.... Poljoprivredno zemljište. Poljoprivredno zemljište, ukupne površine od 515.740 ha, čini 37,4% ukupne teritorije Crne Gore. U odnosu na broj stanovnika to iznosi 0,79 ha po stanovniku, što predstavlja na prvi pogled važan resurs za razvoj poljoprivrede. Poslije Sjeverne Irske (1,36 ha/st) prema ovom podatku Crna Gora je ispred svih evropskih država. Sam način korišćenja zemljišta je od velikog značaja za poljoprivrednu proizvodnju, otpornost zemljišta na degradaciju i njegove posledične hidrološke odgovore, o čemu su za područje Crne Gore pisali brojni domaći i inostrani autori (Nyssen i sar, 2012; Spalević i sar., 2020; Nikolić i sar., 2018) Međutim, struktura korišćenja poljoprivrednog zemljišta je nepovoljna, jer pašnjaci (323.953 ha) i prirodne livade (126.990 ha) imaju dominantno učešće (zajedno 87%). Učešće oranica i bašti, voćnjaka i vinograda sa površinom od 62.154 ha ili 0,095 ha/st je ispod evropskog prosjeka i prosjeka svih susjednih država. Zbog jako izražene orografije–dinamike reljefa, geološkog sastava i drugih uslova ovo zemljište se vrlo ekstenzivno koristi. Demografsko pražnjenje ruralnog područja Crne Gore negativno se odražava i onemogućava potpuniju valorizaciju pašnjaka i livada, koje postepeno obrasta šuma, te se ove površine pretvaraju u šumsko zemljište. Većina zemljišta kod nas su plitka, sa niskim biljno-hranidbenim potencijalom. Zemljišta Crne Gore razvrstana su u pet kategorija efektivne plodnosti. Zemljišta visoke proizvodne sposobnosti, boniteta I i II kategorije, zahvataju površinu od 20.000 ha, odnosno 200 km2, što predstavlja svega 1,5% ukupne površine Crne Gore. Zemljišta srednje plodnosti, boniteta III i IV kategorije, zahvataju površinu od 40.000 ha, odnosno 400 km2, što predstavlja 3% ukupne površine. Značajnije površine kod nas su zemljištima ograničene plodnosti, boniteta V i VI kategorije, i ona su zastupljena na površinama od oko 350.000 ha, odnosno 3500 km2, što je četvrtina površine teritorije Crne Gore. Najzastupljenija su zemljišta niske plodnosti, boniteta VII i VIII kategorije, koja Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 79 pokrivaju 640.000 ha, odnosno 6400 km2, što je približno polovini teritorije naše zemlje (49%). Značajne su površine u nas i neplodnog zemljišta, koje nije svrstano niti u jednu bonitetnu klasu. Ovakve površine pokrivaju 312.000 ha, odnosno 3120 km2, što predstavlja oko 23% teritorije Crne Gore. U specifičnim crnogorskim topografskim uslovima snažne dinamike reljefa, pod udruženim uticajima površinskih i podzemnih voda, padavina i temperature, vegetacijom koja različito štiti zemljišta od degradacije u različitim regijama Crne Gore, te pod uticajem čovjeka, razvili su se brojni tipovi zemljišta, od kojih su najdominantniji: (1) Kamenjar (Litosol) i sirozem (Regosol); (2) Krečnjačko-dolomitna crnica (Kalkomelansol); (3) Rendzina; (4) Humusno silikatno zemljište (Ranker); (5) Smeđe kisjelo zemljište (Distrični kambisol); (6) Smeđe eutrično zemljište (Eutrični kambisol); (7) Smeđe zemljište na krečnjaku (Kalko kambisol); (8) Crvenica (Terra rossa); (9) Deluvijalna, aluvijalna i močvarna zemljišta. 1 - Kamenjar (Litosol) i Sirozem (Regosol). Ova zemljišta su se razvila na magmatskim, kompaktnim stijenama i rastrošenom regolitu, koje u procesu mehaničkog raspadanja daju drobinu kamena. Zastupljene su na površini od 38.470 ha, odnosno 385 km2, što je područje od oko 3% površine Crne Gore. Spadaju u grupu nerazvijenih ili slabo razvijenih zemljišta. To je zemljište u kom preovladavaju frakcije skeletal, tj. kamena i šljunka. Moćnost ovih zemljišta nije veća od 20 cm po vertikalnom profilu. Sa vrlo su niskom prirodnom proizvodnom sposobnošću. Kamenjar (Litosol) u savremenim uslovima poljoprivrede, korišćenjem poljoprivrednih mašina (freze) koje mogu drobiti takav kamen, odnosno stijene, može se privesti, uz navodnjavanje, u staništa za uzgoj maslina, vinove loze i koštuničavog voća, uz dodavanje plodnijeg zemljišta u sadne rupe. Sirozem (regosol) nastaje erozijom flišnih i laporastih sedimenata. To je takođe mlado zemljište nerazvijene klase. Prvenstveno se koriste za vinograde, ali se na njima mogu naći i vrlo dobri maslinjaci. Ograničenja u reljefu, erozija zemljišta i nedostatak hraniva, kao i višak karbonata glavna su ograničenja ovih zemljišta. 2 - Krečnjačko-dolomitna crnica (Kalkomelansol) je najrasprostranjenije zemljište u Crnoj Gori i pokriva površine od oko 660.000 ha, što je 6600 km2 odnosno 50% teritorije naše zemlje. Obrazuju se na tvrdim i kompaktnim krečnjacima i dolomitima kod kojih je izraženo samo hemijsko raspadanje. Spadaju u suva i topla, veoma porozna zemljišta sa velikim sadržajem nadkapilarnih pora. Veoma su propusna za vodu i dobro aerisane, što često dovodi do deficita vode u zemljištu za biljke. Na ovim zemljištima uglavnom dominira kserofitna vegetacija. Biljke na ovim zemljištima nerijetko stradaju od suše zbog jake vodopropustljivosti i male dubine zemljišta. Reakcije ovog zemljišta su neutralne do slabo kisjele. Na višim planinama su kisjelije jer dolazi do spiranja baza, a na manjim visinama su neutralne do slabo kisjele, jer nema ispiranja materija. Bogata su humusom (10- 25%), što takođe uslovljava i visok kapacitet adsorpcije. 80 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Najveći dio ovih zemljišta je pod livadama i pašnjacima, a manji dio se koristi za gajenje povrtarskih i ratarskih kultura (krompir, raž, ječam, pšenica). Ova zemljišta nisu izložena eroziji vodom zbog velike vodopropustljivosti, međutim često su izložena eolskoj eroziji, naručito ako je uništen biljni pokrivač.
Slika 7. Zemljišta Crne Gore (Spalević, 2021., po Fuštiću i Đuretiću, 2000.) Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 81 3 – Rendzina se prostire na površini od 31.205 ha (312 km2), što predstavlja 2.5% teritorije Crne Gore. Ovo humusno akumulativno zemljište slično je krečnjačkoj crnici, građom profila i osobinama, ali se obrazuje na rastresitom karbonatnom supstratu: laporcu, flišu, mekim krečnjacima, karbonatnim deluvijima i dolomitima. Sadrži više skeleta nego crnica, a obradive površine su dublji varijeteti vrtača, kraških polja i manjih zaravni. Rendzine su plitka do umjereno duboka zemljišta kojima rastresiti matični supstrat može povećati proizvodnost i ekološku dubinu profila, što može biti posebno važno za maslinu. Rendzine na laporcu su većinom vinogradarska i maslinarska zemljišta. Rendzine na dolomitu su za maslinarstvo najmanje pogodna zemljišta, jer su plitka, a matična stijena nema pukotina i korijen ne može duboko penetrirati, pa su trajno nepogodna zemljišta za masline. Međutim, rendzine na mekim krečnjacima se mogu takođe drobiti frezom, pa time stvoriti antropogena zemljišta sa povoljnim staništem za podizanje maslinjaka. 4 − Humusno silikatno zemljište (Ranker) je zastupljeno na neznatnim površinama u Crnoj Gori (6825 ha, manje od 70 km2, 0,5% teritorije). Obrazuje se na silikatnim podlogama iznad 1500 mnm. na nekarbonatnim, čvrstim i rastresitim silikatnim stijenama. Odlikuje se jako kisjelom reakcijom i visokim sadržajem humusa. Rankeri razvijeni na čvrstim stijenama spadaju u trajno nepogodna zemljišta. Na rastresitim silikatnim stijenama rankeri mogu biti pogodna zemljišta sa umjerenim do velikim ograničenjima, ali takvih tipova zemljišta i supstrata kod nas u zoni uzgoja maslina imamo vrlo malo, pa nisu značajni za posebna istraživanja. 5 − Kiselo smeđe zemljište (Distrični kambisol), površinom od 394.825 ha (oko 4000 km2, odnosno 30% teritorije Crne Gore) dolazi na drugo mjesto po zastupljenosti. Najviše je rasprostranjeno u sjeveroistočnoj Crnoj Gori. Ograničeno je lošim pedohemijskim osobinama, prvenstveno visokom kisjelošću, koja predstavlja ograničenje za mnoge gajene biljke. Iako čini oko tećinu ukupnog pedološkog pokrivača Crne Gore, zbog geografskog položaja, reljefa i izražene erozije, te zbog kisjele reakcije i znatne skeletoidnosti profila, samo na nekim manjim, ravnim lokalitetima ispoljava visoku plodnost. Na veliko rasprostranjenje distričnih kambisola utiče veliko učešće silikatnih stijena u geološkoj građi područja Crne Gore. Među njima znatno su zastupljeni pješčari i škriljci paleozojske i mezozojske starosti, eruptivne stijene trijasa i dijabazrožne formacije, zatim rožnaci, kvarciti, breče i konglomerati kao i gornjokredni ili, tzv. durmitorski fliš. Nalazimo ih mozaično na zaravnjenim podnožjima brda i terasama slivova Lima, Tare, i Ćehotine. 6 – Smeđe eutrično zemljište (Eutrični kambisol), pokriva površine od 118.275 ha (oko 1200 km2, odnosno oko 9% teritorije), a zauzima najniže djelove rječnih dolina (stare rječne terase), kotlina i kraških polja. Eutrično smeđe zemljište je vrlo dobro zemljište sa prosječno dobrim fizičko-hemijskim svojstvima. Varijabilnost plodnosti i upotrebljivosti ovih zemljišta zavisi najviše od matičnog supstrata i reljefa. Rastresiti matični supstrati produbljuju ekološku dubinu ovoga tipa, pa su ova zemljišta vrlo dobro stanište za uzgoj recimo maslina i sličnih kultura. Najplodnija zemljišta ovog tipa su razvijena na laporovitim sedimentima fliša, koja često treba rigolovanjem produbiti. 82 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. 7 − Smeđe zemljište na krečnjaku (Kalko kambisol) se obrazuje na karstifikovanim čistim krečnjacima, dolomitičnim krečnjacima i dolomitima. U Crnoj Gori ga ima na površini od 35.000 ha (350 km2, 2.5% teritotije Crne Gore). Obrazuje se pretežno na blažim formama reljefa na kojima je prirodna vegetacija listopadna šumo-šikara i travne zajednice u nižim zonama, a u višim miješane i četinarske šume i travnjaci. Obradivih površina je na ovom tipu zemljišta vrlo malo, pa se nerijetko sreće i pod nazivom šumsko. Profil kalkokambisola je većinom srednje dubine, rjeđe je plitak ili dubok. Većinom je glinovito i dobro vezano, čemu doprinosi malo prisustvo skeleta u profilu. Kalkokambisol je siromašan fosforom jer rijetko koji profil sadrži više od 10 mg na 100 grama zemljišta. Kalijumom je srednje i dobro obezbijeđeno, što posebno važi za površinske slojeve. Sa dubinom sadržaj kalijuma postepeno opada. Najveću proizvodnu vrijednost i plodnost imaju varijeteti dubljeg zemljišta u vrtačama, uvalama i poljima. 8 − Crvenica (Terra rossa) je tip zemljišta karakterističan za mediteranske kraške predjele, tj. terene izgrađene od krečnjaka koji tokom godine dobijaju znatnu količinu padavina. Kod nas je ima na površinama od oko 84.000 ha (840 km2, što prdstavlja 6.5% od ukupne teritorije Crne Gore). Rasprostranjena je na Crnogorskom primorju u basenu Skadarskog jezera do oko 500-600 mnm. Crvenica je teško zemljište, zbijeno, s malo humusnih materija. Lako upija i dugo zadržava vodu, što omogućava biljkama da na njoj opstaju i tokom suvog, žarkog i dugog mediteranskog ljeta. Ovaj tip zemljišta nastaje rastvaranjem krečnjaka i dolomita i predstavlja njegov nerazgradivi ostatak. Formira se po dnu vrtača, uvala i kraških polja. Crvenica se u Crnoj Gori javlja od Herceg Novog do ušća Bojane. Ima je dalje na padinama oboda južne obale Skadarskog jezera, u Zetskoj i Bjelopavlićkoj ravnici. Tera rosa je glinovita, mrvičaste strukture. Sadržaj humusa je oko 1-3%. Sadrži okside gvožđa i aluminijuma, koji joj daju crvenu boju, zbog čega je i dobila ime. Na višim nadmorskim visinama prelazi u gajnjače i podzole zahvaljujući porastu količine padavina. Crvenica je pogodna za gajenje vinove loze i voća (smokva, maslina). 9 − Deluvijalna, aluvijalna i močvarna zemljišta su zastupljena sa oko 43,500 ha, (435 km2, 3.5% ukupne teritorije Crne Gore). Aluvijalno zemljište (aluvion, lat. alluvius, fluvisol) rastresito je i porozno je zemljište fluvijalnog porijekla. Proces njegovog nastanka započinje erozijom, nastavlja se preoblikovanjem vodom i transport niz padine, a završava se taloženjem odnosno stvaranjem aluvijalnih sedimenata. Aluvion se najčešće sastoji od različitih materijala poput sitnih čestica mulja i gline odnosno većih čestica poput pijeska i šljunka. Deluvijalna, aluvijalna i močvarna zemljišta zauzimaju najniže terene, podnožja brda i aluvijalne ravni uz vodotoke i na obalama Šaskog, Plavskog i Skadarskog jezera. S obzirom da imamo ograničene resurse po pitanju površina zemljišta visoke plodnosti (200 km2, 1.5%), te zemljišta srednje plodnosti (400 km2, 3% ukupne površine) moramo se kao društvo suprostavljati degradacija zemljišta u Crnoj Gori. Pritisci po sektorima su od strane 1) poljoprivrede (sada manje nego u ranijim periodima); 2. gazdovanjem šumama. Drugi talas pritisaka ide od strane 3) industrije (sada manje nego u ranijim periodima); te 4). energetskog Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 83 sektora. U novije vrijeme 5) saobraćaj; 6) urbanizacija; 7) uticaj rudnika; 8) uticaj deponija; značajnije utiču na degradaciju zemljišta kod nas. Istraživanja naučnika na globalnom nivou razmatraju 9) degradaciju zamljišta nastalu usljed klimatskih promjena. Ovaj problem bi trebalo ozbiljnije proučavati i suprostaviti se ovom problemu organizovano, uključujući u analize multidisciplinarne timove svojih stručnjaka, koristeći pri tom iskustva naprednih razvijenih zemalja. Važniji procesi degradacije zemljišta kod nas su degradacija zeljišta izazvana erozijom vodom. Pri tom treba insistirati na izradi studija koje su predviđene na lokalnom nivou po ovom pitanju. Problem sa kojim se možemo suočiti u budućnosti je sabijanje (kompakcija) zemljišta usljed korišćenja teških traktora i mašina kod intenzivne eksploatacije zemljišta. Uspostavljanjem trajnog monitoringa zemljišta treba blisko pratiti stanje i gubitak organskih materija, odnosno osiromašenje zemljišta u hranivima, a istovremeno voditi računa o biološkoj degradaciji i zagađenju zemljišta. Procesi degradacije poljoprivrednog zemljišta se ublažavaju kod erozije zemljišta vodom terasiranjem padina, uvođenjem konturne obrade i sadnje, a važan je i izbor pravilnog plodoreda, te lejasta sjetva. Nadležne službe trebaju insistirati kod institucija koje se bave agrohemijom na kontroli upotrebe mineralnih đubriva, te kontroli plodnosti zemljišta, racionalnoj upotrebi pesticida. Intenzifikacija poljoprivredne proizvodnje tražiće modernizaciju sistema za navodnjavanje. Kod ove inicijative treba prevenirati alkalizaciju. Potrebno je raditi na popravci zemljišta što se tiče kiselosti i strukture zemljišta, a stimulisati unošenje veće količine organskih i krečnih đubriva i oplemenjivača zemljišta. Edukacija poljoprivrednih proizvođača igra značajnu ulogu, prema iskustvima drugih razvijenih zemalja, gdje primjena antierozionih mjera i održivo gazdovanje poljoprivrednim zemljištem i zaštiti okoline igra značajnu ulogu. Jedan od prvih koraka u borbi sa degradacijom zemljišta je uspostavljanje baze podataka o poljoprivrednom zemljištu, koristeći prethodna pedološka istraživanja (1964-1988.), sprovođenjem monitoringa, kontrole kvaliteta. Borba sa hazardima (poplave i požari) takođe utiče na degradaciju zemljišta kod nas. Požari sve više i više pričinjavaju ogromne štete. Aktivnosti u ovom segment trebaju ići ka unapređenju sistema zaštite poljoprivednog i šumskog zemljišta od požara u regulatornom i u operativnom pogledu. Propisati dodatne mjere zaštite pojedinih lokaliteta ugroženih procesima degradacije radi brže obnove vegetacije. Jedan od važnih segmenata u borbi sa degradacijom zemljišta je prečišćavanje otpadnih emisija, prečišćavanja otpadnih voda iz postrojenja prije njihovog ispuštanja u vodotoke. Postepeno uvoditi obavezu selektivnog i propisnog odlaganja čvrstog otpada, stalno prateći stanje stepena degradacije zemljišta u blizini industrijskih postrojenja, čestim inspekcijskim pregledima. Degradaciju zemljišta u zoni neposrednog uticaja energetskih objekata i infrastrukture potrebno je kompenzovati na adekvatan način uz uvažavanje prostorno-funkcionalnih kriterijuma i principa održivog razvoja. Jedan od specifičnih djelatnosti, koja značajno može uticati na degradaciju zemljišta je i eksploatacija rude. Potrebno je stalno praćenje stanja, oblika i stepena degradacije i stepena zagađenja zemljišta i 84 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. okoline, kao i uticaj ekspolatacije rude na zdravlje ljudi. Prečišćavanje otpadnih voda prije ispuštanja u vodotoke treba ozbiljno pratiti. Rekultivacije i sanacije zemljišta nakon završene eksploatacije moraju biti uvijek izvedene, prethodno ugovorom predviđene. Vode iz deponija obavezno sakupljati i prečišćavati kako bi se zaštitile podzemne i površinske vode od zagađenja kao i okolno zemljište. Ubrzana urbanizacija je pogubna za poljoprivredna zemljišta u Crnoj Gori, kojih visoke i srednje plodnosti imamo svega do 5% od ukupne površine Crne Gore. Važno je uhvatiti se u koštac sa bespravnom gradnjom na poljoprivrednim zemljištima predgrađa skoro svih naših gradova, vodeći brižljivo računa o zaštiti zemljišta visoke i srednje plodnosti, realizovanjem mjera kojima će se zaustavljati ili ublažavati degradacija zemljišta. Naročito je to potrebno pri sprečavanju erozionih procesa, te regulaciji bujičnih tokova.
Reoni poljoprivredne proizvodnje Fizičko-geografske karakteristike, izrazito brdsko-planinsko područje, klimatski uslovi, resursi (zemljište, vode...), struktura poljoprivredne proizvodnje, predstavlja ograničavajuće faktore za razvoj poljoprivrede, te su doprinijeli da se u Crnoj Gori proizvodnja zasniva uglavnom na malim porodičnim gazdinstvima. Crna Gora se uslovno može podijeliti na pet karakterističnih rejona, sa opštinama u njihovom sastavu. Raspored opština po rejonima i struktura poljoprivrednih površina su sledeći: (1) PRIMORSKI REGION (Herceg Novi, Kotor, Tivat, Budva, Bar, Ulcinj), 1.591 km2 ukupne površine; 11,5% ukupne teritorije; 9,8 poljoprivredno zemljište; 10,3% obradivog zemljišta; (2) ZETSKO- BJELOPAVLIĆKI (Podgorica, Danilovgrad), 1.942 km2 ukupne površine; 14,0% ukupne teritorije; 15,3 poljoprivredno zemljište; 15,3% obradivog zemljišta; (3) KRŠ (Cetinje, Nikšić), 2.975 km2 ukupne površine; 21,5% ukupne teritorije; 14,3% poljoprivredno zemljište; 8,3% obradivog zemljišta; (4) SJEVERNO-PLANINSKI REGION (Kolašin, Mojkovac, Pljevlja, Žabljak, Šavnik, Plužine), 4.462 km2 ukupne površine; 32,5% ukupne teritorije; 35,6% poljoprivredno zemljište; 33,2% obradivog zemljišta; (5) POLIMSKO-IBARSKI (Andrijevica, Berane, B. Polje, Plav, Rožaje), 2.842 km2 ukupne površine; 20,5% ukupne teritorije; 25,0% poljoprivredno zemljište; 32,9 % obradivog zemljišta. Ova rejonizacija u osnovi uvažava polazišta predstavljena u Zelenoj strategiji Crne Gore, a sličan način rejonizacije korišćen je i pri izradi drugih dokumenata koja su se bavila problematikom razvoja poljoprivrede (Crnogorska poljoprivreda i Evropska unija - Strategija razvoja proizvodnje hrane i ruralnih područja, 2006.; Strategija razvoja poljoprivrede i ruralnih područja, 2015-2020.). Zbog specifičnosti crnogorskog reljefa, ne može se postići potpuna homogenost bilo kojeg od navedenih rejona. U ovoj podjeli najheterogeniji su Sjeverno-planinski i Polimsko-ibarski rejon. Heterogenosti prvog doprinosi pljevaljska, a drugog plavska i rožajska opština. Ni razlike između rejona nijesu uvijek jasne i dovoljno izražene, pa ih stoga treba uzimati uslovno. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 85 3.4 Podjela poljoprivredne proizvodnje u Crnoj Gori Poljoprivredu Crne Gore karakterišu tri osnovna tipa poljoprivredne proizvodnje: stočarska i biljna, te organska proizvodnja kao novi vid agrara koji horizontalno uvezuje prethodna dva vida poljoprivredne proizvodnje. U cilju dobijanja glavnih detalja trenuntnog stanja u poljoprivredi Crne Gore, analizirali smo podatke dobijene od strane Monstat (period 2016-2019.). Za analizu trendova razvoja ovog sektora dobjene podatke smo upoređivali sa baznim dokumentom ‘’Crnogorska poljoprivreda i Evropska Unija – Strategija razvoja proizvodnje hrane i ruralnih područja’’ (2006.).
3.4.1 Biljna proizvodnja Voćarstvo Voćarstvo je disciplina koja se bavi izučavanjem biologije, ekologije i proizvodno-tehnoloških karakteristika vrsta voćaka i njihovih sorti kao osnove za njihov najracionalniji raspored u prostoru. Pitanje voćarstva u Crnoj Gori ovom analizom vezali smo sa kontinentalnim voćarstvom, koje je dominantno zastupljeno u sjevernom dijelu Crne Gore. Glavna područja uzgoja su u dolini rijeke Lim (Polimlje) sa karakterističnim kontinentalnim voćnim vrstama jabuka, kruška i šljiva. U poslednje dvije dekade bilježimo i razvoj jagodastog voća (malina, kupina, jagoda, borovnica, aronija itd.). Kontinentalno voćarsvo se planski počelo razvijati između dva rata, tačnije tridesetih godina prošlog vijeka, kada region Polimlja postaje važno područje voćarske proizvodnje. Nakon Drugog svjetskog rata nastavilo se sa planskim razvojem, a posebnu ulogu što se tiče daljeg razvoja, dobija Stanica za voćarstvo u Bijelom Polju, koja je prerasla u primijenjeni studij kontinetalnog voćarstva Biotehnničkog fakulteta Univerziteta Crne Gore. Prva rejonizacija voćarske proizvodnje u ovoj regiji je urađena između 1930. i 1935. godine, u sklopu rejonizacije Zapadne Morave i Drine, gornjeg Podrinja. Prema podacima iz tog perioda, postojala su tri voćna rasadnika i to u Bijelom Polju, Pljevljima i Morači. Četvrti rasadnik u začetku, lociran je u Andrijevici pred sami Drugi svjetski rat. Tadašnja Kraljevina Jugoslavija je preko njih sprovodila unaprjeđenje voćarstva. U ovim rasadnicima se po prvi put introdukuju nove i kvalitetne sorte jabuka, krušaka, šljiva i trešanja. Tada počinje da se kalemi i šljiva “požegača” što je omogućilo brže širenje ove voćne vrste, koja se do tada širila isključivo putem izdanka. Šljiva je i danas od svih kontinentalnih vrsta voća najzastupljenija u Polimlju. Od sorti, uglavnom klasičnih i evropskih, po prvi put su kalemljene jabuke i to: engleska zlatna parmenka, boskopka, šampanjska reneta, lepocvetka, pisani cardinal. Od krušaka su to bile: kaluđerka, Dilova maslovka, Viljamovka, kleržova, boskova bočica, kongresovka i anževinka. Sorte trešnje koje su tada bile zastupljen su droganova žuta, eltonka i lionska rana; višnja: sorta španska višnja (Jovančević, 1956). Sorte jabuka koje su unešene u Polimlje iz drugih krajeva Kraljevine Jugoslavije su: kolačara, tetovka, bobovec i budimka, a od krušaka arapka. Ove vrste i sorte kontinentalnog voća dolaze iz rasadnika koji su locirani u Goraždu, Priboju i Sarajevu za tadašnji Pljevljski srez, dok za Beranski srez one dolaze iz Peći, Prijepolja i Novog Pazara. Trgovačka komora sa sjedištem u 86 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Beogradu 1936. godine unijela je i dvije američke sorte jabuka i to jonatan i vajnsep. “Rejonizacija Polimskog kraja”, po Jovančeviću i Čardakliji (1956), ukazuje da je šljiva bila prisutna u 86% voćnjaka, jabuka u 7%, kruška u oko 4%, orah 1,8%, trešnja u oko 1%, a ostalo voće je bilo prisutno sa ispod 1% voćnjaka.
Slika 9. Struktura voćnih vrsta u Polimlju iz 1950. (izvor: Priredili Škatarić, Spalević, Zejak po Jovančević i Čardaklija, 1956)
Prema literaturnim podacima brojnih autora sortiment šljive “požegača” je pokrivao 90%, a ostale sorte: piskavica, durgulja, mednica i bjelica su bile zastupljene sa oko 10%. Novom rejonizcim iste te godine predloženo je da šljiva bude zastupljena sa 65%, jabuka sa 25%, kruška sa 4% i na ostalo voće 2%. Tada je baš u Bijelom Polju na informativnoj smotri odlučeno da sortiment šljive čini “požegača” sa 65%, rakijske sorte 20%, dok bi renklode i mirabele činile 10%. Sorte domaćih šljiva zastupljne u Polimlju predstavljene su na slici 10.
Slika 10. Sorte domaćih šljiva u Polimlju Priredili Škatarić, Spalević, Zejak po Jovančeviću, 1957 Izvor: http://www.agricultforest.ac.me/paper.php?journal_id=13&id=1854 Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 87
Slika 11. Matično stablo dapsićanke (krstovače) staro 120 godina u stadijumu odumiranja(foto, 1957). Od njega su postala sva stabla ove sorte u Polimskom rejonu (izvor: http://www.agricultforest.ac.me/)
Slika 12. Savremeni zasad jabuke BIBAUM® – crveni delišes (Nikšić, april 2021.)
Kod zasnivanja zasada jabuka predloženo je da jonatan čini 25%, boskopka 15%, kolačara 15%, kanatka 10%, bobovec, 10%, pašinka 15 %: Ostale sorte činile su 10%, među njima su bile krstovača (dapsićanka) za srez Ivangradski. Za zasade krušaka tada (pedesetih godina prošlog vijeka) su preporučene: kaluđerka 30%, viljamovka 20%, zimska dekantinja 15%, princeza Marijana 10%, kleržo 10%, ljetnje sorte 5% i ostale 10%. Kod trešnje preporuka je bila da sledeće sorte budu sađenje u Polimlju i to: lionska rana 15%, hedelfingerova 35%, germersdofska 30% i ostale sorte 20%. Kod oraha je preporuka bila da to bude morački tip. Poslednja rejonizacija kontinentalnog voćarstva u Crnoj Gori rađena je od strane stručnjaka Stanice za voćarstvo iz Bijelog Polja i Uprave za poljoprivredu Narodne Republike Crne Gore 1956. godine. Tada se vodilo računa o ekonomskoj vrijednosti pojedinih vrsta za privredu uzimajući pored ekoloških i eknomske uslove. Ovaj rejon je definisan sa tri podrejona i to ona u dolini rijeka Lima, Tare i Ćehotine, gdje je nadmorska visina igrala najveću ulogu, pa su dolinski rejoni bili do 900 metara, predplaninski od 900 do 1200 metara i preko 1200m planinski. Pored ishrane stanovništva, imala se u vidu i činjenica da je fabrici za preradu voća u Bijelom Polju potrebna sirovina. Prihvaćena je struktura u kojoj bi šljiva činila 63%, jabuka 25%, kruška 6%, orah 4% i ostalo voće 2%. Sortimet šljive čini požegača sa 75%, rakijske sorte 10%, renklode i mirabele 10% i ostale sorte 10%. Za jabuku je preporuka bila da jonantan čini 25%, boskopka 10%, 88 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Engleska zlatna parmenka 15%, kolačara 15%, bobovec 10%, pašinka 15% i ostale sorte 10%. Za krušku je preporučena kaluđerka sa 35%, Dilova maslovka 10%, Viljamovka 25%, boskova bočica 10%, kleržo 10% i ostale sorte 10% (šarena julska, klapova, zimska dekntkinja). Za trešnju je važio sledeći sortimet: lionska rana 15%, germersdorfska 30%, hedelfingerova 35% i ostale 10%. Kod višnje su to španska višnja sa 40%, senteška 30% i kereška 30%. Interesantno je da za malinu preporučena američka sorta marlboro odomaćena pod nazivom “valjevka”, zatim “remington” i dvoroda “Lojd- Džordž”. Za jagodu su to sorte: madam Muto, Lekston nobl, jukunda, domaći pucavac, erfurtski džin i Tem (poznatiji kao mjesečarka). Ogrozd čine sorte: Karles, leverler, berns rani, Ledi Delamare. Kod ribizle je to sledeći sortimet: crvene sorte-nerle, leksinkton No 1, holandski crvena, versajska crvena, bijele sorte-versajska bijela, holandska bijela, crne sorte-boskop džin, velington, Lah, golijat i dugoplodna. Skoro svo jagodasto voće je uzeto iz plana reonizacije voćarske proizvodnje Srbije. Radi jasnijeg pregleda razvoja sektora voćarstva – kontinentalno voćarstvo, u tabelama „Broj stabala po vrstama u Gornjem Polimlju, podatak iz 1957. godine“ (tabela 9), te „Prikaz ukupnog broja rodnih stabala i prinos po prinos u kilogramima” (tabela 10), date su uporedne analize za period 1957-2011. Nadalje, u tekstu su dati najnoviji podaci (2018-2021.) vezano za gajenje jabuka, krušaka i šljiva u Crnoj Gori.
Tabela 9. Broj stabala po vrstama u Gornjem Polimlju, podatak iz 1957. Opština Ukupan broj stabala po vrstama Trešnja Višnja Kruška Jabuka Šljiva Dunja Orah Plav 185 150 3000 5000 84000 400 Andijevica 404 519 3367 6532 89850 129 1429 Ivangrad 550 - 4955 11632 136100 382 812 Petnica 510 - 1400 4000 23000 - 150 UKUPNO 2257 669 12719 27164 352950 511 2491 Izvor: Radosav Jovančević (1957), www.af.ac.me
Tabela 10. Kontinenralno voće u Crnoj Gori za period 2001- 2011.godina God. Jabuke Kruške Šljive Ukupno Prinos po Ukupno Prinos po Ukupno Prinos po rodnih stablu u kg rodnih stablu rodnih stablu stabala stabala stabala 2001. 331469 7,2 174835 8,4 1 215 3,6 606 2005. 376787 10,8 186460 11,1 1 120 6,6 463 2011. 489 573 15,3 201 724 13,8 1 178 10,3 160 Izvor: Monstat Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 89 U periodu 2001-2011. godine jabuka je imala trend rasta sa 331,469 rodnih stabala na 489,573, što je uvećenje od 33% broja rodnih stabala. Prinos po stablu iznosio je 7,2 kg u 2001. godini; 15,3 kg po stablu u 2011. godini. Ovdje takođe bilježimo porast od 53% prinosa po stablu. U periodu 2001-2011. godine kruška je imala trend rasta sa 174,835 rodnih stabala na 201,724, što je uvećenje od oko 15% broja rodnih stabala. Prinos po stablu iznosio je 8,4 kg u 2001. godini; 13,8 kg po stablu u 2011. godini. Ovdje takođe bilježimo porast od oko 40% prinosa po stablu. U periodu 2001-2011. godine šljiva je imala trend pada sa 1,215,606 rodnih stabala na 1,178,160, što je umanjenje od oko 3% broja rodnih stabala. Prinos po stablu iznosio je 3,6 kg u 2001. godini; 10,3 kg po stablu u 2011. godini. Ovdje je introdukovanje novih kvalitetnih sorti uticalo značajno na porast od oko 3 (2.9) puta prinosa po stablu. Za period posmatranja 2015-2018. podaci su sledeći: 2015. godine pod šljivom u Crnoj Gori je bilo 227 ha rodinih zasada sa prinosom od 5,5 t/ha; pod jabukom je bilo 139,7 ha, sa prosječnim prinosom od 20,2 t/ha. Kruška je zastupljena sa 35 ha, a prinos je bio 10,4 t/ha. Tokom 2018. godine pod šljivom u Crnoj Gori je bilo 281,8 ha rodnih zasada sa prinosom od 4,9 t/ha, dok je jabuke bilo 214,2 ha, sa prosječnim prinosom od 7,9 t/ha. Kruška je zastupljena sa 44,8 ha, a prinos je bio 8,9 t/ha. Treba istaći da i pored bogate tradicije i odličnih uslova od poslednjeg plana razvoja voćarstva iz 1956. godine nije izvršena izrada novog plana rejonizacije voćarstva. Nekadašnji rasadnik Stanice za voćarstvo površine od oko 30 hektara već tri decenije ne proizvodi sadni materijal. Zadnjih godina, u Polimlju je bilo pokušaja da se pokrene proizvodnja sadnog materijala jabuke, šljive, kruške. Statistika danas bilježi postojanje jednog registrovanog rasadnika u Bijelom Polju, koji proizvodi isključivo sadnice jagodastog voća.
Slika 13a. Kontrola zdravstvenog stanja bilja u rasadniku maline sorte Glen Ample, Bijelo Polje (N. Latinović, jun 2018.) 90 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Podizanje plantaža voća bazira se isključivo na uvezenom sadnom materijalu. Šljiva i dalje dominira u voćnjacima, a velike količine plodova kontinetalnog voća se uvoze, bez obzira na komparativne prednosti koje posjedujemo što se tiče ove oblasti. Prednosti zamaha pionirskog predratnog i posleratnog planiranja u voćarstvu nisu iskorišćene na pravi način u ovoj oblasti. Istraživanjem Monstata o strukturi poljoprivrednih gazdinstava (2016. godine), učešće livada i pašnjaka u odnosu na ukupno korišćeno poljoprivredno zemljište u 2016. godini iznosi 94,3%. Sve ostale kategorije iznose skupa 5,7%, od čega su voćnjaci svega 1%, a rasadnici 0,03%. Određene površine livada i pašnjaka, primjenom savremene agrotehnike, mogu se prenamijeniti u voćnjake. Naša proizvodnja voća za 2019. godinu čini oko 9,600 tona ploda šljive; jabuke preko 6,300 tona; kruške oko 1,800 tona. Ovo je nedovoljno što se tiče potražnje. U prilog tome ide podatak da je Crna Gora 2019. godine uvezla 474 miliona evra hrane (izvor: portal “vijesti.me”, jun 2020.). Prema Monstat-ovoj klasifikaciji jabuke, kruške i dunje su kategorisne kao jedna cjelina, a njih je uvezeno u Crnu Goru u vrijednosti od 3,86 miliona evra. Uvoz je bio iz Srbije, zatim Italije, Poljske, Makedonije, BiH, Argentine i Južnoafričke Republike. Prema Monstat- ovoj klasifikaciji trešnje, višnje, kajsije i breskve su kategorisne kao jedna cjelina, a njih je uvezeno u Crnu Goru u vrijednosti od ukupno 3,5 miliona evra i to najviše iz Srbije, Grčke, Albanije i Italije.
Maslinarstvo Maslina je najstarija suptropska kultura na crnogorskom primorju. Procjenjuje se da je najstarije stablo staro preko 2250 godina (jedno od stabala, Stara Maslina u Baru). Crnogorsko primorje, u periodu posle Drugog svjetskog rata imalo je 530 stabala, da bi u godini 1978 imalo 450,000. Prinosi su niski i iznose prosječno 3.5 kg ploda, odnosno 0.7 litara po stablu (Miranović i sar., 1978).
Slika 13b. Stara maslina Bar, spomenik prirode zakonom zaštićen 1963. godine, procijenjena starost oko 2.250 godina (2021.), Izvor: https://iper.org.me Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 91 Sa oko 3.200 ha, maslina pokriva trećinu ukupne površine pod voćnjacima. Od nekadašnjih 620.000 stabala, danas na crnogorskom primorju ima oko 412.000 rodnih stabala. Preovladavaju stabla stara 100 i više godina. Oko 70% zasada je tradicionalno, dok mladih stabala ima manje od 10%. U sortimentu su sa više od 90% zastupljene autohtone sorte (žutica i dr.), koje se uglavnom koriste za proizvodnju ulja, ali i za proizvodnju konzerviranog ploda na tradicionalni način. Uprkos sortnom potencijalu za proizvodnju maslinovog ulja ekstra kvaliteta, proizvodnja je vrlo ekstenzivna zbog čega se ni postojeći nivo proizvodnje ne koristi u potpunosti (ispod 50%). Prinos jako varira i kreće se od 300 tona godišnje u nerodnim godinama do 4.000 tona u rodnim godinama. Kako se ukupan prinos koji se ubere (sa manje od polovine stabala), dijeli sa ukupnim brojem stabala to dovodi do toga da je stavka prosječnog prinosa po stablu u statistici permanentno niska. Tržište i potražnja za domaćim proizvodima od masline postoji, ali zbog nedovoljne iskorišćenosti raspoloživih kapaciteta ni izdaleka ne zadovoljava domaće potrebe (Morić i sar., 2017). Proizvodnja važnijih vrsta voća i maslina za period 2015-2017. predstavljeni su u tabeli 11.
Tabela 11. Proizvodnja važnijih vrsta voća i maslina Proizvodnja – ukupno tona 2015 2016 2017 Mandarine 3040.2 4485.0 2753.8 Breskve 1585.0 884.6 1279.7 Masline 554.1 766.5 758.6 Izvor: Monstat
Vinogradarstvo Vinogradarstvo je poljoprivredna grana koja se bavi uzgojem vinove loze i proizvodnjom grožđa. Vinova loza uspijeva u umjerenoj klimatskoj zoni. Tamo gdje se uzgaja, srednja godišnja temperatura nebi trebalo da bude niža od 8°C, srednja temperatura u doba vegetacije između 16 i 20°C, a temperatura u doba mirovanja loze ne pada ispod –15°C. Najveći svjetski proizvođači grožđa i vina su Francuska, Italija, Španija, Sjedinjene Američke Države, Argentina i dr. Prema Strategiji 2006: “Površine pod vinogradima u Crnoj Gori iznose oko 4,000 ha. U periodu 1990-2020. godine površine pod vinogradima imaju relativno ujednačen nivo, sa blagom tendencijom rasta. Zahvaljujući povoljnim klimatsko-edafskim uslovima Crnogorskog vinogradarskog reona u njemu se mogu uspješno gajiti sorte vinove loze svih perioda-epoha sazrijevanja i namjene koriščenja. U loznom sortimentu preovladuju vinske sorte (90%) za proizvodnju crvenih (vranac, kratošija, merlot, kaberne) i bijelih vina (krstac, šardone, rkaciteli, sovinjon). Stone sorte čije grožde je namijenjeno za potrošnju u svježem stanju (kardinal, ribijeri, italija) čine 10%. Na Biotehničkom fakultetu (ranije Biotehnički institut, ranije Poljoprivredni institut) postoji kolekcija sorti vinove loze koja se sastoji od preko 550 sorti i hibrida loze. Imajući u vidu da od vinskih sorti na vinogradarskim terenima Crne Gore 92 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. dominiraju autohtone sorte (preko 70%), to su njihovi prinosi ujednačeni, stabilni i standardnog sortnog kvaliteta, koji se koriste za proizvodnju vrhunskih vina.“ Podaci o vinogradima i proizvodnji grožđa (uključujući tu i podatke na Plantažama) za period 2015-2018. predstavleni su u tabeli 12.
Tabela 12. Vinogradi i proizvodnja grožđa Proizvodnja - Od toga na Plantažama ukupno, t Proizvodnja, t Rodna Broj prinos t/ ha prinos kg površina, ha rodnih po čokota čokotu
2015 24,826.6 23 085,6 2 634,1 9 820 800 8,8 2,4
2016 30,153.0 28 925,4 2 783,2 10 552 905 10,4 2,7
2017 23,481.7 22 201,9 2 804,2 10 634 011 7,9 2,1
2018 25,770.2 24 440,6 2 790,2 10 629 873 8,8 2,3 Izvor: Monstat, 2019.
Prema Monstatu (Statistički godišnjak, 2006.) broj rodnih čokota za 2001. godinu iznosi 15,304,384. Prinos u tonama grožđa iznosio je 35,324 tona, od čega je 2,3 kilograma po čokotu. Broj rodnih čokota u 2005. godini iznosi 15,427,030. Prinos u tonama grožđa iznosio je 36,960 tona, od čega je 2,4 kilograma po čokotu. Broj rodnih čokota u 2010. godini iznosi 17,007,427. Prinos u tonama grožđa iznosio je 40,804 tona, od čega je 2,4 kilograma po čokotu.
Ratarstvo i povrtarstvo Ratarstvo je grana poljoprivrede koja se bavi gajenjem i proizvodnjom biljaka na oranicama. Može se podijeliti na: (1) proizvodnju žita (pšenica, ječam, ovas, raž, kukuruz,...); (2) proizvodnju industrijskog bilja (suncokret, hmelj, duvan,...); (3) proizvodnju krmnog bilja (lucerka, detelina,...). Povrtarstvo je dio biljne proizvodnje koji se bavi proizvodnjom povrća. Kao naučna disciplina proučava biologiju povrća kao osnovu razvoja tehnologije gajenja, za povećanje prinosa, poboljšanje kvaliteta i snižavanje troškova proizvodnje. Ono obuhvata gajenje biljaka na otvorenom polju (oranice) i gajenje biljaka u zaštićenom prostoru. Prema Strategiji (2006): “Od ukupno oko 45.000 ha pod oranicama, ratarsko- povrtarska proizvodnja odvijala se na 32.000 ha. Preostalih 13.000 ha, odnosno 30% ukupnih oraničnih površina, predstavljaju površine koje se uopšte ne obrađuju ili se na njima odvija proces ekstenzivne poljoprivrede. Zbog smanjivanja ukupnih površina oranica i bašti, te stalno visokog udjela neobrađenih oranica, od 1990. do 2020. godine površine na kojima se odvija ratarsko-povrtarska proizvodnja smanjile su se za oko 20%. To ukazuje na slabo i nedovoljno korišćenje ovog resursa.”. Podaci o požnjevenim površinama u proizvodnji u tonama za pšenicu, ječam, raž, ovas, kukuruz za zrno i krompir za period 2015-2018. dati su u tabeli 13. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 93 Tabela 13. Podaci o površinama u proizvodnji na oranicama u tonama za pšenicu, ječam, raž, ovas, kukuruz za zrno i krompir (period 2015-2018.) Pšenica Požnjevena površina, ha Proizvodnja, t Prinos (ha, t) 2015 736,5 2 110,5 2,9 2016 747,1 2 353,8 3,2 2017 766,3 2 462,5 3,2 2018 768,8 2 466,9 3,2 Ječam Požnjevena površina, ha Proizvodnja, t Prinos (ha, t) 2015 370,1 952,0 2,6 2016 385,9 1 067,8 2,8 2017 394,9 1 073,2 2,7 2018 395,4 1 082,1 2,7 Raž Požnjevena površina, ha Proizvodnja, t Prinos (ha, t) 2015 178,2 338,8 1,9 2016 183,9 391,1 2,1 2017 181,7 421,0 2,3 2018 182,5 444,9 2,4 Ovas Požnjevena površina, ha Proizvodnja, t Prinos (ha, t) 2015 202,7 555,5 2,7 2016 207,1 557,0 2,7 2017 209,9 550,9 2,6 2018 212,3 563,3 2,7 Kukuruz za zrno Požnjevena površina, ha Proizvodnja, t Prinos (ha, t) 2015 629,4 2 700,2 4,3 2016 628,1 2 649,9 4,2 2017 641,6 2 707,6 4,2 2018 645,4 2 743,3 4,3 Krompir Požnjevena površina, ha Proizvodnja, t Prinos (ha, t) 2015 1 616,4 27 193,4 16,8 2016 1 612,7 29 916,6 18,6 2017 1 616,0 27 500,6 17,0 2018 1 618,5 26 098,1 16,1 Izvor: www.mostat.org
94 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Prema podacima iz Strategije (2006), Strategije (2014), te podataka dobijenih iz Monstata, registrovano je smanjivanje površina pod oranicama na kojima se odvija ratarsko-povrtarska proizvodnja (1990-2020.). Sa druge strane proizvodnja se povećala zbog introdukcije novih sorti, te zbog implementacije napredne tehnologije i transfera znanja, kao i direktne podrške proizvođačima. Najveći porast proizvodnje zabilježen je kod krompira, a proizvodnja se smanjila kod žita gdje se, uprkos većim prinosima, nije moglo nadoknaditi veliko smanjenje zasijanih površina. Međutim, prinosi su i dalje relativno niski u odnosu na prinose koji se postižu u razvijenim zemljama. U Njemačkoj i Holandiji je prinos krompira na oranicama s početka vijeka bio oko 4 puta veći nego u Crnoj Gori. Sa druge strane bilježimo kod nas porast prinosa krompira na oranicama sa 9 t/ha (2001.) na 16 t/ha (2018.), što je procentualno povećanje od 56%. U Njemačkoj je prinos paradajza na oranicama s početka vijeka bio preko 7 puta veći prinos nego u Crnoj Gori. Sa druge strane bilježimo kod nas porast prinosa paradjza na oranicama sa 21 t/ha (2001.) na 38 t/ha (2018.), što je procentualno povećanje od 55%. Treba podsjetiti na činjnice navedene od strane stručnjaka koji su radili na priprimi Strategije (2006.) da se glavni limitirajući faktori u ratarskoj proizvodnji javljaju zbog neuređenost i niske plodnosti zemljišta, neadekvatne osnovne obrade i predsjetvene pripreme, neodgovarajućeg izbora sorti i hibrida (danas manje nego s početka ovog vijeka), nepovoljan sklop biljaka, bolesti i štetočine, nepovoljan raspored padavina, klimatski stresovi (danas više nego s početka ovog vijeka), kao i nedovoljan nivo znanja poljoprivrednih proizvođača (daans manje nego s početka ovog vijeka). “Proizvodnju povrća karakteriše nedostatak intenzivne njivske proizvodnje (proizvodnje na oranicama) i neadekvatna sjetvena struktura. Tretman povrtarstva, kao dodatne djelatnosti, podstakao je proizvodnju malih količina, prije svega za lokalno tržište. Nizak nivo znanja većine povrtara ima za posledicu primjenu ekstenzivnih metoda gajenja, a samim tim i niskih prinosa koji su u koliziji sa visokom cijenom sjemena i drugih repromaterijala. Primjena neadekvatne i zastarjele mehanizacije, uz nerazvijene kapacitete za preradu, ne omugucuje rentabilnu proizvodnju povrća za industrijsku namjenu.” (Strategija, 2006). Sortiment povrća koji se danas koristi uglavnom je dobar, a sjemena se uglavnom uvoze iz Holandije. Proizvodnja sjemena povrća (izuzev sjemenskog krompira) do sada nije razvijana. Podaci o površinama u proizvodnji na oranicama u tonama za kupus, paradajz, papriku, crni luk, krastavac, lubenicu, dinju za period 2015-2018. Predstavljeni su u tabeli 14.
Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 95 Tabela 14. Podaci o površinama u proizvodnji u tonama za kupus, paradajz, papriku, crni luk, krastavac, lubenicu, dinju (2015-2018.) Na oranicama Požnjevena, ha Proizvodnja, t Prinos po ha, t Kupus 2015 249,3 8 791,6 35,3 2016 281,0 9 723,4 34,6 2017 281,9 9 861,3 35,0 2018 282,2 9 929,0 35,2 Paradajz 2015 72,2 2 650,4 36,7 2016 83,3 3 183,7 38,2 2017 83,6 3 261,1 39,0 2018 85,5 3 272,6 38,3 Paprika 2015 103,0 2 941,6 28,6 2016 128,2 3 645,9 28,4 2017 125,4 3 352,9 26,7 2018 127,7 3 417,7 26,8 Luk crni 2015 58,2 1 041,9 17,9 2016 60,9 1 109,8 18,2 2017 61,0 1 189,8 19,5 2018 61,7 1 195,4 19,4 Krastavac 2015 36,5 1 432,2 39,2 2016 44,8 1 532,2 34,2 2017 45,0 1 357,5 30,2 2018 45,8 1 442,4 31,5 Lubenica 2015 481,0 20 125,3 41,8 2016 418,2 17 368,7 41,5 2017 418,8 17 462,9 41,7 2018 423,2 18 025,8 42,6 Dinja 2015 51,8 1 321,6 25,5 2016 55,7 1 681,6 30,2 2017 57,5 1 642,3 28,6 2018 62,7 1 734,3 27,7 Izvor: www.mostat.org 96 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Livade i pašnjaci Livada je tip ekosistema, na kome dominira travna vegetacija. Najčešće biljke livada su trave (familija Poaceae), mahunarke (Fabaceae), oštrice (Cyperaceae) i glavočike (Asteraceae). Prema porijeklu, livade mogu biti primarne (prirodne) i sekudarne (vještačke). Primarne livade se razvijaju u oblastima gdje se drvenasta vegetacija ne može održati usled nepovoljnih klimatskih ili drugih ekoloških faktora. Iznad gornje šumske granice klima je preoštra za razviće žbunaste i šumske vegetacije, pa se razvija zona subalpijskih i alpijskih (planinskih) livada. Plavne livade se takođe razvijaju u rječnim dolinama i jedan dio sezone su podložne plavljenju. Sekundarne livade su nastale dejstvom čovjeka, najčešće u zoni šumske vegetacije, gdje su se razvile nakon krčenja šuma. Čovjek održava livadske ekosisteme redovnom kosidbom, čime se sprječava rast drvenastih biljaka i obnova šumskog ekosistema. Sekundarne livade su privremenog karaktera – kada prestane njihova eksploatacija, zonalna vegetacija se obnavlja. Pašnjaci su poljoprivredna zemljišta, koja se koriste za uzgoj domaće stoke, kao što su konji, goveda, ovce ili svinje. Vegetacija pašnjaka, sastoji se uglavnom od trava, uz učešće mahunarki i drugih zeljastih biljaka. Za razliku od livada se ne zatravljuju. Za upravljanje pašnjacima važni su tip zemljišta, minimalna godišnja temperatura i padavine. Prema navodima nalaza Strategije 2006 „Površine pod pašnjacima u period 1990-2020. godine, ostale su skoro nepromijenjene, mada ima ocjena da taj statistički podatak ne odgovara stanju na terenu. Zbog zabilježenog smanjenja brojnosti populacije preživara, posebno ovaca, dio tih površina, naročito u kategoriji planinskih pašnjaka, permanentno prelazi u šumsko zemljište. Te promjene je statističkim provjerama veoma teško pratiti. Danas se procjene mogu vršiti i primjenom računarsko grafičkih metoda (google maps i slično). Djelimično se taj gubitak nadoknađuje na račun površina pod livadama, koje se iz istih razloga pretvaraju u pašnjake. I pored toga, imamo trend rasta površina livada, uglavnom kao posledicu smanjenja površina pod oranicama. Prirodne livade čine preko 90% ukupne površine pod livadama, dok su sijani travnjaci zastupljeni samo na manjim površinama bolje organizovanih seljačkih gazdinstava. Prosječni prinosi na livadama su relativno niski (1,5-1,8 t/ha sijena) jer se na znatnom dijelu površina ne primjenjuju nikakve agrotehničke mjere. Ovdje treba imati u vidu i to da se navedeni prinosi obično odnose na prinos u jednom redovnom otkosu, a nema procjene prinosa koji se sa tih površna iskoristi putem paše. Nizak prinos sijena na livadama prati i loš kvalitet kao posledica nepovoljnog florističkog sastava, kasne kosidbe i nepravilnog spremanja. Prirodne livade i pašnjaci, kao najveći potencijal za proizvodnju krmnog bilja sve više su izloženi procesima degradacije, koji se ogledaju kroz nepovoljne promjene botaničkog sastava, povećano učešće bezvrijednih i škodljivih vrsta, površinske erozije zemljišta i sl.” Proizvodnja sijena na livadama za period 2015-2018. predstavljena je u Tabeli 15.
Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 97 Tabela 15. Proizvodnja sijena na livadama za period 2015-2018. Površina, ha Proizvodnja, t Prinos po hektaru, t
2015 63 323,4 174 693,6 2,7
2016 72 819,9 194 738,8 2,7
2017 73 252,2 196 507,2 2,7
2018 73 592,1 212 967,0 2,9
Izvor: Monstat, 2019, www.mostat.org
Iz tabele 15 zaključujemo da se proizvodnja sijena na livadama od 2015. do 2018. godine povećala za 10268.7 ha, odnsno 14%. Proizvodnja sijena u tonama u Crnoj Gori u periodu 2015-2018. povećena je na godišnjem nivou za 38,273 tona, odnosno 18%. Prinos po hektaru porastao je za 0,2 tone.
Mineralna đubriva i sredstva za zaštitu bilja Važan pokazatelj stepena i nivoa primjene agrotehničkih mjera je i količina, vrsta i utošak mineralnih đubriva, kao i primjena sredstava za zaštitu bilja. U 2005. godini u Crnoj Gori aplicirano je 1,310 tona mineralnih đubriva od čega je 521 tona azotnog, 101 tonu kalijumovog, 688 tona složenog đubriva (compound fertiliser). U toku 2010. godine u Crnoj Gori je utrošeno 2,767 tona mineralnih đubriva od čega je 1270 tona azotnog, 6 tona fosfatnog đubriva 361 tona kalijumovog, te 1130 tona složenog đubriva. Analizirajući 2011. godinu u Crnoj Gori je utošeno 1185 tona mineralnih đubriva od čega je 563 tona azotnog, 5 tona fosfatnog đubriva 56 tona kalijumovog 561 tona složenog đubriva. Količine mineranlih đubriva su od 2005. godine imale trend rasta sve do 2010. godine. Utrošak sredstva za zaštitu bilja je u toku 2005. godine, prema zvaničnim podacima (Monstat, 2006.), bilo 52 tone. Utrošak sredstva za zaštitu bilja je u toku 2010. godine prema zvaničnim podacima (Monstat, 2011.) bilo 133 tona. Utrošak sredstva za zaštitu bilja je u toku 2011. godine (Monstat, 2012.) bilo 136 tona. U toku 2012. godine korišćeno je 71 tonu. Sredstva za zaštitu bilja koja su prometovana u Crnoj Gori su u toku 2015. godine, prema zvaničnim podacima, bila u količini od 110 tone, a 2018. godine ta potrošnja je bila 101 tonu. Količine sredstva za zaštitu bilja u 2005. godini iznosile su 52 tone, i u narednom periodu imale su trend rasta, u periodu 2005-2018., od skoro 100% u odnosu na početnu (2005.) godinu.
98 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. 3.4.2 Stočarstvo Stočarstvo je grana poljoprivrede koja se bavi gajenjem domaćih životinja u svrhu dobijanja proizvoda za ljudsku ishranu kao što su meso, mast, jaja, kao i sirovina: koža, vuna, krzno, dlaka, perje, rogovi i papci. Stočarstvo se dijeli na: (1) opšte stočarstvo koje se bavi gajenjem najkvalitetnijih rasa domaćih životinja, odnosno njihovim proučavanjem; (2) specijalno stočarstvo, kome je svrha proučavanje i gajenje pojedinih vrsta stoke. Intenzivno stočarstvo je izraz koji se koristi za onu vrstu stočarstva koja se u svrhu što boljeg prinosa koristi najnovijim dostignućima biologije, genetike, agronomije, mehanizacije i sl. Pod izrazom stoka se najčešće podrazumijevaju krave, ovce, koze i (rjeđe) svinje, pa se stočarstvo u užem smislu definiše kao uzgoj upravo tih životinja. U pogledu brojnog stanja pojedinih vrsta stoke, može se reći da je period 1990 – 2000. bio relativno stabilan što se tiče broj grla goveda i svinja, sa blagim postepenim padom koji je uslijedio u periodu 2000-2010.; nešto većim padom 2010-2020. što se tiče goveda. Evidentno je opadanje broja grla ovaca i konja u čitavom periodu od devdesetih godina prošlog vijeka pa do danas. Broj živine je tokom 1990-ih imao blagi pad, a od 2000. prisutan je pozitivan trend blagog rasta. U kozarstvu imamo opadajući trend, gdje je populacija koza brojala između 50 i 55 hiljada grla (dekada 2000-2010.), dok je poslednji zvanični podatak: 28.754 grla koza u 2019. godini. Obim ukupne stočarske proizvodnje bilježi negativne trendove. Stagnacija je u govedarstvu (porast po prosječnoj godišnjoj stopi 2.5% u period 1990-2000., kasnije sa postepenim padom), dok je u ovčarskoj proizvodnji došlo do smanjenja (za u prosjeku -2.5% godišnje). U svinjarstvu su izražene karakteristične ciklične oscilacije bez mogućnoti uspostavljanja jasnih trendova rasta ili pak pada. U živinarstvu je ispoljen trend smanjenja proizvodnje za period 1990. do 2000. godine, a poslije toga uslijedilo je blago povećanje. U poslednjih pet godina funkcija proizvodnje u živinarstvu linearno opada: 835,705 (2016.); 788,309 (2017.); 666,339 (2018.); 635,882 (2019.). Ovdje treba naglasiti da statistika ne evidentira na adekvatan način ili skoro nikako brojlersku proizvodnju, što onemogućava tačno utvrđivanje proizvodnje živinskog mesa ove kategorije.
Govedarstvo Ova najvažnija grana stočarstva, bilježi značajan pad sa ukupnim brojem od oko 180.000 grla i 127.000 plotkinja (krava i priplodnih junica) devedesetih godina na ukupan broj goveda u 2019. od 81,432 (odnos 2019-2018. opet predstavlja pad od 2,2%). Broj goveda starosti do jedne godine bilježi rast. Broj Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 99 goveda u 2019. godini starosti 1-2 godine su na nivou broja iz 2018., dok se kod goveda starijih od 2 godine bilježi pad od 3,5% u odnosu na 2018. godinu. Sektor je u prosjeku godišnje ostvarivao proizvodnju oko 200 miliona litara mlijeka i blizu 9.000 tona mesa svih kategorija, sa oko 90,000 grla u dekadi 2000-2010. Proizvodnja mlijeka iznosila je 167.967 miliona litara u 2019. godini, sa maksimalno zabilježenim količinama u 2017. godini (168,037 – 2016.; 169,351 – 2017.; 168.235 – 2018.). Prema podacima zabilježenim u Strategiji iz 2006. godine, “govedarska proizvodnja je u manjoj ili većoj mjeri prisutna na većini poljoprivrednih gazdinstava, mada nije ravnomjerno raspoređena na cijeloj teritoriji. U Polimsko-ibarskom i Sjeverno- planinskom rejonu, koji obuhvataju oko 60% poljoprivrednih površina, gaji se oko 60% goveda od ukupnog broja u Crnoj Gori. Međutim, broj goveda u ova dva reona posljednjih godina opada, što je posledica u prvom redu napuštanja (depopulacije) sela. Istovremeno broj goveda u rejonu Krša, Zetsko-bjelopavlićkom i Primorskom rejonu blago se povećava, što je vjerovatno uslovljeno razvojem prerađivačkih kapaciteta u tim područjima i blizinom velikih potrošačkih centara. Rasni sastav goveda dosta je nepovoljan jer još uvijek, bez obzira na ne baš uspješnu introdukciju u periodu 2000-2010, razni melezi predstavljaju i dalje oko 50% ukupne populacije. Sivo tirolsko učestvuje sa 15%, dok su visokoproduktivne rase holštajn i smeđa zajedno zastupljene sa oko 32%. Izmjena rasnog sastava ide u pravcu povećanja učešća upravo ove dvije rase, kao i simentalca koga sada ima svega oko 3%. Vještačkim osjemenjivanjem obuhvaćeno je svega oko 25% populacije. Upravo ovakav rasni sastav uticao je da u govedarstvu preovladuje dvojni pravac proizvodnje mlijeko – meso, pri čemu je ipak akcenat stavljen na mlijeku. Proizvodnja mesa posmatrana preko ukupnog prirasta je u posljednjih desetak godina bila bez porasta, dok je proizvodnja mlijeka u istom periodu (1990-2020) imala izraženiji rast. Na relativno skromnu proizvodnju mesa, presudan uticaj ima visoko učešće teladi u ukupnom broju zaklanih grla. Prema statističkim podacima (2010) telad su činila 48 do 54% ukupnog broja grla goveda zaklanih u klanicama. Međutim, ako se ima u vidu da je u domaćinstvima još više zastupljeno klanje teladi, u odnosu na ostale kategorije, onda ovi procenti na ukupnom nivou mogu biti samo još veći. Na izraženu praksu klanja teladi ukazuje i podatak o broju grla po kategorijama. U ukupnoj populaciji goveda na krave i junice otpada čak 70%, dok sve ostale kategorije čine svega 30%. Poređenja radi, u Sloveniji učešce ostalih kategorija u ukupnoj populaciji je 60%. U cjelini uzevši, proizvodnja goveđeg mesa (svih kategorija) u Crnoj Gori procjenjuje se na oko 80 kg po plotkinji. Detaljan prikaz stanja u sektoru govedarstva za period 2016-2019. dat je u narednoj tabeli 16.
100 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Tabela 16. Prikaz stanja u sektoru govedarstva (period 2016-2019.) 2016 2017 2018 2019 Goveda – ukupno 89 269 86 649 83 264 81 432 Mlada goveda do jedne godine 15 703 16 507 14 805 15 275 Telad i junad za klanje 7 244 5 369 5 425 5 944 Ostala ženska 5 861 8 837 7 316 7 274 Ostala muška 2 598 2 301 2 064 2 057 Goveda od 1-2 godine 7 049 4 619 4 009 3 989 Muška grla 2 114 1 640 1 414 1 330 Junice za priplod 4 585 2 764 2 490 2 555 Junice za klanje 350 215 105 104 Goveda starija od 2. godine 66 517 65 523 64 450 62 168 Junice za priplod 3 313 2 500 2 230 2 214 Junice za klanje 237 230 86 87 Krave - ukupno 60 040 60 609 59 859 57 646 Muzare 59 583 60 042 59 469 57 244 Ostale 457 567 390 402 Muška grla (bikovi i volovi) 2 927 2 184 2 275 2 221 Izvor: Monstat
Iz podataka dobijenih od Monstata (saopštenje 118, jul 2020., Tabela 16), dokumenta koji govori o brojnom stanju stoke i živine, proizvodnje mlijeka, vune i jaja u Crnoj Gori saznajemo sledeće: - Mlada goveda do jedne godine u 2019. godini su činila 18.75% (15,275) od ukupnog broja goveda u Crnoj Gori (81,432); Mlada goveda do jedne godine u 2016. godini su činila 17.50% (15,703) od ukupnog broja goveda u Crnoj Gori (89,269), što ukazuje na pad od 1.16%. - Mlada goveda od jedne do dvije godine u 2019. godini su činila samo 4.89% (3,989) od ukupnog broja goveda u Crnoj Gori (81,432); Mlada goveda od jedne do dvije godine u 2016. godini su činila 7.90% (7,049) od ukupnog broja goveda u Crnoj Gori (89,269), što ukazuje na pad od 3%. - Goveda starija od dvije godine u 2019. godini su činila 76.34 % (62,168) od ukupnog broja goveda u Crnoj Gori (81,432); Goveda starija od dvije godine u 2016. godini su činila 74.51 % (66,517) od ukupnog broja goveda u Crnoj Gori (89,269), što ukazuje na pad od 1.83%. - Krave muzare u 2019. godini su činile 70.30% (57,244) od ukupnog broja goveda u Crnoj Gori (81,432); Krave muzare u 2016. godini su činila 66.75% (59,583) od ukupnog broja goveda u Crnoj Gori (89,269), što ukazuje na pad od 3.55%.
Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 101 Ovčarstvo Ovčarstvo je grana stočarstva koja se bavi gajenjem ovaca i njihovim iskorišćavanjem radi dobijanja vune, mlijeka i mesa. U tom pogledu izdavaja se gajanje jagnjadi radi mesa i ovaca radi mlijeka i vune. Najpoljovniji tereni za ovčarstvo su pašnjaci i livade, sa dosta izvora pitke vode. Države sa najvećim brojem ovaca su Australija, Novi Zeland, Kina, Rusija, Argentina, Južnoafrička Republika. Prema Strategiji (2006): „Teritorijalno posmatrano, ovce se gaje pretežno u sjevernom dijelu Crne Gore, odnosno u Sjeverno-planinskom (37%) i Polimsko-ibarskom rejonu (32%), gdje se nalazi i glavnina pašnjačkih i livadskih površina (60%). Preovlađuje ekstenzivno gajenje ovaca, i to uglavnom lokalnih sojeva pramenke trojnog pravca proizvodnje (mlijeko, meso, vuna). U pogledu rasnog sastava, preovladava pramenka sa više lokalnih autohtonih sojeva, dok je učešce visokoproduktivnih grla u čistoj rasi (virtemberg, istočnofrizijska) veoma malo, skoro zanemarljivo. Dominiraju dva soja pramenke: pivska ili jezeropivska i sjenička. Sojevi kao što su bardoka, ljaba i zetska žuja, s obzirom na manju zastupljenost, imaju i manji ekonomski značaj, ali sa aspekta očuvanja genoma autohtonih sojeva njihov je značaj veliki. U ukupnoj populaciji je veoma visoko učešce meleza (oko 40%). Ranije se ovčarska proizvodnja odlikovala trojnom proizvodnjom: meso-mlijeko- vuna. Kako je vuna praktično izgubila ekonomski značaj, sada se može govoriti samo o dvojnom pravcu: meso–mlijeko. Proizvodnja ovčijeg mlijeka kreće se od 80 do 110 litara po grlu, jedino bardoka u dobrim uslovima može dostići nešto veću proizvodnju (do 150 litara). Plodnost ovaca je u osnovi dosta ujednačena i kreće se oko 120%, a u većoj mjeri zavisi od načina gajenja i kvaliteta ishrane nego od pripadnosti soju. Prema statističkim pokazateljima, u posljednjih dvadeset godina prosječna godišnja proizvodnja po plotkinji iznosila je: 45 kg namuzenog mlijeka i oko 30 kg prirasta žive mjere, dok je s početka ovog vijeka prosječna proizvodnja mlijeka po plotkinji iznosila 58 litara, a prirast žive mjere 37 kg. Ovo povećanje proizvodnje po plotkinji može se objasniti dijelom poboljšanjem uslova držanja (prije svega ishrane) i, s druge strane, sve većim ućešcem meleza sa boljim proizvodnim osobinama. Ukupna proizvodnja mlijeka je u periodu 1990-2000 povećana sa 140 na oko 200 miliona litara, dok je broj plotkinja u istom periodu neznatno rastao (sa 123.000 na 127.000 grla), sa prosječnom proizvodnjom od oko 2.000 litara po grlu, što je i tada (2000) i sada (2020 – 2,880) još uvijek daleko ispod prosjeka većine evropskih zemalja (Holandija 7.296, Austrija 5.476, Švajcarska 5.447, Slovenija 4.066 kg). Prema podacima Službe za selekciju stoke, prosječna mliječnost populacije krava, obuhvaćene kontrolom mliječnosti (2% populacije), znatno je veća i iznosi 4.100 litara, a ovaj podatak treba prihvatiti sa rezervom, po mišljenju autora. Od ukupne količine proizvedenog mlijeka svega 10% isporučuje mljekarama i industrijski prerađuje. Značajne količine mlijeka se koriste za ishranu teladi, upravo zbog cijene prodaje teladi, a poteškoća u otkupu mlijeka. Ostale količine prerađuju se u domaćinstvima u razne vrste autohtonih mlječnih proizvoda (uglavnom razne vrste 102 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. sireva i dijelom u kajmak) i kao takvi se, pored dijela za sopstvenu potrošnju, plasiraju na tržište.” Ovčarstvo je grana stočarstva sa potencijalom razvoja u Crnoj Gori i po ekonomskom značaju bi trebalo da stoji u istoj ravni važnosti sa govedarstvom. Ovčarska proizvodnja zasnovana je na gajenju oko 249.281 grla (2006.), 198,165 grla (2010.) u 2019. 182.127 (a što je manje za 2,6%, u odnosu na 2018. godinu). Broj grla ovaca za period 2006-2019. predstavljen je na slici 14, gdje zapažamo da je pad od 2006. do 2019. godine u procentualnom iznosu od 27%.
Slika 14. Broj grla ovaca u Crnoj Gori za period 2006-2019.
Detaljan prikaz proizvodnje mlijeka za period 2016-2019. u Crnoj Gori (kravlje, ovčje) dat je u narednoj tabeli 17.
Tabela 17. Proizvodnja mlijeka u Crnoj Gori (2016-2019) Mlijeko po kravi ovčije i kravlje po ovci ukupno muzari kozje (000 l) (lit) (lit) (000 l) 2016 180 550 168 037 2 803 12 513 86 2017 181 498 169 351 2 784 12 147 84 2018 181 509 168 235 2 792 13 274 94 2019 177 967 165 750 2 880 12 217 90 Izvor: Monstat
Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 103 Prema podacima dobijenim od Monstata (saopštenje 118, jul 2020.): Učešće količina kravljeg mlijeka u 2019. godini u odnosu na ukupnu količinu je činilo 93.14% (165,750 litara) od ukupne količine proizvedenog mlijeka u Crnoj Gori (177,967); Učešće količina kravljeg mlijeka u 2016. godini u odnosu na ukupnu količinu je činilo 93.07% (168,037 litara) od ukupne količine proizvedenog mlijeka u Crnoj Gori (180,550). Količina Slika 15. Proizvodnja mlijeka u proizvodnje je stabilna za posmatrani Crnoj Gori (2016.) period 2016-2019.
Kozarstvo Prema Strategiji (2006): „Kozarstvo je, iako znatno manjeg obima u poređenju sa ovčarstvom od posebnog značaja za krševita, krečnjačka područja Crne Gore (područje opština Nikšic, Cetinje, Danilovgrad, dijela Podgorice i Primorja) u kojima su prirodni preduslovi za gajenje drugih vrsta preživara (goveda i ovaca) znatno nepovoljniji. U pogledu rasnog sastava populacija koza u Crnoj Gori može se grubo podijeliti na 3 grupe: plemenite rase (uglavnom alpska i sporadično sanska) i grla u tipu plemenitih, domaća balkanska koza sa više varijeteta po boji i melezi, dobijeni neplanskim ukrštanjem različitih varijeteta domaće balkanske koze i istih sa plemenitim rasama.” U kozarskoj proizvodnji u posljednje vrijeme (2000-2020.) bilježimo povećanje jednog broja vlasnika većih stada i povećanje broja grla po stadu. „Prema podacima Ministarstva poljoprivrede o uzgojnim premijama u kozarstvu u 2004. godini, 200 farmera gajilo je više od 30 priplodnih koza u stadu, odnosno u prosjeku 75 grla. Ostatak populacije čine male farme sa po 2 do 30 grla u stadu. Mada po obimu i vrijednosti ovo nije zanemarljiva proizvodnja, statistika još ne evidentira ovaj sektor stočarske proizvodnje. Prosječna proizvodnja mlijeka po grlu je oko 140 litara, a prosječna proizvodnja mesa po grlu je oko 15 kg. Godišnja proizvodnja kozjeg mesa (jareće i meso odraslih i izlučenih grla) procjenjuje se na oko 850 tona, a godišnja proizvodnja mlijeka procjenjuje se na oko 5.000 tona.” Prema podacima dobijenim od Monstata (saopštenje 118, jul 2020.): Koze, već jarene (2019. godina) u odnosu na ukupni broj koza zastupljne su sa 67,56% (19,426 grla) od ukupnog broja koza u Crnoj Gori koji iznosi 28,754 grla. Koze, već jarene (2016. godina) u odnosu na ukupni broj koza zastupljne Slika 16. Prosječna vrijednost su sa 68.12% (21,429 grla) od ukupnog broja grla koza u dekadama broja koza u Crnoj Gori koji iznosi 2000-2010. i 2010-2020. 31,458 grla. 104 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Ukupan broj koza je iznosio 28.754 u 2019. godini. Nastavljen trend pada u odnosu na 2018. godinu za 1%.
Živinarstvo U živinarstvu se u periodu 2000-2020. bilježe pozitivni trendovi rasta, od otvaranja jednog broja porodičnih farmi za proizvodnju jaja, ekspanzije brojlerske proizvodnje, do otvaranja klaničnih i prerađivačkih kapaciteta za taj sektor, a koje zvanična statistika još uvijek ne evidentira i ne obrađuje na adekvatan način. Prema Strategiji (2006): „U poslednjoj dekadi ovoga vijeka prisutna je tendencija povećanja proizvodnje živinskog mesa, prije svega, putem tova brojlera. U 2004. godini utovljeno je više od 1,5 miliona brojlera i proizvedeno preko 2.000 tona živinskog mesa. Posljednjih desetak godina zastupljen je u manjoj mjeri i tov ćuraka i to najčešce za potrebe domaćinstva, a manji broj se bavi proizvodnjom za tržište. Napredak je postignut u proizvodnji jaja. Pored jedne velike (bivše društvene) farme kapaciteta 120.000 koka nosilja, osnovan je veći broj porodičnih farmi kapaciteta običo od nekoliko stotina do nekoliko hiljada koka nosilja. Tako se u intenzivnom uzgoju u Crnoj Gori u prethodnoj dekadi gajilo oko 250.000 koka nosilja i to uglavnom u kaveznom sistemu, što rezultira proizvodnjom oko 75 miliona komada jaja. U ekstenzivnom uzgoju na seoskim domaćinstvima, gaji se još oko 600.000 koka i drugih vrsta živine, gdje se proizvodnja jaja procjenjuje na oko 60 miliona komada. Blagi trend razvoja živinarstva, a naročito proizvodnje živinskog mesa, doprinijelo je zaokruživanje proizvodnog procesa kroz razvoj sektora proizvodnje koncentrovane stočne hrane, odgoj roditeljskog jata hibrida teške linije, otvaranje inkubatorske stanice i proizvodnja jednodnevnih pilića, otvaranje savremenih klanica za živinu i razvoj prerađivačkih kapaciteta. Prema podacima dobijenim od Monstata (saopštenje 118, jul 2020.) analizom podataka dolazimo do zaključka u proučavanom periodu (2016-2019.) zabilježen pad broja živine u Crnoj Gori. Ukupan broj živine u Crnoj Gori u periodu 2016-2020. predstavljen je na slici 17; ukupan broj brojlera u Crnoj Gori (2004.,2016.,2019.), predstavljen je na slici 18.
Slika 17. Ukupan broj živine u Crnoj Gori u periodu 2016-2020. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 105
Slika 18. Ukupan broj brojlera u Crnoj Gori (2004.,2016.,2019.).
U živinarstvu se u periodu 2000-2020. otvara jedan broj porodičnih farmi za proizvodnju jaja, te zasnivanja brojlerske proizvodnje, kao i otvaranja klaničnih i prerađivačkih kapaciteta za taj sektor. Analizom zvaničnih podataka dolazimo do zaključka da je zabilježen pad broja živine u Crnoj Gori za period 2016-2019. Broj brojera (slika 18) zabilježen u 2004. godini značajno manji u odnosu na stanje iz 2019. godine jer je preostalo svega 5% brojlera u odnosu na referentni period 2004.
Svinjarstvo Svinjarstvo predstavlja industrijsku granu stočarstva koja se u Crnoj Gori nije izborila za značajno mjesto u odnosu na druge grane. Prema podacima iz Strategije (2006), „postojeći fond ima oko 24.000 svinja od čega je nešto preko 2.000 priplodnih grla (krmača, nazimica i nerastova) i to uglavnom meleza izmedu landrasa i velikog jorkšira, a znatno manje su zastupljena priplodna grla duroka i pietrena. Ukrštanje i hibridizacija, kao uobičajeni postupci za dobijanje boljih rezultata u svinjarstvu, ne sprovode se planski. Usled toga postižu se dosta skromni rezultati u pogledu broja odgojene prasadi po krmači i visine prirasta. Ukupno posmatrano relativno skupi inputi za proizvodnju (koji se uglavnom nabavljaju sa strane), a i za taj nivo proizvodnje niske cijene žive mase, ne djeluju stimulativno na razvoj ove stočarske grane.” Prema podacima iz Monstata (2020.) bilježimo sledeće podatke: 55.841 – 2016; 25.043 – 2017; 23.651 – 2018; 23.089 – 2019. Uočavamo da je broj grla svinja u 2004 skoro na istom nivou kao i u poslednjih nekoliko godina (2017-2019.). Pregled broja svinja (ukupno i u tovu) dato je na slikama 19 i 20.
106 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B.
Slika 19. Ukupan broj svinja u tovu u Crnoj Gori za period 2016-2020.
Slika 20. Ukupan broj svinja u Crnoj Gori za period 2016-2020.
Analizom podataka Monstata iz 2020. godine, uočavamo da je zabilježen pad od 58.65% broja svinja u 2019. u odnosu na podatke iz 2016. godine.
Konjarstvo Uzgoj konja je izgubio svoje mjesto u poljoprivredi Crne Gore, iako bi specifičnosti reljefa i stepena razvijenosti same poljoprivrede i ruralnih sredina mogle da ovu granu održe. Konj je bio nezamjenjljiv u mnogim brdskim i planinskim područjima, ne toliko u obradi zemljišta koliko u prenošenju tereta. Prema navodima iz Strategije (2006) „kod nas se sporadično gaji domaći brdski konj zbog svojih priorodnih osobina (izdržljivosti i snage da nosi velike terete po izrazito neravnim i kamenitim terenima), mada je u manjoj mjeri prisutno i držanje hladnokrvnjaka, pa i sportskih konja. Na području izrazitog krša (južni i jugozapadni dio Crne Gore), drže se mule i magaraci, koji služe za prenos tereta, ali je to samo sporadično zabilježeno.” Ograničavajući faktori za razvoj ruralnih područja su depopulacija i deagrarizacija (Despotović i sar., 2020). Usljed kontinuirane depopulacije sela, a naročito veće primjene tehnike i mehanizacije broj konja je u stalnom opadanju, tako da zvanična statistika danas (2019.) evidentira 4.008 grla, što je za 60% Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 107 manje u odnosu na 2004. godinu, kada je zvanična statistika evidentirala oko 10.000 grla. Pregled broja ovaca, koza, svinja, živine i konja za period 2016-2019. dat je tabelarno (Tabela 18).
Tabela 18. Pregled broja ovaca, koza, svinja, živine i konja za period 2016-2019. 2016 2017 2018 2019 Ovce - ukupno 191 992 189 008 187 021 182 127 Jagnjad i šilježad do jedne godine 29 087 23 566 25 105 23 228 Ovce za priplod 151 697 157 284 153 426 150 955 od toga muzne 95 243 97 276 96 741 95 029 Ovnovi i jalove ovce 11 208 8 158 8 490 7 944 Koze - ukupno 31 458 29 595 29 040 28 754 Koze do jedne godine 5 920 5 644 5 307 5 531 Koze - već jarene 21 429 18 987 19 839 19 426 Koze- prvi put pripuštene 2 003 2 401 1 611 1 512 Jarčevi i jalove koze 2 106 2 563 2 283 2 285 Svinje – ukupno 55 841 25 043 23 651 23 089 Prasad do 19 kg 11 356 7 480 5 892 4 747 Svinje od 20-49 kg 5 068 5 470 5 323 4 583 Svinje za tov - ukupno 35 642 9 560 10 336 11 512 od 50-79 kg 1 924 1 066 1 086 1 106 od 80-109 kg 9 841 2 268 2 217 2 214 preko 110 kg 23 877 6 226 7 033 8 192 Nazimice -suprasne 796 349 398 425 Nazimice -ostale 110 153 32 34 Krmače - suprasne 1 966 1 522 1 486 1 594 Krmače -ostale 576 426 97 102 Nerasti 327 83 87 92 Živina - ukupno 835 705 788 309 666 339 635 882 Tovljeni pilići - brojleri 159 615 111 573 82 198 79 977 Kokoške 659 613 666 550 568 511 540 906 Ćurke 5 466 2 611 3 364 3 644 Ostala živina 11 011 7 575 12 266 11 355 Konji - ukupno 3 947 4 071 4 005 4008 Izvor: Monstat
Pčelarstvo Pčelarstvo je grana poljoprivrede koja se bavi gajenjem pčela radi dobijanja meda, voska, matične mliječi, propolisa i pčelinjeg otrova te oprašivanja biljaka, čime se povećavaju i kvalitet i kvantitet biljne proizvodnje. Gajenje pčela na prostorima Crne Gore ima dugu tradiciju. Prirodni uslovi su bili povoljni, dok je organizacija za uzgoj pčela varirala. Tek nakon Drugog svjetskog rata, organizovano pčelarenje kod nas je značajno napredovalo, posebno od momenta osnivanja udruženja. Dobra organizacija udruženja dovela je do unapređenja proizvodnog procesa, modernizacije opreme i konstantne edukacije proizvođača. U periodu od 2005. (referentna godina na koju vežemo analizu 108 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. našeg istraživanja) do 2021. godine utrostručen je broj članova u udruženjima pčelara. U posljednjih nekoliko godina povećava se zainteresovanost mladih pčelara početnika, starosti od 18 do 40 godina (http://pcelarstvo.me). Postoji podatak da je 1863. godine u Crnoj Gori bilo 18.450 pčelinjih društava (www.af.ac.me). Popisom iz 1939. godine u Crnoj Gori je bilo 37,300 pčelinjih društava. Tokom Drugog svjetskog rata stradalo je oko 70%, tako da je prema Informativnom priručniku za 1948/49. godinu u 1945. godini bilo 17.200 pčelinjih društava. Prema Sektorskoj studiji za proizvodnju meda (SPOCG 2014), 1948. godine Crna Gora je brojala 40.600 pčelarskih društava. Pčelinji fond u periodu 1965-1971. brojao je u prosjeku 30.000 rojeva (http://pcelarstvo.me, Monstat, popis 2011, www.af.ac.me). Broj košnica je stabilno rastao u nastupajućem periodu, tako da je u 2010. godini je broj košnica je iznosio 53,129, u 2018. godini 67,908. Prikaz broja pčelinjih društava u Crnoj Gori za period 1863-2018. predstavljen je na slici 21.
Slika 21. Prikaz broja pčelinjih društava u Crnoj Gori (1863-2018.)
Iskazano rječnikom statistike, broj košnica od kada je zabilježeno prvo brojanje (1863) do danas povećao se za 3.7 puta. Upoređujući sadašnje stanje sa stanjem s kraja Drugog svjetskog rata (1945) uvećanje je za 4 puta. Posmatrajući referentni period našeg istraživanja (2005-2020.) ovo uvećanje je bilo za 2.7 puta, što govori o trendovima rasta u ovom sektoru. Dobro organizacija Udruženja pčelara, konstantna podrška Agrobudžeta i višegodišnje stabilne cijene meda na tržištu su uslovile taj rast.
3.4.3 Organska poljoprivreda u Crnoj Gori Crna Gora, ali i druge zemlje ovog regiona imaju značajan potencijal za razvoj organske proizvodnje, posebno zbog povoljnih klimatskih uslova (Vlahović i sar, 2018). Prve organizovane inicijative počinju u prvoj dekadi XXI vijeka. U periodu 2007-2012. godina nacionalno certifikaciono tjelo Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 109 Monteorganica je izdalo 70 sertifikata. U 2012. u Crnoj Gori je bilo 152 organska proizvođača. Podaci za perod 2018. godine govore da je bilo registrovano 363 proizvođača u Crnoj Gori od čega njih 158 u opštini Bijelo Polje, uglavnom organskih proizvođača koji se bave biljnom prizvodnjom. Trend rasta organskih proizvođača se nastavlja i u 2019. godini, što je predstavljeno u narednoj tabeli 14. Prema navodima iz tabele, u 2019. godini bilo je ukupno 349 proizvođača, od čega je najviše registrovanih u Bijelom Polju (149), a najmanje u Petnjici, Baru, Budvi i Šavniku.
Tabela 19. Struktura kontrolisanih proizvođača i obim proizvodnje u organskoj proizvodnji za 2019. godinu - Crna Gora Redni Opština Broj Oblast broj proizvođača 1. Podgorica 14 Biljna i stočarska proizvodnja 2. Nikšić 10 Biljna i stočarska proizvodnja 3. Danilovgrad 6 Biljna i stočarska proizvodnja 4. Petnica 1 Biljna proizvodnja 5. Berane 30 Biljna i stočarska proizvodnja 6. Plužine 11 Biljna i stočarska proizvodnja 7. Herceg Novi 2 Biljna proizvodnja 8. Rožaje 4 Biljna proizvodnja 9. Pljevlja 44 Biljna i stočarska proizvodnja 10. Kolašin 3 Biljna proizvodnja 11. Bijelo Polje 149 Biljna proizvodnja 12. Bar 1 Sakupljanje divljih vrsta i prerada 13. Žabljak 5 Biljna i stočarska proizvodnja 14. Mojkovac 15 Biljna proizvodnja 15. Plav 14 Biljna i stočarska proizvodnja 16. Andrijevica 36 Biljna i stočarska proizvodnja 17. Gusinje 2 Pčelarstvo 18. Budva 1 Biljna proizvodnja 19. Šavnik 1 Pčelarstvo Ukupno 349 Izvor: www.orgcg.org
110 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Prema podacima “Monteorganike” doo - Podgorica broj organskih proizvođača tokom 2020. godine je uvećan za oko 30% u odnosu na 2019. godinu ili što je u ukupnom broju 435 farmera. Najviše njih je i dalje u opštini Bijelo Polje (175), najmanje u opšinama Tuzi, Budva i Bar. Činjenica da je 2007. godine bilo 7 registrovanih proizvođača, tokom 2011. godine njih 100, a 2020. godine 435, govori o značajnom rastu broja organskih farmi, što je vjerovatno uslovljeno zaineresovanošću stanovnika u ruralnim područjima za ovaj vid agrara, kao i značajnim sredstvima podrške ovom sektoru, koje su izdvajali međunarodni donatori, lokalne uprave i Vlade Crne Gore. Broj organskih proizvođača u Crnoj Gori za period 2007-2020. Predstavljen je na slici 22.
Slika 22. Broj organskih proizvođača u Crnoj Gori (period 2007-2020.)
Slika 23. Zastupljenost organskih proizvođača u po opštinama (2019.) Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 111 3.4.4 Aktuelni pregled stanja u sektoru poljoprivrede 2020-2021. Aktivnosti u sektoru poljoprivrede i ruralnog razvoja (2021. godina) što se tiče pridruživanja Crne Gore Evropskoj uniji se odvijaju prema ranije predviđenoj dinamici definisanoj Akcionim planom. Nastavljaju se aktivnosti na ispunjavanju obaveza za usaglašavanje sa pravnom tekovinom EU. Ovo uključuje i aktivnosti u vezi sa budućim procesom usklađivanja, a koje se odnose na uspostavljanje elektronskih baza podataka za sektore vina, voća i povrća, primjena trgovinskih mehanizama itd. Nastavljeno je sa usaglašavanjem politike direktnih plaćanja, nastavljen proces usklađivanja sa politikom Zajedničke organizacije tržišta (CMO). Implementiraju se programi poput Pilot programa „Voće, povrće, mlijeko i mliječni proizvodi za škole“, koji je započeo školske 2019. godine, kada su uz podršku i donaciju Turske Agencije za međunarodnu saradnju i koordinaciju (TIKA), postavljeni plastenici u sedam škola. Radi se na Mreži podataka o računovodstvu na farmama (Farm accountancy data network - FADN), te na implementaciji “EU like” trgovinskih mehanizama vezano za administriranje i raspodjelu kvota. Pripremljen je izvještaj ekspertskog tima Evropske komisije (TAIEX) za vino i politiku kvaliteta koji sadrži sveobuhvatni pregled stanja usklađenosti i implementacije zakonodavstva u vinskom sektoru i politici kvaliteta. Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja pripremilo je Plan aktivnosti za period 2020-2025. u cilju dostizanja potpune usaglašenosti i primjene pravne tekovine EU u ovim oblastima. Plan sadrži način realizacije aktivnosti, nadležne institucije i vremenski okvir za njihovu realizaciju. Tokom 2020. zaštićena su dva naziva sa oznakom porijekla vina „Katunska nahija“ i „Bjelopavlići“. U skladu sa „Rejonizacijom crnogorskog vinogradarskog proizvodnog područja", dodnešena je „Odluka o određivanju regiona za proizvodnju vina"; započeta je izmjena SSP-a Protokola o vinu. U cilju jačanja kapaciteta ovlašćenog tijela za kontrolu i ocjenjivanje usaglašenosti u oblasti zaštićenih poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda, obezbijeđena je ekspertska podrška hrvatskog sertifikacionog tijela. Proces je realizovan kod proizvođača „Crnogorskog pršuta" i „Kolašinskog lisnatog sira". U sektoru maslinarstva nastavljene su aktivnosti na implementaciji usvojenih standarda EU u proizvodnji, kontroli, pakovanju i stavljanju maslinovog ulja na tržište. U sektoru pčelarstva završena je Studija o strukturi prozvodnje i stavljanju na tržište meda i drugih pčelinjih proizvoda i predstavlja osnov za izradu Nacionalnog pčelarskog programa. Prva od šest planiranih regionalnih kancelarija Direktorata za plaćanja, regionalna kancelarija u Bijelom Polju, počela je sa radom u junu 2020. Uz podršku Svjetske banke, započete su aktivnosti na izgradnji i uspostavljanju druge regionalne kancelarije u Beranama. 112 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Direktorat za plaćanja radi na definisanju zahtjeva za informacionu bezbjednost i kontinuitet poslovanja u slučaju katastrofa, tako da je pripremljen Plan kontinuiteta poslovanja i plan za oporavak od katastrofa. Prema posljednjim ažuriranim podacima, u Registar poljoprivrednih gazdinstava (Sistem za jedinstvenu identifikaciju korisnika podrške) upisano 14.128 gazdinstava. Prema poslednjim ažuriranim podacima, trenutno je u LPIS-u upisano 2.610 gazdinstava. Registrovano je ukupno 7.031 parcela, odnosno 3.561,2 ha. U 2017. prvi put Direktorat za plaćanje je počeo sa mjerom “podrška po površini”. Direktorat za plaćanja implementira IAKS mjere kroz sistem Evidencije zahtjeva. Ovim je uspostavljen jedinstveni zahtjev, gdje je podnošenje zahtjeva u značajnoj mjeri u skladu sa zahtjevima EU. Slika 24. Broj gazdinstava Unakrsne provjere se vrše između po opštinama RPG, SIZEP i Životinjskog registra https://www.monstat.org tokom podnošenja zahtjeva.
3.4.5 Izrada nove Strategije i Akcionog plana Za potrebe izrade nove Strategije poljoprivrede i ruralnog razvoja (2021.) sa akcionim planom i IPARD III programa, kroz projekat MIDAS 2 angažovan je stručni tim za izradu sektorskih studija. Predviđeno je da se, kao osnova za pripremu ovih dokumenata, razviju sektorske analize za sedam prioritetnih sektora poljoprivrede (meso, mlijeko, voće i povrće, vino, proizvodnja maslinovog ulja i ribarstvo), kao i sektorska analiza za diverzifikaciju sa fokusom na seoski turizam, ulaganja u obnovljive izvore energije, pčelarstvo i proizvodnju meda, tradicionalne zanate i zanatske proizvode i preradu na farmama. Aktivnosti su započete u oktobru 2020. Prvi nacrti sektorskih studija su završeni i dostavljeni na komentare Ministarstvu poljoprivrede šumarstva i vodoprivrede. Imajuću u vidu da važeća Strategija i Akcioni plan ističu krajem ove godine (2021.), aktivnosti u dijelu usaglašavanja s pravnom tekovinom EU nastavljene su u skladu sa dinamikom planiranom Revidiranim Akcionim planom, kao i Programom pristupanja Crne Gore Evropskoj uniji (PPCG). Upravljačko tijelo je u skladu sa funkcijama i odgovornostima predviđenim Sektorskim sporazumom, kao i na osnovu Priručnika o proceduri programiranja IPARD II programa, u toku 2020. započelo proces izmjene IPARD II programa. Izmjene su se odnosile na određena terminološka usklađivanja za Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 113 već postojeće mjere 1 i 3 (čija implementacija je u toku), zatim je izvršena detaljna razrada Mjere 7 (Diverzifikacija gazdinstva i razvoj poslovanja) i izmjene budžetske alokacije Programa u odnosu na Mjeru 7. U toku 2020. godine kontinuirano se sprovodila Strategija za transpoziciju i implementaciju pravne tekovine Evropske unije za Poglavlje 12 – Bezbjednost hrane. Vlada je 2019. donijela Plan preventivnih mjera za nadzor i kontrolu bolesti kvrgave kože goveda, afričke kuge svinja, bolesti plavog jezika i drugih potencijalno opasnih zaraznih bolesti. Sprovedene su aktivnosti u dijelu donošenja planova za usvajanje ili izmjene i dopune zakona u dijelu novih propisa koji se odnose na: veterinarstvo, zdravstvenu zaštitu bilja i službene kontrole. Ovo je dato kroz predlog Inovirane Strategije Crne Gore za transpoziciju i implementaciju propisa Poglavlja 12 – Bezbjednost hrane, veterina i fitosanitarna politika, uključujući tu i Akcioni plan i Specifični akcioni plan za klasičnu kugu svinja.
4. UMJESTO ZAKLJUČKA Krupna ograničenja u razvoju crnogorske poljoprivrede i sela imaju duboke istorijske korjene. Jugoslovenski model privrednog razvoja ostavio je negativne posledice na razvoj poljoprivrede i sela Crne Gore. Uslijedio je period modernizacije, kao i u svim drugim republikama bivše Jugoslavije, tokom XXI vijeka. Crna Gora spada u grupu zemalja u kojima je poljoprivreda značajna ekonomska aktivnost, ali u čijoj agrarnoj strukturi dominiraju mala porodična gazdinstva, sa relativno velikom participacijom mješovitih gazdinstava. Period poslednje dvije dekade, s početka XXI vijeka pokrenuo je niz pitanja iz oblasti ekonomije i ekonomske politike. U sklopu toga, postala su aktuelna i pitanja agrarne politike. Crna Gora teži priključivanju Evropskoj Uniji, a od strane EU su već odavno jasno postavljenja pitanja na koja treba odgovoriti u procesu pridruživanja. Neka pitanja na temu šta je to Crna Gora uradila tokom prethodne dvije dekade, dio je odgovora koja su predstavljena u ovom radu. Cilj ovog istraživanja je bio predstavljanje pregleda stanja u sektoru poljoprivrede od sredine prošlog vijeka pa do danas, uz uporednu analizu postojećeg stanja poljoprivrede i sela Crne Gore sa početka XXI vijeka. Predmet istraživanja su agrarna pitanja Crne Gore. Riječ je, naime, o važnom problemu društveno-ekonomskog razvoja jer je Crna Gora velikim dijelom teritorije agrarna zemlja, koja se značajno naslanja na turizam, što otvara pitanje odnosa poljoprivrede i turizma. U tom korpusu pitanja svakako je bitna diskusija u vezi sa crnogorskim selom i pitanje demografskog pražnjenja i starenja crnogorskog sela, te niz drugih negativnih pojava koje prate razvoj ove države: zemlje Balkana, jednako države Mediterana, geografske Evrope. U širem smislu, cilj istraživanja je bio predstavljanje pregleda stanja i osnovne analize po sektorima koje bi ukazale na trendove tranzicione reforme u 114 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. poljoprivredi Crne Gore, s početka XXI vijeka. Rezultati istraživanja ukazuju na stepen razvoja pojedinih grana poljoprivrede, koji mogu biti od koristi privredi praćenjem predloga naučnih pristupa modela privrednog razvoja. Glavni cilj istraživanja je analiza dosadašnjeg razvoja poljoprivrede i sela Crne Gore, kao i sagledavanje perspektive razvoja sa aspekta transformisane agrarne politike i novog koncepta ruralnog razvoja.
* * * Poljoprivredu Crne Gore karakterišu tri osnovna tipa poljoprivredne proizvodnje: stočarska i biljna, te organska proizvodnja kao novi vid agrara koji horizontalno uvezuje prethodna dva vida poljoprivredne proizvodnje. Težište pitanja voćarstva u Crnoj Gori vezali smo ovom analizom sa kontinentalnim voćarstvom, koje je dominantno zastupljeno u sjevernom dijelu Crne Gore. Prva rejonizacija voćarske proizvodnje u ovoj regiji je urađena u periodu između 1930-1935. godine. Poslednja rejonizacija kontinentalnog voćarstva u Crnoj Gori rađena je od strane stručnjaka Stanice za voćarstvo iz Bijelog Polja i Uprave za poljoprivredu Narodne Republike Crne Gore 1956. godine. Tadašnja rejonizacija ukazuje da je šljiva bila prisutna u 86% voćnjaka, jabuka u 7%, kruška u oko 4%, orah 1,8%, trešnja u oko 1%, a ostalo voće je bilo prisutno sa ispod 1% voćnjaka. Nedavne analize pokazuju da je u periodu 2001-2011. godine jabuka imala trend rasta sa 331,469 rodnih stabala na 489,573, što je uvećenje od 33% broja rodnih stabala u toj dekadi. Prinos po stablu iznosio je 7,2 kg u 2001. godini; 15,3 kg po stablu u 2011. godini. Ovdje takođe bilježimo porast od 53% prinosa po stablu u toj dekadi. U periodu 2001-2011. godine kruška je imala trend rasta sa 174,835 rodnih stabala na 201,724, što je uvećenje od oko 15% broja rodnih stabala u tom periodu. Prinos po stablu iznosio je 8,4 kg u 2001. godini; 13,8 kg po stablu u 2011. godini. Ovdje takođe bilježimo porast od oko 40% prinosa po stablu. U periodu 2001-2011. godine šljiva je imala trend pada sa 1,215,606 rodnih stabala na 1,178,160, što je umanjenje od oko 3% broja rodnih stabala. Prinos po stablu iznosio je 3,6 kg u 2001. godini; 10,3 kg po stablu u 2011. godini. Ovdje je introdukovanje novih kvalitetnih sorti uticalo značajno na porast od oko 3 (2.9) puta prinosa po stablu. Za period posmatranja 2015-2018. podaci su sledeći: 2015. godine pod šljivom u Crnoj Gori je bilo 227 ha rodinih zasada sa prinosom od 5,5 t/ha; pod jabukom je bilo 139,7 ha, sa prosječnim prinosom od 20,2 t/ha. Kruška je zastupljena sa 35 ha, a prinos je bio 10,4 t/ha. Tokom 2018. godine pod šljivom u Crnoj Gori je bilo 281,8 ha rodnih zasada sa prinosom od 4,9 t/ha, dok je jabuke bilo 214,2 ha, sa prosječnim prinosom od 7,9 t/ha. Kruška je zastupljena sa 44,8 ha, a prinos je bio 8,9 t/ha. Nekadašnji rasadnik Stanice za voćarstvo površine od oko 30 hektara već tri decenije ne proizvodi sadni materijal. Zadnjih godina, u Polimlju je bilo Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 115 pokušaja da se pokrene proizvodnja sadnog materijala jabuke, šljive, kruške. Statistika danas bilježi postojanje jednog registrovanog rasadnika u Bijelom Polju, koji proizvodi isključivo sadnice jagodastog voća. Istraživanjem podataka dobijenih od Monstata o strukturi poljoprivrednih gazdinstava (2016. godine), dolazimo do zaključka da učešće livada i pašnjaka u odnosu na ukupno korišćeno poljoprivredno zemljište (u 2016. godini) iznosi 94,3%. Sve ostale kategorije skupa iznose 5,7%, od čega su voćnjaci svega 1%, a rasadnici 0,03%. Određene površine livada i pašnjaka, primjenom savremene agrotehnike, mogu se prenamijeniti u voćnjake. Naša proizvodnja voća za 2019. godinu čini oko 9,600 tona ploda šljive; jabuke preko 6,300 tona; kruške oko 1,800 tona. Ovo je nedovoljno što se tiče potražnje. U prilog tome ide podatak da je Crna Gora 2019. godine uvezla 474 miliona evra hrane. Prema Monstat-ovoj klasifikaciji jabuke, kruške i dunje su kategorisne kao jedna cjelina, a njih je uvezeno u Crnu Goru u vrijednosti od 3,86 miliona evra. Uvoz je bio iz Srbije, zatim Italije, Poljske, Makedonije, BiH, Argentine i Južnoafričke Republike. Prema Monstat-ovoj klasifikaciji trešnje, višnje, kajsije i breskve su kategorisne kao jedna cjelina, a njih je uvezeno u Crnu Goru u vrijednosti od ukupno 3,5 miliona evra i to najviše iz Srbije, Grčke, Albanije i Italije. Maslina je najstarija suptropska kultura na crnogorskom primorju. Sa oko 3.200 ha, maslina pokriva trećinu ukupne površine pod voćnjacima. Od nekadašnjih 620.000 stabala, danas na crnogorskom primorju ima oko 412.000 rodnih stabala. Preovladavaju stabla stara 100 i više godina. Oko 70% zasada je tradicionalno, dok mladih stabala ima manje od 10%. U sortimentu su sa više od 90% zastupljene autohtone sorte, koje se uglavnom koriste za proizvodnju ulja. Proizvodnja je vrlo ekstenzivna. Prinos jako varira i kreće se od 300 tona godišnje u nerodnim godinama do 4.000 tona u rodnim godinama. Prosječnan prinos po stablu je permanentno nizak. Tržište i potražnja za domaćim proizvodima od masline postoji, ali zbog nedovoljne iskorišćenosti raspoloživih kapaciteta ni izdaleka ne zadovoljava domaće potrebe. Prema zvaničnoj statistici vinogradarskog sektora, broj rodnih čokota za 2001. godinu iznosio je 15,304,384. Prinos u tonama grožđa iznosio je 35,324 tona, od čega je 2,3 kilograma po čokotu. Broj rodnih čokota u 2005. godini iznosio je 15,427,030. Prinos u tonama grožđa iznosio je 36,960 tona, od čega je 2,4 kilograma po čokotu. Broj rodnih čokota u 2010. godini iznosio je 17,007,427. Prinos u tonama grožđa iznosio je 40,804 tona, od čega je 2,4 kilograma po čokotu. Za proučavani period 2005-2020., ovaj sektor bilježi stabilnu proizvodnu, gdje se primjećuje blagi rast površina pod vinogradima, te prinos po jedinici površine i po čokotu. Prema zvaničnoj statistici vezano za segment ratarstvo i povrtarstvo, uočeno je smanjivanje površina pod oranicama na kojima se odvija ratarsko- povrtarska proizvodnja (1990-2020.). Sa druge strane proizvodnja se povećala 116 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. zbog introdukcije novih sorti, te zbog implementacije napredne tehnologije i transfera znanja, kao i direktne podrške proizvođačima. Najveći porast proizvodnje zabilježen je kod krompira, a proizvodnja se smanjila kod žita gdje se, uprkos većim prinosima, nije moglo nadoknaditi veliko smanjenje zasijanih površina. Međutim, prinosi su i dalje relativno niski u odnosu na prinose koji se postižu u razvijenim zemljama. Bilježimo kod nas porast prinosa krompira na oranicama sa 9 t/ha (2001.) na 16 t/ha (2018.), što je procentualno povećanje od 56%. Bilježimo kod nas porast prinosa paradjza na oranicama sa 21 t/ha (2001.) na 38 t/ha (2018.), što je procentualno povećanje od 55%. Proizvodnja sijena na livadama od 2015. do 2018. godine povećala za 10268.7 ha, odnsno 14%. Proizvodnja sijena u tonama u Crnoj Gori u periodu 2015-2018. povećena je na godišnjem nivou za 38,273 tona, odnosno 18%. Prinos po hektaru porastao je za 0,2 tone. Važan pokazatelj stepena i nivoa primjene agrotehničkih mjera je i količina, vrsta i utošak mineralnih đubriva, kao i primjena sredstava za zaštitu bilja. U 2005. godini u Crnoj Gori aplicirano je 1,310 tona mineralnih đubriva od čega je 521 tona azotnog, 101 tonu kalijumovog, 688 tona složenog đubriva (compound fertiliser). U toku 2010. godine u Crnoj Gori je utrošeno 2,767 tona mineralnih đubriva od čega je 1270 tona azotnog, 6 tona fosfatnog đubriva 361 tona kalijumovog, te 1130 tona složenog đubriva. Analizirajući 2011. godinu u Crnoj Gori je utošeno 1185 tona mineralnih đubriva od čega je 563 tona azotnog, 5 tona fosfatnog đubriva 56 tona kalijumovog 561 tona složenog đubriva. Količine mineranlih đubriva su od 2005. godine imale trend rasta sve do 2010. godine. Utrošak sredstva za zaštitu bilja je u toku 2005. godine, prema zvaničnim podacima (Monstat, 2006.), bilo 52 tone. Utrošak sredstva za zaštitu bilja je u toku 2010. godine prema zvaničnim podacima (Monstat, 2011.) bilo 133 tona. Utrošak sredstva za zaštitu bilja je u toku 2011. godine (Monstat, 2012.) bilo 136 tona. U toku 2012. godine korišćeno je 71 tonu. Sredstva za zaštitu bilja koja su prometovana u Crnoj Gori su u toku 2015. godine, prema zvaničnim podacima, bila u količini od 110 tone, a 2018. godine ta potrošnja je bila 101 tonu. Količine sredstva za zaštitu bilja u 2005. godini iznosile su 52 tone, i u narednom periodu imale su trend rasta, u periodu 2005-2018., od skoro 100% u odnosu na početnu godinu istraživanja (2005.). Obim ukupne stočarske proizvodnje bilježi negativne trendove. U dekadi 1990 – 2000. stočarstvo Crne Gore karakteriše relativno stabilan period što se tiče broja grla goveda i svinja; sa blagim postepenim padom koji je uslijedio u periodu 2000-2010.; većim padom 2010-2020. što se tiče broja grla goveda. Evidentno je opadanje broja grla ovaca i konja u posmatranom periodu: od devdesetih godina prošlog vijeka pa do danas. Broj živine je tokom 1990-ih imao blagi pad, a od 2000. prisutan je pozitivan trend blagog rasta. U kozarstvu imamo opadajući trend, gdje je populacija koza brojala između 50 i 55 hiljada Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 117 grla (dekada 2000-2010.), dok je poslednji zvanični podatak: 28.754 grla koza u 2019. godini. U govedarstvu ukupni broj od oko 180.000 grla i 127.000 plotkinja (krava i priplodnih junica) devedesetih godina pada na ukupan broj goveda od 81,432 grla u 2019. Broj goveda starosti do jedne godine bilježi rast. Sektor je u prosjeku godišnje ostvarivao proizvodnju oko 200 miliona litara mlijeka i blizu 9.000 tona mesa svih kategorija, sa oko 90,000 grla (dekada 2000-2010.). Na kraju posmatranog perioda, proizvodnja mlijeka iznosila je 167.967 miliona litara u 2019. godini, sa maksimalno zabilježenim količinama u 2017. godini (168,037 – 2016.; 169,351 – 2017.; 168.235 – 2018.). Podaci zvanične statistike koji govore o brojnom stanju stoke i živine, proizvodnje mlijeka, vune i jaja u Crnoj Gori iznose sledeće činjenice: - Mlada goveda do jedne godine u 2019. godini su činila 18.75% (15,275) od ukupnog broja goveda u Crnoj Gori (81,432); Mlada goveda do jedne godine u 2016. godini su činila 17.50% (15,703) od ukupnog broja goveda u Crnoj Gori (89,269), što ukazuje na pad od 1.16% za period 2016-2019. - Mlada goveda od jedne do dvije godine u 2019. godini su činila 4.89% (3,989) od ukupnog broja goveda u Crnoj Gori (81,432); Mlada goveda od jedne do dvije godine u 2016. godini su činila 7.90% (7,049) od ukupnog broja goveda u Crnoj Gori (89,269), što ukazuje na pad od 3% za period 2016-2019. - Goveda starija od dvije godine u 2019. godini su činila 76.34 % (62,168) od ukupnog broja goveda u Crnoj Gori (81,432); Goveda starija od dvije godine u 2016. godini su činila 74.51 % (66,517) od ukupnog broja goveda u Crnoj Gori (89,269), što ukazuje na pad od 1.83% za period 2016-2019. - Krave muzare u 2019. godini su činile 70.30% (57,244) od ukupnog broja goveda u Crnoj Gori (81,432); Krave muzare u 2016. godini su činile 66.75% (59,583) od ukupnog broja goveda u Crnoj Gori (89,269), što ukazuje na pad od 3.55% za period 2016-2019. Ovčarstvo je grana stočarstva sa potencijalom razvoja u Crnoj Gori i po ekonomskom značaju bi trebalo da stoji u istoj ravni važnosti sa govedarstvom. Ovčarska proizvodnja zasnovana je na gajenju oko 249.281 grla (2006.), 198,165 grla (2010.), te 182.127 u 2019. godini. Broj grla ovaca za period 2006-2019. bilježi pad u procentualnom iznosu od 27%. Učešće količina kravljeg mlijeka u 2019. godini u odnosu na ukupnu količinu je činilo 93.14% (165,750 litara) od ukupne količine proizvedenog mlijeka u Crnoj Gori (177,967); Učešće količina kravljeg mlijeka u 2016. godini u odnosu na ukupnu količinu je činilo 93.07% (168,037 litara) od ukupne količine proizvedenog mlijeka u Crnoj Gori (180,550). Količina proizvodnje je stabilna za posmatrani period 2016-2019. U kozarstvu u periodu 2000-2020. bilježimo povećanje jednog broja vlasnika većih stada i povećanje broja grla po stadu. Koze, već jarene (2019. godina) u odnosu na ukupni broj koza zastupljne su sa 67,56% (19,426 grla) od ukupnog broja koza u Crnj Gori koji iznosi 28,754 grla. Koze, već jarene (2016. 118 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. godina) u odnosu na ukupni broj koza zastupljne su sa 68.12% (21,429 grla) od ukupnog broja koza u Crnj Gori koji iznosi 31,458 grla. Ukupan broj koza je iznosio 28.754 u 2019. godini. Nastavljen je trend pada u odnosu na 2018. godinu za 1%. U živinarstvu se u periodu 2000-2020. otvara jedan broj porodičnih farmi za proizvodnju jaja, te zasnivanja brojlerske proizvodnje, kao i otvaranja klaničnih i prerađivačkih kapaciteta za taj sektor. Analizom zvaničnih podataka dolazimo do zaključka da je zabilježen pad broja živine u Crnoj Gori za period 2016-2019. Broj brojlera zabilježen u periodu 2004 – 2019. bilježi značajan pad, jer je preostalo svega 5% brojlera u odnosu na referentnu godinu 2004. Svinjarstvo predstavlja industrijsku granu stočarstva koja se u Crnoj Gori nije izborila za značajno mjesto u odnosu na druge grane. Prema podacima iz Monstata (2020.) bilježimo sledeće podatke: 55.841 – 2016; 25.043 – 2017; 23.651 – 2018; 23.089 – 2019. Uočavamo da je broj grla svinja u 2004. skoro na istom nivou kao i u poslednjih nekoliko godina (2017-2019.). Analizom podataka Monstata iz 2020. godine, uočavamo da je zabilježen pad od 58.65% broja svinja u 2019. u odnosu na podatke iz 2016. godine. Uzgoj konja je izgubio svoje mjesto u poljoprivredi Crne Gore, iako bi specifičnosti reljefa i stepena razvijenosti same poljoprivrede i ruralnih sredina mogle da ovu granu održe. Usled kontinuirane depopulacije sela, a naročito veće primjene tehnike i mehanizacije, broj konja je u stalnom opadanju, tako da zvanična statistika danas (2019.) evidentira 4.008 grla, što je za 60% manje u odnosu na 2004. godinu, kada je zvanična statistika evidentirala oko 10.000 grla. Prema istorijskim podacima 1863. godine u Crnoj Gori je bilo 18.450 pčelinjih društava. Popisom iz 1939. godine u Crnoj Gori je bilo 37,300 pčelinjih društava. Tokom Drugog svjetskog rata stradalo je oko 70%, tako da je prema Informativnom priručniku za 1948/49. godinu u 1945. godini bilo 17,200 pčelinjih društava. Prema Sektorskoj studiji za proizvodnju meda, 1948. godine Crna Gora je brojala 40,600 pčelarskih društava. Pčelinji fond u periodu 1965-1971. brojao je u prosjeku 30.000 rojeva. Broj košnica je stabilno rastao u nastupajućem periodu, tako da je u 2010. godini broj košnica iznosio 53,129; u 2018. godini 67,908. Broj košnica od kada je zabilježeno prvo brojanje (1863.) do danas povećao se za 3.7 puta. Upoređujući sadašnje stanje sa stanjem s kraja Drugog svjetskog rata (1945.) uvećanje broja društava je za 4 puta. Posmatrajući referentni period našeg istraživanja (2005-2020.) ovo uvećanje je bilo za 2.7 puta, što govori o trendovima rasta u ovom sektoru. Dobro organizacija Udruženja pčelara, konstantna podrška Agrobudžeta i višegodišnje stabilne cijene meda na tržištu su uslovile taj rast. Početak organske poljoprivrede u Crnoj Gori vezan je za donošenje prvog zakona i formiranje prvih farmi s početka XXI vijeka. U periodu 2007-2012. statistka bilježi 70 proizvođača. U 2012. je bilo 152 organska proizvođača. Podaci za perod 2018. godine govore da je bilo registrovano 363 proizvođača. U 2019. godini bilo je ukupno 349 proizvođača. Prema podacima “Monteorganike” broj organskih proizvođača tokom 2020. godine uvećan je za oko 30% u odnosu na Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 119 2019. godinu, što je u ukupnom broju 435 farmera. Činjenica da je 2007. godine bilo 7 registrovanih proizvođača; tokom 2011. godine njih 100; a 2020. godine 435; govori o značajnom rastu broja organskih farmi, što je vjerovatno uslovljeno zaineresovanošću stanovnika u ruralnim područjima za ovaj vid agrara, kao i značajnim sredstvima podrške ovom sektoru, koje su izdvajali međunarodni donator (posebno OADT projekat), lokalne uprave i Vlada Crne Gore.
* * * Aktivnosti u sektoru poljoprivrede i ruralnog razvoja (2021. godina) što se tiče pridruživanja Crne Gore Evropskoj uniji se odvijaju prema ranije predviđenoj dinamici definisanoj Akcionim planom. Nastavljaju se aktivnosti na ispunjavanju obaveza za usaglašavanje sa pravnom tekovinom EU. Ovo uključuje i aktivnosti u vezi sa budućim procesom usklađivanja, a koje se odnose na uspostavljanje elektronskih baza podataka za sektore vina, voća i povrća, primjena trgovinskih mehanizama itd. Nastavljeno je sa usaglašavanjem politike direktnih plaćanja, nastavljen je proces usklađivanja sa politikom Zajedničke organizacije tržišta (CMO). Implementiraju se programi poput Pilot programa „Voće, povrće, mlijeko i mliječni proizvodi za škole“, koji je započeo školske 2019. godine, kada su uz podršku i donaciju Turske Agencije za međunarodnu saradnju i koordinaciju (TIKA), postavljeni plastenici u sedam škola. Radi se na Mreži podataka o računovodstvu na farmama (Farm accountancy data network - FADN), te na implementaciji “EU like” trgovinskih mehanizama vezano za administriranje i raspodjelu kvota. Prema poslednjim ažuriranim podacima, u Registar poljoprivrednih gazdinstava (Sistem za jedinstvenu identifikaciju korisnika podrške) upisano je 14.128 gazdinstava. Prema poslednjim ažuriranim podacima trenutno je u LPIS-u upisano 2.610 gazdinstava. Registrovano je ukupno 7.031 parcela, odnosno 3.561,2 ha. U 2017. godini Direktorat za plaćanje je prvi put počeo sa mjerom “podrška po površini”. Direktorat za plaćanja implementira IAKS mjere kroz sistem Evidencije zahtjeva. Ovim je uspostavljen jedinstveni zahtjev, gdje je podnošenje zahtjeva u značajnoj mjeri u skladu sa zahtjevima EU. Unakrsne provjere se vrše između RPG, SIZEP i Životinjskog registra tokom podnošenja zahtjeva. Imajuću u vidu da važeća Strategija (2014-2020.) i Akcioni plan ističu krajem ove godine (2021.), aktivnosti u dijelu usaglašavanja sa pravnom tekovinom EU nastavljene su u skladu sa dinamikom planiranom Akcionim planom, kao i Programom pristupanja Crne Gore Evropskoj uniji. Za potrebe izrade nove Strategije poljoprivrede i ruralnog razvoja (2021.) sa akcionim planom i IPARD III programa, kroz projekat MIDAS 2 angažovan je stručni tim za izradu sektorskih studija. Predviđeno je da se, kao osnova za pripremu ovih dokumenata, razviju sektorske analize za sedam prioritetnih sektora 120 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. poljoprivrede (meso, mlijeko, voće i povrće, vino, proizvodnja maslinovog ulja i ribarstvo), kao i sektorska analiza za diverzifikaciju sa fokusom na seoski turizam, ulaganja u obnovljive izvore energije, pčelarstvo i proizvodnju meda, tradicionalne zanate i zanatske proizvode i preradu na farmama.
* * * Opasnost od ekološke krize ozbiljno prijeti čovječanstvu u svim aspektima proizvodne aktivnosti čovjeka. To upozorenje, koje postaje alarmantno, dolazi do izražaja danas kroz globalni rast cijene hrane. Riječ je o signalu da je potreban radikalno drugačiji odnos prema svim faktorima poljoprivredne proizvodnje. Neracionalnost, neefikasnost i nemar u proizvodnji imaju za posljedicu sve veću zagađenost prirodne sredine, s jedne strane, te nedovoljnu proizvodnju na globalnom nivou. Povećanju proizvodnje hrane od Drugog svjetskog rata pa do danas značajno su doprinijele tehnološke inovacije poput korišćenja đubriva, upotrebe mehanizacije, navodnjavanja. Globalno, savremena poljoprivreda se smatra jednim od najvećih zagađivača zbog prekomjerne i neodgovorne upotrebe pesticida i mineralnih đubriva, intenzivne eksploatacije šuma, degradacije zemljišta. Takođe, njenim djelovanjem uništava se biodiverzitet, podstiče erozija zemljišta, zagađuju vodotoci, pojačavaju se procesi eutrofikacije, salinizacije ili zagađenje hrane i rezervi vode od agrohemikalija. Održivost i opstanak poljoprivrede Crne Gore mora uvažavati dosadašnja sopstvena iskustva, te lekcije koje su naučili drugi tokom svog razvoja ovog sektora, usvajanjem proizvodnji koje će ostvariti visoke prinose i profite, bez degradiranja prirodnih resursa na kojima se zasniva poljoprivredna proizvodnja. Održiva proizvodnja i potrošnja hrane podrazumijeva dugoročno održivu proizvodnju sa ekonomskog, ekološkog, socijalnog i tehnološkog aspekta. Crna Gora je suočena sa deficitom poljoprivredno-prehrambenih proizvoda, i mora nastojati da ovaj deficit smanjuje putem primjena diversifikovanih mjera agrarne politike u težnji za povećanjem i proširenjem sopstvene poljoprivredne proizvodnje. Multifunkcionalnost poljoprivrede je važna za uravnotežen regionalni razvoj (Despotović i sar., 2017). Evidentan je nedostatak savremene proizvodne strukture i neadekvatna opremljenost poljoprivrednih gazdinstava. Migracija radne snage iz poljoprivrede u gradske sredine i njihovo zapošljavanje u industriji je u prošlom vijeku bio negativan proces. Sa druge strane, ovu slabost treba težiti prevesti u snage uzimajući u obzir da smanjenje radne snage i modernizacija tehnološkog procesa u poljoprivredi poveća produktivnost; a u isto vreme, kroz povećanje dohotka u nepoljoprivrednim granama utiče na rast tražnje za kvalitetnim poljoprivredno- prehrambenim proizvodima. Uzimajući u obzir navedene karakteristike ovoga područja, postizanje zadovoljavajućih proizvodnih i ekonomskih efekata u agrarnom sektoru Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 121 izuzetno je teško. Po mišljenju autora Crna Gora nije područje koje ima preduslove za organizovanje komercijalne proizvodnje visokog stepena intezivnosti i efikasnosti, osim u samo par segmenata. Područje je sa ograničenim mogućnostima za razvoj intenzivne poljoprivredne proizvodnje. Ekonomsko jačanje farmi trebalo bi da bude ključni cilj pri definisanju mjera agrarne politike. Za bar dvije trećine poljoprivrednih proizvoda preporučljivo bi bilo uvesti utvrđene garantovane cijene i sistem obaveznog državnog otkupa poljoprivrednih proizvoda, a trebalo bi težiti uspostavljanju podrške koja će stimulativno djelovati na uspostavljanje saradnje i integracije u oblasti poljoprivrede i sela. Putem stabilnih cijena, povećanja proizvodnje i očuvanja ekonomske vitalnosti porodničnih gazdinstava potrebno je zaštititi, ne samo interese farmera, već i interese potrošača poljoprivredno-prehrambenih proizvoda. Održiva poljoprivreda prema kojoj se moramo orjentisati, treba da ide prema korišćenju dobara i usluga koje zadovoljavaju osnovne potrebe i doprinose boljem kvalitetu života, minimizujući pri tom emisiju toksičnih materija, otpada i zagađivača u okviru cjelokupnog proizvodnog ciklusa, a sa ciljem da se dugorčno ne ugroze potrebe budućih generacija. Struka i poljoprivredna nauka se bez zadrške i u kontinuitetu mora baviti pitanjima o daljem pravcu razvoja poljoprivredne proizvodnje i trgovine agrarnim proizvodima. Naše društvo mora uočiti važnost struke i ispoštovati poljoprivrednu nauku, za dobrobit svih nas koji živimo u Crnoj Gori.
LITERATURA Agrarna politika Jugoslavije u uslovima tržišnog privređivanja, Institut za ekonomiku poljoprivrede, Beograd, 1994. Agrarni i ruralni razvoj u sistemskim reformama, tematski zbornik, Institut za ekonomiku poljoprivrede, (IEP), Beograd, 1997. Baldesku, E., Baležentis, T., Bauk, S., Bilan, Y., Delibašić, M., Delijić, D., Drašković, D., Drašković, V., Ilysheva, N., Jasinskas, E., Jereb, B., Jovović, R., Lakić, S., Lojpur, A., Osipov, Y., Popov, E., Pupavac, D., Škatarić, G., Švagždienė, B., Zupanc Isoski, V., Erznkyanm, B. (2017): Sustainable development: Crisis or regulation? Scientific Monographs. Lietuvos sporto universitetas, Sporto g. 6, LT-44221 Kaunas, Lietuva. Despotović, A., Joksimovic, M., Jovanovic, M. (2020): Demographic revitalization of Montenegrin rural areas through the smart village concept. Agriculture and Forestry, 66 (4): 125-138. Despotović, A., Joksimović, M., Svržnjak, K. and Jovanović, M., (2017): Rural areas sustainability: Agricultural diversification and opportunities for agri- tourism development, Agriculture and Forestry, 63 (3): 47-62. DOI: 10.17707/AgricultForest.63.3.06 Erjavec, E., Rednak, M., Volk, T., Juvančić, L., Kuhar, A., Marković, B., Jovanović, M., Jovović, Z., Mugoša, A., Fuštić, B., Perović, N., Savić, S., Lazović, B., Radulović, M., Dubljevć, R., Sijeran, N., Jovančević, M., Mirecki, N., Mirecki, 122 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. S., Laušević, D., Mitrović, D., Pulević, V., Perić, B., Despotović, A., Latinović; J., Simović, M., Marković, M., Vujačić, B., Rmuš, L., Pavlović, S., Damjanović, R., Prljević, Z., Spalević, V. (2006): Crnogorska poljoprivreda i Evropska Unija – Strategija razvoja proizvodnje hrane i ruralnih područja, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Crne Gore i Evropska agencija za rekonstrukciju, p. 1-246, Podgorica, 2006. ISBN 86-85799-02-3а), COBISS.CG- ID 10527504 Jelić, S., Jovanović, T.: Uloga agrarne politike u procesu migracije omladine u ruralnim sredinama u Srbiji i Crnoj Gori, tematski zbornik („Kompatibilnost agrarne politike SCG i zajedničke agrarne politike EU“), Instutut za ekonomiku poljoprivrede, Beograd, 2003, str. 229-239. Jovanović, D.: Agrarna politika, „Narodna misao“, Beograd, 1930. Kardelj, E.: O poljoprivredi, selu i zadrugarstvu, Beograd, 1983. Lozano-Tello, A., Fernández-Sellers, M., Quirós, E., Fragoso-Campón, L., García- Martín, A., Antonio Gutiérrez Gallego, J., Mateos, C., Trenado, R., & Muñoz, P. (2021): Crop identification by massive processing of multiannual satellite imagery for EU common agriculture policy subsidy control, European Journal of Remote Sensing, 54:1, 1-12, DOI: 10.1080/22797254.2020.1858723 Lukić, B., Filipović Z., Filipović D. (2001): Ukrupnjavanje poseda kao uslov revitalizacije brdsko-planinskih sela. Zbornik radova - Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2001, br. 49, str. 35-49 Mickovic, B.; Mijanovic, D.; Spalevic, V.; Skataric, G.; Dudic, B. Contribution to the Analysis of Depopulation in Rural Areas of the Balkans: Case Study of the Municipality of Niksic, Montenegro. Sustainability 2020, 12, 3328. https://doi.org/10.3390/su12083328 Miranovic, K., Vlasic, A., Skarica, B. (1978): Problemi i mogucnosti razvoja maslinarstva SFRJ. Agriculture and forestry, 24 (3-4): 31-41 Morić, I., Alković, C., Radulović, D., Pekić, D., Tinaj, T., Dragić, M. (2017): Život među maslinama - Smjernice za razvoj održivog maslinarstva u Crnoj Gori, Institut za preduzetništvo i ekonomski razvoj (IPER), New Page, Podgorica, p 1-95. Nestorov, J., D., Tomić, A., Puškarić (2015): Uloga zemljoradničkog zadrugarstva u unapređenju konkurentnosti malih i srednjih poljoprivrednih gazdinstavau Vojvodini. Agroekonomika: časopis Instituta za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, 44 (65). pp. 68-78. Nikolic, G.; Spalevic, V.; Curovic, M.; Khaledi Darvishan, A.; Skataric, G.; Pajic, M.; Kavian, A.; Tanaskovik, V. (2018): Variability of Soil Erosion Intensity Due to Vegetation Cover Changes: Case Study of Orahovacka Rijeka, Montenegro. Not. Bot. Horti Agrobot. Cluj-Napoca, 47, 237–248. Njegovan, Z. (2001): Evolucija zajedničke agrarne politike Evropske Unije (CAP), EI, Beograd, 2001. Nyssen, J., den Branden, J. V., Spalević, V., Frankl, A., Van de velde, L., Čurović, M., & Billi, P. (2012). Twentieth century land resilience in Montenegro and consequent hydrological response. Land Degradation & Development, 25(4), 336–349. doi:10.1002/ldr.2143 Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 123 Pejanović, R. (1995): Ekonomija i agrar, monografija, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 1995. Pejanović, R., Njegovan, Z., Tica, N. (2006): Tranzicija, agrarna politika i ruralni razvoj, monografija, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, Ekonomski institut- Beograd, Novi Sad, 2006. Premović, J., Pejanović, R., Škatarić, G. (2018): Tourism and Rural Development. Green Room Sessions 2018 International GEA (Geo Eco-Eco Agro) Conference, 140. Podgorica, Montenegro. Šimunić, I., Vukelić-Sutoska, M., Spalevic, V., Škatarić, G., Tanaskovik, V., Markoski, M. (2020): Ameliorative measures aimed at prevention/mitigation consequences of climate change in agriculture in Croatia. Agriculture and Forestry, 66 (2): 99-107 Škatarić, G. (2008): Agrarna politika i ruralni razvoj Republike Crne Gore. Magistarska teza, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, Novi Sad, p. 1-170. Škatarić, G. (2010): Ruralni razvoj kao faktor održivog regionalnog razvoja u Republici Crnoj Gori. Doktorski rad, Fakultet za menadžment, Megatrend univerzitet, Beograd, p. 1-258. Škatarić, G., Pejanovic, R., Spalevic, V., Vlahovic, B., Sedlak, O., Premovic, J., Djokovic, F., Sarovic, R. (2018): Agricultural policies and rural development of Montenegro. Green Room Sessions 2018 International GEA (Geo Eco-Eco Agro) Conference, 123. Podgorica, Montenegro. Škatarić, G., Vlahović, B. (2017): Tržište i promet poljoprivrednih proizvoda, Univerzitet u Donjoj Gorici, Fakultet za prehrambenu tehnologiju, bezbijednost hrane i ekologiju, Podgorica, Crna Gora. p. 420, ISBN 978-9940- 9615-2-7, COBISS.CG-ID 37536272. Spalevic, V.; Barovic, G.; Vujacic, D.; Curovic, M.; Behzadfar, M.; Djurovic, N.; Dudic, B.; Billi, P. (2020): The Impact of Land Use Changes on Soil Erosion in the River Basin of Miocki Potok, Montenegro. Water 2020, 12, 2973. https://doi.org/10.3390/w12112973 Stamenović, M., Ćuzović, S. (2019): Depopulacija Srbije - borba za opstanak jednog naroda, Revizor, 2019, vol. 22, br. 87-88, str. 81-89. Vlahović, B., Užar, D., Škatarić, G. (2018): Comparative analysis of the organic food market in the Republic of Serbia and Neighbouring Countries. Green Room Sessions 2018 International GEA (Geo Eco-Eco Agro) Conference, 139. Podgorica, Montenegro. Vujatović-Zakić Zorka, Tomić, R. (1998): Ekonomika poljoprivrede, Megatrend, Beograd, 1998. Zakić, Z. (1998): Razvojne performanse poljoprivrede zemalja centralne i istočne Evrope u tranziciji, magistarski rad, Ekonomski fakultet, Subotica, 2003. Zakić-Vujatović, Zorka (2000): Agrarna ekonomija, Ekonomski fakultet, Beograd, 2000.
124 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B.
Prof. dr Goran Škatarić, Prof. dr Velibor Spalević, Mr Dejan Zejak
AGRICULTURE AND RURAL DEVELOPMENT OF MONTENEGRO
Summary
Montenegro is one of the 22 countries of the Mediterranean, but on the continent (inland) most of its territory is a hilly-mountainous area, whose rivers flow into two seas: the Adriatic and the Black Sea. Due to its physical- geographical characteristics, it faces the problem of the impossibility of developing intensive agricultural production. On the other hand, it has favourable natural conditions for the production of high-value food. Pastures and meadows, which are mostly represented in relation to other agricultural areas, provide great opportunities for raising livestock and producing safe food that is good for organising balanced and healthy diets. Such products are in demand on the EU market and in other developed parts of the world, which is a comparative advantage of the Montenegrin (agro)economy. The development of agriculture is important for Montenegro because of its support to the development of tourism, which is the dominant economic branch of Montenegro. The current events of the Covid-19 pandemic highlighted the importance of diversifying the development of a country's economy in several directions, and therefore studying the chances of development of the agricultural sector. This pointed out the importance of strategic management and the risks of the instant short-term decisions. The decisions should be based on the knowledge and experiences, international and domestic (because of the ownership on the problems) and, striving to awaken this unjustly neglected economic sector. In order to realize this strategic commitment, it is necessary to overcome numerous limitations. The biggest ones are insufficient financial resources, as well as the negative demographic picture of the Montenegrin rural areas. Major limitations in the development of Montenegrin agriculture and rural areas have deep historical roots. The Yugoslav model of economic development has generally had a positive impact on the economic development of Montenegro, but has left negative consequences on the development of its agriculture and rural areas. Proper setting of the pathway of agrarian policy and rural development must be an instrument that is in the function of the transition of the agricultural economy of Montenegro; Respecting the society's commitment to European integration, without neglecting communications with the World Trade Organization and other international actors; never forgetting that rural development is part of a broader concept of sustainable development. The aim of this research was to present the state of the agricultural sector from the middle of the last century until today, with a comparative analysis of the current status of agriculture and rural areas in Montenegro from the beginning of the 21st century. Key words: agriculture, rural development, sustainable development, Montenegro. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 125
Prof. dr Goran Škatarić, biografija
Prof. dr Goran Škatarić, Nacionalni parkovi Crne Gore vanredni profesor Univerziteta Privredna akademija u Novom Sadu,
Goran Škatarić je rođen 2. avgusta 1967. godine u Podgorici, Crna Gora. Diplomirao je na Vodoprivrednim melioracijama Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Beogradu 1993. godine. Postdiplomske studije iz oblasti agro- ekonomije završio je na Poljoprivrednom fakultetu Univerziteta u Novom Sadu 2008. godine u klasi prof. dr Radovana Pejanovića sa prosječnom ocjenom 9,33; Naslov teze: "Agrarna politika i ruralni razvoj Crne Gore". Specijalizaciju iz oblasti zaštite životne sredine obavio je 2010. godine. Predmet obuke se odnosio na primjenu i tretman kanalizacionih muljeva u poljoprivredi - zelene površine i specifični zahtjevi za odlaganje na deponijama. Godine 2010. završio je doktorsku disertaciju iz oblasti agrarne ekonomije i ruralnog razvoja u klasi prof. dr Milana R. Milanovića. Naslov teze je glasio: "Ruralni razvoj kao faktor održivog regionalnog razvoja u Republici Crnoj Gori". U 2019. godini u Novom Sadu promovisan u akademsko zvanje vanredni profesor. U 1993. godini zaposlen je kao profesor u Srednjoj poljoprivrednoj školi u Baru. Godinu dana kasnije, 1994. godine, angažovan je kao stručni savjetnik u Agrocentru u Podgorici. Od 1999. godine radi u JKP Podgorici, a naredne 2000. godine, postavljen je za izvršnog direktora JKPG. U periodu od 2003. do 2006. godine pokriva mjesto zamjenika izvršnog direktora AD "Plodovi Crne Gore". Od 2006. godine angažovan je kao savjetnik u Upravnom odboru AD "Plodovi Crne Gore". Pored redovnih aktivnosti u AD "Plodovi Crne Gore" bio je i zamjenik sekretara Sekretarijata za razvoj preduzetništva Glavnog grada. Izabran je za sudskog vještaka za oblast poljoprivrede i šumarstva u 2011. godini, a iste godine postaje predavač na Univerzitetu Donja Gorica za oblast agrarne ekonomije i ruralnog razvoja [agrobiznis, tržište agrarnih proizvoda], a istovremeno je unaprijeđen na mjesto izvršnog direktora AD "Plodovi Crne Gore". Godine 2012. imenovan je za direktora Nacionalnog parka Skadarsko jezero. U 2017. godini dobio je poziciju savjetnika generalnog direktora Nacionalnih parkova Crne Gore. Bavi se naučno-istraživačkim radom iz oblasti poljoprivrede i ekonomije, sa posebnim osvrtom na pitanja (1) agrarne ekonomije - ruralnog razvoja i (2) ekološkog inženjeringa - vodoprivrednih melioracija. Član je brojnih komisija iz različitih oblasti, kao i koordinator za izradu plana posebne namjene za Nacionalni park Skadarsko jezero za period od 2016. do 2025. godine. Član nekoliko Vladinih komisija iz oblasti poljoprivrede i ekonomije. 126 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Učestvovao je u izradi zakona, izmjena i dopuna zakona i zakonskih propisa iz oblasti poljoprivrede, agroekonomije i ekonomije. Autor je naučne monografije iz oblasti ekonomije - održivog razvoja: "Održivi razvoj: kriza ili regulacija?", kao i knjige – univerzitetskog udžbenika "Tržište i promet poljoprivrednih proizvoda". Do sada (2021.) je objavio više naučnih radova u domaćim i međunarodnim časopisima (uključujući tu i 12 radova iz kategorije SCI, SCIE, SSCI, A&HCI; te SCOPUS); učestvovao na brojnim međunarodnim naučnim i stručnim skupovima i simpozijumima. Jedan od organizatora (član Naučnog i Organizacionog odbora) sledećih međunarodnih konferencija: - International GEA (Geo Eco-Eco Agro) Conference, Podgorica, Crna Gora (ko-predsjednik Naučnog odbora Konferencije, član Organizacionog odbora, predsjedavajući sesije: Ruralni razvoj i agroekonomija, koja se bavila radovima na teme: Ruralna politika; ekonomija i menadžment, diverzifikacija ruralne ekonomije, ruralno finansiranje, zelena ekonomija, ruralni turizam, ruralna sociologija, lokalni, teritorijalni i regionalni razvoj, ruralni inovacioni sistemi, inovacije u poljoprivrednoj obuci, ruralne mreže i klasteri, organizacija prehrambenog lanca; tradicionalni proizvodi, osiguranja i upravljanja rizikom u poljoprivredi (2020). - Green Room Sessions International GEA (Geo Eco-Eco Agro) Conference, Podgorica, Crna Gora (član Naučnog i Organizacionog odbora, predsjedavajući sesije: Ruralni razvoj i agroekonomija, koja se bavila radovima na teme: Ruralna politika; ekonomija i menadžment, diverzifikacija ruralne ekonomije, ruralno finansiranje, zelena ekonomija, ruralni turizam, ruralna sociologija, lokalni, teritorijalni i regionalni razvoj, ruralni inovacioni sistemi, inovacije u poljoprivrednoj obuci, ruralne mreže i klasteri, organizacija prehrambenog lanca; tradicionalni proizvodi, osiguranja i upravljanja rizikom u poljoprivredi (2018). -Međunarodna Eko-konferencija® i Eko-konferencija o bezbjednosti hrane, Novi Sad, Srbija (2018, 2019); -International Symposium for Agriculture and Food, Macedonia, 2020; International symposium for agriculture and food, University "SS. Cyril and Methodius", Macedonia, 2020; Četvrta međunarodna naučna konferencija Turizam u funkciji razvoja; Turizam kao generator zapošljavanja, Vrnjačka Banja, Srbija (2019). Član je Asocijacije agrarnih ekonomista Balkana; Balkanske asocijacije za životnu sredinu (Balkan Environmental Association); Nacionalnog udruženja za vodoprivredu Irana (Watershed Management Society of Iran); Od 2019. godine član je Svjetske organizacije za vodoprivredne melioracije (World Association of Soil and Water Conservation – WASWAC). Počasni član društva za hortikulturu i šumarstvo Transilvanije; Makedonskog nacionalnog komiteta za navodnjavanje i odvodnjavanje (The Macedonian National Committee on Irrigation and Drainage); Društva za proučavanje zemljišta Srbije. Izabrani je učesnik COST inicijative CA18135 – Zaštita zemljišta od požara: Nauka i društvo. Ova inicijativa predstavlja mrežu naučnika i praktičara uključenih u istraživanje geo sistema i upravljanje zemljištem, upravljanje rizikom, efektima požara na vegetaciju, faunu, zemljište i vodu, kao i aspektima socio-ekonomskog, geografskog, političkog pristupa upravljanja zemljištem. U svom istraživačkom radu koristi literaturu publikovanu na ruskom i engleskom jeziku. Naučno interesovanje je usmjereno na istraživanja iz oblasti: (1) agrarne ekonomije na postdoktorskim studijama na Državnom poljoprivrednom univerzitetu, Herson, Ukrajina; (2) Vodoprivredne melioracije Tarbiat Modares University, Tehran, Iran. Dobitnik je nagrade ,,Osmi februar’’ (Golubovci, Podgorica) koja je dodijeljena za dostignuća u naučno-istraživačkom radu iz oblasti agrarne ekonomije i ruralnog razvoja. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 127
Prof. dr Velibor Spalević, biografija
Prof. dr Velibor Spalević, docent na Biotehničkom fakultetu i Studijskom program za geografiju Filozofskog fakulteta Univerziteta Crne Gore, vanredni profesor Univerziteta Privredna akademija u Novom Sadu
Doktor biotehničkih nauka za oblast nauke o zemljištu. Diplomirao je (1995.), magistrirao (1996-1999.) i doktorirao (2006-2011.) na Poljoprivrednom fakultetu Univerziteta u Beogradu. U više navrata (34) boravio na stručnim usavršavanjima u inostranstvu iz oblasti biotehničkih nauka, zaštite životne srednine i projektnog menadžmenta. Usavršavao se u Austriji (BOKU), Belgiji (Evropska komisija), Grčkoj (Evropska komisija), Izraelu (CINADCO), Iranu (Tarbiat Modares Univerzitet), Italiji (UN FAO). Kao stipendista prve generacije usavršavanja mladih naučnika programa nobelovca Norman Borlauga radio dio doktorskog istraživanja pod mentorstvom Harolda van Es-a, nekadašnjeg predsjednika Američkog društva za proučavanje zemljišta (Cornell, SAD). Na Univerzitetu Crne Gore radi od 1995. godine. U periodu 2001-2013. rukovodio je projektima Evropske komisije za Crnu Goru i Srbiju (105 međunarodnih projekata), među kojima kao Senior Task Manager Evropske agencije za rekonstrukciju rukovodio izradom Strategije ‘’Crnogorska poljoprivreda i Evropska unija – Strategija razvoja proizvodnje hrane i ruralnih područja’’ (2006); „Crnogorska strategija razvoja ribarstva i izgradnja kapaciteta za sprovođenje zajedničke ribarstvene politike EU” (2006). Bio je i direktor UN IFAD međnarodng fonda za razvoj poljoprivrede (2016- 2018.). U 2014. izabran za naučnog saradnika na Univerzitetu u Beogradu; u 2018. godini izabran u zvanje docenta na Univerzitetu Crne Gore; a 2020. godine u zvanje vanrednog profesora na Univerzitetu Privredna akademija u Novom Sadu. U periodu 2005-2013. bio glavni i odgovorni urednik međunarodnog časopisa „Poljoprivreda i šumarstvo" koji je u bazi SCOPUS (Crna Gora); U 2016. godini bio urednik i jedan od osnivača "AgroFor International Journal" (Bosna i 128 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Hercegovina). Član je brojnih međunarodnih naučnih udruženja, naučnih odbora međunarodnih konferencija. Predsjedavajući Odjeljenja mladih naučnika Svjetske organizacije za zaštitu zemljišta i voda (WASWAC) za period 2020-2022., član Evropske unije geonauka (EGU), predsjednik jednog od odbora EGU (2020-2021.). Član je Odbora za poljoprivredu i šumarstvo Crnogorske akademije nauka i umjetnosti (CANU); član Inženjerske akademije Srbije. Član Naučnog odbora Senata Univerziteta Crne Gore (2019-2021.). Do 2021. objavio preko 350 naučnih rezultata i održao 10 plenarnih izlaganja na međunarodnim konferencijama. Mentor i komentor studentima na univerzitetima u Gentu (Belgija), Alfenasu (Brazil), Novom Sadu (Srbija) i na Univerzitetu Crne Gore (Studijski program za geografiju i Arhitektonski fakultet). Član komisija postdiplomskih – doktorskih studija na Univerzitetu u Zagrebu, Arhitektura, Hrvatska (Pejzaži); Univerzitet u Ferari, Odeljenje za fizičku geografiju i nauku o zemljištu, Italija (pronos nanosa); Univerzitet Abdelmalek Essaadi, Geologija, Maroko (erozija zemljišta); Univerzitet u Beogradu, Šumarstvo (erozija zemljišta). Inicijator i predsjednik naučnog odbora GEA (Geo Eco-Eco Agro) međunarodne konferencije (2018., 2020., 2021.). Na Univerzitetu Crne Gore 2018. godine nagrađen za postignute rezultate i posebne doprinose u razvoju naučno-istraživačkog rada i međunarodnog pozicioniranja Univerziteta. Na 16. Međunarodnom sajmu obrazovanja „Putokazi“ koji je održan u Novom Sadu marta 2021. godine, Komisija za ocjenu kvaliteta obrazovno vaspitnih ustanova nagradila dr. Velibora Spalevića diplomom sa posebnim priznanjem za razvoj visokog obrazovanja.
Slika 25. Katun Štavna, Komovi Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 129 Mr Dejan Zejak, biografija
Mr Dejan Zejak, direktor Centra za razvoj agrara
Dejan Zejak je rođen 1971. godine u Bijelom Polju. U rodnom gradu završio osnovnu školu i Gimnaziju. Za odličan uspjeh stekao diplomu “Luča“. Diplomirao 2003. na Agronomskom fakultetu Univerziteta u Kragujevcu. Poslediplomske studije završava 2010. na Poljoprivrednom fakultetu Univerziteta u Novom Sadu. Od 2017. je doktorand Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Do sada objavio 7 naučnih radova; sa timom objavio 5 publikacija monografskog tipa sa istraživanjima iz oblasti poljoprivrede, te više stučnih tekstova. Učestvovao na brojnim međunarodnim konferencijama, a jedan je od organizatora Međunarodne konferencije GEA (Gea Eco-Eco Agro). U 2003. zapošljava se prvo kao pripravnik, a od 2004. do 2005. nastavlja da radi kao savjetnik za zaštitu bilja na Biotehničkom Institutu Univerziteta Crne Gore. Od 2006. vodi projekat oglednog rasadnika kontinentalnog voća u Bijelom Polju koji kofinansira USAID. Od 2014. je direktor privatne ustanove Biotehnički Centar. Kao koordinator Centra za razvoj agrara od 2004. u saradnji sa međunarodnim EU-EC, UNDP, UNFAO, američki USAID i FOSI, njemački GTZ, holandski SNV, luksemburški Lux Development, državnim i lokalnim institucijma, realizovao više agro-projekata. Jedan od njih, započet 2007. u Bijelom Polju, je i prva organska farma u sjevernoj Crnoj Gori. Od 2007. do 2012. je urednik prvog crnogorskog agro-informativnog sajta: www.agromont.info. Angažovan je u 2008. kod Lux Developmenta kao ekspert za obuku farmera. U periodu od 2008. do 2009. godine radio za UNDP kao nacionalni ekspert konsultant za organsku poljoprivredu. Vodio je od 2010. do 2011. godine i prvi agro- IPA CBC Srbija - Crna Gora CRIS No. 245 255 projekat „School for Farmers“. Od 2012. do danas je član radne grupe za pripremu pregovora o pristupanju Crne Gore i EU poglavlje 11 - Poljoprivreda i ruralni razvoj. Od 2011. do 2020. je član timova za izradu više strateških dokumenata u opštinama Berane i Bijelo Polje. Član je Odbora za nadgledanje IPARD II programa. Učestvovao u radnim grupama Ministarstva poljoprivrede za izradu Nacrta Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o poljoprivredi i ruralnom razvoju i Strategije razvoja poljoprivrede i ruralnih područja 2014.-2020. godine. Član je Udruženja sudskih vještaka Crne Gore. Član Inženjerske Komore Crne Gore. Predsjedavajući Regionalnog savjeta za jagodasto voće za Srbiju, Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu. 130 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B.
Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 131
132 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B.
Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 133
Doc. dr Gordana RADOVIĆ 48
AGRARNI BUDŽET I AGRARNA POLITIKA U FUNKCIJI RAZVOJA POLJOPRIVREDE I RURALNOG RAZVOJA U REPUBLICI SRBIJI
Rezime Istraživanja i analize u ovom poglavlju knjige daju pregled osnovnih karakteristika agrarnog budžeta i agrarne politike kao osnovnih „poluga“ finansiranja i razvoja poljoprivrede, kao i ruralnog razvoja u prethodnom i u aktuelnom periodu u Republici Srbiji. Agrarni budžet je sastavni deo državnog budžeta od 1996. godine i zamišljen je kao siguran i trajan izvor finansiranja ove veoma značajne privredne delatnosti u Republici Srbiji. Poljoprivreda je značajna sa više aspekata. Sa aspekta radnog angažovanja stanovnika ruralnih područja, sa aspekta učešće u bruto dodatoj vrednosti, kao i sa aspekta obezbeđenja prehrambene sigurnosti stanovništva. Kada se analizira kvantitativni aspekt agrarnog budžeta, zapaža se njegovo minorno ućešće u ukupnom državnom budžetu. U periodu od 25 godina koji je analiziran u ovom poglavlju knjige, odnosno u celokupnom dosadašnjem periodu postojanja agrarnog budžeta kao instrumenta za finansiranje agrara i ruralnog razvoja u Srbiji, njegovo učešće u ukupnom državnom budžetu, pojedinačno po godinama, kao i prosečno učešće, bilo je manje od učešće poljoprivrede u stvaranju bruto dodate vrednosti. Zbog nemogućnosti da se iz agrarnog budžeta pokriju svi neophodno rashodi u tekućoj poljoprivrednoj proizvodnji, kao i zbog nedostatka kvalitetnih izvora finansiranja za razvojne potrebe agrara, koji bi bili raspoloživi na dugi rok i uz nisku kamatnu stopu, smatramo da je potrebno da se definišu i inovativni modaliteti finansiranja agrara u Republici Srbiji. U tu svrhu bilo bi značajno da se osnuje specijalizovana finansijska institucija – „specijalizovana poljoprivredna banka“, čiji bi prioritetni zadaci trebalo da budu da finansira tekuće potrebe agrara pod beneficiranim kamatama, a razvojne programe i na duži kreditni period, preko 10 godina. Zapažamo da dominantno i kontinuirano učešće u agrarnom budžetu, u celokupnom analiziranom periodu, imaju premije za mleko. Ovaj podsticaj ima pretežno socijalnu dimenziju, jer se isplaćuje u malom iznosu velikom broju
48 Doc. dr Gordana Radović, naučni saradnik, direktor „Dnevnik-Poljoprivrednik“ AD Novi Sad, kontakt telefon: +381 64 13 78 643; e-mail: [email protected]. 134 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. poljoprivrednih gazdinstava. U narednom periodu potrebne je da se u agrarnom budžetu poveća učešće, odnosno iznosi sredstava za ruralni razvoj. Konkretno, potrebno je da se poveća učešće investicija u preradu i marketing poljoprivredno- prehrambenih proizvoda, u razvoj biljne i stočarske organske proizvodnje, kao i mera ruralnog razvoja u smislu konkretnog poboljšanja uslova života u ruralnim područjima. Potrebno je i da se povećaju podsticaji za diverzifikaciju aktivnosti u ruralnim područjima, posebno za razvoj ruralnog turizma, koji može da bude generator razvoja ruralnih ekonomija u Republici Srbiji.
Ključne reči: agrarni budžet, agrarna politika, razvoj, poljoprivreda, ruralni razvoj, Republika Srbija.
1.UVOD
Prema kategorizaciji Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD) 85% teritorije Republike Srbije su ruralna područja. U ovim područjima živi oko 40% od ukupnog broja stanovnika, što je na nivou evropskog proseka. Prema rezultatima poslednjeg popisa poljoprivrede, koji je realizovan u 2012. godini, na području Srbije ima ukupno 628.552 poljoprivrednih gazdinstava, dok ih je prema rezultatima popisa iz 2002. godine bilo 778.891. Može se zaključiti da je između dva popisa, za samo jednu deceniju, ukupan broj poljoprivrednih gazdinstava smanjen za 19%. Razlog propadanja malih poljoprivrednih gazdinstava je njihova nekonkurentnost na tržištu, ali i problem vezan za nedostatak adekvatnih i kvalitetnih izvora finansiranja. Važno je reći i da je između dva popisa poljoprivrede promenjena i prosečna veličina poseda poljoprivrednih gazdinstava. Prema rezultatima popisa iz 2002. ona je bila 3 ha, a u 2012. godini 4,5 ha. Međutim, u oba slučaja ona je nedovoljna za ekonomičnu poljoprivrednu proizvodnju. U privatnom posedu je oko 80% od ukupne površine poljoprivrednog zemljišta u Srbiji, a u strukturi poljoprivrednih gazdinstava preovlađuju poluodrživa, odnosno 47% gazdinstava koristi do dva hektara poljoprivrednog zemljišta. Mala veličina poseda onemogućava intenziviranje poljoprivredne proizvodnje, a time i njenu produktivnost, konkurentnost, profitabilnost i akumulativnost, kao i mogućnost samofinansiranja. Stoga su neophodni kvalitetni eksterni izvori finansiranja ili finansijska podrška države u cilju razvoja poljoprivrede i drugih nepoljoprivrednih delatnosti u ruralnim područjima, odnosno u cilju sveukupnog ruralnog razvoja.49
49 Radović G. (2015): Modaliteti finansiranja ruralnog turizma u Republici Srbiji, Doktorska disertacija, Poljoprivredni fakultet, Departman za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Univerzitet u Novom Sadu. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 135 U skladu sa aktuelnim trendovima, u državama sa razvijenom poljoprivredom, a zahvaljujući ostvarenoj produktivnosti poljoprivredne proizvodnje, sve manji broj stanovnika ruralnih područja je uposlen u poljoprivredi. Stoga, mnogi autori u svojim istraživanjima ističu da ruralna područja postaju sve privlačnija za razvoj različitih vrsta agrobiznisa, a to omogućava razvoj „ruralne industrijalizacije“.50 Međutim, prema rezultatima poslednjeg popisa poljoprivrede samo 78.301 ili 12,4% od ukupnog broja poljoprivrednih gazdinstava bavi se, osim poljoprivredom i drugim profitabilnim aktivnostima (DPA). Ovih gazdinstava je najmanje na području AP Vojvodine, samo 5,7%, a najviše u Šumadiji i Zapadnoj Srbiji, gde ih ima 16,7% od ukupnog broja poljoprivrednih gazdinstava.51 Stava smo da je nerazvijenost poljoprivrede i delatnosti koje su sa njom povezane, a koje bi objedinjeno mogle da podstaknu ruralni razvoj, posledica hronično veće tražnje od ponude kvalitetnih izvora finansiranja. Pod ovim izvorima podrazumevamo nepovratna novčana sredstva, subvencije, kao i kreditne plasmana sa beneficiranom, povoljnom kamatnom stopom. Prema nalazima naših istraživanja, poljoprivredna delatnost u Srbiji, nije sposobna da se samofinansira, te joj je neophodna podrška u vidu adekvatnog modela finansiranja. Imajući u vidu dosadašnja iskustva, on nije postojao, te je problem finansiranja poljoprivredne proizvodnje poprimio razmere izuzetno ozbiljnog karaktera. To je trenutno najozbiljniji i najsloženiji problem agrara, odnosno agrarne politike.52 Kako bi se shvatila suština i težina problema finansiranja poljoprivrede u Srbiji, potrebno je sagledati njegovu genezu u proteklim decenijama. Prioritetni cilj agrarne politike tokom 90-ih godina prošlog veka bio je obezbeđenje prehrambene sigurnosti. Iz navedenog razloga bili su veoma izraženi dispariteti cena poljoprivredno-prehrambenih i industrijskih proizvoda. Procenjuje se da je na ovaj način „preliveno“ iz poljoprivrede u druge privredne delatnosti oko pet milijardi američkih dolara. Za politiku cena, kao segment agrarne politike, može se reći da predstavlja najpodesnije sredstvo koje utiče na razvoj poljoprivredne proizvodnje, jer se na ovaj način određuje položaj ove privredne delatnosti u primarnoj raspodeli na tržištu.53 Finansiranje agrara je bilo otežano i usled izrazito nepovoljnih razvojnih performansi ukupne privrede tokom 90-ih godina XX veka. One su bile posledica
50 Pejanović R, Njegovan Z. (2009): Preduzetništvo i (agro)privreda, Poljoprivredni fakultet, Departman za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Univerzitet u Novom Sadu. 51 Bogdanov N, Babović M. (2014): Radna snaga i diverzifikacija prihodna na poljoprivrednim gazdinstvima u Srbiji - stanje i izazovi za politiku ruralnog razvoja, Republički zavod za statistiku, Beograd. 52 Radović G. (2014): Finansiranje poljoprivrede u Republici Srbiji, Zadužbina Andrejević, Beograd. 53 Pejanović R. (2013): Ogledi iz agrarne i ruralne ekonomije, Poljoprivredni fakultet, Departman za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Univerzitet u Novom Sadu. 136 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. ekonomske blokade zemlje, dezintegracije jugoslovenskog tržišta, kao i krupnih institucionalnih promena vezanih za osnov privrednog sistema. U tom periodu su poljoprivredna gazdinstva osiromašila i ostala bez mogućnosti za ozbiljnija ulaganja u sopstvenu proizvodnju. Rešavanje ovog problema otežala je rekonstrukcija monetarnog sistema 1994. godine, kao i reforma privrednog sistema krajem XX veka i počekom XXI veka, kada se privredni sistem redefinisao i transformisao u privredni sistem zasnovan na načelima tržišne privrede. Agrarna proizvodnja je bila izuzetno pogođena Programom rekonstrukcije monetarnog sistema, čija je realizacija otpočela 24. januara 1994. godine. Podsetimo, do tada se poljoprivreda, kao prioritena privredna delatnost, pretežno finansirala putem kredita koji su odobravani iz primarne emisije Centralne banke, uz beneficiranu kamatnu stopu. Međutim, ovi plasmani su bili „optuženi“ da su značajno podstakli hiperinflaciju, koja je kulminirala 1993. godine. Stoga se pristupilo realizaciji Programa rekonstrukcije monetarnog sistema, koji je predstavljao redefinisanje, strukturno prilagođavanje i sanaciju finansijskog sistema, uz radikalnu izmenu ključnih ciljeva monetarne i fiskalne politike. U tom periodu uvedena je restriktivna monetarna politika, politika čvrstog budžetskog ograničenja sa izuzetno nepovoljnim posledicama na proces finansiranja poljoprivrede. Poljoprivreda je bila „prepuštena“ dejstvu tržišnih mehanizama, što nije slučaj ni u državama u kojima je ova delatnost mnogo razvijenija. U međuvremenu, problem finansiranja poljoprivrede se sve više usložnjavao usled nemogućnosti poljoprivrednih subjekata da vraćaju uzete kredite s obzirom na to da je kamatna stopa dostizala nivo i od 15% na mesečnom nivou. Ovako visoka kamatna stopa bila je posledica visoke tražnje i nedovoljne ponude „slobodnih novčanih sredstava“ na finansijskom tržištu.54 Zbog navedenih razloga uvidelo se da je neophodno da se formira siguran i trajan izvor finansiranja poljoprivrede, te je ustanovljen agrarni budžet. Ovaj finansijski instrument postoji u svim agrarno razvijenim državama, kao i na nivou Evropske unije. Agrarni budžet je sastavni deo državnog budžeta, ali i ključni instrument za realizaciju poljoprivredne i ruralne politike u Republici Srbiji od 1996. godine. Prema nekim autorima, to je način regresiranja, a ne finansiranja agrara.55 Početna sredstva agrarnog budžeta su bila obezbeđena iz dela javnih prihoda iz budžeta Republike Srbije za prethodnu, 1995. godinu, posebnog poreza na promet za duvanske prerađevine, alkoholna pića i primarne agrarne sirovine, odnosno na mleko, šećer, ulje i brašno, kao i iz drugih mogućih
54 Radović G. (2009): Modaliteti finansiranja agrara u tranzicionom periodu, Magistarska teza, Ekonomski fakultet, Univezitet u Novom Sadu. 55 Pejanović R. (2013): Ogledi iz agrarne i ruralne ekonomije, Poljoprivredni fakultet, Departman za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Univerzitet u Novom Sadu. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 137 izvora.56 Agrarni budžet ima dva važna aspekta: kvantitativni i kvalitativni. Kvantitativni aspekt predstavlja učešće agrarnog u ukupnom državnom budžetu, a kvalitativni aspekt agrarnog budžeta se reflektuje kroz mere agrarne politike. Cilj rada je da se analizira značaj agrarnog budžeta i agrarne politike za tekuće i razvojno finansiranja poljoprivrede, kao i ruralnog razvoja u Republici Srbiji. U tu svrhu koristi se istorijski, deskriptivni, metod analize i sinteze, kao i statistički metod. Kao izvori podataka koriste se zakoni, pravilnici i uredbe koji tretiraju oblast finansiranja poljoprivrede i ruralnog razvoja u Republici Srbiji.
2. NORMATIVNI OKVIR ZA FINANSIRANJE POLJOPRIVREDE I RURALNOG RAZVOJA UZ PODRŠKU DRŽAVE
Aktuelna državna podrška finansiranju poljoprivrede i ruralnog razvoja u Republici Srbiji zasnovana je na Zakonu o poljoprivredi i ruralnom razvoju57 i Zakonu o podsticajima u poljoprivredi i ruralnom razvoju.58 U Zakonu o poljoprivredi i ruralnom razvoju definisani su ciljevi poljoprivredne politike i politike ruralnog razvoja, način njihovog ostvarivanja, kao i pravila za realizaciju IPARD programa. Zakonom je definisana obaveza postojanja Registra poljoprivrednih gazdinstava, evidentiranje i izveštavanje u poljoprivredi, kao i obrazovanje i nadležnost Uprave za agrarna plaćanja u okviru Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede. Zakonom o poljoprivredi i ruralnom razvoju definisana je primena finansijske (budžetske) podrške poljoprivredi u Republici Srbiji u svrhu ostvarivanja razvojnih ciljeva:59 (1) rasta proizvodnje i stabilnosti dohotka proizvođača; (2) rasta konkurentnosti uz prilagođavanje zahtevima domaćeg i inostranog tržišta i tehničko-tehnološkog unapređenja sektora poljoprivrede; (3) održivog upravljanja resursima i zaštite životne sredine;
56 Vasiljević Z, Ševarlić M. (2003): Agrarni budžet kao ekonomski instrument u tranziciji agroprivrede Srbije, Zbornik radova: Institucionalne reforme i tranzicija agroprivrede u Republici Srbiji - Knjiga 2, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu. 57 Zakon o poljoprivredi i ruralnom razvoju, Službeni glasnik Republike Srbije br. 41/2009, 10/2013 – dr. zakon i 101/2016. 58 Zakon o podsticajima u poljoprivredi i ruralnom razvoju, Službeni glasnik Republike Srbije br. 10/2013, 142/2014, 103/2015, 101/2016. 59 Zakon o poljoprivredi i ruralnom razvoju, Službeni glasnik Republike Srbije br. 41/2009, 10/2013 – dr. zakon i 101/2016. 138 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. (4) unapređenja kvaliteta života u ruralnim područjima i smanjenja siromaštva; (5) efikasnog upravljanja javnim politikama i unapređenja institucionalnog okvira razvoja poljoprivrede i ruralnih sredina. Zakonom o podsticajima u poljoprivredi i ruralnom razvoju60 po prvi put su normativno definisane mere agrarne politike, odnosno kvalitativni aspekt agrarnog budžeta u Republici Srbiji. Zakonom su definisane mere agrarne politike koje će se primenjivati u narednom periodu, kao i u tom cilju propisane vrste podsticaja, načini njihove primene, vrste potencijalnih korisnika i uslova korišćenja podsticaja, kao i vođenje evidencije o podsticajima u okviru Registra podsticaja. Zakonom o podsticajima u poljoprivredi i ruralnom razvoju je propisano koje mere poljoprivredne politike i politike ruralnog razvoja, za svoje područje, mogu da utvrđuju organi autonomne pokrajine i jedinica lokalne samouprave. Vlada Republike Srbije propisuje za svaku budžetsku godinu obim sredstava, vrste i maksimalne iznose po vrsti podsticaja, u skladu sa ovim zakonom i zakonom kojim se uređuje budžet Republike Srbije. Obim sredstava agrarnog budžeta utvrđuje se u okvirima budžeta Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, koji ne može da bude manji od 5% budžeta Republike Srbije za određenu godinu. Vrste podsticaja definisane aktuelnim Zakonom o podsticajima u poljoprivredi i ruralnom razvoju su: (1) direktna plaćanja; (2) podsticaji za mere ruralnog razvoja; (3) posebni podsticaji; (4) kreditna podrška.
Direktna plaćanja su grupa mera agrarne politike, na osnovu kojih se finansijska sredstva direktno isplaćuju poljoprivrednim proizvođačima i čine efikasan mehanizam unapređenja produktivosti poljoprivredne proizvodnje. Korisnik podsticaja po osnovu direktnih plaćanja za jednu kalendarsku godinu može ostvariti ukupan iznos do 10.000.000 dinara, koji se ne umanjuje. Direktna plaćanja obuhvataju: premije, podsticaje za proizvodnju i regrese. Premije predstavljaju novčane iznose obračunate po jedinici mere (kg/lit.) koji se isplaćuju poljoprivrednim proizvođačima za isporučene poljoprivredne proizvode. Zakonom je definisano da je minimalni iznos premija za mleko 7 din/litri mleka. Podsticaji za proizvodnju predstavljaju novčane iznose koji se isplaćuju po jedinici mere za posejan usev i višegodišnji zasad (hektar), odnosno stoku odgovarajuće vrste (grlo). Njihovom primenom doprinosi se smanjenju cene koštanja što omogućava povećanje cenovne konkurentnosti proizvođača na
60 Zakon o podsticajima u poljoprivredi i ruralnom razvoju, Službeni glasnik Republike Srbije br. 10/2013, 142/2014, 103/2015, 101/2016. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 139 tržištu, kao i mogućnost uvećanja dobiti proizvođača. Indirektno se realizacijom ove vrste podsticaja stvaraju uslovi za unapređenje prinosa u biljnoj proizvodnji, odnosno za unapređenje rasnog sastava i povećanje stočnog fonda. Podsticaji za biljnu proizvodnju su definisani kao: (a) osnovni podsticaji, koji se isplaćuju po površini obradivog poljoprivrednog zemljišta; (b) proizvodno vezani podsticaji, koji se isplaćuju po površini obradivog poljoprivrednog zemljišta, ali uz minimalno ostvareni prinos po hektaru. Zakonom je propisano da se osnovni podsticaji ostvaruju u minimalnom iznosu do 6.000 dinara po hektaru i to za maksimalno 20 hektara obradivog poljoprivrednog zemljišta po korisniku. Korisnici zakupa državnog poljoprivrednog zemljišta nemaju pravo na ove podsticaje. Proizvodno vezani podsticaji isplaćuju se uz minimalno ostvarene prinose koje propisuje nadležno Ministarstvo. Podsticaji u stočarstvu isplaćuju se samo za obeležena i registrovana grla, odnosno košnice pčela i prijavljene površine pod ribnjacima. Zakonom su propisani minimalni iznosi podsticaja: – za kvalitetne priplodne mlečne krave 20.000 din/grlu; – za krave dojilje čiste rase 20.000 din/grlu; – za krave za uzgoj teladi za tov 5.000 din/grlu; – za kvalitetne priplodne ovce i koze 4.000 din/grlu; – za kvalitetne priplodne krmače 4.000 din/grlu; – za tov junadi 10.000 din/grlu; – za tov jagnjadi 1.000 din/grlu; – za tov jaradi 1.000 din/grlu; – za tov svinja 1.000 din/grlu; – za košnice pčela iznos od 500 dinara po košnici, – za roditeljske kokoške teškog tipa 60 din/grlu, a lakog tipa 100 din/grlu; – za roditeljske ćurke 300 din/grlu; – za kvalitetne priplodne matice riba šarana 500 din/grlu; – za kvalitetne priplodne matice riba pastrmke 300 din/grlu; – za proizvodnju konzumne ribe 7 din/kg.
Regresi su definisani zakonom kao novčani iznosi koji se u određenom procentu isplaćuju za kupljenu količinu inputa za proizvodnju, gorivo, đubrivo, seme i dr, kao i za troškove skladištenja. Realizacijom ove vrste podsticaja doprinosi se smanjenju cene koštanja proizvoda preko smanjenja varijabilnih troškova, što doprinosi povećanju cenovne konkurentnosti proizvoda na tržištu. Isplatom regresa doprinosi se i primeni odgovarajućih agrotehničkih mera u proizvodnji, smanjenju rizika od gubitaka u proizvodnji, kao i od mogućnosti odloženog plasmana proizvoda u slučaju nepovoljne tržišne situacije, sa aspekta proizvođača. To objedinjeno doprinosi povećanju produktivnosti proizvodnje, stabilnosti dohotka proizvođača, kao i očuvanju tržišne stabilnosti. Aktuelnim 140 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Zakonom o podsticajima u poljoprivredi i ruralnom razvoju definisane su sledeće vrste i iznosi regresa: – regresi za gorivo, đubrivo ili seme isplaćuju se u minimalnom ukupnom iznosu do 6.000 din/ha za istu površinu za koju je ostvareno pravo na osnovne podsticaje za biljnu proizvodnju; – regresi za troškove skladištenja u javnim skladištima isplaćuju se u minimalnom iznosu od 40% troškova skladištenja.
Podsticaji za mere ruralnog razvoja obuhvataju: (1) podsticaje za unapređenje konkurentnosti i dostizanje standarda kvaliteta; (2)podsticaje za očuvanje i unapređenje životne sredine i prirodnih resursa; (3) podsticaje za diverzifikaciju dohotka i unapređenje kvaliteta života u ruralnim područjima; (4) podsticaje za pripremu i sprovođenje lokalnih strategija ruralnog razvoja; (5) podsticaje za unapređenje sistema kreiranja i prenosa znanja. Podsticaji za mere ruralnog razvoja sprovode se kao naknada dela troškova u određenom procentu od vrednosti pojedine vrste mere i utvrđuju se u minimalnom iznosu od 30% ukupne vrednosti pojedine vrste mere, odnosno 45% za područja sa otežanim uslovima rada u poljoprivredi. Podsticaji za podršku programima koji se odnose na unapređenje konkurentnosti obuhvataju podsticaje za: (a) investicije u fizičku imovinu poljoprivrednog gazdinstva; (b) uspostavljanje i jačanje udruženja u oblasti poljoprivrede; (c) investicije u preradu i marketing poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda i proizvoda ribarstva; (d) upravljanje rizicima. Podsticaji za podršku programima koji se odnose na očuvanje i unapređenje životne sredine i prirodnih resursa obuhvataju podsticaje za: (a) održivo korišćenje poljoprivrednog zemljišta; (b) održivo korišćenje šumskih resursa; (c) organsku proizvodnju; (d) očuvanje biljnih i životinjskih genetičkih resursa; (e) očuvanje poljoprivrednih i ostalih područja visoke prirodne vrednosti; (f) podršku agroekološkim merama, dobroj poljoprivrednoj praksi i drugim politikama zaštite i očuvanja životne sredine. Podsticaji za podršku programima koji se odnose na diverzifikaciju dohotka i unapređenje kvaliteta života u ruralnim područjima obuhvataju podsticaje za: (a) investicije za unapređenje i razvoj ruralne infrastrukture; (b) unapređenje ekonomskih aktivnosti na selu kroz podršku nepoljoprivrednim aktivnostima; (c) podršku mladima u ruralnim područjima; (d) sprovođenje aktivnosti u cilju podizanja konkurentnosti u smislu dodavanja vrednosti kroz preradu, kao i za uvođenje i sertifikaciju sistema kvaliteta hrane, organskih proizvoda i proizvoda sa oznakom geografskog porekla na poljoprivrednim gazdinstvima. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 141 Podsticaji za podršku programima koji se odnose na pripremu i sprovođenje lokalnih strategija ruralnog razvoja obuhvataju podsticaje za: (a) pripremu lokalnih strategija ruralnog razvoja; (b) sprovođenje lokalnih strategija ruralnog razvoja. Podsticaji za podršku unapređenju sistema kreiranja i prenosa znanja obuhvataju podsticaje za: (a) razvoj tehničko-tehnoloških, primenjenih, razvojnih i inovativnih projekata u poljoprivredi i ruralnom razvoju; (b) podršku pružanju saveta i informacija poljoprivrednim proizvođačima, udruženjima, zadrugama i drugim pravnim licima u poljoprivredi.
Posebni podsticaji obuhvataju: (1) podsticaje za marketing-informacione sisteme u poljoprivredi; (2) podsticaje za uspostavljanje, razvoj i funkcionisanje sistema računovodstvenih podataka na poljoprivrednim gazdinstvima; (3) podsticaje za sprovođenje odgajivačkih programa, radi ostvarivanja odgajivačkih ciljeva u stočarstvu; (4) podsticaje za promotivne aktivnosti u poljoprivredi i ruralnom razvoju; (5) podsticaje za proizvodnju sadnog materijala i sertifikaciju i klonsku selekciju.
Kreditna podrška je vrsta podsticaja kojom se poljoprivrednim gazdinstvima omogućava olakšani pristup korišćenju kredita, kao izvoru finansiranja, a u cilju povećanja konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje. Zakonom o podsticajima u poljoprivredi i ruralnom razvoju proprisano je da pravo na podsticaje imaju poljoprivredna gazdinstva, koja su upisana u Registar poljoprivrednih gazdinstava, jedinice lokalne samouprave, kao i drugi poljoprivredni subjekti. U citiranom zakonu je definisano da je porodično poljoprivredno gazdinstvo osnovni oblik organizovanja poljoprivredne proizvodnje. U zavisnosti od svoje ekonomske snage porodično poljoprivredno gazdinstvo može biti: komercijalno porodično poljoprivredno gazdinstvo i nekomercijalno porodično poljoprivredno gazdinstvo. Komercijalno porodično poljoprivredno gazdinstvo je tržišno usmereno, a nekomercijalno porodično poljoprivredno gazdinstvo nije tržišno usmereno. Nosilac nekomercijalnog poljoprivrednog gazdinstva je korisnik penzije ostvarene po osnovu poljoprivredne proizvodnje.61 Citiranim zakonom je propisano da su korisnici podsticaja dužni da namenski koriste sredstva podsticaja, kao i da se pridržavaju propisa kojima se uređuju standardi kvaliteta životne sredine, zaštita javnog zdravlja, zaštita zdravlja životinja i biljaka, zaštita dobrobiti životinja i zaštita poljoprivrednog zemljišta.
61 Zakon o podsticajima u poljoprivredi i ruralnom razvoju, Službeni glasnik Republike Srbije br. 10/2013, 142/2014, 103/2015, 101/2016. 142 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Poljoprivredna politika i politika ruralnog razvoja u Republici Srbiji realizuju se putem Strategije poljoprivrede i ruralnog razvoja 2014-202462, Nacionalnog programa za poljoprivredu 2018-202063 i Nacionalnog programa za ruralni razvoj 2018-202064, kao i IPARD programa. Strategijom poljoprivrede i ruralnog razvoja Republike Srbije za period 2014-2024. godina, određeni su dugoročni pravci razvoja poljoprivrede, koji podrazumevaju uspostavljanje tržišne ekonomije, povećanje profitabilnosti poljoprivrede Republike Srbije, kao i brigu o razvoju ruralnih oblasti.65 Međutim, aktuelna Strategija poljoprivrede i ruralnog razvoja kao prevashodni izvor finansiranja podrazumeva agrarni budžet, koji je “nedovoljan za tekuće i razvojne potrebe agrara”.66
3. AGRARNI BUDŽET
Agrarni budžet je od 1996. godine u Republici Srbiji ključni instrument za realizaciju agrarne i ruralne politike. Takođe, „agrarni budžet je zajednički i konsolidovani oblik državne podrške poljoprivredi, koja se sprovodi putem subvencionisanja poljoprivredne proizvodnje“.67 Kao vid podrške poljoprivredi postoji u svim agrarno razvijenim državama, ali i u okviru objedinjenog budžeta Evropske unije. Njegova funkcija je da finansira tekuću poljoprivrednu proizvodnju, ali i da omogući razvoj ove privredne delatnosti, kao i ukupni ruralni razvoj, odnosno razvoj ruralnih područja. Sredstva agrarnog budžeta u prvoj godini njegovog postojanja, u 1996. godini, bila su veoma skromna i iznosila su samo jednu milijardu dinara. Planovi za plasman ovih sredstava bili su vezani za obezbeđivanje podsticajnih sredstava za prioritetne potrebe poljoprivrede, kao i za revitalizaciju sela, te sredstva za obezbeđivanja rada stručnih poljoprivrednih službi. Namera je bila da se agrarni budžet vremenom uvećava, odnosno da se povećava finansijska podrška države razvoju poljoprivrede. Samo uz značajnu finansijsku podršku države može da se
62 Strategija poljoprivrede i ruralnog razvoja Republike Srbije za period 2014-2024, Službeni glasnik Republike Srbije br. 85/2014. 63Nacionalni program za poljoprivredu za period 2018-2020, Službeni glasnik Republike Srbije br. 120/2017. 64 Nacionalni program za ruralni razvoja za period 2018-2020, Službeni glasnik Republike Srbije br. 120/2017. 65 Strategija poljoprivrede i ruralnog razvoja Republike Srbije za period 2014-2024, Službeni glasnik Republike Srbije br. 85/2014. 66 Radović G. (2020): Analiza agrarne politike u Srbiji s kraja 20. i početka 21. veka sa aspekta finansiranja, Zbornik Matice srpske za društvene nauke, br. 175 (3/2020), str. 361-372. 67 Pejanović R, Radović G, Tomaš M, Maksimović G, Krajinović G, Jelić V. (2010): Agricultura budget as a form of financing agriculture in the Republic of Serbia, Contemporary agriculture, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, Volumen 59, No 1-2/2010, str. 206-2013. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 143 obezbedi rast produktivnosti, ekonomičnosti, rentabilnosti, odnosno konkurentnosti domaće poljoprivrede, te da se obezbedi adekvatna snabdevenost tržišta poljoprivredno-prehrambenim proizvodima, kao i sveukupni ruralni razvoj.
Tabela 1. Učešće agrarnog budžeta u ukupnom državnom budžetu i učešće poljoprivrede, šumarstva i ribarstva u bruto dodatoj vrednosti 1996-2020.
Učešće agrarnog Udeo poljoprivrede, Ukupan državni Аgrarni budžeta u šumarstva i ribarstva Godina budžet budžet ukupnom bruto dodatoj vrednosti (u mil. RSD) (u mil. RSD) državnom budžetu (BDV) (%) (% ) 1996. 10.240,2 900,0 8,3 19,5 1997. 13.821,0 828,9 6,0 19,3 1998. 16.807,5 975,3 5,8 18,3 1999. 17.640,7 878,2 5,0 21,4 2000. 32.702,4 1.823,4 5,6 18,2 2001. 127.339,9 3.940,1 3,1 17,5 2002. 177.600,0 7.640,0 4,3 12,9 2003. 271.800,0 10.990,0 4,0 11,1 2004. 329.300,0 20.140,0 6,1 13,2 2005. 432.900,0 18.980,0 4,4 9,9 2006. 505.820,1 27.543,9 5,4 9,3 2007. 595.517,8 26.095,8 4,4 8,6 2008. 695.959,1 32.895,4 4,7 8,9 2009. 719.854,1 26.690,4 3,7 8,0 2010. 825.884.9 31.577,9 3,8 8,5 2011. 824.575,9 33.676,0 4,1 9,1 2012. 829.596,4 40.876,7 4,9 7,5 2013. 965.699,5 44.699,5 4,6 7,9 2014. 929.902,0 45.427,2 4,9 7,7 2015. 924.382,6 45.308,2 4,9 6,7 2016. 997.427,6 40.465,7 4,1 6,8 2017. 1.092.883,5 43.787,6 4,0 6,0 2018. 1.178.448,4 44.109,2 3,7 6,3 2019. 1.292.640,3 54.614,7 4,2 6,0 2020. 1.314.521,0 56.067,9 4,3 *
PROSEČNO UČEŠĆE: 4,7 -
Izvor: Zakoni o budžetu RS 1996-2020; Republički zavod za statistiku, www.stat.gov.rs. Kalukacija autorke.
Kvantitativna aspekt agrarnog budžeta predstavlja njegovo učešće u ukupnom budžetu Republike Srbije po pojedinim godinama. Republička vlada, na predlog Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, a u skladu sa Zakonom o budžetu Republike Srbije, svake godine utvrđuje visinu agrarnog 144 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. budžeta. Iznosi agrarnog i državnog budžeta, kao i učešće agrarnog u ukupnom državnom budžetu Republike Srbije u periodu 1996-2020. godina prikazani su u tabeli broj 1. Takođe, u ovoj tabeli je predstavljeno i učešće poljoprivrede, šumarstva i ribarstva u stvaranju bruto dodate vrednosti po pojedinim godinama u analiziranom periodu. Na osnovu prikazanih podataka u tabeli broj 1 može se konstatovati da je prosečno učešće agrarnog u ukupnom državnom budžetu, u proteklih 25 godina, koliko postoji ovaj finansijski instrument u Srbiji, bilo samo 4,7%. Učešće je bilo najveće u prvoj godini primene agrarnog budžeta, a od 2000. godine, sa pojedinačnim odstupanjima, učešće agrarnog u državnom budžetu ima trend pada. Može se konstatovati da, iako je Zakonom o podsticajima u poljoprivredi i ruralnom razvoju68 propisano da učešće agrarnog u ukupnom državnom budžetu ne može biti ispod 5%, to je ipak evidentno u periodu od 2013, odnosno od prve godine po usvajanju navedenog Zakona. Na osnovu podataka predstavljenih u tabeli broj 1 može se konstatovati i da učešće poljoprivrede, šumarstva i ribarstva u stvaranju bruto dodate vrednosti (BDV) konstantno pada od 2011. godine. Međutim, važno je istaći značaj rasta poljoprivredne proizvodnje na ublažavanje pada bruto domaćeg proizvoda (BDP) u kriznim godinama. To je bio slučaj u 2020. godini kada su usled ekonomske krize uslovljene pandemijom COVID 19 skoro sve privredne delatnosti u Republici Srbiji, izuzev poljoprivrede, zabeležile pad.
Grafikon broj 1. Učešće agrarnog budžeta u državnom budžetu i učešće poljoprivrede, šumarstva i ribarstva u BDV u periodu 1996-2020.
25
20 Prosečno učešće agrarnog u 15 ukupnom državnom budžetu (%) 10 Prosečno učešće poljoprivrede, šumarstva i 5 ribarstva u BDV (%) 0 1996 2000 2004 2008 2012 2016 2020
Izvor: Zakoni o budžetu RS 1996-2020; Republički zavod za statistiku, www.stat.gov.rs.
68 Zakon o podsticajima u poljoprivredi i ruralnom razvoju, Službeni glasnik Republike Srbije br. 10/2013, 142/2014, 103/2015, 101/2016.
Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 145
Prosečno učešće agrarnog u ukupnom budžetu Republike Srbije u celokupnom dosadašnjem periodu, zaključno sa 2013. godinom, bilo je, prema kalkulaciji autorke, skoro tri puta manje u odnosu na učešće poljoprivrede, šumarstva i ribarstva u bruto dodatoj vrednosti (izraženoj u tekućim cenama). Mišljenja smo da navedeni podaci predstavljaju i suštinu problema finansiranja poljoprivrede u Republici Srbiji. Reč je o neadekvatanom odnosu između izdvajanja iz državnog budžeta u cilju ulaganja u poljoprivredu i doprinosa poljoprivrede kreiranju bruto dodate vrednosti na nivou države.69 Većina agroekonomista je stava da bi u Republici Srbiji bilo optimalno da sredstva agrarnog budžeta učestvuju sa oko 10% u ukupnom državnom budžeta, što je činjenično utemeljeno u važnosti poljoprivrede za nacionalnu privredu. Primer Republike Slovenije može da posluži kao ugledni primer u pogledu kontinuiranog rasta učešća agrarnog u ukupnom državnom budžeta u tranzicinom periodu. Republika Slovenija je država koja je izvela najbržu i po ocenama eksperata najuspešniju tranziciju. Agrarni budžet je u periodu tranzicije, odnosno u periodu od 1996. do 2003. godine, povećan sa 65,521 miliona evra na 231,132 miliona evra ili za oko 3,5 puta. Navedeno je omogućilo jačanje ekonomskog položaja poljoprivrede, kao i konkurentnosti ove privredne delatno uoči priključenja Slovenije Evropskoj uniji. Takođe, i nakon pristupanja, agrarni budžet je beležio kontinuiran, postepen i stabilan rast. Primera radi, u 2004. godini iznosio je 273,302 miliona evra, a u 2009. godini 479,220 miliona evra. Posmatrano u celini budžet za podršku poljoprivredi je u periodu od 1996. do 2010. godine uvećan za oko sedam puta. Stoga se može zaključiti da „kontinuiran rast sredstava izdvojenih iz budžeta Republike Slovenije za poljoprivredu u periodu tranzicije 1996–2003. godine, kao i po pristupanju ove države Evropskoj uniji 2004-2010. godine, svedoči o potrebi da se kroz značajna ulaganja poljoprivredna proizvodnja osavremeni, da se ostvare veći prinosi, kao i da se ova proizvodnja realizuje uz poštovanje svih standarda Evropske unije, kako bi slovenački poljoprivredno-prehrambeni proizvodi bili konkurentni na „evropskoj pijaci“.70 Agrarni budžet osim kvantitativne, ima i veoma važnu kvalitativnu dimenziju, jer predstavlja ključni instrument za implementaciju mera agrarne politike. Potrebno je istaći da je agrarna politika u Republici Srbiji u skoro celokupnom dosadašnjem periodu prolazila kroz nagle i nekonzistentne promene, koje su se odrazile i na strukturne promene agrarnog budžeta.
69 Radović G. (2014): Finansiranje poljoprivrede u Republici Srbiji, Zadužbina Andrejević, Beograd. 70 Radović G. (2011): Model tranzicije slovenačke poljoprivrede, Škola biznisa, Br. 1/2011, str. 101-113. 146 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 147
4. AGRARNA POLITIKA
Agrarna politika je deo ekonomske politike jedne države kojom se usmerava razvoj agrara u okviru odabranog modela privrednog razvoja. Agrarna politika se sastoji od ekonomskih, organizaciono-administrativnih, tehničko-tehnoloških, kao i mera zemljišne politike. Ekonomske mere obuhvataju politiku cena, investicionu, kreditnu, poresku, izvozno-uvoznu, kao i politiku osiguranja poljoprivrede. Ekonomske mere su najvažniji segment agrarne politike i ukoliko nisu adekvatne mogu da dovedu do nepovoljnog ekonomskog i finansijskog položaja poljoprivrede i poljoprivrednih subjekata. Ekonomski položaj poljoprivrede u Srbiji, u periodu nakon Drugog svetskog rata do početka tranziconog perioda, kontinuirano se pogoršavao usled primenjene politike depresiranih cena poljoprivredno-prehrambenih proizvoda. 71 Teorijski posmatrano postoje tri koncepta agrarne politike. To su: protekcionistički, liberalni i koncept održivog razvoja poljoprivrede.72 Protekcionistički koncept karakteriše „zaštitini“ položaj države u cilju razvoja i zaštite domicilne poljoprivrede od inostrane konkurencije. Liberanlni koncept je potpuna suprotnost prethodno navedenom konceptu, i karakteriše ga slobodno formiranje cena poljoprivredno-prehrambenih proizvoda na tržištu, liberalizovan uvoz, odnosno potpuno slobodno delovanje tržišnih mehanizama u sferi poljoprivrede. Konceptu održivog razvoja poljoprivrede je cilj savremeni razvoj ove privredne delatnosti i u okviru njega je težište na razvoju multifunkcionalne poljoprivrede, na ruralnom razvoju i razvoju poljoprivrede zasnovanom na poštovanju zaštite životne sredine. Multifunkcionalnost poljoprivrede se, prema ovom konceptu, ogleda u sintezi nekoliko funkcija. Funkcije održivog ruralnog razvoja, ekološke, ekonomske, socijalne, prehrambene i kulturne funkcije, kao i funkcije podrške razvoju turizma.73 Koncept održivog ruralnog razvoja poljoprivrede je u skladu sa modernim evropskim modelom razvoja poljoprivrede i dugoročno je najbolji koncept agrarne politike. Osnovni ciljevi ovog koncepta se odnose na: održivo gazdovanje resursima, proizvodnja zdravstveno-bezbedne hrane, obezbeđenje ruralnog razvoja i primerenog životnog standarda stanovništvu u ruralnim
71 Radović G. (2014): Finansiranje poljoprivrede u Republici Srbiji, Zadužbina Andrejević, Beograd. 72 Pejanović R. (2007): Stranputice i putevi naše agrarne politike, Savremeni farmer, Br. 8, str. 7-24. 73 Pejanović R, Njegovan Z. (2009): Preduzetništvo i (agro)privreda, Poljoprivredni fakultet, Departman za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Univerzitet u Novom Sadu. 148 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. sredinama, podizanje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje, kao i obezbeđenje prehrambene sigurnosti stanovništva. 74 U Srbije je protekcionistički koncept agrarne politike bio zastupljen u predtranzicionom, kao i na početku tranzicionog perioda 90-ih godina XX veka. Ovaj koncept je nerealan iako odgovara najvećem broju proizvođača. Takođe, dugoročno je neproduktivan, uz udaljavanje Srbije od međunarodnih integracija. Ministarstvo poljoprivrede Republike Srbije uvelo je tokom 2003. godine potpuno liberalan koncept agrarne politike, koji je veoma brzo proizveo negativne efekte na domaću poljoprivredu, jer je ona bila izložena nemilosrdnoj inostranoj konkurenciji. S obzirom na to da domaći proizvođači hrane nisu bili ravnopravan konkurent inostranim, ubrzo su počele da se uvode dodatne zaštitne mere i povećavaju podsticaji poljoprivrednoj proizvodnji, a time je domicilna agrarna politika počela da odstupa od potpuno liberalnog koncepta. Republička vlada je u Nacionalnoj strategiji privrednog razvoja Srbije za period 2006-2012. godina definisala koncept agrarne poltike zasnovan na održivom razvoju, ali poljoprivreda nije bila „na potrebnom nivou ekonomske razvijenosti da bi mogla da uđe u ovu, višu fazu razvoja.“75 Dakle, mere agrarne politike u Srbiji su se u prošlosti menjale u skladu sa razvojnim ciljevima privrede i poljoprivrede, ali i u skladu sa karakterom privrednog i političkog sistema, kao i u skladu sa međunarodnim ekonomskim i političkim položajem zemlje. U periodu nakon Drugog svetskog rata merama agrarne politike podržavani su poljoprivredni subjekti koji su bili u društvenoj svojini, dok za porodična poljoprivredna gazdinstva nije postojala podrška u merama agrarne politike.76
4. 1. Mere agrarne politike u prethodnom periodu
U setu mera agrarne politike u periodu od 1996. do 2003. godine, premije za mleko, premije za biljnu proizvodnju i regresi za priplodnu stoku bili su aktuelni u celokupnom analiziranom periodu. Međutim, dominantno učešće u strukturi agrarnog budžeta imale su premije za mleko. Ova mera agrarne poltike imala je, pre svega, socijalnu dimenziju s obzirom na to da su premije isplaćivane svim proizvođačima, bez obzira na količinu isporučenog mleka.
74 Pejanović R, Njegovan Z. (2011): Principi ekonomije i agrarne politike za studente smera organske proizvodnje, Poljoprivredni fakultet, Departman za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Univerzitet u Novom Sadu. 75 Radović G. (2020): Analiza agrarne politike u Srbiji s kraja 20. i početka 21. veka sa aspekta finansiranja, Zbornik Matice srpske za društvene nauke, br. 175 (3/2020), str. 361-372. 76 Božić D, Bogdanov N, Ševarlić M. (2011): Ekonomika poljoprivrede, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Beogradu, str. 290. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 149 Na osnovu podataka prikazanih u tabeli broj 2 može se konstatovati da su premije za mleko imale najmanje učešće u strukturi agrarnog budžeta u 2003. godini, 27,5%, a najveće u 2000. godini, 47,4%. Nedostatak ove mere agrarne politike bio je u tome što su premije za mleko isplaćivane prerađivačima, a ne direktno proizvođačima. To je imalo za posledicu da su oni sa zakašnjenjem, dobijali ovaj podsticaj za proizvodnju.
Tabela 2. Mere agrarne politike i struktura agrarnog budžeta 1996-2003. (u %)
Mere agrarne 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. politike
Premije za mleko 28,0 28,0 34,7 34,6 47,4 45,4 33,7 27,5 Premije za biljnu 17,2 17,2 5,8 7,7 - 16,7 15,0 23,8 proizvodnju Regresi za 6,3 6,3 8,6 4,8 4,0 2,7 2,8 2,5 priplodnu stoku Revitalizacija sela 10,0 10,0 7,4 6,7 5,1 - - - Poljoprivredne - 2,0 2,4 2,2 2,2 1,2 1,4 1,1 službe Mere za unapređenje - 4,0 6,8 6,2 7,3 2,9 1,9 1,4 stočarstva Zdravstvena - 8,0 8,9 8,1 8,4 15,7 11,9 9,9 zaštita životinja Unapređenje poljoprivrednog - 3,7 3,6 2,5 1,1 0,8 0,8 0,9 zemljišta Podsticanje ------1.8 1,3 podizanja zasada Subvencije za ------5,6 2,0 kupovinu pšenice Proširenje poseda i popravka ------5,9 zemljišta Podsticanje izvoza polj. prehram. ------4,3 Proizvoda Šumarstvo i - 3,0 3,4 8,6 8,4 2,5 1,8 - lovstvo Višenamensko - 14,0 14,7 14,7 12,4 7,9 18,6 18,0 korišćenje voda Druge obaveze 38,5 3,8 3,6 3,8 3,6 4,1 4,8 1,3 utvrđene zakonom Izvor: Bogdanov N.(2007): Mala ruralna domaćinstva u Srbiji i ruralna nepoljoprivredna ekonomija, MPŠV RS, UNDP, Beograd.
Na osnovu podataka prikazanih u tabeli broj 2 može se konstatovati da je u okviru mera agrarne politike, u posmatranom periodu, u strukturi agrarnog 150 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. budžeta posle premija za mleko, najveće učešće su imale premije za biljnu proizvodnju. One su, pre svega, bile namenjene za izmenu setvene strukture u korist industrijskog bilja. Skoro u celokupnom analiziranom periodu kontinuirano su bile na snazi: mere za unapređenje stočarstva, za zdravstvenu zaštitu životinja, za unapređenje poljoprivrednog zemljišta, za višenamensko korišćenje voda, kao i podrška poljoprivrednim stručnim službama. Agrarna politika se početkom XXI veka iz protekcionističke naglo transformisala u liberanu. To je “ostavilo nesagledive negativne posledice na poljoprivredu, koje su se, pre svega, reflektovale kroz nerešen problem finansiranja ove privredne delatnosti”.77 U Republici Srbiji u 2004. godini došlo je do promena u agrarnoj politici. Tada su uvedene mere koje favorizuju tržišno privređivanje, a što se odrazilo i na strukturu agrarnog budžeta. U navedenoj godini uvedeni su podsticaji za razvoj tržišta poljoprivredno-prehrambenih proizvoda, podsticaji za ruralni razvoj, kao i podsticaji u cilju razvoja kreditiranja poljoprivrede. Premije za mleko su zadržane u strukturi agrarnog budžeta, ali je njihovo učešće bilo znatno manje. Promenjen je i način njihove isplate, tako da su se one direktno isplaćivale poljoprivrednim proizvođačima, a ne prerađivačima, kao u prethodnom periodu. Od 2004. godine uvedena je i obavezna registracija poljoprivrednih gazdinstava i od tada su pravo na podršku iz agrarnog budžeta imala samo registrovana poljoprivredna gazdinstva. Međutim, uočeno je veoma teško prilagođavanje poljoprivrednih proizvođača aktuelnim merama, počev od neradog registrovanja gazdinstava, do nemogućnosti da sami pripreme neophodnu veoma komplikovanu dokumentaciju za dobijanje kredita. Tokom 2005. godine ukidaju se premije za osnovne ratarske kulture, a premira se samo proizvodnja hmelja, duvana, uljane repice i tikve. Regresiranje nabavke sadnog materijala, mineralnog đubriva i nafte, pored kreditnih sredstava i podsticaja za ruralni razvoj postaje osnovni oblik podrške države poljoprivrednim proizvođačima.78 Set mera agrarne politike u periodu 2004-2006. činile su mere predstavljene u tabeli broj 3. Mere podrške proizvodnji i tržištu imale su najveće učešće u strukturi agrarnog budžeta u 2004. godini (55%). U ovoj godini mere podsticanja ruralnog razvoja činile su 20,1%, a troškovi stručnih i javnih usluga 24,9% agrarnog budžeta. U sledećoj, 2005. godini, uvedena je nova mera, koja se odnosila na kreditnu podršku poljoprivrednim proizvođačima i ona je u inicijalnoj godini činila 13,6% agrarnog budžeta. Na mere usmerene za podsticanje proizvodnje i tržišta i dalje je odlazila polovina agrarnog budžeta, troškovi stručnih i javnih usluga činili su 30%, a podsticaji ruralnom razvoju svega 6,4% agrarnog budžeta. Mere podsticajne kreditne politike povećale su svoje učešće u strukturi agrarnog budžeta u 2006. godini i to na 20,7%, dok su mere podrške proizvodnji i tržištu poljoprivredno-prehrambenih proizvoda
77 Pejanović R, Radović G. (2011): Agrarna politika u Republici Srbiji u periodu tranzicije, Ekonomija teorija i praksa, Vol. 4, Br. 1/2011, str. 29-38. 78 Radović G. (2014): Finansiranje poljoprivrede u Republici Srbiji, Zadužbina Andrejević, Beograd. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 151 smanjile učešće na 38,1%. Mere podsticanja ruralnog razvoja činile su svega, 5,1%, a učešće troškova stručnih i javnih usluga povećano je na 36,1% agrarnog budžeta. Rast ovih troškova bio je uslovljen potrebom izgradnje domaćih agrarnih institucija u cilju implementacije modela podrške agraru koji se primenjuje u Evropskoj uniji.
Tabela 3. Struktura mera agrarne politike i agrarnog budžeta 2004-2006. (u %)
MERE AGRARNE POLITIKE 2004. 2005. 2006. Mere podrške tržištu poljoprivredno- 55,0 50,0 38,1 prehrambenih proizvoda Mere podrške ruralnom razvoju 20,1 6,4 5,1 Mere podsticanja kreditne politike - 13,6 20,7 Stručne i javne usluge 24,9 30,0 36,1 Izvor: Sinđić V. (2007): Dinar za razvoj, poslovanje, konkurentnost, Poljoprivreda, str.21.
Beneficirani sistem kreditiranja registrovanih poljoprivrednih gazdinstava uspostavljen je 2004, a počelo se sa njegovom primenom 2005. godine. Ova mera je uvedena u cilju obezbeđenja finansijske podrške poljoprivrednicima, koji često zbog neposedovanja „kreditne istorije“ nisu imali mogućnost pristupa kreditnom tržištu. Beneficirano kreditiranje uz podršku Ministarstva poljoprivrede doprinelo je delimičnom rešavanju problema finansiranja poljoprivrede. Model subvencionisanog kreditiranja domaće poljoprivrede u prethodnom periodu se često i naglo menjao, što je zbunjivalo poljoprivrednike i onemogućavalo im da kvalitetno planiraju proizvodnju.79
Tabela 4. Struktura mera agrarne politike i agrarnog budžeta 2007-2009. (u %)
MERE AGRARNE POLITIKE 2007. 2008. 2009.
Mere direktne podrške za tržište i proizvođače 78,4 79,5 68,2 Mere strukturalnog i ruralnog razvoja 16,0 9,4 9,5 Opšte mere u vezi sa poljoprivredom 2,1 1,6 3,5 Razne mere poljoprivredne politike 2,7 8,8 18,2 Ostali transferi, uključujući i administrativne troškove 0,8 0,7 0,6 Izvor: Van Berkum, S, Bogdanov N. (2012): Serbia on the Road to EU Accession: Consequences for Agricultural Policy and the Agrifood Chain, CABI International, Oxfordshire, UK, p. 129.80 Kalkulacija autorke.
79 Radović G. (2015): Modaliteti finansiranja ruralnog turizma u Republici Srbiji, Doktorska disertacija, Poljoprivredni fakultet, Departman za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Univerzitet u Novom Sadu. 80 Van Berkum, S, Bogdanov N. (2012): Serbia on the Road to EU Accession: Consequences for Agricultural Policy and the Agrifood Chain, CABI International, Oxfordshire, UK, p. 129 152 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. U strukturi agrarnog budžeta, u periodu od 2007. do 2009. godine, najveće učešće su imale mere direktne podrške tržištu i proizvođačima, a po značaju slede mere strukturalnog i ruralnog razvoja (tabela broj 4).
Tabela 5. Struktura mera agrarne politike i agrarnog budžeta u 2010. (u %) VRSTE MERA AGRARNE POLITIKE (%) 1. NEPOSREDNI PODSTICAJI 81,1 1.1. Regresiranje poljoprivredne proizvodnje 59,0 1.2. Regresiranje inputa u poljoprivrednoj proizvodnji 15,8 1.3. Genetsko unapređenje stočarstva 3,5 1.4. Podrška osiguranju u poljoprivredi 0,4 1.5. Premije za mleko 2,3 1.6. Podrška unapređenju pčelarske proizvodnje 0,1 2. STRUKTURNI PODSTICAJI 10,9 2.1. Mere ruralnog razvoja 9,9 2.1.1. Povećanje konkurentnosti kroz invest. u polj. Gazdinstva 1,0 2.1.1.1. Investicije u gazdinstva u proizvodnji mleka 1,0 2.1.1.2. Investicije u gazdinstva u proizvodnji mesa 0,5 2.1.1.3. Investicije u gazdinstva u proizvodnji voća 1,9 2.1.1.4. Investicije u gazdinstva u proizvodnji povrća 1,5 2.1.1.5. Investicije u gazdinstva u proizvodnji žitarica, industrijskog bilja i 3,3 investicije za nabavku osnovnog stada 2.1.1.6. Podsticanje podizanja matičnih zasada voća, vinove loze i hmelja 0,1 2.1.1.7. Podsticanje krčenja zagađenih vinograda (eradikacija) 0,1 2.1.2. Investicije u prerađivačke kapacitete za proizvodnju mesa i mleka 1,5 2.2. Podrška sprečavanju štetnih uticaja inteziv.polj. na biodiverzitet i očuvanje 0,1 anim.genet.resursa 2.2.1. Podrška razvoju organske proizvodnje 0,0 2.2.2. Podrška očuvanje genetičkih resursa domaćih životinja 0,0 2.3. Podrška investicijama za diverzifikaciju aktivnosti na selu 0,9 2.3.1. Podrška aktivnosti na razvoju nepoljoprivrednih aktivnosti na selu 0,4 2.3.2. Podrška aktivnostima usmerenim na stvaranje proizvoda sa većom dodatom 0,5 vrednošću 3. TRŽIŠNI PODSTICAJI 3,8 3.1.Mere podsticanja izvoza 3,5 3.2. Podrška skladištenju poljoprivrednih proizvoda u javnim skladištima. 0,3 4. INSTITUCIONALNE MERE 4,2 4.1. Edukacija menadžera u zadrugama 0,0 4.2. Kompenzacioni fond 0,2 4.3. Međunarodna saradnja i obaveze 0,2 4.4. Stručne poljoprivredne službe 0,8 4.5. Mere i akcije u poljoprivredi i naučno-istraživačka aktivnost 0,2 4.6. Mere unapređenja u stočarstvu (selekcija) 0,7 4.7.Organizacija i jačanje kapaciteta mreža za ruralni razvoj 0,2 4.8. Subvencionisanje kamata po odobrenim kreditima 1,5 4.9. Vinogradarski registar 0,1 4.10 Procedure za geografsko poreklo 0,0 UKUPNO 1 + 2 + 3 + 4 100,0 Izvor: Božić D, Bogdanov N, Ševarlić M. (2011): Ekonomika poljoprivrede, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Beogradu, str. 353. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 153 Analizom podataka o strukturi agrarnog budžeta (tabela broj 5) može se zaključiti da su i u 2010. godini dominantno učešće (84,9%) u agrarnom budžetu imale mere direktne podrške poljoprivrednim proizvodima i tržištu. Učešće strukturnih podsticaja, usmerenih u cilju ruralnog razvoja i diverzifikacije aktivnosti na selu, bilo je 10,9%, a podsticaji u cilju razvoja institucija imali su učešće od 4,2% u agrarnom budžetu. Mišljenja smo da je u cilju razvoja poljoprivrede u Republici Srbiji potrebno da se u narednom periodu poveća kvantitativno učešće agrarnog budžeta u ukupnom državnom budžetu. Takođe, potrebno je u pogledu kvalitativnog aspekta agrarnog budžeta, da sve veće učešće imaju podsticaji, odnosno podrška ruralnom razvoju. Ruralni razvoj bi omogućio razvoj ruralne ekonomije, povećanje zaposlenosti, a time bi se i smanjile migracije iz ruralnih u urbana područja. Dakle, promena kvalitativnog aspekta agrarnog budžeta omogućila bi “stvaranje preduslova za ravnomerniji ruralni i regionalni razvoj, ali i harmonizaciju domicilne agrarne politike sa CAP-om Evropske unije.“81
4.2. Aktuelne mere agrarne politike U cilju analize aktuelnih mera agrarne politike, odnosno kvalitativnog aspekta agrarnog budžeta, potrebno je prvo sagledati njegov kvantitativni aspekt, koji je predstavljen na grafikonu broj 2.
Grafikon broj 2. Agrarni budžet 2015-2020. (u milrd. RSD)
54,6 56,1 60 50 45,3 40,5 43,8 44,1 40 30 AGRARNI BUDŽET (u milrd RSD) 20 10 0 2015 2016 2017 2018 2019 2020
Izvor: Zakon o budžetu Republike Srbije 2015-2020.
Na osnovu prikazanih podataka na grafikonu broj 2 može se konstatovati da je visina agrarnog budžeta u analiziranom periodu oscilirala, ali da, kada se posmatra njegov iznos u poslednjoj u odnosu na početnu godinu,
81 Pejanović R, Radović G. (2013): Agrarni budžet kao faktor ruralnog i regionalnog razvoja Republike Srbije, XVIII Naučni skup: Regionalni razvoj i demografski tokovi zemalja jugoistočne Evrope, Ekonomski fakultet, Niš, str. 241-252. 154 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. uočava se trend rasta. Konkretno, agrarni budžet je u 2020. u odnosu na 2015. godinu povećan za 24%.
Tabela 6. Mere agrarne politike i struktura agrarnog budžeta 2015-2020. (u 000 RSD)
STRUKTURA AGRARNOG 2015. 2016. 2017. 2018. 2019. 2020. BUDŽETA (AB)
DIREKTNA 18.313.700 16.968.670 18.672.453 17.038.248 19.120.314 18.326.899 PLAĆANJA
Učešće direktnih 40,4 42,0 43,0 38,6 35,0 32,7 plaćanja u AB (u %) MERE RURALNOG 841.000 1.839.300 2.847.000 2.392.821 4.727.500 6.077.200 RAZVOJA
Učešće mera ruralnog 1,9 4,5 6,5 5,4 8,7 10,8 razvoja u AB (u %) KREDITNA PODRŠKA 500.000 600.000 670.000 460.000 400.000 300.000
Učešće kreditne 1,1 1,5 1,5 1,0 0,7 0,5 podrške u AB (u %)
POSEBNI 530.000 232.650 254.850 249.131 230.000 230.000 PODSTICAJI Učešće posebnih podsticaja u 1,2 0,6 0,6 0,6 0,4 0,4 AB (u %)
IPARD - - 250.000 358.565 1.521.375 983.500 PODSTICAJI Učešće IPARD podsticaja u - - 0,6 0,8 2,8 1,8 AB (u %)
Izvor: Uredbe o raspodeli podsticaja u poljoprivredi i ruralnom razvoju 2015-2020. Kalukalacija autorke.
U tabeli broj 6 prikazan je kvalitativni aspekt agrarnog budžeta, odnosno struktura mera agrarne politike u periodu 2015-2020. godina. Na osnovu analize predstavljenih podataka može se konstatovati da su set mera činile: direktna Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 155 plaćanja, mere ruralnog razvoja, kreditna podrška, posebni podsticaji i IPARD podsticaji. Kao izvori podataka korišćene su uredbe o raspodeli podsticaja u poljoprivredi i ruralnom razvoju u svom inicijalnom obliku, bez izmena i dopuna tokom godine. Na osnovu podataka predstavljenih u tabeli broj 6 može se konstatovati da su u strukturi agrarnog budžeta direktna plaćanja imala najveće učešće u 2016. godini, 43%,. Od 2016. godine učešće direktnih plaćanja u agrarnom budžetu beleži kontinuirani pad. S druge strane, učešće mera ruralnog razvoja u agrarnom budžetu u posmatranom periodu beleži trend rasta, s neznatnim padom u 2018. godini. Učešće sredstava kreditne podrške u agrarnom budžetu beleži trend pada od 2017. godine, a učešće posebnih podsticaja, takođe, trend pada, ali u celokupnom analiziranom periodu. IPARD podsticaji su sastavni deo agrarnog budžeta od 2017. godine. U nastavku će biti detaljnije prikazana struktura navedenih mera agrarne politike.
4. 2. 1. Direktna plaćanja
Kretanje ukupnog iznosa sredstava agrarnog budžeta usmerenih za direktna plaćanja, pojedinačno po godinama, u analiziranom periodu predstavljen je na grafikonu broj 3. Na osnovu prikazanih podataka može se konstatovati da su iznosi direktnih plaćanja prilično oscilirali, kao i da su u početnoj i poslednjoj godini analiziranog perioda imali skoro isti nivo.
Grafikon broj 3. Direktna plaćanja 2015-2020. (u milrd. RSD)
20 19 18 17 Direktna plaćanja (u milrd RSD) 16 15 2015 2016 2017 2018 2019 2020
Izvor: Uredbe o raspodeli podsticaja u poljoprivredi i ruralnom razvoju 2015-2020.
U tabeli broj 7 su prikazani vrste i iznosi direktnih plaćanja u period 2015-2020. godina.
156 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Tabela 7. Vrste i iznosi direktnih plaćanja 2015-2020. godina (u 000 RSD)
Vrste direktnih plaćanja 2015. 2016. 2017. 2018. 2019. 2020.
Premije za 3.400.000 3.400.000 3.400.000 3.000.000 3.000.000 3.000.000 mleko
Osnovni 2.720.500 3.525.694 3.861.128 7.874.540 9.341.492 9.797.315 podsticaji za biljnu proizvodnju Podsticaji za 4.476.200 5.248.782 5.200.000 4.343.208 4.267.322 3.008.084 stočarsku proizvodnju Podsticaji za 890.000 900.000 1.300.000 1.000.000 1.100.000 1.400.000 tov junadi, jagnjadi, jaradi i svinja Podsticaji za 50.000 20.000 20.000 10.000 20.000 20.000 krave dojilje Podsticaji za 230.000 320.000 400.000 400.000 590.000 600.000 košnice pčela Podsticaji za 43.000 28.000 25.000 10.000 1.000 1.000 proizvodnju konzumne ribe Podsticaji za - - 604.744 400.000 800.000 500.000 krave za uzgoj teladi za tov Regresi za troškove skladištenja u 10.000 500 453 500 500 500 javnim skladištima
Regres za 3.047.000 3.525.694 3.861.128 - - - đubrivo Regres za 3.047.000 - - - - - gorivo
Regres za 400.000 - - - - - premije poljoprivrednog osiguranja UKUPNO: 18.313.700 16.968.670 18.672.453 17.038.248 19.120.314 18.326.899 Izvor: Uredbe o raspodeli podsticaja u poljoprivredi i ruralnom razvoju 2015-2020. Kalukalacija autorke.
Na osnovu prikazanih podataka u tabeli broj 7 možemo konstatovati da je struktura direktnih plaćanja u analiziranom periodu bila, uglavnom nepromenjena, uz izuzetak regresa za đubrivo, koji su primenjivani zaključno sa 2017. i regresa za gorivo, koji su poslednji put primenjeni 2015. godine. Regresi za premije poljoprivrednog osiguranja su od 2016. godine svrstani u mere ruralnog razvoja. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 157 Tabela 8. Vrste i iznosi direktnih plaćanja u maksimalnim iznosima 2015-2020.
Vrste direktnih plaćanja 2015. 2016. 2017. 2018. 2019. 2020.
Premije za mleko (din/litra) 7 7 7 7 7 7 Osn. podst.i za bilj. proizv. 6.000 2.000 2.000 4.000 5.200 5.200 (din/hektar) Podst. za kvalit. priplod. 25.000 25.000 25.000 25.000 25.000 25.000 mlečne krave (din/grlu) Podst. za kvalit.priplod. 25.000 25.000 25.000 25.000 25.000 40.000 tovne krave i bikove (din/grlu) Podst. za kvalit. 7.000 7.000 7.000 7.000 7.000 7.000 priplod.ovce i ovnove, koze i jarčeve (din/grlu) Podst. za kvalitet. priplod. 7.000 7.000 10.000 10.000 15.000 15.000 krmače i nerastove (din/grlu) Podst. za roditelj. kokoške 60 60 60 60 60 60 teškog tipa (din/grlu) Podst. za roditelj. kokoške 100 100 100 100 100 100 lakog tipa (din/grlu) Podst. za roditelj. ćurke 300 300 300 300 300 300 (din/grlu)
Podst. za kvalitet. priplod. 500 500 500 500 500 500 matice ribe šarana (din/grlu) Podst. za kvalitet. priplodne 300 300 300 300 300 300 matice ribe pastrmke (din/grlu) Podst. za tov junadi 10.000 10.000 10.000 10.000 15.000 15.000 (din/grlu) Podst. za tov jagnjadi 2.000 2.000 2.000 2.000 2.000 2.000 (din/grlu) Podst. za tov jaradi 2.000 2.000 2.000 2.000 2.000 2.000 (din/grlu) Podst. za tov svinja 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 (din/grlu) Podst. za krave dojilje 20.000 20.000 20.000 20.000 30.000 40.000 (din/grlu) Podst. za košnice pčela 500 600 720 720 720 720 (din/košnici) Podst. za proizv. konzumne 10 10 10 10 10 10 ribe (din/kg) Podst. za krave za uzg. - - 5.000 10.000 20.000 20.000 teladi za tov (din/grlu) Regres za trošk. skladišt. u 40 40 40 40 40 40 jav. Sklad. (% od trošk. skladišt.) Regres za đubivo/ gorivo 6.000 2.000 2.000 - - - (din/hektaru) Regres za trošk. osigur. bilj. 40 - - - - - proizv. i život. (% od plać. prem. osig.) Izvor: Uredbe o raspodeli podsticaja u poljoprivredi i ruralnom razvoju 2015-2020. Kalukalacija autorke.
158 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Na osnovu prikazanih podataka u tabeli broj 7 može se konstatovati i da su u strukturi direktnih plaćanja značajno zastupljeni podsticaji za razvoj stočarske proizvodnje. Primera radi ukupno rezervisana sredstva za navedene podsticaje u 2018. godini su iznosila oko 9,2 milijarde dinara, što je činilo oko 1/5 ukupnog agrarnog budžeta Republike Srbije za ovu godinu. Navedeno upućuje na zaključak „da su državni finansijski podsticaji značajan podsticajni činilac razvoja, odnosno da ne predstavljaju uzrok nerazvijenosti stočarstva u Republici Srbiji.“82 Analizom prikazanih podataka u tabeli broj 8 može se konstatovati da su maksimalni iznosi direktnih plaćanja značajno oscilirali u analiziranom periiodu Izuzetak su, odnosno nepromenjene iznose su imale: premije za mleko, podsticaji za kvalitetne priplodne mlečne krave, podsticaji za kvalitetne priplodne ovce i ovnove, koze i jarčeve, podsticaji za roditeljske kokoške teškog, kao i lakog tipa, podsticaji za kvalitetne priplodne matice šarana i pastrmke, podsticaji za tov jagnjadi, jaradi, kao i za tov svinja, podsticaji za proizvodnju konzumne ribe, kao i regresi troškova skladištenja u javnim skladištima.
4. 2. 2. Mere ruralnog razvoja
U tabeli broj 9 prikazani su iznosi i struktura mera ruralnog razvoja u analiziranom periodu 2015-2020. godina. Na osnovu prikazanih podataka može se konstatovati da izdvojeni godišnji iznosi iz sredstava agrarnog budžeta za mere ruralnog razvoja, u analizirnaom periodu, beleže trend rasta. Konkretno, ova sredstva su u početnoj, 2015. godini, iznosila „skromnih“ 841 milion dinara, a u 2020. godini bila su oko šest milijardi dinara. Na osnovu prikazanih podataka u tabeli broj 9 može se konstatovati i da su u celokupnom posmatranom periodu bile prisutne samo sledeće mere: investicije u cilju unapređenja konkurentnosti i dostizanja standarda kvaliteta, podsticaji za održivi ruralni razvoj i podsticaji za unapređenje ruralne ekonomije. Takođe, može se konstatovati da podsticaji za pripremu i sprovođenje lokalnih strategija ruralnog razvoja nisu bili sastavni deo agrarnog budžeta samo u 2016, a podsticaji za unapređenje sistema kreiranja i prenosa znanja samo u 2015. i 2016. godini.
82 Radović G. (2018): Aktuelne mere agrarne politike kao podrška razvoju stočarstva u Republici Srbiji, Zbornik radova sa naučnog skupa – Selo i poljoprivreda, Bijeljina, Univerzitet Bijeljina“, Bijeljina, 20-21. septembar 2018, str. 237-248. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 159
Tabela 9. Mere ruralnog razvoja 2015-2020. (u 000 RSD)
Mere ruralnog razvoja 2015. 2016. 2017. 2018. 2019. 2020. Investicije u cilju unapređenja konkurentnosti 684.000 1.206.600 2.084.000 1.428.820 3.668.500 4.031.698 i dostizanja standarda kvaliteta Podsticaje za održivi ruralni 112.000 150.000 163.000 204.000 232.000 504.000 razvoj Podsticaje za unapređenje 35.000 35.000 190.000 355.000 405.000 775.000 ruralne ekonomije Podsticaje za pripremu i sprovođenje 10.000 - 10.000 25.000 35.000 10.001 lokalnih strategija ruralnog razvoja Podsticaje za podršku - savetodavnim i 347.700 - - - - stručnim poslovima u poljoprivredi Sredstva za učešće u - 100.000 - - - - finansiranju IPARD mera Podsticaje za unapređenje - - 400.000,0 380.000 387.000 756.501 sistema kreiranja i prenosa znanja UKUPNO: 841.000 1.839.300 2.847.000 2.392.820 4.727.500 6.077.200 Izvor: Uredbe o raspodeli podsticaja u poljoprivredi i ruralnom razvoju 2015-2020. Kalukalacija autorke. Potrebno je naglasiti da su mere ruralnog razvoja, i pored značajnog rasta u apsolutnom iznosu, posmatrano u relativnom iznosu, u 2020. godini činile svega oko 10% agrarnog budžeta. To je nedovoljno za sve aspekte i potrebe za adekvatnim ruralnim razvojem u Republici Srbiji. U nastavku će biti predstavljena struktura pojedinih mera ruralnog razvoja u analiziranom periodu.
160 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B.
Tabela 10. Investicije u poljoprivredu u cilju unapređenja konkurentnosti (u 000 RSD)
Vrsta podsticaja 2015. 2016. 2017. 2018. 2019. 2020. Investicije u poljoprivrednu 601.500 664.100 1.460.500 1.180.000 2.970.000 2.788.198 proizvodnju -podsticaji za podizanje 150.000 150.000 150.000 180.000 250.000 438.198 višegodišnjih zasada voćaka, vinove loze i hmelja - podrška za unapređenje 451.500 514.100 1.310.500 1.000.000 2.720.000 2.350.000 primarne poljoprivredne proizvodnje
(a) podrška za nabavku novih - - 600.000 800.000 2.220.000 1.600.000 mašina i opreme, za unapređenje primarne biljne i stočarske proizvodnje (b) podrška za nabavku novih - - 210.500 - - 500.000 trakotra (c) podrška investicijama za - - 500.000 200.000 500.000 250.000 izgradnju i opremanje objekata Investicije u preradu 82.500 92.500 173.500 98.821 98.500 543.500 polj.proizvoda i marketing -podrška unapređenju 2.000 2.000 3.000 3.000 3.000 3.000 kvaliteta vina i rakije -kontrolne markice za polj- 500 500 500 321 500 500 prehrambene proizvode i evidencione markice za vino -nabavka opreme u sektoru 80.000 90.000 170.000 95.500 95.000 540.000 mesa, mleka, voća, povrća i grožđa Regesi za premija osiguranja - 450.000 450.000 150.000 600.000 700.000 useva, plodova, višegodišnjih zasada, rasadnika i životinja UKUPNO: 684.000 1.206.600 2.084.000 1.428.821 3.668.500 4.031.698 Izvor: Uredbe o raspodeli podsticaja u poljoprivredi i ruralnom razvoju 2015-2020. Kalukalacija autorke.
U tabeli broj 10 su predstavljena je mera - investicije u poljoprivredu u cilju unapređenja konkurentnosti i dostizanja standarda kvaliteta. Od 2020. godine, ova mera je promenila naziv u investicije u fizičku imovinu poljoprivrednih gazdinstava. Na osnovu prikazanih podataka može se konstatovati da su izdvojena sredstva agrarnog budžeta za ovu namenu imala trend rasta u posmatranom periodu. Konkretno, sredstva za ovu meru su Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 161 iznosila u 2015. godini samo 684 miliona dinara, a u 2020. su iznosila oko četiri milijarde dinara. Kada se posmatra struktura podmera, zapaža se da su dominantno učešće imale investicije u poljoprivrednu proizvodnju, a znatno skromnije investicije u preradu poljoprivrednih proizvoda i marketing. Svakako da je u narednom periodu potrebno povećati učešće ove podmere, jer je prerada poljoprivrednih proizvoda neophodan uslov za ostvarivanje profitabilnosti poljoprivredne proizvodnje poljoprivrednih gazdinstava.
Tabela 11. Podsticaji za održivi ruralni razvoj (u 000 RSD)
Vrste podsticaja 2015. 2016. 2017. 2018. 2019. 2020.
Organska 92.000 92.000 90.000 110.000 108.000 350.000 proizvodnja -organska biljna 30.000 40.000 8.000 150.000 proizvodnja -organska stoč. 60.000 70.000 100.000 200.000 proizvodnja Očuvanje biljnih i 20.000 58.000 65.000 94.000 124.000 154.000 životinjskih genetičkih resursa -za očuvanje biljnih 5.000 5.000 5.000 2.000 2.000 2.000 genetičkih resursa -za očuvanje 15.000 53.000 58.000 90.000 120.000 150.000 životinjskih genetičkih resursa -za očuvanje - - 2.000 2.000 2.000 2.000 životinjskih genetičkih resursa u banci gena Podrška - - 8.000 - - - agroekološkim merama, dobroj polj praksi i drugim politikama zaštite i očuvanja životne sredine UKUPNO: 112.000 150.000 163.000 204.000 232.000 504.000 Izvor: Uredbe o raspodeli podsticaja u poljoprivredi i ruralnom razvoju 2015-2020. Kalukalacija autorke.
Ukupni iznosi podsticaja za održivi ruralni razvoj imaju trend rasta u analiziranom periodu. Konkretno, porasli su u 2020. godini za 4,5 puta u odnosu na početnu, 2015. godinu. Kada se posmatra njihova struktura, zapaža se da najveće učešće imaju podsticaji za organsku poljoprivrednu proizvodnju. Imajući u vidu raspoložive resurse u Republici Srbiji za ovu proizvodnju, kao i sve izraženiju tražnju za organskim poljoprivrednim proizvodima na svetskom 162 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. tržištu, smatramo da bi izdvajanja za razvoj organske i biljne i stočarske proizvodnje trebalo da budu i znatno veća u narednom periodu.
Tabela 12. Podsticaji za unapređenje ruralne ekonomije 2015-2020. (u 000 RSD)
Vrste podsticaja 2015. 2016. 2017. 2018. 2019. 2020.
Unapređenje ekonomskih aktivnosti na selu kroz podršku 15.000 15.000 20.000 60.000 110.000 150.000 nepoljoprivrednim aktivnostima
Ekonomske aktivnosti u smislu dodavanja vrednosti polj 10.000 10.000 50.000 95.000 95.000 25.000 proizvodima
Unapređenje obuka u oblasti ruralnog razvoja 10.000 10.000 - - - -
Podrška mladima u ruralnim područjima - - 120.000 200.000 200.000 600.000
UKUPNO: 35.000 35.000 190.000 355.000 405.000 775.000
Izvor: Uredbe o raspodeli podsticaja u poljoprivredi i ruralnom razvoju 2015-2020. Kalukalacija autorke.
U tabeli broj 12 prikazani su ukupni iznosi i struktura podsticaja za unapređenje ruralne ekonomije u Republici Srbiji u periodu 2015-2020. godina. Ukupan iznos ovih podsticaja beleži trend rasta u posmatranom periodu, i to sa početnih 35 miliona dinara na čak 775 miliona dinara u 2020. godini. U strukturi mera za unapređenje ruralne ekonomije najznačajnije učešće imaju podsticaji za razvoj nepoljoprivrednih delatnosti, posebno ruralnog turizma. Takođe, sve je značajnije učešće podmere - podrška mladima u ruralnim područjima. Ova mera se odnosi na mlade u životnoj dobi do 40 godina i primenjuje se, kako na republičkom, tako i na pokrajinskom nivou, a sve u cilju zadržavanja mladih u ruralnim područjima i smanjivanj depopulacije ovih područja. Ekonomske aktivnosti u smislu dodavanja vrednosti poljoprivrednim Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 163 proizvodima, obuhvataju uvođenje i sertifikaciju sistema bezbednosti i kvaliteta hrane, organskih proizvoda, kao i proizvoda sa oznakom geografskog porekla. Takođe, i ova mera se primenjuje paralelno, odnosno finansira se i iz budžeta Republike Srbije, kao i iz budžeta AP Vojvodine.
Tabela 13. Ostali podsticaji za napređenje ruralne ekonomije (u 000 RSD)
Vrsta podsticaja 2015. 2016. 2017. 2018. 2019. 2020.
Podsticaji za pripremu i sprovođenje lokalnih strategija ruralnog - - 10.000 25.000 35.000 10.001 razvoja
-priprema lokalnih strategija ruralnog razvoja - - 6.000 25.000 34.000 10.000
-sprovođenje lokalnih strategija ruralnog razvoja - - 4.000 - 1.000 1
Podsticaji za unapređenje sistema kreiranja i prenosa - - 400.000 380.000 387.000 756.501 znanja
-razvoj tehničko- tehnoloških, primenjenih, razvojnih - - 60.000 40.000 40.000 230.000 i inovativnih projekata u poljoprivredi i ruralnom razvoju
-podrška pružanju saveta i informacija poljoprivrednim - - 340.000 340.000 347.000 526.501 subjektima
UKUPNO: - - 410.000 405.000 422.000 766.502
Izvor: Uredbe o raspodeli podsticaja u poljoprivredi i ruralnom razvoju 2015-2020. Kalukalacija autorke. 164 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B.
Ostali podsticaji za unapređenje ruralne ekonomije u periodu 2015-2020. prikazani su u tabeli broj 13. U njihovoj strukturi se nalaze podsticaji za pripremu i sprovođenje lokalnih strategija ruralnog razvoja, kao i podsticaji za unapređenje sistema kreiranja i prenosa znanja. Takođe, i kod ove vrste podsticaja ukupni iznosi imaju trend rasta. Konkretno, u 2020. godini je zabeležen rast za 87% u odnosu na početnu 2017. godinu.
4.2.3. Kreditna podrška poljoprivredi
Kreditna podrška poljoprivredi je mera agrarne politike koja se u Republici Srbiji sprovodi od 2004. godine u cilju pomoći poljoprivrednim gazdinstvima da pristupe kreditnom tržištu, odnosno izgrade „kreditnu istoriju“. Suština mere je da se putem subvencija iz agrarnog budžeta omogućava niža kamatna stopa na kredite koje poljoprivrednim gazdinstvima odobravaju poslovne banke.
Tabela 14. Kreditna podrška u poljoprivredi 2015-2020. (u 000 RSD)
Kreditna podrška u 2015. 2016. 2017. 2018. 2019. 2020. poljoprivredi Iznos 500.000 600.000 670.000 460.000 400.000 300.000 Izvor: Uredbe o raspodeli podsticaja u poljoprivredi i ruralnom razvoju 2015-2020. Kalukalacija autorke.
Na osnovu podataka prikazanih u tabeli broj 14 može se konstatovati da je učešće ukupnog iznosa kreditne podrške zabeležilo trend pada u posmatranom periodu. To se može tumačiti i kao smanjenje potrebe za ovom merom, jer je u prethodnom periodu većina poljoprivrednih gazdinstava “izgradila” svoju “kreditnu istoriju”. Stava smo da je za potrebe finansiranja poljoprivrede pod povoljnim, beneficiranim uslovima, kakvi su potrebni većini porodičnih poljoprivrednih gazdinstava, koja imaju malu ekonomsku snagu, a koja preovlađuju u strukturi ukupnog broja poljoprivrednih gazdinstava, potrebno da se u Republici Srbiji osnuje posebna specijalizovana finansijska institucija – “specijalizovana poljoprivredna banka”.83
83 Radović G. (2014): Finansiranje poljoprivrede u Republici Srbiji, Zadužbina Andrejević, Beograd; Radović G, Pejanović R. (2016): Finansiranje poljoprivrede u Srbiji: Potencijalni model Specijalizovane poljoprivredne banke, Naučno skup: Stanje i perspektive agroprivrede i Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 165
4.2.4.Posebni podsticaji
Vrste i iznosi posebnih podsticaja u poljoprivredi u periodu 2015-2020. u Republici Srbiji prikazani su u tabeli broj 15.
Tabela 15. Posebni podsticaji u poljoprivredi 2015-2020. (u 000 RSD)
Posebni podsticaji 2015. 2016. 2017. 2018. 2019. 2020. Posebni podsticaji za sprovođenje odgajivačkih 130.000 130.000 130.000 140.000 145.000 150.000 programa radi ostvarivanja odgajivačkih ciljeva u stočarstvu Podsticaji za promotivne aktivnosti u - - 10.000 10.000 10.000 10.000 poljoprivredi i ruralnom razvoju Podsticaji za podršku savetodavnim i 300.000 - - - - - stručnim poslovima u poljoprivredi Podsticaji za sprovođenje naučnoistraživačkih, 80.000 80.000 - - - - razvojnih i inovativnih projekata u poljoprivredi Podsticaji za proizvodnju sadnog materijala i 20.000 22.650 114.850 99.131 75.000 70.000 sertifikaciju i klonsku selekciju UKUPNO: 530.000 232.650 254.850 249.131 230.000 230.000 Izvor: Uredbe o raspodeli podsticaja u poljoprivredi i ruralnom razvoju 2015-2020. Kalukalacija autorke. sela u Srbiji, Naučno društvo ekonomista Srbije, Akademija ekonomskih nauka i Ekonomski fakultet u Beogradu, Beograd, 23. 4. 2016. godine, str. 237-252. 166 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B.
Analizom prikazanih podataka u tabeli broj 15 možemo konstatovati da je ukupan godišnji iznos sredstava za posebne podsticaje u poljoprivredi, u analiziranom periodu, zabeležio značajan pad. Konkretno iznos sredstava iz agrarnog budžeta u 2020. godini manji je za više od 50% u odnosu na iznos izdvojen za ove namene iz agrarnog budžeta u 2015. godini. Kada su u pitanju pojedine podmere, njihova struktura se prilično menjala u posmatranom periodu. Kontinuirano su bili prisutni samo posebni podsticaji za sprovođenje odgajivačkih programa radi ostvarivanja odgajivačkih ciljeva u stočarstvu, kao i podsticaji za proizvodnju sadnog materijala i i sertifikaciju, kao i za klonsku selekciju.
4.2.5. IPARD podsticaji
IPARD podsticaji su sastavni deo agrarnog budžeta u Republii Stbiji od 2017, odnosno 2018. godine, kada su raspisani prvi konkursi iz IPARD 2 programa.
Tabela 16. IPARD podsticaji u poljoprivredi 2015-2020. (u 000 RSD)
IPARD podsticaji 2015. 2016. 2017. 2018. 2019. 2020. Mera 1 – prvi javni - - - - 171.005,553 77.121,453 poziv Mera 1 – drugi javni - - - - 138.940,474 27.581,058 poziv Mera 1 – treći javni - - - - 430.658,441 255.048,157 poziv Mera 1 – četvrti javni - - - - - 302.658,180 poziv Mera 3 – prvi javni - - - - 219.624,526 54.554,528 poziv Mera 3 – drugi javni - - - - 561.146,006 47.641,272 poziv Mera 7 – prvi javni - - - - - 218.895,353 poziv UKUPNO: - - 250.000 358.565 1.521.375 983.500 Izvor: Uredbe o raspodeli podsticaja u poljoprivredi i ruralnom razvoju 2015-2020. Kalukalacija autorke. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 167
Na osnovu prikazanih podataka u tabeli broj 16, mogu se zapaziti osilacije u ukupnom iznosu IPARD podsticaja u posmatranom periodu, kao i njihova karakteristična struktura u skladu sa akreditovanim merama IPARD 2 programa u Republici Srbiji, u poslednje dve godine analiziranog perioda.
5. ZAKLJUČAK I PREPORUKE
Na osnovu realizovanog istraživanja i analize u ovom poglavlju knjige mogu se dati osnovne karakteristike agrarnog budžeta i agrarne politike kao osnovnih „poluga“ finansiranja i razvoja poljoprivrede i ruralnog razvoja u prethodnom i u aktuelnom periodu u Republici Srbiji. Agrarni budžet je sastavni deo državnog budžeta od 1996. godine i zamišljen je kao siguran i trajan izvor finansiranja ove veoma značajne privredne delatnosti u Republici Srbiji. Poljoprivreda je značajna sa više aspekata. Sa aspekta radnog angažovanja stanovnika ruralnih područja, sa aspekta učešće u bruto dodatnoj vrednosti, kao i sa aspekta obezbeđenja prehrambene sigurnosti stanovništva. U prvim godinama tranzicionog perioda, 90-ih godina XX veka, upravo u cilju obezbeđenja prehrambene sigurnosti stanovništva, a zbog veoma nepovoljne političke situtuacije, u Srbiji je vođena politika depresiranih cena. To je dovelo do pada akumulativne sposobnosti, pa i do potpune devastacije mnogih poljoprivrednih subjekata. U tim godinama poljoprivreda se finansirala pod privilegovanim uslovima iz primarne emisije Centralne banke. Međutim, beneficirani krediti su ukunuti Programom rekonstrukcije monetarnog sistema u januaru 1994. godine, zbog problema u njihovoj naplati, kao i uz „optužbu“ da su upravo oni inicirali hiperinflaciju koja je u Srbiji zabeležena tokom 1992 i 1993. godine. Dakle, zbog svega navedenog, formiran je 1996. godine agrarni budžet, kao centralni finansijski instrument za finansiranje i razvoj poljoprivrede i ruralnog razvoja u Republici Srbiji. Kada se analizira kvantitativni aspekt agrarnog budžeta, zapaža se njegovo minorno ućešće u ukupnom državnom budžetu. To je bio slučaj i u prethodnih nekoliko godina, kada je zakonski bilo definisano da učešće agrarnog u ukupnom državnom budžetu ne može biti manje od 5%. U periodu od 25 godina koji je analiziran u ovom poglavlju knjige, odnosno u celokupnom dosadašnjem periodu postojanja agrarnog budžeta kao instrumenta za finansiranje agrara i ruralnog razvoja u Srbiji, njegovo učešće u ukupnom državnom budžetu, pojedinačno po godinama, kao i prosečno učešće, bilo je manje od učešće poljoprivrede u stvaranju bruto dodate vrednosti. Zbog nemogućnosti da se iz agrarnog budžeta pokriju svi neophodno rashodi u tekućoj poljoprivrednoj proizvodnji, kao i zbog nedostatka kvalitetnih izvora finansiranja za razvojne potrebe agrara, koji bi bili raspoloživi na dugi rok i uz nisku kamatnu stopu, smatramo da je potrebno da se definišu i inovativni 168 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. modaliteti finansiranja poljoprivrede u Republici Srbiji. U tu svrhu bilo bi značajno da se osnuje specijalizovana finansijska institucija – „specijalizovana poljoprivredna banka“ čiji bi prioritetni zadaci trebalo da budu da finansira tekuće potrebe agrara pod beneficiranim kamatama, a razvojne programe i na duži kreditni period, preko 10 godina. Mere agrarne politike na početku i u toku tranzicionog periodu u Republici Srbiji su naglo menjane. Početkom XXI veka agrarna politika se u veoma kratkom vremenskom periodu transformisala iz protekcionističkog u liberalni koncept, što je imalo negativne posledice po razvoj poljoprivrede. Tek po usvajanju Zakona o podsticajima u poljoprivredi i ruralnom razvoju u 2013. godine, prvi put su u Srbiji normativno definisane mere agrarne politike za duži vremenski period. Kada se analizira kvalitativni aspekt agrarnog budžeta, može se zapaziti dominantno i kontinuirano učešće premija za mleko. Ova mera je prisutna u agrarnom budžetu od njegovog osnivanja, od 1996. godine, i ima pretežno socijalnu dimenziju, jer se isplaćuje u malom iznosu velikom broju poljoprivrednih gazdinstava. U narednom periodu potrebne je da se u agrarnom budžetu poveća učešće, odnosno iznosi sredstava za ruralni razvoj. Konkretno, potrebno je da se poveća učešće investicija u preradu i marketing poljoprivredno- prehrambenih proizvoda, u razvoj biljne i stočarske organske proizvodnje, kao i mera ruralnog razvoja u smislu konkretnog poboljšanja uslova života u ruralnim područjima. Potrebno je i da se povećaju podsticaji za diverzifikaciju aktivnosti u ruralnim područjima, posebno za razvoj ruralnog turizma, koji može da bude generator razvoja ruralnih ekonomija u Republici Srbiji. Poljoprivredni subjekti u Republici Srbiji od 2018. godine imaju mogućnost da konkurišu i za IPARD podsticaje. Međutim, oni su prevashodno namenjeni ekonomski snažnijim poljoprivrednim gazdinstvima, dok agrarni budžet i dalje ostaje osnovni izvor finansiranja manjih, odnosno ekonomski slabijih poljoprivrednih gazdinstava, koja i preovlađuju u ukupnoj strukturi.
6. LITERATURA
1.Bogdanov N. (2007): Mala ruralna domaćinstva u Srbiji i ruralna nepoljoprivredna ekonomija, MPŠV RS, UNDP, Beograd. 2.Bogdanov N, Babović M. (2014): Radna snaga i diverzifikacija prihodna na poljoprivrednim gazdinstvima u Srbiji - stanje i izazovi za politiku ruralnog razvoja, Republički zavod za statistiku, Beograd. 3.Božić D, Bogdanov N, Ševarlić M. (2011): Ekonomika poljoprivrede, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Beogradu. 4.Nacionalni program za poljoprivredu za period 2018-2020, Službeni glasnik Republike Srbije br. 120/2017. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 169 5.Nacionalni program za ruralni razvoja za period 2018-2020, Službeni glasnik Republike Srbije br. 120/2017. 6.Pejanović R. (2007): Stranputice i putevi naše agrarne politike, Savremeni farmer, Br. 8, str. 7-24. 7.Pejanović R, Njegovan Z. (2009): Preduzetništvo i (agro)privreda, Poljoprivredni fakultet, Departman za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Univerzitet u Novom Sadu. 8.Pejanović R, Radović G, Tomaš M, Maksimović G, Krajinović G, Jelić V. (2010): Agricultura budget as a form of financing agriculture in the Republic of Serbia, Contemporary agriculture, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, Volumen 59, No 1-2/2010, str. 206-2013. 9.Pejanović R, Radović G. (2011): Agrarna politika u Republici Srbiji u periodu tranzicije, Ekonomija teorija i praksa, Vol. 4, Br. 1/2011, str. 29-38. 10.Pejanović R, Njegovan Z. (2011): Principi ekonomije i agrarne politike za studente smera organske proizvodnje, Poljoprivredni fakultet, Departman za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Univerzitet u Novom Sadu. 11.Pejanović R, Radović G. (2013): Agrarni budžet kao faktor ruralnog i regionalnog razvoja Republike Srbije, XVIII Naučni skup: Regionalni razvoj i demografski tokovi zemalja jugoistočne Evrope, Ekonomski fakultet, Niš, str. 241-252. 12.Pejanović R. (2013): Ogledi iz agrarne i ruralne ekonomije, Poljoprivredni fakultet, Departman za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Univerzitet u Novom Sadu. 13.Radović G. (2009): Modaliteti finansiranja agrara u tranzicionom periodu, Magistarska teza, Ekonomski fakultet, Univezitet u Novom Sadu. 14.Radović G. (2011): Model tranzicije slovenačke poljoprivrede, Škola biznisa, Br, 1/2011, str. 101-113. 15.Radović G. (2014): Finansiranje poljoprivrede u Republici Srbiji, Zadužbina Andrejević, Beograd. 16.Radović G. (2015): Modaliteti finansiranja ruralnog turizma u Republici Srbiji, Doktorska disertacija, Poljoprivredni fakultet, Departman za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Univerzitet u Novom Sadu. 17.Radović G, Pejanović R. (2016): Finansiranje poljoprivrede u Srbiji: Potencijalni model Specijalizovane poljoprivredne banke, Naučno skup: Stanje i perspektive agroprivrede i sela u Srbiji, Naučno društvo ekonomista Srbije, Akademija ekonomskih nauka i Ekonomski fakultet u Beogradu, Beograd, 23. 4. 2016. godine; str. 237-252. 18.Radović G. (2018): Aktuelne mere agrarne politike kao podrška razvoju stočarstva u Republici Srbiji, Zbornik radova sa naučnog skupa – Selo i poljoprivreda, Bijeljina, Univerzitet Bijeljina“, Bijeljina, 20-21. septembar 2018, str. 237-248. 19.Radović G. (2020): Analiza agrarne politike u Srbiji s kraja 20. i početka 21. veka sa aspekta finansiranja, Zbornik Matice srpske za društvene nauke, br. 175 (3/2020), str. 361-372. 20.Republički zavod za statistiku, Beograd, www.stat.gov.rs. 170 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. 21.Sinđić V. (2007): Dinar za razvoj, poslovanje, konkurentnost, Poljoprivreda, str. 21. 22.Strategija poljoprivrede i ruralnog razvoja Republike Srbije za period 2014- 2024, Službeni glasnik Republike Srbije br. 85/2014. 23.Uredba o raspodeli podsticaja u poljoprivredi i ruralnom razvoju u 2015. godini. Službeni glasnik Republike Srbije br.19/2015. 24.Uredba o raspodeli podsticaja u poljoprivredi i ruralnom razvoju u 2016. godini. Službeni glasnik Republike Srbije br. 8/2016. 25.Uredba o raspodeli podsticaja u poljoprivredi i ruralnom razvoju u 2017. godini. Službeni glasnik Republike Srbije br. 8/2017. 26.Uredba o raspodeli podsticaja u poljoprivredi i ruralnom razvoju u 2018. godini. Službeni glasnik Republike Srbije br. 18/2018. 27.Uredba o raspodeli podsticaja u poljoprivredi i ruralnom razvoju u 2019. godini. Službeni glasnik Republike Srbije br. 3/2019,12/2019. 28.Uredba o raspodeli podsticaja u poljoprivredi i ruralnom razvoju u 2020. godini. Službeni glasnik Republike Srbije br. 1/2020. 29.Van Berkum, S, Bogdanov N. (2012): Serbia on the Road to EU Accession: Consequences for Agricultural Policy and the Agrifood Chain, CABI International, Oxfordshire, UK. 30.Vasiljević Z, Ševarlić M. (2003): Agrarni budžet kao ekonomski instrument u tranziciji agroprivrede Srbije, Zbornik radova:Institucionalne reforme i tranzicija agroprivrede u Republici Srbiji - Knjiga 2, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu. 31.Zakon o poljoprivredi i ruralnom razvoju, Službeni glasnik Republike Srbije br. 41/2009, 10/2013 – dr. zakon i 101/2016. 32.Zakon o podsticajima u poljoprivredi i ruralnom razvoju, Službeni glasnik Republike Srbije br. 10/2013, 142/2014, 103/2015, 101/2016. 33.Zakon o budžetu Republike Srbije za 2015. godinu, Službeni glasnik RS br. 142/2014. 34.Zakon o budžetu Republike Srbije za 2016. godinu, Službeni glasnik RS br. 103/2015. 35.Zakon o budžetu Republike Srbije za 2017. godinu, Službeni glasnik RS br. 99/2016. 36.Zakon o budžetu Republike Srbije za 2018. godinu, Službeni glasnik RS br. 113/2017. 37.Zakon o budžetu Republike Srbije za 2019. godinu, Službeni glasnik RS br. 95/2018. 38.Zakon o budžetu Republike Srbije za 2020. godinu, Službeni glasnik RS br. 84/2019.
Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 171
Doc. Dr. Gordana Radović, Director “Dnevnik Poljoprivredik” Publishing Company, 21000 Novi Sad, Serbia
AGRICULTURAL BUDGET AND AGRICULTURAL POLICY IN THE FUNCTION OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT AND RURAL DEVELOPMENT IN THE REPUBLIC OF SERBIA
The research and analysis in this chapter of the book provide an overview of the basic characteristics of the agricultural budget and agricultural policy as the basic "levers" of financing and development of agriculture, as well as rural development in the previous and current period in the Republic of Serbia. The agrarian budget has been an integral part of the state budget since 1996 and is conceived as a secure and permanent source of financing for this very important economic activity in the Republic of Serbia. Agriculture is important from several aspects: from the aspect of employment of the inhabitants of rural areas; from the aspect of participation in gross value added; as well as from the aspect of ensuring food security of the population. When analyzing the quantitative aspect of the agrarian budget, its minor share in the total state budget is noticed. In the period of 25 years analysed in this chapter of the book, i.e. in the entire period of existence of the agrarian budget as an instrument for financing agriculture and rural development in Serbia, its share in the total state budget, individually by years, as well as average participation, was less than the share of agriculture in the creation of gross value added. Due to the impossibility to cover all the necessary expenditures in current agricultural production from the agrarian budget, as well as due to the lack of quality sources of financing for agricultural development needs, which would be available in the long run and with a low interest rate, we believe it is necessary to define innovative modalities of agrarian financing in the Republic of Serbia. For that purpose, it would be important to establish a specialized financial institution - a "specialized agricultural bank" whose priority tasks should be to finance the current needs of farmers and development programs for a longer credit period, over 10 years. We notice that milk premiums have a dominant and continuous share in the agrarian budget, in the entire analysed period. This incentive has a predominantly social dimension, as it is paid in small amounts to a large number of agricultural holdings. In the forthcoming period, it is necessary to increase the share in the agrarian budget, i.e. the amount of funds for rural development. In particular, it is necessary to increase the share of investments in the processing and marketing of agro-food products, in the development of plant and livestock organic production, as well as rural development measures in terms of concrete improvement of living conditions in rural areas. It is also necessary to increase incentives for diversification of activities in rural areas, especially for the development of rural tourism, which can be a generator of development of rural economies in the Republic of Serbia.
Key words: agrarian budget, agrarian policy, development, agriculture, rural development, Republic of Serbia. 172 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B.
Doc. dr Gordana Radović, biografija
Doc dr. Gordana Đ. Radović rođena je u Novom Sadu, gde i danas živi i radi. Doktor je ekonomskih i agroekonomskih nauka. U naučno-istraživačkom radu dominantno se bavi problemima u finansiranju poljoprivrede i ruralnog razvoja, kao i u razvoju osiguranja poljoprivrede u Srbiji. Rezultat njenog dosadašnjeg naučno- istraživačkog rada je oko 70 naučnih i preglednih radova, kao i knjiga „Finansiranje poljoprivrede u Republici Srbiji“, koju je objavila 2014. godine. Učestvovala je na preko 30 domaćih i međunarodnih naučnih skupova i bila je izlagač i uvodničar na privrednim skupova čija je tematika bila vezana za osiguranje i finansiranje poljoprivrede i ruralnog razvoja,
odnosno ruralnog turizma, kao i Doc. dr Gordana Radović, razvoja ženskog preduzetništva u naučni saradnik, direktor „Dnevnik- agrobiznisu. Poljoprivrednik“ A.D. Novi Sad Gordana Đ. Radović stekla je naučno zvanje – naučni saradnik u oblasti društvenih nauka – ekonomija, Odlukom Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije. U nastavno zvanje – docenta izabrane je Odlukom Senata Univerziteta Privredna akademija u Novom Sadu. Gordana Đ. Radović je prvi izabrani vanredni član Naučnog društva ekonomista Srbije, od kako je ovo zvanje ustanovljeno. Član je Naučnog društva agrarnih ekonomista Balkana, Razvojne akademije poljoprivrede Srbije, Saveza ekonomista Vojvodine, Društva ekonomista Novog Sada i Društva ekonomista Beograda. Gordana Đ. Radović zaposlena je od jula 1994. godine u novinsko- izdavačkom preduzeću „Dnevnik-Poljoprivrednik“ AD Novi Sad, gde od 2000. godine obavlja poslove direktora. U toku njenog mandata preduzeće kontinuirano beleži pozitivne poslovne rezultate, a dobitnik je više uglednih privrednih i društvenih priznanja. Gordana Đ. Radović je aktivna i u asocijacijama privrednika. Član je Unije poslodavaca Vojvodine i Unije poslodavaca Srbije, član je Pokrajinskog socijalno-ekonomskog saveta i zamenik člana Republičkog socijalno- ekonomskog saveta.
Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 173 174 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 175
Dr Branislav Dudić 84
SLOVAČKA ISKUSTVA U VEZI SA IMPLEMENTACIJOM AGRARNE POLITIKE I RURALNOG RAZVOJA
Rezime Poljoprivrednom sektoru i ruralnom razvoju u privrednoj strukturi Slovačke daje se veliki značaj, a za njegovo finansiranje izdvajaju se velika sredstva iz budžeta. Reforme su istakle važnost ruralnog razvoja, kroz primenu diversifikovanih programa i strategija. Sektor poljoprivrede slovačkog agrara i ruralnog razvoja prepoznao je od ranije važnost implementacije standarda Zajedničke poljoprivredne politike (CAP). Uticaj tehnologija na razvoj tržišta poljoprivrednih prizvoda, koristi u komunikaciji i transportu i migracija stanovništva su evidentni. Alati finansijskih subvencija doprinose ekonomskom razvoju sela u slovačkim uslovima. Cilj ovog rada je predstavljanje razvoja ruralne politike u Slovačkoj u poslednje dve dekade i predstavljanje alata za povećanje ekonomskog razvoja održavajući životnu sredinu i poljoprivrednu proizvodnju ekološki čistu, poštujući principe održivog razvoja. Kao država članica Evropske Unije, Slovačka Republika ima mogućnost da koristi prateće instrumente politike za razvoj ruralnih područja, poljoprivrede i društva kao takvog. Instrument za postizanje ovog cilja je u prethodnom periodu bio Program ruralnog razvoja koji je započeo 2014. godine i predstavljao je strategiju ruralnog razvoja kroz diversifikovane mere razvoja slovačkog sela i agrara. Mere su grupisane u skladu sa osama kao što su: povećanje konkurentnosti poljoprivredno-šumarskog sektora, poboljšanje kvalitet života na selu i diverzifikacija ruralne ekonomije kojoj je usmerena pomoć isključivo od strane Evropskog poljoprivrednog Fond za ruralni razvoj. Jedan od ključnih ciljeva Zajedničke agrarne politike EU za period od 2014. do 2020. godine ističe u prvi plan rast zaposlenosti i podršku razvoju ruralnih sredina.
Ključne reči: agrarna politika, ruralni razvoj, reforme, konkurentnost, Slovačka
84 Branislav Dudić, Fakultet za menadžment, Univerzitet Comenius u Bratislavi, 82005 Bratislava, Slovačka, kontakt: [email protected]. Fakulteta za ekonomiju i inženjerski menadžment u Novom Sadu, 21000 Novi Sad, Srbija; kontakt: [email protected]. 176 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B.
1.UVOD
Sadašnji proces globalizacije ne utiče samo na industrijsku proizvodnju, već se odnosi i na poljoprivrednu proizvodnju. Poljoprivreda čini značajan deo ekonomskih politika. Ukupan budžet za poljoprivredu i ruralni razvoj predstavlja oko 46% potrošnje EU godišnje. Poljoprivreda i ruralni razvoj ponovo su postali centralno pitanje i glavna odrednica razvoja EU. Politike poljoprivrednog i ruralnog razvoja igraju vitalnu ulogu u teritorijalnoj, ekonomskoj i socijalnoj koheziji Evropske unije i u zaštiti životne sredine. Oblici poljoprivrednih subjekata u kojima se obavlja poljoprivredna proizvodnja variraju. Slovačka je u prošlosti smatrana poljoprivrednom zemljom. Slovačka poljoprivreda bila je tokom deset godina ekonomske reforme u periodu od 1990. do 1999. godine izložena spoljašnjem pritisku tržišnih snaga ka postizanju veće efikasnosti, performansi i prilagođavanju tržišnim okolnostima. Zadružna poljoprivreda se često primećuje posebno u malim zemljama ili kao dodatak većim zemljama. „Zadruga je grupa ljudi koja omogućava više ljudi ili pravnih lica koja rade zajedno na osnovnom dobrovoljnom zadatku kako bi poboljšala život svojih članova (Sagimun, 2005; Amelia & Ronald, 2018). U prošlosti su u Slovačkoj postojale zadružne farme, danas je to kombinacija poljoprivrednih preduzetničkih entiteta, zadruga i mikro, malih i srednjih preduzetnika kao poljoprivrednih proizvođača. Kao država članica Evropske unije, Slovačka Republika ima mogućnost da koristi podržavajuće instrumente politike za razvoj ruralnih područja, poljoprivrede i društva kao takvog. Stanovništvo premašuje 5,4 miliona, a čine ga uglavnom Slovaci i najveća mađarska nacionalnost na južnim teritorijama Slovačke. Teritorija Slovačke prostire se na oko 49.054 kvadratnih kilometara (19.000 kvadratnih milja) i uglavnom je planinska. Glavni i najveći grad je Bratislava, a drugi grad po veličini su Košice. U periodu od petnaest godina od 2004-2018, Slovačka je, kao članica EU, imala koristi od oko 35 milijardi evra finansiranja EU. Slovačka će imati na raspolaganju 12 milijardi evra u periodu između 2021. i 2027. Doprinos Slovačke u budžetu EU iznosi 646 miliona evra. Slovačka prima 2,66 milijardi evra sredstava iz EU. Finansijska sredstva dobijena za finansiranje iz EU ulažu se u sledeće oblasti: Poljoprivreda (21,27%), Regionalna politika - kohezioni i strukturni fondovi (74,72%), Istraživanje i razvoj (3,21%), Građanstvo - sloboda, sigurnost i pravda (0,40 %), Administracija (0,40%). Prema instrumentima Evropske unije, Slovački farmeri mogu dobiti subvencije u obliku direktnih plaćanja, što im pomaže u ostvarivanju bolje pozicije poljoprivrednika u lancu proizvodnje hrane. Direktne subvencije se isplaćuju iz državnog budžeta Slovačke i naknadno se nadoknađuju iz budžeta EU. Sadašnje zakonodavstvo omogućava poljoprivrednicima da imaju koristi od Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 177 instituta državne pomoći, što im pomaže da poboljšaju svoju poziciju među drugim konkurentima na tržištu. Državna pomoć u poljoprivrednom sektoru dodeljuje se preduzećima koja rade u poljoprivrednoj primarnoj proizvodnji, prehrani, šumarstvu i ribarstvu. Slovačka je podeljena na 8 regiona: Bratislava, Trnava, Nitre, Trenčina, Banske Bistrice, Žiline, Prešova i Košice. Od ukupne površine Slovačke, prema pojedinačnim vrstama regiona, najveći udeo od 59% prostire se i na preovlađujuća ruralna područja, pri čemu tranzicioni regioni imaju udeo od 36,8%, pretežno najmanji udeo od 4,2% čine urbane regije.
2. METODOLOGIJA
Ruralna područja predstavljaju oko 92% teritorije u EU-27. Ovi regioni proizvode oko 45% bruto dodate vrednosti (HPH) u EU-27 i predstavljaju više od polovine radnih mesta. Ruralni razvoj mora biti u stanju da ispuni zahteve tržišta i da obezbedi odgovarajući kvalitet i zaštitu hrane, kao i zaštitu politike zaštite životne sredine. Cilj istraživanja je ruralna politika Slovačke iz istorijske perspektive u periodu nakon pristupanja Slovačke EU, pa tako i alati ruralne politike poput finansijske subvencije doprinose ruralnom ekonomskom razvoju u slovačkim uslovima. Pružanje državne pomoći je ispraćeno velikom transparentnošću, koja je od suštinskog značaja za pravilnu primenu pravila ugovora i vodi ka boljoj usklađenosti, većoj odgovornosti i na kraju efikasnijoj javnoj potrošnji. Cilj naučnog istraživanja je ispitati razvoj ruralne politike u Slovačkoj od 2004 godine. Istraživački pristup koji se primenjivao pri ispitivanju istraživačkih fenomena bio je kombinovani pristup mešanjem nekoliko klasičnih istraživačkih metoda (sinteza, dedukcija, analiza, upoređivanje) i dobijenih empirijskih rezultata obradom sekundarnih podataka iz baze podataka Ministarstva poljoprivrede Slovačke Republike, Evropske komisije itd. Ciljevi zajedničke poljoprivredne politike takođe spadaju u okvir ciljeva navedenih u Komunikaciji Komisije iz 3. marta 2010. godine "Evropa 2020 - Strategija za pametan, održiv i inkluzivan rast" i njegova vodeća inicijativa za Evropu koja je efikasna za resurse, koji postavlja ciljeve u oblastima kao što su konkurentnost, klima, energija i biodiverzitet. Rezultati istraživanja su sistematizacija procesa ruralnog razvoja i kompilacija postojećih organizacija usredsređenih na podršku i upravljanje procesom ruralnog razvoja. Njihova uloga je da donesu koristi za poboljšanje kvaliteta života u ruralnim područjima, ističući ekološke i ekološki prihvatljive aktivnosti (Spalević i sar, 2017) koje vode ka konkurentnim prehrambenim proizvodima i poboljšanju zdravlja. To su atraktivne karakteristike koje ponovo privlače ljude za život na selu i rad u poljoprivredi. Pomoći u obavljanju ove profesije moglo bi rezultirati ekonomskim oživljavanjem ruralnih područja i društvenim, kulturnim i generacijskim aspektima. 178 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B.
3. OSVRT NA POJEDINA ISKUSTVA DRUGIH
Poljoprivreda predstavlja neophodan proizvodni proces koji je od suštinske koristi za svako društvo i ekonomiju (Johnston i Mellor, 1961; Melovic et al., 2020a; Sinabell, 2009) i ostaje ključni pokretač ruralnih područja Evropske unije (Bournaris et al., 2016). Vrednost preduzeća u poljoprivrednoj operaciji je sadašnja vrednost očekivanih budućih priliva gotovine umanjena za sadašnje odlive gotovine ili buduće prinose plus vrednost budućih mogućnosti investiranja. Farma koja održava fleksibilnost da u budućnosti menja proizvodnju, da bude sa diversifikovanim aktivnostima, vredeće više od identične farme koja to ne može (Dikit & Pindick, 1994; Carei & Zilberman, 2002). Prelazne godine tokom kojih poljoprivredni proizvođač čeka da sazre zasađeni poljoprivredni proizvod ne mogu se preokrenuti. Propušteni prihod se ne može povratiti. Poljoprivrednik kao proizvođač ima izbor da donese odluku o promeni u budućnosti. Nivo percepcije uzgajivača o neizvesnosti u pogledu budućih premija cena u velikoj meri će odrediti trajanje odlaganja investicije (Vest, 2019; Melovic et al., 2020b). U velikim poljoprivrednim zemljama, pozivajući se ovde na primer je iz Indonezije, Muftiadi (2018) je izvršio istraživanje na tržištu prehrambenih useva. Tržište je veoma veliko, istakao je njegov polagani rast i naveo na negativan trend u proizvodnji pirinča. Rezultati su pokazali veoma nagli pad tokom 1971- 2008, efikasnost proizvodnje ostalih podsektora prehrambenih kultura (pasulj, kukuruz, povrće i voće i druge prehrambene kulture) pokazuje porast, na šta je uticalo povećanje efikasnosti kod proizvodnje. Oba podsektora imaju tendenciju da budu neefikasnija u budućnosti, ako se ne prihvati nijedna temeljna vladina politika za podršku sektoru. Večni je problem što poljoprivredna industrija nije dovoljno finansirana, jer cene proizvoda ne mogu da polete, jer je to osnovna roba za život ljudi. Mnogi primeri dokazuju da poljoprivrednici opstaju u poslu samo uz podršku subvencija. Loizou i sar. (2019) su naglasili da je uticaj finansijske krize, šireći se globalno, ponovo ojačao svoj efekat na poljoprivredu u Evropi. Naročito u zemljama Južne Evrope u kojima poljoprivreda igra značajniju ulogu nego u zemljama Severne Evrope. Ističu da „treba prevrednovati ulogu poljoprivrede, posebno u okviru reformisane Zajedničke poljoprivredne politike (ZPP), kao šansu za nagrađivanje znanja i prikazivanje njegovog značaja i potencijala kao faktora ekonomskog rasta“ (Loizou i sar., 2019. ). Za pretežno ruralna područja karakteristična je najniža stopa zaposlenosti, u poređenju sa mešovitim i pretežno urbanim oblastima, zbog čega se kao jedan od osnovnih ciljeva Zajedničke agrarne politike EU za period od 2014. do 2020. godine, ističe rast zaposlenosti i podsticaj razvoja ruralnih sredina. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 179 U ovim sredinama posebno je izražen problem zaposlenosti mladih, starijih i niskokvalifikovanih ljudi. Dodatni motiv za očuvanje humanog kapitala ovih područja predstavlja činjenica da ova područja zadovoljavaju više odpolovine evropskih potreba za hranom. Prioriteti i zahtevi za ruralni razvoj su zaštita politike zaštite životne sredine, ispunjavanje zahteva tržišta, obezbeđivanje odgovarajućeg kvaliteta i zaštite hrane. Glavni faktori koji utiču na ruralni razvoj su, na primer, uticaj tehnologija, razvoj domaćeg i stranog tržišta, koristi u komunikaciji i transportu i migraciji stanovništva (El Mouatassime et al., 2019). Tri ključna područja su važna u politici ruralnog razvoja: poljoprivredno-prehrambeni sektor, ruralna ekonomija zajedno sa ruralnim stanovništvom i životna sredina. Loizou i sar. (2019) pokazali su u svom istraživanju da uticaj nove ZPP nije ograničen na primarni sektor, već direktno i indirektno utiče na druge sektore, kao i na ukupnu proizvodnju, zaposlenost i prihod domaćinstva u regionu. Rezultati sugerišu da je poljoprivreda važan pokretač rasta u celom regionu (Loizou i sar., 2019). Tvrdili su da su regionalne karakteristike igrale presudnu ulogu na direktne i indirektne efekte ZPP na porodičnu i samostalnu poljoprivredu u Češkoj, Letoniji, Mađarskoj, Poljskoj, Slovačkoj i Rumuniji (Baumet et al., 2006). Iskustva po ovom pitanju ukazuju nužnost uspostavljanja visokokvalitetnog zakonodavstva da bi se obezbedilo sigurno poslovno okruženje za privlačenje investicija u Slovačku (Novackova et al., 2018). Privlačenje investicija, čak i iz inostranstva, može doprineti povećanju konkurentnosti slovačkih proizvoda.
4. NEKE KARAKTERISTIKE SLOVAČKE POLJOPRIVREDE
Slovačka Republika zauzima površinu od 4.903.347 ha, a poljoprivredno zemljište je na 1.895.500 ha, od čega je obradivo zemljište 71%, TTP i livade 28%, a trajni usevi 1%. Slovačka poljoprivreda još uvek prolazi kroz postepeno restrukturiranje. Što se tiče primarne poljoprivredne proizvodnje, strukturu preduzeća uglavnom čine komercijalna gazdinstva pravnih lica - trgovačka preduzeća (TC), poljoprivredne zadruge (AC) i fizička lica (PE) - posebno samozaposleni poljoprivrednici (SEF), samostalni preduzetnici - koji takođe rade kao SEF i karakteriše ih besplatno poslovanje na marginalnoj osnovi. U slučaju slovačkih pravnih lica, prosečna poljoprivredna površina je približno 500 ha, a u slučaju malih poljoprivrednika površina od 21 ha. U Slovačkoj su privatna imanja malih pvršina, te predstavljaju manje od jedne trećine privatnih šuma. U Slovačkoj postoji mnogo preduzetnika sa vrlo malom površinom zemlje, koja međutim nisu značajna sa društvene tačke gledišta, ali snabdevaju lokalna tržišta (koja predstavljaju više sive ekonomije). 180 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Većina banaka nudi kreditne proizvode za poljoprivredni sektor, a preduzeća iz ove branše mogu koristiti: - kratkoročne premošćujuće zajmove za finansiranje operativnih potreba do iznosa opravdanih direktnih plaćanja od Agencije za plaćanja u poljoprivredi (APA); - kratkoročne zajmove za premošćivanje za finansiranje projekta pre nego što se dodeli subvencija iz strukturnih fondova EU; - investicioni zajam za kupovinu zemljišta na teritoriji Republike Slovačke namenjenog poljoprivrednoj proizvodnji; - ulaganje srednjoročnog i dugoročnog zajma za nabavku materijalne i nematerijalne imovine, izgradnju operativnih prostorija, rekonstrukciju nekretnina ili kupovinu tehnologija, mašina i opreme; - zajmove za finansiranje privremenog skladištenja žetve u skladu sa odredbama Zakona o skladišnom prijemu u obliku oročenog ili obnavljajućeg zajma; - investicione zajmove za kupovinu akcija na poljoprivrednom zemljištu. (Zeleni izveštaj, 2019).
5. ORGANIZACIJE ZA RURALNI RAZVOJ
A. Evropska mreža za ruralni razvoj (ENRD) služi kao središte za razmenu informacija o tome kako politika, programi, projekti i druge inicijative za ruralni razvoj funkcionišu u praksi i kako se mogu poboljšati da bi se postiglo više. ENRD ima za cilj da angažuje i dosegne sve one koji su zainteresovani i posvećeni ruralnom razvoju u Evropi. Glavni akteri ENRD-a uključuju: - Nacionalne ruralne mreže (NRN); - RDP organi upravljanja i agencije za plaćanja; - Lokalne akcione grupe (LAG); - Evropske organizacije; - Poljoprivredne savetodavne usluge; - Poljoprivredni i ruralni istraživači
B. Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja Republike Slovačke odgovorno je za koordinaciju pravnih odnosa u pružanju bilo kakve pomoći ili subvencija za ruralni razvoj. Ovo ministarstvo vrši finansijsko upravljanje i odlučivanje o projektnim zadacima i direktnu podršku.
C. Agencija za plaćanja u poljoprivredi je agencija za plaćanja koja pruža administrativne aktivnosti u obezbeđivanju podrške i subvencija kao organ državne uprave. Drugo važno telo koje je uključeno u obezbeđivanje Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 181 finansijskih sredstava je, prema § 9 Zakona 280/2017, agencija za plaćanja, koja je budžetska organizacija povezana u finansijskim odnosima sa budžetom Ministarstva poljoprivrede. Ova agencija deluje kao organ državne uprave. Agencija za platni promet obavlja aktivnosti u vezi sa pružanjem podrške u poljoprivredi i subvencijama za ruralni razvoj samo na osnovu akreditacije koju dodeljuje Ministarstvo poljoprivrede.
Slika1. Struktura NRN-a i centralne jedinice mreže Izvor: http://vvv.nsrv.sk/?pl=17
D. Nacionalna mreža za ruralni razvoj prikuplja i širi informacije o ruralnom razvoju, pruža savete potencijalnim i postojećim preduzećima. Agencija za ruralni razvoj (ARVI) je nacionalna organizacija koja doprinosi slovačkom Ministarstvu poljoprivrede i ruralnog razvoja. Pomaže u prikupljanju, analizi i širenju ruralnog razvoja, pruža povratne informacije odgovornim vlastima u vezi sa ruralnim razvojem. Štaviše, promoviše održive aktivnosti za uravnotežen, socio-ekonomski razvoj ruralnih naselja, pruža savete potencijalnim i postojećim preduzećima, javnom i neprofitnom sektoru u ruralnim oblastima o njihovim aktivnostima na ruralnom razvoju. Regionalno predstavništvo je uspostavljeno u svakoj regiji. Nacionalna ruralna mreža (NRN) ima centralni ured - Nacionalnu jedinicu za podršku čiji je domaćin Agencija za ruralni razvoj u Nitri. Regionalne antene NRN rade u 8 regija Slovačke, u Bratislavi, Trnavi, Nitri, Trenčinu, Banskoj Bistrici, Žilini, Prešovu i Košicama. Poglavlje 17.2 Programa ruralnog razvoja Slovačke 2014–2020 definiše strukturu NRN-a i centralnu jedinicu mreže (izvršno telo mreže). 182 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 183
6. PROGRAMI ZA RAZVOJ POLJOPRIVREDE I RURALNOG RAZVOJA PRE ČLANSTVA U EU
Najveći korisnici državne pomoći u poljoprivrednom sektoru su Francuska (14,9%), Nemačka (14,2%), Španija (10,9%) i Italija (10,9%). Slovačka je dobila 0,9% ukupnih subvencija EU. Slovačka poljoprivreda još uvek prolazi kroz postepeno restrukturiranje. Otkako je Slovačka postala članica Evropske unije, ona ima mogućnost da koristi alate politike podrške za razvoj ruralnih područja, poljoprivrede i društva kao takvog. U Slovačkoj zastupljenost ruralnog područja iznosi 86% ukupne površine. Period posmatranja se može podeliti u pet faza: I. II. III. IV. V. 1990-2004 2004-2006 2007-2013 2014-2020 2021-2027
Tranzicija slovačke poljoprivrede za period 1990-2004
Slovačka poljoprivreda bila je izložena spoljnom pritisku tržišnih sila radi postizanja veće efikasnosti, performansi i prilagođavanja tržišnim uslovima tokom deset godina ekonomske reforme u periodu od 1990. do 1999. Najveći pad poljoprivrede bio je 1993. godine, praćen umerenim rastom. Pad ruralnog sektora i pad poljoprivrednih zadruga u velikoj meri su uticali na rast nezaposlenosti u agrosektoru. Strukturni fondovi EU - SAPARD, PHARE ECOSOC (Ekonomska i socijalna kohezija) nisu iskorišćeni u dovoljnoj meri, upotrebljeno je samo 20% sredstava.
Program ruralnog razvoja 2004 - 2006
Program ruralnog razvoja za period 2004 – 2006 vodjen je principima principi decentralizacije odgovornosti - jačajući na taj način supsidijarnost i partnerstvo - i fleksibilnost programiranja zasnovanog na „meniju“ od 22 mere (produžene na 26 sa srednjoročnim pregledom Zajedničke poljoprivredne politike), koje treba usmeriti i primeniti u skladu sa specifičnim potrebama država članica. Koherentan paket mera, ima tri glavna cilja: (1) Stvoriti jači poljoprivredni i šumarski sektor, koji je prvi put prepoznao kao sastavni deo politike ruralnog razvoja; (2) Poboljšati konkurentnost ruralnih područja; (3) Održavanje životne sredine i očuvanje evropskog ruralnog nasleđa.
184 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Slovački program ruralnog razvoja 2004 - 2006
Slovačka je 1. maja 2004. postala članica EU, što joj je omogućilo da koristi sredstva iz fondova EU. EU pruža finansijsku podršku poljoprivrednom i šumarskom sektoru i ruralnim područjima kako bi poboljšala efikasnost poljoprivredne proizvodnje i kvalitet života ruralnog stanovništva.
Godina 2004 2005 2006 EUR 119,500,000 133,100,000 144,500,000
„Politika kvaliteta EU“ - „Kvalitetna marka SK“ Oznaka kvalitetna marka Slovačke (slika 2) je u vlasništvu Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja Republike Slovačke i puštena je u upotrebu 2004. godine, Prioritet programa je od početka bio podizanje profila domaćih Slovačkih kvalitetnih proizvoda i na taj način jačanje njihove konkurentnosti na domaćem tržištu. Cilj ovog projekta je privući slovačke potrošače kvalitetnim domaćim proizvodima. Svaki slovački proizvođač može dobiti slovački sertifikat o slovačkoj marki kvaliteta ako su njegovi proizvodi izrađeni od domaćih sirovina u skladu sa deklarisanim tehnološkim postupkom, parametrima kvaliteta i sigurnosti hrane. Takođe je potrebno registrovati sirovine kako bi ukupna potrošnja sirovina mogla biti najmanje 75% potrošnje domaćih sirovina. Faze proizvodnog procesa moraju se izvoditi na teritoriji Republike Slovačke, a proizvodi koji su ranije imali svojstva odličnog kvaliteta dobiće slovački sertifikat o kvalitetu za period od tri godine, a za sezonske proizvode od godinu dana. Svi kriterijumi moraju biti u skladu sa nacionalnim zakonodavstvom UO, kao i zakonodavstvom EU.
Slika 2. Oznaka kvalitetna marka Slovačke Izvor: https://znackakvality.sk/ Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 185 Program ruralnog razvoja 2007 - 2013
U okviru programa ruralnog razvoja EU, države članice su dobile 96 milijardi evra. Ciljevi politike pojednostavljeni su i razjašnjeni oko tri jasno definisana ekonomska, ekološka i teritorijalna cilja, i to: (1) poboljšanje konkurentnosti poljoprivrede i šumarstva; (2) poboljšanje životne sredine i sela; i (3) poboljšanje kvaliteta života u ruralnim oblastima i podsticanje diverzifikacije ekonomskih aktivnosti. Slovački program ruralnog razvoja 2007 – 2013 je odlukom Evropske komisije C (2007) 6164 od 4. decembra 2007. odobrila Evropska komisija u Briselu (EK je program ocenila kao skladno uravnotežen i ujednačen za celu Slovačku). Glavni fokus programa, pored ulaganja u primarnu poljoprivrednu proizvodnju i proizvodnju, je promocija životne sredine i područja u nepovoljnom položaju. Podrška Programu ruralnog razvoja Slovačke 2007 – 2013 predstavljena je u tabeli 1.
Tabela 1. Program 2007 – 2013 EU budžet Slovački budžet SR 2007-2013 €1,969,418,078 €593,167,836 Ukupno: €2,562,585,914 Program ruralnog razvoja u Slovačkoj 2007 – 2013 sadrži sledeće komponente: OS 1: Povećanje konkurentnosti poljoprivrede i šumarstva OS 2: Poboljšanje životne sredine i pejzaža OS 3: Kvalitet života u ruralnim područjima i diverzifikacija ruralne ekonomije OS 4: Liderstvo Operativni sistem Javna podrška Od Ukupno EAFRD Slovačka EAFRD € € € % Os 1 847,577,149 628,241,695 219,335,454 31,46% Os 2 1,270,188,674 1,007,199,039 262,989,635 50,44% Os 3 343,956,872 256,646,440 87,310,432 12,85% Os 4 79,013,206 62,582,542 16,430,664 3,13% Tehnička podrška 56,317,816 42,238,362 14,079,454 2,12% NSRV – operativni 666,666 500,000 166,666 - troškovi NSRV – akcioni 2,000,000 1,500,000 500,000 - plan Ukupno 2,599,720,383 1,998,908,078 600,812,305 100%
Na osnovu postignutih rezultata, program je u velikoj meri ispunio svoje ciljeve. Podrška investicionom programu pomogla je povećanju bruto dodate vrednosti, profita, ekonomskih performansi i zaposlenosti. Što se tiče poboljšanja kvaliteta inovacija i proizvoda u poljoprivrednom, prehrambenom i šumarskom sektoru, ovaj program nije postigao svoj cilj. 186 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Politika ruralnog razvoja kao deo Zajedničke poljoprivredne politike (CAP) Evropske unije služi za postizanje održivog ruralnog razvoja. Iz perspektive Evropske komisije, zakonodavni predlog je izrađen na način da bi ZPP presudno doprineo sprovođenju strategije „Evropa 2020 - Strategija za pametan, održiv i inkluzivan rast“.
Slovačka u periodu 2014-2020
Ruralni razvoj u zemljama Evropske unije u periodu 2014-2020. finansira Evropski poljoprivredni fond za ruralni razvoj i teži sledećim ciljevima: - najvažniji strateški cilj programa je jačanje konkurentnosti poljoprivrednog sektora (poljoprivreda, šumarstvo i prehrambena industrija). - drugi strateški cilj je održivo upravljanje prirodnim resursima i prilagođavanje klimatskim promenama. - treći strateški cilj je postizanje uravnoteženog teritorijalnog razvoja ruralnih ekonomija i zajednica, uključujući stvaranje i održavanje radnih mesta.
Prioriteti RDP-a SR 2014-2020 1. Transfer znanja u poljoprivredi i šumarstvu (poprečni prioritet) - Ljudski kapital i pametno umrežavanje u poljoprivredi i šumarstvu - Inovacije i baza znanja iz poljoprivrede i šumarstva - Jačanje veza između poljoprivrede i šumarstva / istraživanja i razvoja 2. Konkurentnost poljoprivrede i održivost farmi - Restrukturiranje farmi sa velikim strukturnim problemima - Obnavljanje generacija u poljoprivrednom sektoru 3. Organizacija lanca ishrane i upravljanje rizicima u poljoprivredi - Integrisanje primarnih proizvođača u prehrambeni lanac - Podrška upravljanju rizikom na farmama 4. Očuvanje i unapređenje ekosistema zavisnih od poljoprivrede i šumarstva - Sa fokusom na: biodiverzitet / pejzaži, upravljanje vodom, upravljanje zemljištem i sekvestracija ugljenika 5. Efikasnost resursa i prelazak na niskokarbonsku ekonomiju u poljoprivredno-prehrambenom i šumarskom sektoru - Proizvodnja obnovljive energije u poljoprivredi i šumarstvu - Smanjenje emisija azotnog oksida i metana iz poljoprivrede 6. Otvaranje radnih mesta i obnova ruralnog područja: - Diverzifikacija, podsticanje stvaranja malih preduzeća i otvaranje novih radnih mesta - Podsticanje lokalnog razvoja u ruralnim područjima (LEADER) - Promocija i upotreba IKT u ruralnim oblastima Program ruralnog razvoja Republike Slovačke 2014 - 2020 (u daljem tekstu „RDP“) je programski dokument Republike Slovačke za korišćenje pomoći iz Evropskog poljoprivrednog fonda za ruralni razvoj (u daljem tekstu „EPFRR“) u oblast postizanja održivog razvoja Republike Slovačke, koja stvara uslove za Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 187 jačanje konkurentnosti poljoprivrede i uravnoteženi teritorijalni razvoj ruralnih ekonomija i zajednica, uključujući održivost stvaranja novih radnih mesta. Sumarni pregleda dat je u tabeli 2.
Tabela 2. Program 2014 – 2020 EU budžet Slovački budžet SR 2014-2020 €1 574 569 461,50 €524 630 234,50 Ukupno: €2,099,199,696.00
KAPA 2021 - 2027 (Zajednička poljoprivredna politika) Evropska unija oblikuje svoj budžet za pragmatično, moderno i dugoročno planiranje za period 2021-2027. Za isporuku o pitanjima koja su važna za Evropljane. Komisija predlaže da se finansiranje ZPP-a umereno smanji - za oko 5% - zbog manjeg doprinosa, uz budući sindikat od 27 članova. Na osnovu devet ciljeva, buduća ZPP će i dalje osiguravati pristup visokokvalitetnoj hrani i snažnu podršku jedinstvenom evropskom poljoprivrednom modelu. Devet ciljeva obuhvata relevantna područja za poljoprivrednike, a to su zadaci i izazovi, kao što su: a) obezbeđivanje fer prihoda za poljoprivrednike zbog značaja poljoprivredne proizvodnje i održivosti sektora i održivosti radnih mesta u poljoprivrednoj industriji, b) povećanje konkurentnosti poljoprivrednih proizvoda pomoći će postizanju višeg kvaliteta ovih proizvoda, c) rebalans snage u lancu ishrane, obezbeđujući odgovarajući udeo svih komponenata u poljoprivrednoj proizvodnji, d) podsticanje delovanja na klimatske promene, e) jačanje brige o životnoj sredini, f) očuvanje pejzaža i biodiverziteta - svi pomenuti zadaci dovešće do zdravijih proizvoda, a takođe će motivisati poljoprivrednike na ekološku proizvodnju u poljoprivredi (Spalević i sar, 2017b), g) podrška generacijskoj obnovi sa ciljem privlačenja mladih generacija da započnu posao u ovoj industriji, što će rezultirati u h) unapređenje živopisnih ruralnih područja, i) konačno nastojeći da zaštite hranu i zdravstveni kvalitet. Novi način rada podrazumeva i: 1. pojednostavljivanje administracije: države će podneti samo jedan strateški plan koji pokriva direktna plaćanja, ruralni razvoj i sektorske strategije, 2. olakšavanje zaštite životne sredine: kroz niz standarda i ciljeva na nivou EU, članice će prilagoditi ekološke i klimatske akcije situaciji na terenu, 3. pojednostavljivanje podrške mladim poljoprivrednicima: jedinstveni strateški plan omogućiće doslednu akciju za generacijsku obnovu koja pokriva i direktna plaćanja i ruralni razvoj. Štaviše, mladi poljoprivrednici će imati lakši pristup komplementarnom prihodu i podršci za instalaciju jer će se smanjiti kriterijumi EU. Alokacija ZPP po državi članici u milionima (u stalnim cenama za 2018. godinu) data je u tabeli 3. 188 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Tabela 3. Alokacija ZPP po državi članici (u stalnim cenama, 2018.) EAGF – EAFRD – EAGF – Ukupna Članica Direktna Ruralni % Intervncije alokacija plaćanja razvoj Austria - AT 4,135.6 91.0 2,988.8 7,215.5 2.3% Belgium - BE 3,020.8 2.6 417.9 3,441.3 1,1% Bulgaria - BG 4,930.2 172.8 1,752.4 6,855.4 2.2% Croatia - HR 2,207.7 76.7 1,750.1 4,034.5 1.3% Czech Rep - CZ 5,218.2 44.0 1,609.7 6,871.9 2.2% Cyprus - CY 290.8. 28.8 99.5 419.1 0.1% Denmark - DK 5,263.5 1.8 471.6 5,736.9 1.8% Estonia - EE 1,102.4 0.9 546.6 1,650.0 0.5% Finland - FI 3,169.0 1.2 1,816.6 4,986.8 1.6% France - FR 44,464.1 3,385.1 7,522.4 55,371.6 17.5% Germany - DE 30,003.0 263.5 6,185.0 36,424.5 11.5% Greece - EL 12,668.8 391.0 3,170.0 16,229.8 5.1% Hungary - HU 7,587.8 200.6 2,589.1 10,377.4 3.3% Ireland - IE 7,240.5 0.4 1,646.4 8,887.3 2.8% Italy - IT 22,146.8 2,262.1 7,902.2 32,311.1 10.2% Latvia - LV 1,967.4 2.0 729.7 2,699.2 0.8% Lithuania - LT 3,343.9 3.7 1,214.2 4,561.7 1.4% Luxemburg - LU 199.9 0.2 76.5 276.5 0.1% Malta - MT 28.0 0.1 75.9 104.1 0.1% Netherlands- NL 4,378.5 1.8 455.0 4,835.4 1.5% Poland - PL 18,859.5 31.3 8,198.2 27,088.9 8.6% Portugal - PT 3,741.0 1,038.6 3,068.1 7,847.7 2.5% Romania - RO 11,869.7 323.0 6,006.1 18,198.8 5.8% Slovenia - SI 802.8 34.2 636.1 1,473.1 0.5% Slovakia - SK 2,444.5 36.6 1,416.3 3,897.5 1.2% Spain - ES 29,750.3 2,921.7 6,228.2 38,900.2 12.3% Sweden - S 4,187.7 3.7 1,316.0 5,507.4 1.7% Ukupno članice 235,022.2 11,319.4 69,861.7 316,203.3 100%
% alocirano 74.3% 3.6% 22.1% 100% -- Izvor: Towards the Common Agricultural Policy beyond 2020: comparing the reform package with the current regulations.
Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 189 Glavni prioritet program ruralnog razvoja 2021 - 2027
Visoki prioriteti u budućnosti poljoprivreda i šumarstvo je promocija i briga o životnoj sredini i klimatskim promenama. Mnoga ruralna područja u EU imaju strukturalne probleme, kao što su nedostatak atraktivne mogućnosti za posao, nedostatak veština, nedovoljno ulaganje u infrastrukture, kao i odlazak mladih iz ruralnih područja i zato je važno ojačati socijalno-ekonomsku strukturu u ovim oblastima, posebno kroz otvaranje novih radnih mesta. Obećavajući potencijal za rast i otvaranje novih radnih mesta u ruralnim oblastima treba da pomognu novi lanci vrednosti u ruralnim oblastima, kao npr. energije iz obnovljivih izvora, nove organske ekonomije, kružne ekonomije i eko- turizam. U budućnosti glavni fokus SPP je politika ruralnog razvoja koji žele da osiguraju sigurnost hrane, koja treba da dovede do dovoljne, sigurne i hranljive hrane u svim okolnostima. Takođe bi trebalo da pomogne u poboljšanju poljoprivrednih odgovora EU na nove zahteve prehrambene i zdravstvene kompanije, uključujući održivu poljoprivrednu proizvodnju, zdraviju ishranu, smanjenje rasipanje hrane. Poljoprivrednu proizvodnju dalje treba unapređivati i pomagati poljoprivrednici da svoju proizvodnju prilagode povećanoj potražnji potrošača.
7. AGROTURIZAM ILI SEOSKI TURIZAM
Ovi koncepti ukazuju na različite poglede na realizaciju turizma na selu. Prema Ministarstvu transporta i građevine Republike Slovačke (2019), turizam je delatnost koja doprinosi ekonomskom i socijalnom razvoju i integraciji, posebno u ruralnim i planinskim oblastima. Evropski agroturistički sektor čini veliki broj malih i srednjih preduzeća. Na promociji agroturizma mislimo na podršku agroturističke aktivnosti usmerene na povećanju broja domaćih i stranih posetiocima, produžavajući boravak u Slovačkoj i povećavajući njihove beneficije za ekonomiju. Takođe je proizvod održivog agroturizma je skup usluga koje proizvodi i nudi ciljno mesto tj. ruralnu sredinu, kompanije i institucije koje imaju sposobnost da zadovolje potrebe posetilaca koji su željni da provedu odmor na selu. Agroturizam i seoski turizam su različite aktivnosti kojima je cilj zadovoljavanje potreba učesnika u turizmu povezanih sa boravkom u ruralnom okruženju. Seoski turizam je aktivnost povezana sa prirodom, sa mogućnošću smeštaja u ruralnim oblastima i uz razne aktivnosti povezane sa selom. Agroturizam je deo seoskog turizma koji obuhvata aktivnosti preduzetnika u oblasti poljoprivreda, farme, planinarske kolibe, usmerene na zadovoljavanje potreba turista. Takođe doprinosi da očuva kulturni karakter zemlje, doprinosi povećanim zapošljavanju i regionalnoj proizvodnji proizvoda i usluga koje doprinose ekonomski rast.. 190 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Aktivni turizam ima razne pogodnosti koje pružaju zabavne aktivnosti u ruralnim oblastima, sela su uglavnom sportska igrališta i površine, teretane, žičare i žičare, staze za trčanje, biciklističke staze itd.
Između aktivnosti seoskog turizma mogu biti uključene: - učešće u sezonskim i domaćim poljoprivrednim poslovima, - istraživanje istorijskih spomenika i znamenitosti, - učešće na folklornim manifestacijama i sajmovima, - poznavanje narodne muzike, pesama, proizvoda i narodne arhitekture, - učešće u zanatskoj proizvodnji keramike, umetnosti žice i drveta proizvodi, - istraživanje netaknute seoske prirode, - lov i ribolov, - berba pečurki, bobica i lekovitog bilja, - berba, degustacija vina, vinske ture i pabovi - jahanje, prevoz kočijama, - korišćenje prirodnih termalnih i mineralnih voda, - primena zdrave klime, - vodene aktivnosti kao što su rečna plovidba, gaženje potokima, splavarenje rekom.
Podrška rekreativnoj i turističkoj infrastrukturi
Reč je o investicijama vezanim za održavanje, obnavljanje i unapređenje turističkih atrakcija, kulturnih, istorijskih i prirodnih objektima, uključujući odgovarajuću infrastrukturu. Osnivanje muzejskih i galerijskih objekata u ruralnim područjima. Ulaganja u rekreativnu infrastrukturu, turistička informacije i informativne table i putokazi u turističkim lokalitetima, izgradnja malih benzinskih stanica opremljene za turiste. Takođe se fokusira na izgradnju, rekonstrukciju poučne staze, biciklističke staze, njihova veza sa obrazovnim stazama, izgradnju odmarališta, skloništa, stalaka za bicikle i još mnogo toga. Konstrukcija osmatračnice i restauracija biciklističkih staza. Iznos sredstava za podršku turizmu na godišnjem nivou u Slovačkoj iznosi oko 2,000,000 evra.
Eko turizam u Slovačkoj
Eko turizam je usredsređen na šetnje prirodom (pešice ili biciklom) i povezan je sa boravkom u prirodnom okruženju u oblastima sa neobičnim pejzažnim krajolikom. U Slovačkoj Eko turizam jedan je od najmlađih oblika turizma. Najčešće deli na planinarenje, biciklizam kao vid porodičnog odmora. Priroda nudi ogroman potencijal. Iz godine u godinu šume posećuje sve više turista. Eko turizam podržava prirodna područja, zajednice domaćina i vlasti za zaštitu prirode. Lokalnoj zajednici pruža alternativne poslove i mogućnosti zarade i podiže svest o potrebi zaštite prirodnog okruženja. Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 191 Planinarenje u Slovačkoj ima dugu tradiciju i to više od 130 godina i jedan je od vodećih sistema turističkog obeležavanja u Evropi. Nove pešačke staze više se ne grade mnogo, ali se poboljšavaju njihove markacije i staze u prirodi u područjima sa manjim potencijalom. Biciklizam je vrsta rekreativnih sportskih aktivnosti koja se dinamično razvija. Raste broj turista koji svoj odmor žele aktivno provesti na biciklu. Biciklističke rute grade se i u atraktivnim i u manje atraktivnim područjima.
8. DISKUSIJA
Proces transformacije Slovačke poljoprivrede nije samo pratio ekonomske reforme, već i značajna promena pravnog poretka cele države. Stvaranje stabilne ekonomske osnove kroz pravni poredak pretpostavlja stvaranje dobro funkcionisanih mehanizama. Prema slovačkim pravnim propisima državna pomoć poljoprivrede se može pružiti za: a. Aktivnosti u primarnoj proizvodnji u poljoprivrednom sektoru b. Aktivnosti u preradi poljoprivrednih proizvoda i proizvodnji prehrambene industrije c. Aktivnosti u marketingu poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda d. Ulaganja u zaštitu kulturnog i prirodnog nasleđa smeštene u poljoprivrednom poslu e. Uklanjanje štete prouzrokovane nepovoljnim vremenom i prirodnim nepogodama prema posebnoj zakonskoj regulativi u sektoru poljoprivrede f. Istraživanje i razvoj u sektoru poljoprivrede i šumarstva g. Aktivnosti u sektoru šumarstva h. Aktivnosti usmerene ka ruralnom razvoju i. Zapošljavanje zaposlenih u nepovoljnom položaju i značajno ugroženih radnika j. Aktivnosti u poslovnom ribarstvu.
Državna pomoć u sektoru poljoprivrede Slovačke
Pojam državne pomoći razvijen je iz zakonodavstva Evropske zajednice i utiče na ekonomski razvoj u Slovačkoj i drugim zemljama članicama EU. Državna pomoć obuhvata spektar entiteta i pojedinaca, a poreski obveznici finansiraju i državnu pomoć, jer je u celini predviđena iz državnog budžeta. Raspodela državne pomoći je u Slovačkoj: • U direktnom obliku (subvencije) obezbeđujući nepovratna sredstva državnog budžeta iz budžetskog poglavlja Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja Slovačke Republike preduzetnicima i privrednim subjektima 192 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. • U indirektnom obliku državne pomoći, je kandidat koji se prijavljuje za šemu državne pomoći namenjenu malim i srednjim preduzećima koji su aktivni u primarnoj proizvodnji poljoprivrednih proizvoda. Cilj državne pomoći je promocija razvoja investicija u poljoprivrednu oblast, primarne namene proizvodnje. Poljoprivredne pomoć treba da dovede do pozitivnih rezultata u pogledu povećane ekonomske aktivnosti u područjima koja se pomažu i da ovi pozitivni efekti prevladavaju potencijalni negativni efekti u pogledu ograničenja trgovine i konkurencije unutar unutrašnjeg tržišta. Državna pomoć poljoprivrednom sektoru je dodeljena da preduzme aktivnosti u primarnoj proizvodnji poljoprivrednih proizvoda, prehrambenog sektora, industrije, šumarstva i ribarstva. Pri pružanju poljoprivredne pomoći nacionalni organi ispitaju sledeće elemente: • stimulativni efekat koji dovodi do promene ponašanja među preduzećima (tj. preduzimanja uključuju dodatne aktivnosti); • proporcionalnost pomoći (tj. pomoć je ograničena na minimum da bi izazvala dodatne investicije ili aktivnosti); • izbegavanje nepotrebnih negativnih efekata na konkurenciju i trgovinu; • transparentnost (lakoća pristupa informacijama o dodeljenoj pomoći). • ulaganja istovremeno doprinose uštedi u potrošnji energije i odnose se isključivo na vlastitu aktivnost preduzeća.
Države članice šalju redovne izveštaje o pružanju državne pomoći Evropskoj komisiji. U interesu primene principa transparentnosti, ovi izveštaji se objavljuju na internet stranici Evropske komisije. Iz ovih izveštaja je moguće dobiti relevantne podatke o pruženoj državnoj pomoći u svim državama članicama EU. Državna pomoć je adekvatan ekonomski instrument koji može imati pozitivan uticaj na poljoprivrednu industriju. Svrha državne pomoći je jačanje tržišnog mehanizma proizvođača poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda i njihovo integrisanje u transnacionalni sistem trgovine sa poljoprivrednim i prehrambenim proizvodima. Glavni merljivi indikator za procenu državne pomoći u poljoprivredi je poboljšanje poljoprivredne proizvodnje u Slovačkoj, smanjenje obima uvezenih poljoprivrednih proizvoda i poboljšanje prodaje slovačkih proizvoda. Ona postepeno dovodi do povećanja regionalnog bruto domaćeg proizvoda.
Indikatori efikasnosti državne pomoći su sledeći: • broj životinja uključenih u kontrolu komunalnih usluga, testiranje I procenu uzgojne vrednosti živine, • broj osiguranih objekata u poljoprivrednoj osnovnoj industriji, • broj novih životinja u rodnoj knjizi- životinja sa pedigreom, • broj proizvođača koji predstavljaju slovačke proizvode u inostranstvu, Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 193 • broj projekata saradnje koje sprovode istraživačke i razvojne institucije sa socijalnom i ekonomskom praksom, broj inovativnih proizvodnih procedura, • udeo poljoprivrede u privredi Slovačke je porastao
Državna pomoć pruža prezentaciju visokokvalitetnih poljoprivrednih proizvoda, posebno Slovačkog porekla, na domaćim i stranim izložbama i sajmovima prehrambenih proizvoda kako bi se povećao interes kupaca.
Osiguranje poljoprivredne proizvodnje od nepovoljnih vremenskih uslova (uzroka oštećenja useva) i bolesti životinja gde je merenje usmereno na smanjenje rizika u merenju poljoprivredne osnovne proizvodnje. Državna subvencija delimično plaća i premiju osiguranja. Pomaže u smanjenju troškova državnog budžeta u slučajevima kompenzacije štete, kada i osiguravajuća društva uzimaju deo naknade štete od naknade. Što je veća podrška za plaćanje osiguranja premija, to je veći broj poljoprivrednika koji žele da osiguraju svoj usev i životinje.
Javno finansiranje u 2016. godini subvencionisalo je šumarski sektor za 27.263.000 € iz različitih javnih izvora (državni budžet, fondovi EU, itd.). U 2015. godini javni izvori su sektoru dodelili 58.009.000 €. Smanjenje finansiranja prouzrokovano je manjim finansiranjem iz Programa ruralnog razvoja Republike Slovačke (RDP SR) 2014-2020, koji je predstavljao glavni izvor javnog finansiranja u šumarstvu u 2016. godini, a sredstva iz RDP SR 2014-2020 su uglavnom obezbeđivala nedržavna šumarska preduzeća. Iz drugih izvora (osim Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja Slovačke, finansiranje je stavljeno na raspolaganje vojnim šumama i imanjima Republike Slovačke. Istorija javnog finansiranja (godine 1990-2016) prikazana je na narednoj slici 3.
Slika 3. Istorija javnog finansiranja (godine 1990-2016) Izvor: Green Report, 2017.
194 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. Ukupni izdaci za poljoprivredu i ruralni razvoj u 2019. godini iznosili su 980,43 mil. € i povećana su za 11,9% na godišnjem nivou. Podrška za direktna plaćanja u 2019. godini: prelazna pojednostavljena osnovna šema plaćanja (jednokratno plaćanje površine), plaćanje za poboljšanje klime i životne sredine, plaćanje mladim poljoprivrednicima, Direktna plaćanja za odredjene poljoprivredne kulture i tov životinja kao što su: uzgoj hmelja, plaćanje uzgoja šećerne repe, uzgoja voća, uzgoja izabranih vrsta povrća, uzgoja selektovanog vrste proteinskih kultura, uzgoj paradajza, plaćanje za tov odabranih kategorija goveda, krava sa tržišnom proizvodnjom mleka, uzgoja ovaca, jaja i koza. Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja Republike Slovačke odgovorno je za koordinaciju pravnih odnosa u pružanju bilo kakve pomoći ili subvencija za ruralni razvoj. Ministarstvo vrši finansijsko upravljanje i odlučivanje o projektnim zadacima za direktnu podršku. Budžet Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja Slovačke za 2019-2020. Predstavljen je u tabeli 4.
Tabela 4: Budžet Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja Slovačke za 2019-2020.
Budžet 2019-2020 € 2019 2020 EU budžet 1.236.686,967 1.107.894,383 Slovački budžet 170.220,032 173.622,521 Ostalo 85.432,368 85.432,368 UKUPNO 1.492.339,367 1.366.949,272 Izvor: Slovačko Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, 2021.
Poreski prihodi predstavljaju značajan izvor javnih finansija u savremenim ekonomijama. Poreski prihodi doprinose budžetu javnih finansija, čiji će se resursi koristiti za suštinsku i neizbežnu javnu potrošnju (Sakunova et.al. 2017, 2018). Stoga je važno da li industrija doprinosi državnom budžetu poreskim prihodima. Da bismo ilustrovali primer ekonomskih koristi od poljoprivrednog sektora, pokazaćemo ga na primeru njegovog podsektora „šumarstvo“. Neophodno je napomenuti da je ovaj sektor u 2016. godini doprineo državnom i opštinskim budžetima u porezima u iznosu od 52,87 miliona evra, pri čemu je najveći doprinosio PDV - porez na dodatu vrednost (bilans poreza na ulaze i izlaze). 29,53 miliona evra, ili 55,9 procenata ukupnog poreza. Slično tome, u 2017. godini porez na dodatu vrednost iznosio je 36,24 miliona evra i predstavljao je 61,8% ukupnog poreza. U 2016. godini državni i opštinski (savet) budžet povećali su se za 58,61 miliona evra od prihoda od PDV-a. U poređenju sa 2016. godinom, povećao se za 5,74 miliona evra, gotovo podjednako i za državna i za nedržavna šumarska preduzeća. Porezi su porasli za 9,54 miliona evra od 2010. Porez na imovinu rastao je godišnje za 5,7%; rast je bio očigledniji u Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 195 državnim preduzećima u 2016. Porez na dohodak smanjio se za 5,6% u 2016. (videti tabelu 11). Porez na dohodak dostignut u 2017. godini - 12,62 miliona evra (smanjivao se u poslednje 3 godine); Porez na imovinu iznosio je 9,15 miliona evra, što je najveća suma od 2010. (Zeleni izveštaj, 2017. i 2018.). U 2016. godini zarada i prihod od sektora šumarstva iznosili su nivo od 508,26 miliona evra, povećavajući se za 3,4% u odnosu na 2015. godinu Ostale zarade i prihodi predstavljaju prihode od trgovine šumskim proizvodima, transplantacijama, nusproizvodima, lova, turizma i šumskih usluga, kao i prihode od zakupa i prodaje šumske imovine i prihode od kapitala i obveznica. Doprinos poreskog obveznika državnom budžetu pokazuje visok porast od 2016. do 2017. godine nakon uvođenja elektronskog sistema mesečnih izveštaja o PDV-u. Povećavajući se ukupno za 36%.
9. ZAKLJUČCI
Priprema Republike Slovačke za pristupanje Evropskoj uniji: strategija poljoprivredne politike počela je da se približava zadacima i ciljevima agro- politike unutar EU. Evropska unija je pokušala da pomogne poljoprivrednicima da budu samodovoljni u EU, da poveća udeo ulaganja u poljoprivrednu proizvodnju i poveća efikasnost. Strateški interes Evropske unije je sigurnost hrane i samodostatnost hrane. Evropska unija i Slovačka Republika je razvila i implementirala politiku državne pomoći kao instrument za stabilnost i uklanjanje regionalnih ruralnih razlika. Ekonomska jedinica koja posluje u oblasti poljoprivredne proizvodnje ima nekoliko mogućnosti da iskoristi državnu pomoć, dok samostalno donosi odluku o svojoj strategiji uzimajući u obzir princip maksimizirana zarade. Država se trudi da odobri merenja koja poštuju pravila ekonomske konkurencije koja podržavaju aktivnosti agrobiznisa. Transparentnost i principi posebne namene se primenjuju pri pružanju neopozivih finansijskih sredstava, a istovremeno pružena pomoć mora imati što bolji efekat. Podrška ruralnom razvoju u Slovačkoj zasniva se prvenstveno na njegovoj sposobnosti da pruži niz javnih usluga koje prevazilaze samo proizvodnju hrane i na sposobnosti ruralne ekonomije da generiše nove izvore prihoda i zaposlenja uz očuvanje kulture, životne sredine i nasleđa ruralna područja. Ruralni razvoj se sprovodi kroz finansijske instrumente EU i kroz operativne programe gde je naglasak na uklanjanju regionalnih razlika i na korišćenju prirodnih resursa za razvoj preduzetništva u ruralnim oblastima. Veliki akcenat stavljen je na razvoj seoskog turizma i na upotrebu zemljišta, šuma i pašnjaka za poslovanje. Postoji prostor za osnivanje socijalnih preduzeća, koja su neprofitne privatne organizacije koje pružaju dobra i usluge direktno povezane sa njihovim izričitim ciljem da imaju koristi od zajednice iz ekonomskog i socijalnog područja (Sakunova, Schurmann, 2015; Melovic et al, 2019; Nacka i sar, 2019). 196 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B. 10. LITERATURA
Amelia. N.. & Ronald. N. (2018). Efforts to enhance active cooperatives in Indonesia based on macroeconomic variables. International Journal of Economic Policy in Emerging Economies. 11(4). 411. Bournaris, T.,Moulogianni, C.,Arampatzis, S.,Kiomourtzi, F.,Wascher, D., & Manos, B. (2016). A knowledge brokerage approach for assessing the impacts of the setting up young farmers policy measure in Greece. Environmental Impact Assessment Review, 57, 159-166. doi:10.1016/j.eiar.2015.12.004. El Mouatassime, S., Boukdir, A., Karaoui, I., Skataric, G., Nacka, M., Khaledi Darvishan, A., Sestras, P., Spalevic, V. (2019). Modelling of soil erosion processes and runoff for sustainable watershed management: Case study Oued el Abid Watershed, Morocco. Agriculture and Forestry, 65 (4), 241- 250. Johnston B., Mellor J. (1961). The American Economic Review. American Economic Association. 51. 4. https://www.jstor.org/stable/i331432 Melovic, B., Dabic, M., Rogic, S., Durisic, V., & Prorok, V. (2020a). Food for thought: Identifying the influential factors that affect consumption of organic produce in today's youth. British Food Journal, 122(4), 1130-1155. Melovic, B., Cirovic, D., Dudic, B., Vulic, T. B., & Gregus, M. (2020b). The Analysis of Marketing Factors Influencing Consumers’ Preferences and Acceptance of Organic Food Products—Recommendations for the Optimization of the Offer in a Developing Market. Foods, 9(3), 259. Melovic, B., Milovic, N., Backovic-Vulic, T., Dudic, B., & Bajzik, P. (2019). Attitudes and Perceptions of Employees toward Corporate Social Responsibility in Western Balkan Countries: Importance and Relevance for Sustainable Development. Sustainability, 11(23), 6763. Muftiadi. A. (2018). Food crops production efficiency analysis in Indonesia in 1971-2008. International Journal of Economic Policy in Emerging Economies. 11(3). 282. doi:10.1504/ijepee.2018.093952 Nacka, M., Simonovska, A., Skataric, G., Dudic, B. (2019): Opportunities to profit under competitive market conditions. Agriculture and Forestry, 65 (4): 161- 174. Novácková. D.. Paškrtová. L.. & Saxunová. D. (2018). Investment aid as a catholicon for regional development in Slovakia? International Journal of Economic Policy in Emerging Economies. 11(3). 209. Loizou E., Karelakis Ch., Galanopoulos K., Konstadinos Mattas K. (2019). The role of agriculture as a development tool for a regional economy. Agricultural Systems. 173. 482-490. Saxunová D., Nováčková D., Kajanova J. 2017. International tax competition and tax exemption as an economic investment stimulus - The case of Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 197 Slovakia. 1. ed. ISBN 978-0-9860419-7-6. - Norristown : International business information management association. 2017. - S. 2636-2648 Saxunova D.. Novackova D.. and Kajanova J.. 2018. "International Tax Competition Complying with Laws: Who are its Beneficiaries? ". Journal of Eastern Europe Research in Business and Economics. Vol. 2018. Article ID 145385. DOI: 10.5171/2018.145385 Saxunová, D., Schurman,, H., The potencial of social services. In: FAIMA Business & Management Journal. - Vol. 3, Iss. 3 (2015), s. 60-71. - ISSN 2344-4088 Sinabell F. (2009). A spatial econometric analysis of the regional growth and volatility in Europe. Austrian Economic Association. 36. 2. 193-207. Spalevic, V., Lakicevic, M., Radanovic, D., Billi, P., Barovic, G., Vujacic, D., Sestras, P., & Khaledi Darvishan, A. (2017a). Ecological-Economic (Eco- Eco) Modelling in the River Basins of Mountainous Regions: Impact of Land Cover Changes on Sediment Yield in the Velicka Rijeka, Montenegro. Notulae Botanicae Horti Agrobotanici Cluj-Napoca, 45(2), 602-610. Spalevic, V., Radanovic, D., Skataric, G., Billi. P., Barovic, G., Curovic, M., Sestras, P., and Khaledi Darvishan A. (2017b): Ecological-economic (eco- eco) modelling in the mountainous river basins: Impact of land cover changes on soil erosion. Agriculture and Forestry, 63 (4): 9-25. West. J. (2019). Multi-criteria evolutionary algorithm optimization for horticulture crop management. Agricultural Systems. 173. 469-481. doi:10.1016/j.agsy.2019.03.016 Agricultural Paying Agency. (2018). [Online]. [Retrieved September 20. 2018]. http://www.apa.sk/en/project supports European Commission. 2018. Strategy for the Western Balkans [online]. In ec.europa.eu. [cited 2018 – 03 - 25]. Available from Internet: https://ec.europa.eu/commission/news/strategy-western-balkans-2018- feb-06_sk European Commission. (2018). [Online]. [Retrieved November 20. 2018]. http://europa.eu/rapid/press-release European Network for Rural Development. (2018). [Online]. [Retrieved November 20. 2018]. https://enrd.ec.europa.eu/about/brief_en Green Report (report on agriculture and food sector in the Slovak Republic 2016). (2017), (2018). [Online]. [Retrieved September 20. 2018]. http://www.mpsr.sk/index.php?navID=122?start World Customs Organization. 2018. What is the Harmonized System (HS)? [online]. In wcoomd.org. [cited 2018 – 03 - 20]. Available from Internet: http://www.wcoomd.org/en/topics/nomenclature/overview/what-is-the- harmonized-system.aspx 198 Škatarić G, Pejanović R, Spalević V, Zejak D, Radović G, Dudić B.
Doc. dr Branislav Dudić, biografija
Doc. dr. Branislav Dudić je rođen 1984. godine. Diplomirao i završio master studije 2010. godine na Ekonomskom fakultetu u Novom Sadu. Doktorske studije je završio 2013. godine na Fakultetu za menadžment, na Univerzitetu Komenskog u Bratislavi, Republi-ka Slovačka. Izabran je za docenta (za užu naučnu oblast poslovna i među-narodna ekonomija). Radno isku-stvo 2013 – traje, na Fakultetu za menadžment, na Univerzitetu Komenskog u Bratislavi i od 2017 – traje, docent na Univerzitetu Privredne akademije u Novom Sadu, Fakultet za ekonomiju i inženjerski menadžment u Novom Sadu. Objavio je preko 30 naučnih i stručnih radova na SCI (SSCI) liste. Istraživanja je fokusirano na međunarodnu saradnju, EU inte-
gracije, preduzetništvo, podršci Doc. dr Branislav Dudić investicija za privatni i javni sektor Srbije
i inovacije između zemalja Srbije i Fakultet za menadžment, Univerzitet Slovačke, ekološki menedžment. Comenius u Bratislavi, 82005 Učestvuje u neko-liko međunarodnih Bratislava, Slovačka istraživačkih projekata o preduzetništvu i finansijskoj pomoći koju pruža Fakulteta za ekonomiju i inženjerski Evropska unija u Srbiji. menadžment u Novom Sadu, 21000 Godine 2020. izabran za zamenika Novi Sad, Srbija; direktora e-Europe Research & Email: [email protected] Development Centre in Bratislava.
Agrarna politika i ruralni razvoj (Iskustva Crne Gore, Srbije i Slovačke) 199