Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50 000

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

ARKUSZ TUCHOMIE (86)

Warszawa 2009 r.

Autorzy: Bogusław B ąk*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Anna Pasieczna*, Adam Szel ąg*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Jerzy Król**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Dariusz Grabowski* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

* Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp – A. Szel ąg...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Szel ąg...... 4 III. Budowa geologiczna – B. B ąk, A. Szel ąg...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 10 1. Kruszywo naturalne...... 10 2. Kopaliny ilaste ceramiki budowlanej...... 18 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin. – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 19 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. B ąk ...... 21 VII. Warunki wodne – A. Szel ąg ...... 23 1. Wody powierzchniowe...... 23 2. Wody podziemne...... 24 VIII. Geochemia środowiska ...... 26 1. Gleby – A. Pasieczna, P. Kwecko ...... 26 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 29 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 31 IX. Składowanie odpadów – J. Król ...... 34 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 41 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Szel ąg...... 42 XII. Zabytki kultury – A. Szel ąg...... 47 XIII. Podsumowanie – A. Szel ąg, B. B ąk, J. Król ...... 48 XIV. Literatura ...... 49

I. Wst ęp

Arkusz Tuchomie Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Tuchomie Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wyko- nanym w Katowickim Przedsi ębiorstwie Geologicznym w Katowicach w 2003 r. (Wierzba- nowski, 2003). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin, gospodarki zło Ŝami, górnictwa i przetwórstwa kopalin, stanu geochemicznego ziemi i mo Ŝliwo ści składowania odpadów na tle wybranych elementów hydrogeologii, geologii in- Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktualizowane tre ści MGGP, a plansza B nowe tre ści dotycz ące składo- wania odpadów i geochemii środowiska wchodz ące w skład warstwy informacyjnej „Zagro- Ŝenia powierzchni ziemi”. Przeznaczona jest ona głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Pomorskiego Urz ędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego w Gda ńsku i jego oddziału zamiejscowego w Słupsku, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Gda ńsku, Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach oraz urz ędów powiatowych i gminnych. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w czasie prac terenowych. Klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Gda ńsku.

3 Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla kom- puterowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Tuchomie rozci ąga si ę pomi ędzy 17°15’ a 17°30’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 54°00’ a 54°10’ szeroko ści geograficznej północnej. Zgodnie z podzia- łem fizycznogeograficznym J. Kondrackiego (2000) omawiany obszar le Ŝy na pograniczu makroregionów Pojezierza Zachodniopomorskiego i Południowopomorskiego (fig. 1). Północna cz ęść obszaru arkusza poło Ŝona jest na Pojezierzu Bytowskim, które ukształ- towało si ę w czasie fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. Mezoregion rozci ąga si ę na długo ści około 70 km pomi ędzy Pojezierzem Drawskim na zachodzie, a Pojezierzem Ka- szubskim na wschodzie. Jest to najwy Ŝej wyniesiona nad poziomem morza cz ęść Pojezierza Zachodniopomorskiego, w postaci moren czołowych przebiegaj ących z północnego-wschodu na południowy-zachód, wyznaczaj ących granic ę wododziału. Wzgórza morenowe w granicach arkusza osi ągaj ą 160-190 m n.p.m., a najwy Ŝsz ą kulminacj ą jest Góra Siemierzycka wznosząca si ę 256 m n.p.m. Jezior jest znaczna liczba, lecz przewa Ŝnie niewielkich. Na południe od Pojezierza Bytowskiego znajduje si ę rozległa Równina Charzykowska obejmuj ąca swoim zasi ęgiem pozostał ą cz ęść obszaru. Stanowi j ą fragment sandru Brdy rozci ągaj ącego si ę w górnym dorzeczu tej rzeki. Buduj ą j ą głównie piaski roztopowe kształtuj ące lekko pofalowan ą powierzchni ę urozmaicon ą dolinami rzek, rynnami polodowcowymi oraz licznymi polodowcowymi zagł ębieniami wypełnionymi bagniskami lub wodami jezior, z któ- rych najwi ększymi s ą Wiejskie (Ł ąckie), Borzyszkowskie i Piaszno. Klimatycznie obszar arkusza Tuchomie le Ŝy w pomorskiej dzielnicy klimatycznej (Ka- czorowska, 1977). Charakteryzuje j ą wpływ wzajemnego oddziaływania mas powietrza oce- anicznego (tak Ŝe bezpo średni wpływ Bałtyku) i kontynentalnego. Przewa Ŝaj ą tu wiatry za- chodnie, co sprawia, Ŝe przez wi ększ ą napływaj ą oceaniczne masy powietrza. Średnia roczna temperatura powietrza tego obszaru wynosi 6,5 _7,5°C, a suma rocznych opadów w ci ągu roku si ęga 650 _750 mm. Istotny wpływ na klimat tego obszaru wywiera zró Ŝnicowanie rze źby terenu i znaczna jego lesisto ść . Około 50% obszaru arkusza pokrywaj ą lasy, głównie sosnowe z domieszk ą świerka, grabu, osiki i brzozy, a tak Ŝe bukowe i d ębowe. Ich zwarte kompleksy tzw. Bory Człuchow- skie ci ągn ą si ę szerokim pasem od Szczecinka (poza arkuszem) w kierunku wschodnim, gdzie łącz ą si ę z Borami Tucholskimi. Wi ększo ść z nich (około 90%) znajduje si ę w administracji

4 Lasów Pa ństwowych. Obszary le śne na omawianym terenie spełniaj ą szczególnie wa Ŝne funkcje wodochronne i retencyjne oraz biotopotwórcze i klimatotwórcze.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Tuchomie na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 _- granica makroregionu, 2 _ granica mezoregionu, 3 – zbiornik wód powierzchniowych

Mezoregiony Pojezierza Zachodniopomorskiego: 314.46 – Wysoczyzna Polanowska, 314.47 – Pojezierze By- towskie Mezoregiony Pojezierza Wschodniopomorskiego: 314.51 – Pojezierze Kaszubskie Mezoregiony Pojezierza Południowopomorskiego: 314.67 – Równina Charzykowska, 314.69 – Pojezierze Kra- je ńskie, 314.71 – Bory Tucholskie

Gleby pokrywaj ące obszar arkusza s ą zró Ŝnicowane. Przewa Ŝaj ą mało urodzajne gleby piaszczyste i piaszczysto-glinaste, a w dalszej kolejno ści brunatne. Warunki klimatyczne sprawiaj ą, Ŝe uprawia si ę tutaj głównie Ŝyto i ziemniaki, a tak Ŝe owies. Pod wzgl ędem gospodarczym jest to rejon typowo rolniczy bez rozwini ętego przemy- słu, a podstawowe tendencje rozwoju wyznacza rozbudowa sektora prywatnego. Wi ększo ść przedsi ębiorstw zlokalizowana jest na terenie pobliskiego Bytowa, gdzie funkcjonuje ponad 1500 firm działaj ących w sektorach drobnej wytwórczo ści, handlu i usług. Na pozostałym

5 obszarze przewa Ŝa branŜa rolno-spo Ŝywcza i le śnictwo, a w regionie działaj ą drobne zakłady z nimi zwi ązane. W sektorze rolnictwa działaj ą indywidualne i raczej niewielkie gospodarstwa rolne, w których podstawowym kierunkiem produkcji jest produkcja mieszana. Dominuj ą uprawy zbó Ŝ i hodowla trzody chlewnej. Rolnictwo tego regionu ma wszelkie warunki dla rozwoju produkcji ekologicznej i ukierunkowanie działalno ści produkcyjnej na wytwarzanie Ŝywno ści metodami niekonwencjonalnymi. Dziedzin ą gospodarki, która nabiera na tym obszarze coraz większego znaczenia jest szeroko poj ęta turystyka. Walory przyrodniczo-krajobrazowo-kulturowe obszaru, niewielkie jego zaludnienie, poszerzaj ąca si ę baza turystyczna i coraz bogatsza oferta wypoczynku sprawiaj ą, Ŝe co roku region ten odwiedza coraz wi ęcej turystów z kraju i zagranicy. Administracyjnie arkusz Tuchomie poło Ŝony jest w województwie pomorskim, w powiecie bytowskim, obejmuj ąc swym zasi ęgiem fragmenty gmin Kołczygłowy, Borzytuchom, Tuchomie, Lipnica, Studzienice oraz miasto i gmin ę Bytów. W granicach arkusza znajduje si ę fragment licz ącego 20 tysi ęcy mieszka ńców Bytowa, który jest siedzib ą starostwa, centrum administracji samorz ądowej i kulturalnej tego regionu. Sie ć drogowa jest dobrze rozwini ęta. Przebiega t ędy droga krajowa nr 20 ł ącz ąca Star- gard Szczeci ński z Gdyni ą i droga wojewódzka nr 212 z Bytowa do Chojnic. Ich uzupełnie- niem jest sie ć dróg lokalnych.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru obj ętego arkuszem Tuchomie przedstawiono na podstawie Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Tuchomie wraz z obja śnie- niami (Nawrocka-Miklaszewska, Wojciechowski, 1999, 2007). Arkusz jest poło Ŝony w południowo-zachodniej cz ęści obni Ŝenia nadbałtyckiego, w bezpo średnim s ąsiedztwie strefy Teisseyre’a-Tornquista. Najstarsze osady rozpoznane wierceniami nale Ŝą do trzeciorz ędu. Mo Ŝna przypuszcza ć, iŜ podobnie jak na obszarach s ąsiednich arkuszy pod osadami trzeciorz ędu le Ŝą utwory: kredy, jury, triasu, permu, syluru, ordowiku i kambru. Osady trzeciorz ędowe nawiercono trzema otworami badawczymi w rejonie Ostrowite- go, Tuchomi i Ciemna. S ą to piaski kwarcowe, drobnoziarniste, pyłowate, zielonawoszare z du Ŝą ilo ści ą łyszczyków i substancji organicznej. Partiami maj ą one charakter piasków pylastych. Zawieraj ą niekiedy kilkucentymetrowe wkładki mułowców piaszczystych z detrytusem

6 ro ślinnym. W rejonie Tuchomi pod piaskami kwarcowymi stwierdzono wyst ępowanie w ęgli brunatnych o niewielkiej mi ąŜ szo ści. Cała powierzchnia opisywanego obszaru jest pokryta osadami czwartorz ędowymi (fig. 2). Najstarszymi rozpoznanymi utworami czwartorz ędu, znanymi z wierce ń, s ą osady zlodowace ń południowopolskich. Wyst ępuj ą tu dwie serie glin zwałowych o mi ąŜ szo ści 35 m i od 20 do 50 m przedzielone 25 metrow ą seri ą piasków i Ŝwirów rzecznych. Stropow ą cz ęść stanowi ą osady rzeczno-jeziorne o mi ąŜ szo ści około 50 m. Litologicznie s ą to piaski mułko- wate z rzadkimi przewarstwieniami piasków średnio- i gruboziarnistych. Zlodowacenia środkowopolskie reprezentowane s ą przez gliny zwałowe i piaszczyste zlodowacenia odry i warty. Ich mi ąŜ szo ść nie przekracza odpowiednio 30 i 20 m. Rozdzielo- ne s ą one mułkami i piaskami zastoiskowymi oraz piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi o łącznej mi ąŜ szo ści 35–45 m. Osady zlodowace ń środkowopolskich, znane na tym obszarze tylko z wierce ń, s ą zaburzone glacitektonicznie. Gliny zwałowe zlodowacenia warty są miejscami pokryte brukiem morenowym, co jest wynikiem niszczenia osadów tego zlodowacenia w interglacjale eemskim. Zlodowacenie wisły pozostawiło na obszarze arkusza osady z dwóch cykli sedymenta- cyjnych. W pierwszym (stadiał środkowy) sedymentacja rozpocz ęła si ę powstaniem osadów zastoiskowych, które gromadziły si ę w obni Ŝeniach przed czołem lodowca. S ą to piaski drobnoziarniste i pylaste, niekiedy iły, o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 25 m. Le Ŝą one pod 15-metrow ą warstw ą osadów wodnolodowcowych zwi ązanych z transgresją l ądolodu zlodowacenia wisły. S ą to przede wszystkim piaski gruboziarniste, Ŝwiry oraz otoczaki. Wy Ŝej le Ŝy warstwa gliny zwałowej. Jest to glina silnie piaszczysta o mi ąŜ szo ści do 25 m. Osady tego stadiału nie s ą obserwowane na powierzchni. Drugi cykl (stadiał górny) rozpoczynaj ą osady zastoiskowe znane z obni Ŝenia w rejonie Tuchomia. Ich mi ąŜ szo ść waha si ę od 5 do 20 m. S ą to głównie piaski ró Ŝnoziarniste oraz iły zastoiskowe, nad którymi wyst ępuj ą osady wodnolodowcowe (dolne) – głównie Ŝwiry i piaski gruboziarniste ze Ŝwirem o mi ąŜ szo ści kilkudziesi ęciu metrów. Glina zwałowa wyst ępuj ąca w północnej i północno-zachodniej cz ęś ci arkusza jest pierwszym osadem buduj ącym powierzchni ę terenu. Jest ona silnie piaszczysta, niekiedy Ŝwirowata. Cz ęstokro ć przechodzi ona w piaski gliniaste lub zawiera przewarstwienia Ŝwirów. W okolicach Ciemna, Płótowej i Trzebiatkowa wyst ępuj ą osady akumulacji czołowolo- dowcowej. Charakteryzuj ą si ę one du Ŝą zmienno ści ą litologiczn ą. Przewa Ŝnie s ą to pagórki zbudowane ze Ŝwirów, niekiedy otulone glin ą zwałow ą. W zachodniej cz ęś ci arkusza pagórki te s ą zbudowane z piasków i Ŝwirów, przykrytych niekiedy glin ą ablacyjn ą.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Tuchomie na tle Mapy geologicznej Polski 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (2006) Czwartorz ęd; holocen: 1 – piaski, mułki, iły, gytie jeziorne, 3- piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; plejstocen: 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe a – zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły; ci ągi drobnych form rze źby: b – ozy, c – moreny czołowe, d – kemy; e – jeziora, f _ sie ć rzeczna

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej L. Marksa i in. (2006)

Piaski, Ŝwiry, gliny zwałowe i mułki ozów wyst ępuj ą w okolicach Ciemna. Oz Ciemna jest typow ą form ą zbudowan ą z materiału fluwioglacjalnego zło Ŝonego w tunelu subglacjal- nym. Mi ąŜszo ść serii Ŝwirowo-piaszczystej dochodzi w nim do 30 m. Wydłu Ŝone wzgórza akumulacji szczelinowej pospolicie wyst ępuj ą w depresji Tuchomia. Spotyka si ę tu wzgórza zbudowane z piasków i Ŝwirów pokrytych glinami zwałowymi, jak równie Ŝ utworzone z pia- sków bardzo drobnoziarnistych, pyłowatych z cienk ą pokryw ą ablacyjn ą. Du Ŝą form ą szcze-

8 linow ą jest długi na 3 km wał biegn ący równolegle do rynny jeziora Du Ŝa Boruja. Zbudowa- ny jest on z równolegle i sko śnie warstwowanych piasków ró Ŝnoziarnistych i Ŝwirów wodnolodowcowych pokrytych glinami zwałowymi. Zastoiskowe mułki i iły, z wkładkami glin zwałowych i piasków, wyst ępuj ą w depresji Niezabyszewa i północno-wschodniej cz ęś ci depresji Tuchomia. W wyrobisku cegielni w Niezabyszewie cz ęść serii ilasto-pyłowatej nie le Ŝy płasko, lecz jest nachylona stromo ku wschodowi. Prawdopodobnie akumulacja zachodziła tu cz ęś ciowo pod pokryw ą martwych lodów, a ich wytopienie si ę spowodowało zaburzenia pierwotnych struktur sedymentacyj- nych. Osady kemów _ piaski, mułki, Ŝwiry i gliny zwałowe rozpoznano: − w depresjach ko ńcowych i obni Ŝeniach wytopiskowych w okolicach Tuchomia, Nieza- byszewa i Masłowiczek, − na wysoczy źnie morenowej koło Modrzejowa i Udorpia, − na zapleczu moren czołowych i w ich ci ągu mi ędzy Płótow ą a Tuchomiem, − w rynnach lodowcowych w okolicy Chotkowa, Ciemna i Rekowa, − mi ędzy bryłami martwego lodu na przedpolu strefy morenowej na brzegach jeziora Piasz- no. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe ( środkowe) buduj ą I poziom sandrowy poło Ŝony na wysoko ści około 150 _220 m n.p.m. Zajmuj ą one znaczne powierzchnie w południowej i po- łudniowo-zachodniej i południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Osady te maj ą du Ŝe znaczenie zło Ŝowe. Ich mi ąŜ szo ść dochodzi do 30 m, a miejscami nawet do 40 m. S ą to piaski ró Ŝnoziarniste ze Ŝwirami i pojedynczymi otoczakami. Wiercenia dokumentuj ące zło Ŝa kopalin okruchowych w okolicach Trzebielska i Ostrowitego wykazały obecno ść dwóch warstw Ŝwi- rowo-piaszczystych _ przypowierzchniowej ci ągłej o mi ąŜ szo ści od 1,8 do 8,4 m i drugiej zalegaj ącej pod warstw ą piasków gruboziarnistych, o mi ąŜ szo ści 0,5–5,0 m, która tworzy nieregularne soczewy. Osady wodnomorenowe _ gliny, piaski pyłowate i gliny wyst ępuj ą w okolicach Gli śna, Rekowa, Brze źna Szlacheckiego i kolonii Tebowizna. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (górne) tworz ą II poziom sandrowy poło Ŝony na wy- sokości około 130–160 m n.p.m. Wyst ępuj ą one w najdalszej, północno-zachodniej cz ęś ci terenu. S ą to przewa Ŝnie dobrze wysortowane piaski drobno- i średnioziarniste, niekiedy z przewarstwieniami Ŝwirów.

9 Holocen na obszarze arkusza zajmuje du Ŝe obszary, głównie w obni Ŝeniach terenu. Osady tego okresu reprezentowane s ą przez: − mułki i piaski jeziorne w depresjach Niezabyszewa i Tuchomia; − kred ę jeziorn ą w południowej cz ęś ci obszaru koło Kiedrowic (jest to północny fragment rozległego zagł ębienia wytopiskowego zwanego bagnem Pce ń, pokład kredy i gytii dochodzi tu do 12 m mi ąŜ szo ści i jest przykryty torfami) oraz w północnej cz ęś ci jeziora Kamieniczno i koło Niezabyszewa; − mułki, piaski i iły (mady) tarasów zalewowych w dolinie Kamienicy i jej dopływu Pale- śnicy oraz rzeczek wypływaj ących z jezior Chotkowskiego i Boruja; − namuły, namuły torfiaste i piaski humusowe den dolin i zagł ębie ń bezodpływowych, wyst ępuj ą powszechnie; − torfy (głównie niskie) pokrywaj ące znaczne powierzchnie w depresjach ko ńcowych Tu- chomia i Niezabyszewa, a tak Ŝe w zagł ębieniach bezodpływowych i rynnach lodowcowych. Jedynie koło Masłowiczek i Nowej Huty wykształciły si ę torfowiska wysokie. Maksymalną mi ąŜ szo ść torfów – 5,7 m stwierdzono na południe od jeziora Chotkow- skiego.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Tuchomie udokumentowanych jest aktualnie trzyna ście złó Ŝ kopalin pospolitych. S ą to zło Ŝa piasku ze Ŝwirem – „Ciemno”, „Gli śno”, „Gli śno 2”, „Borzysz- kowy”, „Borzyszkowy II”, „Ł ąkie –Siedlecka Góra”, „Ostrowite” i „Trzebielsk”; piasku – „Borzyszkowy III”, „Borzyszkowy IV”, „Borzyszkowy V” i „Wojsk” oraz kopalin ilastych ceramiki budowlanej „Niezabyszewo” (tabela 1). W 2008 r. ze wzgl ędu na wyczerpanie zaso- bów, wykre ślono z „Bilansu zasobów kopalin…” zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Ostrowite I” – udokumentowanego w 2003 r. i „Gli śno 1” – udokumentowane w 2004 r.

1. Kruszywo naturalne

Wszystkie zło Ŝa kopalin okruchowych s ą pochodzenia wodnolodowcowego. Wyst ępuj ą w obr ębie osadów piaszczysto-Ŝwirowych sto Ŝka sandrowego Brdy w południowej i środko- wej cz ęści obszaru arkusza. Ich mi ąŜ szo ść dochodzi do 30 m.

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geolo- Stan Wydobycie Wiek giczne bilan- Kategoria zagospodaro- 3 Zastosowanie Klasyfikacja Przyczyny kon- a (tys. m *, Ŝ Rodzaj kompleksu sowe (tys. m 3*, rozpoznania wania kopaliny złó Ŝ fliktowo ści zło Ŝa Nazwa zło Ŝa tys. ton) kopaliny litologiczno- tys. t) zło Ŝa Nr zło na mapie surowcowego klasy klasy wg stanu na rok 2007 (Gientka i in., 2008) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Niezabyszewo i(ic) Q 139* C1 G 0* Scb 4 B Gl, K

2 Ciemno pŜ Q 2 274 C1* Z - Sb, Sd 4 A -

3 Gli śno pŜ Q 12924 C1 +C 2 Z - Sb, Sd 4 B K, L

1) 4 Borzyszkowy pŜ, p Q 13 603 C1+ C 2 Z - Sb, Sd 4 A 11 11

5 Łąkie – Siedlecka Góra pŜ Q 1 660 C2 N - Sb, Sd 4 A -

6 Ostrowite pŜ Q 11 144 C1+B G 796 Sb, Sd 4 A -

7 Trzebielsk pŜ Q 13 628 C1 Z - Sb, Sd 4 B L

8 Gli śno 2 pŜ, p Q 8 198 C1+C 2 G 1322 Sb, Sd 4 A

9 Borzyszkowy II pŜ Q 1 953 C1 G bd Sb, Sd 4 A

10 Borzyszkowy III p Q 1 425 C1 N - Sb, Sd 4 A

11 Borzyszkowy IV* p Q 5 811 C1 N - Sb, Sd 4 B L

12 Borzyszkowy V p Q 4 133 C1 N - Sb, Sg 4 A NATURA 2000, 13 Wojsk* p Q 8 050 C1 N - Sb, Sd 4 B L

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Gli śno I p, p Ŝ Q - - ZWB - - - - - Ostrowite I pŜ Q - - ZWB - - - - -

Rubryka 2: * – zło Ŝa nieuj ęte jeszcze w systemie ewidencji zasobów kopalin, zasoby wg Dokumentacji geologicznej Rubryka 3: pŜ – piaski i Ŝwiry, p – piaski, i(ic) – iły ceramiki budowlanej Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 5: 1) zasoby wg dodatku nr 2 do dokumentacji geologicznej, wg stanu na 31.12.2004 r. * Rubryka 6: C1 – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej za- mieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 8: bd – brak danych Rubryka 9: surowce: Scb – ceramiki budowlanej, Sb – budowlane, Sd – drogowe Rubryka 10: 4 – zło Ŝe powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝe: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: L – ochrona lasów, Gl – ochrona gleb, K – ochrona krajobrazu, NATURA 2000 12 12

Są to piaski ró Ŝnoziarniste ze Ŝwirami i pojedynczymi otoczakami. Wiercenia dokumentuj ące zło Ŝa kopalin okruchowych w okolicach Borzyszkowych, Trzebielska i Ostrowite- go wykazały obecno ść dwóch warstw Ŝwirowo-piaszczystych – przypowierzchniowej, ci ą- głej, o mi ąŜ szo ści od 1,8 do 8,4 m i drugiej zalegaj ącej pod warstw ą piasków gruboziarnistych, o mi ąŜ szo ści od 0,5 do 5,0 m, która tworzy nieregularne soczewy. Głównym składni- kiem kopaliny jest niemal wył ącznie materiał skandynawski, na który składaj ą si ę okruchy skał krystalicznych – magmowych i metamorficznych oraz kwarcu, chalcedonu i opalu. Za- warto ść skał w ęglanowych i osadowych niew ęglanowych si ęga kilku procent i tylko we frak- cjach grubych mo Ŝe osi ąga ć wi ększ ą ilo ść . Udział poszczególnych składników zale Ŝy od wielko ści frakcji ziarnowych. Udokumentowane tu zło Ŝa pospółek i piasków o zasobach od 1,4 do 13,6 mln ton nale- Ŝą do średnich i du Ŝych w skali kraju. UŜytkowana z nich kopalina nadaje si ę w szerokim zakresie dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. Zło Ŝa nale Ŝą generalnie do II grupy zmienno ści i są zazwyczaj suche. Średnia mi ąŜ szo ść dokumentowanej serii zło Ŝowej waha si ę w nich od 3,7 do 17,7 m; maksymalna wynosi 26,8 m. Przeci ętna grubo ść nadkładu to 0,3– 2,0 m, zawarto ść pyłów mineralnych 0,7–3,3%. Kopalina nie zawiera zanieczyszcze ń obcych ani organicznych (barwa wzorcowa lub ja śniejsza od wzorcowej). Ziaren słabych i zwietrza- łych jest średnio 2,5–3,0%, maksymalnie 17,2%, a ziaren płaskich i wydłu Ŝonych średnio 2,5–13,2%, a maksymalnie do 45,2%. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Ciemno” poło Ŝone jest w pobli Ŝu miejscowo ści nosz ącej t ą sam ą nazw ę. Jego zasoby udokumentowano kart ą rejestracyjn ą (Wojtkiewicz, Majchrzakow- ska, 1978). Wynosiły one 2 299 tys. ton oraz 80 tys. ton w filarze ochronnym drogi gminnej. W skład zło Ŝa wchodz ą dwa pola o ł ącznej powierzchni 25,8 ha, w tym pole główne – 21,97 ha i pole odosobnione – 3,90 ha. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa waha si ę w granicach od 2,8 do 7,6 m. Nadkład wykształcony w postaci piasku i gleby ma zmienn ą grubo ść od 0,3 do 4,0 m. Jako ść oceniono dla dwóch podtypów kopaliny piaszczysto-Ŝwirowej (tabela 2). Zawarto ść ziaren do 2,5 mm dla całego złoŜa waha si ę od 41,0 do 76,1%, pyłów mineralnych jest 0,7 do 13,5%, ziaren słabych i zwietrzałych od 0,2 do 3,6%, a wydłu Ŝonych i płaskich od 1,7 do 12,3%. Jest to zło Ŝe suche.

Zło Ŝe „Ł ąkie–Siedlecka Góra” udokumentowano w kategorii C 2 w pobli Ŝu prawego brzegu Jeziora Wiejskiego (Doma ńska, 1976). Seri ę zło Ŝow ą tworz ą osady piaszczysto- Ŝwirowe. Nadkład o zmiennej grubo ści od 0,2 do 2,9 stanowi piasek z domieszk ą Ŝwiru. Zło- Ŝe posiada korzystne parametry jako ściowe, ale mał ą mi ąŜ szo ść (tabela 2). Średnia zawarto ść ziaren słabych i zwietrzałych wynosi 2,2%, a ziaren wydłu Ŝonych i płaskich 3,7%. Jako kopa-

13 lin ę towarzysz ącą uznano w nim, wyst ępuj ące pod seri ą zło Ŝow ą, piaski ró Ŝnoziarniste, które według wst ępnych bada ń mogłyby by ć przydatne do produkcji cegły wapienno-piaskowej.

Zawarto ść zanieczyszcze ń ilasto-pylastych waha si ę w nich od 0,3 do 3,1%, SiO 2 – 79,74– 91,99% a ziaren powy Ŝej 5,0 mm – średnio 3,6%. Nie szacowano ich zasobów. Jest ono za- wodnione. Zło Ŝe „Gli śno” zlokalizowane jest około 1 km na północ od miejscowo ści Borzyszko- wy. Zostało ono udokumentowane w kategorii C 2+C 1. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 299,5 ha, łączne zasoby bilansowe ponad 17 mln ton kopaliny, a pozabilansowe około 10 mln ton (Strzelczyk, 1979). Seri ę zło Ŝow ą buduj ą piaski i Ŝwiry o średniej mi ąŜ szo ści 5,0 m. Średnia zawarto ść ziaren < 2,5 mm (punkt piaskowy) wynosi 59,5% dla kategorii C 1 i 62,2% dla kategorii C 2, średnia zawarto ść pyłów mineralnych odpowiednio 3,2 i 2,1%, zawarto ść ziaren słabych i zwietrzałych od 0,1 do 17,2%, a ziaren wydłu Ŝonych i płaskich od 0,3 do 45,2%. Zło Ŝe zaliczone jest do złó Ŝ suchych. Znaczna cz ęść obszaru zło Ŝa jest zalesiona. W zwi ązku ze zmianami jakie zaszły w wyniku eksploatacji zło Ŝa oraz udokumentowaniem złó Ŝ „Gli- śno 1” i „Gli śno 2” wykonano dodatki do dokumentacji geologicznej zło Ŝa „Gli śno” koryguj ące jego zasoby i obszar (Matuszewski, 2005a; Nie ć, 2005c). Zarówno powierzchnia zło Ŝa jak i zasoby kopaliny zmniejszyły si ę (tabela 1 i 2), ale w dalszym ci ągu jest to du Ŝe zło Ŝe o korzystnych parametrach. Jego zasoby geologiczne bilansowe w kategorii C 1 wynosz ą 12 640 tys. ton, w kategorii C 2 – 284 tys. ton, pozabilansowe odpowiednio – 3 735 i 5 417 tys. ton. Zło Ŝe „Gli śno 2” (Nie ć, 2005a) zostało cz ęś ciowo udokumentowane na obszarach wcześniejszych złó Ŝ – „Borzyszkowy” (Nie ć, 2005b) i „Gli śno” (Nie ć, 2005c). W kategorii

C1 kopaliną główn ą s ą piaski ze Ŝwirem o punkcie piaskowym (zawarto ść ziaren 0,063– 2,0 mm) – 54,2%, w ilo ści 4 453 tys. ton. Kopalina towarzysz ąca – piaski, została udokumentowane w kategorii C 2, w ilo ści 5 285 tys. ton. Podstawowe parametry geologiczno-górnicze zło Ŝa oraz jako ść kopaliny głównej podaje tabela 2. Kruszywo grube jest mo Ŝliwe do zasto- sowania w budownictwie i drogownictwie. Piaski towarzysz ące o punkcie piaskowym (zawarto ść ziaren <2,5 mm) około 90% i zawarto ści pyłów mineralnych średnio 0,7% spełniaj ą wymagania stawiane piaskom budowlanym. Po uszlachetnieniu (odsiew nadziarna) mog ą mie ć zastosowanie jako piaski do zapraw i wypraw murarskich, a tak Ŝe do produkcji cegły wapienno-piaskowej i betonów komórkowych.

14 Tabela 2 Podstawowe parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó Ŝ kopalin okruchowych na arkuszu Tuchomie Powierzch Punkt piaskowy Ci ęŜ ar nasypowy Zawarto ść pyłów nia zło Ŝa Mi ąŜ szo ść zło Ŝa Grubo ść nadkładu < 2,0 mm w stanie utrz ę- Parametry N/Z mineralnych [m] [m] < 2,5 mm* sionym ( średnio) [%] [ha] [%] [t/m 3] Ciemno : bloki I, II, III 11,76 2,8–7,6, śr. 4,68 0,3–3,1, śr. 0,81 0,19 41,0–70,0, śr. 63,0* 2,2–13,5, śr. 5,3 1,92 bloki IV i V 14,11 2,8–6,8, śr. 4,30 0,3–4,0, śr. 1,46 0,30 43,6–76,1, śr. 68,9* 0,7–12,3, śr. 5,9 1,92 Gli śno : kat. C 1 178,4 2,3 do 12,8 śr. 5,0 0,0–4,5, śr. 1,1 0,22 26,6–72,0, śr. 59,5* 0,4–8,9, śr. 3,2 1,894 kat. C 2 0,2–1,8, śr. 1,3 0,26 54,7–69,0, śr. 62,2* 1,4–4,1, śr. 2,1 Borzyszkowy : I warstwa pospółki 83,82 1,8–8,4, śr. 4,76 0,1–5,2, śr. 0,75 26,1–75,3, śr. 56,0* 0,9–6,1, śr. 2,1 1,895 0,16 II warstwa pospółki 53,30 1,3–6,5, śr. 3,20 50,3–75,3, śr. 64,6* 0,7–5,5, śr. 1,8 piaski budowlane 53,30 0,5–5,0, śr. 2,39 80,1–96,7, śr. 87,9* 0,2–1,6, śr. 0,6 Łąkie – Siedlecka Góra 39,85 2,5–6,1, śr. 3,7 0,2–2,9, śr. 1,7 śr. 0,44 37,6–68,8, śr. 54,8* 0,5–2,0, śr. 1,0 bd Ostrowite 133,2 1,8–7,9, śr. 4,8 0,2–5,2, śr. 1,6 .0,3 28,5–75,4, śr. 56,5 0,8–4,2, śr. 1,9 1,882 Trzebielsk 141,70 1,9–8,5, śr. 4,6 0,1–3,3, śr. 1,3 0,11–0,25 39,7–72,6, śr. 62,3* 0,7–3,8, śr. 1,7 2,022 Gli śno 2 43,05 0,0–9,8, śr. 5,2 0,0–1,1, śr. 0,3 śr. 0,05 37,6–67,6, śr. 54,2 0,7–6,8 1,980 Borzyszkowy II : 10,44 4,8–14,7, śr. 9,5 0,3–5,4 śr. 1,8; 15 15 pole A 8,73 4,8–14,7, śr. 9,2 0,3–5,4, śr. 2,0 0,02–1,1, śr. 03 66,5–84,2, śr. 73,1 0,9–3,9, śr. 2,1 1,882 pole B 1,71 8,5–12,2, śr. 9.5 0,3–3,5, śr. 1.6 66,5–82,5, śr. 73,7 1,6–2,8, śr. 1,8 Borzyszkowy III : 5,95 11,5–16,7, śr. 13,8 0,3–0,5, śr. 0,35 0,03 72,6–89,2, śr. 80,3 0,6–6,5 śr. 3,1 1,839 Pole A 2,73 11,5–16,7, śr. 13,3 0,3–0,5, śr. 0,4 0,03 72,6–89,2, śr. 80,9 0,6–4,9 śr. 3,1 1,836 Pole B 2,22 11,5–14,0, śr. 12,9 0,3–0,5, śr. 0,4 0,03 72,6–89,2, śr. 80,9 0,6–4,9 śr. 3,1 1,836 Pole C 1,00 14,0–15,2, śr. 14,5 0,3–0,3, śr. 0,3 0,02 74,2–83,5, śr. 79,0 1,6–6,5 śr. 3,3 1,845 Borzyszkowy IV 20,7 1,0–25,2 , śr..13,5 0,1–0,7, śr. 0,5 0,01–0,68, śr. 0,14 58,9–100, śr. 82,1 0,4–3,1, śr. 0,7 1,890 Borzyszkowy V 24,1 5,7–13,7, śr..9,3 0,3–1,7, śr. 0,5 0,02–0,17, śr. 0,06 67,9–86,2, śr. 77,5 1,4–2,3, śr. 1,8 1,843 Wojsk 21,4 11,6–26,8 , śr..17,7 0,1–0,4, śr. 0,3 0,01–0,02, śr. 0,01 58,1–100, śr. 83,3 0,0–2,3, śr. 1,3 1,880 bd – brak danych

Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Borzyszkowy” zostało udokumentowane w kategorii C 2+C 1 (Strzelczyk, 1973; Matuszewski, 2004a). Profil serii zło Ŝowej obejmuje I warstw ę pospółki o średnim punkcie piaskowym 56% i zasobach w kategorii C 1 – 7 812 tys. ton oraz warstw ę piasków i II warstw ę pospółki o średnim punkcie piaskowym 65% i zasobach w kategorii C 2 odpowiednio 2 400 i 3 391 tys. ton (Nie ć, 2005b). W cytowanym dodatku uwzgl ędnione zo- stały zmiany, które zaszły w zło Ŝu wskutek jego eksploatacji oraz udokumentowania na jego cz ęś ci zło Ŝa „Gli śno 2”. Obszar w kategorii C 2 znajduje si ę poni Ŝej udokumentowanego w kategorii C 1, ponadto obszary te pokrywaj ą si ę ze sob ą tylko cz ęś ciowo. Nadkład zło Ŝa zbudowany z gleby, piasku i bruku Ŝwirowo-piaszczystego ma średni ą grubo ść 0,75 m (tabela 2). Zawarto ść ziaren słabych i zwietrzałych waha si ę od 0,7 do 7,7% dla obu warstw pospółek. Zło Ŝe jest suche.

Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Ostrowite” zostało udokumentowane w kategorii C 1+B (Strzelczyk, 1972a). Pierwotnie jego zasoby wynosiły blisko 30 mln ton kruszywa, a powierzchnia 285,7 ha. W 2004 r. skorygowano jego zasoby i powierzchni ę (Matuszewski, 2004b), (tab. 1 i 2). Rozliczenie zło Ŝa było konieczne, gdy Ŝ było ono przez wiele lat inten- sywnie eksploatowane. W 2008 roku wydzielono z niego wybilansowane zło Ŝe „Ostrowite I”. Zmienił si ę równie Ŝ jego uŜytkownik. Seria zło Ŝowa o średniej mi ąŜ szo ści 4,8 m obejmuje 1 warstw ę pospółki. Nadkład w postaci gleby i piasków gliniastych ma średni ą grubo ść 1,6 m. Średni punkt piaskowy wynosi 56,5%, zawarto ść pyłów mineralnych od 0,8 do 4,2%, a zawarto ść ziaren słabych i zwietrzałych od 0,6 do 11,2%. Jest to zło Ŝe suche. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Trzebielsk” poło Ŝone jest pomi ędzy miejscowo ściami Ostro- wite, Pr ądzona i Lipnica. Udokumentowano je w trzech polach w kategorii C 2 (Strzelczyk,

1972 b), a nast ępnie w kategorii C 1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kategorii B (Strzel- czyk, Bandurska-Kryłowicz, 1974). W 2004 r. wykonano dodatek do dokumentacji geologicznej rozliczaj ący jego zasoby (Matuszewski, 2005b). Aktualnie zło Ŝe to składa si ę z 6. pól o ł ącznej powierzchni 141,7 ha. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej jest zmienna, od 1,9 do 8,5 m, a średni punkt piaskowy, w zale Ŝno ści od pola, wynosi 62,3–63,8%. Nadkład, który tworzy gleba i piaski zapylone ma średni ą grubo ść 1,2 m. Zawarto ść ziaren słabych i zwietrzałych wynosi od 1,5 do 7,3% a wydłuŜonych i płaskich od 1,9 do 12,9%. Jest to zło Ŝe suche. Zło Ŝe to posiada jeszcze ponadto 16 pól (ł ącznie 34,1 ha) o zasobach pozabilansowych w kategorii C 1, w ilo ści 2 291,5 tys. ton. Powodem takiego ich zakwalifikowania jest mała mi ąŜszo ść serii zło Ŝowej – średnio 3,5 m oraz wysoka zawarto ść pyłów mineralnych – 7,5%. Na obszarze zło Ŝa oraz w bezpo średnim jego s ąsiedztwie wyst ępuje jeszcze kopalina piaszczysto-Ŝwirowa o średnim punkcie piaskowym około 73% i wysokiej zawarto ści kwarcu,

16 która po uszlachetnieniu mo Ŝe by ć u Ŝyta do produkcji cegły wapienno-piaskowej lub jako piaski budowlane. Jej zasoby oszacowano na 7 969 tys. ton. Kopaliny o zasobach pozabilansowych oraz kopaliny towarzysz ącej nie ujmowano w decyzjach zatwierdzaj ących zasoby w/w zło Ŝa. Zło Ŝe „Borzyszkowy II” (Helwak, Dzi ęgielewska, 2007a) zostało zakwalifikowane jako piasek ze Ŝwirem pomimo tego, i Ŝ średni punkt piaskowy przekracza 70% (tabela 2). Udokumentowano je w dwóch polach (A i B), na gruntach wsi Borzyszkowy, przedzielo- nych drog ą gminn ą około 600 m od jej zabudowy. Gł ęboko ść rozpoznania zło Ŝa si ęgn ęła maksymalnie do rz ędnej 147,5 m n.p.m., a zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę na poziomie 160,5–163,6 m n.p.m. i nawi ązuje do rz ędnej zalegania wody w jeziorze Borzysz- kowskim. Seri ę zło Ŝow ą buduj ą piaski ze Ŝwirem o średniej zawarto ści ziaren <2 mm w granicach od 66,5 do 73,9%. W stropie i sp ągu wyst ępuj ą osady piaszczyste o punkcie piaskowym > 90%. W jej obr ębie wyst ępuj ą równie Ŝ przewarstwienia piasków i pospółek. Nadkład stanowi gleba piaszczysta i zagliniony piasek z domieszk ą Ŝwiru. Sp ąg stanowi ą piaski i sporadycznie gliny. Wyst ępuj ą tu te Ŝ nasypy po eksploatacji dawnego zło Ŝa „Ostrowite”. Zło Ŝe piasku z domieszk ą Ŝwiru (około 20%) „Borzyszkowy III” znajduje si ę około 2 km na północny-wschód od wsi Borzyszkowy (Helwak, Dzi ęgielewska, 2007b). Udoku- mentowano je w trzech polach (tabela 2). Pola A i B rozdzielone s ą drog ą gruntow ą, a pole C le Ŝy 300 m na południe od nich. Seria zło Ŝowa zbudowana z piasków z domieszk ą Ŝwirów zalega pod niewielkim nadkładem gleby piaszczystej i piasku. W śród niej wyst ępuj ą soczewy piasków ze Ŝwirem i Ŝwirów z piaskiem o punkcie piaskowym (ziarna <2.0 mm) 72,6–78,5%. Zło Ŝe jest suche. Zło Ŝe piasku z domieszk ą Ŝwiru ( średnia zawarto ść ziaren <2 mm – 77,5%) „Borzysz- kowy V” (Helwak, Helwak, 2008), (tabela 1, 2) poło Ŝone jest 7 km na północny-zachód od Lipnicy, po zachodniej stronie jeziora Kamieniczno. Zostało ono udokumentowane cz ęś ciowo na wschodnich fragmentach zło Ŝa „Gli śno”, zarówna na polach bilansowych jak i pozabilansowych. Nie wykonano dodatku koryguj ącego zasoby i powierzchni zło Ŝa „Gli śno”. Granice zło Ŝa zostały tak poprowadzone, Ŝeby wył ączy ć z jego powierzchni zabudowania i elementy infrastruktury technicznej przysiółka Skryte. W profilu zło Ŝa dominuj ą piaski średnioziarniste z pojedynczymi ziarnami Ŝwiru oraz piaski z domieszk ą Ŝwiru. W cz ęś ci stropowej wyst ępuj ą sporadycznie piaski gliniaste, a w sp ągu piaski bardzo drobnoziarniste. Nadkład tworzy gleba i glina piaszczysta.

17 Zło Ŝa piasku z domieszk ą Ŝwiru „Borzyszkowy IV” ( średnia zawarto ść ziaren <2 mm – 82,1%) (Por ęba, Szuwarzy ńska, 2008a) oraz „Wojsk” ( średnia zawarto ść ziaren <2 mm – 83,3%) (Por ęba, Szuwarzy ńska, 2008b), (tabele 1, 2) znajduj ą się 5 km na północ od Lipnicy. Obydwa maj ą mało skomplikowan ą budow ę pokładow ą, ale urozmaicon ą morfologi ę stropu (deniwelacje rz ędu 15 m). W pierwszym z nich seri ę zło Ŝow ą tworz ą dwie warstwy piaszczyste i dwie piaszczysto-Ŝwirowe. Maj ą one zmienn ą mi ąŜ szo ść i wyklinowuj ą si ę przemiennie. Górne warstwy są w cało ści uj ęte w profilu zło Ŝa natomiast dolne są w wi ększo ści obci ęte poziomem dokumentowania (+ 165 m n.p.m.) około 1,5 m ponad średnim poziomem wód gruntowych. Zło Ŝe „Wojsk” ma prostsz ą budow ę geologiczn ą, na któr ą składaj ą si ę dwie warstwy piaszczyste, rozdzielone warstw ą piaszczysto-Ŝwirow ą, której mi ąŜ szo ść waha si ę w od 2 do 11 m. Dolna, piaszczysta warstwa nie została przewiercona. Zło Ŝe udokumentowano do poziomu + 166 m n.p.m., co najmniej 2,5 m ponad średnim poziomem wód gruntowych. W nad- kładzie wyst ępuj ą gleby piaszczyste i piaski zaglinione. W Lipnicy znajdowało si ę zło Ŝe piasku ze Ŝwirem „Lipnica” (Wójcik, 1978). Udoku- mentowano je kart ą rejestracyjn ą, ale nigdy nie figurowało ono w ewidencji zasobów kopalin. Składało si ę z dwóch pól – pola A o powierzchni 1,21 ha i zasobach 81,2 tys. ton oraz pola B o powierzchni 1,29 ha i zasobach 320,0 tys. ton. Średnia zawarto ść ziaren o średnicy <2,5 mm wynosiła w nich około 57–58%.

2. Kopaliny ilaste ceramiki budowlanej.

Zło Ŝe czwartorz ędowych, zastoiskowych, wapnistych mułków piaszczystych „Niezaby- szewo” zostało udokumentowane w kategorii C 1 w miejscowo ści o tej samej nazwie (Samoc- ka, 1981). Jego zasoby wynosiły 247 tys. m 3 kopaliny. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 7,3 ha, a mi ąŜszo ść zmienia si ę od 1,9 do 13,1 m. Nadkład, o średniej grubo ści 0,3 m, zbudowany jest z gleby, piasku i gliny zwałowej. Warto ść wody zarobowej waha si ę od 19,9 do 34,1%, skurczliwo ść suszenia od 3,7 do 9,9%, nasi ąkliwo ść w wyrobach średnio wynosi 13,16%, średnia zawarto ść marglu 0,4% a optymalna temperatura wypału wynosi 950 o C. Średnia wy- trzymało ść wyrobów na ściskanie wynosi 20,3 MPa. Kopalina kwalifikuje si ę do produkcji dobrej jako ści cegły budowlanej pełnej. Klasyfikacj ę sozologiczn ą złóŜ dokonano ze wzgl ędu na ochron ę złó Ŝ i ochron ę środo- wiska (tabela 1). Ze wzgl ędu na ich ochron ę wszystkie zło Ŝa zaliczono do klasy 4 – jako powszechnie wyst ępuj ące. Ze wzgl ędu na ochron ę środowiska zło Ŝa: „Niezabyszewo”, „Gli- śno”, „Trzebielsk”, „Borzyszkowy IV” i „Wojsk” zaliczono do konfliktowych, pozostałe do

18 małokonfliktowych. Przyczyn ą konfliktowo ści jest ich poło Ŝenie na terenach le śnych, glebach wysokich klas bonitacyjnych, w otulinie parku krajobrazowego oraz w obszarze NATU- RA 2000.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin.

W obr ębie arkusza Tuchomie eksploatowane s ą obecnie trzy zło Ŝa kopalin okruchowych – „Ostrowite”, „Gli śno 2” i „Borzyszkowy II” oraz jedno zło Ŝe kopalin ilastych ceramiki budowlanej „Niezabyszewo”. U Ŝytkownik zło Ŝa „Borzyszkowy III”, mimo wa Ŝnej od pa ź- dziernika 2007 roku koncesji na eksploatacj ę nie podj ął jak dot ąd wydobycia. Przemysłowa eksploatacja złó Ŝ piasków i Ŝwirów na obszarze arkusza Tuchomie zacz ę- ła si ę w latach 70. ubiegłego wieku. Wła ścicielem i u Ŝytkownikiem złó Ŝ „Ostrowite”, „Trze- bielsk”, „Borzyszkowy” i „Gli śno” były Bydgoskie Kopalnie Surowców Mineralnych w Byd- goszczy, które posiadały, wa Ŝną do 2004 roku, koncesj ę na ich eksploatacj ę. Ustanowiony był wspólny dla czterech złó Ŝ obszar i teren górniczy o powierzchni 1 715,2 ha. Przedsi ębiorstwo to eksploatowało wymienione zło Ŝa w nast ępuj ących latach: „Ostrowite” – 1972–2004; „Bo- rzyszkowy” – 1973–1994; „Gli śno” – 1979–2004; „Trzebielsk (okresowo) – 1993-2004. Po- ziom wydobycia był rz ędu kilkuset tysięcy ton rocznie z jednego zło Ŝa. Urobek był dostar- czany ta śmoci ągami do zakładów przeróbczych w Borzyszkowach i Ostrowitem. Wyrobiska wgł ębne i stokowo-wgł ębne z tego okresu, o powierzchni od kilku do kilkunastu hektarów, zostały w wi ększo ści zrekultywowane lub s ą rekultywowane obecnie. Cz ęść niezrekultywo- wanych wyrobisk pozostała w s ąsiedztwie wsi Borzyszkowy. W 2004 r. wła ścicielem Bydgoskich Kopalni Surowców Mineralnych stała si ę firma „KAMAL” Sp. z o.o. z Bydgoszczy, nabywaj ąc je w ramach prywatyzacji bezpo średniej. Firma „KAMAL” eksploatowała od 2004 r., na mocy wa Ŝnych koncesji, zło Ŝa „Ostrowite I” i „Gli śno 1”. W 2006 r. uzyskała koncesj ę na wydobycie ze zło Ŝa „Gli śno 2”. Jesieni ą tego samego roku zbyła swoje prawa do złó Ŝ „Ostrowite I”, „Gli śno 1”, „Gli śno 2” oraz „Ostrowi- te” na rzecz firmy „Lafarge” Kruszywa i Beton Sp. z o.o. Spółka „Lafarge” kontynuowała eksploatacj ę w trzech przej ętych z koncesjami zło Ŝach, a w 2007 r. uzyskała koncesj ę na wydobycie kruszywa ze zło Ŝa „Ostrowite”. Obszar górniczy jest tu o około 9 ha wi ększy od powierzchni zło Ŝa, a teren górniczy (ok. 16 ha) obejmuje tak- Ŝe zakład przeróbczy usytuowany poza zło Ŝem. W zło Ŝach przej ętych z koncesjami od firmy „KAMAL” obszary i tereny górnicze maj ą taką sam ą powierzchni ę jak zło Ŝe. W 2008 r. zako ńczono eksploatacj ę na zło Ŝach „Ostrowite I” i „Gli śno 1”. Oba zło Ŝa w tym samym roku zostały wykre ślone z ewidencji zasobów kopalin. Wyrobisko wgł ębne po

19 zło Ŝu „Ostrowite I” zostało zamulone piaskiem poprzeróbczym, przysypane materiałem z na- dkładu i mo Ŝe by ć dalej rekultywowane w kierunku rolnym lub le śnym. Wyrobisko zło Ŝa „Gli śno 1” jest logistycznie zwi ązane z systemem eksploatacji zło Ŝa „Gli śno 2” i b ędzie rekultywowane razem z nim. Zło Ŝe „Gli śno 2” eksploatowane jest na du Ŝą skal ę w trzech kil- kuhektarowych wyrobiskach wgłębnych o gł ęboko ści około 10 m. Wydobycie prowadzone jest ładowarkami, systemem ścianowym, a odstawa urobku do zakładu przeróbczego odbywa si ę ta śmoci ągami. Uzyskuje si ę w nim kruszywo sortowane. Wielko ść wydobycia w 2007 r. przekroczyła 1,3 mln ton. Piasek poprzeróbczy deponowany jest w nieczynnych cz ęś ciach wyrobisk. W podobny sposób eksploatowane jest zło Ŝe „Ostrowite”. Znajduj ą si ę tu dwa wyrobiska wgł ębne o powierzchniach 5–6 ha, gł ębokie na 5–10 m. Urobek tak Ŝe jest uszlachetniany. Wydobycie w 2007 r. wynosiło blisko 800 tys. ton. Tutaj równie Ŝ trwaj ą prace rekultywacyj- ne wyrobisk po wcze śniejszej eksploatacji. Zło Ŝe „Borzyszkowy II” u Ŝytkowane jest przez prywatnego przedsi ębiorc ę na mocy koncesji z 2007 r., wa Ŝnej 10 lat i obejmuj ącej pole A wspomnianego zło Ŝa. Obszar i teren górniczy pokrywaj ą si ę z granicami pola A. Zakład górniczy obejmuje wyrobisko stokowo- wgł ębne o powierzchni około 3–4 ha i gł ęboko ści około 12 m oraz zakład wzbogacania kopaliny. Masy ziemne nadkładu deponowane s ą na brzegu wyrobiska. Eksploatacja odbywa si ę systemem ścianowym, przy u Ŝyciu ładowarek. Brak jest danych o wielko ści wydobycia. Zło Ŝe piasku i Ŝwiru „Ciemno” było eksploatowane od 1988 r., a pod koniec lat dzie- wi ęć dziesi ątych ubiegłego wieku zako ńczono t ę działalno ść . Po eksploatacji pozostały słabo widoczne ślady na obszarze wi ększego pola zło Ŝa. DuŜe (blisko 2 ha) wyrobisko stokowe zlokalizowane po zachodniej stronie drogi do Ciemna, tylko cz ęś ciowo pokrywaj ące si ę z ob- szarem zło Ŝa, świadczy, Ŝe eksploatacja była w du Ŝej mierze prowadzona poza granicami zło Ŝa. Mniejsze pole nie było eksploatowane. Wyrobisko przy zło Ŝu „Ciemno” słu Ŝy jako gminy punkt zaopatrywania si ę okolicznej ludno ści w piasek i pospółk ę (punkt 2). Kilkaset metrów na północ od niego, blisko zabudowa ń w Ciemnie, znajduje si ę drugie, mniejsze wyrobisko zlokalizowane na stoku wzniesienia, gdzie pozyskuje si ę pospółk ę (punkt 1). W latach 80. i 90. ubiegłego wieku eksploatowane było małe zło Ŝe piasku ze Ŝwirem „Lipnica”. Wyrobisko po polu A – w lesie przy drodze z Lipnicy do Ostrowitego uległo sa- morekultywacji. Wyrobisko po Polu B, które znajdowało si ę w pobli Ŝu zabudowa ń w Lipnicy zostało zrekultywowane, a teren przeznaczony pod zabudow ę.

20 Zło Ŝe kopaliny ilastej ceramiki budowlanej „Niezabyszewo” jest eksploatowane od 1982 r. Wła ścicielem i u Ŝytkownikiem od 1995 r. jest prywatna firma „Cegielnia Niezaby- szewo”. U Ŝytkownik posiada koncesj ę na eksploatacj ę wa Ŝną do 2020 roku. Zło Ŝe ma ustalo- ny obszar i teren górniczy o powierzchni 8,4 ha, nieco wi ększy od powierzchni zło Ŝa. Wyro- bisko stokowo-wgł ębne o powierzchni około 3 ha znajduje si ę około 500 m od cegielni. Wy- dobycie odbywa systemem ścianowym, kopark ą czerpakow ą, a odstawa urobku kolejk ą w ą- skotorow ą. Skarpa północna wyrobiska osuwa si ę, w sp ągu wyrobiska pojawia si ę Ŝwir. Eks- ploatacja w roku 2001 wyniosła 6 tys. m 3 kopaliny u Ŝywanej do produkcji wyrobów grubo- ściennych. Za ostatnie lata brak jest danych o wydobyciu.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Pola sandrowe Polski północnej s ą atrakcyjn ą baz ą zasobow ą Ŝwirowych kopalin okruchowych maj ących zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Wyró Ŝniaj ą si ę łatw ą dost ępno ści ą, wyst ępowaniem poza obszarami chronionymi i wzgl ędnie niskimi cenami nieruchomo ści gruntowych. Dobra jako ść kruszywa i rosn ące na nie zapotrzebowanie s ą prze- słankami wzmo Ŝonego zainteresowania tymi obszarami (Górecki, 2006). Obszar arkusza Tuchomie, mimo du Ŝej ilo ści udokumentowanych złó Ŝ kopalin okruchowych posiada jeszcze spore mo Ŝliwo ści w tym zakresie. Wyznaczono tu trzy obszary prognostyczne dla piasków ze Ŝwirem oraz kilka obszarów perspektywicznych dla piasków i pia- sków ze Ŝwirem. Perspektywy o znaczeniu lokalnym istniej ą te Ŝ dla kopalin ilastych ceramiki budowlanej, kredy jeziornej i torfu. Wyniki prac poszukiwawczo-rozpoznawczych w obszarze pomi ędzy jeziorami Wiej- skim a Gwie ździniec (rejon Brze źna Szlacheckiego) upowa Ŝniaj ą do wyznaczenia w tym rejonie trzech obszarów prognostycznych i otaczaj ącego je obszaru perspektywicznego dla pia- sków i Ŝwirów (Sylwestrzak, 1974). Opisywany obszar jest fragmentem osadów sandrowych. Badaniami obj ęto tylko przypowierzchniow ą warstw ę piaszczysto-Ŝwirow ą, w sp ągu której wyst ępuj ą piaski gruboziarniste. Zalet ą wyznaczonych obszarów jest stosunkowo wysoka zawarto ść frakcji Ŝwirowej, wad ą mała mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej – średnio poni Ŝej 5 m (Zale- cane…, 2002) oraz stosunkowo du Ŝa grubo ść nadkładu (tabela 3). Obszar prognostyczny nr III kontynuuje si ę na s ąsiedni arkusz Swornegacie. Zasoby piasków i Ŝwirów w obszarze perspektywicznym otaczaj ącym obszary prognostyczne oszacowano na 2 126 tys. ton (Sylwe- strzak, 1974). Najbardziej obiecuj ąca perspektywa dla piasków i pospółek wyst ępuje w rejonie du Ŝych udokumentowanych złó Ŝ kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego, na północ od Lipnicy, w okoli-

21 cach Borzyszkowych, Ostrowitego, Wojska i Gli śna. W czasie dokumentowania tych złó Ŝ cz ęść ich zasobów uznano za pozabilansowe („Gli śno”, „Borzyszkowy”, „Trzebielsk”). Po- wodem były gorsze parametry geologiczno-górnicze lub jako ściowe. Sygnalizowano tak Ŝe obecno ść kopalin towarzyszących w postaci piasków z domieszk ą Ŝwirów, w tym piasków kwarcowych, które wyst ępuj ą w sp ągu dokumentowanych złó Ŝ lub w ich otoczeniu (np. w zło Ŝu „Trzebielsk”). Ich zasoby je śli nawet były szacowane, to nie zostały zatwierdzone, nie wykonywano te Ŝ powa Ŝniejszych bada ń jako ściowych. W nowo dokumentowanych zło- Ŝach (np. „Gli śno 2”), piaski budowlane s ą traktowane jako kopalina towarzysz ąca i doku- mentowane. O trafno ści wyznaczonej perspektywy świadcz ą nowe zło Ŝa udokumentowane w jej obr ębie w ostatnim okresie czasu. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej obejmuj ącej obie warstwy piaszczysto Ŝwirowe i warstw ę piasków moŜe tu dochodzi ć nawet do 30 m. Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych

ść go Grubo

e Średnia Parametry kompleksu Zasoby grubo ść

cow jako ściowe litologiczno – w kat. D 1 [ha] w Wiek nadkładu Rodzaj [%] surowcowego (tys. t) kopaliny kopaliny na mapie

kompleksu [m] litologiczno- Powierzchnia Zastosowanie suro od–do [m] Numer obszaru 1 2 3 4 5 6 7 8 9 zawarto ść pyłów mineralnych 1,4 do 3,2 ; śr. 2,07 I 11,5 pŜ Q 2,86 0,8 do 4,7 239 085 Sb punkt piaskowy 51,4 do 70,0 ; śr. 62,4 zawarto ść pyłów mineralnych 1,8 do 3,2% ; śr. 2,32 II 15,5 pŜ Q 2,4 1,2 do 4,2 373 550 Sb punkt piaskowy 40,65 do 65,0 ; śr.56,0 zawarto ść pyłów mineralnych 0,8 do 3,6 III 20,4 pŜ Q 1,92 1,2 do 5,1 568 462 Sb punkt piaskowy 41,6 do 65,5 ; śr. 55,0 Rubryka 3: p Ŝ – piaski i Ŝwiry Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sb – surowiec budowlany

Obszar perspektywiczny pomi ędzy miejscowo ściami Ciemno i Trzebiatówka a jeziorem Kamieniczno obejmuje pospółki pochodzenia wodnolodowcowego oraz wodnomorenowego. Maj ą one mi ąŜ szo ść zmieniaj ącą si ę od 2,8 do 7,6 m, przy nadkładzie o grubo ści od 0,3 do 4,0 m (Wojtkiewicz, Majchrzakowska, 1978). Obszary dla piasków i piasków ze Ŝwirem w pobli Ŝu Pr ądzonej i Zapcenia-Wybu- dowanie mo Ŝna uzna ć za perspektywy dla potrzeb lokalnych. Stwierdzono tam obecno ść pia-

22 sków średnio- i ró Ŝnoziarnistych z domieszk ą Ŝwirów, o mi ąŜ szo ści od 1,8 do 2,1 m, przy średnim punkcie piaskowym wynosz ącym 65,0% (Majewski, 1974). W pobli Ŝu miejscowo ści Niezabyszewo znajduj ą si ę trzy pola perspektywiczne kopalin ilastych ceramiki budowlanej. Stwierdzono tam wyst ępowanie czwartorz ędowych mułków zastoiskowych o mi ąŜ szo ści od 2,0 do 13,0 m, przykrytych nadkładem o średniej grubo ści 0,3 m (Sprawozdanie…, 1972). Niewielkie obszary perspektywiczne torfu w rejonie Trzebiatkowa, Jeruzalem i Lipnicy posiadaj ą mi ąŜ szo ść od 1,5 do 3,8 m, popielno ść waha si ę od 2,6 do 20,1% a rozkład zmienia si ę od 20,0 do 40,0% (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996; Moczulska, 1989). W pobli Ŝu miejscowo ści Lubo ń znajduje si ę jedyne na obszarze arkusza perspektywiczne wyst ąpienie kredy jeziornej o powierzchni około 14,0 ha (Juszczak, 1991). Kopalina posiada zmienn ą mi ąŜ szo ść od 1,3 do 4,8 m, któr ą przykrywa nadkład torfu o grubo ści 1,7– 3,0 m. Zasadowo ść ogólna waha si ę w granicach od 42 do 45%. Szacunkowe zasoby wynoszą 525 tys. m 3 kopaliny. Na obszarze arkusza w rejonie Modrzejewa, Masłowic, Tebowizny prowadzono poszukiwania za piaskami. Dały one jednak wynik negatywny (Sprawozdanie…, 1979). Obszary negatywnego rozpoznania kredy jeziornej znajduj ą si ę pomi ędzy miejscowo ściami Niezaby- szewo i Sier Ŝno (Tchórzewska, 1972).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe.

Pod wzgl ędem hydrograficznym obszar arkusza Tuchomie le Ŝy w obr ębie dorzecza Wi- sły i rzek przymorza. Oddziela je od siebie dział wodny I rz ędu. Północn ą i północno- zachodni ą cz ęść arkusza odwadnia, poprzez sie ć drobnych cieków, rzeka Bytówka, lewy do- pływ Słupi, mająca swoje uj ście bezpo średnio do morza Bałtyckiego. Pozostały, południowy fragment, poło Ŝony jest w górnej cz ęś ci dorzecza Brdy. Wa Ŝnym elementem hydrograficznym na tym terenie s ą liczne jeziora, ró Ŝnej wielko ści i obj ęto ści retencjonowanej wody. Wi ększo ść z nich stanowi ą zbiorniki wytopiskowe, po- wstałe w wyniku wytopienia si ę brył pozostałego lodu. Do najwi ększych nale Ŝą Wiejskie – 166 ha, Kamieniczno – 120 ha, Borzyszkowskie – 101 ha, Piaszno – 66 ha, Du Ŝa Boruja – 66 ha oraz Chotkowskie – 56 ha. Stan czysto ści wód powierzchniowych kontroluje na tym terenie Wojewódzki Inspekto- rat Ochrony Środowiska w Gda ńsku, zgodnie z rozporz ądzeniami wykonawczymi do ustawy

23 Prawo Wodne. Badania prowadzono wg jednolitego programu Pa ństwowego Monitoringu Śro- dowiska (Rozp. Ministra Środowiska dnia 4.02.2004 r., DzU nr. 32, poz. 284), okre ślaj ącego sposób prowadzenia monitoringu, oceny wyników bada ń oraz ich interpretacji i prezentacji (Ra- port..., 2007). System monitoringu obj ął na tym terenie jedynie jeziora. Oceny jako ści ich wód wyko- nuje si ę korzystaj ąc z zespołu wska źników fizyko-chemicznych i biologicznych zgodnie z „Wytycznymi Monitoringu Podstawowego Jezior”. Podstaw ą oceny podatno ści na degrada- cj ę jest zespół wska źników morfometrycznych, hydrograficznych i zlewniowych zwi ązanych z jako ści ą wody. Na przedstawianym obszarze w latach 1998–2003 obj ęto nim jeziora: Piasz- no, które posiadało wody I klasy czysto ści (1998 r.), Wiejskie (2003 r.) i Kamieniczno (2000 r.), gdzie stwierdzono wody II klasy, natomiast wody jeziora Borzyszkowskiego w 2000 r. zaliczono do III klasy czysto ści wód (Raport…, 2007).

2. Wody podziemne

Arkusz Tuchomie poło Ŝony jest w pomorskim regionie hydrogeologicznym (V) (Pa- czy ński, 1995). Znaczenie u Ŝytkowe maj ą na tym obszarze dwa pi ętra wodono śne, czwartorz ędowe i trzeciorz ędowe (Kreczko, Kordalski, 2002; Pruszkowska, 1985, 1988). Poziomy te, w wyniku bezpo średniego kontaktu b ądź infiltracji przez słabo przepuszczalne osady, tworz ą jeden system wodono śny. Charakteryzuje si ę on wspólnym zasilaniem, kierunkiem przepływu i drena Ŝu. Zasilane jest bezpo średnio lub po średnio, przez przes ączanie si ę przez kompleksy słaboprzepuszczalne. Wody innych poziomów nie zostały rozpoznane i udokumentowane wierceniami. W obr ębie pi ętra czwartorz ędowego wydzielono trzy u Ŝytkowe poziomy wodono śne – górny, środkowy i dolny. Wykazuj ą one brak ci ągło ści w rozprzestrzenieniu i lokalne poł ą- czenia hydrauliczne. Górny, czwartorz ędowy poziom wodono śny zwi ązany jest z piaszczystymi osadami zlodowacenia wisły. S ą to osady sandrowe i przewarstwienia w śród glin zwałowych oraz osady rzeczne. Warstw ę wodono śną buduj ą piaski drobno- i średnioziarniste, o zmiennej mi ąŜ- szo ści od 5 do 25 m. Wyst ępuje ona zwykle na gł ęboko ści od 15 do 45 m, wykazuj ąc du Ŝą zmienno ść w wykształceniu litologicznym. Zwierciadło wody jest swobodne lub lekko napi ę- te. Poziom zasilany jest głównie drog ą infiltracji opadów atmosferycznych. Współczynnik filtracji waha si ę od 1,5 do 32 m/dob ę. Środkowy poziom wodono śny zwi ązany jest stratygraficznie z piaskami i Ŝwirami zlodowace ń środkowopolskich. Warstwa wodono śna wyst ępuje na gł ęboko ści od 69 do 80 m

24 i ma od 5 m (w Zapceniu) do 13 m (w Borach) mi ąŜ szo ści. Zwierciadło wody jest napi ęte i stabilizuje si ę zwykle na wysoko ści około 160 m n.p.m. Poziom ten na przewa Ŝaj ącym obszarze arkusza Tuchomie, jest głównym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym. Dolny poziom wodono śny wyst ępuje w południowej i zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Ró Ŝnorodnie wykształcon ą warstw ę wodono śną buduj ą głównie piaski średnio- i drobnoziarniste, o mi ąŜszo ści około 20 m. Wody s ą tutaj pod ci śnieniem subartezyjskim, a warstw ą napinaj ącą jest poziom glin zwałowych. Zwierciadło wody stabilizuje si ę na rz ędnej około 160 m n.p.m. Wodami czwartorz ędowego poziomu wodono śnego s ą wodorow ęglanowo-wapniowe wody dobrej jako ści, o suchej pozostało ści nieprzekraczaj ącej 500 mg/dm 3. Ich skład che- miczny jest typowy dla wód płytkiego obiegu rejonów Polski Północnej. Poziom czwartorz ędowy jest głównym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym dla zaopa- trzenia ludno ści. Najwi ększe lokalne uj ęcia komunalne znajduj ą si ę w Niezabyszewie, Tu- chomiu, Borzyszkowach, Modrzejecie i Bytowie. Ich wydajno ści jednostkowe s ą zró Ŝnico- wane, wynosz ą od 30 do 129 m 3/h. Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne jest na tym obszarze bardzo słabo rozpoznane. Piasz- czyste warstwy wodono śne mog ą wyst ępowa ć bezpo średnio pod warstwami piaszczystymi czwartorz ędu, na gł ęboko ści około 100 m. Ich mi ąŜ szo ść przekracza 33 m, a średni współ- czynnik filtracji wynosi 9,0 m/dob ę. Zwierciadło wody ma charakter subartezyjski i stabilizuje si ę na rz ędnej około 160 m n.p.m. W południowej i zachodniej cz ęś ci arkusza, pi ętro zosta- ło rozpoznane i udokumentowane jako wspólne z poziomem czwartorz ędowym i jako takie jest eksploatowane. Według mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce (Kleczkowski, 1990), w północnej cz ęś ci arkusza Tuchomie znajduje się niewielki fragment udokumentowanego GZWP nr 117 – „Zbiornik Bytów” (Biniak i inni, 2002) (fig. 3). Jest to 2 czwartorz ędowy zbiornik porowy, którego całkowita powierzchnia wynosi 514 km Jego szacunkowe zasoby dyspozycyjne wynosz ą 140 tys. m 3/dob ę.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Tuchomie na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – Granice GZWP o charakterze porowym, 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 3 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO); 4 – zbiornik wód powierzchniowych Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 117 – Zbiornik Bytów, czwartorz ęd (Q) VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali określone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Tuchomie, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści prze-

26 ci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- zawarto ści w ci ętnych (me- nych (median) w Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie glebach na dian) w glebach glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra arkuszu 86 – na 86 – Tu- niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Tuchomie chomie Polski 4) N=8 N=8 N=6522 Metale Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0 –0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–< 5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 8–21 16 27 Cr Chrom 50 150 500 2–5 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 15–54 28 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–< 0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1,5–2 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 1–4 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–5 3 3 Pb Ołów 50 100 600 7–15 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,10 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza Tuchomie w po- 1) grupa A szczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści grunt owe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 8 - - poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 8 - - Prawo wodne, Cr Chrom 8 - - b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 - - o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 - - poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 - - gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 - - szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 - - 2) Pb Ołów 8 - - grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wy- ą Hg Rt ęć 8 - - ł czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowa- mi, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, nie- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru uŜytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane arkusza Tuchomie do poszczególnych grup u Ŝytkowa- z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków ko- nia (ilo ść próbek) palnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, - 8 - - 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemicz ny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km.

27 Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (Rozporz ądzenie..., 2002). Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tab. 4). Przeci ętne zawarto ści analizowanych pierwiastków w badanych glebach arkusza s ą mniejsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski.

28 Pod wzgl ędem zawarto ści metali wszystkie badane próbki spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunkcyjne u Ŝyt- kowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodzących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowia człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek. Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL .

29 Tabela 5. Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści: arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu.

30 Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior: Borzyszkow- skiego, Piaszna, Kamieniczna i Wiejskiego (tabela 6). Osady jezior Borzyszkowskiego, Piaszna i Kamieniczna charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do warto ści ich tła geochemicznego lub nieznacznie podwy Ŝszo- nymi. Osady jeziora Wiejskiego wykazuj ą wyra źnie podwy Ŝszon ą zawarto ść cynku i ołowiu. Jednak Ŝe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Mini- sterstwa Środowiska, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL, powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Borzyszkowskie Piaszno Kamieniczno Wiejskie Pierwiastek (2000 r.) (1998 r.) (2000 r.) (2003 r.) Arsen (As) 9 13 <5 9 Chrom (Cr) 14 11 9 17 Cynk (Zn) 75 57 43 119 Kadm (Cd) 0,5 0,5 1 0,5 Mied ź (Cu) 12 7 7 14 Nikiel (Ni) 9 17 6 13 Ołów (Pb) 32 37 23 56 Rt ęć (Hg) 0,061 0,04 0,045 0,063

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas

31 pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ obu profili pomiarowych wahaj ą si ę w przedziale od około 17 do około 43 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi: w profilu za- chodnim około 33 nGy/h i jest zbli Ŝona do średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h, a w profilu wschodnim – około 28 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego dominuj ą gliny zwałowe i cechuj ą si ę one wy Ŝszymi war- to ściami promieniowania gamma (25–43 nGy/h) w porównaniu z torfami (<20 nGy/h). W profilu wschodnim ni Ŝsze dawki promieniowania gamma (<25 nGy/h) s ą zwi ązane z utworami wodnolodowcowymi, a wy Ŝsze z glinami zwałowymi (25–43 nGy/h). St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,2 do 4,2 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0,6 do 5,4 kBq/m 2.

32 86W PROFIL ZACHODNI 86E PROFIL WSCHODNI Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5994409 6004596

6001686 5993800 m m 5997897 5992976 5994816 5989623 5989830 0 5 10 15 20 25 30 35 40 0 5 10 15 20 25 30 35 40 nGy/h nGy/h

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego 33 33 5994409 6004596

6001686 5993800 m m 5997897 5992976 5994816 5989623 5989830 0 1 2 3 4 5 0 1 2 3 4 5 6 2 kBq/m 2 kBq/m

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Tuchomie (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wy Ŝej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfi- kacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in- Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Tabela 7 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Mi ąŜ szo ść Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów (m) (m/s) . -9 N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 10 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1 – 5 ≤ 1 . 10 -9

O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 . 10 -7 Gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 7;

34 − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne wykorzystano przy wyznaczaniu obszarów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Tuchomie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kreczko, Kordalski, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznacza si ę w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych. Informacje zaprezentowane na tej planszy zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska lub mog ących pogorszy ć jego stan.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na terenie arkusza Tuchomie bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegaj ą: - obszary wyst ępowania osadów holoce ńskich: piasków aluwialnych tarasów zalewowych, namułów torfiastych i torfów, gytii i kredy jeziornej, namułów i piasków humusowych akumulowanych w dolinach głównych cieków Kamienicy, Pr ądzony i Borui; - obszary wyst ępowania utworów organogenicznych, aluwialnych oraz deluwialnych, wypeł- niaj ących ró Ŝnego typu obni Ŝenia dolinne i zagł ębienia bezodpływowe o ró Ŝnej genezie;

35 - nisko poło Ŝone obszary zaj ęte przez torfowiska, zabagnienia i podmokło ści, poci ęte g ęst ą sieci ą rowów melioracyjnych, w tym chronione ł ąki na glebach pochodzenia organicznego (skoncentrowane na południowy zachód od Bytowa i na zachód od Tuchomia); - tereny poło Ŝone w odległo ści 250 m od brzegów naturalnych zbiorników wód powierzchniowych – jezior Wiejskiego, Małej Gwiazdy, Piaszna, Niezabyszewa, Borzyszkowa i wielu mniejszych; - tereny predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych, zlokalizowane głównie w rejonach Tuchomia, jeziora Kamieniczno oraz na południe od Płotowa (Grabowski (red.), 2007); - obszary zwartej zabudowy w południowej cz ęś ci miasta Bytowa, miejscowo ści gminnej Tuchomie oraz mniejszych miejscowo ści – D ąbrówki Bytowskiej, Rekowa i Modrzejewa, - tereny wchodz ące w skład Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 – obszar specjalnej ochrony ptaków PLB 220009 „Bory Tucholskie” i specjalny obszar ochrony siedlisk PLH 220022 „Pływaj ące wyspy pod Rekowem”; - zwarte kompleksy le śne, o powierzchni przekraczaj ącej 100 ha oraz niektóre zwarte o mniejszej powierzchni, Obszary bezwzgl ędnie wył ączone zajmuj ą niemal 90% waloryzowanego terenu arkusza i na ogół nakładaj ą si ę na siebie. Zaznaczy ć nale Ŝy, Ŝe granice cz ęś ci wydziele ń, z uwagi na ich niewielkie powierzchnie jakie zajmuj ą zostały zgeneralizowane, i weszły one w obr ęb wył ącze ń bezwzgl ędnych, b ądź w obr ęb okre ślonego typu potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą ponad 10% obszaru arkusza. Wyznaczono je głównie na terenie wysoczyzny moreny falistej, poło- Ŝonej w północnej cz ęś ci arkusza oraz na równinie sandrowej wyst ępuj ącej w okolicach Bo- rzyszkowa. Najwi ększe obszary znajduj ą si ę w okolicy miejscowo ści D ąbrówka Bytowska, Modrzejewo, Trzebiatkowa oraz Borzyszkowy (w południowej cz ęś ci). Niewielkie, izolowa- ne obszary POLS rozproszone s ą na całej waloryzowanej powierzchni arkusza. Preferowane do lokalizacji składowisk odpadów s ą obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami okre ślonymi w tabeli 7. Wskazane rejony POLS zo- stały wydzielone na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 – arkusz Tuchomie (Nawrocka-Miklaszewska, Wojciechowski, 2007). Nale Ŝy zaznaczy ć, Ŝe

36 charakterystyka litologiczna utworów stanowi ących naturalna barier ę geologiczn ą, przedsta- wiona w obja śnieniach do SMGP i profilach otworów archiwalnych jest bardzo ogólna i nie opisuje w pełni cech izolacyjnych warstwy. W obr ębie omawianego terenu cechy izolacyjne spełniaj ące warunki pod składowiska odpadów wykazuj ą plejstoce ńskie gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie), wyst ępuj ące w północnej i północno-zachodniej cz ęś ci arkusza. Tworz ą one pakiet gruntów nieprzepuszczalnych, lecz partiami silnie piaszczystych, cz ęsto w partiach stropowych zwietrzałych, o cechach piasków gliniastych. Wyst ępuj ą one powszechnie na powierzchni w północno-zachodniej cz ęś ci omawianego terenu, tworz ąc wierzchowin ę poziomu wysoczyznowego. Mi ąŜ szo ść tych glin wyra źnie wzrasta w kierunku północnym, i osi ąga 35 m w rejonie Modrzejewa, 45 m w rejonie Tuchomia oraz maksymalnie 58 m na za- chód od Niezabyszewa. Najmłodsze gliny zwałowe zlodowacenia wisły pod ścielone s ą na ogół osadami piaszczysto-Ŝwirowymi i mułkowatymi o genezie wodnolodowcowej i maksymalnej mi ąŜ szo ści 20 m (Nawrocka-Miklaszewska, Wojciechowski, 1999, 2007). W tym ostatnim rejonie, w sp ągu glin stadiału górnego zalegaj ą miejscami starsze gliny zwałowe stadiału środko- wego, tworz ąc pakiet osadów nieprzepuszczalnych o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 79 metrów. Zmienne warunki izolacyjno ści okre ślono dla obszarów wyst ępowania glin, piasków i Ŝwirów wodnomorenowych oraz osadów wodnolodowcowych na glinach zwałowych. Powierzchni ę wysoczyzny morenowej nadbudowuj ą piaski z domieszk ą frakcji Ŝwiro- wej o genezie wodnolodowcowej, tworz ące formy o charakterze moren czołowych, kemów i ozów. Na obrze Ŝach wysoczyzny wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści 4–5 m (lokalnie z pokryw ą osadów eolicznych) oraz rzecznolodowcowe (pradolinne), których mi ąŜ szo ść dochodzi do 15 m. W południowej cz ęś ci arkusza osady wodnolodowcowe tworz ą rozległ ą pokryw ę sandrow ą o du Ŝej mi ąŜ szo ści, w obr ębie której udział utworów bezpo śred- niej akumulacji lodowcowej jest zredukowany. Budowa litologiczna tych obszarów okre śla je wi ęc jako pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Mi ąŜ szo ść glin zwałowych zlodowacenia wisły wyst ępuj ących w granicach wyznaczonych POLS jest wystarczaj ąca i zgodna z wymaganiami dla utworzenia składowisk odpadów oboj ętnych. Nale Ŝy jednak zwróci ć uwag ę na wyst ępowanie utworów lu źnych, zalegaj ących nad glinami zwałowymi. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach b ędzie wymaga- ła usuni ęcia warstwy nadkładu piaszczystego na etapie prac przygotowawczych. Gliny zwałowe fazy pomorskiej wyst ępuj ące na terenie arkusza stanowi ą słab ą natural- ną barier ę geologiczn ą. S ą one silnie piaszczyste i w zwi ązku z tym słabo skonsolidowane. NaleŜy si ę równie Ŝ liczy ć z mo Ŝliwo ści ą wyst ępowania w ich obr ębie przewarstwie ń i soczew

37 piaszczysto-Ŝwirowych (o kilkumetrowej mi ąŜ szo ści), zazwyczaj zawodnionych. Na tych obszarach szczególnie zagro Ŝone mog ą by ć lokalne poziomy wód gruntowych, z których czerpana jest woda w kopanych studniach gospodarskich. Obszary wysoczyznowe preferowane pod składowiska odpadów le Ŝą na granicy dwóch mezoregionów. Północna cz ęść arkusza nale Ŝy do Pojezierza Bytowskiego, natomiast połu- dniowa do Równiny Charzykowskiej. Pod wzgl ędem geomorfologicznym wyznaczone rejony (poło Ŝone na północy arkusza), znajduj ą si ę w obr ębie falistej wysoczyzny morenowej, urozmaiconej pagórami kemowymi i ozami. Rejony pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej to głównie teren Równiny Charzykowskiej stanowi ącej fragment sandru Brdy. Równina ta zbudowana jest głównie z piasków wodnolodowcowych. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych na obszarze arkusza główny u Ŝytkowy poziom wodono śny stanowi ą dwa pi ętra wodono śne – czwartorz ę- dowe i trzeciorz ędowe (Kreczko, Kordalski, 2002). Poziomy te w wyniku bezpo średniego kontaktu b ądź infiltracji przez słabo przepuszczalne osady, cz ęsto tworz ą jeden system wodono śny. W obr ębie pi ętra czwartorz ędowego wydzielono trzy u Ŝytkowe poziomy wodono śne: górny, środkowy i dolny, natomiast pi ętro trzeciorz ędowe jest słabo rozpoznane. W rejonach wyznaczonych POLS o korzystnych warunkach izolacyjno ści (północna cz ęść obszaru) najwi ększe znaczenie ma poziom u Ŝytkowy wyst ępuj ący w utworach mi ę- dzymorenowych stadiału górnego i środkowego zlodowacenia wisły, cz ęś ciowo równie Ŝ podmorenowych. W rejonie Modrzejewa i Niezabyszewa stopie ń zagro Ŝenia poziomu wodono śnego okre ślono jako niski, bez ognisk zanieczyszcze ń (lub z nielicznymi). Lokalnie, w obni Ŝeniach rynnowych, mo Ŝe on wzrasta ć do średniego. Jedynie w rejonie D ąbrówki By- towskiej liczy ć si ę trzeba z wysokim stopniem zagro Ŝenia. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) wyró Ŝnione na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ących z ist- nienia obszarów podlegaj ących ochronie ze wzgl ędu na: p – otulin ę parku krajobrazowego w centralnej i północnej cz ęś ci arkusza oraz obszar chronionego krajobrazu (w południowo-zachodniej jego cz ęś ci). Ograniczenia warunkowe lokalizacji składowisk odpadów oznaczone indeksem „p” nie maj ą charakteru bezwzględnych zakazów. Lokalizacja składowisk w ich obr ębie powinna by ć rozpatrywana w sposób zindywidualizowany, w ramach oceny oddziaływania potencjalnego składowiska na środowisko, a w dalszej procedurze – w ustaleniach z jednostkami administracji lokalnej i odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, administracji geologicznej ochrony przyrody i konserwatorem zabytków.

38 Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalne), dla których wymaga- na jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku przepuszczalno ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści od 1 do 5 m. W przypadku konieczno ści lokalizacji inwestycji mog ącej znacz ąco wpływa ć na oto- czenie (na terenach okre ślonych jako najkorzystniejsze dla projektowania składowisk odpa- dów oboj ętnych), w pierwszej kolejno ści nale Ŝałoby rozpatrywa ć rejony, gdzie kompleksy glin zwałowych maj ą najwi ększe mi ąŜ szo ści. Nale Ŝy si ę jednak liczy ć z faktem, Ŝe konieczne będzie zastosowanie dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. Na obszarze arkusza, w rejonie Tuchomia zlokalizowany jest mogilnik przeznaczony do likwidacji. Czynne składowisko odpadów komunalnych obsługuj ące okoliczne gminy znajduje si ę na południe od miejscowo ści SierŜno.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk Gliny zwałowe zlodowacenia wisły (spełniaj ące wymogi przewidziane dla projektowania składowisk odpadów oboj ętnych) wyst ępuj ą w północnej cz ęś ci arkusza i s ą do ść zró Ŝni- cowane pod wzgl ędem litologicznym. Gliny te s ą miejscami silnie piaszczyste, dlatego istotnym parametrem jest warto ść ich maksymalnej mi ąŜ szo ści, która ma wpływ na wzrost ich wła ściwo ści izolacyjnych (stopie ń skonsolidowania osadów). Najkorzystniejszych warunków lokalizacyjnych dla składowisk odpadów oboj ętnych poszukiwa ć zatem nale Ŝy na obszarach, gdzie w sp ągu pierwszej, dostatecznie mi ąŜ szej warstwy izolacyjnej, wyst ępuje dodatkowe jej wzmocnienie w postaci obecno ści kolejnego kompleksu glin zwałowych (lub innych osadów nieprzepuszczalnych). Jednocze śnie preferowane s ą rejony, gdzie stopie ń zagro Ŝenia główne- go u Ŝytkowego poziomu wodono śnego okre ślono jako bardzo niski lub niski oraz brak jest warunkowych ogranicze ń lokalizowania składowisk odpadów. Bior ąc pod uwag ę powy Ŝsze zało Ŝenia, najkorzystniejszych warunków geologicznych dla składowania odpadów oboj ętnych mo Ŝna spodziewa ć w północnej cz ęś ci arkusza, w obrębie obszarów wyznaczonych w rejonie Tuchomka, D ąbrówki Bytowskiej i T ągowia. Wyst ępuj ą tu dwa (lokalnie nawet trzy) kompleksy ró Ŝnowiekowych glin zwałowych o ł ącznej średniej mi ąŜ- szo ści przekraczaj ącej 50 m, lokalnie osi ągaj ącej 79 metrów. Sp ągowa warstwa glin, zwi ązana jest ze zlodowaceniem warty (Nawrocka-Miklaszewska, Wojciechowski, 2007).

39 Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wyst ępuj ą dwa rozległe wyrobiska o gł ęboko ści 5-10 m, zwi ązane z prowadzon ą na du Ŝą skal ę eksploatacj ą kruszywa naturalnego. Po jej zako ńczeniu, z racji pozostawienia niszy w morfologii terenu mog ą one by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Zlokali- zowane s ą one w południowej cz ęś ci obszaru arkusza (w okolicy Ostrowitego i Borzyszko- wa), w granicach obszarów, na których w strefie przypowierzchniowej nie wyst ępuje naturalna warstwa izolacyjna. Eksploatowan ą kopalin ę stanowi ą tam piaski i Ŝwiry, zalegaj ące na piaszczystych osadach wodnolodowcowych zlodowacenia wisły (zło Ŝa Gli śno 2” i „Ostrowi- te”). Docelowa powierzchnia planowanej eksploatacji wynosi 142 ha (zło Ŝe „Ostrowite”), a teren prac górniczych jest sukcesywnie rekultywowany. Wyrobiska, zaznaczone na mapie symbolem, posiadaj ą punktowe ograniczenia warunkowe ze wzgl ędu na poblisk ą zabudow ę oraz konieczno ść ochrony złó Ŝ kruszywa naturalnego. Lokalizacja obu wyrobisk nie jest ko- rzystna pod k ątem mo Ŝliwo ści składowania odpadów, poniewa Ŝ nie posiadaj ą one naturalnej bariery geologicznej i znajduj ą si ę w strefie zasilania wód jezior. W przypadku lokalizacji tego typu inwestycji w niszy wyrobiska poeksploatacyjnego zajdzie konieczno ść wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dna i skarp składowiska. W omawianym rejonie wyst ępuj ą liczne niezrekultywowane wyrobiska po dawniejszej eksploatacji, lecz s ą one poło Ŝone na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko dla składowania odpadów lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogorszy ć stan śro- dowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mog ą by ć u Ŝyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje wi ęc zarówno wybrane aspekty odporno ści śro- dowiska jak i zapis istotnych wska źników zanieczyszcze ń, do których dostosowane powinny by ć szczegółowe rozwi ązania w zakresie zarz ądzania przestrzeni ą.

40 X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Ocen ę podło Ŝa budowlanego na terenie arkusza Tuchomie przedstawiono z pomini ęciem terenów le śnych, obszarów wyst ępowania gleb chronionych (klasy I–IVa), ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, obszarów wyst ępowania złó Ŝ kopalin, oraz zwartej zabudowy. Podstaw ą wydzielenia obszarów o korzystnych lub niekorzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich były kryteria przyj ęte w Instrukcji (Instrukcja, 2002), analiza map topo- graficznych, obserwacje terenowe oraz dane zawarte w Szczegółowej mapie geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Nawrocka-Miklaszewska, Wojciechowski, 1999, 2007) i Mapie hydrogeologicznej Polski (Kreczko, Kordalski, 2002). O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa decyduje kilka czynników: rodzaj i stan gruntów, morfologia terenu i gł ęboko ść poło Ŝenia zwierciadła wód gruntowych (Dobak, 2005). Dla potrzeb mapy geo środowiskowej stosuje si ę dwa podstawowe wydzielenia obszarów o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących je. Korzystnym podło Ŝem budowlanym s ą przede wszystkim obszary wyst ępowania grun- tów niespoistych – piasków, Ŝwirów i mułków w stanie zag ęszczonym lub średniozag ęszczo- nym, tam gdzie zwierciadło wód gruntowych zalega głębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. Warunki takie wyst ępuj ą w rejonie jezior Kamieniczno, Du Ŝa Boruja, Wiejskie i Borzyszkowskie oraz miejscowo ści: Ostrowite, Pr ądzona i Wojsk. Do obszarów o warunkach korzystnych zaliczono równie Ŝ te, które charakteryzuj ą si ę wyst ępowaniem gruntów spoistych – zwartych, półzwartych i twardoplastycznych, do któ- rych nale Ŝą gliny zwałowe i piaski gliniaste zlodowace ń północnopolskich. S ą to grunty morenowe, nieskonsolidowane, wykazuj ące ni Ŝsze warto ści parametrów geotechnicznych w stosunku do glin starszych. Grunty takie na obszarze arkusza wyst ępuj ą w rejonie Trzebiatkowa, Ciemna i Płotowej. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo zwi ązane s ą z wyst ępowaniem grun- tów słabono śnych (organicznych i mineralno-organicznych) oraz niespoistych lu źnych, w któ- rych zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t. Warunki takie wyst ępuj ą koło Tuchomia i Niezabyszewa, w rejonie tzw. „depresji ko ńcowych” zlokalizowanych na zapleczu moren czołowych. Wyst ępuj ą tam iły i mułki zastoiskowe oraz torfy i namuły torfiaste, powstałe w obni Ŝeniach po wytopieniu si ę brył martwego lodu. Osady takie spotyka si ę tak Ŝe w okolicach Masłowiczek i Masłowic w zachodniej cz ęś ci arkusza oraz w rejonie Lubonia w cz ęś ci południowo-wschodniej. Lokalnie, warunki niekorzystne b ędą te Ŝ wyst ępowały w dolinach cieków powierzchniowych i zagłębieniach bezodpływowych.

41 W strefie brzegowej jezior warunki budowlane s ą zwykle niekorzystne, z uwagi na zabagnienia, wysoki poziom wód gruntowych lub strome skarpy. Czynnikiem pogarszaj ącym warunki budowlane mog ą by ć, cz ęste w obszarach młodo- glacjalnych, zbocza o znacznym nachyleniu (zagro Ŝenia osuwiskami). Warunki takie wyst ę- puj ą w ci ągu doliny Kamienicy i rynnowego jeziora Kamieniczno, w rejonach jezior Wiej- skiego, Chotkowskiego i Du Ŝa Boruja oraz w miejscach o urozmaiconej morfologii terenu, głównie we wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru w rejonie Bytowa, Niezabyszewa, Re- kowa i Wojska (Grabowski (red.) i inni, 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Arkusz Tuchomie poło Ŝony jest na styku Pojezierza Bytowskiego i Równiny Charzy- kowskiej, na obszarze o znaczących walorach przyrodniczych i krajobrazowych, zarówno w skali lokalnej jak i regionalnej (Ochrona przyrody..., 2000). Zwi ązane s ą one m. in. z oso- bliw ą polodowcow ą konfiguracj ą terenu, pokryt ą ró Ŝnorodn ą ro ślinno ści ą. Ochrona przyrody i krajobrazu ma na celu zachowanie lub restytuowanie rzadkich i cennych tworów przyrody Ŝywej lub martwej, zasobów przyrody oraz zapewnienia trwało ści ich u Ŝytkowania. Najcen- niejsze jej fragmenty, zgodnie z ustaw ą z dnia 16.X.1991 r., poddane s ą ochronie prawnej. Za szczególnie efektywn ą nale Ŝy uzna ć wielkoobszarow ą ochron ę przyrody, polegaj ącą na two- rzeniu specjalnych jednostek przestrzennych obejmujących wiele ró Ŝnych ekosystemów o walorach wymagaj ących szczególnej ochrony. W granicach arkusza Tuchomie nale Ŝą do nich obszary chronionego krajobrazu, NATURA 2000 oraz u Ŝytki ekologiczne. Obszary chronionego krajobrazu obejmuj ą wyró Ŝniaj ące si ę krajobrazowo tereny o ró Ŝ- nych typach ekosystemu, odznaczaj ące si ę niewielkim stopniem zniekształcenia środowiska przyrodniczego. Ich zadaniem jest ochrona terenów o walorach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych. Zagospodarowanie tych terenów powinno zapewni ć stan wzgl ędnej równowagi ekologicznej systemów przyrodniczych. Południowo-zachodni fragment arkusza znajduje si ę w zasi ęgu Obszaru Chronionego Krajobrazu „Fragment Borów Tucholskich”. Został on utworzony w 1981 r. i obejmuje rów- nin ę sandrow ą o powierzchni 16 632 ha, charakteryzuj ącą si ę du Ŝą lesisto ści ą (73%), bogat ą sieci ą rzeczn ą i licznymi jeziorami rynnowymi. Porastaj ą j ą głównie bory sosnowe. Celem powołania obszaru było zachowanie unikatowych krajobrazów Pomorza Środkowego z za- bezpieczeniem ich dla turystyki i wypoczynku. Tereny w północnej i środkowej cz ęś ci arkusza zajmuje swoim zasi ęgiem otulina Parku Krajobrazowego „Dolina Słupi” (poza arkuszem).

42 Uzupełnieniem systemu obszarów chronionych s ą u Ŝytki ekologiczne (tabela 8). S ą to zasługuj ące na ochron ę pozostało ści ekosystemów, zwykle otoczone terenami zmienionymi przez człowieka, które nie mog ą by ć u Ŝytkowane gospodarczo. W granicach arkusza s ą to jeziora lobeliowe, chronione ze wzgl ędu na wyst ępowanie ro ślinny wodnej lobelii jeziornej – relik- tu borealno-atlantyckiego. Dopełnieniem bogactwa przyrodniczego tego rejonu s ą pomniki przyrody (tabela 8). Głównie s ą to pojedyncze twory przyrody Ŝywej lub nieo Ŝywionej o szczególnej warto ści naukowej, kulturowej, krajobrazowej, odznaczaj ące si ę indywidualnymi, cechami, które wy- ró Ŝniaj ą je spośród otoczenia. Pomnikiem przyrody nieo Ŝywionej jest głaz narzutowy. Tabela 8 Wykaz pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr obiektu Forma ochro- Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu Miejscowo ść na mapie ny Powiat dzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Tuchomie 1 P L. Modrzejewo 1995 PŜ – lipa drobnolistna bytowski Tuchomie PŜ – brzoza brodawko- 2 P L. Modrzejewo 1995 bytowski wata Tuchomie PŜ – brzoza brodawko- 3 P Modrzejewo 1978 bytowski wata Bytów 4 P Bytów 1995 PŜ – lipa szerokolistna bytowski Bytów 5 P Obr ęb Bytów 1972 Pn, G – obwód 10 m bytowski Bytów PŜ – grupa drzew, Ŝy- 6 P Obr ęb Sier Ŝno 1978 bytowski wotnik olbrzymi Lipnica 7 P Borzyszkowy 1970 PŜ – lipa drobnolistna bytowski Bytów Jezioro lobeliowe „Pło- 8 U Rekowo 1999 bytowski czyca” (6,9) Bytów Jezioro lobeliowe „Mała 9 U Rekowo 1999 bytowski Boruja” (5,2) Bytów Jezioro lobeliowe 10 U Rekowo 1999 bytowski „Wiejskie” (14,5) Bytów Jezioro lobeliowe „Le- 11 U Rekowo 1999 niwe” i torfowisko bytowski mszarne (2,02) Bytów Jezioro lobeliowe „Re- 12 U Rekowo 1999 bytowski kowskie” (6,6) Rubryka 2: P – pomnik przyrody; U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: Pn – nieo Ŝywionej, P Ŝ – Ŝywej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Lasy pokrywaj ą około 40% obszaru arkusza. Ich wi ększe, zwarte kompleksy zwane Bo- rami Tucholskimi porastaj ą wschodnie i południowo wschodnie połacie obszaru. Du Ŝa ich cz ęść ma status lasów ochronnych. Na wy Ŝej poło Ŝonych terenach sandrowych dominuj ą bory

43 sosnowe, na glebach Ŝyźniejszych wyst ępuj ą lasy mieszane d ębowo-grabowe i bukowe. S ą one siedliskiem licznych gatunków zwierz ąt. Na obszarze arkusza Tuchomie wyst ępuj ą gleby brunatne, bielicowe i pseudobielicowe wytworzone z glin, piasków i iłów, a w dolinach rzecznych gleby pochodzenia organicznego i mineralnego – mady, gleby torfowe, mułowo-torfowe i murszowe. Gleby chronione wysokich klas bonitacyjnych (I–IVa) i ł ąki na glebach organicznych zajmuj ą tereny poło Ŝone w północnej cz ęś ci arkusza. W nawi ązaniu do utworzonego w 1995 r. systemu ochrony dziedzictwa przyrodniczego utworzono w Polsce Krajow ą Sie ć Ekologiczn ą (ECONET-Polska) (Liro (red), 1998). Zgod- nie z nim, na całym terenie arkusza Tuchomie rozci ąga si ę obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ę- dzynarodowym – Pojezierza Kaszubskiego (9M) (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Tuchomie na tle systemów ECONET (Liro, 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 9M – Pojezierza Kaszubskiego; 11M – Borów Tucholskich; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 7k – Wieprzy; 3 – zbiornik wód powierzchniowych

44 Europejska Sie ć Ekologiczna Natura 2000 jest spójn ą sieci ą obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. Sie ć Natura 2000 tworz ą dwa typy obszarów – specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) tworzone na podstawie Dyrektywy Siedliskowej (dla ochrony siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatun- ków ro ślin i zwierz ąt) oraz obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) tworzone na podstawie Dyrektywy Ptasiej (dla ochrony siedlisk ptaków). W granicach niniejszego arkusza w skład sieci Natura 2000 wchodzi obszar specjalnej ochrony ptaków „Bory Tucholskie” i specjalny obszar ochrony siedlisk „Pływaj ące wyspy pod Rekowem” (PLB 220022) (tabela 9). Południowo-wschodni ą cz ęść obszaru zajmuje fragment ogromnego (322 535,9 ha powierzchni) obszaru „Bory Tucholskie” (PLB220009). Stanowi go równina sandrowa rozci ęta dolinami Brdy i Wdy, poro śni ęta siedliskami le śnymi, głównie borem sosnowym. Ostoja jest miejscem najwi ększego w skali kraju nagromadzenie jezior lobeliowych, dobrze zachowanych zbiorowisk ro ślinnych i torfowisk. Gniazduje tutaj 107 gatunków ptaków, w tym liczne gatunki rzadkie i zagro Ŝone, a nawet reliktowe. Wyst ępuje tutaj m. in. bielik, kania czarna i ruda, podgorzałka, puchacz, tracz długodzioby, zimorodek i nurog ęś . Obszar siedliskowy „Pływaj ące wyspy pod Rekowem” poło Ŝony jest kilkana ście kilo- metrów na południe od Bytowa i około 1,5 km na wschód od Rekowa. Obejmuje on naturalne siedliska przyrodnicze, dystroficzne zbiorniki wodne, torfowiska wysokie i przej ściowe, trz ę- sawiska, bory i lasy bagienne. Niegdy ś w bezodpływowych zagł ębieniach znajdowały si ę jeziora o gł ęboko ści dochodz ącej do 11 m, po których pozostały torfowiska i niewielkie oczka wodne. W jednym z tych oczek, z porastaj ącego je pła mszarnego oderwały si ę niewielkie fragmenty, które tworz ą pływaj ące swobodnie wyspy. Panuj ące tutaj specyficzne warunki siedliskowe sprzyjaj ą wyst ępowaniu gatunków rzadkich w skali kraju i chronionych, takich jak rosiczki (długolistna, okr ągłolistna i po średnia), bagno zwyczajne, widłak jałowcowaty, widłaczek torfowy i liczne gatunki mchów torfowców. Informacje na ten temat zaczerpni ęto ze strony internetowej Ministerstwa Środowiska (http://www.mos.gov.pl/strony_tematyczne/natura2000/indexshtml)

45 Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Nazwa obszaru Powierzch- Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ Kod obsza- obszaru Lp. i symbol oznaczenia nia obszaru obszaru ru Szeroko ść Kod na mapie Długo ść geogr. (ha) Województwo Powiat Gmina geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLH Pływaj ące wyspy pod 54o05’24’’ 1. B 17 027’59’’E 107,94 PL0B1 pomorskie bytowski Bytów 220022 Rekowem ( S) N bytowski Studzienice PL613 Lipnica PLB 18 o03’54’’ 54 o49’08” 2. F Bory Tucholskie ( PS) 322535,9 PL631 pomorskie ko ścierski Lipusz 220009 E N PL634 Dziemiany chojnicki Brusy

Rubryka 2: B – wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000; F – Obszar OSO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar SOO. Rubryka 4: PS – obszar specjalnej ochrony ptaków i specjalny obszar ochrony siedlisk, których granice całkowicie się pokrywaj ą; S – specjalny obszar ochrony siedlisk

46 46

XII. Zabytki kultury

Badania archeologiczne, które były prowadzone na tym obszarze wykazuj ą, Ŝe najstarsze ślady pobytu człowieka pochodz ą z neolitu (4000–1700 r. p.n.e.). Pó źniejsze znaleziska dowodz ą, Ŝe na tych terenach siedziby ludzkie istniały ju Ŝ w czasach kultury łu Ŝyckiej (1400– 300 r. p.n.e.) i wykształconej na jej bazie kultury pomorskiej (VI–III w. p.n.e.). O pradawnej przeszło ści tych ziem świadcz ą prehistoryczne znaleziska archeologiczne, cmentarzyska w rejonie Niezabyszewie, Piaszna, Nowych Hut, D ąbrówki Bytowskiej i pobliskich Studzienic, a z rejonu Bytowa takŜe osad średniowiecznych. Pocz ątki zwartego osadnictwa słowia ńskiego w tym rejonie przypadaj ą na okres VII– VIII w. W X w. ziemie te weszły w skład pa ństwa Mieszka I, a na pocz ątku XIV w. przeszły w ręce Krzy Ŝaków. Najstarszymi miejscowo ściami na terenie arkusza s ą: Tuchomie, wzmian- kowane w dokumentach pisanych w 1315 r., Bytów, o którym najstarszy zapis nazwy miasta w formie „Butow” pochodzi z 1321 r., a tak Ŝe Trzebiatkowa, zachowane w dokumentach pochodz ących z 1345 r. (Ellwart, 2003). W Piasznie była niegdy ś dobrze prosperuj ąca papiernia, a w miejscowo ści Nowe Huty – huta szkła zało Ŝona przez kolonistów niemieckich. Spo śród nielicznych zachowanych zabytków, du Ŝą warto ść przedstawiaj ą charakterystyczne kaszubskie chaty i zabudowania gospodarcze z XIX wieku w rejonie Borzyszkowy, Piaszna, Rekowa i Gli śna Wielkiego. Do najciekawszych zabytków sakralnych zaliczy ć nale Ŝy ko ścioły parafialne św. Mar- cina z Tours w Borzyszkowych (XVIII w.), św. Michała w Tuchomie, zr ęby którego si ęgaj ą XVII w., a tak Ŝe neogotycki ko ściół św. Mikołaja w Niezabyszewie. Zespoły dworsko-ogrodowe pochodz ące z XIX w. zachowały si ę w D ąbrówce Bytow- skiej i Tuchomiu. W Niezabyszewie ciekawostk ą jest dworek wolnych sołtysów z połowy XIX w. W rejestrze konserwatora zabytków znajduje si ę tak Ŝe, pochodz ący z XIX w., most ko- lejowy na rzece Boruji w Bytowie. Są to ziemie tzw. pogranicza kulturowego, na których przez wiele stuleci ścierały si ę elementy kultury kaszubskiej, polskiej i niemieckiej, a po 1945 r. tak Ŝe ukrai ńskiej. Były one równocze śnie terenem wielowiekowych upartych zmaga ń zamieszkuj ących je Kaszubów o zachowanie własnej to Ŝsamo ści, wiary i mowy oraz utrzymanie swojego stanu posiadania.

47 XIII. Podsumowanie

Arkusz Tuchomie poło Ŝony jest na styku Pojezierza Bytowskiego i Równiny Charzy- kowskiej. Jest to obszar silnie zró Ŝnicowany pod wzgl ędem urbanistycznym i rozwoju gospo- darczego. Cz ęść wschodnia i południowo-wschodnia jest mocno zalesiona i pozbawiona wi ększych osiedli ludzkich. W cz ęś ci północno-wschodniej, wokół Bytowa, koncentruje si ę Ŝycie gospodarcze tych ziem. Jest to teren wyró Ŝniaj ący si ę walorami przyrodniczymi, na znacznych obszarach podlegaj ący prawnej ochronie. O jego atrakcyjno ści decyduj ą: czyste wody tutejszych jezior i powietrza, urozmaicona rze źba terenu, du Ŝe połacie lasów bogatych w runo le śne i zasobne w zwierzyn ę łown ą. Istotnym elementem, który mo Ŝe stymulowa ć rozwój gospodarczy i spo- łeczny jest turystyka, istniej ą tutaj bowiem dogodne warunki sprzyjaj ące rozwojowi ró Ŝnych form turystyki kwalifikowanej (pieszej, Ŝeglarskiej, kajakowej, rowerowej, konnej) oraz re- kreacji (łowiectwa, w ędkarstwa, obserwacji ptaków i agroturystyki). Rejon jest odwiedzany coraz liczniej przez turystów i wczasowiczów, co powoduje szybki rozwój urozmaiconej bazy noclegowej i gastronomicznej, uwzgl ędniaj ącej ró Ŝny standard wypoczynku, od zorganizo- wanych pól namiotowych, po kwatery spełniaj ące oczekiwania wymagaj ących go ści. Du Ŝe obszary arkusza znajduj ą si ę w zasi ęgu wielkopowierzchniowych obszarów ochronnych: strefy ochronnej parku krajobrazowego, obszaru chronionego krajobrazu oraz dwóch obszarów sieci NATURA 2000. Poci ąga to za sob ą szereg ogranicze ń, uwarunkowa ń i ukierunkowa ń w prowadzeniu gospodarki na tych terenach. Pod wzgl ędem geologiczno-surowcowym obszar arkusza Tuchomie jest do ść dobrze rozpoznany. Udokumentowano tu 12 średnich i du Ŝych złó Ŝ kopalin okruchowych oraz jedno zło Ŝe kopalin ilastych ceramiki budowlanej. Zło Ŝa piasków i Ŝwirów, zarówno pod wzgl ędem wielko ści zasobów jak i wydobycia maj ą znaczenie regionalne. Perspektywy poszerzenia bazy surowcowej dotycz ą głównie kopalin okruchowych oraz w małym stopniu kopalin ilastych, torfów i kredy jeziornej. Mo Ŝliwo ści udokumentowania du Ŝych złó Ŝ piasków i Ŝwirów są na tym obszarze nadal bardzo du Ŝe. Intensywna eksploatacja kruszyw Ŝwirowo-piaszczystych w rejonie miejscowo ści Ostrowite i Borzyszkowy trwa ju Ŝ od lat 70. ubiegłego wieku. Wpływ tej działalno ści na śro- dowisko, krajobraz i ogólna jej uci ąŜ liwo ść s ą ju Ŝ bardzo wyra źne. Wywołuje to opór miej- scowej ludno ści i władz lokalnych. Nale Ŝy jednak podkre śli ć, Ŝe negatywne skutki tego typu górnictwa s ą przemijaj ące, łatwe do usuni ęcia, a rekultywacja terenów poeksploatacyjnych

48 prosta. Ponadto nie do pomini ęcia s ą pozytywne aspekty, takie jak miejsca pracy, aktywizacja lokalnej społeczności, wi ększe wpływy pieni ędzy do bud Ŝetu gminy. System monitoringu wód powierzchniowych obj ął na tym terenie jedynie jeziora. Poza jeziorem Borzyszkowskim, wody pozostałych badanych jezior zaliczono do I i II klasy czysto ści. Powszechnie ujmowanym pi ętrem wodono śnym jest pi ętro czwartorz ędowe, którego wody wykorzystywane s ą zarówno w celach komunalnych jak i przemysłowych. Ponadto w granicach arkusza znajduje si ę fragment udokumentowanego, czwartorz ędowego GZWP nr 117 – Zbiornik Bytów. Warunki korzystne dla budownictwa dominuj ą w południowej i centralnej cz ęś ci arkusza w pobli Ŝu miejscowo ści Ciemno, Rekowo, Wojsk, Borzyszkowy, Ostrowite i Pr ądzona. Warunki niekorzystne dla budownictwa przewa Ŝaj ą głównie w zachodniej, północno-zachodniej i północnej cz ęś ci arkusza. W granicach arkusza Tuchomie wyznaczono obszary predysponowane do lokalizowania składowisk jedynie odpadów oboj ętnych, ze wzgl ędu na obecno ść naturalnego pakietu izolacyj- nego zło Ŝonego z glin zwałowych zlodowacenia wisły. Zajmuj ą one około 5% powierzchni arkusza. Najkorzystniejszych warunków nale Ŝy spodziewa ć si ę w północnej cz ęś ci arkusza, w rejonie Tuchomka i Niezabyszewa, gdzie miejscami wyst ępuje kompleks ró Ŝnowiekowych glin zwałowych o mi ąŜ szo ści lokalnie dochodz ącej do 80 m. W rejonie Modrzejewa i Tu- chomia mi ąŜszo ść naturalnej warstwy izolacyjnej wynosi 35–45 m, i maleje ona wyra źnie w kierunku południowym. W okolicy Ostrowitego i Borzyszkowa zlokalizowane s ą rozległe wyrobiska w których aktualnie prowadzone jest wydobycie kruszywa naturalnego. Pozosta- wienie nisz poeksploatacyjnych po jej zako ńczeniu, stanowi ć mo Ŝe potencjalne miejsce skła- dowania odpadów, pod warunkiem wykonania sztucznych barier izolacyjnych.

XIV. Literatura

BINIAK G., CHUDY K., MARSZAŁEK H., W ĄSIK M., 2002 – Dokumentacja hydrogeologiczna zbiornika wód podziemnych GZWP Nr 117 Bytów. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DOBAK P., 2005 – Geologiczno-in Ŝynierskie systemy waloryzacji przestrzeni. Problemy Ocen Środowiskowych. Warszawa.

DOMA ŃSKA Z., 1976 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego w miejscowo ści Ł ąkie-Siedlecka Góra. Arch. Geolog. Pomorskiego Urz ędu Wojewódzkiego, Słupsk.

49 ELLWART J., 2003 – Kaszuby. Przewodnik turystyczny. Wyd. Region. Gdynia. GIENTKA M., MALON A., DYL ĄG J., [red], 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2007 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GÓRECKI J., 2006 – O dokumentowaniu złó Ŝ kruszywa naturalnego pól sandrowych Polski północnej. Górnictwo Odkrywkowe, 1-2., Poltegor. Wrocław. GRABOWSKI D. (red.), JURYS L., NEUMANN M., WO ŹNIAK T., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie pomorskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HELWAK L., HELWAK W., 2008 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku „Borzyszkowy

V” w kategorii C 1. Arch. Geolog. Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Gda ń- sku. HELWAK L., DZI ĘGIELEWSKA A., 2007a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze

Ŝwirem „Borzyszkowy II” w kategorii C 1. Arch. Geolog. Pomorskiego Urz ędu Mar- szałkowskiego w Gda ńsku. HELWAK L., DZI ĘGIELEWSKA A., 2007b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku „Bo-

rzyszkowy III” w kategorii C 1. Arch. Geolog. Pomorskiego Urz ędu Marszałkow- skiego w Gda ńsku. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JUSZCZAK E., 1991 – Orzeczenie o wyst ępowaniu zło Ŝa kredy jeziornej i gytii wapiennej „Lubo ń”. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KACZOROWSKA Z., 1977 – Pogoda i klimat. WSiP. Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red), 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Inst. Hydrogeol. i Geol. In Ŝ. AGH., Kraków. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KRECZKO M., KORDALSKI Z., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Tuchomie wraz z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A.(red), 1998 – Strategia rozwa Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

50 MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Co- astal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MAJEWSKI, 1974 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego na terenie powiatu Chojnice. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., [red], 2005 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MATUSZEWSKI A., 2004a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa

naturalnego w kategorii C 1+C 2 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kategorii B – „Borzyszkowy”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MATUSZEWSKI A., 2004b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kategorii C 1+B zło Ŝa kruszywa naturalnego – pospółki „Ostrowite”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MATUSZEWSKI A., 2005a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa

naturalnego w kategorii C 1+C 2 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kategorii B – „Gli śno”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MATUSZEWSKI A., 2005b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa

naturalnego w kategorii C 1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kategorii B – „Trze- bielsk”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa MOCZULSKA G., 1989 – Sprawozdanie ze zwiadu generalnego nr 2 z poszukiwania złó Ŝ kredy jeziornej w środkowej cz ęś ci województwa słupskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NAWROCKA-MIKLASZEWSKA M., WOJCIECHOWSKI A., 1999 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Tuchomie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NAWROCKA-MIKLASZEWSKA M., WOJCIECHOWSKI A., 2007 – Obja śnienia do mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Tuchomie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NIE Ć M., 2005a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego piaskowo-

Ŝwirowego „Gli śno 2” w kategorii C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.

51 NIEĆ M., 2005b – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa naturalnego

piaskowo-Ŝwirowego „Borzyszkowy” w kategorii C 1+C 2. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NIE Ć M., 2005c – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa naturalnego

piaskowo-Ŝwirowego „Gli śno” w kategorii C 1+C 2. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OCHRONA przyrody w województwie pomorskim, informator, 2000 – Regionalne Centrum Edukacji Ekolog., Gda ńsk. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., [red.] 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfo- wych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą ora kształtowaniem środowiska. IM i UZ. Falenty. PACZY ŃSKI B., 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. POR ĘBA E., SZUWARZY ŃSKA K., 2008a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa

naturalnego „Borzyszkowy IV” w kategorii C 1. Arch. Geologiczne Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Gda ńsku. POR ĘBA E., SZUWARZY ŃSKA K., 2008b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa

naturalnego „Wojsk” w kategorii C 1. Arch. Geolog. Pomorskiego Urz ędu Marsz. W Gda ńsku. PRUSZKOWSKA E., 1985 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Słupsk. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRUSZKOWSKA E., 1988 – Obja śnienia do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Słupsk. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. RAPORT o stanie środowiska w województwie pomorskim w 2006 roku, 2007 – Woj. Insp. Ochr. Środowiska. Gda ńsk. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 poz. 1359 z dnia 4 pa ździernika 2002 r.

52 ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. SAMOCKA B., 1981 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej „Niezabyszewo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SPRAWOZDANIE z wierce ń eksploatacyjnych wykonanych na zło Ŝu surowców ilastych ceramiki budowlanej „Niezabyszewo II”, 1972 – Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SPRAWOZDANIE z bada ń geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w 26 rejonach byłego powiatu bytowskiego, 1979 – ZP i DG O/Gda ńsk, KG Północ. Gda ńsk.

STRZELCZYK Z., 1972a – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1+B zło Ŝa kruszywa naturalnego (pospółki) w rejonie Ostrowite. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

STRZELCZYK Z., 1972b – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego w rejonie Trzebielska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELCZYK Z., 1973 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego w katego-

rii C 1+C 2 z rozpoznaniem jako ści surowca w kategorii B – „Borzyszkowy”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELCZYK Z., 1979 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego w katego-

rii C 1 – „Gli śno”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELCZYK G., BANDURSKA-KRYŁOWICZ., 1974 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa

kruszywa naturalnego w kategorii C 1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B – „Trzebielsk”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993, – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SYLWESTRZAK U., 1974 – Orzeczenie o wyst ępowaniu kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Brze źno. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

53 TCHÓRZEWSKA D., 1972 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych wykonanych za kred ą jeziorn ą w powiecie Bytów woj. koszali ńskie. Przeds. Geolog., Kraków. USTAWA o odpadach. z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 62, poz. 628 z dnia 5 marca 2007 r. WIERZBANOWSKI P., 2003 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Tuchomie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOJTKIEWICZ J., MAJCHRZAKOWSKA K., 1978 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ciemno”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WÓJCIK B., 1978 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Lipnica”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZALECANE kryteria bilansowo ści złó Ŝ kopalin., 2002 – Min. Ochr. Środ., Zas. Nat. i Le śn., Warszawa.